SUAT SEZA GR'nn

ansna ithaf edilmitir.

I I
I
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
. * ! ?
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
i t
M:
N D E K L E R
Ayrntl iindekiler listesi her blmn banda verilmitir. Alfabetik szck dizini ise
kitabn sonundadr.
BOLUM - 1
M A T E M A T I K T A B L OL A R
VE L B I RI M L E RI
Matematik Tablolar 1-02
l Birimleri 1-31
B L M - 4
KAT CISIMLERIN MEKANII
Kat Cisimlerin Mekanii 4-02
Jiroskpik Hareket ve Jiroskop 4-21
Srtnme 4-23
B L M - 2
M H E N D S L K GE RE L E R
Demir ve elik 2-03
Demir D Metaller ve Alamlar 2-43
Toz Metalrjisi 2-64
Bileik Gereler 2-83
Koruyucu Gereler 2-94
Seramikler 2-100
B L M - 5
S lZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
Dner Miller iin Szdrmazlk
Elemanlar 5-05
Satatik S/.drmazlk Elemanlar
(Contalar) 5-42
Mekanik Keeler 5-60
Szdrmazlk F.lemanlarnda Kullanlan
Gereler 5-76
B L M - 3
K OROZYUN (YE N I M ) VE
D E N E T L E N M E S I
Buhar Santrallarnda Korozyon Sorunlar 3-11
Kimya Fabrikalarnda Korozyon 3-13
Korozyonun Denelenmesi 3-18
B OL M - 6
M E K A N I K T I T RE I M L E R VE
G R L T N N K ON T ROL
Mekanik Titreimler 6-02
Titreimin Snmlenmesi 6-30
Ses ve Grltnn Denetlenmesi 6-36
W t ; "
V
B L M - 7
MALZEME LETIMI
Malzeme letim Dzenekleri 4-02
Gtrcler 7-41
B L M - 8
YALAMA VE YATAKLAR
Yalama 8-02
Yalayanlar ve zellikleri 8-04
Yataklar 8-15
Yatak Seimi 8-50
BLM - 9
ISTMA, HAVALANDRMA VE
KLIMLENDIRME
Istma 9-02
Is Pompalar 9-26
Havalandrma 9-46
Hava artlandrma 9-53
B L M - 10
BASNL HAVA DONANMLAR
Basnl Havann zellikleri 10-03
Basnl Hava ebekeleri 10-16
Kmpresrlerde Atk Isnn
Geri Kazanlmas 10-21
Sistemin Koruyucu Bakm 10-23
B L M -11
M H E N D S L K E K ON OM S
Edeerlik Kavram 11-03
Yatrm Alternatiflerinin
Deerlendirilmesinde Kulanlan
ltler 11-10
Kullanmdan Kaldrma ve Yenileme
Analizi 11-16
Vergi Sonras Analiz 11-19
B L M - 12
TESIS PLANLAMAS
Tesis Yerinin Seimi 12-02
Tesis Yerleim Dzeni Tasarm 12-04
Nicel zmleme Modelleri ve
Teknikleri 12-14
B L M - 13
EVRE MHENDISLII
evre Bilimleri 13-03
evre Mikrobiylojisi 13-06
Endstri Giri Suyu Artm 13-12
evre Mevzuat 13-14
ALFABETK DZN
it
m
SUNU
Makina Mhendislii El Kitab'nn ikinci basksn meslektalarmzn
ve gen mhendis adaylarnn kullanmna sunmaktan kvan duyuyoruz.
Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler, yllar nce yaynlam
olduumuz 4 ciltlik El Kitab'nn kapsaml bir ekilde gzden
geirilmesini gerekli kld. Bu sorumluluun bilinciyle ikinci bask konu
kapsam ve her konu ierii itibariyle adeta btnyle yeniden yazld.
l itibariyle de daha byk tutulan El Kitab drt cilt halinde
dzenlendi.
Bylesine geni kapsaml bir bilimsel eserin ortaya konmasnn ne
kadar youn bir aba ve sreyi gerektireceini takdir edeceinize
gveniyoruz. Yine bylesi bir eser, maliyeti itibariyle ancak kazan
drtsnden uzak, bilimsel katk endiesinin ar bast bir giriimi
gerektirmekteydi ve bu onur, retim-aratrma-sanayi kurulularndan
seilmi, herbiri kendi arasnda youn kurumsal ve uygulamal
uzmanlklar ile bilinen, byk bir zveri ve maddi karl
llemeyecek emek katks ile blmlerini hazrlayan yazarlara aittir.
Byle bir almann gsterebilecei gecikme ve olabilecek eksikliklerin
anlayla karlanacana inanyoruz.
El Kitabnn hazrlanmasnda emei geen, bata blm yazarlar
olmak zere Makina Mhendisleri Odas Kitap Komisyonunun sayn
yelerine, kitab baskya hazrlayan Sayn A. Mnir CERT'e, ve El
Kitab'nn dizgi, dzenleme ve basksnda stn aba gsteren Oda'mz
yayn personeline teekkr eder, kitabn meslektalarmza, mhendislik
eitimi gren genlerimize ve tm ilgililere yararl olmasn dileriz.
Makina Mhendisleri Odas
Ynetim Kurulu
B R N C B A S K I N I N NSZ
Odamzn hemen her genel kurulunda, meslektalarmzn belirttikleri balca ortak arzu
olan MAKNA MHENDSL EL KTABI'nn ilk cildini yaynlamaktan mutluyuz. El Kitab,
yaklak 32 blmden oluacak biimde planlanmtr. Her blm ayr bir meslektamz
tarafndan yazlmtr. Blmler arasnda dil ve sayfa dzeni bakmndan bir uyum salanmas
iin nemli aba harcanmtr. Ancak, bu alma srasnda, blm yazarnn yaz slubu,
olabildiince korunmaya allmtr. Teknik yazn (literatr) zengin sanayi lkelerinde bir el
kitabndan beklenen hizmet, genellikle, bavurulan konudaki ana ilkelerin, balca formllerin
ve uygulamada kullanlan ortalama saysal deerlerin hatrlanmasdr. Bir el kitabnn tasarm
(design) amacyla kullanlmas, ounlukla, nerilmez. nk buradaki bilgiler, ancak bir
hesabn kontrol, seilen tasarm verilerinin uygun snrlar iinde bulunup bulunmad
konusunda fikir verirler.
Ancak, lkemizin koullar bizi, yukarda zetlenen bu temel grlerde deiiklik yapmaya
zorlamaktadr. Teknik yaznmzn zengin olmay nedeniyle, birok konuda olduka geni
bilgi verilmitir. Bylece, bir el kitabnn erevesinin ald sylenebilir. Yukarda aklanan
nedenlerle, yazar meslektalarmz bu konuda olduka serbest braktk. Sonu olarak,
Trkiye'de ilk defa yaynlamaktan kvan duyduumuz bu teknik el kitab, birok konuda, bir
bavurma kitab durumuna geldi. Bu durumun, meslektalarmz tarafndan olumlu
karlanacan umuyoruz.
4-5 cilt olarak yaynlamay planladmz MAKNA MHENDSL EL KTABI, her cilt,
birbiriyle yakndan ilgili olan konular kapsayacak biimde dzenlenmitir. Temel bilimleri,
zellikle mhendisler iin gerekli lde ieren bu birinci ciltte,
MATEMATK
L BRMLER VE EVRME KATSAYILARI
KATI CSMLER VE AKIKANLAR MEKAN
TTREM VE SES
CSMLERN MUKAVEMET
TERMODNAMK VE ISI LETM
blmleri kapsanmtr.
Yurdumuzda, bu apta yaynlanan ilk yapt olarak elbette birok eksii ve kusuru bulunmas
doal olan bu kitabn, meslektalarmzn ve dier okuyucularn eletiri ve uyarlaryla
olgunlaabilecei aktr. Bu bakmdan eletiri ve uyarlarnz bekliyoruz. Sizlere daha iyi
hizmet istei ile sevgi ve sayglar.
A nkara-Ocak 1976
A. M nir CE R T
MAKNA MHENDSL EL KTABI
1. CLT
KNC BASKININ NSZ
MAKNA MHENDSL EL KTABI'nn birinci basksnn zerinden ok zaman geti
(1.-3. ciltler 1976-1977; 4. cilt 1981).
Bilim ve teknikteki olaanst hzl gelimeler ve yeni uygulamalar bir yeni basky zorunlu
kld.
Birinci bask, birinci basknn nsznde de belirtildii gibi, bir el kitabndan beklenenden
daha geni kapsaml hazrlanmt. Ksa zamanda tkenmi olmas, bu amacn gerekliini
kantlamtr.
u anda meslektalarmzn kullanmna sunulan bu ikinci baskda klasik el kitaplarnn
snrlarna ekilmek istedik.
Ancak, yine de blm yazarlarn bir lde serbest braktk. Bu bakmdan, bu ikinci
basknn klasik el kitab ile bavuru kitab arasnda bir yer aldn sylemek mmkndr.
Kitabn basm elde olmayan nedenlerle gecikti. Okuyucularmzn bu konuda bizi
balayacaklarna inanyorum.
Bu ikinci bask da yine 4 cilt olarak kmaktadr. Ancak, bu kez yle bir i ayrm yaptk:
RETM VE TASARIM 2 Cilt
ENERJ VE G 2 Cilt
Bu ikinci basknn da eletirilecek birok yan olduunu kabul ediyorum. Ancak,
meslektalarma ve gen mhendis adaylarna yararl bir yapt hazrlamak iin ok aba
harcadmz sylemek zorundaym.
Bu basknn gereklemesinde, benden daha nce balayan stn aba ve zverilerinden
dolay blm yazar arkadalarma ve Kitap Komisyonunun eski ve yeni deerli yeleri
Serdar TAN
Prof. Dr. Alp ESN
Do. Dr. Kahraman ALBAYRAK
Bilal BAYRAM
Nihat ANGI
Erturul CANKI
dostlarma en iten teekkrlerimi sunmak isterim.
Gen meslektalarmn gelecekte daha gzel yaptlar vermesi dileiyle.
Ankara, Ekim 1994
A. Mnir CERT
t
I
M A M A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no : 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirlepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
, T ,
i :?
B OL UM 1
M A T E M A T K T A B L OL A RI
VE L B R M L E R
H azrlayan
A. Mnir CERT, Mak. Yk. Mhendisi, Danman
M A T E M A T K T A B L OL A RI
izelge
N o.
Bilim ve Mhendislikte Kullanlan
Simgeler la-lb
Dayire ve embere likin
Deerler 2
Dzgn okgenler 3
Binom Katsaylar 4
Baya Logaritmalar 5
Doal (Napierian) Logaritmalar 6
stel Fonksiyonlar 7
Doal Trigonometrik Fonksiyonlar
(Alar Radyan olarak) 8
Doal Trigonometrik Fonksiyonlar
(Alar derece olarak) 9
Hiperbolik Fonksiyonlar 10
Bessel Fonksiyonlar 11
R=l Dayiresindeki Yay Uzunluklar ve
Derece Radyan Karlklar 12-16
Kalanlarn Standart Dalm 17
Olas Hatay Hesaplama Faktrleri 18
L B R M L E R
izelge
No.
Metrik Sistem (SM) 1
A.B.D. Sistemi (UScS) 2
Uluslararas Sistem (SI) 3
SI Teme] Birimleri ve Simgeleri 4
Birimlerin Alfabetik Listesi 5
Snflandrlm Birimler Listesi 6
Basn ve Gerilmenin
psi-kN/m
2
(ksi-MN/m
2
) Karlklar 7
Basn ve Gerilmenin Metrik Sistem-SI
Karlklar 8
Younluk-Baume Derecesi Karlklar 9
zgl Arhk-API Derecesi Karlklar 10
KAYNAKA 52
LGL TSE STANDARTLARI 52
1-01
MATEMATK TABLOLARI
izelge.l- B ilimve M hendislikte K ullanlan S imgeler
la. Grek H arflerinin S imgeledii B yklkler :
H arf Okunuu
A , a
B,p
Alfa
Beta
Gamma
A, 5
E, e
Delta
Epsilon
Zeta
S imgeledii B yklkler
A (5,6); absorplama (sourma) faktr (3); asal ivme
(1,4,5); hcum (attack) as (1); yaynm katsays (1); sl
uzama (izgisel) katsays (3,5,6); sl yaynm katsays (3);
scaklk katsays direnci (2).
A (5,6); pala (blade) as (1); yan kayma as (1); dalga
boyu sabiti (2); faz sabiti (2); sl genleme katsays (kbik)
(3,6); beta parac.
A (5,6); aktivite sabiti (mol temelinde) (6); dihedral a
(F,l); elektriksel iletkenlik (y,a, 2) ; snma lan oran (1,3);
zgl arlk (3,4); kayna birim yer deitirmesi (1,5); yayma
(propagasyon) sabiti (8,2); zgl arlk (g
c
ile 3); birim hac-
min arl (4,5);
Diferansiyel; asal yer deitirme (1); snr tabaka kalnl
(1); snm sabiti veya katsays (2); kirite kme (sehim) (5);
kirite maksimum kme (5); kontrol yzeyleri takmnn as
(1); bal basn (1); deerler arasndaki fark (A,3,6); toplam
uzama (5);
Aa doru ykama as (1); kapasitivite (2); boaltlm me-
kann kapasitivitesi (, 2); bal kapasitivite (
t
); dielektrik
sabiti (2); yaym (emisivite ve toplam emisivite) (1,3,6); hata
iareti (1); geirgenlik (permitivitite) (2); trblans deiimi,
trblans katsays (1); sonsuz kk;
Kompleks hz = ^ - u - iv (Burada w akkann komplekes
dz
fonksiyonu; u, v akkan hznn yatay dzlemdeki bileen-
leridir) (1, 4);
H,
, e
K, K
A, 5
Eta
Teta
lota
Kappa
Lambda
1-02
Verim (1,2,3,4,5,6); geri kazanm faktr (1); dielektrik du-
yarll (2);
Radyasyon as; scaklk derecesi (3); scaklk oran (1); mut-
lak scaklk derecesi (Kelvin) (0 veya T 1,2,3,4,5,6); basit s-
caklk derecesi (8 veya t, 1,2,3,4,5,6);
Manyetik duyarllk (2); snma lan oran (K, k,3,6); defor-
masyondan dolay kiri eriliindeki deime (5);
Ykn hat younluu (2); snm faktr (1); buharlama gizli
ss(X, hfg, 6); sabit basnta buharlama ss (k, hr
g
veya Hf
g
);
ortalama serbest yrnge (1); trblansn mikrolei (1);
meme (nozzle) yayma as (1); iletkenlik edeeri (A,2); s-
prme destei as (A,l); koniklik (1); dalga boyu(l,2,3,5);
iinden geme yetisi (relktansn tersi) (p, A,2);
H arf Okunuu
M
M A T E M A T K T A B L OL A RI
S imgeledii B yklkler
N , v N
Mach as (1); kayma, srtnme katsays (n,f,5); manyetik
geirgenlik (2); boaltlm mekann geirgenlii (|i
c
,2); bal
geirgenlik (|i
r
,2); Poisson oran (u.,v>,5); Poisson oran (1);
Joule-Thomson katsays (3): mutlak (dinamik) viskozite
(1,3,4,6); mutlak viskozite katsays (1,3,4,6); bal (suya
gre) mutlak viskozite (u,/u,
w
3.6); kayma srtnmesi katsays
(f,u, 5); akkanlk (l/u, 6);
Ima (radyasyon) enerjisinin frekans; zgl hacim (3,6); ki-
nematik viskozite (1,3,4,6); bal (suya gre) kinematik visko-
zite (3,6); relktivite (isteksizlik) (2);
Ksi Akkanlar mekaniinde konfonn tasvir (conformal mapping)
dnmlerinde kullanlan yardmc dzlem denkleminin
gerel terimi : = + T|(1,4);
O, o
p,p
, o
Omikron
Pi
Ro
Sigma
T, T Tau
Pi says; Poynting vektr (11.2)
Ykn hacim younluu (2); younluk (1,3,4,5,6); su buhar-
nn nem younluu (p
M
, 3); doyma noktasnda su buharnn
younluu (p
s
.3); yanstma faktr (3); elektiriksel diren (re-
zistivite) (2);
Yan ykama as (1); ykn yzey younluu (2); elektiriksel
iletkenlik (6, 8,2); bal (standart havaya gre) younluk (1);
elastivite (2); pervane katl (1); normal (kesite dikey) geril-
me (8,\), 5); normal gerilme (1); Stefan-Boltzmann sabiti
(3,6); yzey gerilim (3,4,6); kinematik yzey gerilim (5/=w,
4);
Kesme gerilmesi (1); kesme (kayma) gerilmesi (T, s
s
, 5);
zaman (t,t; ayn yazda t basit scaklk derecesini gsteriyorsa
zaman iin T kullanlmaldr) (1.3.6); zaman sabiti (2); iletim
faktr (3);
Y,\) Upsilon
Fi
Hacim (3, 6);
A (P,<)>, 1); helisin ilerleme as (1); manyetik ak (<>, 2); faz
as (2); faz yer deitirmesi (5): potansiyel fonksiyonu (1);
ma (radyasyon) aks (<I>, 3): etkin helis as (1);
Ki
Psi Ak yer deitirmesi (2); akm fonksiyonu (1); etkin helis as
(1); elektrostatik ak (2);
1-03
H arf Okunuu
Omega
MATEMATK TABLOLARI
S imgeledii B yklkler
Kat a (3); asal frekans (2); asal hz (1,2,3,4,5); dayiresel
frekans (2jf, 5 ); kinematik yzey gerilim (5/p, 4); elektriksel
diren birimi (R, ohm, 2);
1
lb. L atin H arflerinin S imgeledii B yklkler :
H arf
A , a
S imgeledii B yklkler
vme, genel dorusal (3,4,5,6); aktiflik (6); genlik (A, 5); alan (A,
1,3,4,5,6): grnm oran (A, AL, 1); atom arl (A); zayflatma
(2); birim alan bana iletkenlik (1/RA, 2); Helmolt7. serbest enerji-
si (A, 6); i potansiyel vektr A- 2); geciktirilmi potansiyel vek-
tr (Ar, 2); birim alan bana sl diren (RA, 3); kaldrma erisi-
nin eimi (1); birim hacmin alan (6); iin sl edeeri (A , l/J, 3);
B, b
C,c
D , d
E , e
Pervanede pala genilii (1); en, enlilik, genilik (5,6); etkin film
kalnl (B, 6); manyetik ak younluu (fi, 2); manyetik polari-
zasyon (Bi. 2); duyarllk (B, 2); savaklarda kret uzunluu (4); ak
yata genilii (4); kanal yzeyi genilii (4); menzil (1); manye-
tik endktans (B);
Kapasitans, kapasite (C,2); Chzy katsays (c, 4); tel uzunluu
(1); mutlak katsay (C, 1); genel katsay (C, 4); bzlme katsays
(C
c
, 4); boaltma katsays (C, 6); boaltma katsays (Cq, 4); birim
arlk bana enerji katsays ( C
e
formlnde); birim arlk
2g
bana momentum katsays ( C
m
formlnde ); hz katsays
(Cv, 4); younluk (konsantrasyon) (C,c 1,3); hacmsal younluk
(6); kritik durum veya kritik deer (indisli) (3); snm katsays
(3); sabit basnta snma ss (C
p
, 1,3); sabit hacimde snma ss
(C, 1,3); snma ss (3,6); sabit hacimde molar snma ss (C,
1,3.6); en dtaki lifin tarafsz eksenden uzakl (5); k hz (2,
3); dalga abukluunun hz (4); ses hz (c,a,4);
ap (D); yaynm (katsays) (D
v
. 3); buharn sl yaynm katsay-
s (D
v
, 6); elektriksel yer deitirme (D. 2); mutlak srklenme
(drag) katsays (D, 1); kalnlk (d.t. 1.3);
Elektiriksel potansiyel fark (E.e, 2); kuvvetin uygulama noktas-
nn merkezkal (eksantrisitesi) (5); F.lastiklik modl (E, 5);
kinematik elastiklik (K ^ 4 ); toplam i(E); elektronik ykn mut-
p '
lak deeri (2); enerji (E, 1); kinetik enerji (Ek.T, 5); potansiyel
enerji (Ep.V, 5); elektromotor kuvvet (E.e, 2); menzil etkinlii (1);
elektrik iddeti (E,& 2); voltaj (E.e, 2);
1-04
MATEMATK TABLOLARI
H arf S imgeledii B yklkler
F, f Srtnme katsays (VVeisbach-Darcy, 4); srtnme katsays (F,f,
5); arlk merkezinden yatay kuyruk yzeyinin basn merkezine
olan uzaklk (1); kuvvet (E, 2); kuvvet (F, 1,4); frekans (1,2,3,5);
kayma srtnmesi katsays (f,X, 5); boruda srtnme kayb katsa-
ys (4.6); enerji balansnda srtnme (F, 6); ka (fugacity 3,6);
tekil kuvvet veya yk (F,P,Q, 5); ak itmesi (F, 1);
G, g Yerekimi ivmesi (1,3,4,5,6); yerel yerekimi ivmesi (g
L
, 3); Ulus-
lararas Standart Yerekimi vmesi (g
c
, 3,6); yerekimi ivmesine
ilikin evirme faktr (g
c
, 3,6); elektriksel iletkenlik (G, 2);
Gibbs serbest enerjisi (G,6); Gibbs fonksiyonu ve tmel (total) po-
tansiyel fonksiyon (G,g, 3,6); ktlesel hz (G, 1,6); kayma elastik-
lik modl (G, 5); kesme modl (1); bal arlk (suya veya ha-
vaya gre, G, 3); birim kesit alanndan birim zamanda geen ktle
akmnn hz, (G, 6);
H, h Asal momentum (II, 1); derinlik, ykseklik (3,5); entalpi (H,h,
3); entalpi (II, 6); kuru doymu buharn entalpisi (h
g
, 3); doymu
svnn entalpisi (hf, 3); birim arlk bana entalpi (3); s tutumu
(entalpi) (H,h, 3); Planck sabiti (3); Bir snr yzeyi boyunca s a-
k hz (1); buharlama gizli ss (hr
g
, A^6); sabit basnta buhar-
lama ss (Hgf, h
g
f, X, 3); s transferinde yzey katsays (3,6);
ykseklik (3,5); basn ykseklii (atmosferik) (h
a
, 4); basn
kayb (uygun indisle kullanlr) (4); potansiyel basn (ykseklik)
(hpz, 4); basn ykseklii (h
p
, 4); hz ykseklii (basnc) (h
B
, 4);
nemlilik (H, 6); nem doygunluunun ksmi basnc (H
r
, 3,6); man-
yetik iddet (H, 2), kalnlk (5);
I, i Elektrik akm (1,2); arpma (impuls) (I, 1); eylemsizlik momenti
(I. kutupsal, 1,5); eylemsizlik momenti (karteziyen) (I, 1,5,6); ey-
lemsizlik arpm (I
xy
, 5)
J, j Pervanenin ilerleme oran (J, 1); iin sl edeeri (l/J, 3); eylem-
sizlik momenti (kutupsal, 5); snn mekanik edeeri (J, 1,3,6);
nm (radyasyon) iddeti (J, 3);
K, k Jirasyon yarap (5); elektrik iddeti (E, J, 2); svlarn ktlesel
elastiklik modl (K); indirgenmi frekans (titreme, 1); sl diren
(-L ,3); snma slar oran (k, X, K, 3,6); yay sabiti (5); gerilme y-
k
lmas faktr (K, 5) ; sl iletkenlik (1,3); kavrama katsays (2)
L, 1 Endktans (L, 2); karlkl endktans (Lm, 2); self-endktans (L,
U, 2); uzunluk (L, 3, 4,5,6,) ;k iddeti (lambert, L, 2);
M, m Manyetemotor kuvvet (M, F, 2); kuvvetin momenti (M, 5); Mach
says (M, 1); molekl arl (M, 3,6); manyetik moment (m, 2);
kuvvetin momenti (eilme momenti de iinde, 1,5); manyetik po-
tansiyel (M, F); iftin momenti (M,T); przllk katsays
(Bazin) (4); ktle (1,3,4,5,6); faz numaras (2); kutup kuvveti (2);
N, n Przllk katsays (Kutter ve Manning) (4); normal kuvvet (N,
1); emniyet katsays (N, 5); mol says (mol-pound, mol-kg) (3);
genel olarak say (N, 1,3,4,5,6); iletken says ya da evrim (tur)
says (N, 2); birim zamanda dnme says (devir) (1,3,5); yk
faktr (1); dnme hz (devir) (2,6);
1-05
MATEMATK TABLOLARI
Harf
P.P
Simgeledii Byklkler
Q.q
Aktif g (P, 2); g (1,3.4,5,6): basn iddeti (birim alana gelen
kuvvet (1,3,4,5,6); slak evre (bir kesit alannn slak evresi) (P,
4); su buharnn doyma basnc (P
s
, 3); titreim sabiti (p, 2); birini
zaman bana enerji (g) (P. 4): tekil yk (P,Q,R, 5); toplam yk
(P,W); elektriksel moment (r>. 2); manyetik isteklilik (permeans)
(reliiktansn tersi) (P. A, 2); geometrik adm (piteh) (1);
Elektrik yk veya miktar (Q. 2); tekil ykler (F,P,Q); basma
miktar veya akm verdisi (debi) (Q, 4); birim genilik bana akm
miktar (4); elektrik miktar (Q.q, 2); hacmsal verdi (6); tekil yk
ya da kuvvetler (F.P.Q): dinamik (darbe) basnc (1); s ak hz
(3); bir alann verilmi bir eksene gre momenti (statik) (Q, 5); re-
aktif g (2); birim ktle ya da arlk bana s miktar (1); birim
zaman bana s miktar (1.3.6): bir akkann hacmsal toplam
ss (Q, 1,3,6); kuvvet iftinin momenti (Q, 1); sl gei (3); bir
akkann hacmsal hz (q. Q. 3);
R,r
S , s
T, t
U,u
V, v
W , w
1-06
Isl iletkenlik |-L 31; birim alan bana sl iletkenlik;
\R ' " / VRA
bant (correlation) katsays (R. 1); gaz sabiti (R, 1,3.6); hidrolik
yarap (Rh, 3,6); ortalama hidrolik yarap (R
m
, 4); kesit alannn
hidrolik yaralp (R. 4); yelpaze (R.l); isteksizlik (relktans) (R,
1); elektriksel diren (R, 2); sl diren (R, 3,6); birim alan bana
sl diren (RA, 3,6): Reynolds says (R, 1,4); karm zenginlii
(yanmada edeerlik oran) (R. 1);
Alan (S, 1,3,6); izgisel uzaklk (3,5); elastans (S, 2); karlkl
elastans (S
m
, S
r
, 2); z-elastans (S, S,*, 2); grnr g (S,2);
kayma (2); kanal yatann eimi (S
o
, 4); evlerin ve eddelerin
eimi (4); enerji gradyeninin eimi (S, 4); hidrolik gradyenin
eimi (S
w
, 4); kayma gerilmesi (s
s
, t, 5); normal gerilme (s, x, 5);
Kinetik enerji (T, F*. 5); mutlak scaklk derecesi (Kelvin) (T,0,
1,2,3,4,5,6); basit scaklk derecesi (t, 6,1,2,3,4,5,6); kalnlk
(t,d,3); kalnlk (4): pervane itkisi (T, 1); zaman (t, T, 1,3,6); iftin
momenti (tork) (T.M. 5); i (T. 3,5);
i enerji (U,u, 1,3,6); s transferi katsays (toplam) (U, 1,3,6);
ma (radyan) enerjisi (U, 3); ma iddeti (3); hz bileenleri
(u,v,w, 1,4); yerel hz (6); hz bileenlerinin geici ortalamalar
(u,v,w, 4);
Is transfer katsays (toplam) (1); kiri kesitindeki kesme kuvveti
(V, 5); kuru havann birim arl bana slak hacim (karm
hacmi) (V
H
, 3); izgisel hz (5); elektriksel potansiyel (fark)
(elektromotor kuvvet ile elektriksel potansiyel fark arasnda bir
ayrm yapmak istendiinde birinci iin E, e simgeleri, ikinci iin
V, v simgeleri kullanlabilir. 2); izgisel hz (V,v,u, 3); hz (V,
1,3,4); hz (V,v, 3); ses hz (V
a
. 6): ortalama hz (V, 6); Belanger
kritik hz (Ve, 4): ortalama ktle hz (Q/A=V, 4); bal hz (3);
hacim (V, 1,4,5,6); mol hacmi (V, Vm, 3); zgl hacm (1,3); top-
lam hz (V, V
L
, 3);
Enerji (W, 2); madde miktar (W. 6); ma (radyan) iddeti (3);
hzn bileenleri (w.u,v); toplam arlk (W, 1,3,4,5,6); i (W,
2,4,5,6); d i (W
e
, 6); birim arlk bana i (w,w
k
); mukavemet
momenti (W, 5);
mi
M A T E M A T K T A B L OL A RI
H arf S imgeledii B yklkler
X, x Adyabat faktr (X, 3); yere bal koordinat eksenleri sistemi
(x,y,z, 1); boyuna eksen (X, 1); hacmsal kesir (X
v
, 6); arlka
kesir (X
w
, 6); buhar kalitesi (3); reaktans (X, 2); kapasitif reak
tans (X
c>
2); endktif reaktans (X,. 2); karlkl reaktans (X
m
,
X
rc
); z (elf) reaktans (X,X
CC
);
Y, y Kabul (Y, 2); yanal eksen (Y, 1); derinlik (6); kanallarda ak de-
rinlii (4);
Z, z Dey (normal) eksen (Z, 1); sktrlabilme faktr (6); referans
dzleminden ykseklik (Z, 4); akm yatandan ykseklik (Zo, 4);
savaklarda kret ykseklii (4); Rmpedans (Z, 2); mukavemet mo-
menti (Z, 5);
Aklamalar :
1- Parantez iinde gsterilen saylar :
(l)IIavachkta (Amerikan Havaclk Bilimleri, ASA. Z10.7)
(2)Elektrik Mhendisliinde (Amerikan Elektrik Mhendislii Standartlar Enstits, ASA. Z10.5)
(3)Is ve Termodinamikte (Is ve Tennodinamik iin Amerikan Standart Simgeleri, ASA. Z10.4)
(4)Hidrolikte (Hidrolik iin Amerikan Standart Simgeleri, ASA, Z10.2)
(5)Kat Cisimler Mekaniinde (Kat Cisimler Mekanii iin Amerikan Standart Yazm Simgeleri ASA,
Z10.3)
(6) Kimya Mhendislinde (Kimya Mhendislii iin Amerikan Standart Yazm Simgeleri ASA, Z10.12)
2- Kk harflerle gsterilen byklklerde kk harf parantez iinde tekrar yazlmamtr. Byk harfle ya da
indisli olarak gsterilenler parantez iine yazlmtr.
1-07
MATEMATK TABLOLARI
lc. L ogaritma ve T rigonometriye likin S imgeler :
L ogaritmalar
loga = l og
o
a
n a = logg a
log"
1
a = colog a
T rigonometri
(a) nn baya (ondalk) ya da
10 tabanna gre logaritmas
(a) nn doal (neperiyen) ya
da e (2,718) tabanna gre lo-
garitmas
Logaritmas (a) olan say
ruj I JV^I J^VI VI
Ay : y deki art
dy : y nin diferansiyeli
dy : y deki deiiklik
b
: a dan b ye kadar i zerinde toplama
i = a
it
F\
M
E frf
lim (y) = b, y b eer x - a ise
x -* a
I : in entegrali
sin, cos, tg (tan)
b
cosec (esc), sec, cotg (etn) Trigonometrik fonksiyon- f . j
n
belirli entegrali
lardr Ja'
sin"
1
, cos"
1
Bu fonksiyonlarn tersidir.
d. Cebirsel lemler ve S imgeler :
y = f (x): y, x in fonksiyonudur.
y
1
= f (x) = Q- = D v y = f (
x
) fonksiyonunun x e
dx gre trevi
y" = f' (x) = = D
2
X
y y = f (x) fonksiyonunun x e
dx
2
gre 2. trevi
u = f (x,y) u, x ve y nin fonsiyonudur.
du
u', = f' (x, y) = D
x
(u) = u= f (x, y) fonksiyonunun
9x x e gre k'smi trevi
U'xy = f"xy (X, y) = D y ( D , u) = -
d y d x
u = f (x, y) fonksiyonunun x ve y ye gre 2. trevi
V : dalle ya da nabla (vektrel diferansiyel operatr)
: Laplace ilemi
V
2
: Laplace operatr
le. Vektr A nalizi
i , j , k : Eksenler boyunca birim vektrler
(sa el kural)
s . b =(a . b) = S ab : a ile^b nin skaler arpm,
iddeti AB cos (A, B)
a x b^.a . bj = V ab : a ile b nin vektrel arpm
iddeti AB sin (A, B)
1-08
MATEMATK TABI .OLARI
izelge.2- D ayire ve embere likin D eerler
ap
evre
Alan
Yay
Kiri
:d = 2r
: = 2Jtr =
: A = 7tr
2
=
: PAQ = s
: RQ- 1
7td
d
2
7t =
4
S
AK
de
s = r9 =
2
s I' -1
(Huygens forml 120 ye kadar olan alarda hata oran
3
% 0.25 den kktr).
Ok : h
l = 2rsin S.
2
e 2 SI,, e.
2
1 = V 2 hr- h
2
(yaklak forml).
4 h
2
+ I
2
8h
(yaklak forml).
1
1
2
(6<180 ise eksi iaret kullanlr).
4
(9 > 180 ise art iaret kullanlr).
h = r 11 - cos
2
1-09
P (x,y) noktasnn ordinat:
Dayire diliminin alan (ORQ dilimi):
Dayire kesmesinin alan :(RAQ kesmesi)
MATEMATK TABLOLARI
y = h - r + Vr
2
- x
2
A= = -
~ 2 ~ 2
Dayire halkasnn alan:
Tam halkann alan
MRQN halka parasnn alan
A =-2JL = _b_ (8l'+ 6) (yaklak formller)
3 15
A = 7t (rV
2
) = 7t (r+r
1
) (r-r')
A = $- (r? - r'
2
) = 5- (r + r') (r - r')
2 2
l/cljje.3- D/.gii okgcnlrr.
Dzgn okgenler (Kenarlar birbirine eit. alar birbirine eit)
n = kenar says
Merkez a: 2 a = (radyan)
n
Ke as : p = n (radyan)
n
evre : = ns
Kenar : s = 2r tg a = 2R sin a
u
W-
i'i
u
1-10
iten teet emberin yarap:
Da izilen emberin yarap
Alan :
MATEMATK TABLOLARI
r = cotg a
R = cosec a
2
A =-Q5r_ = nr
2
tg a = Ii-B_ sin 2a
2 2
= cotg a = nx AOB alan
4
Genel okgenin alan: okgenin blnebildii saydaki gen alanlarnn toplam.
D zgn okgende D eerler
n
3
4
5
6
7
8
9
10
12
15
16
20
24
32
48
64
2a
120
90
72
60
5143
45
40
36
30
24
22.50
18
15
1125
750
5.625
A lan
s
2
0.433
1.000
1.721
2.598
3.634
4.828
6.182
7.694
11.200
17.640
20.110
31.570
45.580
81.230
183.100
325.700
A lan
R
2
1.299
2.000
2.378
2.598
2.736
2.828
2.893
2.939
3.000
3.051
3.062
3.090
3.106
3.121
3.133
3.137
Al an
2
5.196
4.000
3.633
3.464
3.371
3.314
3.276
3.249
3.215
3.188
3.183
3.168
3.160
3.152
3.146
3.144
R
s
0.577
0.707
0.851
1.000
1.152
1.307
1.462
1.618
1.932
2.405
2.563
3.196
3.831
5.101
7.645
10.190
A l an
7t
2.000
1.414
1.236
1.155
1.110
1.082
1.064
1.052
1.035
1.022
1.020
1.013
1.009
1.005
1.002
1.001
a/R
1.732
1.414
1.176
1 000
0.868
0.765
0.684
0.618
0.518
0.916
0.390
0.313
0.261
0.196
0.131
0.098
a/r
3.964
2.000
1.453
1.155
0.963
0.8284
0.728
0.650
0.536
0.425
0.398
0.317
0.263
0.197
0.131
0.098
r/R
0.500
0.707
0.809
0.866
0.901
0.924
0.940
0.951
0.966
0.978
0.981
0.988
0.991
0.995
0.998
0.997
r/a
0.289
0.500
0.688
0.866
1.038
1.207
1.374
1.539
1.866
2.352
2.514
3.157
3.798
5.077
7.629
10.180
izelge.4- B inomK atsaylar
n
1
2
3
4
5
6
7
9
10
11
12
13
14
(n)o
1
1
1
1
1
1
1
(n)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
(nh
1
3
6
10
15
21
28
36
45
55
66
78
91
(n)j
1
4
10
20
35
56
84
120
165
220
286
364
(n)
4
1
5
15
21
70
126
210
330
495
715
1001
(n)
5
1
6
21
56
126
252
462
792
1287
2002
(n)
1
7
28
84
210
462
924
1716
3003
(n>
1
8
36
120
330
792
1716
3432
1
9
45
165
495
1287
3003
(11)9
1
10
55
220
715
2002
(n)o
1
11
66
286
1001
(11)11
12
78
364
(n)n
1
13
91
1-11
MATEMATK TABLOLARI
Aklamalar :
1x2x3
(n)
0
= l
(n), = n
(n))
2
= (n-
(n)
3
= (n-1
(n)
r
= n(n-l
[ n- ( r - 1)] / 1x2x3 xr
Dier Gsterimler : n C
r
= (n
r
) = (n)
r
n = 14 iin katsay: (n)
| 4
= 1
n = 15 iin katsaylar : (n)
14
= 15 ve (n)
l 5
= 1
izelge.5- Baya Logaritmalar
w
1.0
l.l
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1 8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
8.0
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
4.0
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
0
0.0000
0414
0792
1139
1461
1761
2041
2304
2553
2788
0.3010
3222
3424
3617
3802
3979
4150
4314
4472
4624
0.4771
4914
5051
5185
5315
5441
5563
5662
5798
5911
0.6021
6128
6232
6335
6435
6532
6628
6721
6812
6902
1
0043
0453
0828
1173
1492
1790
2068
2330
2577
2810
3032
3243
3444
3636
3820
3997
4166
4330
4467
4639
4786
4928
5065
5198
5328
5453
5575
5694
5809
5922
6031
6138
6243
6345
6444
6542
6637
6730
6821
6911
2
0086
0492
0864
1206
1523
1618
2095
2355
2601
2833
3054
3263
3464
3655
3838
4014
4183
4346
4502
4654
4600
4942
5079
5211
5340
5465
5587
5705
5821
5933
6042
6149
6253
6355
6454
6551
6646
6739
6830
6920
3
0128
0531
0899
1239
1553
1847
2122
2380
2625
2856
3075
3284
3483
3674
3856
4031
4200
4362
4518
4669
4814
4955
5092
5224
5353
5478
55 9
5717
5832
5944
6053
6160
6263
6365
6464
6561
6656
6749
6839
6928
4
0170
0569
0934
1271
1584
1875
2148
2405
2648
2878
3096
3304
3502
3692
3874
4048
4216
4378
4533
4683
1829
4969
5105
5237
5366
5490
5611
5729
5843
5955
6064
6170
6274
6375
6474
6571
6665
6758
6848
6937
5
0212
0607
0969
1303
1614
1903
2175
2430
2672
2900
3118
3324
3522
3711
3892
4065
4232
4393
4548
4698
4843
4983
5119
5250
5378
5502
5t>23
5740
5855
5966
6075
6180
6284
6385
6484
6580
6675
6767
6857
6946
0253
0645
1004
1335
1644
1931
2201
2455
2695
2923
3139
3345
3541
3729
3909
4082
4249
4409
4564
4713
4857
4997
5132
5263
5391
5514
5635
5752
5866
5977
6085
6191
.6294
6395
6493
6590
6684
6776
6866
6955
7
0294
0682
1038
1367
1673
1959
2227
2480
2718
2945
3160
3365
3560
3747
3927
4099
4265
4425
4579
4728
4871
5011
5145
5276
5403
5527
5647
5763
5877
5988
60%
6201
6304
6405
' 6503
6599
6693
6785
6875
6964
8
0334
0719
1072
1399
1703
1987
2253
2504
2742
2967
3181
3385
3579
3766
3945
4116
4281
4440
4594
4742
4886
5024
5159
5289
5416
5539
56S 8
5775
5888
5999
6107
6212
6314
6415
6513
6609
6702
6794
6884
6972
9
0374
0755
1106
1430
1732
2014
2279
2529
2765
2969
3201
3404
3598
3784
3962
4133
4298
4456
4609
4757
4900
5038
5172
5302
5428
5551
5670
5786
5899
6010
6117
6222
6325
6425
6522
6618
6712
6803
6893
6981
21
20
19
18
17
17
16
16
15
15
14
14
13
13
13
12
12
12
II
II
II
10
10
10
10
10
10
9
Q
9
log T 0 4971
log t - 0 4343
lop T'2 = 0.1901 log T
log (0.43!.')! - 0 M7,<- - 1
09043 0.24S0
Genel Forml l er: , , , ,
lg(ab) = loga
+
logb log (a ) = n log a
log (a/b) = log a - logb log ("V") = l/n log a
Srgl hesap cetveli, logaritma temeline gre arpma, blme, kk alma ve herhangi bir kuvvete ykseltme i-
lemlerini yapan alettir.
1-12
4
r t,
MATEMATK TABLOLARI
izelge.5- B aya logaritmalar (devam)
S
a
y

l
3.0
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
6.0
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
6.9
7.0
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
7.9
8.0
8.1
8.2
8.3
6.4
8.5
8.6
8.7
8.8
8.9
9.0
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
9.9
0
0.6990
7076
7160
7243
7324
7404
7482
7559
7634
7709
0.7782
7853
7924
7993
8062
8129
8195
8261
8325
8388
0.8451
8513
8573
8633
8692
8751
8808
8865
8921
8976
0.9031
9085
9138
9191
9243
9294
9345
9395
9445
9494
0.9542
9590
9638
9685
9731
9777
9823
9868
9912
9956
1
6998
7084
7168
7251
7332
7412
7490
7566
7642
7716
7789
7860
7931
8000
8069
8136
8202
8267
8331
8395
8457
8519
8579
8639
8698
8756
8814
8871
8927
8982
9036
9090
9143
9196
9248
9299
9350
9400
9450
9499
9547
9595
9643
9689
9736
9782
9827
9872
9917
9961
2
7007
7093
7177
7259
7340
7419
7497
7574
7649
7723
7796
7868
7938
8007
8075
8142
8209
8274
8338
8401
8463
8525
8585
8645
8704
8762
8820
8876
8932
8987
9042
90%
9149
9201
9253
9304
9355
9405
9455
9504
9552
9600
9647
9694
9741
9786
9832
9877
9921
9965
3
7016
7101
7185
7267
7348
7427
7505
7582
7657
7731
7803
7875
7945
8014
8082
8149
8215
8280
8344
8407
8470
8531
8591
8651
8710
8768
8825
8882
8938
8993
9047
9101
9154
9206
9258
9309
9360
9410
9460
9509
9557
9605
9652
9699
9745
9791
9836
9881
-9926
9969
4
7024
7110
7193
7275
7356
7435
7513
7589
7664
7738
7810
7882
7952
8021
8089
8156
8222
8287
8351
8414
8476
8537
8597
8657
8716
8774
8831
8887
8943
8998
9053
9106
9159
9212
9263
9315
9365
9415
9465
9513
9562
9609
9657
9703
9750
9795
9841
9886
9930
9974
S
7033
7118
7202
7284
7364
7443
7520
7597
7672
7745
7818
7889
7959
8028
8096
8162
8228
8293
8357
8420
8482
8543
8603
8663
8722
8779
8837
8893
8949
9004
9058
9112
9165
9217
9269
9320
9370
9420
9469
9518
9566
9614
9661
9708
9754
9800
9845
9890
9934
9978
6
7042
7126
7210
7292
7372
7451
7528
7604
7679
7752
7825
78%
7966
8035
8102
8169
8235
8299
8363
8426
8488
8549
8609
8669
8727
8785
8842
8899
8954
9009
9063
9117
9170
9222
9274
9325
9375
9425
9474
9523
9571
%I9
9666
9713
9759
9805
9850
9894
9939
9983
7
7050
7135
7218
7300
7380
7459
7536
7612
7686
7760
7832
7903
7973
8041
8109
8176
8241
8306
8370
8432
8494
8555
8615
8675
8733
8791
8848
8904
8960
9015
9069
9122
9175
9227
9279
9330
9380
9430
9479
9528
9576
9624
9671
9717
9763
9809
9854
9899
9943
9987
8
7059
7143
7226
7308
7388
7466
7543
7619
7694
7767
7839
7910
7980
8048
8116
8182
8248
8312
8376
8439
.8500
8561
8621
8681
8739
8797
8854
8910
8965
9020
9074
9128
9180
9232
9284
9335
9385
9435
9484
9533
9581
9628
%75
9722
9768
9814
9859
9903
9948
9991
9
7067
7152
7235
7316
73%
7474
7551
7627
7701
7774
7846
7917
7987
8055
8122
8189
8254
8319
8382
8445
8506
8567
8627
8686
8745
8802
8859
8915
8971
9025
9079
9133
9186
9238
9289
9340
9390
9440
9489
9538
9586
9633
9680
9727
9773
9818
9863
9908
9952
99%
O
r
t
.

1
f
a
r
k
1
9
8
8
8
8
8
8
8
7
7
7
7
7
7
7
7
7
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
4
4
4
4
Bu iki sayfa 1 ile 10 arasndaki saylarn 4 basamakl baya (10 tabanl) logaritmalarn verir. Sayda ondalk
basama saa (ya da sola) a ev yrtmek, logaritmaya a (ya da -n) eklemek demektir. Yani ]o 0.017453 =
0.2419-2 deeri, 2,2419 ya da8.2419-10 biiminde de yazlabilir. Negatif saylarn logaritmas yoktur.
1-13
MATEMATK TABLOLARI
izelge.6- D oal (N cperiycn) L ogaritmalar
A
1.0
.1
.2
.3
.4
.5
.6
.7
.8
.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
i t .O
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
4.0
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
0
0.0000
0953
1823
2624
3365
0.4055
4700
5306
5878
6419
0.6931
7419
7885
8329
8755
0.9163
9555
0.9933
1.0296
0647
1.0986
1314
1632
1939
2238
1.2528
2809
3083
3350
3610
1.3863
4110
4351
4586
4816
1.5041
5261
5476
5686
5892
1
0100
1044
1906
2700
3436
4121
4762
5365
5933
6471
6981
7467
7930
8372
87%
9203
9594
9969
0332
0682
1019
1346
1663
1969
2267
2556
2837
3110
3376
3635
3888
4134
4375
4609
4839
5063
5282
5497
5707
5913
2
0198
1133
1989
2776
3507
4187
4824
5423
5988
6523
7031
7514
7975
8416
8838
9243
9632
0006
0367
0716
1053
1378
1694
2000
2296
2585
2865
3137
3403
3661
3913
4159
4398
4633
4861
5085
5304
5518
5728
5933
3
0296
1222
2070
2852
3577
4253
4886
5481
6043
6575
7080
7561
8020
8459
8879
9282
9670
0043
0403
0750
1086
1410
1725
2030
2326
2613
2892
3164
3429
3686
3938
4183
4422
4656
4884
5107
5326
5539
5748
5953
4
0392
1310
2151
2927
3646
4318
4947
5539
6098
6627
7129
7608
8065
8502
8920
9322
9708
0080
0438
0784
1119
1442
1756
2060
2355
2641
2920
3191
3455
3712
3962
4207
4446
4679
4907
5129
5347
5560
5769
5974
6
0488
1398
2231
3001
3716
4383
5008
55%
6152
6678
7178
7655
8109
8544
8961
9361
9746
0116
0473
0818
1151
1474
1787
2090
2384
2669
2947
3218
3481
3737
3987
4231
4469
4702
4929
5151
5369
5581
5790
5994
6
0583
1484
2311
3075
3784
4447
5068
5653
6206
6729
7227
7701
8154
8587
9002
9400
9783
0152
0508
0852
1184"
1506
1817
2119
2413
2698
2975
3244
3507
3762
4012
4255
4493
4725
4951
5173
5390
5602
5810
6014
7
0677
1570
2390
3148
3853
4511
5128
5710
6259
6780
7275
7747
8198
86*9
9042
9439
9821
0188
0543
0886
1217
1537
1848
2149
2442
2726
3002
3271
3533
3788
4036
4279
4516
4748
4974
5195
5412
5623
5831
6034
8
0770
1655
2469
3221
3920
4574
5188
5766
6313
6831
7324
7793
8242
8671
9083
9478
9858
0225
0578
0919
1249
1569
1878
2179
2470
2754
3029
3297
3558
3813
4061
4303
4540
4770
4996
5217
5433
5644
5851
6054
9
0862
1740
2546
3293
3988
4637
5247
5822
6366
6881
7372
7839
8286
8713
9123
9517
9895
0260
0613
0953
1282
1600
1909
2208
2499
2782
3056
3324
3584
3838
4085
4327
4563
4793
5019
5239
5454
5665
5872
6074
S*
0,2
95
87
80
74
69
65
61
57
54
51
49
47
44
43
41
39
38
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
27
26
25
25
24
23
23
22
22
21
21
20
20
n x = (2.3026) log
10
x
Burada 2.3026 = n 10 ve 0.4343 = log
0
e
log
0
x = (0.4343) n x
Bu iki sayfa, 1 ile 10 arasndaki saylarn, virglden sonraki 4 eve kadar doru doal logaritmalarn (l
n
) verir.
Saynn kesir virgln saa (ya da sola) doru n ev yrtmek, saynn logaritmasna 2.3026 x n eklemek (ya da
n x 3.6974 karmak) anlamna gelir.
1-14
MATEMATK TABLOLARI
izclge.6- Doal Logaritmalar (Devam)
S
a
y

5.0
5.1
52
53
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
60
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
6.9
7.0
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
7.9
8.0
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
8.7
8.8
8.9
9.0
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
99
10.0
0
1.6094
6292
6487
6677
6864
1.7047
7228
7405
7579
7750
1.7918
8083
8245
8405
8563
1.8718
8871
9021
9169
9315
1.9459
9601
9741
1.9879
2.0015
2.0149
0281
0412
0541
0669
2.0794
0919
1041
1163
1282
2.1401
1518
1633
1748
1861
2.1972
2083
2192
2300
2407
2.2513
2618
2721
2824
2925
2.3026
1
6114
6312
6506
6696
6882
7066
7246
7422
7596
7766
7934
8099
8262
8421
8579
8733
8886
9036
9184
9330
9473
9615
9755
9892
0023
0162
0295
0425
0554
0681
0807
0931
1054
1175
1294
1412
1529
1645
1759
1872
1983
2094
2203
2311
2418
2523
2628
2732
2834
2935
2
6134
6332
6525
6715
6901
7084
7263
7440
7613
7783
7951
8116
8278
8437
8594
8749
8901
905
9199
93*4
9488
9629
9769
9906
0042
0176
0308
0438
0567
0694
0819
0943
1066
1187
1306
1424
1541
1656
1770
1883
1994
2105
2214
2322
2428
2534
2638
2742
2844
2946
3
6154
6351
6544
6734
6919
7102
7281
7457
7630
7800
7967
8132
8294
8453
8610
8764
8916
9066
9213
9359
9502
9643
9782
9920
0055
0189
0321
0451
0580
0707
0832
0956
1078
1199
1318
1436
1552
1668
1782
1894
2006
2116
2225
2332
2439
2544
2649
2752
2854
2956
4
6174
6371
6563
6752
6938
7120
7299
7475
7647
7817
7984
8148
8310
8469
8625
8779
8931
9081
9228
9373
9516
9657
9796
9933
0069
0202
0334
0464
0592
0719
0844
0968
1090
1211
1330
1448
1564
1679
1793
1905
2017
2127
2235
2343
2450
2555
2659
2762
2865
2966
S
6194
6390
6582
6771
6956
7138
7317
7492
7664
7834
8001
8165
8326
8485
8641
8795
8946
9095
9242
9387
9530
9671
9810
9947
0082
0215
0347
0477
0605
0732
0857
0980
1102
1223
1342
1459
1576
1691
1804
1917
2028
2138
2246
2354
2460
2565
2670
2773
2875
2976
6
6214
6409
6601
6790
6974
7156
7334
7509
7681
7851
8017
8131
8342
8500
8656
8810
8961
9110
9257
9402
9544
9685
9824
9961
0096
0229
0360
0490
0618
0744
0869
0992
1114
1235
1353
1471
1587
1702
1815
1928
2039
2148
2257
2364
2471
2576
2680
2783
2885
2986
7
6233
6429
6620
6808
6993
7174
7352
7527
7699
7867
8034
8197
8358
8516
8672
8825
8976
9125
9272
9416
9559
9699
9838
9974
0109
0242
0373
0503
0631
0757
0882
1005
1126
1247
1365
1483
1599
1713
1827
1939
2050
2159
2268
2375
2481
2586
2690
2793
2895
29%
8
6253
6448
6639
6827
7011
7192
7370
7544
7716
7884
8050
8213
8374
8532
8687
8840
8991
9140
9286
9430
9573
9713
9851
9988
0122
0255
0386
0516
0643
0769
0894
1017
1138
1258
1377
1494
1610
1725
1838
1950
2061
2170
2279
2386
2492
2597
2701
2803
2905
3006
9
6273
6467
6658
6845
7029
7210
7387
7561
7733
7901
8066
8229
8390
8547
8703
8856
9006
9155
9301
9445
9587
9727
9865
0001
0136
0268
0399
0528
0656
0782
0906
1029
1150
1270
1389
1506
1622
1736
1849
1961
2072
2181
2289
2396
2502
2607
2711
2814
2915
3016
O
r
t
.
f
a
r
k
1
20
19
19
18
18
18
18
17
17
17
16
16
16
16
15
15
15
15
15
14
14
14
14
13
13
13
13
13
13
12
12
12
12
12
17.
12
12
II
II
II
II
II
II
II
II
10
10
10
10
10
Saynn kesir virgln saa (ya da sola) doru n ev yrtmek, saynn logaritmasna 2.3026 x n eklemek (ya da
r. * 1.6974 karmak) anlamna gelir.
1-15
MATEMATK TABLOLARI
izclge.7- stel Fonksiyonlar (c
n
ve e")
n
0.00
.01
.02
.03
.04
0.05
.06
.07
.08
.09
0.10
.11
.12
.13
.14
0.15
.16
.17
.18
.19
0. 2 0
2\
22
2
025
7.6
77
78
29
0. 30
31
32
33
34
035
36
37
38
39
0. 4 0
.41
.42
.43
.44
0.45
.46
.47
.48
.49
0.50
-
fa
1.000
n
1.010 "
1.020 2
1.030 ?
1.041 J
o
1.051 ,,
1.062
1.073 1
1.083 ?
1.094 j j
1.105 . ,
1.116
1.127 i
1.139
2
1.150 12
1.162 , ,
1.174
2
1.185 i
1.197 \
17.09 \\
17.21
U34 \i
1.246 \
1.259 S
1771 J |
1.284 . ,
1.297 \l
1.310 \i
1.323 \\
1336 fi
1350
1363 i
1377 T
1391 i
1.405 j j
1.419 ,4
1.433
1.448
1.462 \i
1.477 j |
1.492 , ,
1307 2
1322 ?
1.537 \l
1353 ' I
1368 , ,
1384 5
1.600 ?
1.616 \l
1.632 J
1.649
n
o.so
31
32
33
34
0.55
36
37
.58
.59
0. 60
,.61
.62
.63
.64
0.65
.66
.67
.68
.69
0.70
71
72
73
74
0.75
76
77
78
79
0.80
.81
2
.83
.84
0.85
.86
XI
.88
.89
0.90
.91
.92
.93
.94
0.95
.96
.97
.98
.99
1.00
- 1
1.649 . ,
1.665 S
1.682 i
1.699 7
1716 I ;
1733 , .
1751 5
1.768 i
1.786 \l
\m \l
1.822 ,o
1.840 5
1.859 it
1.878 [t.
1.896 J g
1.916 ,
1.935 A
1.954 J2
1.974
X
22
1.994* g
2.014 ,
n
2.034 22
2.054 2?
2.075 2
2.096 |[
2.117 , ,
2.138 i\
2.160 f
2.181
2703 2 j
2776
2.248 S
2770 5?
2793
2316 g
2340
2363 f
t
2387 5
2.411 il
2.435 g
2.460 ,
4
2.484 l\
2309
2335 %
2360 5^
2386 ,,
2.612 ,2
2.638 ,5
2.664 S
2.691 #
2.718
n
1.0
.1
.2
3
.4
1.5
.6
.7
.8
.9
2.0
.1
.2
3
.4
2 3
.6
7
.8
.9
3.0
.1
7
3
.4
33
.6
7
.8
.9
4.0
.1
3
.4
43
5.0
6.0
7.0
8.0
9.0
10.0
2
T/
2
T/2
4T/2
5T/2
5T/2
5T/2
e
2.718'
3.004
3.320
3.669
4.055
4.482
4.953
5.474
6.050
6.686
7.389
8.166
9.025
9.974
11.02
12.18
13.46
14.88
16.44
18.17
20.09
22.20
24.53
27.11
29.96
33.12
36.60
40.45
44.70
49.40
54.60
60.34
66.69
73.70
81.45
90.02
148.4
403.4
1097.
2981.
8103.
22026.
4.810
-23.14
1113
535.5
2576.
12392.
59610.
286751.
n
0.00
.01
.02
.03
.04
0.05
.06
.07
.08
.09
0.10
.11
.12
.13
.14
0.15
.16
.17
.18
.19
0.20
71
72
73
74
075
76
77
78
79
0.30
31
32
33
34
035
36
37
38
39
0.40
.41
.42
.43
.44
0.45
.46
.47
.48
.49
0.50
fa
1.000 .
0. 990-2
.980 ~S
.970-'
W> I o
.951
. 9 4 2 -. 2
.932 ~' 2
.923 I
.914 ~
.905
Q
.896 ~ I
.887 ~A
.878 ~ I
869 Zl
.861
q
.852 ~ I
.844-5
.835 1
.827 Z8
.819
.811 5
. 803" 5
795 ~ 2
787 I |
779 .
.771 2
.763 ~2
.756 Z 8
74 8 Z 7
.741 .
7 3 3 " S
726 " i
719 ~ 1
705
1
.698 ~ i
.691 i
. 684 " i
677 1 7
670 _
6
. 6 6 4 " S

6 5 7
I 6
;651 ,
644 1 6
.638
7
.631 " i
. 6 2 5 - 5
-
6 1 9
I 6
613 I 6
0.607
n
0.50
31
32
33
34
0.55
.56
37
38
39
0.60
.61
.62
.63
.64
0.65
.66
.67
.68
.69
0.70
71
.72
73
74
0.75
.76
.77
.78
79
0.80
.81
.82
.83
.84
0.85
.86
.87
.88
.89
0. 90
.91
.92
.93
.94
0.95
.96
.97
.98
.99
1.00
e"
.607
.600
395
389
383
.577
371
366
360
354
.549
343
338
.533
327
322
.517
312
.507
.502
.497
.492
.487
.482
.477
.472
.468
.463
.458
.454
.449
.445
.440
.436
.432
.427
.423
.419
.415
.411
.407
.403
399
395
391
387
.383
379
375
372
368
n
1.0
.1
2
3
.4
13
.6
7
.8
.9
2.0
.1
7
3
.4
23
.6
7
.8
.9
3.0
.1
7
3
.4
33
.6
.7
.8
.9
4.0
.1
7
3
.4
4 3
5.0
6.0
7.0
8.0
9.0
10. 0
T/2
2T/2
3r/2
4T/2
5T/2
6T/2
7T/2
Sr/2
-
368
333
301
773
747
723
202
.183
.165
.150
.135
.122
.111
.100
.0907
.0821
.0743
.0672
.0608
.0550
.0498
.0450
.0408
.0369
.0334
.0302
.0273
.0247
.0224
.0202
.0183
.0166
.0150
.0136
.0123
.0111
.00674
.00248
.000912
.000335
.000123
.000045
708
.0432
.00898
.00187
.000388
.000081
.000017
.000003
N otlar
r
* Bu stunda i kestirim (enterpolasyon) yapmaynz, e = 2.71823 l/e = 0.367879 lofi,
n
e = 04343
1/0.4343 = 2.3026 log
10
(0.4343) = .6378 log
0
(e") = n (0.4343)
1-16
MATEMATK TABLOLARI
l/.el{;i!.8- D oal T rigonometrikFonksiyonlar
(A clar radyan olarak)
Rnd.
.00
o
.02
.03
.04
.05
.oo
.07
.08
.09
.10
.11
.12
.13
.14
.15
.16
.17
.18
.19
.20
.21
.22
.23
.24
.25
.20
.27
.28
20
.30
.31
.32
.33
.34
.35
.36
.37
.38
.39
.40
.41
.42
.43
.44
.45
.40
.47
.48
A n
.50
Pa.l.
sin
OOOOO
01000
02000
.03000
.03099
.04908
. 05996
.00994
.07991
.08988
.00983
.10978
.11971
.12963
.13954
.14944
.15932
.16018
.17903
.18880
.19807
.20840
.21823
.22798
.23770
.24740
25708
.26673
.27636
.28595
.29552
30506
.31457
.32404
.33349
.34290
.35227
.30162
.37092
.38019
.38042
.39861
.40776
.41687
.42504
.43497
.44305
.45289
.40178
.47003
.47043
sin
tg
.00000
.01000
O20O0
03001
.01002
05004
.06007
07011
.08017
.09024
.10033
.11045
.12058
.13074
.14092
.15114
.16138
.17106
.18197
.10232
.20271
21314
.22302
23414
.24472
.25534
.20002
.27676
.28755
.29841
30034
.32033
.33130
.34252
.35374
.30503
37040
.3S7S
.30041
.41105
.42270
.43403
.44057
.45862
.47078
.18300
.40545
50707
.5200)
.53330
.54030
<:tg
-n
00 007
40 993
33.323
21.987
19.983
10.047
14 202
12 473
11.081
9.0606
9.0542
8.2033
7.6489
7.0961
6 6160
6 1906
5'. 8256
5.4054
5.1007
4.9332
4.0917
4.4710
4.2700
4.0864
3 9163
3.7501
3.0133
3.4770
3.35U
3.2327
3.1218
3 0170
2 9105
2 8270
2.7305
2 6507
2.57X2
2 ".037
2.4328
2.3052
2 3008
2 2393
2.1804
2.1241
2 0702
2.0184
1.9680
1.0208
1.8748
1 8305
<:tR
CO S
1 OOtHH)
0 990S 5
99080
.09955
.09920
.99875
.99820
.99755
.09680
.09595
.99500
.00300
.09281
.99150
.90022
0S 877
.98723
.08558
.98384
.98200
.98007
.07803
.07590
97307
.97134
.00891
.960:!9
.96377
.96100
.95824
.05531
.P5233
.04921
.01601
94275
.93037
.03590
.03233
02866
.92491
.92106
.01712
.01300
.00897
.00475
.00045
.80005
.89157
.88090
.S 233
87758
COS
Rrvl.
.50
.51
52
T>3
.54
.55
.56
.57
.58
.59
.60
61
.62
.03
.64
.05
.60
.67
.68
.69
.70
.71
72
73
.74
.75
.76
.77
.78
.79
.80
.81
.82
.83
.84
.85
.86
.87
.88
.89
.90
.91
.92
.93
91
.95
.96
.97
.98
.99
1.00
R:ul.
sin
47943
4881K
4908
.50553
.51414
.52209
.53119
53903
.54802
.55636
.56464
.57287
.5810
58914
.59720
.60519
.61312
62099
.02879
.63654
.61422
.65183
.05938
.00687
.67429
.68164
.68892
.69614.
.70328
.71035
.71730
.72429
.73115
.73793
.74404
.75128
.75784
.70433
.77074
.77707
.78333
.78950
,79560
.80162
.80750
.81312
.81919
.82489
83050
83003
84147
sin
tg
. 54630
.55930
57250
.58592
59943
.61311
02095
.64097
65517
.00956
6S 414
.69892
.71391
.72911
.74454
.70020
.77010
.79225
.80866
.82534
.84229
.85953
.87707
.89492
.91309
.93160
.050-15
.96967
.98926
1.0092
1.0296
1.0505
1.0717
1.0934
1 1150
1 1383
1.1610
1.1853
1.2097
1 2340
1.2002
1 2804
1 3133
1 3409
1 3692
1 3984
1 4284
1.4592
1.4910
1.5237
1 5574
tR
1
1
1

t
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
ctg
8305
.7878
.7405
.7007
.0083
.6310
.5950
.5001
. 5263
.4935
.4017
.4308
.4007
3715
.3431
.3154
. 2885
. 2622
.2366
2116
.1872
. 1034
.1402
.1174
.0952
.0734
.0521
.0313
.0109
,99084
.97121
.95197
.03309
.91455
.89035
.87843
.86091
.84365
.82068
.80908
.79355
.77738
.76146
.74578
.73034
.71511
.70010
.68531
.67071
65031
.64209
ctg
CO S
8775H
87271
80782
80281
.85,771
.85252
.84726
.84100
83646
. 83094
.82534
81965
.81388
.80803
.80210
. 79608
78999
.78382
.77757
.77125
.70484
.75830
75181
74517
.73947
.73109
.724.84
.71791
.71091
.70385
. 00071
.68950
.08222
.07488
.66740
.05998
65244
04483
03715
.02941
.02161
61375
.0O5S 2
.59783
.58979
.58168
.57352
.56530
.55702
51809
.51030,
CO S
1-17
M A T E M A T K T A B L OL A RI
izclge.8- D oal T rigonometrikFonksiyonlar (D evam)
(A lar radyan olarak)
Rad.
1.00
1.01
1.02
1.03
1.04
1.05
1.06
1.07
1.08
1.09
1.10
1.11
1.12
1.13
1.14
1.16
1.16
1.17
1.18
1.19
1.20
1.21
1.22
1.23
1.24
1.25
1.26
1.27
1.28
1.29
1.30
1.31
1.32
1.33
1.34
1.35
1.36
1.37
1.38
1.39
1.40
1.41
1.42
1.43
1.44
1.45
1.46
1.47
1.48
1.49
.s o
Ra d.
sin
84147
.84683
.85211
.85730
.86240
.86742
.87236
.87720
.88196
.88663
.89121
.89670
.90010
.90441
.90863
.91276
.91680
.92075
.02461
.02837
.93204
.93562
.93910
.94249
.94578
.94898
.95209
.95510
.06802
.96084
.06366
.96618
.06872
.97115
.97348
.97572
.97788
.97991
.98185
.98370
.98545
.98710
.98866
.99010
.99146
.99271
.99387
.00492
.99588
.99674
.99740
sin
tg
1.6574
1.6022
1.6281
1.6652
1.7036
1.7433
1.7844
1.8270
1.8712
1.9171
1.9648
2.0143
2.0660
2.1198
2.1759
2.2345
2.2958
2.3600
2.4273
2.4979
2.6722
2.6503
2.7328
2.8198
2.9119
3.0096
3.1133
3.2238
3.3413
3.4672
3.0021
3.7471
3.0033
4.0723
4.2556
4.4552
4.6734
4.9131
5.1774
6.4707
8.7079
6.1654
6.5811
7.0555
7.8018
8.2381
8.9886
9.8874
10.083
12.350
14.101
ctg
.64200
.62806
.61420
.60051
.68609
.67362
.56040
.64734
.53441
.62162
.60897
.49644
.48404
.47175
.46959
.44753
.43558
.42373
.41199
.40034
.38878
.37731
.36593
.35463
.34341
.33227
.32121
.31021
.20028
.28842
.27762
.26687
.25019
.24556
.23498
.22446
.21398
.20354
.19315
.18279
.17248
'.16220
.16195
.14173
.13155
.12139
.11126
.10114
.09105
.08007
.07001
ctg
cos
'.54030
.53186
.62337
.51482
.60622
.49757
.48887
,.48012
.47133
.46249
.45360
.44466
.43568
.42666
.41759
.40849
.39934
.39015
.38092
.37166
.36236
.35302
.34365
.33424
.32480
.31532
.30582
.20628
.28672
.27712
.26750
.25785
.24818
.23848
.22875
.21901
.20924
.10945
.18064
. 17081
.16997
.16010
.15023
.14033
.13042
.12060
. 11057
.10063
.09067
.08071
.07074
CO S
Rad.
I .S O
1.61
1.52
1.53
1.54
1.55
1.56
1.57
1.58
1.59
1.60
1.61
1.62
1.63
1.64
165
1.66
1.67
1.68
1.69
1.70
1.71
1.72
1.73
1.74
1.75
1.78
1.77
1.78
1.79
1.80
1.81
1.82
1.83
1.84
1.85
1.86
1.87
1.88
1.89
1.90
1.91
1.92
1.93
1.94
1.95
1.98
1.97
1.98
1.99
2.00
Rad.
sin
.00749
.99815
.90871
.99917
.99953
.99978
.99994
1.00000
.99996
.99082
.99957
.99023
.09879
.09825
.99781
.99687
.99602
.99508
.00404
.99290
.99166
.90033
.98889
.98735
.88572
.98399
.08216
.08022
.07820
.97607
.97385
.97153
.06911
.06050
.96398
.96128
.95847
.95557
.95258
.94949
94630
.94302
.93965
.93618
.93262
.92896
.92521
.92137
.91744
.91341
.00630
sin
tg
14.101
18.428
19.670
24.408
32.461
48.078
92.621
1255.8
-108 65
-52.067
-34.233
-25.495
-20 307
-16.871
-14.427
-12.699
-11.181
-10.047
- 9.1208
- 8.3102
- 7.6066
- 7.137:1
- 6.6524
- 6.2281
- 5.8535
- 5.5204
- 5 2221
- 4.0534
- 4.7101
- 4.4887
- 4.2863
- 4.1005
- 3.9294
- 3.7712
- 3.6245
- 3.4881
- 3.3008
- 3.2410
- 3.1304
- 3.0257
- 2.9271
- 2.8341
- 2.7463
- 2.6632
- 2.6843
- 2.5005
- 2.4383
- 2.3705
- 2.3058
- 2.2441
- 2.1850
tg
ctg
.07091
.06087
.05084
.04082
.03081
.02080
.01080
.00080
-.00920
-.01921
-.02921
-.03922
-.04924
-.05927
-.06931
-.07937
-.08944
-.09953
-.10064
-.11977
-.12993
-.14011
-.15032
-.16056
-.17084
-.18115
-.19149
-.20188
-.21231
-.22278
-.23330
-.24387
-.25449
-.26517
-.27500
-.28669
-.29755
-.30848
-.31945
-.33051
-.34164
-.35284
-.36413
-.37549
-.38096
-.39849
-.41012
-.42185
-.43308
-.44562
-.45768
ctg
CO S
.07074
.06076
.05077
.04079
.03079
.02070
.01080
.00080
-.00920
-.01920
-.02920
-.03919
-.04918
-.05917
-.06916
-.07912
-.08900
-.09904
-.10899
-.11892
-.12884
-.13875
-.14865
-.16863
-.16840
-.17825
-.18808
-.19789
-.20768
-.21745
-.22720
-.23603
-.24863
-.25631
-.26506
-.27559
-.28519
-.20476
-.30430
-.3138i
-.32329
-.33274
-.34215
-.35153
-.36087
-.37018
-.37045
-.38868
-.39788
-.40703
-.41616
CO S
1-18
:/: rr x - - -
Z t> M X C. U
O tO4- O O
Cn Ot Ot Cn Ot O
IOWW*.d
Ci 'C C: O< O N -
'SiSg
)-OM(!l*
n C c c T c
00 OD 00 00 00
w o w 5i to -
ya?"??-.;
COO3C
"I O C C-
O --1 4- > 00
O3CO4*4- 4*
O CJ t n O OS CS
O Ot 4*ifa 4 CO
GS-> 00 t O
4. n C- 00 ' t-
1
COCS'-OtO OSI-
1
COCCCO(OtOtO
C W O *! ^ ^
W ^ C QC C
O^ - t - . - tOtO
- Mrf-OOMi
C". C M *!M 0
M -*1 'I -1 -7 00
fcOrf*. O MOt-
1
rocw(
C CO h - 00 O
;OOOH
OC 00 00 COtC CD
Ctf O -1 OtOO
O OS-^1 O rffc
s

4- O O O Ot O
00 t - 4- - I '-CtO
8
co co cc S00
-^ o w o ^-
t o W CO4- *-
OOOO -
^- C: C
OOOOOO
0c oo --1 si - O:
*- 00 O' IO^
t o 4- t C: ^100
4- - I CC - 4 C
oooo
0 - I ^1 --1 CS
00 O tO ' 4*. 00 O tO
CSOS"-I CO' ^ <
I-- tO tO CO CO t
00 O -NJ tO J CO
CO O t O W O
^ O CS --1 00 i
CiCoi- O
Otn ^l-J 0
oo c o o o
tu 4. 4v, 4* CO W
c r w o MJI

t>- co t o t o
oooo o
iiPiS
OH- to CO rf*. O
ssssss
cctce
O O - I -I 00 0
KS5SSSS
o o >- "- - >-
t ^ c o
> $
& d
4 - 5- t CC O- J S
to to t o hs to to
4- O O O*O
SSS858
COCOOCOCOO
O CJ & 4- 4*i -
Ot tO O -~l *- M
M tO tO O 00 O
c co cO co co ^O
O OS ^J ^1 ^1 ^
O -I COO*!4-
O tO > OSCOO
tototototoo
CD < C CO O CC CO
4* 4- 4 4- *- U
"l-IOOO
co co co co co co
o O 5 4- 4*
O *l 4- -1 4*
4- t-> o; co
toto toto toto
W
r
X 4- O -I i
CO CO CO CO CO C
00 H- CO O 00 C
CD CO CC CO CO CO
4- 4- 4- 4. O Cn
C.-105XOH
O tf. CO tO tO
05 CO CO CO CO CO
4- CO CO CO tO tO
^- ^-1 4- 00 4*.
00 CS 4*^- CO
tototocococo
>c c c o o o
S3t00-lW
O O O O O< O
^ tO CO 4- O OS
O 00 -si CS O CO
o co co co o c
00 O tO 00
Co co co co co co
OOMb-""!^-
o to 3
co co co co tO cO
Cj O O O QSO
tO O00 Cs O C
Co co co co co co co o*co co co co
S -*J CO t O
0 COCOCOCC CO
o toto
t 4*
*OO
^ 0 0 00 CO CO O
g
H- ^ - bO COCOrf.
gtEys
CO O cO O t
ococs coc
t CO4- OSC
co coco co coeo
M M -1 -J ^J -J
S
Ot OSCS*4 00
-v| COcC O H-
EISSI5KS
0 rfk. Ot O g M
5 CO 4*. 00 Ot
O cC cO co p
Ot t O CC CS CO O
t O 4- 1 00
^ 1 O3 CO O - OS
co co o co os Cn
I >
- 2
1
M A T E M A T K T A B L OL A RI
izelge.9-D oal T rigonometrikFonksiyonlar(D evam)
(A lardereceolarak)
22" OC
10
20
30
40
50
23 O C
10
20
30
40
50
24 00'
10
20
30
40
50
26 O C
10
20
30
40
50
26 00'
10
20
30
40
50
27 O C
10
20
30
40
50
28 O C
10
3
40
50
29 OC
10
20
30
40
50
30 00'
10
20
30
40
50
31 00'
10
20
30
40
50
32 00'
10
20
30
40
50
33 00'
sin
.3746
.3773
.3800
.3827
.3854
.3881
.3907
.3934
.3901
.3987
.4014
.4041
.4067
.4094
.4120
.4147
.4173
.4200
.4226
.4253
.4279
.4305
.4331
.4358
.4384
.4410
.4436
.4462
.4488
.4514
.4540
.4566
.4592
.4617
.4643
.4669
.4095
.4720
.4746
.4772
.4797
.4823
.4848
.4874
.4899
.4924
.4950
.4975
.5000
.5025
.5050
.5075
.5100
.5125
.5150
.5175
.5200
.5225
.5250
.5275
.5299
.5324
.5348
.5373
.5398
.5422
.5446
COS
cos
.9272
.9261
.9250
.9239
.9228
.9216
.9205
.9194
.9182
.9171
.9159
.9147
.9135
.9124
.9112
.9100
.9088
.9075
".9063
.9051
.9038
.9026
.9013
.9001
.8988
.8975
.8962
.8949
.8936
.8923
.8910
.8897
.8884
.8870
.8857
.8843
.8829
.8816
.8802
.8788
.8774
.8760
'.8746
.8732
.8718
.8704
.8689
.8675
.8660
.8646
.8631
.8616
.8601
.8587
.8572
.8557
.8542
.8526
.8511
.8496
:8480
.8465
.8450
.8434
.8418
.8403
.8387
sin
tg!
.4040
.4074
.4108
.4142
.4176
.4210
.4245
.4279
.4314
.4348
.4383
.4417
.4452
.4487
.4522
.4557
.4592
.4628
.4063
.4699
.4734
.4770
.4806
.4841
.4877
.4913
.4950
.4986
.5022
.5059
.5095
.5132
.5169
.5206
.5243
.5280
.5317
.5354
.5392
.5430
.5467
.5505
.5543
.5581
.5619
.5658
.5696
.5735
.5774
.5812
.5851
.5890
.5930
.5969
.6009
.6048
.6088
.6128
.6168
.6208
.6249
.6289
.6330
.6371
.6412
.6453
.6494
ctg
2.475
2.455
2.434
2.414
2.394
2.375
2.356
2.337
2.318
23Q0
2.282
2.264
2.246
2.229
2.211
2.194
2.177
2.161
2.145
2.128
2.112
2.097
2.081
2.066
2.050
2.035
2.020
2.006
1.991
1.977
1.963
1.949
1.935
1.921
1.907
1.894
1.881
1.868
1.855
1.842
1.829
1.816
1.804
1.792
1.780
1.767
1.756
1.744
1.732
1.720
1.709
1.698
1.686
1.675
1.664
1.653
1.643
1.632
1.621
1.611
1.600
1.590
1.580
1.570
1.560
1.550
1.540
tg
68 00'
50
10
30
20
10
67 00'
50
40
30
20
10
66 00'
50
40
30
20
10
66 O C
50
40
30
20
10
64 00'
50
40
30
20
10
63 00'
50
40
30
20
10
62 OC
50
40
30
20
10
61 OC
50
40
30
20
10
60 OC
50
40
30
20
10
69 00'
50
40
30
20
10.
68 00'
50
40
30
20
10
67 00'
33 00'
10
20
30
40
50
34 00'
10
20
30
40
50
36 00'
10
20
30
40
50
36 00*
10
20
30
40
50
37 W
10
20
30
40
50
38 0C
10
20
30
40
50
39 00'
10
20
30
40
50
40 00'
10
20
30
40
50
41 00'
10
20
30
40
50
42 00'
10
20
30
40
50
43 00"
10
20
30
40
50
44 00'
10
20
30
40
50
46 00"
sin
.5446
.5471
.5495
.5519
.5544
.5568
.5592
.5616
.5640
.5064
.5088
.5712
.5736
.5760
.5783
.5807
.5831
.5854
.5878
.5901
.5925
.5948
.5972
.5995
.6018
.6041
.6065
.6088
.6111
.6134
.6157
.6180
.6202
.6225
.6248
.6271
.6293
.6316
.6338
.6361
.6383
.6406
.6428
.6450
.6472
.6494
.6517
.6539
.6561
.6583
.6604
.6626
.6648
.6670
.6691
.6713
.6734
.6756
.6777
.6799
.6820
.6841
.6862
.6884
.6905
.6926
.6947
.6967
.6988
.7009
.7030
.7050
.7071
CO S
cos
.8387
.8371
.8355
.8339
.8323
,8307
.8290
.8274
.8258
.8241
.8225
.8208
.8192
.8175
.8158
.8141
.8124
.8107
.8090
.8073
.8056
.8039
.8021
.8004
.7986
.7969
.7951
.7934-
.7916
.7898
.7880
.7862
.7844
.7826
.7808
.7790
.7771
.7753
.7735
.7716
.7698
.7679
.7660
.7642
.7623
.7604
.7585
.7566
.7547
.7528
.7509
.7490
.7470
.7451
.7431
.7412
.7392
.7373
.7353
.7333
.7314
.7294
.7274
.7254
.7234
.7214
.7193
.7173
.7153
.7133
.7112
.7092
.7071
sin
.6494
.6536
.6577
.6619
.6661
.6703
.6745
.6787
.6830
.6873
.6916
.6959
.7002
.7046
.7089
.7133
.7177
.7221
.7265
.7310
.7355
.7400
.7445
.7490
.7536
.7581
.7627
.7673
.7720
.7766
.7813
.7860
.7907
.7954
.8002
.8050
.8098
.8146
.8195
.8243
.8292
.8342
.8391
.8441
.8491
.8541
.8591
.8642
.8U3
.8744
.8706
.8847
.8899
.8952
.9004
.9057
9U0
.9163
.9217
.9271
.9325
.9380
.9435
. 9490
.9545
.9601
.9657
.9713
.9770
.9827
.9884
.9942
1.0000
<*B
*g
1.540
1.530
1.520
1.511
1.501
1.492
1.483
1.473
1.464
1.455
1.446
1.437
1.428
1.419
1.411
1.402
1.393
1.385
1.376
1.368
1.360
1.351
1.343
1.335
1.327
1.319
1.311
1.303
1.295
1.288
1.280
1.272
1.265
1.257
1.250
1.242
1.235
1.228
1.220
1.213
1.206
1.199
1.192
1.185
1.178
1.171
1.164
1.157
1.150
1.144
1.137
1.130
1.124
1.117
1.111
1.104
1.098
1.091
1.085
1.079
1.072
1.066
.1.060
1.054
1.048
1 042
1.036
1.030
1.024
1.018
1.012
1.006
1.000
tg
67 O C
50
40
30
20
10
56 00-
50
40
30
20
10
68 00'
50
40
30
20
10
6400'
50
40
30
20
10
63 00'
50
40
30
20
10
62 00'
50
40
30
20
10
61 00"
50
40
30
20
10
60- 00'
50
40
30
20
10
49 (W
50
40
30
20
10
48 00'
50
40
30
20
10
47 00'
50
40
30
20
10
46 00-
50
40
30
20
10
45 00-
1-20
M A T E M A T K T A B L OL A RI
lzelge.10- H iperbolikFonksiyonlar
zleyen izelgeler, (x) in 0.00 dan 3.00 deerine kadar 0.01 lik aralklarla e
1
, e"\ shx, chx ve tgh x deerlerini
verirler.
(x) in (3) den byk deerleri iin (e
x
)
e* = loge
1
(x logo e) = log,' 0.43429 x
bantsndan hesaplanabilir. e"
x
sfra yaklarken sh x ve eh x yaklak olarak bire eit olurlar.
Daha duyarl bir hesap yapmak istenirse aadaki bantlardan yararlanlabilir :
1 = 0,36787
e = 2.71828
M = log e = 0.43429
e* = log
1
Mx
sh x
chx =
sech x =
2
1
eh x
-- = loge 10 = 2.30258
M
e " = log
1
(-Mx)
tgh x = > *
c
e"+e*
ctgh x
tgh x
I
8
1
a
3
2
1
n
Tl' "T
U '
i |
t ' 11
1
V
1
\
\\ I I
L
w
I
1
1
I
|
: \y
\ V '
\ \ Cos
\ V >
\ \
\
s /
|
M
j
i
f
N
II
r
~7|/
//
/:/ i
~ t/f
i i
/ /
' /
/ /'
/ / i
/ / i
xT/
S
' /
1
irih
*
(
' i
/ i l i
I
v
^ y \ ^ * ~
r '
|
I
h
h
X
y
Sech
. ; 1 !'
1
T
1
' 1
1
1
|
i
I
' I 1 1
1

' i : 1
i
i 1
1 i 1
t i
1
' ',
1 ' ]
i !
1 . ' . 1
h
!
X

i |
l i
t
1
i
I
1
1
! \
1
:
t
! I
I
1
|
1
i , '
T
'
i 1 : ,
i
> i ' ! :
; L 1
! 1 !

:
; :
J :
--
!
; ; j
~ ' i_
1
2 3 4
Hiperbolik Radyanlar (x)
H iperbolik Fonksiyonlarn Grafii
1-21
MATEMATK TABLOLARI
izelge. 10- H iperbolikFonksiyonlar (D evam)
X
0.00
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
0.06
0.07
0.08
0.09
0.10
0.11
0.12
0.13
0.14
0.15
0.16
0.17
0.18
0.19
o.ao
0.21
0.22
0.23
0.24
0.25
0.26
0.27
0.28
0.29
0.30
0.31
0.32
0.33
0.34
0.35
0.36
0.37
0.38
0.39
0.43
0.41
0.42
0.43
0.44
0.45
0.46
0.47
0.48
0.49
0.50
0.51
0.52
0.53
0.54
0.55
0.56
0.57
0.58
0.59
0.C0
Doal Deer l er i
.oooo
1.0101
1.0202
1.0305
1.0408
1.0513
1.0618
1.0725
1.0833
1.0942
1.1082
i.1163
1.1275
1.1388
1.1503
1.1618
1.1735
1.1853
1.1972
i. 2092
1.2S14
1.2337
1.2461
^1.2586
1.2712
1.2040
1.2969
1.3100
1.3231
1.3364
1.3499
1.3634
1.3771
1.3910
1.4049
1.4191
1.4333
1.4477
1.4623
1.4770
1.4918
1.5068
1.5220
1.5373
1.5527
1.5633
1.5841
1.6000
1.6161
1.6323
1.6487
1.6653
1.6320
1.6989
1.7160
1.7333
1.7507
1.7683
1.7860
1.8040
1.8221
e'"
.oooo
.99005
.90020
.97045
.96079
.95123
.94176
.93239
.92312
.91393
.90484
.89583
.88692
.87810
.86936
.86071
.85214
.84366
.83527
.82696
.81873
.81058
.80252
.79453
.78663
.77800
.77105
.76338
.75578
.74826
.74082
.73345
.72615
.71892
.71177
.70469
.69768
. 69073
.68386
.67706
.7032
.66365
.65705
.65051
.64404
.63763
.63128
.62500
.61878
.61263
.60653
.60050
.59452
.58860
.58275
.57695
.57121
.56553
.55990
.55433
.64881
Sinhz
0.0000
0.0100
0.0230
0.0300
0.0400
0.0500
0.0600
0.0701
0.0801
0.0901
0.1002
0.1102
0.1203
0.1304
0.1405
0.1506
0.1607
0.1708
0.1610
0.1911
0.2013
0.2115
0.2218
0.2320
0.2423
0.2526
0.2629
0.2733
0.2037
0.2941
0.3045
0.3150
0.3255
0.3360
0.3466
0.3572
0.3678
0.3785
0.3892
0.4000
0.4 108
0.4216
0.4325
0.4434
0.4543
0.4653
0.4/64
0.4875
0.4986
0.5098
0.52 11
0.5324
0.5438
0.5552
0.5666
0.5782
0.5897
0.6014
0.6131
0.6248
0.6367
Cos h *
1.0000
.ooo
I.0J02
1.0005
1.0008
1.0013
1.0018
1.0025
1.0032
1.0041
1.0050
1.0061
1.0072
1.0085
1.0098
1.0113
1.0128
1.0145
1.0162
1.0181
1.02 01
1.0221
1.0243
1.0266
1.0289
1.0314
1.0340
1.0367
1.0395
1.0423
1.0463
1.0484
1.0516
1.0549
1.0584
1.0619
1.0655
1.0692
1.0731
1.0770
1.0811
1.0852
1.0095
1.0939
1.0984
1.1030
1.1077
1.1125
1.1174
1.1225
1.1276
1.1329
1.1333
1.1438
1.1494
1.1551
1.1609
1.1669
, 1.1730
1.1792
1.1855
Tanhi
.00000
.01000
.02000
.02999
.03998
.04996
.05993
.06989
.07983
.08976
.09967
.10956
.11943
.12927
.13909
.14889
.15865
.16838
.17008
.18775
.19738
.20697
.21652
.22603
.23550
.24492
.25430
.26362
.27291
.28213
.2 9131
.30044
.30951
.31852
.32748
.33638
.34521
.35399
.36271
.37136
.37995
.38847
.39693
.40532
.41364
.42190
.43008
.43820
.44624
.45422
.46212
.46995
.47770
.48538
.49299
.50052
.50798
.51536
.52267
.52990
.53705
C^uumoflLogaiith nu
0.00000
.00434
.00869
.01303
.01737
.02171
.02606
.03040
.03474
.03909
0.04343
.04777
.05212
.05646
.06080
.06514
. 06949
.07383
.07817
.08252
0.08686
.09120
.09554
.09989
.10423
.10357
.11292
.11726
.12160
.12593
0.13029
.13463
.13897
.14332
.14766
.15200
.15635
.16069
.16503
.16937
0.17372
.17806
.18240
. 18675
.19109
.19543
.19978
.20412
.23346
.21280
0.21715
.22149
.22533
.23018
.23452
.23386
.24320
.24755
.25189
.25623
0.26058
Sulh z

S.00001
.30106
.4/719
.60218
.69915
.77841
.84545
.90355
.95483
I.00072
.04227
. 08022
.11517
.14755
.17772
.20597
.23254
.25762
.28136
1.30392
.32541
.34592
.36555
.38437
.40245
.41986
.43663
.45282
.46847
1.48362
.49830
.51254
.52637
.53981
.55290
.56564
.57807
.59019
.60202
1.61358
.62488
.63594
.64677
.65738
.66777
.67797
.68797
.69779
.70744
1.71692
.72624
.73540
.74442
.75330
.76204
.77065
.77914
.78751
.795/6
1.80390
Cos h l
0.00000
.00002
.00009
. 00020
.00035
.00054
.00078
.00106
.00139
.00176
0.00217
.00262
.00312
.00366
.00424
.00487
.00554
.00625
.00700
.00779
0.0O863
.00951
.01043
.01139
.01239
.01343
.01452
.01564
.01681
.01801
0.0192 6
.02054
.02107
.02323
.02463
. 02607
. 02755
.02907
.03063
.03222
0.03385
.03552
.03723
.03897
.04075
.04256
.04441
.04630
.04822
.05018
0.05217
.05419
.05625
.05834
.06046
.06262
.06481
.06703
.06929
.07157
0.07389
Tanh i

3.99999
i.30097
.47699
.60183
.69861
.77763
.84439
.90216
.95307
2 .99856
.03965
.07710
.11151
.14330
.17285
.20044
.22629
.25062
.27357
1.29529
.31590
.33549
.35416
.37198
.38902
.40534
.42099
.43601
.45046
I.4 64 3S
.47775
.49067
.50314
.51518
.52682
.53809
.54899
.55956
.56980
1.57973
.58936
.59871
.60780
.61663
.62521
.63355
.64167
.64957
.65726
1.66475
.67205
.67916
.68608
.69284
.69942
.70584
.71211
.71822
.72419
. 73001
1-22
MATEMATK TABLOLARI
izelge.10- H iperbolik Fonksiyonlar (D evam)
X
0.60
0.61
0.62
0.63
0.64
0.65
0.66
0.67
0.68
0.69
0. T0
0.71
0.72
0.73
0.74
0.75
0.76
0.77
0.78
0.79
O.SO
0.81
0.82
0.83
0.84
0.85
0.86
0.87
0.88
0.89
0. 90
0.91
0.92
0.93
0.94
0.95
0.96
0.97
0.96
0.99
1. 00
]
.01
.02
.03
.04
.05
.06
1.07
.08
.09
L.10
.11
.12
.13
1.14
.15
1.16
1.17
1.18
1.19
l . M
DoalDeerleri
1.8H1
.84 04
.8589
.8776
.8965
.9155
.9348
.9542
.9739
.9937
.oss
2.0340
2.0544
2.0751
2.0959
2.1170
2.1383
2.1598
2.1815
2.2034
MM
2.2479
2.2705
2.2933
2.3164
2.3396
2.3632
2.3869
2.4109
2.4351
I.1IH
2.4843
2.5093
2.5345
2.5600
2.5857
2.6117
2.6379
2.6645
2.6912
1.718S
2.7456
2.7732
2.8011
2.8292
2.8577
2.8864
2.9154
2.9447
2.9743
3. 004 1
3.0344
3.0649
3.0957
3.1268
3.1582
3.1899
3.2220
3.2544
3.2871
s.no
-*
.MM1
.54335
.53794
.53259
.52729
.52205
.51685
.51171
.50662
.50158
. 4 MW
.49164
.48675
.48191
.47711
.47237
.46767
.46301
.45841
.45384
.44933
.44486
.44043
.43605
.43171
.42741
.42316
.41895
.41478
.41066
.40667
.40252
.39852
.39455
.39063
.38674
.38289
.37908
.37531
.37158
.36788
.36422
.36059
.35701
.35345
.34994
.34646
.34301
.33960
.33622
.332 87
.32956
,32628
.32303
.31982
.31664
.31349
.31037
.30728
.30422
.3011
Sinhi
o.ucr
0.6485
0.6605
0.6725
0.6846
0.6967
0.7090
0.7213
0.7336
0.7461
0.758
0.7712
0.7838
0.7966
0.8094
0.8223
0.8353
0.84 84
0.8615
0.8748
0. 8881
0.9015
0.9150
0.9286
0.9423
0.9561
0.9700
0.9840
0.9981
1.0122
1 . 0M5
1.0409
1.0554
1.0700
1.0847
1.0995
1.1144
1.1294
1.1446
1.1598
1. 17(1
1.1907
1.2063
1.2220
1.2379
1.2539
1.2700
1.2862
1.3025
1.3190
1. 3SM
1.3524
1.3693
1.3863
1.4035
1.4208
1.4382
1.4558
1.4735
1.4914
1 . 6 0M
Coahz
1.18H
1
.1919
.1984
.2051
.2119
.2188
.2258
.2330
.2402
.2476
L. KU
.2628
.2706
.2785
.2865
.2947
.3030
.3114
.3199
.3286
1.1374
.3464
.3555
.3647
.3740
.3835
.3932
.4029
.4128
.4229
1.4331
.4434
.4539
.4645
.4753
.4862
.4973
.5085
.5199
.5314
1.6431
.5549
.5669
.5790
.5913
.6038
.6164
.6292
.6421
.6552
l . MSf
.6820
.6956
.7093
1.7233
1.7374
1.7517
1.7662
1.7808
1.7957
1.8107
Tuhz
.1370
.54413
.55113
.55805
.56490
.57167
.57836
.58498
.59152
.59798
.80437
.61068
.61691
.62307
.62915
.63515
.64108
.64693
.65271
.65841
.88404
.66959
.67507
.68048
.68581
.69107
.69626
.70137
.70642
.71139
.71630
.72113
.72590
.73059
.73522
.73978
.74428
.74870
.75307
.75736
.76169
.76576
.76987
.77391
.77789
.78181
.78566
.78946
.79320
.79688
.80060
.80406
.80757
.81102
.81441
.81775
.82104
.82427
.82745
.83058
.83366
Baya Logaritmalar
0.S606B
.26492
.26926
.27361
.27795
.28229
.28663
.29098
.29532
.29966
0.30401
.30835
.31269
.31704
.32138
.32572
.33006
.33441
.33875
.34309
0.34 74 4
.35178
.35612
.36046
.36481
.36915
.37349
.37784
.38218
.38652
0.89087
.39521
.39955
.40389
.40824
.41258
.41692
.42127
.42561
.42995
0.4 34 2 9
.43864
.44298
.44732
.45167
.45601
.46035
.46470
.46904
.47338
0.47771
.48207
.48641
.49075
.49510
.49944
.50378
.50812
.51247
.51681
0.61116
Sinhi
1.80890
.81194
.81987
.82770
.83543
.84308
.85063
.85809
.86548
.87278
1.88000
.88715
.89423
.90123
.90817
.91504
.92185
.92859
.93527
.94190
I.4846
.95498
.96144
.96784
.97420
.93051
.98677
.99299
.99916
0.00528
0.01137
.01741
.02341
.02937
.03530
.04119
.04704
.05286
.05864
.06439
0. 07011
.07580
.08146
.08708
.09268
.09825
.10379
.10930
.11479
.12025
0.116C
.13111
.13649
.14186
.14720
.15253
.15783
.16311
.16836
.17360
0. 17881
Coah z
0.0738
.07624
.07861
.08102
.08346
.08593
.08843
.09095
.09351
.09609
0.09870
.10134
.10401
.10670
.10942
.11216
.11493
.11773
.12055
.12340
0. 11617
.12917
.13209
.13503
.13800
.14099
.14400
.14704
.15009
.15317
0. 16617
.15939
. 16254
.16570
.16888
.17238
.17531
.17855
.18181
.18509
0.18839
.19171
.19504
.19839
.20176
.20515
.20855
.21197
.21541
.21886
O. l t t SS
.22582
.22931
.23283
.23636
.23990
. 2 4 34 6
.24703
.25062
.25422
0. 16784
Tanhi
1. 78001
.73570
.74125
.74667
.75197
.75715
.76220
.76714
.77197
.77669
. 78130
.78581
.79022
.79453
.79875
.80288
.80691
.81086
.81472
.81850
1.81111
.82581
.82935
.83281
.83620
.83952
.84277
.84595
. 84906
.85211
.86 6 09
.85801
.86088
. 86368
. 86642
.86910
.87173
.87431
.87683
.87930
1.88171
.88409
.88642
.88869
.89092
.89310
.89524
.89733
.89938
.90139
1.80336
.90529
.90718
.90903
.91085
.91262
.91436
.91607
.91774
.9193
1.9109*
1-23
1-24
MATEMATK TABLOLARI
izclgc.10- H iperbolik Fonksiyonlar (D evam)
.o
.21
.22
.23
: li
.26
.27
.28
.29
.30
.31
.32
.33
.34
.35
.36
.37
.38
.39
.40
.41
.42
.43
.44
.45
.46
.47
.48
.49
1.50
.51
.52
.53
.54
.55
.56
.57
.58
.59
t . 60
.61
.62
.63
.64
.65
.66
1.67
.68
1.69
L.TO
1.71
.72
1.73
.74
.75
1.76
1.77
':3
.
DoalDeerleri
3.3201
3.3535
3.3872
3.4212
3.4556
3.4903
3.5254
3.5609
3.5966
3.6328
S.693
3.7062
3.7434
3.7810
3.8190
3.8574
3.8962
3.9354
3.9749
4.0149
1.0582
4.0960
4.1371
4.1787
4.2207
4.2631
4.3060
4.3492.
4.3929
4.4371
4 . 4 817
4.5267
4.5722
4.6182
4.6646
4.7115
4.7588
4.8066
4.8550
4.9037
4.9530
5.0028
5.0531
5.1039
5.1552
5.2070
5.2593
5.3122
5.3656
5.4195
5.4739
5.5290
5.5845
5.6407
5.6973
5.7546
5.8124
5.8709
5.9299
5.9895
e.ous
.-*
.30119
.29820
.29523
.29229
.28938
.28650
.28365
.28083
.27804
.27527
.2 7353
.26982
.26714
.26448
.26185
.25924
.25666
.25411
.25158
.24908
. 2 4 660
.24414
.24171
.23931
.23693
.23457
.23224
.22993
.22764
.22537
.2 2 313
.22091
.21871
.21654
.21438
.21225
.21014
.20805
.20598
.20393
. 2 0190
.19989
.19790
.19593
.19398
.19205
.19014
.18825
.18637
.18452
. 182 68
.18087
.17907
.17728
.17552
.17377
.17204
.17033
.16864
.16696
.16(30
Sinh x
1.5 095
1
1
.5276
.5460
.5645
.5831
.6019
.6209
.6400
.6593
.6788
L.69S4
.7182
.7381
.7583
.7786
.7991
.8198
.8406
.8617
.8829
L.9043
.9259
.9477
.9697
1.9919
2.0143
2.0369
2.0597
2.0827
2.1059
2.1293
2.1529
2.1768
2.2008
2.2251
2. 2496
2.2743
2.2993
2.3245
2.3499
2.3756
2.4015
2.4276
2.4540
2.4806
2.5075
2.5346
2.5620
2.5896
2.6175
2.6456
2.6740
2.7027
2.7317
2.7609
2.7904
2.8202
2.8503
2.8806
2.9112
2 . M2 2
Coah i
1.810T
.8258
.8412
.8568
.8725
.8884
.9045
.9208
.9373
.9540
1.9709
1.9880
2.0053
2.0228
2.0404
2.0583
2.0764
2.0947
2.1132
2.1320
2.1509
2.1700
2.1894
2.2090
2.2288
2.2488
2.2691
2.2896
2.3103
2.3312
2.3524
2.3738
2.3955
2.4174
2.4395
2.4619
2.4845
2.5073
2.5305
2.5538
2.6776
2.6013
2.6255
2.6499
2.6746
2.6995
2.7247
2.7502
2.7760
2.8020
2.8283
2.8549
2.8818
2.9090
2.9364
2.9642
2.9922
3.0206
3.0492
3.0782
3.1075
Tanbi
.83365
.83668
.83965
.84258
.84546
. 84828
.85106
.85380
.85648
.85913
. 86172
.86428
.86678
.86925
.87167
.87405
.87639
.87869
.88095
.88317
. 88636
.88749
.88960
.89167
.89370
.89569
.89765
.89958
.90147
.90332
. 905 15
.90694
.90870
.91042
.91212
.91379
.91542
.91703
.91860
.92015
. 92 167
.92316
.92462
.92606
.92747
.92886
.93022
.93155
.93286
.93415
. 935 4 1
.93665
.93786
.93906
.94023
.94138
.94250
.94361
.94470
.94576
. 94 681
Baya Logaritmalar
t*
0.52115
.52550
.52984
.53418
.53853
.54287
.54721
.55155
.55590
. 56024
0.56468
.56893
.57327
.57761
.58195
.58630
.59064
.59498
.59933
.60367
0.60801
.61236
.61670
.62104
.62538
.62973
.63407
.63841
.64276
.64710
0.65144
.65578
.66013
. 66447
.66881
.67316
. 67750
.68184
.68619
.69053
0.69487
.69921
.70356
.70790
.71224
.71659
.72093
.72527
.72961
.73396
0.73830
.74264
.74699
. 75I 3
.75567
.76002
.76436
.76870
.77304
.77739
0.78173
Sinhi
0.17882
.18402
.18920
.19437
.19951
.20464
.20975
.21485
.21993
.22499
0.23004
.23507
.24009
.24509
.25008
.25505
.26002
.26496
.26990
.27482
0.27974
.28464
.28952
. 29440
. 29926
.30412
.30896
.3137
.31862
.32343
0.32823
.33303
.33781
.34258
.34735
.35211
.35686
.36160
.36633
.37105
0.37577
.38048
.38518
.38987
.39456
.39923
.40391
.40857
.41323
.41788
0.42253
.42717
.43180
.43643
.44105
.44567
.45028
. 4 5 4 88
.45948
.46408
0.46867
Cos h i
0.25784
.26146
.26510
.26876
.27242
.27610
.27979
.28349
.28721
.29093
0.29467
.29842
.30217
.30594
.30972
.31352
.31732
.32113
.32495
.32878
0.33262
.33647
.34033
.34420
.34807
.35196
.35585
.35976
.36367
.36759
0.37151
.37545
.37939
.38334
.38730
.39126
.39524
.39921
.40320
.40719
0.41119
.41520
.41921
.42323
.42725
.43129
.43532
.43937
.44341
.44747
0.45153
.45559
.45966
.46374
.46782
.47191
.47600
.48009
.48419
.48830
0. 4 92 4 1
Tanh z
1.92099
.92256
.92410
.92561
.92709
.92854
.92996
.93135
.93272
.93406
1.93637
.93665
.93791
.93914
.94035
.94154
.94270
.94384
.94495
.94604
.94 713
.94817
.94919
. 95020
.95119
.95216
.95311
.95404
.95495
.95584
. 6673
.95758
.95842
.95924
.96005
.96084
.96162
.96238
.96313
.96386
1. 964 5 7
.96528
.96597
.96664
.96730
.96795
.96858
.96921
.96982
.97042
1. 97100
.97158
.97214
.97269
.97323
.97376
. 974 2 8
. 974 79
.97529
.97578
I.9761
MATEMATK TABLOLARI
izclge.10- H iperbolik Fonksiyonlar (D evam)
X
1.80
.81
.82
.83
.84
.85
.86
.87
.88
.89
L.90
.91
.92
1.93
1.94
1.95
1.96
1.97
1.98
1.99
S.00
2.01
2.02
2.03
2.04
2.05
2.06
2.07
2.08
2.09
S. 10
2.11
2.12
2.13
2.14
2.15
2.16
2.17
2.18
2.19
2.20
2.21
2.22
2.23
2.24
2.25
2.26
2.27
2.28
2.29
S.30
2.31
2.32
2.33
2.34
2.35
2.36
2.37
2.38
2.39
1.4 0
Doal Deer l er i
e*
6.M96
6.1104
6.1719
6.2339
6.2965
6.3598
6.4237
6.4883
6.5535
6.6194
6.6859
6.7531
6.8210
6.8895
6.9588
7.0287
7.0993
7.1707
7.2427
7.3155
7.3891
7.4633
7.5383
7.6141
7.6906
7.7679
7.8460
7.9248
8.0045
8.0849
8.1662
8.2482
8.3311
8.4149
8.4994
8.5849
8.6711
8.7583
8.8463
8.9352
9.0250
9.1157
9.2073
9.2999
9.3933
9.4877
9.5831
9.6794
9.7767
9.8749
9.974 2
10.074
10.176
10.278
10.381
10.486
10.591
10.697
10.SOS
10.913
11.023
.16530
.16365
.16203
.16041
.15882
.15724
.15567
.15412
.15259
.15107
.11957
.14808
.14661
.14515
.14370
.14227
.14086
.13946
.13807
.13670
.1353i
.13399
.13266
.13134
.13003
.12873
.12745
.12619
.12493
.12369
.12216
.12124
.12003
.11684
.11765
.11648
.P533
.11418
.11304
.11192
.11080
.10970
.10861
.10753
.10646
.10540
.10435
.10331
.10228
.10127
.10026
.09926
.09827
.09730
.09633
.09537
.09442
.09348
.09255
.09163
.oton
Sinh x
2.9122
2.9734
3.0049
3.0367
3.0689
3.1013
3.1340
3.1671
3.2005
3.2341
3.2682
3.3025
3.3372
3.3722
3.4075
3.4432
3.4792
3.5156
3.5523
3.5894
3.6269
3.6647
3.7028
3.7414
3.7803
3.8196
3.8593
3.8993
3.9398
3.9806
4.02 19
4.0635
4.1056
4.1480
4.1909
4.2342
4.2779
4.3221
4.3666
4.4116
4 . 4 5 71
4.5030
4.5494
4.5962
4.6434
4.6912
4.7394
4.7880
4.8372
4.8868
4.9370
4.9876
5.0387
5.0903
5.1425
5.1951
5.2483
5.3020
5.3562
5.4109
6.4662
Cos h i
3.1075
3.1371
3.1669
3.1972
3.2277
3.2585
3.2897
3.3212
3.3530
3.3852
3.4177
3.4506
3.4838
3.5173
3.5512
3.5855
3.6201
3.6551
3.6904
3.7261
3.7622
3.7987
3.8355
3.8727
3.9103
3.9483
3.9867
4.0255
4.0647
4.1043
4.1413
4.1847
4.2256
4.2669
4.3085
4.3507
4.3932
4.4362
4.4797
4.5236
4 .6679
4.6127
4.6580
4.7037
4.7499
4.7966
4.8437
4.8914
4.9395
4.9881
S. 0372
5.0868
5.1370
5.1876
5.2388
5.2905
5.3427
5.3954
5.4487
5.5026
S.55C
Tanh i [
.91681
.94783
.94884
.94983
.95080
.95175
.95268
.95359
.95449
.95537
.95624
.95709
.95792
.95873
.95953
.96032
.96109
.96185
.96259
.96331
.96403
.96473
.96541
.96609
.96675
.96740
.96803
.96865
.96926
.96986
.97045
.97103
.97159
.97215
.97269
.97323
.97375
.97426
.97477
.97526
.97574
.97622
.97668
.97714
.97759
.97803
.97846
.97888
.97929
.97970
.98010
.98049
.98087
.98124
.98161
.98197
.98233
.98267
.98301
.98335
.8387
Baya Log ar i t mal ar
e
1
0.78173
.78607
.79042
.79476
.79910
.80344
.80779
.81213
.81647
.82082
0.82516
.82950
.83385
.83819
.84253
.84687
.85122
.85556
.85990
.86425
0.86859
.87293
.87727
.88162
.88596
.89030
.89465
.89899
.90333
.90768
0.91202
.91636
.92070
.92505
.92939
.93373
.93808
.94242
.94676
.95110
0.96646
.95979
.96413
.96848
.97282
.97716
.98151
.99585
.99019
.99453
0.99888
1.00322
.00756
.01191
.01625
.02059
.02493
.02928
.03362
.03796
1.042 31
Snhi
0.46867
.47325
.47783
.48241
.48698
.49154
.49610
.50066
.50521
.50976
0.514 30
.51884
.52338
.52791
.53244
.53696
.54148
.54600
.55051
.55502
0.65963
.56403
.56853
.57303
.57753
.58202
.58650
. 59099
.59547
.59995
0.60443
.60890
.61337
.61784
.62231
.62677
.63123
.63569
.64015
.64460
0.64906
.65350
.65795
.66240
. 66684
.67128
.67572
.68016
.68459
.68903
0. 6*34 6
.69789
.70232
.70675
.71117
.71559
.72002
.72444
.72885
.73327
0.7*769
Coshi
0. 4 92 4 1
.49652
.50064
.50476
.50889
.51302
.51716
.52130
.52544
.52959
0.53374
.53789
.54205
.54621
.55038
.55455
.55872
. 56290
.56707
.57126
0.675 11
.57963
.58382
.58802
.59221
.59641
.60061
.60482
.60903
.61324
0.61745
.62167
.62589
.63011
.63433
.63856
.64278
.64701
.65125
.65548
0.65972
.66396
.66820
.67244
. 67668
. 68093
.68518
.68943
.69368
. 69794
0.7O219
.70645
.71071
.71497
.71923
.72349
.72776
.73203
.73630
.74056
0. 74 181
Tanhi
.9 76 2 6
.97673
.97719
.97764
.97809
.97852
.97895
.97936
.97977
.98017
I.98067
.98095
.98133
.98170
.98206
.98242
.98272
.98311
.98344
.98377
.98409
.98440
.98471
.98502
.98531
.98560
.98589
.98617
.98644
.98671
. 98697
.98723
.98748
.98773
.98798
.98021
.98845
.98868
.98890
.98912
I . 98934
.98955
.98975
.98996
.99016
.99035
.99054
.99073
.99091
.99109
I.9912 7
.99144
.99161
.9917
.99194
.99210
.99226
.99241
.99256
.99271
.9MS
1-25
MATEMATK TABLOLARI
izelge.10-H iperbolikFonksiyonlar (D evam)
1-26
X
1.4 0
2 .41
2.42
2 .43
2 .44
2.45
2 .4 6
2.47
2.48
2.49
1.50
2.51
2.52
2.53
2.54
2.55
2.56
2.57
2.58
2.59
1.60
2.61
2.62
2.63
2.64
2.65
2.66
2.67
2.68
2.69
1.70
2.71
2.72
2.73
2.74
2.75
2.76
2.77
2.78
2.79
1.80
2.81
2.82
2.83
2.84
2.85
2.86
2.87
2.88
2.89
2 .90
2.91
2.92
2.93
2.94
2.95
2.96
2.97
2.98
2.99
.00
11.02 3
11.134
11.246
11.359
11.473
I I . 588
11.705
11.822
11.941
12.061
12 .182
12.305
12.429
12.554
12.680
2.807
12.936
13.066
13.197
13.330
13. 4 64
13.599
13.736
13.874
14.013
14.154
14.296
14.440
14.585
14.732
14 . 880
15.029
15.180
15.333
15.487
15.643
15.800
15.959
16.119
16.281
16.4 4 8
16.610
16.777
16.945
17.116
17.288
17.462
17.637
17.814
17.993
18. 174
18.357
18.541
18.728
18.916
19.106
19.298
19.492
19.688
19.886
o:os(
Doal Deerl eri
-*
.09072
.08982
.08892
.08804
.08716
.08629
.08543
.08458
.08374
.08291
.082 08
.08127
.08046
.07966
.07887
.07808
.07730
.07654
.07577
.07502
.074 2 7
.07353
.07280
.07208
.07136
.07065
.06995
.06925
.06856
.06788
.06721
.06654
.06587
.06522
.06457
.06393
.06329
.06266
.06204
.06142
.06081
.06020
.05961
.05901
.05843
.05784
.05727
.05670
.05613
.05558
. 0M02
.05448
.05393
.05340
.05287
.05234
.05182
.05130
.05079
.0502 9
. 04 97*
Sinhi
t . 4 662
5.5221
5.5785
5.6354
5.6929
5.7510
5.8097
5.8689
5.9288
5.9892
6. 05 02
6.1118
6.1741
6.2369
6.3004
6.3645
6.4293
6.4946
6.5607
6.62 74
8.694 7
6.7628
6.8315
6.9008
6.9709
7.0417
7.1132
7.1854
7.2583
7.3319
7. 4 063
7.4814
7.5572
7.633S
7.7112
7.7894
7.8683
7.9480
8.0285
8.1098
8.1919
8.2749
8.3586
8.4432
8.5287
8.6150
8.7021
8.7902
8.8791
8.9689
9. 0196
9.1512
9.2 437
9.3371
9.4315
9.5268
9.6231
9.7203
9.8185
9.9177
10. 018
Coah z
S. 6569
5.6119
5.6674
5.7235
5.7801
5.8373
5.8951
5.9535
6.0125
6.0721
6.132 3
6.1931
6.2545
6.3166
6.3793
6.4426
6.5066
6.5712
6.6365
6.702 4
6. 7690
6.8363
6.9043
6.9729
7.0423
7.1123
7.1831
7.2546
7.3268
7.3998
7. 4 735
7.5479
7.6231
7.6991
7.7758
7.8533
7.9316
8.0106
8.0905
8.1712
8.2 S2 7
8.3351
8.4182
8.5022
8.5871
8.672 8
8.7594
8.8469
8.9352
9.0244
9. 114 6
9.2056
9.2976
9.3905
9.4844
9.5791
9.6749
9.7716
9.8693
9.9680
10. 068
j
Tanh z
.98367
.98400
.98431
.98462
.98492
.985 2 2
.98551
.98579
. 98607
.98635
. 98661
.98688
.98714
.98739
.98764
.98788
.98812
.98835
.98858
.98881
.98903
.98924
.98946
.98966
.98987
.99007
.99026
.99045
.99064
.99083
. 99101
.99118
.99136
.99153
.99170
.99186
.99202
.99218
.99233
.99248
.992 63
.99278
.99292
.99306
.99320
.99333
.9934 6
.99359
.99372
.99384
.99396
.99408
.99420
.99431
.99443
.99454
.99464
.994 75
.994 85
. 994 96
.995 06
Baya Logari tmalar
e*
1.04 2 31
.04665
.05099
.05534
.05968
.06402
.06836
.07271
.07705
.08139
1.C8574
.09008
.09442
.09877
.10311
.10745
.11179
.11614
.12048
.12 4 82
1.13917
.13351
.13785
.14219
.14654
.15088
.15522
.15957
.16391
.16825
1.172 60
.17694
.18128
.18562
.18997
.19431
.19865
.20300
.20734
.21168
1. 2 1601
.22037
. 2 2 4 71
. 2 2 905
. 2 334 0
. 2 3774
. 2 4 2 08
.24643
.25077
.25511
1.2 594 5
.2 6380
.2 6814
.2 72 4 8
.2 7683
.2 8117
.2 8551
.28985
.29420
.29854
1.302 88
Si oh z
0.73769
.74210
.74652
.75093
.75534
.75975
.76415
.7685 6
.772 96
.77737
0.78177
.78617
.79057
.79497
.79937
.80377
.80816
.81256
.81695
.82134
0.82573
.83012
.83451
.83890
.84329
.84768
.852 06
.85645
.86083
.86522
0. 86960
.87398
.87836
.88274
.88712
.89150
.89588
.90026
.904 63
.90901
0. 91339
.91776
.92 2 13
.92 651
.93088
.9352 5
.93963
.94400
.94837
.95274
0. 98711
.96148
.96584
.9702 1
.97458
.97895
.98331
.98768
.99205
.99641
1.00078
Cos h z
0.74 4 84
.74911
.75338
.75 766
.76194
.76621
.77049
.77477
.77906
.78334
0. 78762
.79191
.79619
.80048
.80477
.80906
.81335
.81764
.82194
.82623
0.83062
.83482
.83912
.84341
.84771
.85201
.85631
.86061
.86492
.86922
0.87382
.87783
.88213
.88644
.89074
.89505
.89936
.90367
.90798
.91229
0. 91660
.92091
.92522
.92953
.93385
.93816
.94247
.94679
.95110
.95542
0. 96974
.96405
.96837
.972 69
.97701
.98133
.985 65
.98997
.994 2 9
.99861
1.002 93
Tanii
1.992 85
.99299
.99313
.99327
.99340
.99353
.99366
.99379
.99391
.99403
T. 99418
.99426
.99438
.99449
.99460
.99470
.9948
.99491
.99501
.99511
1. 995 2 1
.99530
.99540
.99549
.99558
.99566
.99575
.99583
.99592
.99600
I 99608
.99615
.99623
.99631
.99638
.99645
.99652
.99659
.99666
.99672
. 99679
.99685
.99691
.99698
.99704
.99709
.99715
.99721
.99726
.99732
1. 99737
.99742
.99747
.99752
.99757
.99762
.99767
.99771
.99776
.99780
f. 9 TU

s
1
1 **
<
S
.a
SOl i ji t ^ d-^ M fic< 5eci M-^do6 5 ^ < ^ HS b1 * ^
OOO O -< ^H ~*^ H H M M N C4 WNN W C4 C4 C4 ^< H ^H ^ ^ ^H ^H o OO
I I I M M M M I M M M M I I* M T I l l
M M M M M M M
O< -*C4C04* tOt^OOO*
ddod 0000
!2
CO C CC^ CO
j -t o ^ t^o> o> *-*<O oooeoe
>C^ O t^->OCOOOO 1OC4 ACI
M M I I M I I I I M M M I
NO tf>eOt^00C0 HO-^HH FH
CM3l ^N ON-"COCO O"*O00 Q
Nt OOCI Ui t -OM^f r^OOOi Cb O
M I I I I MI I M I I M I I I
tacot-ooa> O H C
t**fr* COoOOOOOOO 00 00 00 00 00
DU)MO nSC
5rtr- NNMWT
D 0100 H ( 0 H O S
^ t , cog ^e
I M M I I M I I
-fcOt; OOJ'-0P HuaOOH nO QC4
W r H
S S O'-'t^CJtP r-!U5O>^00 MOHi fl O
01 O) 00 00 00 f** t^* CO cO ^o kO ^t^ C0 CO 04 d ^^ ^^ ^J ^?
I M I I M M t M I I I I M I I M I I
ooooo eoooo
MC4C1C4C4
MATCMATIK TABLOLARI
izelge. 12- D erece, D akika ve S aniyelerin Radyan Cinsinden D eerleri
Birim Yanaph emberin Yay Uzunluklar
r n e k : G = 30 201 0"
30 = 0.52359878
20
10
Yay uzunlu
De-
rece
0
|
2
3
4
5
6
7
8
9
10
I I
12
13
M
15
16
17
18
19
2 0
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
60
51
52
53
54
55
56
57
58
59
= 0.00581776
1
= 0.00004848
= 0.52946502
l adyan
Y ay Uzun.
R = l
0.01745329
0.03490659
0.05235988
0.06981317
0.08726646
0.10471976
0.12217305
0.13962634
0.15707963
0. 174 5 32 93
0.19198622
0.20943951
0.22689280
0.24434610
0.26179939
0.27925268
0.29670597
0.31415927
0.33161256
0. 34 906085
0.36651914
0.38397244
0.40142573
0.41887902
0.43633231
0.45378561
0.47123890
0.48869219
0.50614548
0.82359878
0.54105207
0.55850536
0.57595865
0.59341195
0.61086524
0.62831853
0.64577182
0.66322512
0.68067841
0.69813170
0.71558499
0.73303829
0.75049158
0.76794487
0.78539816
0.80285146
0.82030475
0.83775804
0.85521133
0.87266463
0.89011792
0.90757121
0.92502450
0.94247780
0.95993109
0.97738438
0.99483767
1.01229097
1.02974426
De-
r e ce
W
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
t 1 1
112
113
114
115
116
117
118
119
Radyan
Y ay Uzun
R = l
1. 04 71975 5
:
.06465084
.08210414
.09955743
.11701072
.13446401
.15191731
.16937060
. 18682389
.20427718
. 2 2 17304 8
.23918377
.25663706
.27409035
.29154365
. 30899694
.32645023
.34390352
.36135682
.37881011
. 3962 634 0
.41371669
.43116999
. 44862328
.46607657
.48352986
.50098316
.51843645
.53588974
.55334303
L.67079633
. 58824962
.60570291
.62315620
.64060950
.65806279
.67551608
.69296937
.71042267
.72787596
L.74 5 32 92 5
1.76278254
.78023584
.79768913
.81514242
.83259571
1.85004901
.86750230
1.88495559
1.90240888
1.91986218
1.93731547
1.95476876
1.97222205
1.98967535
2.00712864
2.02458193
2.04203522
2.05948852
2.07694181
De-
rece
12 0
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
14 0
141
142
143
144
145
146
147
148
149
15 0
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
Radyan
Y ay Uzun.
R = l
2 . 094 39*1 0
2. I I 184840
2.12930169
2.14675498
2.16420828
2.18166157
2.19911486
2.21656815
2.23402145
2.25147474
2 . 2 6892 803
2.28638133
2.30383462
2.32128791
2.33874121
2.35619450
2.37364780
2.39110107
2.40855436
2 . 4 2 600766
2 . 4 4 34 6091
2 . 4 60914 2 4
2 . 4 783675 4
2 . 4 95 82 083
2 . 5 132 74 13
2 . 5 3072 74 2
2.54818071
2.56563401
2.58308729
2.60O54O58
2 . 61799388
2.63544717
2.65290046
2.67035375
2.68780705
2.70526034
2.72271363
2.74016693
2.75762022
2.77507351
2 . 792 5 2 680
2.80998009
2.82743338
2.84488668
2.86233997
2.87979327
2.89724655
2.91469985
2.93215314
2.94960643
2.96705972
2.98451302
3.00196631
3.01941961
3.03687289
3.05432619
3.07177948
3.08923277
3.10668607
3.12413962
3. 14 1692 65
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
I I
12
13
14
15
16
17
18
19
2 0
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
60
51
52
53
54
55
56
57
58
59
Radyan,
R =
Dak.
0.00029089
.00058178
.00087266
.00116355
.00145444
.00174533
.00203622
.00232711
.00261799
. 002 90888
.00319977
.00349066
.00378155
.00407243
.00436332
.00465421
.00494510
.00523599
.00552688
. 005 81776
.00610865
.00639954
.00669043
.00698132
.00727221
. 00756309
.00785398
.00814487
.00843576
. 00872 666
.00901753
.00930842
.00959931
.00989020
.01018109
.01047198
.01076286
.01105375
.01134464
.01163563
.01192642
.01221730
.01250819
.01279908
.01308997
.01338086
.01367175
.01396263
.01425352
. 014 5 4 4 4 1
.01483530
.01512619
.01541707
.01570796
.01599885
.01628974
.01658063
.01687152
.01716240
Y ay Uz.
: 1
San.
0.00000485
.00000970
.00001454
.00001939
.00002424
.00002909
.00003394
.00003879
.00004363
. 00004 84 8
.00005333
.00005818
.00006303
.00006787
.00007272
.00007757
.00008242
.00008727
.00009211
. 00009696
.00010181
.00010666
.00011151
.00011636
.00012120
.00012605
.00013090
.00013575
.00014060
. 00014 5 4 4
.00015029
.00015514
.00015999
.00016484
.00016968
.00017453
.00017938
.00018423
.00018908
.00019393
.00019877
.00020362
. 0002 084 7
.00021332
.00021817
.00022301
.00022786
.00023271
.00023756
. 0002 4 2 4 1
.00024725
.00025210
.00025695
.00026180
.00026665
.00027150
.00027634
.00028119
.00028604
1-28
MATHMATK TABLOLARI
izelge.13- Radyann Derece Karlklar
" Rad.
0 0
.1
2
i
5
.6
.7
.8
.9
.00
Deg
0.0000
5.7296
11.4591
17.1887
22.9183
28.6479
34.3775
40.1070
45.8366
51.5662
.01
0^7*30
6.3025
12.0321
17.7617
23.4913
29.2208
34.9504
40.6800
46.4096
52.1392
.02
1. M59
6.8755
12.6051
18.3346
24.0642
29.7938
35.5234
41.2530
46.9825
52.7121
1 RadM= 57.29578 der. I
.03
1.7789
7.4485
13.1780
18.9076
24.6372
30.3668
36.0963
41.8259
47.5555
53.2851
2 Radian
.04
Deg
2.2918
8.0214
13.7510
19.4806
25.2101
30.9397
36.6693
42 3989
48.1285
53.8580
.05
Deg
2.8648
8.5944
14.3239
20.0535
25.7831
31.1527
37.2423
42.9718
48.7014
54.4310
156 der .
.06
Deg
3.4377
9.1673
14.8969
20.6265
26.3561
32.0856
37.8152
43.5448
49.2744
55.0039
.07
Deg
4.0107
9.7403
15.4699
21.1994
26.9290
32.6586
38.3882
44.1178
49.8473
55.5769
| 3 Radian =
.08
Deg
4.5837
10.3132
16.0428
21.7724
27.5020
33.2316
38.9611
44.6907
50.4203
56.1499
.09
5.1566
10.8862
16.6158
22.3454
28.0749
33.8045
39.5341
45.2637
50.9932
56.7228
171.88734 der.
izelge. 14- D ereceninD akikave S aniye OlarakOndalkD eerleri
Ondalk
0.0
.1
.2
.3
.4
.5
.6
.7
.8
.9
.00
D ak. S an.
0
6
12
18
24
30
36
42
48
54
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
.01
D ak.
0
6
12
18
24
30
36
42
48
54
S an.
36
36
36
36
36
36
36
36
36
36
.02
D ak.
1
7
13
19
25
31
37
43
49
55
S an.
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
.03
D ak.
1
7
13
19
25
31
37
43
49
55
S an.
48
48
48
48
48
48
48
48
48
48
.04
D ak.
2
8
14
20
26
32
38
44
50
56
S an.
24
24
24
24
24
24
24
24
24
24
.05
D ak.
3
9
15
21
27
33
39
45
51
57
S an.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
.06
D ak.
. 3
9
15
21
27
33
39
45
51
57
S an.
36
36
36
36
36
36
36
36
36
36
.07
D ak.
4
10
16
22
28
34
40
46
52
58
S an.
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
.08
D ak.
4
10
16
22
28
24
40
46
52
58
S an.
48
48
48
48
48
48
48
48
48
48
.09
D ak.
5
11
17
23
29
35
41
47
53
59
S an.
24
24
24
24
24
24
24
24
24
24
izelge. 15- D ereceninD akikaOlarakOndalkD eerleri
Dak.
0
10
20
30
40
50
0
Derece
0.00000
.16667
.33333
.50000
.66667
.83333
1
Derece
0.01667
.18333
.35000
.51667
.68333
.85000
2
Derece
0.03333
.20000
.36667
.53333
.70000
.86667
3
Derece
0.05000
.21667
.38333
.55000
.71667
.88333
4
Derece
0.06667
.23333
.40000
.56667
.73333
.90000
5
D erece
0.08333
.25000
.41667
.58333
.75000
.91667
6
Derece
o.ooooi
.26661
.43333
.60000
.76667
.93333
7
Erce
0|16
l
4
.28333
.45000
.61667
.78333
.95000
8
D erece
0.13333
.30000
.46667
.63333
.80000
.96667
9
D erece
0.15000
.31667
.48333
.65000
.81667
.96333
izelge.16- D erecenin S aniye Olarak Ondalk D eerleri
Saniye
0
10
20
30
40
50
San.
0
10
20
30
40
50
0
Derece
0
0.0027778
.0055555
.0083333
!o138888
5
Derece
0.0013888
.0041667
.0069444
.0097222
.0125000
.0152778
1
Derece
0.0002778
.0030555
.0058333
.0086111
.0113888
.0141667
6
' Derece
0.0016667
.0044444
.0072222
.0010000
.0127778
.0155555
2
Derece
0.0005555
.0033333
.0061111
.0088888
.0116667
.0144444
7
Derece
0.0019444
.0047222
.0075000
.0102778
.0130555
.0158333
3
Derece
0.0008333
.0036111
.0063888
.0091667
,0119444
0147222
8
perece
0.0022222
.0050000
.0077778
.0105555
.0133333
.0161111
4
Derece
0.00111 M
.0038888
.0066667
.00^4444
.0122222
.0150000
9
Derece
0.0024999
.0052778
.0080555
.0108333
.0136111
.0I6388R 1-29
MATEMATK TABI.OT.ARI
izelge.17- K alanlarn S tandart D alm izelge. 18- Olas H atay Hesaplama Faktrleri
a = pozitif bir miktar
y = kalanlarn says l mutlak deerce
r = tek gzlemde olas hata
n = gzlem says
a_
r
0.0
1
2
3
4
0.5
6
7
8
9
1.0
1
2
3
4
1.5
6
7
8
9
2.0
1
2
3
4
2.5
6
7
8
9
3.0
1
2
3
4
3.5
6
7
8
9
4.0
5.0
y_
n
.000
.054
.107
.160
.213
.264
.314
.363
.411
.456
.500
.542
.582
.619
.655
.688
.719
.748
.775
.800
.823
.843
.862
.879
.895
.908
.921
.931
.941
.950
.957
.963
.969
.974
.978
.982
.985
.987
.990
.991
.993
.999
y<a)
Fark
54
53
53
53
51
50
49
48
45
44
42
40
37
36
33
31
29
27
25
23
20
19
17
16
13
13
10
10
9
7
6
6
5
4
4
3
2
3
1
2
6
1-30
n
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
Bessel
0.6745
V ( n - l )
.6745
.4769
.3894
.3372
.3016
.2754
.2549
.2385
.2248
.2133
.2034
.1947
.1871
.1803
.1742
.1686
.1636
.1590
.1547
.1508
.1472
.1438
.1406
.1377
.1349
.1323
.1298
.1275
.1252
.1231
.1211
.1192
.1174
.1157
.1140
.1124
.1109
.1094
.1080
.1017
.0964
.0918
.0878
.0843
.0812
.0784
.0759
.0736
.0715
.0696
.0678
0
Vn
6745
( n-1)
.4769
.2754
.1947
.1508
.1231
.1041
.0901
.0795
.0711
.0643
.0587
.0540
.0500
.0465
.0435
.0409
.0386
.0365
.0346
.0329
.0314
.0300
.0287
.0275
.0265
.0255
.0245
.0237
.0229
.0221
.0214
.0208
.0201
.0196
.0190
.0185
.0180
.0175
.0171
.0152
.0136
.0124
.0113
.0105
.0097
.0091
.0085
.0080
.0075
.0071
.0068
Peters
0.8453
Vn( n- l )
.5978
.3451
.2440
.1890
.1543
.1304
.1130
.0996
.0891
.0806
.0736
.0677
.0627
.0583
.0546
.0513
.0483
.0457
.0434
.0412
.0393
.0376
.0360
.0345
.0332
.0319
.0307
.0297
.0287
.0277
.0268
.0260
.0252
.0245
.0238
.0232
.0225
.0220
.0214
.0190
.0171
.0155
.0142
.0131
.0122
.0113
.0106
.0100
.0094
.0089
.0085
0. 8453
fn~T
.4227
.1993
.1220
.0845
.0630
.0493
.0399
.0332
.0282
.0243
.0212
.0188
.0167
.0151
.0136
.0124
.0114
.0105
.0097
.0090
.0084
.0078
.0073
.0069
.0065
.0061
.0058
.0055
.0052
.0050
.0047
.0045
.0043
.0041
.0040
.0038
.0037
.0035
.0034
.0028
.0028
.0021
.0018
.0016
.0015
.0013
.0013
.0011
.0010
.0009
.0008
c
ISTIK
OL CU B R M L E R
M etrik S istem(S ysteme M etrique) S M
"M etrik S istem"'den genel olarak anlalan kavram 1800'lerde Fransa'da gelitirilmi olan l sistemidir.
Bu sistemde uzunluk birimi, yer krenin eyrek boylamnn (kutuptan ekvatora kadar) uzunluunun on milyonda
biridir (1/10 000 000). B u birim metre adn alr ve " m" simgesiyle gsterilir.
Hacim birimi, bir kenar 1/10 m olan kbn hacmine eit litredir ve "1" simgesiyle gsterilir.
Bu kb dolduran suyun ktlesi kilogram veya S tandard ktle adyla anlr ve "kg" simgesiyle gsterilir.
Metrenin ve ktlenin bu tanmna uyan madeni ubuk ve arlk yaplmtr. nceleri uzunluk ve ktle bu ma-
deni ubuk ve arlkla temsil edilmekteydi. Bugn "kg" ve " m" artk bamsz olarak tanmlanmaktadrlar. Ay-
rca, lkg ktlesindeki saf suyun 76 cm civa basnc ve 4C scaklktaki (younluk en yksek) hacmi diye tanmla-
nan " 1 " de ldm^ile gsterilmektedir.
1960 ylna kadar zellikle Avrupa lkelerinde kullanlan M etrik S istem, izelge.l de gsterilen gruplara
ayrlmak tayd.
izelge.l- M etrik S istemde M ekanik B irimleri
S istemin S imgesi
K urucusu
Yl
E gemen B oyut
Uzunluk
Zaman
K tle
K uvvet
G
E nerji
CGS
Fransz
1799
Fiziksel
(D inamik)
cm
sec (saniye)
g
din (dyne)
erg/san.
erg
T eknik
T eknik
(Yer ekimsel)
m
sec
9.81kg-ktle
kg-kuvvet(kgf)
9.81watt
kgf-m
M K S
M .Giorgi
1902
Fiziksel
(D inamik)
m
sec
kg
newton=10
s
din
watt
joule
M T S
Fransz
1913
Fiziksel
(D inamik)
m
sec
ton
sthene=108din
kilovvatt
kilojoule
US CS (Yerleik A merikan S istemi = US CustomaryS ystem)
Bu sistemdeki birimler ounlukla uzunluk ve arlk gsterirler. izelge.2 de bu sistemin baz nemli bi-
rimleri gsterilmitir.
Uluslararas S istem(S ysteme I nternational) S I
1960 Ekiminde Uluslararas . Arlklar ve ller Genel Konferansnda, metrik birimlerin bazlar yeniden
tanmland ve sistem, dier fiziksel ve mhendislik birimlerini de kapsayacak sisteme L e S ysteme I nternational
d'Unites (Franszca) veya T he I nternational S ystem of Units (ngilizce) ad verildi (ksaltlm SI).
Bu sistem 7 temel birim, 2 ek birim ile bunlarla uyum iindeki bir dizi tretilmi birimden ve eitli birimle-
rin katlarn ve alt katlann oluturmak iin kullanlan (onaylanm) bir dizi n ekten oluur.
1-31
1-32
L BtRMLERt
izelge^- Yerleik Amerikan Sistemi Birimleri
Uzunluk Birimleri Hacim Birimleri
12 in(inches)
3 ayak (foot)
5V2 yarda
40pole
8 furlong
3 mil
4 in
9 in
= 1 ayak (foot)
= 1 yarda (yard)
= 1 rod, pole veya perch
= 220 yarda = 1 furlong
= 1760 yarda
= 5280 ayak = 1 mil
= 1 league
= 1 el(hand)
= 1 kan(span)
Denizcilik Birimleri
6 076.1155 ayak
6 ayak
120fathom
1 deniz mili/saat
=1 en t. deniz mili
= 1 fathom
= 1 kablo uzunluu
= 1 knot
Yzlm Birimleri
144 in
2
9 in
2
30 1/64 yarda
2
160 rod
2
= 1 ayak
2
= 1 yarda
2
= 1 rod
2
, pole
2
, perch
2
= 43 560 ft
2
= 1 acre
1 728 in3
281 in3
27 in3
= l ft
3
= 1 gallon
= 1 yarda
3
Sv veya Akkan lleri
4gill
2pint
4 quart
7.4805 gal.
Kuru
2pint
98 guart
4peck
Kuru
= 1 pint
= 1 quart
= 1 gallon
= lft
3
Hacim lleri
= 1 quart
= 1 peck
= 1 bushel
Hacim lekleri
1 ms.(register) ton = 100 ft
3
1 U.S. sevk tonu = 40ft
3
= 32.14 U.S. buel
= 31.14 Imp. buel
1 ingiliz sevk tonu = 42 ft
3
= 32 Jo Imp. buel
Arlk lleri
(Btn sistemlerde grain ayndr)
embersel ller
Avoirdupois Arlklar
16 dram
16 ons
100 libre
2000 libre
2240 libre
ngiltere'de ayrca
14 libre
2 stone
4 quarter
20 yzlk arlk
= 437.5 grain = 1 ons
(ounce)
= 7000 grain = 1 libre
(pound)
= 1 kentral
= 1 ksa
(short) ton
= 1 uzun
(long) ton
= 1 stone
= 28 libre = 1 quarter
= 112 libre = 1 yzlk
arlk (hundredsveight
= cwt)
= 1 uzun ton
Deerli Ta Arlklar
lcarat = 200 miligram (mg)
60 saniye
60 dakika
90 derece
360 derece
52. 2958 derece
= 1 dakika
= 1 derece
= 1 kadran
= 1 tam ember
= 1 radyan (yarap uzunlu-
undaki yayn grd mer
kez a)
ft
H
1'
4
L B R M L E R
izelge J- S I B irimleri
3 a-T emel B irimler
B UvklUk
uzunluk
ke
zaman
elektrik akm
termodinamik scaklk
madde miktar
k (kllk) iddeti
3 b-Rk B irimler
dzlem a
kat a
Jrimi
metre
kilogrem
saniye
amper
kelvin
mol
kandil
radyan
steradian
3 c.- T retilmi B irimler (zel ad olanlar)
frekans (peryodik bir hareketde) hertz
kuvvet newton
enerji, i, s miktar joule
g. ma aks vvatt
elektrik miktar, elektrik volt
yk coulomb
elektriksel gerilim, gerilim (potansiyel)
fark, elktromotor kuvvet volt
elektrik sas (kapasitans) farad
elektrik direnci ohm
elektrik iletkenlii siemens
manyetik ak weber
manyetik ak younluu tesla
elektrik endktans henry
Celsius scakl Celsius derecesi
k aks lumen
aydnlanma iddeti lux
aktiflik (radyoaktif bir kaynan) beajuerel
absorblama dozu gray
doz edeeri sievert
3 c.2-zel A d Olmayan T retilmi B irimler
B yklk
absorplama (sourma) dozu hz
asal hz
asal ivme
akm younluu
alan (yzlm)
aydnlanma
dalga numaras
elektrik aks younluu
elektrik alan kuvveti
elektrik yk younluu
enerji younluu
entropi
geirgenlik (manyetik)
S imgesi
m
kg
s
A
K
mol
cd
rad
sr
Hz
N
J
W
V
c
V
F

S
Wb
T
H
C
m
l x
B q
Gy
S v
Forml
B irimi
saniyede gray
saniyede radyan
saniye karede radyan
metre kareye amper
metre kare
metre kareye kandil
1 bol metre
metre kareye coulomb
metre bana volt
metre kpe coulomb
metre kpe joule
kelvin bana joule
metre bana henry
l/s
1
kg-f
9.81
N.m
J/s
W/A
A.s
W/A
c/v
V/A
A/V
V.s
Wb/m
2
Wb/A
K
cd-sr
m/m
2
l/s
J/kg
J/kg
Forml
Gy/s
rad/s
rad/s
2
A/m
2
m
2
cd/m
2
l/m
C/m
2
V/m
C/m
3
J/m
3
J/K
H/m
1-33
L BRMLER
B yklk
geirgenlik
g younluu
hacim
hz
s aks younluu (irradiance)
snma ss (s kapasitesi)
sl iletkenlik
ma younluu
kuvvetin momenti
manyetik alan kuvveti
molar enerji
molar entropi
molar snma ss
zgl snma ss (s kapasitesi)
zgl enerji
zgl entropi
zgl hacim
viskozite, dinamik
viskozite, kinematik
3d- K at ve alt kat B irimleri
arpanlar
1 000 000 000 000 =
1 000 000 000 =
1000 000 =
1000 =
100 =
10 =
0.1 =
0.01 =
0.001 =
0.000 001 =
0.000 000 001 =
0.000 000 000 001 =
0.000 000 000 000 001
0.000 000 000 000 000 001
o
12
o
9
o
6
o
3
o
2
o
1
o
1
o
2
o
3
o
6
o-"
o
12
: 10
1 5
= o
18
B irimi
metre bana farad
metre kare bana watt
metre kp
saniyede metre
metre kare bana watt
kelvin bana joule
metre kelvin bana watt
steradian bana watt
newton metre
metre bana amper
mol bana joule
mol kelvin bana joule
mol kelvin bana joule
kilogram kelvin bana joule
kilogram bana joule
kilogram kelvin bana joule
kilogram bana metre kp
paskal saniye
saniyede metre kare
n ek
tera
jiga (giga)
mega
kilo
hekto (hecto)
deka (deca)
desi (deci)
santi (centi)
mili (milli)
mikro (miero)
nano
piko (pico)
fento
atto
Forml
F/m
W/m
2
m
3
m/s
W/m
2
J/K
W/m.K
W/sr
N.m
A/m
J/mol
J/(mol.K)
J/(mol.K)
J/(kg.K)
J/kg
J/(kg.K)
m
3
/kg
Pa.s
m
2
/s
SI S imgesi
T
G
M
k
h
da
d
c
m
\
n
p
f
a
1-34
L BRtMLER
izelge.4- Birimlerin Alfabetik Listesi ve evirme Katsaylar (SI Simgeleri) Parantez inde verilmitir.
den-dan
acre
amper (1048 Uluslararas)
angstrom
astronomik birim
atmosfer (normal)
ay (ortalama takvim)
ayak (foot)
ayak (foot) su stunu
(39.2 F=4C de)
ayak-lamhert
(foot-lamherl)
ayak-mum
(footcanclle)
bar
barn
beygir gc
(horsepower=550 ft-lbf/s)
beygir gc (elektrik)
beygir gc (kazan)
beygir gc (metrik)
beygir gc (su)
beygir gc (tngiliz)
birim kutup
bushel (ABD)
Btu(Uluslararas-1956)
Btu (ortalama)
Btu (termokimyasal)
caliber (kalibre)
calorie (uluslararas)
centipoise
cva stunu (cm)
civa stunu (in)
elo
curie
dakika (ortalama gne zaman)
dakika (sidereal)
dakika (a)
derece (a)
derece (Celsius)
derece (Fahrenheit)
desibar
din (dyne)
elektron volt
EMU
(l)
akm birimi
EMU diren birimi
EMU el. potansiyel birimi
ye-ya
metrekare (m
2
)
amper (A)
metre (m)
metre (m)
paskal (N/m
2
)
saniye (s)
metre (m)
paskal (N/m
2
)
mum/m
2
(cd/m
2
)
liinen/m
2
(Wm
2
)
paskal (N/metrekare)
metrekare (m
2
)
w ati (W)
watt (W)
watt (W)
watt (W)
watt (W)
watt (W)
weber (Wb)
melrekp (m
3
)
jul(J)
jul (.1)
jul (.1)
metre (m)
jul(J)
newton. san./m
2
(N.s/m
2
)
newlon /m
2
(N/m
2
)
newton /m
2
(N/m
2
)
kelvin-mAvatt (K.m/W)
saniyede paralanma
(desintegration/s)
saniye (s)
saniye (s)
derece (a)
radyan (rad)
kelvin (K)
derece (celsius)
paskal (N/m
2
)
newton (N)
jul (.1)
amper (A)
ohn (f2)
volt (V)
evirmek iin
ile arpnz
4.046856 xlO
3
9.99835 xl O'
1.000 000x10'
1.495 98 xl 0"
1.013 22 xl 0
5
2.628 xlO
6
3.048 xl0"'
2.988 980xl0
3
3.426 259x10
1.076 391x10'
1.000 xl 0
5
1.00 xl O
28
7.456 999x102
7.460 xlO
2
9.809 5OOxlO
3
7.354 990xl0
2
7.460 430x10
2
7.457 xl 0
2
1.256 637xl0"
7
3.523 907x10"
2
1.055 056x10
3
1.055 87 xl 0
3
1.054 35OxlO
3
2.540 xW
4
4.186 800x10
1.000 xl0"
3
3.386 389xl0
3
1.333 220xl0
3
2.003 712x10''
3.700 xl0'
6.000 xl 0'
5.983 617x10'
1.666 666x10
2
1.745 329x10"
2
t
K
=t,+273.15
t
t
.=(t
F
-32)xl.8
1.000 xlO
4
1.000 xlO"
5
1.602 10 xl O
1 9
1.000 xl 0
+
1.000 xl 0
9
1.000 xl0"
8
( i )
Elektromanyetik CGS birimi
1-35
L BRMLER
den-dan
EMU indktans birimi
EMU kapasitans birimi
erg
ESU
(1)
akm birimi
ESU diren birimi
ESU el. potansiyel birimi
ESU indktans birimi
ESU kapasitans birimi
Eylemsizlik (atalet)
momenti (Ibm.ft)
Eylemsizlik momenti (lbm.in)
farad (uluslararas 1948)
faraday (kimyasal)
faraday (fiziksel)
fathom (kula)
fermi (femtometre)
gal (galileo)
galon (A.B.D. kat)
galon(A.B.D. sv)
galon (ngiliz sv)
galon (Kanada sv)
gamma
gauss
gill (A.B.D.)
gill (ngiliz)
grad
grad
grain (1/7000 lb-ktle)
(avoirdupois)
gram
henry (uluslararas-1948)
k yl
in (parmak)
jul (uluslararas-1948)
kalori (uluslararas tablo)
kayser
kelvin
kesit momenti (foot
4
)
kilokalori (Uluslararas Tablo)
kilokalori (ortlama)
kilokalori (termokimyasal)
kilogram-kuvvet (kgf)
kilogram-ktle
kilopond-kuvvet
kip (kilopaund)
knot (uluslararas)
lambert (L)
ye-ya
henry (H)
farad
jul(J)
amper (A)
ohm(Q)
volt (V)
henry (H)
farad (F)
kilogram x m
2
(kg.m
2
)
kilogram x m
2
(kg.m
2
)
farad (F)
coulomb (c)
coulomb (c)
metre (m)
metre (m)
saniyede saniyede metre (m/s
2
)
metre kp (m
3
)
metre kp (m
3
)
metre kp (m
3
)
metre kp (m
3
)
tesla (T)
tesla (T)
metre kp (m
3
)
metre kp (m
3
)
derece (asal)
radyan (rad)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
henry (H)
metre (m)
metre (m)
jul (J)
jul (J)
1 bol metre (1/m)
Celsius derecesi
metre ss drt (m
4
)
jul (J)
jul (J)
jul (J)
newton (N)
kilgram (kg)
newton (N)
newton (N)
metre bol saniye (m/s)
mum bol metre kare (cd/m
2
)
evirmek iin
ilearpnz
1.000 xlO"
9
1.000 xlO
+9
1.000 xlO"
7
3.365 600x10"'
8.987 600xl0
+u
2.997 900x10
+2
8.987 600xl0
+u
1.112 600xlO"
12
4.214 012xl0"
2
2.926 397xlO"
5
9.995 050x10'
9.649 570x10
+4
9.652 190xl0
+4
1.828 800x10
1.000 xlO"
15
1.000 xlO"
2
4.404 884x10"
3
3.785 412xl 0
3
4.546 O87xlO"
3
4.546 122x10"
3
1.000 xlO"
9
1.000 xlO""
1.182 941x10"
1.420 652x10""
9.000 xl0"'
1.570 796xlO
2
6.479 891xlO"
5
1.000 xlO"
3
1.000 495x10
9.460 550xl0
15
2.540 xl O
2
1.000165x10
4.186 800x10
1.000 xl 0
2
t
c
=t
K
-273.15
8.630 975xl0"
3
4.186 800x10
3
4.190 020x10
3
4.184 xl 0
3
9.806 650x10
1.000 xl0
9.806 650x10
4.448 222x10
3
5.144 444x10"'
1
xl O
+4
(D
Elektrostatik CGS birimi
1-36
L BRMLER
den-dan
litre
lks
maxwell
mikron
mil (binde bir in)
mil (A.B.D. deniz)
mil (A.B.D. yasal)
mil (ngiliz deniz)
mil (Uluslararas Deniz)
milibar
milimetre cva
mukavemet momenti (ft
3
)
mukavemet momenti (in
3
)
mukavemet momenti (in
3
)
oersted
ohm (uluslararas 1948)
ons (ounce)-kuvvet
(avoirdupois)
ons-ktle (avoirdupois)
ons (A.B.D. sv)
parmak (in)
pascal
peck (A.B.D.)
penny weight
perm (0C de)
perm-inch (0C de)
phot
pica (basm)
pint (A.B.D. kuru)
pint (A.B.D. sv)
point (basm)
poise (mutlak viskozite)
poundal
pound-kuvvet (lbf avoirdupois)
pound-ktle (lbm avoirdupois)
quart (A.B.D. kuru)
quart (A.B.D. sv)
rad (sourulan radyasyon dozu)
resmi mil (A.B.D.) (statute mile)
rhe
rod (ubuk)
roentgen
saat (ortalama gne)
saniye (a)
saniye (sideral)
saniye (a)
shake
slug
ye-ya
metre kp (m
3
)
lmen bol metre kare (m/m
3
)
weber (wb)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
santimetre
3
(cm
3
)
amper/metre (A/m)
ohm (fi)
newton (N)
kilogram (kg)
metre
3
(m
3
)
metre (m)
newton/m2 (N/m
2
)
metre
2
(m
3
)
kilogram (kg)
kg/newton-saniye (kg/N.s)
(kg.m/N.s)
kg-metre/newton-san.
lmen/metre
2
(m/m
2
)
metre (m)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre (m)
newton-san/metre
2
(N.s/m
2
)
newton (N)
newton (N)
kilogram (kg)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
jul/kilogram (J/kg)
metre (m)
metre
2
/newton-san
(m
2
/N.s)
metre (m)
coulomb/kilogram (C/kg)
saniye (s)
radyan (rad)
saniye (s)
derece (a)
saniye (s)
kilogram (kg)
evirmek iin
ilearpnz
;
;
.000 xlO"
3
.000 xl0
.000 xlO"
8
.000 xlO"
6
2.540 xlO"
5
.852 xl 0
+3
.609 344x10
+3
.853 184xl0
+3
.852 xl 0
+3
.000 xl 0
+2
.333 224xl0
+2
835 685x10"
2
.638 7O6xlO"
5
.638 706xlO
+
7.957 747xlO
+
1.000 495x10
2.780 139x10'
2.834 952xlO"
2
2.957 353xlO"
5
2.540 xl 0
2
1.000 xl0
8.809 768xlO"
3
1.555 174x10"
3
5.721 350x10"
1.453 220xl0"'
2
1.000 xl0
+4
4.217 518xlO"
3
5.506 105xl0"
4
4.731 765x10
4
3.514 598xl0"
4
1.000 xl0"'
1.382 550x10"'
4.448 222x10
4.535 924x10'
1.101 221xl0"
3
9.463 529x10
4
1.000 xl0"
2
1.609 344x10
+3
1.000 xl0
+
5.029 760x10
2.579 760x10
4
3.600 xl 0
3
4.848 137x10"
6
9.972 696x10"'
2.777 777x10""
1.000 xlO"
8
;1.459 390xl0
+
1-37
L BRMLER
den-dan
statamper
statcoulomb
statfarad
stathenry
statmho (iletkenlik)
statohm
statvolt
stere
stilb
stoke (kinematik vistozite)
su stunu (cm. 4C de)
su stunu (in. 4C de)
tex
ton (uzun, 2240 hn)
ton (metric)
ton (TNT nin nkleer edeeri)
ton (sicil tonaj)
ton (ksa, 2000 Ibm)
tonne
torr (mm Hg, 0C de)
varil (barrel) (petrol iin, 42 gal.)
volt (uluslararas. 1948)
watt (uluslararas. 1948)
yarda
yl (takvim)
yl (sideral)
yl (tropik)
yz arlk (uzun)
(hundredweight-long)
yz arlk (ksa)
(hundredweight-short)
ye-ya
amper (A)
coulomb (C)
farad (F)
henry (H)
mho
6
ohm(Q)
volt (V)
metre
3
(m
3
)
mum/metre
2
(cd/m
2
)
metre
2
/saniye (m
2
/s)
newton/m
2
(N/m
2
)
newton/m
2
(N/m
2
)
kilogram/metre (kg/m)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
Jul(J)
metre
3
(m
3
)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
newton/metre
2
(N/m
2
)
metre
3
(m
3
)
volt (mutlak) (V)
watt (w)
metre (m)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
evirmek iin
ilearpnz
3.335 640x10'
3.335 640x10'
1.112 650xl0"'
2
8.987 554x10*"
1.112 650xl0-'
2
8.987 554x10*"
2.997 925xl0*
2
1.000 xl0
1.000 xlO*
4
1.000 xl O
4
9.806 380x10*'
2.490 820xl0*
2
1.000 xl O
6
1.016 047x10*
3
1.000 xl0*
3
4.200 xl0*
9
2.831 685x10
9.071 847x10
2
1.000 xl 0
3
1.333 220x10
2
1.589 873x10''
1.000 330x10
1.000165x10
9.144 xl 0'
3.153 600xlO*
7
3.155 815xl0*
7
3.155 693xlO*
7
5.080 235x10*'
4.535 924x10*'
1-38
L BRMLER
izelge.5- S nflandrlm B irimliT r.istesi
den-dan
A
dakika
grad
saniye
A k (debi)
ayakVdakika
(foot
3
/minute)
ayak
3
/saniye
(footVseconde)
galon (A.B.D. sv)/gn
galon (A.B.D. sv)/dakika
in'/dakika
(inh
3
/minute)
in
3
/saniye
(inchVseconde)
perm (0C de)
perm-in (0C de)
pound-ktle/saniye (libre)
pound-ktle/dakika
ton (ksa, ktle)/saat
yarda
3
/dakika
(yard
3
/minute)
A lan (Yz lm)
acre
ayak kare
barn (atom fizii)
evresel mil
in (parmak) kare
mil (A.B.D. resmi) kare
A ydnlanma
ayak-lambert
ayak-mum
ayak-mum
lux
B asn ve Gerilme (K uvvet/A lan)
atmosfer
(normal=760 toiT)
atmosfer
(teknik=l kg.k/cm
2
)
bar
cva stunu ( Ot de cm)
civa stunu (0C de in)
civa stunu (0C de mm)
desibar
ye-ya
derece
derece
derece
metre
3
/saniye ((m'/s)
metre
3
/saniye ((m'/s)
metre
3
/saniye ((nr'/s)
metre
3
/saniye ((m'/s)
metre
3
/saniye ((m'/s)
metre
3
/saniye ((m'/s)
kg./newton-san.
(kg/N.s)
kg.metre/newton-snn.
(kg.m/N.s)
kilogram/saniye (kg/s)
kilogram/saniye (kg/s)
kilgram/saniye (kg/s)
metre /saniye
metre (m")
metre
2
(m
2
)
metre
2
(m
2
)
metre
2
(m
2
)
metre
2
(m
2
)
lumen/metre
2
(im) (m
2
)
lux (lx)
mum/metre
2
(al/nr)
lunen/metre
2
(ln/nr)
newton/metre" (N/nr)
newton/netre~ (N/nr)
newon/mctre
2
(N/nr)
ncwio/mctre
:
(N/m
2
)
newton/metv
2
(N/nr)
newton/mctre
:
(N/r)
ncvvto/metre" (N/r)
evirmek iin
ilearpn/
1.666 6(f>\
2
9.000 x'
2.777 777x10-"
4.719 474xlO"
4
2.831 685x1 (V
2
4.381 264x10""
6.309 020x10"
5
2.719 474xlO"
4
4.532 264x10"
6
5.721 350x10"
1.453 22OxlO"
12
4.535 924x10"'
7.559 873x10-'
2.519 958x10"'
1.274 25Xxl 0'
2
4.046 856x10
+
'
9.290 304x10
2
1.000 xl0"
28
5.067 075x10"'
6.451 600x
1.076 391x10'
1.076 391x10'
3.426 856x10
1.000 000x10"
1.013 250x10*
5
9.806 650x10
+4
1.000 xl 0
t 5
1.333 224x10
+2
3.386 38<)xl0
+
'
1.000 xl0
+2
1.000 xlO
+4
1-39
L BRMLER
den-dan
dyne/santimetre
2
gram-kuvvet/santimetre
2
kilogram-kuwet/cm
2
kilogram-kuwet/m
2
kilogram-kuwet/mm
2
kip/in
2
paskal
poundal/ft
2
pound-kuvvet/ft
2
pound-kuvvet/in
2
(psi)
pound-kuvvet/in
2
(psi)
psi
su stunu (4C de-cm)
su stunu (4C de-ft)
su stunu (4C de-in)
torr (mm Hg,0C)
ye-ya
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
kilogram-kuvvet/mm
2
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
newton/metre
2
(N/m
2
)
evirmek iin
ilearpnz
1.000 xl O'
9.806 650xl0
+
9.806 650x10
+4
9.806 650x10
9.806 650x10
+6
6.894 757x10
+6
1.000 xl0
1.488 164x10
4.788 026xl0
+l
6.894 757x10
+3
7.030 696x10"
4
6.894 757xlO
+3
9.806 380x10*'
2.988 980x10
+3
2.490 820xl0
+2
1.133 220xl0
+2
E ilme M omenti (T orque)
din-santimetre
kilogram-kuvvet-metre
ons-kuvvet-in
pound-kuvvet-ayak
pound-kuvvet-in
E ilmeM omenti/Uzunluk
pound-kuvvet-ayak/in
pound-kuvvet-in/in
E lektrik ve M anyetizma
newton-metre (N.m)
newton-metre (N.m)
newton-metre (N.m)
newton-metre (N.m)
newton-metre (N.m)
newton-metre/metre (N.m/m)
newton-metre/metre (N.m/m)
abampere
abcoulomb
abfarad
abhenry
abmho
abohm
abvolt
amper (uluslararas, 1948)
amper-saat
birim kutup
EMU akm birimi
EMU diren birimi
EMU elektrik gerilimi birimi
EMU indktans birimi
EMU kapasitans birimi
ESU akm birimi
ESU diren ''timi
amper (A)
coulomb (C)
farad (F)
henry (H)
m no
ohm (O)
volt (V)
amper (A)
coulomb (C)
wcber (Wb)
amper (A)
ohm (Q)
volt (V)
henry (H)
farad (F)
amper (A)
ohm (Q)
1.000 000x10
7
9.806 650x10
7.061 552xl 0
3
1.355 818x10
1.129 848x10-'
5.337 866x10'
4.448 222x10
1.000 000x10'
1.000 000x10'
1.000 000x10'
1.000 000x10'
1.000 000x10
1.000 000x10'
1.000 000x10'
1.000 000x10
8
3.600 000xl0
3
1.256 637x10"
7
1.000 000x10'
1.000 000x10'
9
1.000 000x10"
8
8.987 000x10"
1.000 000x10'
3.335 600x10'
9.987 600x10"
1-40
L BRMLER
den-dan
ESU elektrik gerilimi birimi
ESU indktans birimi
ESU kapasitans birimi
farad (uluslararas,1948)
faraday (c-12 ye dayal)
faraday (kimyasal)
faraday (fiziksel)
gamma
gauss
henry (uluslararas, 1048)
maxwell
oersted
ohm (uluslararas, 1948)
ohm-santimetre
statamper
statcoulomb
statfarad
stathenry
stathmo
statohm
statvolt
volt (uluslararas, 1948)
ddesi inde)
ayak-libre-kuvvet
(Foot-pound-force)
ayak-poundal
(Foot-poundal)
Btu (British Thermal
Unit-Uluslararas Tablolar)
Btu (Ortalama)
Btu (Termokimyasal)
Btu (39 F de)
Btu (60 F de)
elektron volt
erg
joule (Uluslararas, 1948)
kalori (Uluslararas Tablolar)
kalori (Ortalama)
kalori (Termokimyasal)
kilokalori (ortalama)
kilokalori (Termokimyasal)
kilovatsaat (kW-h)
kilovatsaat (Uluslararas. 1948)
ton (TNT nin nkleer edeeri)
vatsaat (W-h)
vatsaniye (W-s)
ye-ya
volt (V)
henry (H)
farad (F)
farad (F)
coulomb (C)
coulomb (C)
coulomb (C)
tesla (T)
tesla (T)
henry (H)
weber (Wb)
amper/m(A/m)
ohm (C2)
ohm-metre (O.m)
amper (A)
coulomb (C)
farad (F)
henry (H)
mho
ohm (Q)
volt (V)
volt (V)
joule (J)
joule (J)
Joule (j)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
joule (J)
Joule (J)
Joule (J)
Joule (J)
Joule (J)
Joule (J)
Joule (J)
evirmek iin
ilearpnz
2.997 900xl0
2
8.987 600x10"
1.112 6O0xl0
12
9.995 050x10"'
9.648 700x10"
9.649 570x1^
9.652 190x10"
1.000 000x10"
9
1.000 000x10'
4
1.000 495x10
1.000 000x10"
8
7.957 747x10'
1.000 495x10
1.000 000x10"
2
3.335 640x10'
3.335 640x10'
1.112 650xl 0
1 2
8.987 554x10"
1.112 650xl 0
1 2
8.897 554x10"
2.997 925x102
1.000 330x10
1.355 818x10
4.214 OllxlO'
2
1.055 O56xlO
3
1.055 870x10
3
1.054 35OxlO
3
1.059 670x10
3
1.054 680x10
+3
1.602 100x10"
1.355 818x10
1.000 165x10
4.186 800x10
4.190 020x10
4.184 xl0
4.190 020xl0
3
4.184 xl0
2.778 000x10"
7
2.778 833xl 0
7
4.200 xl O
t 9
7.778 000x10"
4
7.716 666x10
8
1-41
den-dan
E nerji/A lan-Zaman
Btu/ayak
2
-saniye
(Termokimyasal)
Btu/ayak
2
-dakika
(Termokimyasal)
Btu/ayak
2
-saaat
(Termokimyasal)
Btu/in
2
-saniye
(Termokimyasal)
erg/cm
2
-saniye
kalori/cnr-dakika
(Termokimyasal)
watt/cm
2
L BRMLER
ye-ya
watt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metrc
2
(W/m
2
)
watt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metre
2
(W/m
2
)
Gerilme (B asn B alna B aknz)
G
ayak-pouml-kuv./saat watt (W)
ayak-pound-kuv./dak watt (W)
ayak-pound-kuv./saniye watt (W)
beygir gc (550 ft-lbf/s) watt (W)
beygir gc (kazan) watt (W)
beygir gc (elektrik) watt (W)
beygir gc (metrik) watt (W)
beygir gc (su) watt (W)
beygir gc (tngiliz) watt (W)
Btu/saat (t 'lusalararas) watt (W)
Btu/saniye watt (W)
(termokimyasal)
Btu/dak watt (W)
(Termoki m yas al)
Btu/saat watt (W)
(Termokimyasal)
erg/saniye watt (W)
kalori/s an i ye w att (W)
(Termokimyasal)
kalori/dak watt (W)
(Termokimyasal)
kilokalori/dak watt (W)
(Termokimyasal)
kilokalori/saniye watt(W)
(Termokimyasal)
watt (Uluslararas, 1948) watt (W)
Hacim (Kapasite Deyimini de erir)
acre-ayak (acrc-foot) metre
3
(m
3
)
ayak kp (l'ool
3
) metre
3
(m')
board foot | uzunluk (ft)
xgenilik (ft)xkahnhk (in)] metre
3
(m
3
)
1-42
evirmek iin
ilearpnz
1.134 893xl0
4
1.891 489x10
2
3.152 481x10
1.634 246x10
6
1.000 000x10
3
6.973 333xlO
2
1.000 000x10"
3. 766 161x10-"
2.259 697xlO
2
1.355 818x10
7.456 999xlO
2
9.809 500x10
3
7.460 000x10
2
7.354 990xl0
2
7.460 430xl0
2
7.457 000xl0
2
2.930 711x10'
1.054 35OxlO
+3
1.757 250x10
+
2.928 751x10'
1.000 000x10
7
4.184 000x10
6.973 333xlO"
2
6.973 333x10'
4.184 000x10'
1.000 165x10
1.233 482xlO
+3
2.831 685xlO"
2
2.359 730xl0'
3
L BRMLER
Hz
den-dan
buel (Bushel, A.B.D.)
galon (Kanada sv)
galon (ngiliz sv)
galon (A.B.D. kuru)
galon (A.B.D. sv)
in
3
jil (gl, ngiliz)
jil (gl, A.B.D.)
kuart (quart, A.B.D, kuru)
kuart (quart, A.B.D. sv)
kupa(cup)
litre (1)
ons (ounce-lngiliz sv)
ons (ounee-A.B.D. sv)
peck
pint (A.B.D. kuru)
pint (A.B.D. sv)
ster (stere)
ton (kayt)
yarda
3
ayak/dakika
ayak/saat
ayak/saniye
in/s aniye
kilometre/saat
knot (Uluslararas)
mil/dakika (U.S. yasal)
mil/saat (U.S. yasal)
mil/saniye (U.S. yasal)
ye-ya
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre
3
(m
3
)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
metre/saniye (m/s)
evirmek in
ile arpnz
3.523 907x10"
2
4.546 122xlO"
3
4.546 087x10"
3
4.404 884xlO"
3
3.785 412xlO'
3
1.638 7O6xlO"
5
1.420 652x10
4
1.182 941xlO'
4
1.101 221xlO'
3
9.463 529x10"
4
2.365 882xlO
4
1.000 000x10"
3
2.841 305xl 0
5
2.957 353xlO'
5
8.809 768xlO"
3
5.506 105x10"
4.731 765x 10""
1.000 000x10
2.831 685x10
7.645 549x10-'
-3
5.080 000x10
8.466 667x10'
3.048 000x10"'
2.540 000xl0'
5
2.777 778x10"
5,144 444x10"'
2.682 240x10*
1.609 344x10
1.609 344xlO
3
-5
-1
Is
Btu (Termokimyasal).in/
s.ft
2
.F (k, sl iletkenlik)
Btu (Uluslararas Tablo).in/
s.ft
2
.F
Btu (Termokimyasal).in/
h.ft
2
. F (k, sl iletkenlik)
Btu (Uluslararas Tablo).in/
h.ft
2
. F
Btu (Uluslararas Tablo)/ft
2
Btu (Termokimyasal) / ft
2
Btu (Uluslararas Tablo)/
h.ft
2
. F (C, sl kondktans)
watt/m-kelvin (W/m.K)
watt/m-kelvin (W/m.K)
watt/m-kelvin (W/m.K)
watl/m-kelvin (W/m.K)
joule/metre
2
(J/m
2
)
joule/metre
2
(J/m
2
)
watt/m
2
-kelvin
(W/m
2
. K)
5.188 732x10
5.192 204x10
1.144 314x10
1.442 279x10
1.135 653x10
1.134 893xlO
4
5.678 265x10
1-43
L BRMLER
den-dan
Btu (Termokimyasaiy
h.ft
2
. F (C, sl kondktans)
B tu (Uluslararas Tablo)/
pound-ktle
Btu (Termokimyasaiy
pound-ktle
Btu (Uluslararas Tablo)/
lbm.F (c, s kapasitesi)
B tu (Termokimyasaiy
lbm.F (c, s kapasitesi)
B tu (Uluslararas Tablo)/
s.ft
2
.F
Btu (Termokimyasal)
/s.ft
2
.C
clo
Fahrenheit derecesi. h.ft
2
/Btu
(Termokimyasal, R sl diren)
Fahrenhit derecesi. h.ft
2
/Btu
(Termokimyasal, R, sl diren)
ft
2
/h (sl diffuzivite
= yayma yetenei)
kalori (Termokimyasal)/cm
2
kalori (Termokimyasal)/cm
2
.s
kalori (Termokimyasal)/cm, s.C
kalori (Uluslararas Tablo)/g
kalori (Uluslararas Tablo)/g.C
kalori (Termokimyasal)/g
kalori (Termokimyasal)/g.C
(E nerji B alna B aknz)
vme
ayak/saniye
2
gal (galileo)
in/saniye
2
serbest dme ivmesi (standart)
K apasite (H acimB alna B aknz)
K uvvet
din (dyne)
kg-kuvvet
kip-kuvvet
ons-kuvvet (ounce-force)
(avoirdupois)
1-44
ye-ya
watt/m
2
-kelvin
(w/m
2
.K)
joule/kg (J/kg)
joule/kg (J/kg)
joule/kg-kelvin
(J/kg.K )
joule/kg-kelvin
(J/kg.K)
watt/metre
2
-kelvin
(W/m
2
.K)
watt/metre
2
-kelvin
(W/m
2
.K)
kelvin-metre
2
/watt (K.m
2
/W)
kelvin-metre
2
/watt (K.m
2
/W)
kelvin-metre
2
/watt (K.m
2
/W)
metre
2
/saniye (m
2
/s)
joule/metre
2
(J/m
2
)
vvatt/metre
2
(W/m
2
)
watt/metre-kevin
(W/m.K)
joule/kg
(J/kg)
joule/kg-kelvin
(J/kg.K)
joule/kg
(J/kg)
joule/kg-kelvin
(J/kg)
metre/saniye
2
(m/s
2
)
metre/saniye
2
(m/s
2
)
metre/saniye
2
(m/s
2
)
metre/saniye
2
(m/s
2
)
newton (N)
newton (N)
newton (N)
newton (N)
evirmek iin
ilearpnz
5.674 466x10
2.326 000xl0
3
2.324 444x10
3
4.186 800x10
3
4.184 OOOxlO
3
2.044 175x10"
2.042 808x10"
2.003 712x10"'
1.762 280x10"'
1.761 102x10"'
1.580 640x10
4.184 000x10"
4.184 000x10"
4.184 OOOxlO
2
4.186 800x10
3
4.186 800x10
3
4.184 OOOxlO
3
4.184 OOOxlO
3
3.048 000x10"'
1.000 000x10
2.540 000x10"
2
9.806 650x10
1.000 000x10
4
9.806 650x10
4.448 222x10
3
2.780 139x10"'
1
T
1 P
den-dan
pound-kuvvet
(lbf avairdupois)
pound-kuvvet
(lbf avoirdupois)
poundal
Kuvvet / Alan (Basn B alna B aknz)
Kuvvet / Uzunluk (Birim Yk)
L BRMLER
ye-ya
newton (N)
kg-kuvvet
newton (N)
evirmek iin
ile arpnz
4.448 222x10
4.535 924x10"'
1.382 550x10'
Ktle
pound-kuvvet/ayak
pound-kuvvet/in
carat (karat) (metrik)
grain
gram (g)
kilogram-kuvvet-saniye
2
/
metre (ktle)
kilogram-ktle
ons-ktle (avoirdupois)
ons-ktle (troy ya da
apothecary)
sl ug
ton (assay=deney)
ton (uzun, 2240 lbm)
ton (metrik)
ton (ksa, 2000 lbm)
yzlk arlk (ksa)
(hundredvveight)
yzlk arlk (uzun)
newton/metre (N/m)
newton/metre (N/m)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
kilogram (kg)
1.459 390x10'
1.751 268x10"'
2.000 000xl0"
4
6.479 891xlO"
5
1.000 000x10
9.806 650x10
,-3
1.000 000x10
2.834 952x10"'
3.732 417x10"'
"
2
1.459 390x10'
2.916 667x10"
1.016 O47xlO
3
1.000 000xl0
3
9.071 047xl0
2
4.535 924x10'
5.080 235x10'
Ktle/Alan
ons-ktle/yarda
2
pound-ktle/ayak
2
kilogram/metre
2
(kg/m
2
)
kilogram/metre
2
(kg/m
2
)
Ktle/Kapasite (Ktle/Hacim Balna Baknz)
Ktle/Hacim (Younluk ve KUtle/Kapasite Kavramlarn da ierir)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
) grain (lbm avoirdupois/7000)/
gallon(A.B.D. sv)
gram/santimetre
3
ons/avoirdupois)/galon
(ingiliz sv)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
,2
3.390 575x10"
4.882 428x10
1.711 8O6xlO"
2
1.000 000xl0
3
6.236 027x10
1-45
den-dan
ons (avoirdupois)/galon
(A.B.D. sv)
ons (avoirdupois ktle)/
L BRMLER
ye-ya
pound-ktle/ayak
3
pound-ktle/in
3
pound-ktle/galon
(tngiliz sv)
pound-ktle/galon
(A.B.D. sv)
slug/ayak
3
ton (uzun, ktle)/yarda
3
T rk (ift) (E ilme M omenti B alna B aknz)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
kilogram/metre
3
(kg/m
3
)
evirmek iin
ilearpnz
7.489 152x10
1.729 994x10
3
1.601 846x10'
2.767 990xl0
4
9.977 644x10'
1.198 264xl0
2
5.153 788xl0
2
1.328 939xl0
3
Uzunluk
Viskozite
angstrom
astronomik birim
ayak (foot)
ayak (A.B.D. kadastro)
ayak (A.B.D. kadastro)
k yl
i n
kalibre (caliber)
mikron
mil (mil-binde bir in)
mil (mile-Uluslararas
deniz mili)
mil (mile-ngiliz
deniz mili)
mil (mile-A.B.D.
deniz mili)
mil (mile-A.B.D.
Devlet mili)
parsec
pika (matbaaclkta)
punto (point-matbaaclkta)
rod
yarda
ayak
2
/saniye
centipoise
centistoke
poise
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
metre (m)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
metre
2
/saniye (m
2
/s)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
1.000 000x10"'
1.495 980x10"
3.048 000x10"'
1200/3937x10
3.048 006x10"'
9.460 55OxlO
15
2.540 000xl0"
2
2.540 000xl0"
4
1.000 100xlO"
6
2.540 000xl0"
5
1.852 000xl0
3
1.853 184xlO
3
1.852 000xl0
3
1.609 344xlO
3
3.083 740x10
16
4.217 518xl0'
3
3.514 598x10"
4
5.029 200x10
9.144 000x10"'
9.290 304x10"'
1.000 000x10"
1.000 000x10"
6
1.000 000x10"'
1-46
Lf RtRtMT.r.Rt
den-dan
ve-va
paundal-saniye'ayak
2
pound-ktle/ay ak -saniye
pound-kuvvet-saniye/ayak
2
rhe
slug/ayak-saniye
stoke
Younluk (K tle/H acimB alna B aknz)
Zaman
ay (ortalama takvim)
dakika (ortalama, gne)
dakika (sidereal)
gn (ortalama gne)
gn (sidereal)
saat (ortalama, gne)
saat (sidereal)
saniye (sidereal)
yl (takvim)
yl (sidereal)
yl (tropik)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
nevvton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
metre
2
/newton-saniye
(nrVN.s)
newton-saniye/metre
2
(N.s/m
2
)
metre
2
/saniye
(m
2
/s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
saniye (s)
evirmek iin
ilearpnz
1.488 164x10
1.488 164x10
4.788 026x10*
1.000 000x10'
4.788 026x10'
1.000 000x10"
2.628 000xl0
6
6.000 000x10'
5.983 617x10'
8.640 000x10
4
8.616 409xl0
4
3.600 000x10
3
3.590 170x10
3
9.972 696x10"'
3.153 6O0xl0
7
3.155 815xl0
7
3.155 693xlO
7
izelge.7- B asn ve Gerilmenin S l- ngiliz S istemi K arlklar
^^^ ile
etmekiin ^ ^ ^ ^
psi (ksi)
in, SS (+1C de)
in, Hg (OT de)
kN/m
2
(MN/ra
2
)
N/cm
2
psi
(ksi)
1
27,56
2,026
7
7xlO"
1
in, SS
(+4C de)
361 x 10-"
1
74x10"'
254x10"'
254x10""
in,H g
(0"C de)
491 x 10"'
13,6
1
3,454
3454 x 10""
kN /m
2
(MN/m
2
)
143 x 10"'
3,937
289 x 10-'
1
10"
1
N /cm
2
1,429
39,37
2,895
10
1
N otlar
1- Bu izelge, psi ya da ksi (1000 psi)olarak verilen deerlerin SI deki karlklarn bulmakta kullanlabilir. lk
deer psi ise SI deki karl kN/m
2
(metre karede bir newton), ilk deer ksi ise SI deki karl MN/m
2
(metrekarede milyon newton) olarak gsterilir.
2- izelge, 1 in altndaki ve 1000 psi (1 ksi) nin stndeki deerlere de uygulanabilir.
evirme bants: 1 in = 0.0254 m (tam deer)
1 lbf = 4.448 221 615 260 N (tam deer).
1-47
L B R M L E R
izelge.8- M etrikS istemdeki B asn ve Gerilme D eerlerininS I deki K arlklar
~ \ ^ ile
etmekiin ^^-\_^
kg-k/cm
2
kg-k/cm
2
kN/m
2
N/cm
2
kg-k/cm
2
(bar)
1
o
4
o
2
10
kg-k/m
2
10"
1
o
2
o-
3
kN /m
2
o-
2
o
2
1
o-
1
N /cm
2
o-
1
o
3
10
1
N otlar
1- Bu izelge, kg-kuvvet/cm
2
olarak verilmi deerlerin, IO"
2
ile arplarak (yani ondalk noktas sola doru 2 ev
kaydrlarak) SI karlklarn bulmakta kullanlr.
2- izelge, 1 kg-k/cm
2
nin stnde ve 100kg-k/cm
2
nin stndeki deerlere de uygulanabilir.
evirme bants : 1 mm = 0.001 m (tam deer)
1 kg-kuvvet = 9.80665 N (tam deer).
1-48
T. BRMLER
izelge.9- Younluk-B aume D erecesi karlklar
9a- S udan H afif S vlar (60F=15.6Cdeki younluk)
B aume
D erecesi
10.0
11.0
12.0
13.0
14.0
15.0
16.0
17.0
18.0
19.0
20.0
21.0
22.0
23.0
24.0
25.0
26.0
27.0
28.0
29.0
30.0
31.0
32.0
33.0
34.0
35.0
36.0
37.0
38.0
39.0
40.0
Younluk
(suya gre)
1.0000
0.9929
0.9859
0.9790
0.9742
0.9655
0.9589
0.9524
0.9459
0.9396
0.9333
0.9272
0.9211
0.9150
0.9091
0.9032
0.8974
0.8917
0.8861
0.8805
0.8750
0.8696
0.8642
0.8589
0.8537
0.8485
0.8434
0.8383
0.8333
0.8284
0.8235
zgl
A rlk
N /l
9.7859
9.7169
9.6487
9.5797
9.5136
9.4489
9.3843
9.3197
9.2562
9.1951
9.1328
9.0729
9.0130
8.9542
8.8955
8.8391
8.7815
8.7251
8.6699
8.6158
8.5617
8.5089
8.4560
8.4043
8.3526
8.3020
8.2515
8.2022
8.1540
8.1058
8.0576
B aume
D erecesi
41.0
42.0
43.0
44.0
45.0
46.0
47.0
48.0
49.0
50.0
51.0
52.0
53.0
54.0
55.0
56.0
57.0
58.0
59.0
60.0
61.0
62.0
63.0
64.0
65.0
66.0
67.0
68.0
69.0
70.0
71.0
Younluk
(suya gre)
.0.8187
0.8140
0.8092
0.8046
0.8000
0.7955
07910
0.7865
0.7821
0.7778
0.7735
0.7692
0.7650
0.7609
0.7568
0.7527
0.7487
0.7447
0.7407
0.7368
0.7330
0.7292
0.7254
0.7216
0.7179
0.7143
0.7107
0.7071
0.7035
0.7000
0.6965
zgl
A rlk
N /l
8.0106
7.9636
7.9178
7.8719
7.8373
7.7827
7.7392
7.6945
7.6510
7.6099
7.5676
7.5253
7.4842
7.4430
7.4031
7.3631
7.3244
27.5745
27.4277
27.2854
27.1430
27.0007
26.8584
26.7205
26.5826
26.4491
26.3157
26.1822
26.0488
25.9198
25.7908
B aume
D erecesi
72.0
73.0
74.0
75.0
76.0
77.0
78.0
79.0
80.0
81.0
82.0
83.0
84.0
85.0
86.0
87.0
88.0
89.0
90.0
91.0
92.0
93.0
94.0
95.0
96.0
97.0
98.0
99.0
100.0
Younluk
(suya gre)
0 6931
0 6897
0.6863
0.6829
0.6796
0.6763
0.6731
0.6699
0.6667
0.6635
0.6634
0.6573
0.6542
0.6512
0.6482
0.6452
0.6422
0.6393
0.6364
0.6335
0.6306
0.6278
0.6250
0.6222
0.6195
0.6167
0.6140
0.6114
0.6087
zgl
A rlk
N /l
25.6618
25.5372
25.4082
25.2881
25.1636
25.0390
24.9189
24.8033
24.6832
24.5631
24.4519
24.3362
24.2206
24.1094
23.9982
23.8869
23.7757
23.6645
23.5578
23.4510
23.3443
23.2331
23.1352
23.0329
22.9306
22.8283
22.7304
22.6325
22.5347
Forml : Younluk =
140
130 +Be
1-49
L BRMLER
9b- S udanA r S vlar (60F=15.6Cdeki younluk = 4
5
-
145+ Be
B aume
D erecesi
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Younluk
(suyagre)
1.0000
1.0069
1.0140
1.0211
1.0284
1.0357
1.0432
1.0507
1.0584
1.0662
1.0741
1.0821
1.0902
1.0981
1.1069
1.1154
1.1240
1.1328
1.1417
1.1508
1.1600
1.1694
1.1789
1.1885
1.1983
B aume
D erecesi
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Younluk
(suyagre)
1.2083
1.2185
.2268
.2393
.2500
.2609
.2719
.2832
.2946
.3063
.3182
.3303
.3426
.3551
.367')
.3810
.3942
.4078
.4216
.4356
.4500
1.4646
1.4796
1.4948
B aume
D erecesi
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
Younluk
(suyagre)
1.5104
1.5263
1.5426
1.5591
1.5761
.5934
.6111
.6292
.6477
.6667
.6860
.7059
.7262
.7470
.7683
.7901
.8125
.8354
.8590
.8831
.9079
.9333
t
1-50
I I 1" f T
L BRtMT .ER
izelge.lO- zgUl A rlk- A PI D erecesi K arlklar (16Cde)
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
1.000
0.993
0.9861
0.9792
0.9725
0.9659
0.9593
0.9529
0.9465
0.9402
0.934
0.9279
0.9218
0.9159
0.91
0.9042
0.8984
0.8927
0.8871
0.8816
0.8762
0.8708
0.8654
9 789.54
9 721.36
9 653.18
9 586.18
9 520.35
9.455.70
9 391.04
9 327.57
9 265.27
9 20414
9 143.02
9 083.06
9 023.11
8 965.52
8 907.92
8 850.32
8 793.89
8 738.64
8 683.40
8 629.32
8 576.43
8 523.53
8 470.63
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
0.8602
0.855
0.8498
0.8448
0.8398
0.8348
0.8299
0.8251
0.8203
0.8155
0.8109
0.8063
0.8017
0.7972
0.7927
0.7883
0.7839
0.7796
0.7753
0.7711
0.7669
0.7628
0.7587
84.2008
8 368.36
8 317.82
8 268.44
8 220.25
8 170.88
8 122.68
8 075.66
8 028.64
7 981.62
7 936.96
7 891.11
7 846.44
7 801.77
7 758.28
7 683.05
7 671.09
7.628 98
7 587.83
7 546.69
7 505.55
7 464.41
7 424.44
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
0.7547
0.7507
0.7457
7428
0.7389
0.7351
0.7313
0.7275
0.7238
0.7201
0.7165
0.7128
0.7093
0.7057
0.7022
0.6988
0.6953
0.6919
0.6886
0.6852
0.6819
0.6787
0.6754
7 385.65
7 354.68
7 306.89
7 269.27
7 230.48
7 192.87
7 155.25
7 118.81
7 082.37
7 045.93
7 010.66
6 975.40
6 940.13
6 904.87
6 870.78
6 837.87
6 803.78
6 769.69
6 736.77
6 703.86
6 672.12
6 640.38
6 608.64
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
0.6722
0.669
0.6659
0.6628
0.6597
0.6566
0.6536
0.6506
0.6476
0.6446
0.6417
0.6388
0.636
0.6331
0.6303
0.6275
0.6247
0.622
0.6793
0.6166
0.6139
0.6112
6 576.90
6 545.17
6 514.60
6 484.04
6 454.65
6 424.09
6 394.70
6 365.32
6 335.93
6 306.54
6 278.33
6 248.94
6 221.91
6 193.69
6 166.67
6 138.44
6 111.41
6 084.37
6 058.51
6 031.48
6 005.61
5 978.58
1-51
L B R M L E R
K A YN A K A
(1) ASTM A 360, S I S tandards in M etric S ystem, 1988.
(2) ESB ACH, O.W., H andbook of E ngineering Fundamentals, Mc Gravv-HiU Book Co., New York,
1986.
(3) MARKS', M echanical E ngineers' H andbook, Morgen - Grampion Ltd. Morden, 1967.
(4) KENTS', M echanical E ngineers' H andbook, Volume I, John Wiley & Sons Inc., New York,
1958.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 293-98 Trk Birimler Sistemi:
eitli Fiziksel Birimler;
Fiziksel Bilimlerde ve Teknikte Kullanlan Matematik ia-
retler ve Semboller
T S 1307-08 Trk Birimler Sistemi: Soutma Birim ve Sembolleri ;
Elektrik ve Magnetzmada Kullanlan Byklkler ve Bi-
rimleri
T S 1507 Trk Birimler Sistemi - Atom ve ekirdek Fiziinde Kulla-
nlan Byklkler ve Birimleri
T S 1516-17 Trk Birimler Sistemi-Fiziksel-Kimya ve Ik Byklkler
ve Birimleri
T S 1574
T S 1827
T S 1990
T S 2439
1-52
Trk Birimler Sistemi - SI arpanlar ve Dier Baz Birim-
lerin Kullanlmas
Trk Birimler Sistemi - ekirdek Reaksiyonlar ve lyonla-
yc Inlarn Byklkleri ve Birimleri
Trk Birimler Sistemi, Birimler ve Sembollerle ilgili genel
Etkiler
Boyutsuz Parametreler
Eyll 1965 (Tadil Ocak 1985)
Eyll 1965
Mart 1979
Mart 1973 (Tadil Ocak 1985)
Ocak 1987
Ocak 1985
Ocak 1985-87
Mart 1974 (Tadil Ocak 1985)
Nisan 1983
Nisan 1975
Kasm 1976
tr m
I
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirtepc / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnl yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 2
MHENDSLK GERELER
Hazrlayanlar
A. Mnir CERT, Mak. Yk. Mhendisi, Danman
Prof. Dr. Erdoan TEKN, ODT Metalrji Mh. Blm
Hikmet YAAR, Kimya Yk. Mhendisi, Danman
Prof. Dr. Sleyman S ARIT A, G.. Makina Mhendislii Blm
Prof. Dr. Ahmet AKIR, 9 E. niversitesi Makina Mhendislii Blm
D E M R VE E L K
A. Mnir CERT
Prof. Dr. Erdoan TEKN
Sayf a
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 03
2. Terimler ve Snflandrma 03
3. zellikler 06
4. Balca Kullanm Yerleri ve
Seimi 22
KAYNAKA 42
LGL TSE STANDARTLARI 42
D E M R D I I M E T A L L E R
VE A L A I M L A RI
Hikmet YAAR
1. Alminyum ve Alamlar 43
2. Magnezyum ve Alamlar 49
3. Bakr ve Alamlar 51
4. inko ve Alamlar 57
5. Nikel ve Alamlar 59
6. Titan ve Alamlar 59
Sayf a
7. zel Alamlar 61
KAYNAKA 63
T OZ M E T A L RJ S
Prof. Dr. Sleyman SARITA
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 64
2. Metal Tozu retim Teknikleri 65
3. Tozlarn zellikleri 66
4. Tozlarn Biimlendirilmesi 69
5. Piirme (Simterleme) 71
6. Piirme Sonras ve Tam
Younluk Teknikleri 72
7. Toz Dvme 72
8. T/M Uygulamalar 75
KAYNAKA 82
LGL TSE STANDARTLARI 82
2-01
MHENDSLK GERELER
B L E K GE RE L E R
Prof. Dr. Sleyman SARITA
S ayfa
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 83
2. Bileenlerin zellikleri 83
3. Bileenlerin ekilleri 84
4. Bileik Gere Tasarm 85
5. leme, Biimlendirme ve Montaj 88
6. Hasar Analizi 90
7. Uygulamalar 90
KAYNAKA 92
K ORUYUCU GE RE L E R
Prof. Dr. Ahmet AKIR
1. Kullanm Yerine Gre Gere
Seimi 94
2. Boyalar ve Koruyucu Kaplamalar 95
3. Plastik Kaplamalar 96
4. Metal Kaplama 96
Sayfa
KAYNAKA 98
LGL TSE STANDARTLARI 99
S E RA M K L E R
Prof. Dr. Sleyman SARITA
1. Genel Bilgiler 100
2. Seramik Gerelerin retilmesi 100
3. Allm ve Teknik Seramikler 103
4. Seramiklerin Elektriksel zellikleri 104
5. Seramiklerin Mekanik zellikleri 106
6. Seramiklerin Isl zellikleri 109
7. Seramiklerin Optik zellikleri
(Camlar) 112
KAYNAKA 115
LGL TSE STANDARTLARI 115
M
2-02
D E M R VE E L K
A. Mnir CERT, Mak. Yk. Mhendisi
Prof. Dr. Erdoan TEKN
1. GE N E L B L G L E R VE T A N I M L A R
T anmlar
Demir: Periodik sistemin sekizincisi olan bir kimyasal elementtir. Fe simgesi (Latince ferrum szcnden)
ile gsterilir. Atom numaras 26, atom arl 5S.8S dir. Demirin 4 kararl ve 6 radyoaktif izotopu vardr. Yer
kabuunda ikinci en bol bulunan maden ve drdnc en bol bulunan elementtir. Elemanter dununda ok ender
rastlanr.
Saf demir gmms, tok, ilenebilir, 7.87 younluunda, ergime noktas 1S3SC ve kaynama noktas
3000C olan bir metaldir. Nemli havada abucak korozyona urar ve oksijen ortamnda iddetle yanar. 4 allotro-
pik biimi vardr. Bunlar a, p\ y, 5 Grek harfleriyle gsterilir. Bunlardan a formu gl biimde manyetiktir.
Demir, iki geni bileik ailesi oluturur. Bunlardan biri 2 deerlikli (ferro bileikleri), dieri 3 deerlikli
(ferri bileikleri) dir.
2. T E R M L E R VE S I N I FL A N D I RM A
Dkme Demir (Cast Iron) : Demir ve karbonun alam olan bir dkmdr. Karbon tutumu %2.5 ile 4.5 ara-
snda deiir. Ayrca, az oranda manganez, fosfor, kkrt ve silisyum ierir. Bu sonuncu element en nemlisidir.
Dkme demir, pik demir (yksek frndan elde edilen metal) kupola frnnda yeniden ergitilerek elde edilir.
Bu ilem, n stma bir tarafa braklrsa, yksek frndaki ileme benzer.
Dkme demir, genel olarak, gerecin krlma yzeyine gre snflandrlr :
-Beyaz dkm : Alamdaki karbonun hemen tm demir karbr (sementit) halindedir. Bu gere sert ve gev-
rektir.
-Gri dkm : Gri bir krlma yzeyi verir. Bu gere yumuaktr. Yapsndaki karbonun byk blm yumu-
ak grafit halindedir. Ergime scakl, beyaz dkm trlerinden daha yksektir.
-Benekli dkm (Mottled cast iron) : Krk yzeyi ve zellikleri bakmndan yukardaki iki ana tr arasnda
yer alr.
Sfero dkm (Nodular cast iron): Olduka yeni bir yapm gerecidir, ingiltere'de British Cast Iron Research
Association tarafndan gelitirilmitir. Ergimi demirin cerium ya da magnezyum ile ilem grmesinden elde
edilir. Yapsndaki grafit pullar kresel biime getirilmek yoluyla ekme, akma gerilmelerinin ve birim uzamas-
nn deerleri ykseltilmitir.
Dkme demirin krlma yzeyi ve zellikleri, silisyum tutumuyla denetlenebilir. Bu element karbonun z-
nrln geni apta etkiler. rnein, yeterli oranda siiiisyum varsa demir karbrn tm grafite ayrr. Bu da
demirin ekme gerilmesini drr, ancak ona kolay izlenebilirlik kazandrr.
2-03
DEMR VE ELK
ekil.1- D kme demirin nikro fotoraf (250 kez bytlm)
Yetersiz orandaki silisyum ise -zellikle kkrt ve mangenez tutumlar yksekse- dkme demiri tmyle
beyaz dkme dtrr.
ok dk karbon tutumlu dkme demir yan-elik ya da dk-alaml elik adn alr. nk mekanik ve
fiziksel zellikleri bakmndan demirden ok elie yakndr.
Dkme demir, ergimi durumda ok akkandr ve en karmak kalplara bile kolayca dklebilir.
Dkme demirin basn gerilimi iyi, fakat ekme gerilmesi dktr. zel olarak alamlandrlmamsa hi
bir scaklkta dvlmez ve uygun biimde ilenemez.
Gri dkm iindeki grafit pullan, ktlenin srekliliini kurar ve onu yumuak yapar. Ferrit ve perlitten olu-
mutur. Bu sonuncu yapc, yaklak %0.85 orannda birleik durumda karbon ierir. Karbonun kalan ksm
grafit pullardr.
Beyaz dkm perlit ve sementitten oluur. Bu, metali sert ve krlgan yaparsa da yksek scaklkta uzun s-
reli stma ile sementiti ferrit ve grafite ayrtrarak gereci yumuak duruma getirmek mmkndr. Bu duruma
getirilmi metale ilenebilir dkme demir ad verilir. Bu ilem, 900 - 1000C arasnda ve 100 saat sreyle yap-
lr.
ABD'de gelitirilmi bir yntemle beyaz dkm, demir oksit iinde yksek scakla stlp yava soutul-
maya braklrsa karbon tutumu yaklak %20 orannda azalr ve dkme demirin zellikleri eliinkine benzer.
Beyaz, gri ve benekli dkme demirlerin tannm 10 kadar derecesi ve bunlarn geni bir yelpazeye yayl-
m zellikleri vardr.
Bu ana kategori ve derecelere ek olarak metale nikel, molibden, krom ve bakr gibi elementler kaUlarak zel
nitelikler kazandrlabilir.
elik
Egemen elementleri demir ve karbon olan alamdr. %1.5 oranna kadar karbon ierir.
Eer karbon eliinden sz ediliyorsa yapsndaki karbon yzdesine; alaml elikten sz ediliyorsa balca
alam elementlerinin yzdesine gre snflandrlr.
2-04
DEMR VE ELK
Elde Edilii : ilk endstriyel retimi 1700 yllarda ngiltere'de Abraham Darby tarafndan bulunmutur.
Bunu izleyen geni apta retim 1850 de Henry Bessemer tarafndan baarlmtr. Bu yntemin temeli ergimi
demir zerine hava fleyerek karbonunu ve katklann yakmaktr. Bessemer dntrcs (converter) asit
duvarldr.
Bunu izleyen dntrc, Sidney Thomas tarafndan gelitirilen dolomit (bazik) duvarl Thomas dnt-
rcsdr.
Bundan sonra gelen retim yntemi 1873 de gerekletirilen Siemens-Martin projesidir.
Bu iki yntem (asit ve bazik dntrcler ve Siemens - Martin frn) 1930 lara kadar uygulanagelmitir.
Bundan sonra bulunan modern retim yntemleri unlardr :
1. Ak-ocak (Open-hearth) sreci: zellikle hurdaya dayal ve byk apta retim yapan Siemens-Martin
tipi frnlardr. Daha bir sre uygulamada kalacaklar sylenebilir.
2. Oksijen dntrcleri (Oxygen Converters) : Bessemer ilkesine dayanrlar, ancak kapasite bakmndan
daha byktrler. Kendisinden nceki frnlarn iyi yanlarn birletirmilerdir.
3. Elektrik ark frnlar : Hem hurdalar yeniden ergiterek normal eliklerin hem de yksek alml elikle-
rin retiminde kullanlrlar. Frn atmosferinin ve scaklnn denetlenmesi kolay olduundan istenen
kalitede alaml elikler retilebilir.
En son uygulanan retim yntemleri ise vakum altnda altrlan elektirk ark frnlar ve elektrik akm ile
cruf ergiten (electroslag) frnlardr.
Bunlar, elektrik ark frnlarndan daha yksek retim maliyetleri verdiklerinden, ancak zel eliklerin retil-
mesinde kullanlrlar.
Yksek karbonlu eliklerde, sertletirme ve menevilemeden sonra yapda artk karbr bulundurulabilir. Bu
durumda sertletirilmi martenzit ile sert karbrlerin birleiminden daha yksek anma-direnli bir gere retil-
mi olur. Tungsten-krom-vanadyum ve molibdenle, demirdekinden daha sert karbrler elde edilir. Bylece, yk-
sek karbonlu eliklerin z sertlii ykseltilmi olur. Bu, yksek karbonlu takm eliklerinin retiminin temelidir.
Paslanmaz elik
Yksek alaml eliklerin bir blmne verilen addr.
Paslanmaz ve s-direnli elikler, nemli oranda krom ierirler. Bu gerecin koruyucu zellii, ak yzeyin-
de abucak oluan krom oksit filminin, daha sonraki oksitlenmeleri nlemesinden ileri gelir.
Paslanmaz eliklerin bileimlerinde kromdan sonraki en nemli alam elementi nikeldir. Nikel, s-direnli
eliklerin temel alam elementini oluturur, eliin oksitlenme direncini artrr.
Paslanmaz eliklerin niteliklerini ykseltmek iin katlan dier elementler unlardr :
Molibden : eliklerin sertleebilirliklerini ve dayanlarn artrr. Anma ve srnme direnlerini ykseltir.
Vanadyum : Bu element de sertleebilirlii belli oranda artrr. Azot ile birleip nitrrleri oluturduundan
eliklerde ferritli ince yapy oluturmak amacyla tane kltc olarak kullanlr.
Volfram : eliin dayanan artrr. Volframn oluturduu karbrler, eliklerin anma direncini ok artrr.
Titan : V, Mo, W ve Nb gibi gl bir karbr oluturucudur. zellikle ostenitik paslanmaz eliklerde, duyar-
lamaya kar bir dengeleyici olarak bileime katlr.
Selen : zellikle paslanmaz eliklerde kolay talal ilenebilirlik istendiinde onlarn bileimine katlr. e-
liin yenim (korozyon) direncini dier benzer elementlere gre daha az drr.
Azot: Yksek scaklklarda sertlik ve akma dayancn artrmak amacyla bileime zellikle katlr.
2-05
DEMR VE ELK
3. ZE L L K L E R
Fiziksel zellikler
elik uygulamalarnda geerlilii olan fiziksel zellikler dorudan uygulama gereklerine bal olarak nem
kazanr. Fiziksel zellikler, genelde, sl zellikler, elektriksel zellikler, manyetik zellikler ve younluksal
zellikler olarak alt blmlere ayrlrlar. Bunlar zerinde durmayacak, yalnzca ksaca bir iki noktaya deinece-
iz.
Isnn nemli bir deiken olduu uygulamalarda, eliin trne bal olarak, sl iletkenliinin bilinmesi ve
tasarmda gz nne alnmas gereklidir. Bununla ilikili ikinci bir nemli zellik sl genlemedir. Alminyum
gibi eliin iki kat genleen bir metal, elik ile birlikte kullanlacaksa tasarmc mhendisin bunu, tasarmnda
ok iyi deerlendirmesi gerekir.
Elektrik ve manyetik zellikler trafo sac gibi uygulamalar iin yaplan elik seimlerinde nem kazanr.
Fiziksel zellikler elik seiminde ok zel uygulamalar iin nem kazanrlar. Genellikle, en nce deerlen-
dirilen zellikler deillerdir.
M ekanik zellikler
elik seiminde ncelikle ve de en ok deerlendirmeye giren zellikler mekanik zelliklerdir. Kukusuz,
hibir uygulamada bu etmen tek ve yalnz bana kullanlmamaldr. Bununla birlikte tasarmda ilk dnlp
deerlendirilen bu etmendir.
Tasarm iinde kullanlan eliklerin dayan ve sneklik deerleri ekme deneyinden elde edilir. eliklerin
uygulamadaki davranmlann, ekme deneyinden elde edilen bu tr zellik deerlerinden kestirmek olasdr. Ma-,
kina ya da yap tasarmnda kullanlan bir parann ekme deneyinden elde edilmi dayan ve sneklik ya da
uzama deerleri, gerek uygulama koullarnda karlalan yk ve sneklik deerlerine ok yakn bulunur. Bu
nedenle, tm elik tasarmlarnda eliklerin snek davranm elik tasarmnn olaan ve doal bir yan gibi g-
rlr. Fakat, aada da deineceimiz gibi, baz ykleme koullan altnda elikler gevrek davranm da gsterip
beklenmedik krlmalara yol aabilirler, tte bu davranm biimlerine k tutan en yaygn ve belki de en yararl
deney ekme deneyidir.
ekme zellikleri: ekme deneyleri ekil. 2 de basite gsterilen ekme aygtnda standart deney ubuklan
kullanlarak yaplr.
Bu aygtlarla ayarlanabilen uygulama hzlan ve ykleri kul-
lanlarak, ister ekme deneyi ister basma deneyi yaplabilir.
ekme deneyleri aada baz rnekleri sralanan ekme deneyi
standartlarna uygun olarak yaplmaldr :
ISO/82-1974
DN 50 145-1975
ASTM A 370
SAEJ416b
BS 18 part 2-1971
NF 18 part 2-1971
JISZ 2001-1968
TSE 138
Uluslararas standartlarda ekme deneyine ilikin olarak i-
zelge. 1 de verilen simgeler ve birimler kullanlmaktadr.
2-06
ekil.2- ekme deneyi aparat
r t
DEMR VE ELK
izelge. 1- Uluslararas S tandartlarda K ullanlanekme D eneyi S imgeleri ve B irimleri
Krlma Uzamas
lkap
Esneklik (Elastiklik) Modl
Yk
En Yksek Yk
lk Uzunluk
Son Uzunluk (= Krlma Uzunluu)
Akma Gerilimi
%0.2 Akma Gerilimi
st Akma Gerilimi
Alt Akma Gerilimi
ekme Dayanc
lk Kesit Alan
Son Kesit Alan (= Krlma Kesit Alan)
Alan Daralmas
Gerinim
Esnek Gerinim
Orantsz Gerinim
Kalc Gerinim
Toplam Gerinim
Gerilim (Gerilme)
A
do
E
F
F
r a
U
U
R
P
Rp0.2
ReH
ReL
Rm
So
Su
z

e
e
e
P
e
r
e
t
o
%
mm
N/mm
2
(=MPa)
N
N
mm
mm
N/mm
2
(=MPa)
N/mm
2
(=MPa)
N/mm
2
(=MPa)
N/mm
2
(=MPa)
N/mm
2
(=MPa)
mm
2
mm
2
%
%
%
%
%
%
N/mm
2
(=MPa)
ekme deneyi uygulamasnda bir yandan uygulanan yk ve dier yandan standart deney ubuunun uzamas
belirlenip, ekil.3 de grld gibi bir yk-uzama erisi karlr. Bu eriden daha belirtgen olarak kullanlan
gerilim-gerinim erisi de izilebilir (ekil.4).
Fm
RpOi

z
s
i
Esneklik Ksr
(Orantaol Kst )V
/
/
/
ekme dayanc
--^r^T *-
/ % 0.2 Akma doyanc
/ /
/
/
/
/
/
/
o 0. 2 Germimi
GER N M, cm/cm
b
ekil.3- Yk-uzama erisi ekil.4- Gerilim-gerinimerisi
2-07
DEMR VE ELK
Anlan erilerden yararlanarak baz tanmlamalar yapalm : Gerilim, birim alana den yktr : o = F/S
o
(N/
mm
2
) Gerinim, birim boya den uzama ya da ksaca, uzama orandr : e
Esnek blge
blgesidir.
eliin, uygulanan yk kalktktan sonra tmyle ilk boyutlarna dnebildii esnek davranm
Yoruk blge : eliin yoruk bozunma (=plastik deformasyon) a urayp kalc uzama, ya da daha baka
bir deyile, biim deiiklii gsterdii davranm blgesidir.
Orantsal kst : Esnek davranmdan yoruk davranma geilen gerilim deerine verilen addr. Esnek blge-
de gerilim, gelinimle doru orantldr. Bu orant katsays, esneklik katsays (=elastiklik modl) ya da Young
katsays ve bu kural da Hooke Yasas diye bilinir. Orantsal kst, Hooke Yasas'nn uygulanma kstlarn belir-
tir. Esneklik katsays, eliin esnemezlik ya da bklmezlik zelliinin bir lsdr. Yk altndaki esneme
miktarn belirttii iin tasarmda ok nemlidir.
Akma gerilimi: Dk karbonlu elikler esnek davranmdan yoruk davranma geerken gerilimin artmama-
sna karn gerinimin artt ok belirgin ve farkl bir davranm gsterirler. Bu olaya akma; akmay salayan ge-
rilime de akma gerilimi denir. Belirgin bir akma gerilimininin olmad durumlarda akma dayanc ndan sz edi-
lir.
Her elik belirgin bir akma gstermez. Bu gibi durumlarda nceden saptanm bir gerilimi (%0.2, %0.5 gibi)
salayan gerilim deerleri kullanlr. Bu nedenle de akma gerilimi yerine %0.2 akma gerilimi, %0.2 teleme geri-
limi gibi deyimler kullanlr.
Dk ve orta karbonlu eliklerde gerilim-gerinim erisi, ekil.4 de gsterildii gibi bir st akma noktas ve
bir de alt akma noktas ndan geer. Bu davranm, yoruk bozunumun i yap iinde edalml olmamasndan
kaynaklanr ve gerilim younluunun yksek olduu noktalarda balar. Yoruk bozunumun bylece aamal
olarak gelimesi yzeyde gzle grlebilir izgiler biimine dnr. Bunlar Lder izgileri diye anlr.
RSH
RflL
_ J
a:
LJ
tD
st akma
noktas
ti
/
Alt akma
noktas
ekme dayanc
^ Belverme - M
GERNM. E
\ T
Kopma
noktas
ekil.5- D k ve orta karbonlu eliklerde akma davranm
2-08
KU'M.
DEMR VE ELK
o-
01
J
Gerek gerilim-gerinim erisi 1 ^^
Mhendislik gerilim-gerinim erisi] ^***~*KnpmQ
JS En yksek ekme
/ gerilimi
/ , ' ^ *
i^~ Akmo
I noktas
/
GEREK GERNM [
n
la
- 5o
io So
ekil.6- Gerek gerilim-gerinim ile mhendislik gerilim-gerinimerileri karlatrmas
ekme deneyinde, standart ekme ubuu kopuncaya dek deney srdrlr. Kopmu para zerindeki ya da
kopma anndaki uzama oran ya da belverme oran, beliren kesit alan klmesinin oran, eliin sneklik zel-
liniinn ls olarak alnr.
% uzama = AL / LoX 100
AL = uzama fark; Lo = ilk boy (genellikle 50 mm ya da 100 mm)
% alan klmesi = AS / S
o
x 100
AS = kesit alan fark; S
o
= ilk kesit alan
Genellikle, % uzama ve % alan klmesi ne denli yksek olursa, elik o denli snektir; kopmakszn biim-
lenebilir. Tek rakaml deerlerde kalacak olursa, eliin biimlenebilirlik zellii ok dk olur; souk bkme
ve derin ekme (= svama) ilemlerinde kullanlmazlar. Bu ilemler iin %3O-5O arasnda sneklik deerleri ge-
reklidir.
Binalarda, kprlerde, direklerde, borularda, tatlarda ve benzeri birok duraan (=statik) yk uygulamala-
rnda yalnzca esnek bozulum sz konusudur; bu nedenle yalnzca akma gerilimini bilmek tasarm iin yeterlidir.
Haddeleme, dvme, skma, tel ekme, presleme vb. ilemler ise eliin atlama ve krlmaya varmadan
biim deiimine, daha dorusu, yoruk bozumuna baldr. Burada eliin hem sneklik zellii ve hem de a-
lma sertlemesi hz ya da dier adyla pekleme hz nemlidir.
Birok metallerde pekleme, yani souk yo.uk bozunum ile yapnn sertliinin ve dayancnn artmas olgu-
su, kabaca u eksponensiyel eitlie uygun olarak gerekleir.
o
T
=K. e
n
Burada, K = bir deimez, n = pekleme st-katsays (<1), O = gerilim, e = gerinimdir.
2-09
D E M R VE E L K
izelge.2- ekme D ayanc evirme izelgesi
11bf = O 453 592 37 kp 1 kp = 9 806 65 N
ksi -N/mm
2
<MPa)
1 in = O 025 4 m 1 KS = 1 000 psi
KS)
0
10
20
3 0
4 0
50
60
7 0
8 0
90
100
110
120
13 0
14 0
15 0
18 0
17 0
18 0
190
200
210
220
230
24 0
25 0
28 0
27 0
28 0
290
3 00
3 10
3 20
3 3 0
3 4 0
3 5 0
3 8 0
3 7 0
3 8 0
3 90
4 00
4 10
4 20
4 3 0
4 4 0
4 5 0
4 90
4 7 0
4 8 0
4 90
5 00
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
N/mm
1
=. MPa
68.95
137.90
206 84
275 79
34474
41369
482.63
551.58
62053
689 48
758 43
827 37
896 32
965 27
1 034.21
1 103 16
1 17211
124106
1 310.00
1 378 95
1 447.90
1 51685
1 585 79
1 654.74
1 723 69
1 792.64
186158
1930.53
1999.48
2 068.43
2 137.37
2 206.32
2 275.27
2 344.22
2 413.17
2.482.11
2 551 06
2 620.01
2 688.96
2 757.90
2 826.85
2 895.80
2 964 75
3 03 3 69
3102 64
317159
3 240.54
3 309.48
3378.43
3 447.38
6.90
75.84
144 79
213 74
282.69
351.63
420 58
489 53
558.48
627 42
69637
765.32
834.27
90321
972.16
1041 11
1 110 06
1 179.00
1 247.95
1 31690
1 385.85
1454.79
1 523 74
1 592.69
166164
1 730.58
1 799 53
1868 48
1 937.43
2006.37
2075.32
2 144 27
2 213.22
2 282.16
2351.11
2 420.06
2 489.01
2 557 95
2 626.90
2 695.85
2 764.80
2 833.75
2 902.69
2 971.64
3 940 59
3 109 54
3 148.78
3 247 43
3 316.38
3454 27
1379
8274
15169
200.63
289.58
358.53
427.48
49642
565.37
634.32
70327
772.21
841 16
91011
979.06
1048 00
1 116.95
1 18590
1 254 85
1 323.79
1 392.74
146169
1530.64
1599.58
1 6 6 8 53
1 737.48
1806.43
1 875.37
1 944.32
2 013.27
2 082.22
2151.16
2 220.11
2 289.06
2 358.01
2 426.95
2 495 90
2 564.85
2 633 80
2 702 74
2 771.69
2 840.64
2 909.59
2 978 54
3 047 48
3 116.43
3 185.36
3 254.33
3 323.27
3 392 22
3461.17
20.68
89 63
158 58
227 53
296.48
365 42
434.47
503.32
57227
64121
71016
779.11
848.06
917.00
965 95
1 054 90
1 12385
1 19279
1261.74
1330 69
1399.64
1468 58
1 537.53
1606.48
1 675.43
1 744.37
1 813.32
1 882.27
1951.22
2020.16
2 089.11
215806
2 227.01
2 295.95
2 364.90
2 433 85
2 502.80
2 571.74
2 640 69
2 709 64
2 778 59
2 847.53
2 916.48
2 985 43
3 054 38
3 123.33
3 192 27
3 261.22
3 330 17
3 39912
3 468 06
27 58
96.53
16547
234 42
30337
372 32
44126
510.21
57916
648.11
717.06
786.00
854.95
923.90
992 85
1061.79
1 13074
1 199.69
1268.64
1337.58
1406.53
1 475.48
1544.43
1 613.37
1 682.32
1 751.27
1820.22
1889.16
1958.11
2 027.06
2 096.01
2164.95
2 233.90
2 302.85
2 371.80
2 440.74
2 509 69
2 578.64
2 647.59
2 716 53
2 785.48
2 854.43
2 923.38
2 992.32
3 06127
3 130.22
319917
3268.11
3 337.06
3 406.01
3 474.96
3447
103 42
172.37
241.32
310.26
37921
448.16
517.11
586.05
65 5 .00
723.95
792.90
86185
930 79
99974
1068 69
1 137.63
1206.58
1 275.53
1344 48
1 413.43
1 482.37
1 551.32
1 620.27
1689.22
1 758.16
1827 11
1896.06
1965.01
2 033.95
2 102.90
2171.85
2 240.80
2 309.74
2 3 7 8 .69
2 447.64
2 516.59
2 585.53
2 654.48
2 723 43
2 792.38
2 861.32
2930.27
2 999.22
3 068.17
3137.11
3 206.06
3 275.01
3 343.96
3 412 90
3 481.85
41.37
110.32
179 26
248.21
31716
386.11
455 05
52400
592 95
661.90
730.84
799 79
868.74
937.69
1006.63
1 075.58
1 144.53
1 213 48
1 282 42
135137
1420.32
1 489 27
1558.22
1 627 16
1696.11
1765.06
1834.01
1902.95
1971.90
2040.85
2109.80
2 178.74
2 247.69
2 316.64
2 385.59
2 454.53
2 523.48
2 592.43
2 661.38
2 730.32
2 799 27
2 868.22
2 937.17
300611
3 075 06
3144.01
3 212.96
3 281.90
3 350.85
3419.80
3 488.75
48 26
117 21
18616
25511
324 05
393 00
461.95
530 90
599.84
668 .7 9
73774
806 69
875.63
944 85
1 013.53
1082.48
1 151.42
1 220.37
1 289.32
1358.27
1 427.21
1 496 16
1565.11
1634.06
1 703.01
1 771.95
1840 90
1909.85
1 978.80
2 047.74
2116.69
2 185.64
2 25 4 .5 9
2 3 23 .5 3
23 92. 4 8
2 461.43
2 530.38
2 599.32
2 668.27
2 737.22
280617
2 875.11
2 944.06
3 013.01
3 081.96
3150.90
3 219.85
3 288.50
3 357.75
3426.69
3 495.64
55 16
124.11
19305
262 00
330 95
39990
468.84
537 79
60674
675.69
744 63
813.58
882 53
951 48
1 020 42
1 089 37
1 158 32
1 227.27
1 296 21
1 365.16
1434.11
1503.06
1 572.00
1640.95
17 09. 90
1 778.85
1 847.79
1 91674
1 985.69
2 054.64
2 123.59
2 192.53
2 261.48
2 330.43
2 399.38
2 468.32
2 537.27
2 606.22
2 675.17
2 744.11
2 813.06
2 882.01
2 950.96
3 019.90
3 088.85
3157.80
3T226.75
3 295.69
3 364.64
3433.59
3 502.54
62 05
131 00
199 95
268 90
337 84
406.79
475.74
544 69
613.63
68 2 58
751.53
820.48
889.42
958.37
1 027 32
1096.27
1 165.21
1 234 16
1303.11
1 372.06
1441.00
1509.95
1 578.90
1 647.85
1 716.79
1785.74
1854.69
1923.64
1992.58
2 061.53
2 130.48
2199.43
2 268.38
2337.32
2406.37
2 475.22
2 544.17
2 613.11
2 682.06
2 751.01
2 819 96
2 888.90
2957.85
3 026.80
3 095.75
3 164.69
3 233.64
3 302.59
3 37154
3 44048
3 509 43
2-10
DEMR VE ELK
iki elik iin n ve K deerleri rnek olarak verilirse yledir :
K. N/m
2
Tavlanm 1020
Menevilenmi 1060
45 x 10
7
127 x 10
7
0.30
0.15
Bu denklemle tanmlanan davranm gsteren metallerde gerek gerinim = 0 olduunda, belverme balar.
Gerek gerilim-gerek gerinim erisinin altnda kalan alan J o . d
6
olarak hesaplanabilir.
Bu alan lal ld
e
I = kg/cm
2
x cm/cm = kg/cm
2
birimiyle, tokluk zelliinin bir ls olarak alnabilir: Bu alan
ne denli bykse tokluk o denli yksektir.
ekil.7- Kesme deneyi dzenei
Basma zellikleri : Gevrek davranm gsteren gri dkme demir gibi alamlarn ekme zellikleri zayftr;
yaplarnda bulunan klcal atlaklar ekme gerilimleri altnda byyerek gevrek krlmaya yol aar. Bu tr davra-
nmda ekme dayana genellikle dktr; fakat, yksek olduu durumlarda bile ekme dayanlan akma dayan-
lanna ok yakndr. Bu tr davranm gsteren almlar basma gerilimi altnda ok daha yksek dayanca sahip-
tir.
Basma zelliklerini belirlemek iin basma deneyi uygulanr. Bu deney de ekme aygtnda yaplr. Basma
gerilimi kesit alnn artrdndan basma deneyinde belverme grlmez; ime vardr. Basma gerilim-gerinim
erileri de biimsel olarak ekme gerilim-gerinim erilerine benzerler
Kesme zellikleri: Birok uygulamada ykleme biimi kesme yaratr : Civatalar, perinler kamalar, srgler
vb. genellikle kesme gerilimleri altnda yarlrlar. Kesme dayanc, kesme gerilimi altnda yarlma ya da krlma-
y balatan gerilime verilen addr. ekil.7 de gsterilen biimdeki bir dzenek, ekme aygtnda kesme deneyi
uygulamas iin kullanlabilir. Kesme gerilimi deerleri ekme gerilimi deerleri gibi kolay bulunur izelgeler
durumuna getirilmi deildir. Bir ilk yaklamla (kesme gerilimi = 0.40 x ekme gerilimi) eitliinden karla-
bilir.
Sertlik zellii: Sertlik, eliin yoruk bozunumuna gsterdii dirence verilen addr. Bunu lmek iin sert-
likler aygtlar kullanlr. Sertlii llecek yzeye ya sert bir bilya ya da sivri u uygulanarak karlan izin
alan ya da derinlii llr. Bu deer, eliin sertliinin bir ls olarak kullanlr.
2-11
DEMR VE ELK
Aada eliklerde en ok kullanlan sertlik lm yntemleri ve uygulama alanlar zetlenmitir.
S ertlik D eneyi zaar Yk Uygulama
Knoop
Vickers
Rockwell C
Rockvvell B
Rockvvell T
Rockwell N
Brinell
Elmas
Elmas
Elmas
elik bilya
elik bilya
Elmas
elik bilya
10N-20N
10N-20N
1500N
1000N
150, 300.450N
150, 3OO,45ON
5-30 kN
Incesertlik (mikrosertlik)
ncesertlik (mikrosertlik)
Kaln ve sert metaller
Sertlii yksek olmayan elik ve
demird metaller
ok ince ve yumuak metaller
Sert ve ince metaller
Sertlii 40 HRC ye dek elikler
arpma zellikleri (- darbe zellikleri) : eliklerin ekme, basma, kesme ve burma gibi duraan ykler al-
tndaki davranmlan arpma gibi devingen ykler altndaki davranmlarndan olduka farkldr. eliklerin, arp-
ma davranmlann arpma zellikleri belirler. eliklerin arpma zellii, arpma ykleri altnda krlmaya kr
gsterdikleri direntir. Bu zellik ksaca tokluk diye bilinir.
arpma dayanc ya da tokluk arpma yk altnda eliin krlmas iin gereken enerji deeridir; ya Joule
(J) ya da J/cm
3
birimiyle llr.
lek
Son konum //
lk konum
TOKLUKo^hj-h,)
ekil.8- arpma deneyi aygt
eliklerin arpma dayanlan arpma aygtlanyla ekil.8 ve ekil.9 da gsterildii gibi llr, iki tr arp-
ma deneyi vardr : Charpy ve Izod. Bunlann her ikisi de belli arlktaki bir sarkac belli ykseklikten salarak
deney ubuunu krmak iin tketilen enerjiyi bulma temeline dayanr. Izod ve Charpy deneyleri arasndaki fark,
ekil 9 da gsterildii gibi, deney ubuunun duru biimine ilikindir. Charpy deneyinde deney ubuu yatay
konumda, Izod deneyinde ise dey konumdadr.
2-12
DEMR VE ELK
i i
4
^-Numune ,
W7~7\ arpma / | K
* rj-' Yn / |I|K
CHARPY EOD
^-Numune
. arpma
^ /? Y n
V
ekil.9- Charpy ve I zod arpma deerleri
Tokluk zellii: Tokluk eliklerin arpma davranmlarn belirleyen zelliktir. Zor krlan, yani arpma da-
yanc yksek olan eliin tokluu yksek; kolay krlan, yani arpma dayanc dk olan eliin tokluu ise d-
ktr. eliin tokluu yksek ise SNEK DAVRANIM gsterir, arpma ykleri altnda kolay krlmaz; tokluu
dk elikler ise GEVREK DAVRANIM gsterir. Davranm biimlerine bal olarak elikler, su verilmi takm
elikleri gibi gevrek, ya da tavlanm dk karbonil elikler gibi snek olarak adlandrlabilirler.
arpma deneylerinde, zel durumlar dnda, hep entikli deney ubuklar kullanldndan baz yerlerde
"tokluk" yerine "entik-tokluu" deyimi kullanlr. arpma deneyi sonular Charpy V ya da entikli-Izod diye
belirtildii srece yaln "tokluk" deyimi bu zellii anlatmak iin yeterlidir. Gerekte burada en doru deyim,
arpma-tokluu olmaldr.
arpma deneyleri ile belirlenen arpma-tokluu, aslnda, eliklerin i yaplar iinde bulunan klcal atlaklar,
gevrek ikincil keltiler, tane snrlan vb. ile yzeysel kusurlardan doan gerilim artrc etmenlerin yaratt
entik-duyarll n yanstr. Ancak, deney ubuklarnn kklnden ve ayrca, duraan arpma zelliinden
tr l eksenel gerilim durumu ve gerilimin edalmszl sz konusudur. Halbuki devingen yrtma deney-
lerinde gerilim, temel olarak, ekme gerilimi zelliindedir; aynca edalmldr. arpma deneylerinde entik
dibi evresinde varolan gerilim durumu elik numunenin kalnlna ve byklne gre deir ve elii deney
sonularnn belirlediinden daha gevrek bir davranma iter. Deiik byklk ve kalnlklar kullanarak arpma
deneyi sonularn birletirmek olas deildir. Bununla birlikte, zellikle, eliklerin bileim, i yap, sl ilem,
pekleme gibi etmenlerin arpma tokluuna etkilerini gstermek iin bu arpma deneyleri yararl olarak kullan-
labilir.
Tokluk zellii zerine geni apta ve ciddi olarak aratrmalar, II. Dnya Sava srasnda Amerikan
LJBERTY tr kaynakl gemilerin Amerika'dan Kuzey Atlantik'e yk tarken k koullarnda ikiye blnme-
leri sonucu balatlmtr. ok souk havalarda ve byk dalgalarn iddetli arpmalar sonucu, kaynaklanm
elik gemiler gevrek davranm gstererek gevrek krlma ya uramlardr. Olaan olarak snek olmas gereken
dk karbonlu elik belirli koullarda gevrek davranma gemektedir, ite bunu daha iyi anlayabilmek iin
arpma deneylerinden yararlanlmtr.
Standart arpma deneyi ubuklar kullanlarak elikler zerinde deiik scaklklarda arpma deneyleri ya-
pldnda, arpma dayanc ya da tokluk deerinin scakla kar izilen erisi ekil. 10 daki gibidir. Bu erinin
2 belirgin zellii hemen grlr. elikler, zellikle yaln karbonlu elikler ile dk alaml makina yap e-
likleri, belirli scaklk aralnda snek davranm gsterirlerken, dk scaklklarda gevrek davranm iine gir-
mektedirler.
2-13
D E M R VE E L K
izelge J- ekme D ayancnn S ertlik E deerleri
2-14
CMm*
O*yanc,
N/mm'
255
270
285
305
320
335
350
370
385
400
415
430
450
465
480
510
530
545
560
575
595
610
625
640
660
675
690
705
720
740
755
770
785
600
820
835
850
865
880
900
915
930
ti?
995
1030
1060
1095
1125
1155
1190
1220
1255
1290
1320
1350
1385
1420
1455
1485
1520
1555
1595
1630
1665
1700
1740
1775
1810
1845
1880
1920
1955
1995
2030
2070
2105
2145
2180.
Vk rk en-
Sartll
(FS9 BN)
80
85
90
95
100
105
110
115
120
125
130
135
140
145
150
155
160
165
170
175
180
165
190
195
200
205
210
215
220
225
230
235
240
245
250
255
260
265
270
275
280
285
290
295
300
310
320
330
340
350
360
37U
380
390
400
410
420
430
440
450
460
470
480
490
500
510
520
530
540
550
560
570
580
590
600
610
620
630
640
650
660
670
680
690
70O
720
740
760
780
800
820
840
860
880
900
920
940
Brlnell-
. h N .
10.102 30 1
\ D
1
mm /
76 0
80,7
85.5
90.2
95.0
99.8
105
109
14
119
124
128
133
138
143
T?
152
156
162
166
171
176
181
185
190
195
199
204
209
214
219
223
228
233
238
242
24 7
252
257
26!
266
271
276
280
285
295
304
314
323
333
342
352
361
371
380
390
399
409
418
428
4 3 7
447
1456)
{4661
1475)
(485)
(494)
5 0 4
(513)
(523)
532
(542
551
561)
570
580
599)
608
618)
HRB
41.0
480
52.0
56.2
62.3
66.7
71.2
75.0
78.7
81.7
85.0
87,1
89,5
91.5
92.5
93.5
94.0
95.0
96.0
96.7
98.1
99.5
(1011
1102)
1104
1105
HRF
82.6
87.0
90.5
93.6
96.4
99.0
101.4
103.6
105.5
107.2
108.7
110.1
111.3
112.4
113.4
114.3
115.1
ROCKVVELL SERTLS
HRC
20.3
21.3
22.2
23.1
24.0
24.8
25.6
26.4
27.1
27.8
28.5
29.2
29.8
31.0
33 3
34 4
356
36.6
37.7
388
39.8
40.8
41.8
42.7
43.6
44.5
453
46.1
46 9
47 7
48.4
49 1
49.8
5 1 J
52,3
53.0
53.6
54.1
54.7
55.2
55.7
56.3
56.8
57.3
57.8
58,3
58.8
59.2
59.7
60.1
61.0
61.8
62.5
63.3
64.0
64.7
65.3
65.9
66.4
67,0
67,5
68.0
HRA
60.7
61.2
61.6
62.0
62.4
62.7
63.1
63.5
63.8
64.2
64.5
64.8
65.2
65.8
66.4
67.0
67.6
68 t
68 7
69 2
698
70.3
70.8
?14
71.8
72.3
72.8
73.3
73.6
74 1
74.5
74.9
75.7
76.1
K
77.0 77.4
77.8
78.0
78.4
78.6
78.9
79.2
79,5
79.8
80.0
80.3
80.6
80.8
81.1
81.3
81.8
82.2
82.6
83.0
83.4
83:8
84.1
84.4
84.7
85.0
85.3
85 6
HRD')
0.3
1 1
1.7
2.2
3.1
3.7
4.3
4.9
5.3
6.0
6.5
7 1
7.5
48.4
494
50.2
51.1
51.9
52.8
53.6
54.4
55.3
56.0
56.8
57,5
58.2
58.8
59.4
60.1
6 0 7
61.3
61.6
62,2
62.9
t i %
\\\
65.4
65.8
t?
67.0
67.5
67.9
68.3
68.7
69,0
69.4
69.8
70.1
70.5
70.8
71.5
72,1
72.6
73.3
73.8
74.3
74.8
75.3
75,7
76.1
76.5
769
HR1 5 N
69.6
70.1
70.6
71.1
71.6
72.1
72.6
73.0
73 4
73.8
74.2
74.6
74.9
75 6
76,2
76.8
7 M
78,0
78,6
79.2
79.8
80.3
808
61.4
818
82.3
82.6
83.2

843
84.7
85.0
85 4

87.2
t?: !
88.0
88,2
m
89,0
89.2
89,5
89,7.
89.8
90.1
90.3
90.7
91.0
91.2
91.5
91,8
92.1
92.3
92.5
92.7
92.9
93.0
932
HR30N
1.7
2.5
3 4
4.2
5.0
5.7
6.4
7.2
7.8
8 4
19.0
9.7
502
51.3
52.3
53.6
54.4
55 4
56.4
57.4
58.4
59.3
602
61.1
61 9
62.7
63.5
64.3
64.9
65.7
66.4
67.1
67,7
88.3
69.0
69,5
70.0
7015
71,2
71,7
72,1
72.7
73.2
73.7
74.2
74,6
75.1
75.5
75.9
76.4
76.8
77.2
77.6
78.4
79.1
79,7
80.4
81.1
61.7
82.2
82.7
83.1
83.6
84.0
84.4
HR4SN
19.9
21.1
22.2
23.2
24.3
252
26.2
27,1
27.9
28.7
29.5
30.4
31,1
325
33.9
35.2
36.5
37.8
39.1
40.4
41.7
42.9
44 1
45.3
46.4
47.4
48 4
49.4
5O4
51.3
52.2
53.1
53.9
54.7
55,6
m
57.6
I S : !
61.2 61.7
82,4
63,0
63.5
64,1
64.7
65.3
65.7
66.2
66.7
67.7
68.6
69.4
70.2
71.0
71.8
72,2
73.1
73.6
74,2
74.8
75.4
DEMR VE ELK
<
a.
et
<
o
SNEK KRLMA
GEVREK
KIRILMA
DENEY UBUU SICAKLII, C
ekil.10- arpma dayancnn scakla baml olarak deiimi
Snek davranm biiminden gevrek davranm biimine geii simgeleyen bir gei scakl, Tg vardr.
Snek davranmdan gevrek davranma gei, gerekte tek bir scaklk deerinde deil, bir scaklk aral iinde
olur. Kimi eliklerde bu scaklk aral 30C gibi geni ve yaygn, dier kimilerinde ise 3-5C gibi ok dar bir
deer aralnda olur. Gei scakl aral ne denli dar ise snek davranmdan gevrek davranma gei o denli
ani ve beklenmedik olur.
Gei scakl kavram ok yararl ve yaygn olarak kullanlmasna karn, davranandaki gei farkllkla-
rn tam olarak yanstmayabilir. Gei scaklnn stndeki scaklklarda elik snek davranm, altndaki s-
caklklarda ise gevrek davranm gsterecektir. Fakat, gei scaklk aral geni olan eliklerde bu gei daha
yava; dar olanlarda ise beklenmedik krlmalara yol aacak biimde birden olur : Kuzey Denizi'nde k koulla-
rnda krlan petrol platformlar, ikiye ayrlan gemiler, kn frtnada ken asma kprler vb. bunlara birer
rnek olarak verilebilir.
eliklerde Krlma Olgusu : elik i yaplarn krlma olu biimi, elik seimi asndan bilinmesi gereken
bir olgudur. eliklerin kn ma olgular, deinegeldiimiz gibi, iki biimde incelenebilir : Snek krlma ve
gevrek krlma. Tehlike yaratan krlma, gevrek krlmadr : Hem hzl, hem kolay ve hem de beklenmedik bir
anda doabilir. Eer krlma ok az yoruk bozunum iererek ya da hi iermeden oluursa gevrek krlma ola-
rak adlandrlr. Gei scakl altndaki krlmalar bu tr krlmalardr. Eer krlmadan nce belirli bir oran-
da yoruk bozunum olursa krlma snek krlma diye adlandrlr. ekme deneylerinde grlen krlmalarda
belverme olarak ortaya kan yoruk bozunum bardak-kapak tr krlma* biimine yol aar. Snek krlmada,
genellikle, belverme ile birlikte balayan youn yoruk bozunum iyap iindeki kalnt, kelti vb. parack s-
nrlarndan kaynaklanan kovukcuklar oluturur. Bu kovukcuklar ekine uzamas ile birlikte byyp birbirleriyle
birleirler ve ekme ynne dik bir atlak olutururlar. Bu aamada, ekme ynnde 45C eimle ve en yksek
kesme gerilimi dorultusunda hzl bir atlak bymesi balar ve kesme yana diye adlandrlan knlna yzey-
leri oluur.
Byle denmesinin nedeni krk yzeylerden birinin bardak dierinin ise ona uyan bir kapak gibi olumasndandr.
2-15
DEMR VE ELK
Krk yzeylere bakldnda, kovukcuklarn birlemesi ile oluan blgenin ptrl yz ile sonradan olu-
an ve daha dzgn grnml kesme yana blgesi hemen tannabilir. Tm snek krlmalar phesiz tam bu
anlatlan grnmde olmazlar. rnein, birok menevilenmi eliklerin krk yzeyleri incelendiinde ptrl
blge ortada kk bir alanda ve kesme yana blgesi de en dta ince bir katman olarak grlr. Bu iki blge,
hzl atlak bymesini simgeleyen girintili kntl geni bir ara blge ile birbirinden ayrlr.
Snek krlma, genellikle, yksek sneklik ve yksek tokluk zellikleri tayan eliklerde grlr. ekme da-
yanc ve akma gerilimi dk olan eliklerde daha ok grlr.
Genellikle, tasarmda kullanlan dayan ve sneklik deerleri basit ekme deneyi sonularndan karlr.
Yap eliklerinin uygulamada davranm biimleri bu deneylerden elde edilenlerden ok farkl olmamaktadr. Bu
nedenle, elik yaplarda esnek davranm bir sorun olarak grlmez. Uygulamada, zellikle yap eliklerinde kar-
lalan durum, gevrek krlmaya yol aan yklemelerle doan beklenmedik ve hzl krlma biimleridir.
Gevrek krlmada elik ktlesi belirli kristal yzeylerinden yarlma gsterir ve yoruk bozunum sz konusu
deildir. zellikle, hacim merkezi kp (hmk), kristalli yaplarda bu yanlma, temel ekme gerilimine dik olarak
konumlanm kp yzeylerinin ayrlmas ile olur. te, eliklerde grlen gevrek krlma davranun da eliin i
yapsnda bulunan hmk kristal yapl ferrit evresinden kaynaklanmaktadr. ekme deneyinde grlen gevrek k-
rlmada ferritin kp yzeylerinden ayrlma olur. Ayrlmann olduu kristal yzeylere yarlma yzeyleri ad veri-
lir.
Yap elikleri, yaln ve tek eksenel yklemelerde, oda scaklklar ve daha yksek scaklklarda genellikle
snek davranm gsterirler; arpma deneyinde olduu gibi karmak ve ok eksenel yklemelerde ve ayrca oda
scakl altndaki yaln ekme yklemelerinde gevrek davranma girerler. Krk yzeyler incelendiinde deney
scaklnn dmesiyle yarlma krlmasnn artt grlr; yap ekilerinin sneklik zellikleri, scaklk d-
tke dmektedir. Buradan da anlalaca gibi yap elikleri, scaklk dtke snek davranmdan gevrek
davranma gemektedirler. Ayrca, ok eksenli karmak yklemeler ile hzl yklemeler, gevrek davranm yara-
trlar. Bu nedenlerle, yap eliklerinin gevrek davranm yatknlklar dk davranm yatknlnn belirlenmesi
iin arpma deneyinin kullanlmas ve bunun sonucu belirlenen gei scaklklannn nemi buradan domakta-
dr.
Krlma Tokluu : Krlma mekanii, kat gerelerin krlma nedenleri ile koullarn aratran bir bilim dal
diye yorumlanr. Mekanik metalbilimde krlma mekanii, dar anlamda, krlma tokluu Kc, diye tanmlanan
zellii saptamak iin uygulanan yntem ya da ileme verilen addr. Kc deeri bulununca bu deerden, elii
krmak iin gereken Of geriliminin deeri hesaplanr.
elik sac ve levhalar iin oda scaklklarnda ve ekme gerilimi altnda varolan koullara dzlem gerinim ko-
ullar ad verilir. Bu koullar altnda elde edilen krlma tokluu da K simgesi ile gsterilir. eliin iyapsn-
da varsayacamz en byk elips biimli atlan uzunluu 2 c ise,
eitliiyle verilir.
Grld gibi K deeri llp saptanabilirse bu, iyap iinde bulunan en byk atlan gerilim-
yeinlii etmeni, V (tt.c) deerine blndnde, o eliin knlmasna yol aacak ekme gerilimi elde edilebilir.
Bu eliin K deerini saptamak iin standart deney ubuklarnda yapay olarak oluturulmu ve belli uzunlukta
bir atlak alp krma deneyi uygulanr. Deneyler sonucu bulunan Of deerleri iNn.c deerlerine gre izildiin-
de elde edilen dorunun eimi o eliin K deerini verir.
Akma gerilimleri farkl olan deiik eliklerin K deerleri eliklerin akma gerilimlerine kar izilrse ters
bir eri elde edilir : Yksek dayanl eliklerin krlma tokluu, KK dk; dk dayanl eliklerin ise K
tc
de-
eri yksektir.
Bu olgu dk karbonlu eliklerin yksek karbonlu eliklerden neden daha tok ve snek olduunu da akla-
maktadr. Yap elii olarak kullanlan yksek dayanl elikler iin krlmaya kar daha zenli nlemler aln-
mas gerekir.
Tasarmda kullanlan gerilimin at deerinden dk olmas gerekir. Uygulamada bu, gemilikle, 0.75 Of ola-
rak alnr. Krlma tokluu zellii yalnzca varsaylan klcal atlaklardan etkilenmez; kalnt ile ince uzun -
keltiler de benzer etki yaratr.
2-16
M
DEMR VE ELK
Yorulma Olgusu : imdiye dek zerinde durduumuz zellikler duraan (=statik) yk uygulamalar altndaki
davranmlar yanstr. Yinelenen ya da evrimsel yk uygulamalar iin daha baka tr bir mekanik davranm
sz konusudur : rnein, pek dzgn olmayan yollarda saatte yaklak 100 km hzla giden bir tatn mil ya da
akslarndan biri saniyede belki de 10 kez ekme-basma gerilimlerinin evrimi altnda kalr. Tatlarn olaan
mrleri boyunca bu tr milyonlarca evrimsel yk uygulamas olur. Yorulma adn verdiimiz olgu evrimsel
yk uygulamalar altnda eliin bir davranm biimidir. Yorulma krlmasn nleyebilmek iin, yorulma krl-
mas n balatan gerilim ile yorulma krlmasnn nedenleri hakknda bilgi edinmek zorundayz. Aada ksaca
bu konuya deinmekteyiz.
Yorulmaya yol aan evrimsel gerilmeler (ya da gerinimler) ounlukla akma gerilmeleri altnda, fakat her
durumda ekme gerilimi altndadrlar. Kprlerde, vinlerde, uaklarda, fzelerde ve benzeri yap ve tatlarda
uzun sre alan titreimler ya da yinelenen ykler sz konusudur. Yorulma ad, bu durumlarda, krlma olgusunun
uygulama balangcndan olduka uzun bir sre sonra ortaya kmasndan domutur.
Yorulma krlmasna uram eliklerin knk yzeyleri incelendiinde deneyimli gzler yorulma krlmasn
hemen tanyabilirler : Yorulma krlmas gsteren krk yzeyin belirli bir blgesi, yinelenen yk uygulamas so-
nucu dzgnlemitir; geri kalan blgelerin przl grnmnden ayrdedilebilir duruma gelmitir. Bu dzgn
grnml blgeler yakndan incelendiinde deniz kabuklarnn yzeyini ya da kk dalgalardan etkilenmi
ky kumsallarnn dzenli izgililiini anmsatr. Bunlarn her biri evrimsel yk uygulamasndan domutur.
Bunlara bakarak yanl bir kanya vanlmamaldr : Yorulma krlmas bir gevrek krlmadr. Yorulma srasnda
alan yzey bu dzgn grnml blgedir. Geri kalan blm yk kaldramaz duruma gelince, elik kopar.
te bu son kopan blgenin kopuk yzey zerindeki grnm kaba ve ptrldr. Bu son kopma, ounlukla,
snek krlma zellii gsterir. Yorulma gsteren blgenin dier blgeye oran eliin dayan dzeyine uygula-
nan ykn uygulama hzna ve elik parann biimine gre deiil'. Dnen millerin yorulma krlmasna ura-
yan yzeyleri genillekle 2/3 orannda dzgn blge ierirler.
Yorulma krlmas eliin i yaps iindeki en yksek gerilim noktasndan balar. Bu nedenle, gerek elik
parann yzeyinde ve gerekse iyapsnda gerilimi arttrc enti, izik, girinti, kelti, klcal atlak gibi nesneler
yorulmann balama noktalarn olutururlar.
Srnme Olgusu : eliklerin ve genelde tm metallerin dayanlan scaklk arttka der. Bu nedenle buhar
kazanlar, buhar trbinleri, gaz trbinleri, jet motorlar, roket motorlar ve ok yksek hzl uak ve uydular gibi
birok s ieren uygulama iin elik seimi nemli bir sorun oluturur. 60-70 yldan beri buhar trbinleri, rafine-
riler ve kimya sanayiiinin eitli dallan yksek scaklk uygulamalarnn belli bal alanlaryd. Buralardaki s
kazanlarnda, buhar trbinlerinde ve birok kimya retim biriminde scaklk pek 55OC zerine kmazd. Fakat
gaz trbinlerinin ortaya kmasyla birlikte alma scaklklar 800C zerine kt. Hatta yksek gl jet mo-
torlarnda 1000C snrna ulamaktadr, ite tm bu rnekler yksek scaklk uygulamalarna uygun en iyi ala-
mlarn gelitirilme ve seilmelerini gndeme getirmitir.
Yksek scaklk uygulamalarnda ilk dnlmesi gereken, yksek scaklklardaki dayantr. Yksek scak-
lk dayancnn en nemli ve belirgin yan onun belirli bir sreye baml olarak deitiidir. Bilindii gibi, elik-
lerin ekme dayanlan uygulama asndan sre bamsz zellik tar : ekme deneyi 2 dakikada da yaplsa, 2
saatte de bitirilse ekme dayanc ayn deerdedir. Fakat, yksek scaklklarda dayan, hem sreye ve hem de ge-
rmim hzna son derece bamldr. Yksek scaklklarda deimez bir ekme yk uygulanan bir elik, uygula-
ma srecine baml olarak uzar. te, srnme diye anlan metalbilimsel olgu budur.
eliklerin ve dier tm metal ve alamlarn srnme zellikleri ya srnme deneyi ya da gerilim-kopma de-
neyi uygulanarak saptanr.
eliin deimez bir gerilim altndaki yavaa uzamas, yani srnme zellii, yukarda anlan deneylerden
biri ile saptanp srnme erileri karlr. Bir rnei ekil.11 de grlen srnme erileri belirli bir scaklkta
gerinimin sreye gre deimini zetleyen erilerdir.
Srnme erileri genelde 3 temel blge ierir ve her bir blge ayr ayr srnme olu biimlerini simgeler.
Anlan ekilde de grld gibi, bu blgeler srasyla aada belirtilmitir. Srnme erisinin herhangi bir
blgesindeki eimi de/dt ya da
0
srnme hz adyla analr.
ilk hzl uzamay simgeleyen
0
geriniminden hemen sonra gelen blge birincil srnme ya da geici srn-
me adyla anlr. Son blge ise ncl srnme diye bilinir.
Srnme, en basit biimde, ilem sertlemesi* ile scakln yaratt toparlanma srelerinin karlkl etki-
* "pekleme" diye de anlmaktadr.
2-17
DEMR VE ELK
leimi diye dnlebilir. Byle bir yaklam iinde geici srnme, ilem sertlemesinin toparlanma olgusun-
dan daha stn olduu bir aama; srekli durum srnmesi ise iki srecin karlkl olarak dengeletii bir
aama olarak dnlebilir. Srekli durum srnmesinin sonunda tane snrlarnda atlama ve almalar balar;
elik bu aamada belverir. ite, ncl srnme ad verilen bu aamada yumuama ilem sertlemesini am
durumdadr ve elik hzla uzayp kopar.
2
S
T = derimez
Ka pr a
Birincil
Sr nme
ikincil Srnme
Srnme
SRE, (St )
ekil.ll- Srnme erisi
Anma Olgusu ve Anma Direnci: Anma, d etmenlerin etkileriyle kat maddelerin yzeylerinden para
kopmasna verilen addr. eliklerin anmas da onlarn yzeylerine gaz, sv ve katlarn demesi ya da baka
trl etki etmeleri sonucu doar. Anmann olu biimi tm ayrntlar ile bilinmemekte ise de genellikle, u
srelerin anma srasnda olduu varsaylr :
- Birbirine deerek alan iki metal yzey, birbirinin iine doru kazarak girme eilimi iindedir. Bunun
sonucu ya para kopmas olur ya da atomsal dzeydeki etkileimden iki yzey birbirine kaynayabilir.
Sertlik yksek olduu srece hem bu eilim hem de anma olgusu yavalar ve eliin mr uzar. Sertlik
deeri yksek ise eliin anma direnci de mutlak yksektir. Yksek sertlik, eliklerde martensitli iyap
oluturarak ve ayrca, ok sert olan alam karbrleri kelterek salanr. Martensitli i yap oluturmak
iin eliin bileiminde yksek karbon, alam karbrleri oluturmak iin de alam elementlerinin bu-
lunmas gereklidir.
- Anma olgusuna katkda bulunan ikinci sre ise yoruk bozunum (=plastik deformasyon) ve kopmadr.
Kk blgecikler yoruk bozunuma urayp koparlar. Tokluk zellii yksek olan bir elikte ise bu s-
rece kar bir diren oluur. Hem yksek sertlik ve hem de yksek tokluk ayn zamanda salanamadn-
dan, genellikle, yksek sertlik yksek toklua yelenir.
- Oksit, slfr vb. yenim (=korozyon) bileiklerini yzde tayan eliklerin anmalar ok daha kolaydr.
Bu tr yenim rnleri, andrc yzeyle ya da paracklar tarafndan yzeyden rahatlkla uzaklatrlr.
Bu nedenle yenimli ortamlarda kullanlacak olan eliklerin yenim direnci yksek olan trlerinin anma
direnleri ile bunun sonucu, mrleri daha uzundur.
Anma direncine ilikin deerlendirmeler genelde nicel deil nitel zelliktedir. Bunun temel nedeni ise
anma direncini len evrensel deneylerin gelitirilmemi olmas ve anma olgusunun genel bir kuramnn
bulunmaydr. Belirli uygulama koullar altnda deiik gerelerin anma direnleri daha ok nitel olarak
karltrlr. Deiik gerelerde srtnme anmas greceli olarak Sekili2 de grlmektedir. Evrensel olarak
uygulanan anma deneylerinin olmamasna karn eliklere uygulananlarn birounda amurlu su iinde eli-
in anmas llr. Eer inaat elii standart olarak alnrsa, anm inaat eliinin hacminin anma di-
renci denenen eliin hacmine ters oran diren says diye bilinir ve R ile gsterilir. Baz eliklerin greceli
2-18
DEMR VE ELK
anma direnleri aada verilmitir.
elik
tnaat elii
Hz elii
D. Tr Takm elikleri
Kromlu elikler
S AE 52100
Kr Dkme Demir
Ni-Hard
S ertlik H VN
130
772
840
470-545
800
420
600-800
R
1.0
4.5
6.0
1.7-2.2
3.5
3.6
4.8-5.5
HACMSAL AZALMA, CfT?
1 "' I
CAM
SAE 1018
Dutuk karbonlu olotml alk
SAE 095
SAE 4 14 0
27 Cr D-D |
Ni -Cr ByQi DO |
20Cr - 2Mo My n D.D. [
1 5 Cr -3 Mo D D. j
1 7 Cr -l 5 M D - 2 V t yat D D.
% C onlar |
WC-Co t lnt TJ
> 11I| 1 l
I
1
~
3
,
;
, , , , , ,
l l . ' l 1
|
ekil.12- D eiik gerelerde greceli srtnme anmas direnci
Metalbilim asndan nemli olan udur : eliklerin i yaplarnda sert karbr ve nitrr gibi bileiklerin
yksek oranlarda bulunuu eliin anma direncini arttrr. Takm ve kalp eliklerinin i yaplarnda oluan
sert karbrler onlara yksek anma direnlerini kazandrmaktadr. Yalnz, anma direncini ykselten sert kar-
brlerin salt iyapda varoluu yetmez; bunlarn en verimli etkiyi yaratabilmesi iin karbr tanelerinin kUk e
byklkte ve edalml olmas gerekir.
Dier yandan, makina yap eliklerinde anma direnci yzey sertleme yntemleriyle artrlr. Bu yntem-
lerle eliin yzeyinde martensitli ve karbrl ya da nitrrl bir katman oluturulur. Karbonlama, nitrrleme, si-
yanrleme, karbonnitrrleme, silisleme, metal kaplama, alevle sertletirme, endklemli sertletirme yzey sert-
letirme yntemlerinin balcalardr. Bu yntemlerle eliklerden retilen bilyal ve makaral yataklar, dililer,
kam milleri, civata ve somunlar, kalplar ve takmlar yzey sertletirilir.
Yapmsal zellikler
Yapmsal zellikler, eliklerin kullanm amalarna uygun olarak retilecek paralarn, ara ve aygtlarn,
yaplarn yapm yntemlerine ilikin olan zellikleridir. Bunlar arasnda en nemlilileri olarak dklebilirlik, ta-
lal ilenebilirlik, biimlenebilirlik ve kaynaklanabilirlik saylabilir. elik seiminde oemli olan hususlardan
biri de uygulanacak olan yapm ynteminin elik asndan kolayca gerekletirilebilmesinde yatar. Bu nedenle
bu zelliklere de ksaca ve metalbilimsel olarak deineceiz.
D klebilirlik
Dkm yntemi ok yaygn olarak kullanlan bir yapm yntemidir. Fakat, her elik kolaylkla eritilip isteni-
len dkm paras elde edilemez. Her eliin akkanl ya da akcl para dkm retimine elverili deil-
dir. Baz elikler katlanca ok fazla eker ve ekim boluklar yaratrlar. rnein, bir 41XX tr - %1 Cr, -
%0.25 Mo ieren bir elik ergitilip kolaylkla istenilen biimde dklemez; dkm paras gzenekli olur hatta
atlayabilir, ite, eliklerin ve genelde metal ve alamlarn kolayca ve sorunsuz dklebilmesi zelliklerine ve-
2-19
DEMR VE ELK
rilen ad dklebilirlik zelliidir.
lenik eliklerin standartlan dkmlk eliklerin standartlarndan farkldr. Dkmlk eliklerin, akkan-
lklarn artrmak ve katlmada ekim orannn azaltmak amacyla, bileimlerinde ayarlamalar yaplmtr.
Dkm iin seilecek elikler dkmlk elikler arasndan seilmelidir.
T alal lenebilirlik
Talal ileme, yapm yntemleri iinde eliin i yapsna en yakndan baml bir yntemdir. Talal ile-
mede, hzl alma ve tala krlmas, dzgn bir ilenmi yzey ve uzun bir kalem mr amalanr. Talal
ilemede kesik ve krk tala oluumu amalanr; uzun ve kesintisiz tala oluursa ilenen paraya sarabilece-
inden ilem srdrlemez. Hem yzey dzgnl hem ileme maliyeti, kesik ve krk tala oluumu ile
olumlu ynde etilenir. Talal ilenebilirlik zellii, en dk maliyetle en iyi yzey dzgnln salayabil-
me diye tanmlanabilir.
Talal ilenebilirlii yksek olan eliklerde aranan iki temel zellikten ilki ileme srasnda kesik ve krk
tala olumas; ikincisi ise eliin greceli olarak yumuak olmasdr. Anayaps (= matris) yumuak fakat ikin-
cil kelti ve paracklar gevrek olan elikler bu zellii tarlar. Dk karbonlu elikler greceli olarak sert-
likleri dk olan eliklerdir. Bunlara fosfor ve kkrt katm ya da kurun katm yaplacak olursa istenen ta-
lal ilenebilirlik deeriner ulalr. zel katml bu tr elikler otomat elikleri ya da kalay ilenebilir elikler
diye bilinen elik trn oluturur. Bunlarn yaplan iinde oluan, rnein, kkrt bileikleri ya da kurun par-
acklar, talal ileme srasnda kesik ve krk tala oluumuna yol aar. Hem yaln karbonlu standart otomat
elikleri ve hem de alaml elikler ile paslanmaz eliklerin zel olarak retilen kolay ilenebilir trleri vardr.
K aynaklanabilirlik
Tm metaller kendilerine kaynaklanabilir. Fakat, bir metalin baka bir metale kaynaklanabilmesi ve kaynak
tutsa bile kaynan istenilen zellikleri tayp tamad bambaka bir sorundur, ite, bir metalin dier bir
metale kaynak tutmas ve kaynan istenilen zellikleri tamas kaynaklanabilirlik diye tanmlanabilir. Ar me-
taller iin geerli olan bu tanm alamlar ve elikler iin de geerlidir.
Kaynaklanabilirlii etkileyen en nemli etmen kimyasal bileimdir. Kaynak yaplan alam, zerine kaynak-
lanan alam ile metalbilimsel adan znrlk salamaldr. Denge izgesi dk znrlk gsteren du-
rumlarda kaynak yaplamaz. Bunun sonucu olarak da kaynak atlayabilir; gzenekli olur ya da ar krlgandr.
eliklerin kaynaklanabilirlik zelliini dren etmenler arasnda yksek kkrt, pasl yzey, yzey karbonu ve
su vermede sertleme salayan alam elementleri saylabilir. Yksek kkrt zellikle kolay ielenebilir (= oto-
mat) eliklerin kaynaklanmasnda scak gevreklik yarattndan sorun oluturur. Karbon ile alam elementleri-
nin ykseklii ise souma srasnda martensit oluumuna yol atndan, kaynakl blgede krlganl artrr,
atlama yapar. Bu son anlan tr kaynaklama sorunlar, kayanaklanacak elie bir nstma ile ardstma ilem-
leri uygulayp nlenebilir. Genellikle, karbon bileeni %0.30 deerinin zerinde olan eliklere kaynaklama nce-
si ve sonras stma uygulanmaldr. Daha sonra deineceimiz sertleebilirlik zellii arttka eliin kaynak-
lanma sonras atlama olasl da artar. Baz belirgin alam elementlerinin sertleebilirlik zelliini artran,
kaynaklanabilirlik zelliini azaltan toplam etkileri karbon edeeri olarak gsterilir. Aadaki denklem bu
amala kullanlanlardan biridir.
K E = % c +
%Mn
+
%NL
+
% r
+
%Mo
+
%V :
6 0.15 5 4 4
KE deeri arttka kaynaklanabilirlik de der. Yksek Ke deeri, sertleebilirliin yksek olduunu gste-
rir. Bu ise.daha yava soumalarla martensit oluabilecek demektir. Dier yandan, bileim iinde karbonun yk-
sek olmas snekliin dk olduunu ve eliin ok krlgan olabileceini gsterir. Her iki etmen de sonunda
kaynakta atlamaya yol aacak niteliktedir. Her iki durumda da atlama olasl nstma ve ardstma ile gide-
rilebilir.
Kaynaklanabilirlik zellii paslanmaz eliklerde ok belirgini bir nem tar. Paslanmaz elikler ilk elde 3
temel tre ayrlrlar : Yaplan ferrit olan ve sl ilemlerle evre dnmleri oluturulamayan ferritli paslanmaz
elikler, dk kaynaklanabilirlik zellii tar. Bunun temel nedeni tane bymesi ve sigma evresinin kelimi-
dir. Martensitli paslanmaz elikler ise her yksek karmbonlu yksek alaml elikte karlalan sorunlan tar-
lar. Kaynaklanabilirlii greceli olarak en yksek olan tr ise ostenitli paslanmaz eliklerdir. Fakat bunlarda da
krom karbr kelmeleri sonucu yenim direnci dtnden duyarllama ad verilen bir olgu doar. Bunu nle-
mek iin ok geni apta kaynaklanan bu eliklerin dk karbonlu (%C < % 0.03) ya da zel Ti, Nb vb. kat-
lml trleri kullanlr.
2-20
DEMR VE ELK
B iimlenebilirlik*
Biimlenebilirlik zellii elik saclarn svama (= derin ekme) yntemleriyle kolayca biim alabilmesine ve-
rilen addr. Biimleme ilemleri genel ad altnda toplanabilen tm, ilemelerde biim verilen elik sacn atla-
madan, yrtlmadan biim alabilmesi istenir. Biimlenebilirlik zellii yksek olan elik saclar bu amala seilir-
ler.
Biimlenebilirlik zelliini belirlemek iin kullanlan deiik deneyler vardr. Fakat SAE J863C standardn-
da anlatlan deney bu zellii evrensel biimde tanmlayabilmektedir : Yeinlik deneyi** diye de anlan bu bi-
imlenebilirlik deneyi uygulama bakmndan da kolaydr. Denenecek elik sacn zerine elektro-kimyasal yn-
temler ya da dorudan boyamayla dzgn ve eit biimde dayireler izilir. Svama ieminden sonra boyut
deitirmi olan bu dayirelerin yeni boyutlar llr. Svama ynndeki gerinim simgesiyle gsterilip byk
gerinim ve ayn dzlemde buna dik yndeki gerinim de 2 simgesi ile gsterilip kk gerinim adn alr.
Deiik yeinlik (=iddet) dzeylerinde uygulanan biimleme deneyi sonunda llen E ve 2 deerleri izi-
lecek olursa, yeinlik erisi ya da dier adyla biimleme ksn izgisi (BK)*** ve biimleme kst erisi
(BKE)**** elde edilir. Bu eriler her tr elik sac iin karlabilir ve svama ilemlerinde belverme ya da yarl-
maya yol aacak gerinim deerlerinin elde edilmesine yarar.
S ertleebilirlik
Metalbilimsel zelliklerin en banda hi phesiz sertleebilirlik gelir.
Sertleebilirlik, bir elikte su verme ilemi ile oluturulan sertliin yzeyden ie doru dalm ve derinlik
yaratma zelliine verilen addr. Eer yzey sertlii derinlere dek inebiliyorsa bu tr elikler derin sertleen e-
likler; yzey sertlii yalnzca yzeyin hemen altndaki bir katman iinde kalyor ve daha aalarda hzla d-
yorsa s sertleen elikler den sz edilir. Sertleebilirlik yksek ise yzey sertlii deerini yitirmeden yzeyden
eliin merkezine doru gider. Dk sertleebilirlik sz konusu olduunda ise su verme sertlii yalnzca yzey-
de ve onun hemen altnda oluur fakat merkeze doru inildike bu sertlik deeri hzla klr.
Burada nemli bir husus sertlik kavram ile sertleebilirlik kavramnn birbirine kantnlmamasdr. rne-
in, suverme sertlii yzeyde 45 HRC olan 20 mm apnda bir elik ubuun sertlii merkezde 40-42 HR ara-
snda kalabiliyorsa sertlik yzeyden ieriye pek dmemi demektir. Bu olay, anlan eliin sertleebilirliinin
ok yksek olduunu gsterir. Halbuki, su verme sertlii yzeyde 62 HRC olan bir elikte sertlik 1-2 mm derin-
de, diyelim 50 HRC ve 3-4 mm derinde 40 HRC deerlerine dyorsa bu eliin sertleebilirlii dktr.
Dikkat edilirse yukardaki rnekte ilk elik derin sertleen eliklere bir rnek, ikincisi ise s serteleen e-
liklere bir rnektir, ilk eliin yzey sertlii ikinciye oranla ok daha dk olmasna karn iki eliin sertlee-
bilirlik zellikleri sertlik zelliklerinin tam zdd bir durumdadr. Buradan da anlalaca gibi sertleebilirlik,
sertlie dorudan baml deil fakat sertliin derinlemesine dalm ile dorudan ilikilidir.
Isl ilem uygulanacak olan eliklerde ama belli bir blge ve derinlikte istenilen sertlii elde etmektir. Bu
nedenle sl ilemlik eliklerin seiminde en nemli etmen sertleebilirlik zelliidir.
Sertleebilirlik Kuaklar : Burada sertleebilirlik deneylerinin ayrntsna ve tartmasna girmeyeceiz.
Bunlar iki ayr yaynda incelenmektedir.***** Burada ksaca deineceimiz, eliklerin seiminde kullanacak ol-
duumuz, uca su verme deneyi ya da ksaca Jominy deneyi dir. Anlan kaynaklarda uygulama yntemleri anlat-
lan bu deney, belirli boyutlarda hazrlanan deney ubuuna belirli koullar altnda yalnzca bir utan su vererek
deney ubuu boyunca sertliin deimini saptamaya dayanmaktadr (ekil.13). Tane bykl bilinen bir eli-
e byle bir deney uygulandnda utan itibaren sertlik deerindeki deiim, serteleebilirlik erisi olarak beli-
Formability
Serverity test
Forming limit diagram (FLD)
Forming limit curve (FLC)
SEGEM YAYINLARI:
1. Demir Alamlarnn Uygulamal Optik Metalografisi-E. TEKN,
2. Takm eliklerinin Isl ilemi- E. TEKN.
2-21
O 10 (O (
SOUMA HIZI
7 0 0 "C DA
Q
C/ t n
DEMR VE ELK
'Av/Z
7
?
# 2 5
n
ubuu
T
, -eo
t 12.5 mm
70 60 50 40 30 20
SERTL K, HRC
ekil.13- Jominy Deneyi
Bu gibi eriler belli tr bir eliin bir tek rnei zerinden elde edilen erilerdir. Halbuki, bir standart eliin
deiik dkmlerinden ok sayda deney ubuu karlacak ve bu deney yinelenecek olursa, deer sapmalarnn
oluturduu bir sertleebilirlik kua elde edilir. te, elikler, serteleebilirlik zellikleri asndan karlat-
rlmak istendiinde bu kuaklar kullanlr.
4. B A L I CA K UL L A N I M YE RL E R VE S E M
D emir
Gri dkm iten yanmal motor bloklarnn, makina paralarnn, tarm aletlerinin, basnsz ve basnl bo-
rularn, kaplarn, ingot kalplarnn, soba ve frn paralarnn yapmnda kullanlr.
Beyaz dkm, maden makinalarnn anmaya direnli paralarnn ve elik hadde merdanelerinin yapmnda
kullanlr.
Sfero dkm ise korozyon direnci ile yksek dayanmn ve snekliin birlikte istendii makina paralarnn
yapmnda kullanlr.
elik
Kullanm alan eliin uygulama koullarn ierir. Belirli bir kullanm alan iin seilecek eliin zellekle-
rinin uygulama koullarn karlayacak dzeylerde olmas beklenir. Baz uygulamalarda elik, rnein, arpma
yklemesi, dier bazlannda ise evrimli ykleme altnda alr, tikinde eliin tokluu ikincisinde ise yorulma
direnci nemlidir. Baz uygulamalarda anma direnci en nemli zellik durumundadr. Uygulama yksek scak-
lklarda ise eliin srnme zellii nem kazanr. Tm bunlarn dnda elik yenimli (=korosif) bir ortamda
alyor olabilir.
1. arpmal (darbeli) uygulamalar iin elik seimi:
- % C dk olmal,
- eliin bileimi gei scakln dren elementlerden arndrlmal ya da bunlar en az dzeyde ier-
meli,
- zellikle Mn ve Ni uygulamaya baml olarak belirlenmeli,
- P ve S olabildiince dk dzeylerde tutulmal,
- Elverdiince durgun elikler kullanlmal,
- Haddeleme bitirme scakl 925C zerinde olmamal,
- Isl ilem uygulanan elikler %100 menevili martensit ya da %100 beynit iermeli; kark yaplardan
kanlmal,
- Menevi gevreklemesi nlenmeli,
- Tane klten her ilem yelenmelidir.
2-22
DEMR VE ELK
2. Titreimli ya da evrimli (cyclic) gerilim uygulamalar iin elik seimi:
- eliin salamlk ve temizlik dzeyleri yksek olmaldr. elik i yaps katk ve kalntlar ile atlak ve
boluklardan ne denli arndrlm olursa yorulma mr o denli uzun olacaktr. elik retiminde gaz gi-
derme ve zellikle de vakum altnda gaz giderme bu bakmdan son derece yararl ve gereklidir.
- Yzeyi, olabildiince ayna dzgnlnde olmaldr.
- Yzeyde basma gerilimleri yaratan yzey serteletirme yntemleri uygulanmaldr.
- Isl ilem uygulanan elikler iinde, en yksek yorulma mrne ulamak iin %100 menevili martensit
ierenler yelenmelidir.
- Yorulma uygulamalar iin ilenen elik paralar haddeleme boyuna kout karlmaldr : Boyuna yorul-
ma kst enine yorulma kstndan %25 e dek daha yksek olabilmektedir. elik retiminde kalsiyum f-
leme ya da dier kalnt denetimi salayan yntemler uygulamas ile mekanik zelliklerde eynllk art-
rlabilir.
ASTM A517 standardnda verilen karbonlama elikleri yorulma uygulamalarnda en yaygn olarak kullaml-
lanlardandr.
3. Yksek scaklk uygulamalar iin elik seimi: Yksek scaklk uygulamalar iin kullanlan yaln kar-
bonlu ve dk alaml elikler ASME, ASTM, AISI ve AMS standartlarnda belirtilmektedir. Amerikan Maki-
na Mhendisleri Dernei (ASME) kazanlar ve basnl kaplar iin bir dizi elik standard oluturmutur. Bunla-
rn her biri eliklerin bileimleri ile mekanik zelliklerini kapsamaktadr. ASME standartlar ayn konudaki
ASTM standartlar ile edeerdir. Ancak ASME standartlar (SA) simgesiyle, ASTM standartlar ise (A) simgesi
ile belirtilirler.
Bunlardan baka SAE tarafndan zellikle uzay aralar sanayii iin karlan AMS standartlar da (Aerospa-
ce Material Specifications) yksek scaklk uygulamalar iin yksek dayanl elikler nermektedir.
AISI, yksek scaklk uygulamalar iin kullanlabilecek eliklere 6XX simgesini verir; rnein 601, 602
gibi. 610 simgesi Hl l scak i elii iin kullanlr.
Yksek scaklk uygulamalarnda kullanlacak paralarn tasarmnda ksa sreli uygulamalar iin en nemli
mekanik zellikler ekme ve akma dayanc ile esneklik modldr. Baz scak biimleme ilemlerinde % alan
klmesi ile basma zelliklerinin bilinmesi de yararldr.
Bileim elementlerinin etkilerini belirlemek iin ekme ve akma dayanlannn %60 deerine indii scaklk-
lar saptanr. ekme dayancmn en yksek kalabildii krom oran, %0.5-1.0 Mo ieren eliklerde %2.25 Cr oldu-
u aka grlmektedir.
Bu nedenle en yaygn kullanm olan srnme direnli eliklerden birinin bileimi %2.25 Cr + %1.0 Mo
iermektedir. 2 1/2 Cr + 1 Mo elii diye anlan bu elik tm srnme direnli eliklerin karlatrld rnek
elik durumuna gelmitir.
4. Anmaya direnli elik seimi: Birok durumda bir tek tr yerine birka tr anma birden etkili olabilir.
Bir gerecin ve zellikle bir eliin anmas laboratuvar koullarnda denenebilir. Fakat, en gereki deerlen-
dirme gerek uygulama koullarnda yaplan denemelerden karlan sonularla olabilir. Laboratuvar koullan
altnda elde edilene sonular yle bir sralamaya sokulabilir :
elik T r H acim A zalmas, cm
3
SAE 1018 0.10
SAE 1095 0.07 (0.03)
SAE 4140 0.02
15 Cr - 3 Mo kr dkm 0.002
B
4
C (sinter) 0.001
WC - Co (sinter) 0.0009
2-23
DEMR VE ELK
Trl anma deneyleri sonucunda, genel bir yaklaunla,deiik demir temelli alamlar arasnda anma
direncine gre azdan oa yle bir sralama yapmak olasdr. :
1. Alamsz kr dkme demirler,
2. Ni - Cr alaml kr dkme demirler (sl ilemsiz),
3. Kaba perlitli yksek karbonlu elikler,
4. Ostenitli Hadfield elii,
5. nce perlitli yksek karbonlu elik,
6. Perlit yapl alaml elikler,
7. Alaml yksek karbonlu martensitli elikler,
8. Martensitli Ni - Cr alaml elik, kr dkme demirler,
9. Martensitli Cr - Mo alaml kr dkme demirler,
10. Martensitli Cr - Mo - V alaml kr dkme demirler.
Anma olgusunun bir sorun olarak ortaya kt durumlarda eliin anma direncine gre seilmesi, ya da
yzey sertletirme / sl ilem uygulamas gerekir. Koullar elverdii lde seilen elik ya da olas elikler
kullanlarak anma uygulamas denemeleri yaplp son karar ona gre verilmelidir. Fakat bu yaplmaz ise baz
temel ilkeler gz nnde tutularak seim yaplabilir :
Dk karbonlu (< % 0.3 C) elikler anma direncinin gerekli olduu uygulamalar iin seilmezler. Kulla-
nlmalar kanlmaz ise yzey sertletirmesi ya da sert krom gibi yzey kaplama ilemlerinin uygulanms gere-
kir. aft olarak kullanlmalar durumunda tun ya da babbitt gibi yatak gereleri ile birlikte kullanlrlar.
Anma direncine gre elik seimi yapldnda eliin % C dzeyi ok nemlidir. Anma direnci eliin
sertili ile arttndan, yksek karbon oran anma direncini yanstan sertlik deerini arttrd iin nemlidir.
Bir eliin ulaabilecei en yksek sertlik, onun bileimindeki % C ile i yapsnda oluturulan martensit oran-
na baldr.
Karbonlama gibi bir yzey sertletirme ilemi uygulanmad srece, belirli bir eliin yapmda oluan mar-
tensit bir sfralt ilemi ile artrlabilir. Bu yntemlerle eliin anma direnci ykseltilebilir. Ancak, burada uy-
gulamaya ilikin nemli bir konu vardr : Martensit yar dengeli bir evre olduundan kolayca ayrabilir. Bu ne-
denle, menevilenmeden kullanldnda su verilmi elik yksek scaklklarda ya da srtnme ssnn, para
scakln 200C zerine kard uygulamalarda kullanlmamaldr. Ayrca, talama ilemi gibi ilemlerin
uyguland durumlarda da su verilmi eliin menevilenme ve yumuama olasl vardr.
5. lenebilirlik asndan elik seimi : Kolay ilenebilir eliklerin bileimlerindeki % Mn, tm kkrd
MnS olarak balayabilecek kadar yksek olmaldr. Bu slfr kalntlar uzun ve sreli tala oluumu yerine
krk ve kesik tala oluumuna yol aarak talal ilenebilirlii artrr. Doal olarak bu eliklerin fiyatlar kar-
bon eliklerinin fiyatlarndan daha yksektir. Bu nedenle, bunlar seilirken denecek olan yksek fiyat dk i-
leme maliyeti ile dengelenebilmelidir. Genellikle, %10 oranndan daha az tala kaldrlan ilemler iin bu elik-
lerin seimi ekonomik olmaz. Tala kaldrma %20 orann getiinde bu elikler kullanlabilir.
Fosfor katlmnn yaratt etki daha bakadr : Fosfor, ferrit iinde zndnde onu gevrekletirir ve
kolay krlmasn salar. Ancak, ok yksek oranlarda fosfor zararl duruma girer. Baz zel durumlarda selen-
yum ve teluryum katlmlaryla da kolay ilenebilir elikler retilir. Bunlar genellikle kkrt ile birlikte katlrlar
ve oluan slfr kalntlarn yuvarlak biimde kalmalarn salarlar.
Kurunlu kolay ilenebilir elikler ise %0.15 - 0.35 Pb katlmlaryla retilirler. Kurun, demirde znme-
diinden ayr paracklar oluturur ve genellikle de slfr kalntlann yaknnda ve evresinde bulunurlar.
Son yllarda bizmut katml kolay ilenebilir elikler retilmee balanmtr. Bunlarn kolay ilenebilirlik-
lerinin olduka yksek olduu bildirilmektedir.
En ok kullanlan kolay ilenebilir SAE eliklerinin talal ilenebilirlikleri aaya karlmtr :
2-24
S imge
DEMR VE ELK
T alal I lenebilirlik % Sertlik, HB
1117
1137
1140
1144
1151
1212
1215
12L14
12L14*
90
70
70
80
65
100
136
160
295
137
197
170
217
207
163
137
* Bi - Se ya da Te katlml
DN 1651 standardnda verilen kolay ilenebilir elikler izelge.4 de gsterilmitir.
izelge.4- D N K olay lenebilir elikleri (Otomat elikleri)
D N 1651 D K M A N A L Z
E L K
S M GE S
GE RE
S A YI S I
E URON ORM
87
I S O.D R
1364 S i M u Pb
9 S 20
9 SMn 28
9 SMnPb28
9 SMn 36
9 SMnPb 36
I S I L L E M UYGUL A N M A YA N L A R
1.0711
1.0715
1.0718
1.0736
1.0737
10 S 22
11 SMn 28
11 SMnPb28
12 SMn 35
12 SMnPb 35
1
2
2Pb
3
3Pb
<0.13
<0.14
<0.14
<0.15
<0.15
<0.05
<0.05
S 0.05
<0.05
<0.05
0.60-120
0.90-1.30
0.90-1.30
1.00-1.50
1.00-1.50
0.100
0.100
0.100
0.100
0.100
0.18-0.25
0.24-0.32
0.24-0.32
0.32-0.40
0.32-0.40

0.15-0.30
0.15-0.30
K A RB ON L A M A L E M UYGUL A N A N L A R
10 S 20
10 SPb20
1.0721
1.0722
10 S 20
10 SPb 20
4
4Pb
0.07-0.13
0.07-0.13
0.10-1.40
0.10-0.40
0.5O-.090
0.50-0.90
0.060
0.060
0.15-0.25
0.15-0.25 0.15-0.30
I S I L L E M UYGUL A N A N L A R
35 S 2 0
4 5 S 2 0
6 0 S 2 0
1.0726
1.0727
1.0728
35 S 2 0
4 5 S 2 0
6 0 S 2 0
7
10
0.32-0.39
0.42-0.50
1
0.57-0.65
0.10-0.40
0.10-0.40
0.10-0.40
0.50-0.90
0.50-0.90
0.50-0.90
0.060
0.060
0.060
0.15-0.25
0.15-0.25
0.15-0.25
Bu eliklere ilikin mekanik zellik deerleri de izelge.5 de verilmitir.
6. Cvata, somun vb. balant paralar iin elik seimi: Civata, somun vb. balant paralan geni bir bi-
imde SAE standartlarnda kapsanmaktadr. elikten yaplm civata, somun vb. balant paralarn kapsayan
SAE standartlar unlardr :
SAE
SAE
SAE
SAE
SAE
SAE
J
J
J
J
J
J
SAEJ
SAE J
SAEJ
429 h
82
995 c
1102
430
933 c
78 b
81
1061 a
2-25
DEMR VE ELK
Cvata iin seilecek eliklerde nemli olan, dayan dzeyinin tutmasdr; eliin bileimi ikinci derecede
nem tar. Civatann ap arttka nem kazanan dier bir zellik de sertleebilirlik zellii olur. Bu nedenle,
dayan dzeyi yksek istenen civatalar iin dk alaml elikler seilir.
Civatalarn ou, souk ya da scak baezme (=ime) yntemiyle retilirler. Yaplarndaki slfrlerden
tr kolay ilenebilir elikler (=otomat elikleri) scak ilemlere gelmez ve yanlrlar. Bu nedenle, scak iir-
me ile retilecek civatalar iin bu elikler seilmezler. Civatalarn ok az bir blm ubuklardan dorudan ile-
nerek karlrlar. Bu gibi durumlarda kolay ilenebilir elikler seilebilir.
ilgili DN standard, yalnzca souk ilemler uygulamasyla retilecek civata tr beezmeli (=iirmeli)
elik rnleri iin DN 1656 standard elikler nermektedir. DN 1654/2 sl ilem uygulanmayacak karbonlu
elikleri kapsamaktadr. Bunlar en ok %0.40 P ve S ieren, ayrca silis oran %0.10 Si deerinden az olan top-
lam %0.02 Al ieren eliklerdir. Aada ksaca zetlenmilerdir (izelge.5).
izelge.5- D N 1654/2S tandard Civata Yapmna Uygun
I sl leniiz K ullanlan elikler
N ormalleme, Uygulanm eliin
M ekanik zellikleri
D N
GE RE
S M GE S A YI S I %C
E n A z ekme
A kma D ayanc D ayanc
%M M Pa M Pa
k Uzama I S O-V
E n A z E n A z
Q St 32-3
Q St 34-3
Q St 36-3
Q St 38-3
1.0303
1.0213
1.0214
1.0234
0.06
0.05-0.10
0.06-0.13
0.10-0.18
0.20-0.40
0.20-0.40
0.25-0.45
0.25-0.45
170
180
200
220
290-400
310-420
320-430
360-460
30
30
30
25
27J
27J
27J
27J
Dier yandan, DN 1654/2 ise su verilip menevileme uygulanarak kullanlacak souk iirmeli civata elik-
lerini borlu ve borsuz olarak iki ayr blmde vermektedir (izelge.6).
izelge.6- D N 1654/2S tandard S u Verilip M enevilenecek
S ouk iirmeli Civata elikleri
B ORS UZ E L K L E R
S M GE D N GE RE S A YI S I
. B ORL U E L K L E R
S M GE D N GE RE S A YI S I
Cq22
Cq35
Cq45
38Cr2
46Cr2
34Cr4
37Cr4
41Cr4
25 Cr Mo 4
34 Cr Mo 4
42 Cr Mo 4
34 Cr Ni Mo 6
30 Cr Ni Mo 8
.1152
.1172
1.1192
.7003
1.7006
1.7033
1.7034
1.7035
1.7218
1.7220
1.7225
1.6582
1.6580
22B2
28B2
35B2
1.5508
1.5510
1.5511
2-26
DEMR VE ELK
Yukarda verilen eliklerin bileim ve mekanik zellik ayrntlar anlan standartlara bavurularak karla-
bilir.
ASTM standartlarndan ASTM A 193 bir dizi farkl dayan dzeyleri iin elikler nermektedir. zellikle
450C, 650C scaklk aralklarnda kullanlacak civata vb. balant paralar iin nerilen elikler, genellikle
dk alaml Cr-Mo y ada Cr-Mo-V tr eliklerdir. Yenim direnci gerekli olan uygulamalar iin de 422 pas-
lanmaz elikler nerilmektedir.
7. Yaylar iin elik Seimi
Yaylk A1SI/SAE elikleri
Souk sarlm yaylar : Bunlar iin seilen eliklerin karbonu dierlerine oranla daha yksektir; yzey dz-
gnl daha yksek ve daha fazla souk ilem grm durumdadrlar.
Souk biimlenmi yass yaylar iin seilen eliklerin karbon ve mangan aralklar scak sarlm olanlardan
genellikle daha dardr.
Souk ilemlerle biimlenen yaylar iin kullanlan elikler ve zellikleri izelge.7 de zetlenmitir. Bu i-
zelge yksek scaklk uygulamalarn kapsamamaktadr. ASTM 313 standard yaylar iin 650C scakla dek
dayankl paslanmaz elikleri iermektedir.
Yay eliklerinin sertlik ve ekme dayanlar kesit kalnlna bal olarak deiir. Deiik kalnlklarda eit
deerde mekanik zellikler karbon yzdesini ayarlayarak elde edilebilir, Yay eliinin sertlii erit kalnl
dtke artar.
Yaprak yaylarda kullanlan 1050, 1074 ve 1095 gibi elikler biimlemeleri zor ise, nce tavl ve yumuak
durumda iken biimlenir ve sonra su verilip menevilenirler. zellikle tektoidst karbon elii (1095) gereken
en ksa srelerle ostenitlenirler; yaplarndaki tm karbrlerin znmesi salanmaya allmaz. nemli olan
ince karbr dalml menevili yapy salamaktr. Bundan da nemlisi bu eliklerin sl ilemleri sonucu y-
zeylerinde oluabilecek karbonsuzlama olabildiince nlenmelidir; sl ilem grm yaylarn karbonsuzla-
ma derinlii devingen (=dinamik) yk uygulamalarnda yorulma dayancn azaltt iin ok nemlidir. Benzer
nedenlerle yaylarn yzey raspalamas yorulma dayanlarn artrmak iin uygulanr. Burada dikkat edilmesi ge-
reken husus hem i ve hem de d yzeylerin raspalanmas gereidir.
Scak sarlm yaylar : Bu tr yaplan yaylar souk sarlm yaylardan genellikle daha byktr. Bu nedenle
de sl ilemlerden elde edilecek sonular kesit alanlarna baldr. Scak sarlm yaylar iin kullanlan elikler
sertleebilirlik zelliklerine gre seilirler.
1070 ve 1095 gibi %0.70 - 1.0 C arasnda karbon ieren elikler hem durgun (=statik) ve hem de devingen
(=dinamik) yklemeler iin kullanlan kk boydaki ya da dk gerilimli uygulamalardaki scak sarlm yay-
lar iin ok kullanlrlar. Bu gibi uygulamalarda yksek sertleebilirlik gerekmediinden karbon elikleri kulla-
nlr. Fakat, scak sarlm byk yaylar iin sertleebilirlik daha bir nem kazanr. 825C gibi scaklklardan
yada su verilen %0.50 - 0.65 C ieren alaml eliklerin birounda tam kesit merkezinden en az 50 HRC sert-
lik ve yzeyde ise 60 HRC deerine ulaabilmesi istenir. Menevileme ancak bundan sonra uygulanr. Genellik-
le gerilim dzeyi, duraan yklemelrde 950 MHa ve devingen yklemelrde 825 MPa dzeyinin zerinde ise sert-
leebilirlik iin merkezde en az 50 HRC deeri aranr. Daha dk gerilim dzeylerinde ise 45 HRC ve daha
dk deerlere inilebilir.
Scak sarlm yaylar scak haddelenmi elik ubuklardan retildiklerinden yzey dzgnlkleri ve karbon-
suzlama durumlar ktdr; bu nedenle de bu yaylarn yzeylerine zen gsterilmesi gerekir. Bunlarda karla-
lan karbonsuzlama derinlikleri 0.13 - 0.38 mm arasndadr; yzey dzgnszlkleri ise genellikle 0.25 mm
derinlik altnda kabul edilmez.
Yaprak yaylar: Bu tr yaylar en geni uygulama alann otomotiv sanayiinde bulurlar. Bunlar iin elik sei-
mindeki temel zellik sertleebilirlik zelliidir. Su verildiklerinde, elik lamann kalnl boyunca tam olarak
martensit oluumu salanmaldr. Bu, yorulma dayancn en yksek dzeyde tutabilmek iin gereklidir.
Bu tr yaylar iin en ok kullanlan elikler unlardr : 9260, 4068, 4161, 6150, 8660, 5160, 5160H, 51B60.
Yaylk DN elikleri: Su verilip menevilenen yaylar iin kullanlan scak haddelenmi elikler DN 17221
standardnda kapsanmaktadr. Edeer iki dier standart Euronorm 89 - 71 ve ISO/DIS 683/XIV 1972 standartla-
2-27
Souk ekilmi
elik rn
TELLER
Yksek karbonlu
elikler
Alaml
elikler
ERTLER
Karbonlu
elikler
Alaml
elikler
Standart
ASTM A 228
mzik teli
ASTM A 227
sert ekilmi
ASTM A 679
Yksek ekme da-
yanh sertekilmi
ASTM A 229
Yada menevi-
lenmi
ASTM A 230
Karbonlu valf
yaylar nitelikli
ASTM A 231
A 232
Cr +V
ASTM A 401
Cr +Si
ASTM A 682
Orta karbonlu
ASTM A 682
ASTM A 682
Yksek karbonlu
AMS 6455
Cr+V
Cr +Si
% Bileim
C: 0.701.00
Mn:0.20 --0.U0
C: 0.45 0.f>
Mn:0.30 1.30
C: 0.651.00
Mn:0.20 1.30
C: 0.55-0.85
Mn:0.30 1.20
C: 0.60-0.75
Mn: 0.60-0.90
C: 0. 48-0. 53
Cr: 0.80 1.10
V: 0.15
C: 0.51-0.59
Cr: 0.60-0.80
Si: 1.20 1.60
1050
1074
1095
C: 0. 48-0 53
Cr: 0.80 1.10
V: 0.15
9254
ekme zelikleri
Esneklik ek-
me Dayanc
(Ml'a)
r.no 27 50
1)1(111) l ' J50
11) 1 ISO 223 0
ir.-o 2410
1)1140 -2020
11) 1320--2330
1480 - 1650
1310-2070
1620 - 2070
1100 - 1930
(menevili)
1100 - 2210
(menevili)
1240 - 2340
(menevili)
1380 - 1720
1720-2240
Esneklik
Katsays.
(MPa)
210
210
210
210
210
210
210
210
210
210
210
Buruimazlk
Katsays
(GPa)
80
80
80
80
80
80
80

Sertlik
(HRC)
41 - 60
31 - 52
41-60
42-55
45-49
41-55
48 55
38 50
(menevili)
38 - 50
(menevili)
40 52
(menevili)
42-48
47 - 51
En Yksek
Kullan /n
Scakl
(C)
120
120
120
Uygulama
Yksek nitelikli
yaylar
Urta dzeydeki
gerilimi**
Yktek nkliU;
yaylar
120 ' Yapm icfc^ .-^:
12
220
245
120
120
120
220
245
i^Iti-a yga'la.t/:
genel amal \d.yi<'
Yapm on^-t^t -.,i
ilem; yiiii*-jv
dzgrJcii
\i*piin oncfeisi I.,L
isltiV.; (,-axprna yK
i ei i ne JLJCJ
Yapan >J'AI\J, s
iium; ca. ^i-i ykle
rii karsj
YatMij yay Ur \-.,r> *-.,
yaygm kuij^a.-.
YKyek gi':;U(
f'n UCCII sl
mei*;niie i^ar.
Yapm oac-Jbi i
iie/n; arpma yuke-
mbiiiime kar. j
n
re
I
re" O
I I
u
5" Cfl
H
>
v

DEMR VE ELK
ndr. Yaylar iin souk haddelenmi elik eritler DN 17222; alamsz elikten ekme teller DN 17223/1 ve
menevilenmi alamsz elik teller DN 17223/2; yaylk paslanmaz elik tel ve eritler DN 17225; yaylk
yksek scaklk elikleri ise DN 17225 standartlarnda capsanmaktadr.
DN 17221 standardnn kapsad ve en yaygn olarak kullanlan scak haddelenmi yay elikleri izelge.8
de gsterilmitir.
%
S imgesi
38 Si 7
51 Si 7
60 SiCr7
55Cr3
50 CrV 4
51 CrMoV
K M
Gere
Says
1.0970
1.0903
1.0961
1.7176
1.8159
1.7701
izelge.8- D N 17221 S tandard S cak H addelenmi
Y A S A ]
C
0.35/0.42
0.47/0.55
0.55/0.65
0.52/0.59
0.47/0.55
0.48/0.56
L B L
Si
1.5/1.8
1.5/1.8
1.5/1.8
0.15/0.40
0.15/0.40
9.15/0.40
E M
Mh
0.50/0.80
0.50/0.80
0.70/1.00
0.70/1.00
0.70/1.10
0.70/0.10
( D
"max
0.045
0.045
0.045
0.035
0.035
0.035
K
s
mM
0.045
0.045
0.045
0.035
0.035
0.035
Yay elikleri
M A N A L Z )
Cr V Mo

0.20/0.40
0.60/0.90
0.90/1.20 0.10/0.20
0.90/. 12 0.07/0.12 0.15/0.25
8. Dililer iin elik seimi: Gerekte, bir dili herhangi tr elikten yaplabilir. Hemen tm dililerde aran-
lan iki temel zellik yksek anma direnci ile yorulma dayancdr. Anma direncini salamak iin en uygun
zm olarak yzey sertletirmesi ve yorulma dayanann yksek olmasn salamak amacyla da genellikle
dk karbonlu elikler seilir. Her iki zellii birlikte salamak amacyla karbonluma, nitrrleme ve karbonit-
rrleme ilemlerine uygun elikler ile indklemli ya da alevli yzey sertletirmesine uygun orta ve yksek kar-
bonlu elikler dili yapmna en uygun e-Mkler olarak kulanlrlar.
Dili eliklerinde kimyasal bileim, sertleebilirlik, i yap temizlii ve salaml, aranan en nemli zel-
liklerdir.
Otomotiv sanayiinde dili yapmnda en ok kullanlan AISI / SAE alam elikleri unlardr :
4046
4118*; 4140*
4320; 4320*
4626
4820
5140*; 5140*
8115
8617, 8620, 8622, 8640
8720
8822*
Bunlar arasnda (*) simgeli olanlar modern otomotiv sanayiinde en yaygn kullanlan dili elikleridir. Bu
eliklerin dk karbonlu olanlarna karbonlama ilemi uygulanr; orta karbonlu olanlarndan 4140 ve 4340 nit-
rrleme 5140 ve 8640 karbonitrrleme ve 5150 de indklemli yzey ilemiyle sertletirilir.
Alam eliklerinin dnda ayrca karbonlu elikler de kullanlmaktadr. Bunlar arasnda 1022, 1522 ve
1524 trlerine karbonlama ve ardndan indklemli sertletirme uygulanr. 1030 elii ise karbonitrrlenir.
Karbonlu eliklerin bileimlerinde bor bulunan trleri setleebilirlik zellii asndan daha gvenilir sonu-
lar verdiinden son 15 ylda ok yaygnlk kazanm durumdadr. Bunlarn dk karbonlu olanlar 10B16,
10B18, 10B20, 10B26 trlerini ve orta karbonlu olanlar ise; 10B30, 10B35, 10B40, 10B46, 10B48 trlerini ier-
mektedir.
DN 17210 standard karbonlama eliklerini nitelikli elikler ve yksek nitelikli elikler diye 2 ayr grupta
vermektedir. Nitelikli olanlarda fosfor ve kkrt en ok %0.045; yksek nitelikli olanlarda ise %0.035 dzeyin-
dedir.
2-29
to
O
EL
SMGE
U HI
H l
HM
17 Mn4
19Mn6
15 Mo3
13 CrMo4 4
10CriMo9 10
K
GERE
SAY ISI
1.0348
1.0345
1.0425
1.0481
1.0473
1.5416
1.7335
1.7380
C
< 0,14
<0.16
<0.20
0,14
to
0,20
0,15
to
0,22
0.12
to
0,20
0,08
to
0,18
0,06
to
0,15
Si
< 0,35
<0,35
<0.40
O,30
to
0,60
0,10
to
0,35
0,10
to
0,35
SO.50
U n
0,20
t o
0,80
0,40
lo
1.20
0.50
to
1,30
0.90
to
1.40
1,00
to
1.60
0.40
to
0,90
0.40
to
T,00
0,40
to
0,70
P
0.035
0.035
0,035
0,035
0.035
0,035
0.035
0,035
S
ma.
0.030
0,030
0.030
0.030
0,030
0.030
0.030
0.030

> 0.020
2 0,020
> 0.020
> 0.020
3 )
3
>
3 |
DKOH
Cr
< 0.30')
< 0,25'). *|
< 0,25'I,
2
)
< 0.25'). 2)
< 0,25'). 2)
< 0.25')
0,70
to
1.10
2,00
to
2.50
4 ANAL Z
Cu
max .
0. 3 0'). 2)
0,30').
J
)
0,30'),')
0.30'|
0.30')
0,30')
0,30')
Mo
< 0,10'),')
< 0.10').')
< 0.10'l,2)
< 0.10'). 2)
0.25
to
0.35
0.40
to
0,60
0,90
to
1,10
Nb
-
0,01')
0,01')
0,01')
0,01')
Ni

0.30'),'I
0.3 0'I.')
0. 3 0'). 2)
0.3 0'). 2)
0,30')
Ti
0,03')
0,03
1
)
0.03
1
)
0,03')
V
mx .
0,03')
0,03')
0.03')
0,03')
o
I
5S
I
I o
3
3
1. B u deerlere uyma denetimi yntemi anlamaya baldr.
2. Cr, Cu, M o ve N i yzdeleri toplam %0.70 deerini geemez.
3. D kmn %A l deeri saptanp, belgede (dkmsertifikas) belirtilmelidir.
EU K
S MGE
UH 1
H 1
Hl l
17Mn4
1 9 Mn6
1SMo3
13 CrMo 4 4
10 CrMo 9 10
GERE
SAY I SI
1.0348
1.0345
1.0425
1.0481
1.0473
1.5415
1.7335
1.7380
< 1 6
195
235
265
290
355
275^)
300
310
ST A
> 16
to
<40
185
225
255
285
345
270
295
300
EN AZ
MA GE
R e H
<
>40
,<
^ 6 0
N/mm
2
175
215
245
280
335
260
295
290
R L M
> 60
to
i oo
-
200
215
255
315
240
275
270
> 100
to
^ 150
-
185
200
230
295
220
255
250
l
EL K
<60
280 to 400
360 to 480
410 to 530
460 to 580
510 to 650
440 to 590
440 to 590
480 to 630
; K M D A Y A N
R
m
RNN KA
> 60
to
^ 100
N/mm
2
-
360 to 480
410 to 530
450 to 570
490 to 630
430 to 580
430 to 580
c
- I NLI I , mm
>100
to
< 150
-
350 to 480
400 to 530
440 to 570
480 tq 630
420 to 570
420 to 570
460 to 63 i 450 to 630
% UZ
1-0 =
<60
<)
25
24
22
21
20
20
20
18
AMA
5 d
0
> 60
to
150
-
23
21
20
20
19
19
17
'
< 6 0
atC
-
31
31
31
31
-
-
-
SO V - (
\ RPMA L
> 60
to
S 150
C
i
-
31
31
31
31
-
-
-
; '.'Nr i \
>i Y"AN(
< 60
at +
-
-
-
31
31
31
J
> t'..
to
< 1 S-.,
^o c
j
-
-
-
27
27
27
( 1 ) 1 5 0 mm'den daha kai m olanlarn deerleri i i n sipari annda anlama gereklidir.
(2) Ke i n bir akma nokt an grlmeyen durumlarda, belirt ilen deerler %0.2 teleme gerilim! olarak alnmaldr.
(3 ) Bu deer yalnzca kal nl n < 1 0 mm olduu durumlarda geerlidir.
(4 ) deney sonucunun ort alaman.
O
I
9
g
z
in

o. &.
P
5
5
I
i
D E M R VE E L K
izelge.ll- D N 17155S tandard K azanS aclarnnS rnmezellikleri
ELK
SMGES
Hl
M )l
1 7 Mn 4
1 9 Mn 6
1 5 Mo 3
1 3 Cl Mo 4 4
1 0Cr Mo9 10
SICAKLIK
c
380
390
400
4 10
420
430
440
450
460
470
4 8 0
380
390
400
410
420
430
4 4 0
4 5 0
460
4 7 0
480
490
500
450
4 60
470
4 8 0
4 90
500
510
520
530
4 5 0
460
4 7 0
4 8 0
4 90
5 00
510
520
530
540
550
560
570
4 5 0
460
4 7 0
4 8 0
490
500
510
520
530
540
550
560
570
580
590
600
% 1 SREL
AKMA DAYANC'
2
'
10.000 Mt
N/mm
164
150
136
124
113
101
91
80
72
62
53
195
182
167
150
135
120
107
93
83
71
63
55
4 9
216
199
182
166
1 4 9
132
115
99
84
24 5
228
210
193
173
157
139
122
106
90
76
64
53
240
219
200
180
163
147
132
119
107
94
83
73
65
57
50
44
10.000 al
N/mm
118
106
95
84
73
65
57
49
42
35
30
153
137
118
105
92
8 0
69
59
51
44
38
33
29
167
146
126
107
89
73
59
46
36
191
172
152
133
116
98
83
70
57
46
36
30
24
166
155
145
130
116
103
90
78
68
58
49
41
35
30
26
22
SRNME DAYANCI
(3)
10.000 Mat
N/mm
229
211
191
174
158
142
127
113
100
86
75
291
266
243
221
200
180
161
143
126
110
96
84
74
298
273
247
222
196
171
147
125
102
370
348
328
304
273
239
209
179
154
129
109
91
76
306
286
264
241
219
196
176
156
138
122
108
9f>
85
75
68
61
100.000 uat
N/mm
165
148
132
118
103
91
79
69
59
50
42
227
203
179
157
136
117
100
85
73
63
55
47
41
245
209
174
143
117
93
74
5 9
47
285
251
220
190
163
137
116
94
78
61
49
40
33
221
205
188
170
1-J2
1.15
118
103
90
78
68
58
51
44
38
34
200.000 u
N/mm
145
129
115
101
39
78
67
57
48
40
33
206
181
157
135
115
97
82
70
60
52
44
37
30
228
189
153
121
96
75
57
45
36
260
226
195
167
139
115
96
76
62
50
39
32
26
201
186
169
152
130
120
105
91
79
68
58
50
43
37
32
28
(1) Bu izelgedeki dayan deerleri uzun sreli srnme olgusu iin elde edilen deerlerin ort alamalarn
vermekt edir. Bu deer l er i n en d or t a l a ma deer den % 20 daha dk v ar say l abi l i r .
(2) Bu, 10. 000 ya da 100. 000 saat l i k bi r uy gul ama sonuna:
(= deformasyon) veren gerilimdir.
( 3 ) Belirt ilen r eler de kopmaya yolaan gerilim.
kesi l al an na ilikin % 1 kalc bozunum
< A
2-32
DEMR VE ELK
9. Kazan Saclar in elik Seimi
Kazan saclar: ASTM standartlar arasnda dorudan ve yalnzca kazan saclarn kapsayan bir standart yok-
tur. Ancak, daha nceki blmlerde rnekleri verildii gibi, elik levha ve saclar kapsayan bir dizi standart var-
dr.
DN 17155 standard Srnme Direnli Levha ve erit bal altnda buhar kazanlar, basnl borularn
retiminde kullanlmaya uygun standart elikleri vermektedir. Bunlar alaml ve alamsz olmak zere iki alt
blmde toplanmaktadr.
Bu saclar, son ikisi dnda, normalleme sl ilemi uygulanm durumda; 13 CrMo 4 4 ve 10 CrMo 9 10 ise
havada sertletirilip menevilenmi durumda reticiden karlar. Kaynar eliklerin azot oram en ok % 0.008 N,
durgun eliklerin ise % 0.010 N olarak verilmitir.
Kazan saclarnn kimyasal bileimleri izelge.9 da verilmitir. Bunlarn genel mekanik zellikleri izel-
ge.10 da, srnme zellikleri ise izelge. 11 de verilmitir.
Gemi Saclar : ASTM A 131 standard gemi yapm iin kullanlacak saclar da ieren yap eliklerini ver-
mektedir. Genellikle gemi yapmnda kullanlan saclarn kalnl 50.8 mm yi gemez.
Gemi saclar bu standarda uygun olarak alndnda yzey bozukluklar giderilme zorunluluu doarsa,
sacn kalnl %20 deerinden daha fazla incelmemelidir.
Kalnl 12.7 mm ve altnda olan saclar dndakiler kaynar elik olarak retilmezler.
ASTM A 131 standart gemi saclar 3 ayr nitelik dzeyinde retilirler : Olaan dayanllar ile 2 ayr blm-
den oluan yksek dayanllar. Olaan dayanl gemi saclarnn bileimleri izelge. 12 de mekanik zellikleri
izelge. 13 de gsterilmitir :
E lement
% C max
%Mn
%Pmax
%Smax
%S
izelge. 12-OlaanD ayanl Gemi
A
0.23
= 2.5 x %C
0.05
0.05
-
izelge.13-Olaan
ekme Dayanc
En Az Akma Dayanc
En Az % Uzama (50 mm)
izelge.14-Yksek
elik Tr
ekme Dayanc
En
En
Az Akma Dayanc
Az % Uzama (50 mm)
i S aclar
% B L E M
B ve D
0.21
0.70-1.40
0.04
0.04
0.35
D ayanl Gemi S aclarnn
D ayanl Gemi S aclarnn
AH32; DH32; EH32
470 - 585 MPa
315 MPa
22
E
0.18
0.70-1.50
0.04
0.04
0.10-0.35
M ekanik zellikleri
CS ve D S
0.16
1.0-1.35
0.04
0.04
0.10 - 0.35
400 - 490 MPa
235 MPa
24
M ekanik zellikleri
AH36; DH36; EH36
490 - 620 MPa
350 MPa
22
V-entikli (-20)
Charpy Tokluu
(-40)
( D H 3 2 ) boyuna 34J
enine 23J
( E H 3 2 ) boyuna 34J
enine 23J
( D H 3 6 ) boyuna 34J
enine 23J
( E H 3 6 ) boyuna 36J
enine 23J
2-33
*.*
DEMR VE ELK
Yksek dayanl gemi sac elikleri u genel bileimi ierirler :
%Mn
%S
% Pmala,
= 0.18
= 0.90-1.60
= 0.10-1.50
= 0.040
= 0.065
ile ayrca dk oranda Cr, Ni, Mo, Cu, V ve Nb da bulunur.
10. Emayelik saclar : Emaye ya da porselen emaye diye bilinen nesne 730 - 87OC arasndaki scaklklarda
frnlanan ve elik saclar zerine koruyucu grevi grmesi amacyla kaplanan inorganik maddelerdir. Porselen
emaye altn, demir, alminyum, bakr, paslanmaz elik zerine kaplanabilirce de en ok dk karbonlu elik
yzeylere uygulanr.
A I S I tarafndan belirlenen emayelik saclar iin 5 temel tr elik vardr. Bunlarn tanm ve bileimleri izel-
ge. 15dekarlmtr :
lzelge.15- E mayelikS aclar
S ra N o. E L K T R
1 Souk Haddelenmi
Kaynar elik
2 Souk Haddelenmi
(Al) Durgun elik
3 Emayelik Demir
4 Karbonsuzlatrlm
Kaynar elik
5 Arayer Atomsuz elik
Cmax
0.08
0.08
0.03
0.008
0.010
Bu eliklerin mekanik zellikleri izelge. 16 da
izelge. 16- E mayelili
elik T r
Souk Haddelenmi Kaynar
elik
Souk Haddelenmi
Durgun elik
Emayelik Demir (Terimsel)
Emayelik Demir (Demir
ekmelik)
Karbonsuzlatrlm
(Tecimsel)
Karbonsuzlatrlm
(Derin ekmelik)
Arayer Atomsuz elik
M n
0.35
0.35
0.05
0.25
0.30
* max
0.025
0.025
0.025
0.025
0.015
0.025
0.025
0.025
0.025
0.025
verilmektedir.
I S aclarnM ekanikzellikleri
ekme A kma
D ayanc D ayana
(M PA ) (M Pa)
310
296
345
276
296
276
324
207
172
241
172
258
172
172
% Uzama
39
40
22
38
37
45
42
S ertlik
H RB
45
40
50
40
40
35
42
A l

0.05

0.05
% A kma
Uzamas
1.5
0
1.5
1.5
1.5
1.5
1.5
N bveV

0.060
Yoruk
B ozunum
Oran
1.2
1.5
1.0
1.0
1.2
1.6
1.7
2-34
DEMR VE ELK
Souk haddelenmi ve alminyum ile oksijen giderilmi elik derin ekme nitelikli bir sacdr.
Souk haddelenmi kaynar elik ise biimleme ilemi daha basit olan uygulamalar iin kullanlr ve sarkma-
y azaltmak iin 790C altnda frnlanr.
Em ay elik demir diye bilinen dk karbonlu elik ya da tecimsel nitelikli ar demirdir. Bu tr, iki kez frn-
lanma grdnden emayeler pahalya kar; fakat bunlarda dier trlerde grlen sarkma ve karbon kaynamas
grlmez.
Karbonsuzlatrlm emayelik saclar astar uygulamadan dorudan emaye kaplama yapabilmek iin geliti-
rilmilerdir. Bu elikler kaynar ya da Al ile durgunlatrlm olarak dklebilirler. Al ile durgunlatrlm
olanlar uzun sre stoklama sonucu yalanabilme olslnn bulunduu durumlarda kullanlr. Karbonsuzlatr-
ma, gevek sarlm kangallarn tavlanmas srasnda oluludur. Bu trn bir tehlikesi an tane bymesi ola-
sldr.
Arayer atomsuz emayelik saclar da tek kat emaye kaplama uygulananlardandr. Bunlarn yzeyleri pek dz-
gn deilse de ar tane bymeleri ve sarkma tehlikeleri yoktur; derin ekilebilirler.
Emayelik elik saclar ASTM A 424 standardnda kapsanmaktadr.
11. Trafo saclar: Bu ad altnda Trkiye'de kullanlan saclar, standartlarda yass haddelenmi elektrik elii
ya da silisli elik saclar diye anlr. Bu elikler, genellikle, kimyasal bileim kstlarna gre sipari edilmez ve
satlmaz. nk kimyasal bileimi edeer olan fakat farkl yntemlerle retilmi saclar farkl mknats zellik-
leri gsterirler. zellikle yksek silis oranlarna doru gittike dkm, katlama ve ilk haddeleme ilemlerinde
sorunlar doar. Bu nedenle bu ilemlerde ok sk denetim gerekir.
A S T M
A 665
27 GO53
30 GO58
35 GO66
A S T M A
27 H 076
30H 083
35 H 094
izelge.17-A S T M
E ski A I S I
S imgesi
M -4
M -5
M -6
725
M -4
M -5
M -6
A 665 veA 725S tandard T rafoS aclar
K alnlk
(mm)
0.27
0.30
0.35
0.27
0.30
0.35
15 kg da
E n Fazla K ayp
W / kg 50 Hz
0.89
0.97
1.11
1.27
1.39
1.57
B u eliklerde kullanlan yksek orandaki silis tavlama srasnda tane bymesine yardmc olarak histeresis
kayplarn azaltr. Silis, zgl direnci artrarak eddy-akm kayplarn azaltr. Silis, ayrca, tanelerin zorunlu
konum iinde byyerek daha kolayca mknatslanmasn da salar.
A I S I tanmlamalarna gre 4 temel tr trafo sac vardr :
1) Konumsuz tam ilemli (NO-FP)
2) Konumsuz yar ilemli (NO-SP)
3) Konumsuz tam sert (NO-FH)
4) Tane konumlu tam ilemli (GO-FP)
12. Scak ve souk haddelenmi elik sac ve eritlerin seimi: SAE J126 standard karbonlu eliklerden re-
tilmi sac ve eritlerin seimini kapsamakta ve bunun iin kullanlabilecek yntemi nermektedir. Anlan bu
2-35
DEMR VE ELK
SAE standardnn ierdii konulara ilikin ASTM standartlar ise unlardr :
ASTM A 109 Souk Haddelenmi Karbonlu elik Sac.
ASTM A 569 Tecimsel Nitelikli (HRCQ) Scak Haddelenmi (en ok %0.15C) Karbonlu elik Sac.
ASTM A 621 ekme Nitelikli (HRDQ) Scak Haddelenmi Karbonlu elik Sac.
ASTM A 622 ekme Nitelikli zel Durgunlatnlm Scak Haddelenmi Karbonlu elik Sac.
ASTM A 568 Scak Haddelenmi ve Souk Haddelenmi YDDA ve Karbonlu elik Saclarn Genel art-
name Koullan
ASTM A 366 Tecimsel Nitelikli (CRCQ) Souk Haddelenmi Karbonlu elik Sac.
ASTM A 619 ekme Nitelikli (CRDQ) Souk Haddelenmi Karbonlu elik Sac.
ASTM A 620 ekme Nitelikli zel Durgunlatnlm Souk Haddelenmi Karbonlu elik Sac
(CRDQSK)
ASTM A 749M Scak Haddelenmi YDDA ve Karbonlu elik eritlerin Genel artaname Koullar
ASTM A 635 Tecimsel Nitelikli Scak Haddelenmi Karbonlu elik Sac ve eritlerin Kaln Kangallar
Anlan bu SAE standardnda temel alnan zellik ve durumlar unlardr :
(A) Scak ya da souk haddelenmi
(B) Sac ya da erit
(C) ekme yeinlii (=elik nitelii)
(D) Yzey durumu
(E) Kenar durumu
(F) Boyutlar
13. elik Seim Yntemi : Belirli bir uygulama iin bu zellik ve durumlarn hangilerinin nemli olduu be-
lirlenerek elik seimi ona gre yaplr.
A. Scak ya da souk haddelenmi rn : izelge.18 ve izelge.19 kullanlarak, istenen kalnlk ve yzey du-
rumuna gre, seilmesi gereken elik rnn scak haddelenmi mi ya da souk haddelenmi mi olacama karar
verilir.
izelge.18- B oyutlarnaGre elikS ac ve eritlerin rn B lmlemesi
retimB iimi
Scak
Haddelenmi
Sac
Scak
Haddelenmi
erit
Souk
Haddelenmi
Sac
Souk
Haddelenmi
erit
K alnlk, mm
1.2-6.0
1.2-4.5
6.0-12.5
4.5-12.5
1.2-5.0
1.2-6.0
6.00-1.25
0.35 - 2.0
>0.35
<6.00
En, mm
> 300-1200
> 300 - 1200
> 1200-1800
5 200
> 200 - 300
> 200 - 300
> 50 - 300
>300
> 12-600
rn
Kangal ve Boya Kesik
Kangal
Kangal ve Boya Kesik
Kangal
Dkm analizi maks %C = 0.25;
Kenar kesimli
zel kenar kesimsiz
Dkm analizi maks %C = 0.25;
Kenar kesimli
Eni 50 - 300 mm, kalnl
0.35 - 2.0 mm olanlar "sac"
A S T M S tandard
A569M.A621M
A635M
A569M.A621M
A622M
A635M
A 366M, A619M
A620M
A109M
2-36
DEMR VE ELK
izelge. 19-elikS acveeritlerinYzeyD urumunaGre
T anmlama S imgeleri ve S eimi
Yzey D urumu
Mat grnml; atmosfere ak olmayan otomobil vb. paralan
iin gerekli yzey; tavlanm durumda.
Mat grnml; atmosfere ak olan ve boya gerektiren otomobil
vb. paralar iin gerekli yzey; gerinim izgileri iermeyen
dzgn yzey; yzey haddelenmi (temper rolled)
Bir stteki gibi, ancak yzey parlak grnml
Bir stteki gibi, ancak yzey ok parlak grnml
No.l ya da mat grnml, Laklama ve boyamaya elverili; ek-
meye uygun
No.2 ya da olaan parlak (olduka dzgn). Birok uygulama iin
elverili ancak kaplanacak paralar parlatlmal
No.3 ya da en iyi parlak yzey. Kaplanacak paralar iin
en uygun
Haddelendii gibi ya da oksitli (oksit ve tufal alnmam)
Dekape (tufal alnmam) ancak yalanmam
Bir stteki gibi, ancak yalanm
elik rn
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Souk haddelenmi sac
Scak haddelenmi sac
ve erit
Scak haddelenmi sac
ve erit
Scak haddelenmi sac
ve erit
S imge
U
a
ya da
Class2
E
b
ya da
Classl
B
L
1
2
3
A
P
O
B- Sac ya da erit rn : Hangisinin kullanlmas gerektii aadaki etmenler gz nne alnarak saptanr
Parann bykl ve zellikle de yaplacak para iin gerekli yass rnn bykl;
- Para iin gerekli yass rnn kalnl;
Scak ya da souk haddelenmi elik rn;
- Souk haddelenmi sentin ilem durumu (=temper) belirlenmesi; (izelge.20).
Parann zerinde retilecei aygt, makina :
- elik rnn boyutlara gre blm (izelge. 18).
2-37
DEMR VE ELK
izelge.20- S ouk H addelenmi eritlerin lemD urumuna Gre S eimi
rn S ertlik
K alnl, mm Rockwell
> <
1.8
1.0 1.8
0.6 1.0
0.6
1.0
0.6 1.0
0.6
1.0
0.6 1.0
0.6
1.0
0.6 1.0
0.6
1.0
0.6 1.0
0.6
En Az
B84
B90
30T 76.0
15T90.0
B70
30T 63.5
B60
18T80.0
15T85.5
z
z
E n ok
(yaklak)

B85*
30T73.5
15T88.5
B75*
30T 67.0
15T88.5
B65*
30T 60.0
15T82.0
B55*
30T53.0
15T78.5
K vrma D eneyi uygulamas
Hibir ynde kvrma gerekmiyor
Kalnla edeer bir yarap evresinde
haddelemeye dikey ynde 90
kvrlabilmeli
Kalnla edeer bir yarap evrekinde
haddeleme ynnde 90 ve haddelemeye
dikey ynde 180 kvnlabilmeli
Herhangi bir ynde kendi stne
kvrlabilmeli
Bir stteki gibi
lemD urumu (Temper)
No.l (Sert)
No.2 (Yarm sert)
No.3 (eyrek sert)
No.4 (Yzey haddelenmi)
No.5 (Tam yumuuak)
No.4 ve No.5 ilem durumundakiler bazen %0.15 - 0.25 C aralnda sipari edilebilirler.
Her bir siparite en yksek sertlik deeri karlkl olarak anlamaya balanmaldr.
* Bunlar yalnzca gnderilme srasndaki sertlik deerleridir. Daha sonraki sertlikler yalanmadan tr biraz daha yk-
sek olabilir.
14. Biimlenebilirlik zelliine gre elik saclarn seimi: Souk haddelenmi karbonlu elik saclar ile
scak haddelenmi elik saclar ve eritler biimlenebilirliklerine gre 3 ayr nitelik dzeyinde retilirler . Bu ni-
telik dzeyleri CQ, DQ ve DQSK simgeleriyle belirtilir.
Hangi nitelik dzeyinin gerektii, Biimleme Yeinlii ndisine, BY (=FSI) gre saptanr. Belirli bir para
ve retim biimine uygun nitelik dzeyi aadaki yntemle bulunur :
1. SAE J863 standardnda aklanan yntemle, nitelii belirli bir paradan numune kararak biimlenebilir-
lik deneyi uygulanr. rnek krlrsa daha yksek nitelikli bir elik seilir.
2. Krlmayan rnek zerinde, SAE J863 standardnda gsterildii biimde, e ve e2 gerinimleri llr.
3. Aada verilen denklemler kullanlarak kritik blge/blgeler iin biimleme yeinlii indisi, BY
(=FSI), hesaplanr. En fazla germe blgesindeki e2 gerinimi, %0 ile + %30 arasnda ise
gerinimi %0 ile - %30 arasnda ise
denklemleri kullanlr. Burada:
t = kalnlk, mm.
e = % byk gerinim
e2 = % kk gerinim
2-38
= (0.6e
2
+15+13.8t)-e
BYI = (1.5e
2
+15 + 13.8t)-e,
DEMR VE ELK
ve &2 gerinimin deeri (-) iareti gznne alnmakszn daima (+) olarak uygulanr.
Yukarda verilen denklemlerin geerlilii, 3 mm den kaln saclar iin belirlenmi deildir. Bu nedenle bu
yntemin gvenirlilii, kalnl < 3 mm olan saclar iin yksektir.
Yukardaki denklemdeki 15 deimezi, olas krlmalar karlayabilmek iin karlkl anlama ile deiti-
rilebilir. 15 deeri genelde kalp, ya, basn ve ej gerinimininin elik iyapsna baml deiimlerden kaynak-
lanan %10 gerin n farkllnn gvenilirlik etmesine karlktr. Deimez 15 yerine 20 olarak alnrsa gve-
nilirlik etmeni gerinimin %5 ine; 10 olarak alndnda ise gvenilirlik etmeni gerininn %15 ine edeerdir.
4. Bundan sonra aada izelge.21 de verilen deerlere gre eldeki uygulama iin gerekli olan elik sacn
nitelik dzeyi seilir.
izelge.21- Biimleme Yeinlii ndisi Kullanlarak
elik Sac ve eritlerin Nitelik Dzeninin Belirlenmesi
Deneyde Kullanlan
eliin zellii
DQSK
DQ
CQ
Deney Sonularna Gre
Seilmesi Gerekli elik Nitelii
B YI
(-20)-(-11) (-10) -(-1) 0-(+5) > + 6
DQSK
a
DQSK
b
DQSK DQ
DQSK" DQSK DQ CQ
DQSK DQ CQ CQ
C
a) Bu durum, satan ok fazla nitelik beklenildiini belirtmektedir; parann tasarmnn deitirilmesi ya da
daha kk paralara ayrlmas gerekebilir,
b) Bu durum, parann ok zor biimlenebildiim belirtmektedir; nitelii artrmak sz konusu olamadndan
takm, tasarm, ekme paralan vb. yeniden gzden geirilmeli. Bunlar deitirilemez ise zel elik sipari-
i vermek gerekebilir,
c) Biimleme ileminde hibir sorun beklenmemeli; ilem ekonomisini etkileyen etmenlere baklmal.
5. Yelerince uzun bir sre uygulamadan sonra SAE J424, elik Saclann Krlma Toleranslarnn Saptanma-
s, standardna gre kullanlan eliin nitelii gzden geirilmelidir. Uygulama yksek hurda oran gste-
riyorsa takm, ya ya da seilen elikten kaynaklanan bir sorun var demektir. Eer sorunun elik niteli-
inden geldii saptanrsa, daha yksek nitelikli bir elik seimine gidilmelidir. Eer hurda oran ok
dk karsa bu durumda daha ucuz nitelikteki bir sac seilebilir.
rnekler:
rnek. 1- 2.00 mm kalnlndaki bir sacn SAE J863 standardna gre yaplan biimlenebilirlik deneyinde
elde edilen gerinim deerleri unlar olsun :
e
r
= %33, e
2
= +%10
Bu durumda,
BYI = [0.6 (10) + 15 + 13.8 (2)] - 33
BYI =16
Eer denenen sac CRCQ nitelikli bir elik sac idiyse, NRDQ nitelikli olan (ASTM A621); eer denenen
HRDQ nitelikli bir elik sac idiyse HRCQ nitelikli bir sac (ASTM A569) seilebilir.
rnek.2- 0.9 mm kalnlndaki bir sacn SAE J863 standardna gre yaplan biimlenebilirlik deneyinde
elde edilen gerinim deerleri unlar olsun :
2-39
DEMR VE ELK
d = %55,
Bu durumda
BYI = [1.5 (15) + 15 + 13.8 (0.9)] - 55
BYI = -5
Eer CRCQ nitelikli bir elik sac kullanld ve biimleme ileminde sorunla karlald ise CRDQ nitelikli
elik sac (ASTM A619); denenen CRDQ nitelikli idiyse CRDQSK nitelikli elik sac (AS A620) kullanlabilir.
Denenen ve sorunla karlalan elik sacn nitelii CRDQSK ise, bu durumda biimleme ilemlerinde ya da
parann tasarmnda deiiklik dnlmelidir.
D- Yzey Durumu : izelge. 19 kullanlarak A, B ve C ye gre seilmi olan elik rnn gerekli yzey duru-
mu belirlenir.
E- Kenar durumu : Aada verilen izelge.22 kullanlarak, A, B ve C ye gre seilmi olan elik rnn
gerekli kenar durumu belirlenir.
F- Boyutlar : retilecek parann tm boyutlar gznne alnmaldr. Kalnlk toleranslar iin ASTM
A568 geerlidir.
Boyutlar daima kalnlk, en, boy srasnda belirtilir. Deerleri verilirken mm birimi kullanlrsa kalnlk iin
virglden sonra ilk ondalk; en ve boy iin ise yalnzca tam saylar kullanlr. Kangal olarak sipari verildiinde
boy iin C simgesi kullanlr.
rnek:
boya kesimli 0.9 x 900 x 2150
kangal 1.2 x 1200 xC
Amerikan standartlarna gre karbonlu elik sac ve eritlerin seimi iin aada verilen izelge.23 de zet-
lenen bilgiler kullanlabilir:
2-40
rn A d
S oukH addelenmi
elik S ac
S cakH addelenmi
elik S ac
S cak H addelenmi
elik erit
S ouk H addelenmi
elik erit
N itelik
va da
tlemD urumu
T ecimsel N itelikli
ekmeN itelikli
zel D urgunlatnlm
ekme N itelikli
T ecimsel N itelikli
ekme N itelikli
zel D urgunlatnlm
ekmeN itelikli
T ecimsel N itelikli
ekme N itelikli
zel D urgunlatnlm
ekme N itelikli
tlemD urumu(T E M PE R)
N o. 1
N o. 2
N o. 3
N o. 4
N o. 5
A S T M
S tandard
A 366
A 619
A 620
A 569
A 635
A 621
A 622
A 569
A 621
A 622
A 109
Yzey D urumu
T anm
A tmosfere ak A tmosfere kapal
(yzey haddelenmi) (tavlanm)
mat
mat
ok parlak
H addelendii gibi (kara)
D ekape - kuru
D ekape ve yal
H addelendii gibi (kara)
D ekape- kuru
D ekape ve yal
mat
olaan parlak
enparlak
S imge
. . . E
. . . U
. . . B
A
P
0
A
P
0
1
2
3
K enar D urumu
T anm
K esik (Cut)
H adde (M ili)
K esik (Cut)
H adde (M ili)
K eli
K esik
izelge
VI I . 26'e
baknz
S imge

M
C
M
S
C
1
2
3
4
5
1
DEMR VE ELK
K A YN A K A
(1) T E K N E ., M hendisler iin elikS eimi, MMO Yayn, Ankara, 1992.
(2) CRAFTS, W, LAMONT, (eviren; ZAR N .) elik S eimi ve S ertleebiime, MMO Yayn, An-
kara, 1971.
(3) N ew Caxton E ncyclopedia.. Iron ve Steel Maddeleri, London, 1968.
(4) KENTS M echanical E ngineers' H andbook, John VViley & Sons ine., New York, 1958.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 653,680,1780-81,1831-33,1895,
2038,2106, 2242-43,2324,2346-47,
2413-14, 2425-28, 2520-21, 2591,
2626,2719,2799,2831,2849, 2866,
2880-82,2921-22,2975-77 (1968-78)
T S 3027-29,3048,3062-63,3131-32,
5264, 5292(1978-87)
T S 5726,5781, 5859-60(1988)
T S 601,602 (M art 1968)
T S 882(K asm1970)
T S 965 (N isan 1971)
T S 1381 (N iasn 1973)
Demir ve eliklerin Kimyasal Analiz Metotlar (e-
itli elementlerin aranmas)
Demir ve eliklerin Kimyasal Analiz Metotlar
Paslanmaz elikler, Yksek Scakla Dayankl
elikler ve Benzeri Krom-Nikel-Demir Alamlan
(eitli elementlerin aranmas)
Demir, Nikel ve Kobalt Alamlar (Krom, Beril-
yum, Titan. Molibden Tayini)
eliklerin Kimyasal analiz Metotlar (Karbon ve Si-
lisyum Tayini)
eliklerin Ostenit Tane Byklnn Mikrografk
Tayini
Biimlenebilen eliklerden Numune Alnmas ve
Deney Parasnn Hazrlanmas
eliin Ucuna Su Vererek Sertleebiime Deneyi
(Jominy Deneyi)
2-42
DEMR DII METALLER
VE ALAIMLARI
Hikmet YAAR, Kimya Yk.Mhendisi
1. A L M N YUM VE A L A I M L A RI
B ulunuu ve nemi
Feldspat, kil, boksit gibi 250 deiik mineral halinde yer kabuunun % 8 ini oluturan alminyum, bugn
demir-elik ten sonra en fazla retilen bir geretir. Hafif bir metal olmas yannda yksek iletkenlii, korozyon
direncine sahip olmas, kolayca scak ve souk ekillendirilebilmesi gibi zellikler, alminyumun nemini arttr-
maktadr. Saf halde yumuak ve mekanik zeliklerinin dk olmasna karlk alamlar elik lsnde zel-
liklere sahiptir.
naat, otomotiv, ulam, gda ve kimya sanayiinde fazla miktarlarda tketilen alminyum, uzay ve havaclk
alanndaki kullanmyla stratejik nem kazanmtr. Keza toz halinde boya ve vernik yapm ve alminotermide
kullanm da bu metalin nemini arttrmaktadr.
A lminyumS tandartlar ve S nflandrmalar
Alminyum ve alamlar yurdumuzda TSE tarafndan standartlatrlmtr. Bu standartlara ait baz rnekler
aada gsterilmitir:
TS 709 : Alminyum levha, erit, oluklu saclar
TS 1628 : Alminyum kleler
TS 1629 : Talal ilenenler
TS 2349 : Alminyum alamlar, vb.
Yurdumuzda alminyum ve alamlarn reten Seydiehir Alminyum Tesisleri de "Etial = Eti Normu" ad
altnda bir zel standartlatrma uygulamaktadr (Bak. izelge. 1).
Alminyum ve alamlarnn yurt d lkelerde milli ve zel kurulularca uygulanan bir ok standard bulun-
maktadr. Bu Standard rnekleriyle edeerlikler de izelge. 1 de verilmitir.
Alminyum ve alamlarn.
- lem alamlar,
- Dkm alamlar,
- Toz metal.
olmak zere grupta incelemek adet olmutur.
ABD zel kurulularndan The Aluminium Association ilem alamlarna 1000, 2000, .... 9000 gibi seri nu-
maralan vermi ve bir ok milli ya da zel kurulular bu numaralandrma ya da snflandrmay benimsemitir.
ASA da ayn snflandrmay esas almtr.
lemGsterilileri ve T emel lemler
Temel ilemler dier sayfada gsterildii gibi belirtilir:
2-43
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
H arf T emel lem
F retildii gibi
O Tavlanm - Yalnz ilem alamlar
H Gerilim - Sertletirilmi (souk ilenmi)
W zelti sl ilemi uygulanm - Doal Kaynaklar
T F, O ve H dndaki etkileri meydana getirmek iin sl ilem grm.
Bu temel ilemlerin alt blmleri ve anlamlar da yledir:
- EC Elektrik iletimi ilerinde kullanlan alminyum iindir. Saflk derecesi en az % 99.45 tir. ok az
bakr ve bor ierir. Safszlklar ok sk denetlenir.
- O Tavlanm, yenilenmi (yeniden kristallemi) alamlar iin kullanlr, en yumuak durumu belirtir.
- F Alamn retildii durumda olduunu belirler.
- H Yalnzca gerilim sertletirilmesi ile sertleebilen alamlara uygulanr.
- Hl Gerilim sertletirilmi (souk ilenmi) durumu belirtir. Bunu izleyen 1...8 rakamlar gittike artan
sertlik anlam tar.
- H2 Gerilim sertletirilmi ve ksmen yenileme sreci uygulanarak yumuatlm sertlik durumunun belir-
tilmesi gereken alamlar iin bir ikinci rakam kullanlr. rnek: H24 = yan sert.
- H3 Magnezyumlu gerilim sertletirilmi alamlar.
- W zelti sl ilemi, sonra doal yalandrlm.
- Tl Scak ilenmi, soutulup doal yalandrlm (dkm ve scak ekstrzyon), esas itibariyle kararl
durum.
- T2 Tavlanm alam (yalnz dkmler).
- T3 zelti sl ilemi sonunda souk ilemle sertletirilmi, daha sonra yalandrma uygulanabilir.
- T4 Isl ilem sonu doal yalandrlm.
- T5 Yalnzca yapay yalandrma, dkm ve scak ekstrzyon sonucu yalanma olursa kullanlabilir.
- T6 zelti sl ilemi ve yapay yalandrma uygulanm.
- T7 zelti sl ilemi, sonra kararl duruma getirilmi.
- T8 zelti sl ilemi, souk ileme ve yapay yalandrlm.
- T9 Isl ilem, yapay yalandrma ve souk ilenmi alam.
- T10 Birbirini izleyen ksmi zndrme sl ilemi, yapay yalandrma ve souk ileme grm alamlar-
dr.
zellikleri
Atom arl 27
Ergime noktas 658 C, kaynama noktas 2500 C
Younluu 2,7 g/cm
3
2-44
izelge. 1- A lminyum lemve D kmA lamlar ile E deerleri
ET BANK
ETAL-F1
ETAL-0
FTUL-3
ETAL-5
ETtAL-6
6TAL-7
ETAL-S
ETAL-5E
ETAL-6E
6TLA-7E
ETAL-20
ETAL - 1
ETAL-22
ETAL 24
ETAL-30
ETAL-31
ETAL - 33
ETAL - 35
ETAL - 3
ETAL - 44
ETAL-50
ETAL-51
ETAL - 2
STAL - 53
ETAL. 54
ETAL - 60
ET AL-t i
ETIAL - M
ETAL-65
ETLAL - 95
ETAL-110
ETAL -120
T AL- 1
FTI/M - I4
ET/.L - K5
ETlAL-IEO
E T A I . 1 6 0
CT AL - 17 5
"n/.L 1 7 5
hT AL . 1 7 7
p
.T: .', . 17 5
; :v.-'.L --:-o
rr...!. -i ?
L-:I<.L - r :-
~:i. -~;
Cu
0.15
0.05
0.05
0.04
0.03
0.03
" U
?-*
3.S-4.S
0.014 .20
0.25
0.10
O.X
1.0-2.0
0.20
0.20
0.10
0.05
0.15
0.10
0.10
0.03
0. 15 4 4 0
0.10
w
0.10
0.10
020
0*1.5
1.B-IJO
3.04.0
0 1
2.S-3.S
0.02
1 0. 3 . 20
0.72.S
0.80
t u t
<&S0
F
0004 * 0
0.70
0.60
0.40
0.30
0.2S
0.15
0.40
0.30
0.2S
0.70
0.70
0.7
0.50
0.7
0.7
0.7O
0.70
0.50
0.5
0.70
0.7O
0.30
0.40
0.50
0.3O
0.40
0.20
0.70
0.8
0.50
0.60
1.10
0.60
1.0
1.0
0.50
0.60
0.15
0.4O
1.0
0.6
0.30
0.30
Si
0.35
0.2S
0.35
0.25
0.20
0.15
0.10
0.15
0.10
0.10
0.40
0.5-1.0
U 4 1
0.50
0.6
0.3
0.5
0.6
0.4
0.4
0.3
0.3
0.2
0.3
0.40
0.3-0.7
1 7 1 . 1
0.65
* W4 * 0
< u
4.5-0.0
11.5-13.5
11H1S
11.HS.0
11.CM3.0
7.S-100
1 0 0
t.0-10.
I M- 7 . 4 0
SS.S
.11i
17.0 f t O
0.350
0.30
Zn
0.06
0.08
0.05
0.05
0,04
0.03
0.30
0.25
0.25
0.25
0.10
0.25
0.20
0.40
S.H.1
0.25
0.25
0.2-0.0
0.15
0.10
0.10
0.05
0.25
0.10
0.20
0.10
0.10
0.10
0.2
0.70
1.0
0.1
0.5
0.04
0.50
2.0
0.20
0.10
0.10
Mn
0.05
oj-1. 2
14 -1.0
1.1.5
l.1.5
O*1.S
0. 3 4 J
0.20
B.30
0.24 .7
0.10
0.10
0.05
0.104.
0.20
0.44.
0.15
0.10
0^4 . 0
0.20
0.40
0.30
0.2
0.50
0.50
0.44.0
0.3
0.03
0.104 20
0.5
0.2
0.10
0.10
Ma
024 J
0404J
0.10
1 * 1 . 1
0.30
0*40
28-3.4
2.1-2*
05-1.1
L M J
12-U
1 7 - 3 7
1.7-2.4
U 4 I
4 4
0.SS4.CS
100-1JO
0.05
0.15
0.10
0.10
0.20
M U
0.40
0.30
0.3 4 4 5
7-1.2
03 04 4 S
005 4 .10
0.3
0.8
0.10
0.05
M
0.30
0.10
0.10
0.10
0* 1 . 1
0.30
0.20
0.1
0.3
0.02
0.30
0.5
00-1.3
0.10
0.10
Tl
0.05
0.05
0.04
0.03
0.02
0.15
0.15
0.10
0.10
0.2
0.2
0.2
0.15
0.10
0.10
0.15
0.08
0.20
0.20
O
0.10
0.10
0.10
0.20
0.104 .3 5
0.104 .2S
0.1
0.10
154.
0.30
0.15
0.05
0.20
0.5
04 4 . 15
o.os
ttoAlr
0.05
0.05
0.05
0.03
0.03
0.03
0 0 2
0 0 2
0.02
0.02
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0 0 5
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.05
0.151*OS,P..O.05
0.10
0.15 1*
0.20
0.15
0.15
0.15
0.2
0.10
0.1S4 .3
0.05
JI.IO.KBOJ .05
0.05
0.05
0.05
0.66
0.15
0.15
0.10
0.10
0.10
0 10
0.10
0.10
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.25
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
0.15
(SBAOB 0.17. PbftOS. SnOOS
(P*:0.10.Sn:O.OS|
0.05
0.05
0.05
0.15
0.15
0.15
TSE
AI99.0
AL .5
Al 99.7
AL 99.8
M M
CU Mk l
Mt nCu
MWnUoi
AIMnl
At MnO. St aO^
AI-MO2
AIMO3
WW0lMn0.1
AI-MoSI
AIZIMo
E-AlMoS
Miatt
AlFeSI
AI-S5
AI-SI12
AI-S12F!
M-SCCU3F*
AICU4S
DN
AI99.0
A199.5
Al 99.7
Al 99.8
E-M9O.S
E-AI 00.0
E-M0B.7
tLcumn
ACut JUn
noMn
MMnCu
MMnl Mel
AlMn
MMnOSMDO.
MZnUaCv l . l
M U 1
Mla0-5
AIMOSI1
E-AIMaSI
Uo SC ;
AlFeSI
AI-SI5
G-AISI12
GO-AS2
OAIS&CV3
S t CMS
AI CU4 T I G*JCo4n
AA
1100
1030
1050
1060
1070
1080
EC
EC
EC
2011
2014
2017
3003
3004
3103
3105
7178
7075
5005
5050
5052
5164A
5251
6351
6463
6061
8011
319
B443
A413
413
A332
A380
A36O
Fs332
A357
392.1
M.F
A45
M
JW
A8
A7
A8
A5/L
ASA.
A6A.
Mme
A-U4 S0
MMO
A-M1
A-MIG
A-M
N31
^zsou
A-G0.6
A-G1.5
MKSC
A-G3
A-G2M
A-GS
A-SGW
A-GSA.
6061
A-Min
A-S13
ASI 2
it-S12UN
AS0U3 A
ASttGU
AUSGT
ALCAN
D25
MTM10I
o o n 00201
99.80
c snS04 0f
B1SH004 0I
16040
28S
1 8
17S
24S
D35
4S
6227
75S
B57S
A57S
57S
C54S
~ 5K
B51S
rcsos
65S
123
160x
B160
162
C143
B150
B143
225
226
UNI
3567
4507
MI P 4 7
P4LP400
pmcu4 .4 a4 iT0fa
Pw n <MaUn
PAf t O l JCo
PAM*l1.2Ud
3568
P-M24 .0HaCy
P AMo l . l
m u
P-AM13.5
P<HMog
P-MM.4 I0J
P. M. 5 t t a
Ml M0 1 Ol
OO-MSISFa
G-AISI13
A-S10G
GOASM2CU2F*
GMSOCU
7
*
GAICU4 5
G-AlCu
B.S
1C
1B
L4 8
1A
1E
1E
1E
FC1
H15
1-97
N3
N3
0OT5 07 4 A
N41
N4
NS
L8O
H9
H3O
91-E
H-20
LM4
LM18
LM6
LM20
LM13
LM24
LM26
LM2
L91
LM11
CSA
9900
9950
997 0
C860
CM41
CG42
MC10
ZG62
B57S
A57 S
GAZO
MS7S
GS10
SK31UP
SC53
S5
S12P
L2551
L2630
C135
225
226
KS.JM
1100
EH1060
CB60A
2014
CM41A
2024
3O03
3004
7075
G1B
ER50
5062
5154
6063
SC640
S5A
A13
S12C
SN122A
380
360
SC103A
AO3831
392
AI99.0
AI99 5
AI99.7
Aicuoan
ft-cvtmuo
AIMnl Cu
AI-Mn1Cu
AlMol
AL-M02
AI-MO5
A-SIMa
AI-S5CU3
AI-S5
AI-SI12
V-aiO-Cu3F
AI-Cu4T
0O5 T
AD1
A1.A5
A0.A6
A7
A1M
AK8
1100
1160
AMIS
AMK-2
W9fi.
VV95A
AM91
1520
1530
1310
1350
AI31
AI6
AK
AK12
AK
AI3O
AI4
AKMN
AI7
JI S
A1100
A1.1
A1.0
A2011
A2014
A2017
A 2024
A3003
A 3004
A7075
A5005
A28A
A5052
A5154
A 6063
AC2B
AC8C
W5EBLEH
SAE25
KC2C. UEAJ4 Cu n
SAE260
SAE26
SAE24
SAE20
UNE Al 7?nlfeCu
VSMAMOl.UNEL-3 7 10
SAE207
SAE201
SAE208
SAE212
VSMAlSiMa
SAE326
GO-AISBFs
0-MS13 Ollt ant 14
SAE305
SAE321
.o.yaosoTs
W SCu3 Mg. SAE332
AI-S10Cu2Fe
SAE32
VSMG-AICU5T
I
2
72
>
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
Is iletkenlii 228 W/(m.C)
Is kapasitesi 0,896 kJ/(kg.C)
Uzama katsays 2,36.10'
5
mm/mm C
Elektrik iletkenlii 266 ohm. mm
2
/m
Alminyum metali kesildii zaman gm gibi parlaktr. Havada bekletildiinde ince, koruyucu bir oksit fil-
miyle kaplanr. Eloksal ilemiyle korozyon direnci daha yksek hale gelir. Bu tabaka da istenilen tona renklendi-
rilebilir. Alminyum, asitlere dayanamaz. Ancak saf halde ise deriik nitrik aside direnlidir. Kuvvetli bazlar da
alminyumu zer.
Alminyumun hafiflii ve iletkenliinin yksek olmas bakra rekabet edecek derecededir.
Kolayca deerli alamlar haline getirilebilir. Alam katk maddelerinin balcalar bakr, magnezyum, silis-
yum, inko ve mangandr. ASA ya da AA snflandrmasnda snflarn nemli zellikleri ve genel kullanm yer-
leri aada verilmitir.
1000 Serisi: Saf ya da ok az alam eleman bulunduran malzemeler olup levha, folyo ve profil haline kolay-
ca getirilebilir. Derin ekme ilemine de uygundur. EC grubu iletkenlerin yapmnda, dierleri fazla dayanm iste-
meyen korni, kap, pencere profili, folyo, mutfak eyalar ve eitli eyann yapmnda kullanlr.
2000 Serisi: Bu serideki temel alam elementi bakrdr. Isl ilem gerektirir. Sertletirilen alamn ekme da-
yanm artar, iyi ilenirler. ekme dayanm 490 Mpa (490 N/mm
2
) a yaklar. Korozyon direnci azdr, galvanik
engellemeyi gerektirebilir. Balca otomotiv, vagon, uak ve mhimmat sanayiinde yksek dayanm ve hafifliin
gerekli olduu yerlerde kullanlmaktadr.
3000 Serisi: Ana alam eleman % 1 - 1.5 dolaylarnda mangandr. ok az miktarlarda demir ve silisyum da
alam karakterize eder. Orta dayanml, iyi ilenebilen alamlardr. Daha ok tanklar, toplama kaplar, karavan-
lar yapmnda ve dier levha almalarnda kullanlrlar.
4000 Serisi: Ana alam eleman silisyumdur. Dk ergime scakl, esneklik ve dekoratif grnm bu seri-
nin nemli zellikleridir. Lehim teli, mimari uygulamalar ve radyatr dilimleri balca kullanm yerleridir.
5000 Serisi: Etkili alam eleman magnezyumdur. Yksek ekme dayanm, sertlik, anma direnci, deniz at-
mosferine kar korozyon direnci ve iyi kaynak edilebilirlii nemli zellikleridir. Souk ekillendirmeye uygun
dmez. Sertlik ve dayanm istenilen zel konsksiyolar iin kullanlmaktadr.
6000 Serisi: Bu seriyi silisyum ve magnezyum beraberce karakterize eder. Orta derecede mekanik dayanm,
iyi ekillendirilme. sl ileme yatknlk ve korozyon direnci nemli zellikleri olup bu seri alamlar ila, kimya
ve gda sanayilerinde, ambaljlamada ve makina paralan (otomat paralar gibi) imalatnda kullanlmaktadr.
7000 Serisi: Ana katk maddesi olan inko % 5 dolaylarnda kullanlr ve alamlara ok yksek ekme daya-
nm verir. Tavan vinleri, kamyon kasalar, vidal makina paralar, uak, roket ve mhimmat sanayi paralan
balca kullanm yerleri olmaktadr.
8000 Serisi: % 2 dolaylarnda alam katk maddesi olan lityum seriye hafiflik, yksek ekme ve akma daya-
nm salar. Uzay ve havaclk sanayiinde kullanlmaktadr. Yksek yorulma dayanmna sahiptirler.
Alminyum ilem ve dkm alamlannn ok kullanlanlarna ilikin mekanik zellikler izelge. 2 ve izel-
ge. 3 de grlmektedir.
2-46
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
izelge. 2-A lminyum lemA lamlarnnM ekanikzellikleri
A lamtr
ve tcmpcri
1060-0
1060-H12
1060-H16
1100-0
1100-1112
1100-16
1350-0
135O-H12
1350-16
2011-T3
2014-T4
2014-T6
Alclad 2014-T6
2024-T0
2024-T4
2025-T6
2036-T4
2117-T4
2219-T42
2219-T87
3003-0
3OO3-H12
30O3-H16
3OO3-H18
3004-0
3004-1134
3004-1138
3105-0
3105-H16
4032-T6
5005-0
5OO5-H12
5OO5-H18
5050-0
5O5O-H34
5O5O-H38
5052-0
5052-H34
5O52-H38
5O56-H38
5154-H38
5252-H38
5254-0
5254-H38
5454-0
5454-H34
5456-0
5456-H116
6061-0
6061-T6
6063-T4
6063-T6
6063-T832
6101-T6
6262-T9
6463-T6
7001-0
7001-T6
7O49-T73
7O5O-T13511
7075-0
7075-T6, T651
7178-T6
8176-H24
ekme
dayanm
M Pa
69
82
110
90
110
145
82
97
124
379
428
483
469
186
469
400
338
297
359
476
110
131
179
200
179
241
283
117
193
379
124
138
200
145
193
221
193
262
290
414
331
235
241
331
248
304
310
352
117
310
172
241
290
221
400
241
255
679
517
497
228
573
607
117
A kma
M Pa
27
76
103
34
103
138
28
82
110
297
290
414
414
76
324
255
193
166
186
393
41
124
172
186
69
200
248
55
172
317
41
131
193
55
90
200
90
214
255
345
269
172
117
269
117
241
159
255
48
280
90
214
269
193
379
214
152
628
455
435
103
504
538
97
K esme
duyanm
M Pa
48
55
60
62
69
82
55
62
76
221
262
290
283
124
283
241
.
193
_
_
76
97
103
110
110
124
145
82
110
262
76
97
110
103
124
138
124
145
166
221
193
159
152
193
159
179
-
207
76
207
97
152
186
138
241
152
-
_
304
_
152
331
69
Uzama50 mmde %
ubuk ka-
lnl 1.6nn)
43
16
8
35
12
6
_
-
-
_
10
20
20
_
24
-
20
10
30
10
5
4
20
9
5
24
4
_
25
10
4
24
8
6
25
10
7
-
10
5
27
10
22
10
-
-
25
12
22
12
12
15
.
12
-
-
_
17
11
10
15
ubuk ka-
lnl 13mm
_
45
25
17
-
_
15
20
13
-
22
19
19
-
27
_
_
40
20
14
10
25
12
6
-
-
9
-
-
-
-
_
30
14
8
15
.
-
-
-
-
24
16
-
17
-
-
10
-
14
9
12
12
16
11
11
-
S ertlik, B rinell
10 0 bilya ve
4900 N
yklemede
19
23
30
23
28
38
-
_
_
95
105
135
_
47
120
110
,
70
_
_
28
35
47
55
45
63
77
-
-
120
28
_
-
36
53
63
47
68
77
100
60
75
58
80
62
81
90
-
95
-
73
95
71
120
74
60
160
135
-
60
150
-
2-47
.1 .1.
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
izelge. 3- Alminyum Dkm Alamlarnn Mekanik zellikleri
Alam tr
ve
Temperi
ekme
dayanm
MPa
Akma
MPa
Kesme
dayanm
MPa
Uzama 50 mm de %
ubuk ubuk
kalnl kalnl
1.6 mm 13 mm
Sertlik Brinell
10 mm
0
bilya ve
4900 N
yklemede
KUM DKM
201.0-T7
208.0-F
222-T61
295.0-F
319.0-T6
355.O-T6
520.0-T4
7O7.O-T7
771.0-T6
851.0-T5
-
204.0-T4
208.0-T6
222.0-T65
296.0-T6
319.0-F
355.0-T6
A357-T61
A380-T6
B443-F
707.0-T7
852.0-T5
414
131
207
159
214
221
290
255
290
117
331
241
280
241
193
255
310
315
145
310
186
345
82
-
90
138
138
152
207
241
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
3
1.5
-
1.5
1.5
2
12
1
5
3
DA M KA L I BA DKM
200
152
-
-
97
-
248
250
41
241
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
8
2
,
2
1.5
1.5
3
1.5
2.5
3
3
110-140
40-70
100-130
55-85
65-95
70-105
60-90
65-95
75-105
30-60
-
75-105
125-155
75-105
70-100
75-105
85-115
88-120
30-60
80-110
55-85
2-48
m
&
E l i
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
2.MAGNEZYUM VE ALAIMLARI
B ulunuu ve nemi
Magnezyum doada Magnezit (MgCO3) ve dolomit (MgCO3.CaCO3) halinde bulunmaktadr. Saf olarak pi-
roteknide ve laboratuvarlarda, aynca baz metallerin (B, Si gibi) elde edilmesinde kullanlmakta ise de daha ok
deerli alamlarn hazrlanmas bakmndan nem tamaktadr. Hafiflii, ilenebilirlii ve oksitlenme direnci bu
alamlarn hazrlanmas iin avantajlardr. Bu alamlar uzay ve havaclk sanayiinde ok kullanlmaktadrlar.
M agnezyumun S tandardizasyonu ve S nflandrlmas ve K sa Gsterilii
Daha ok ASTM ve SAE standardlan yaygndr. Her ikisi de bileim ve temperleri aklamaktadr. Ksa gs-
termede ilk iki harf, alam oluturan fazla miktardaki (ana) elementleri belirler. Eit miktarda ana katk element-
leri iin alfabetik sra uygulanr. Sonraki rakamlar katk yzdesini, daha sonra gelen harfler de kk katk mad-
delerini gsterir. Kullanlan harflerin anlamlar:
A : Alminyum, E : Nadir toprak metali, H : Toryum, K : Zirkonyum,
M : Mangan, Q : Gm, S : Silisyum, T : Kalay ve Z : inkodur.
Temper durumunu bildiren harf ve rakamlar:
F : Yapld gibi
O : Tavl
H 10, H 11 : Gerinim sertlemeli
H 23, H 24, H 26 : Gerinim sertletirilmi ve tavlanm
T 4 : Isl ilemle sertletirilmi
T 5 : Yapay yalandrlm
T 6 : Isl ilemle sertletirilmi ve yapay yalandrlm
T 8 : Isl ilemle sertletirilmi, souk ilenmi ve yapay yalandrlm.
zellikleri
Atom arl
Ergime noktas
Kaynama noktas
Younluu
Uzama katsays
: 24,31
: 650 C
: 1107 "C
: 1,74 g/cm
3
: 2,73.10"
5
mm/mm C
Magnezyum gm gibi parlak olmasna ramen ak havada hemen gri oksit tabakasyla kaplanr. Kuru ha-
vada bu tabaka ana metali korursa da nem ya da su magnezyumu oksit filmine ramen etkiler. Hatta suya brak-
lan magnezyum yava da olsa tamamen znerek hidroksite dnr. Tel ya da erit halinde, ergime derecesinin
biraz stnde tutuarak ok parlak bir k verir, yanma sonunda oksit ve nitrrleir.
Magnezyumun nemli alamlarnn bileim ve zellikleri izelge. 4 de gsterilmitir.
2-49
Alam
AM 100 A-61
AZ 63 A-T6
AZ 81 A-T4
AZ91C-T6
EZ 33A-T5
HK31 A-T6
HZ 32A-T5
K A-TF
QE 22A-T6
QH21 A-T6
ZE41A-T5
ZE 63A-T6
ZH 62A-T5
AM 60A-F
AS 41 A-F
AZ 91 A,B-F
AZ 10A-F
AZ31B.C-F
AZ 61 A-F
AZ 80 A-T5
HM 31 A-T5
MIA-F
ZK 60 A-T5
Al
10.0
6,0
7,6
8.7

6.0
4..
9.0
1,2
3.0
6,5
8.5

B
Mn
0,1
0,15
0.13
0,13

0,13
0,35
0,13
0.2

1,2
1,2

1 e
Th

3.3
3.3

60

1.8

3,0

i m , %
Zn Zr
K um

3.0

2,1

4.2
5.8
5,7

0.6
0,7
0,7
0.7
0.7
0,7
0,7
0.7
0.7
B a
_

0,7
F ki r t m
0.4
1.0
1,0
0.5
5,5

0.45
Dier
^ekme
day.
MPa
Akma dayan m
ekmede
MPa
Basma
MPa
ve K okil D km

3.3 RE

2,5Ag,2.1RE
2.5Ag, l.ORE
1.2 RE
2,6 Re

280
280
280
280
159
221
186
179
202
280
207
304
241
s nl D km
1.0 Si
207
221
228
152
131
82
145
110
103
90

193
207
138
193
172
152
131
82
145
110
103
90

193
207
138
193
172
117
152
152
117
152
166
a u b u k v e P r o f i l l e r

241
262
310
379
290
255
366
145
200
228
280
228
179
304
69
97
131
241
186
82
248
Yarak-
lama
MPa

359
304
359
280
280
255
124

352

338
_

228
283

345
193
407
Uzama
50 mm de
%
1
5
15
6
2
8
4
1
3
4
3.5
10
4
6
4
3
10
15
16
7
10
12
11
Kesme
dayanm
MPa
145
124
145
145
145
138
55

159

166
_
138
131
138
166
152
124
179
Sertlik
R 10"
500 kg
69
73
55
66
50
55
57

80

62
60-85
70
_
435
338
414
566
304
607
L e v h a l a r
A31B-H24
HK31A-H24
HM21A-T8
3,0

0,6
',0
2.0
1,0

_
0.6

290
228
235
221
200
172
179
159
131
324
2X3
269
15
9
11
159
138
124
504
469

DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI

3. B A K I R VE A L A I M L A RI
B ulunuu ve nemi
Doada kuprit, halkopirit, malahit, azurit gibi filizler halinde, ayrca nisbeten soy bir metal oluu itibariyle de
ham bakr olarak fazla miktarda grlebilen bir elementdir. Filizlerinden kolayca indirgenir.
Tarihin ok eski yllarndan beri kullanlagelen bakr, deerini nemli zelliklerine borludur. ekme dayan-
m ve sertliinin az olmasna ramen elektrik ve s iletkenlii ok iyi olup bu zellikleri bakmndan gmten
hemen sonra gelir. Korozyon direnci ve yorulma dayanm yksektir. Lehinlenebiliiik, kaynak edilebilme, dv-
lebilme ve haddeleme gibi ileme kolaylklarna sahip, gzel pembe renkli ve ho grnml bir metaldir.
Alminyum, paslanmaz elik ve kaliteli camlardan nce. mutfak kaplan imalinde fazla miktarlarda kullanl-
m olan bakr, ayn amala bugn de az oranda tketilirken asl kullanm yerini elektrik iletkenleri ve alamlar-
na brakmtr. Elektrolitik bakrdan bobin telleri ve dier iletkenler yaplrken az miktarda da altn ayar, mermi
ve roket paralan (bakr koni gibi) yaplu'. Dekoratif eya da bakrn kullanld bir yerdir.
Bugn ancak tarihi bir deeri olan bakr-kalay karm tuncun yerine inko, berilyum, alminyum, nikel gibi
katklarla bakrdan ok deerli alamlar yaplmaktadr.
Bakr Standartlar ve Snflandrmalar
Bakr ve alamlar yurdumuzda TSK tarafndan standardlatrlmtr. Bu standardlara ait baz rnekler aa-
da gsterilmitir.
TS 188 Snflandrma (yerine TS 4515, 4516, 4517, 4518. 4519 gemitir.)
TS 1383 Ksa gsterililer
TS 1384 Ksa gsterililer
TS 380 Bakr borular, dikisiz
TS 417 Bakr-inko alam borular, dikisiz
TS 553 Bakr inko alam levhalar ve eritler
TS 554 Bakr levha ve eritler
TS 564 Pirin ve kurunlu pirin teller ve profil ubuklar
TS 597 Bakr alaml yaylk teller
TS 1653 Elektrolitik katod bakr
TS 1718 Bakr ve alamlar, Rockwell sertlik deneyi, vb.
TS 3586 Dz ve ii dolu mamuller
Bakr ve alamlar iin yabanc lkelerde milli ve zel kurulularca uygulanan birok standardlar bulunmak-
tadr. Bu Standard rnekleriyle edeerlikler izelge. 5 de verilmitir.
Bakr alamlar:
- ilem Alamlar,
- Dkm Alamlar,
olmak zere iki grupta incelenirler.
Ksa gsterililer
Cu - ETP : Elektrolik zl bakr
Cu - Di P : Deokside edilmi yksek fosfor kalntl bakr
Cu - FRIIC : Atete rafine edilmi iletkenlii yksek bakr.
2-51
izelge. 5- B akr ve A lamlarnn S tandard
<
a:
A d
Bakr (sradan, normal)
Bakr, sertifikal
Bakr, deoksde. fosforlu
Bakr, gml, yalaklk
Bakr, gml, yalaklk
Bakr, gml, yataklk
Bakr, kkrtl
Prn,. (MS '>())
Prn,. 'MS 85)
Prn,. (MS 80)
Prn, (MS 70. 72)
Prn,, kurunlu (MS 158)
Prn*,, kurunlu (MS 162)
l'rik ikwk,rKm,-,la\ . MS854)
BK. I I / k. l l avl l
Rii>n/ kal uvl
Hu m/ k. i . vl
\ k
t
' l s:tnHJu
N kt-f. zu
B. k ni ke l . i l . s n l an
B.^ n k. . t t . sm l ar
N kr l si l i se um hr >n/u
" M i l l l l l ' ] - ' l / i r
S n i ! 1. I i/:,
I S ON ormu
Cu-OF
VV.N rVD I N
A lmanya
2.0040
OF - Cu
Cu-E T P *&
Cu-D H P Z
Cu Ag 0.0.1 (OF) c u
2
^ " ' , , ,
Cu Ag 0.05 (OF)
Cu AgOOl (OF)
Cu Cr 1 Zr
C\S
Cu Zn 10
Cu Zn 15
Cu Zn 20
1 1203
Cu A&0.1
ri 293
Cu Cr Zr
2. 1498
Cu SP ,
2.0230 '
CuZn 10
2 0240
Cu Zn 15
2 0250
Cu Zn 20
CuZn 30 , 2 065/(2 061)
( CuZn^ l
:
CuZn 30/(28)
CuZn39Pb2 ^ ^
CuZn36Pbl }
A
\l\\,
CuZn36Pbl.5
CuZn 35 Pb2 .
Cu Zn 35 Mn2 -
AlFc """"
^ i T6
,,
c
, ' KK)
( u S
"
6
Cu Sn 8
r- u * ~ -<>' "
( u Sn 8 ^
r u N l
1
2
Zn 24
CuN 12 Zn 24 " 2 0740
u\l 8Zn2O_
( u.N 18 /n 20
C u N |
,_,
Cu N 25 ' 2OK72"
CuN 10 Fc
( u N 10 Fc- 1 Mn
(
-
u
\ ^ s ,
B S
ngiltere
C 103
Cu-OF
C 101
Cu - ETP
C 106
Cu-DHP
C 103
C 103
u-A-OE-i__
C 103
Cu-Ag-OF-4
CC 102
A2/2
C 111
CZ 101
CZ 102
CZ 103
CZ 106
CZ 122
CZ 131
(CZ 132)
CZ 114
PB 102
Pb 103
Pb 104
NS 104
NS 106
CN 105
-
CN 102
- -
A 3 1 2
UN S
A merika
C10200
OF
C11000
E T P
CI22OO
DHP
N F
Fransa
Cu-Cl
Cu-cl
Cu-bl
C 10400
OFS ~
C10500
_QfS. ,

C 10700
OFS
C18100 !
C14700
C 22000
C 23000
C 24000
CuZn 10
CuZn 15
Cu Zn 20
C 26000 CuZn 30
C 37800 CuZn 39 Pb2
C 35330 CuZn 35 Pb2
1 CuZn+Classe 1
C.51000 ; Cu Sn 4 P
C 51900 CuSnP
+
C 52100
:
CuSnSP
C 75700 CuN 12 Zn 24
C 75900 ; Cu Ni 18Zn 20
C 71300 CuN 25
C 70600 Cu.Ni 10 Fe
C 64700 " ~^ ' ~ "" ""
(C I8OOO)
*
U
S , : M .
(
is^M ,> 1
: r 6 M I X )
u S ' M 1
1
1 > 2.^
C u S . ' Mn
(S 101 C fMKI
s / sis
sve
5011
5010
5015

-
5030

5112
CuZn 15
5114
Cu Zn 20
5122
Cu Zn 30
5168
Cu Zn 39 Pb2
5238
CuZn35Mn2AlFe
-
5428
Cu Sn 6
5243
CuV,J12_Zn24..
5246
. . uNi. l 8Zni().
5667
CuNlOFe i Mn
N S
N orve
16011
Cu-OF
16010
Cu-ETP
16015
Cu DHP

S FS
Finlandiya
2905
Cu-OF
2908
Cu-ETP
2907
Cu-DHP
-

16032 1 2910
CuAgO.KOF) | CuAgO.l(OF)

16106
CuZn 10
16108
CuZn 15
16110
Cu Zn 20

2915
Cu Zn 10
2916
CuZn 15
2917
Cu Zn 20
16115 1 2918
CuZn 30 ; CuZn 30
16135 2921
CuZn 39 Pb2
:
CuZn39 I*b2
16150 2923
CuZn 36 n 1 CuZN36 Pb 1
1979
~~ CuZn35Mn2AIFe
16304
Cu Sn 4
16306 ! 2933
Cu Sn6 j Cu Sn 6
6424 | 2936
CuNl2Zn24 , CuNU2Zn24
16420 i 2935
_ _CuN i8Zn2O _
l
__CuNj 18Zn20 .
16410 2938
uNl_0Fe!_Mn...

_ CNilO Fc-IM
t
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
Alam elementleri, belirtilen anma alam miktarlarna gre sralanmaldr. Alam elementleri azalan yzde
srasna gre yazlr. rnein (Cu Zn 36 Pb 3) ya da yzde miktarlar eit ise kimyasal simgeler alfabetik sraya
gre yazlr (Cu Al 10 Fe 5 Ni 5 gibi).
Uygulanan Esas lemlerin Gsterilileri
Harf Temel lem
M tmal edildii ekilde
O Yumuak tavlanm (dkm mamuller iin)
H Souk Biimlendirme Sertlemesi (biimlenebilenler iin)
T M, O veya H dan Baka Isl lemler ile Elde Edilen zellikler
T dan sonraki ikinci harf, belirli ilemlerin srasn ifade eder.
lem ayrntlar TS 1384 de bulunmaktadr.
zellikleri
Atom arl
Ergime noktas
Younluu
Is iletkenlii
Is kapasitesi
Uzama katsays
Elektrik iletk.
63,64
1083 C, kaynama noktas 2595 C
8,96
38.61 W/(m.C)
0,129 kJ/(kg.C)
1,7.10
5
mm/mm C
167 ohm.mm/m
Bakr, pembe-krmz renkte, yumuak ok ince levha ve tel haline getirilebilen, ok iyi iletken bir metaldir.
Korozyon direnci de iyi olmak birlikte nitrik asit, scak tuz asiti ve scak slfirik asit metali zer. Ak havada
patina denen yeil renkli, ana metali daha fazla korozyondan koruyan bir tabaka ile kaplanr.
Bakr, kolayca deerli alamlar haline getrilebilir. Alam katk maddelerinin balcalar inko, kalay, kur-
un, alminyum, nikel ve silisyumdur. Bu alamlarla ilgili bileim, zellik ve tipik kullanm yerleri izelge. 6 da
verilmitir.
izelge. 6- Bakr ve Pirin lem Alamlar, zellik ve Kullanm Yerleri
A nma ad A nma ekme A kma Uzama T alal malat zellikleri ve tipik
ve UN S N o. bileimi dayanm dayanm (50 mmde) ilenebilme uygulama alanlar
Bakr, oksijensiz
c 10 200
Bakr, oksijensiz,
Bakr, oksijensiz
99,95 Cu 221-455 69-366 55
99,99 Cu 221-455 69-366 55
99,95 Cu 221-352 69-345 5 0
20 ok iyi ilenebilirlik, souk ve
scak alma uygunluu, forging ve
presleme, zmbalama, svama ve ben-
zer ilemler. Troleybs iletkenleri,
metalik conta, dalga klavuzlar, vb.
20 Yukardaki gibi, iyi iletken tel ve kab-
lolar
20 lenebilirle 10200 gibi, iyi lehim, oto-
bs baras, kaba elektrik iletkenleri
2-53
D E M R D I I M E T A L L E R VE A L A I M L A RI
izelge. 6- B akr ve Pirin lemA lamlar, zellik ve K ullanmYerleri (D evam)
A nma ad A nma ekme A kma
ve UN S N o. bileimi dayanm dayanm
Uzama T alal malat zellikleri ve tipik
(50 mmde) ilenebilmc uygulama alanlar
H
Bakr, oksijensiz
gml, yalaklk
C10400, 10500.
10700
Pirin, Ms 90
C22000
(Ticari bronz)
Pirin Ms 85
C23000
Pirin Ms 80
C24000
Pirin Ms 70
(Kovanlk)
C26000
Pirin, dk
kurunlu boru nlz.
C33000
Pirin, yksek
kurunlu boru nlz.
C 33200
Pirin yksek
kesme hzl
C36000
Pirin, dvmelik
(forging)
C37700
Pirin, Noval
C 46400-46700
Tombak
(Gilding melal)
C21000
Pirin, yksek n/.
Ms58
Mimari bronz
C 38500
Bronz
C42500
99.95 Cu
90Cu+10Zn
85Cu+15Zn
8OCu+2OZn
7OCu+3OZn
(72Cu+28Zn)
66Cu+
33,5+0,5 Pb
65,0 Cu+
33,5 Zn+
1,6 Pb
61,5 Cu +
35,5 Zn +
3,0 Pb
59,0 Cu +
39,0 Zn +
2,0 Pb
60,0 Cu +
39,25 Zn +
0,75 Sn
95Cu+5Zn
58Cu+42 Zn
(+Pb)
57Cu +
40 Zn +
3Pb
88,5 Cu+
9,5 Zn +
2,0 Sn
221-455
255-497
269.724
280-862
304-897
324-517
359-517
338-469
359
(Ekstrzyon)
373-607
235-442
350-450
414
(Eksiriizyon)
310-635
69-366
69-428
69-435
82-448
76-448
103-414
138-414
124-310
138
172-455
69-400
130-300
138
124-524
55
50
55
55
66
50
50
53
45
50
45
42
30
49
20 ilenebiliri!k 10200 gibi. Oto
contas, radyatr, iletken tel,
otobs baras, baskl devrekom-
tatr seymeni, svieteminel..
20 ok iyi souk ilenebilme, ekme
svama, presleme iin iyi scak ilene-
bilme. Madalya, mermi gmlei, kap-
sl, ss eyas, vb.
30 ok iyi souk, iyi scak ilenme, ilet-
kenler, soketler, yangn sndrc, s
eanjr borusu, radyatr.
30 ok iyi souk, iyi scak ilenme.
Pil kapsl, mzik aletleri, saat kadra-
n pompa paras, esnek hortum.
30 ok iyi souk ilenme, mermi kovan
tesisat mlz. radyatr, klandrma
aksesuar, dekoratif eya, pim, perin.
60 Souk ileme ve talal ilemeye
uygun. Delme, zmbalama ve bkme
iin uygun. Pompa, g silindiri, m-
himmat kapsl, tesisat malzeme
80 ok iyi talal ilenme, delme ve
zmbalamaya uygun. Genel amal
vidal paralar.
100 stn talal ii. rle ile vida
alabilir. Dili, pinyon ve otomat
paralar.
80 ok iyi scak ilenme. Scak
presleme paralan.
30 ok iyi scak ilenme, scak
presleme paralan. aft, tambur,
cvata, somun, valf gvdesi, kaynak
ubuu, gemi aksesuar.
20 ok iyi souk, iyi scak ii. ekme,
svama, zmbalama, delme vb. Mermi
gmlei, madalya, kapsl, ss eyas.
85 ok iyi talal ilenme.
Otomat paralar.
90 ok iyi talal ve scak ilenebilme,
scak presleme. Mimari ekstriizyon,
ssleme, mentee kilit gvdesi, for-
ging paralar.
30 ok iyi souk ilenme, delme, ekil-
lendirme, derin ekmeye uygunluk.
Elektrik anahtar, yay, terminal, kon-
nektr, kalem raptiyesi.
2-54
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
izelge. 6- Bakr ve Pirin lem Alamlar, zellik ve Kullanm Yerleri (Devam)
A nma ad A nna ekine A kma
ve UN S N o. bileimi dayanm duyanm
Uzama T alal imalat zellikleri ve tipik
(50 mmde) ilenvbile uygulama alanlar
Fosfor bronzu
C51000
% 5 lik
95,0 Cu +
5,0 Sn
eserP
324-966 131-552 64 20 ok iyi souk ilenme, ekme, kat-
lama, bay iirme, rlelene. kesme,
zmbalamaya uygun, zel boru, diyaf-
ram, kesme pimi. kemer, kilil contas,
kimya cihaz, kaynak teli. tekstil dona-
Fosfor bronzu
C52400
% 10 luk
Fosfor bronzu
yksek hz
C54400
Al. bronzu,
C61000
Al. bronzu,
demirli
C61800
Bronz
C 63200
Bronz
C 63600
Bronz
C63800
Bronz, dk
silisyunlu
C 65100
Mangan princi
C 66700
Kzl, silisyum
bronzu
C69400
Nikel bronzu
C71000
Nikel gm
(Alman gm)
C75200
(Alpaka)
90,0 Cu +
10,0 Sn
eserP
88,0 Cu +
4,0 Pb
4,0 Zn
4,0 Sn
92,0 Cu +
8,0 Al
89,0 Cu +
1,0 Fe +
10,0 Al
82,0 Cu +
4,0 Fe +
9.0 Al +
15,0 Ni
95,5 Cu +
3,5 Al +
1,0 Si
95,5 Cu +
2,8 Al +
1,8 Si +
0,4 Co
98,5 Cu +
l,5Si
70,0 Cu +
28,8 Zn +
1,2 Mn
81,5Cu +
14,5 Zn +
4,0 Si
79,0 Cu +
21,0 Ni
65,0 Cu +
17,0 Zn +
18.0N
455-1014
304-517
483-552
552-586
620-724
442-580
566-897
280-655
315-697
552-694
338-655
386-711
193
tavl
131-435
207-379
269-293
310-366
373-786
103-476
82-638
280-393
90-568
172-620
70
50
65
28
25
64
36
55
60
25
40
45
20 ukurlatrma, ekillendirme ve kat-
lama gibi iyi souk ilenme.
Ar levha ve ubuk anma ve
korozyona direnli yay. feling.
80 ok iyi talal ii. iyi souk ii.
ekme, katlama, ukurlatrma.
kesme ve zmbalamaya uygun.
Yatak, bur, basn contas, dili, aft
ve valf paralar.
20 iyi scak ve souk ilenme, cvata,
pompa par. aft, balant ubuu.
40 Scak pres ve forging e uygunluk,
bur, yatak, kaynak teli ve
korozyon direnli retim.
30 yi scak ekillenme, kaynaa uygun-
luk. Cvata, somun, pompa par.
aft, korozyon direnli retim.
40 ok iyi souk ilenme, kutup ele-
man, cvata (souk pres), konnek-
tr. vida.
ok iyi souk ilenme ve scak tekil-
lenme. Yay, anahtar par., kontak,
cam ve seramik sr.
30 ok iyi scak ve souk ilenme,
ekillendirme, katlama, ba iirme,
trtjl ekine, svama. Vida. cvata,
lid.basn gmlei. s eanjr borusu,
elk. donamm.
30 ok iyi souk ekillenme, katlama,
zmbalama ve kaynaa uygunluk.
Diki ve punto kaynakl eitli prin-
para.
30 ok iyi scak (forging) ekillen-
dirme, vida ekme. Korozyon direnli
ve yksek day. valiler.
20 yi scak ve souk ekillenme, kay-
naa uygunluk. Rle par. kondansr
ve par., elektrik yaylan, buharlatr-
c ve s eanjr borusu.
20 ok iyi souk ilenme, katlama, derin
ba iirme, rvolver ile vida ve trtl
ama. Perin, vida, tepsi, kamera
par. dekorasyon, isimlik, radyo kad-
ran, vb.
2-55
D E M lR D I I M E T A L L E R VE A L A I M L A RI
izelge. 6- B akr ve Pirin lemA lamlar, zellik ve K ullanmYerleri (D evam)
A nma ad A nma ekme A kma
ve UN S N o. bileimi dayanm dayanm
Uzama T alal malat (izcilikleri ve tipik
(50 mmde) ilenebilme uygulama alanlar
Gml bakr
C 80100
C81300
C81800
C82000
C 82200
99,5 Cu+Ag 172
nin 0.05
Dier maks. 0.05
98,5Cumin. 366
0,06 Be, 0,80 Co
62
248
95,6Cumin. 345-(704) 172-(517)
1,0 Ag-0,4 Be
1,6 Co (2)
96,8 Cu 345-(690) 138-(517)
0.6 Be, 2,6 Co
99.5 Cu nn. 393-(655) 207-(517)
0,6 Be, 1,5 Ni
40 10 Elektrik ve s iletkenleri, korozyon
ve oksitlenmeye direnli uygula-
malar.
11 20 Sert elektrik ve s iletkenleri.
20-(8) 20 Diren kaynak elektrodu, kalplar.
20-(8)
20-(8)
C83400
C 83600
C84400
C 85200
C85500
C 87800
Kalay bronzu
C 90200
Kalay bronzu
C 90500
Kalay bronzu,
Nikelli C 91600
Bronz
C92300
Bronz, yksek
kurunlu
C93200
Bronz, yksek
kurunlu
93700
Bronz, yksek
kurunlu
C94300
Bronz, nikelli
C94700
90 Cu, 10 Zn
85 Cu, 5 Sn
5 Pb, 5 Zn
81 Cu, 3 Sn
7Pb, 40Zn
72 Cu, 1 Sn
3 Pb, 24 Zn
58 Cu, 1 Sn
1 Pb, 40 Zn
82 Cu
14 Zn, 4 Si
93 Cu, 7 Sn
88 Cu
10 Sn, 2Zn
88 Cu
10,5 Sn, 1,5 Ni
87 Cu
8 Sn, 4 Zn
83 Cu, 7 Sn
7 Pb, 3 Zn
80 Cu, 10 Sn
10 Pb
70 cu, 5 Sn
25 Pb
88 Cu, (Sn
2 Zn, 5 Ni
241
255
235
262
379
586
202
310
304-(414)
280
241
241
186
345-(586)
69
117
103
90
207
345
110
152
152-(221)
138
124
124
90
159-(414)
30
30
26
35
15
25
30
25
16
25
20
20
15
35 (10)
20 Akm tayc par., kontak ve anallar
levhas, bur, yatak, sac havyas
(diren kay. iin)
20 Kavrama ringi, fren kasna, diki
kaynak elektrodu, su ile soutma
donamn, manon.
60 Az mukavim, az iletken dkm,
mermi sevk emberi.
84 Valf, flan, fiting, su tesisat par.
Pompa, kk dili, ss eyas.
90 Genel eya, ss dkm, tesisat
(su) iniz., amdan.
80 Su tesisat par. valf, baslk, ss
e. amdan.
80 Basnl dkm al. dk mukave-
metli, genel amal.
40 nce cidarl. yksek mukavemetli
basnl dkm, silah kabzas, 6 ke
somun.
20 Yatak, manon.
30 Yatak, bur, pompa par., piston
ringi, valf, conta, fiting.
20 Dili imali
42 ok iyi talal ilenme. Valf, filting,
yk. basn buhar tesisat dkm.
70 Yatak, bur, kovan.,
genel kulamn mlz.
80 Yksek bas. pompalar iin yatak,
korozyon direnli uygulamalar ve
dkm mlz.
80 Hafif ykl, yksek hzl
yatak imali
30 Valf, pompa gvdesi, flan, deniz
suyuna direnli malz.
2-56
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
izelge. 6- B akr ve Pirin lemA lamlar, zellik ve K ullanmYerleri (D evam)
A nma ad
ve UNS N o.
Al. Bronzu
C 95200
Nikel bronzu
C96400
C 96700
Nikel gm
C97400
C99300
A nna ekme
bileimi dayanm
88 Cu 552
3 Fe, 9 Al
69,1 Cu, 469
30 Ni, 0,9 Fe
67,6Cu, 30N (1207)
0,9Fe, l,15Be
O,15Zr,O,15Ti
59 Cu, 3 Sn 262
5Pb,17Ni,16Zn
71,8Cu, 15N 655
0,7Fe, 11 Al,
1,5 Co
A kna
dayanm
186
255
(5527
117
379
Uzama
(50 mmde)
35
28
(10)
20
2
T alal
ileebilme
50
20
40
60
20
malat zellikleri ve tipik
uygulama alanlar
Asit direnli pompa, yatak, dili,
valf, bur, silindir.
Valf, pompa gvdesi, la a. deniz
suyuna direnli mlz.
Korozyon direnli plastik kalb, dz.
suyuna direnli, yk. mukavemetli
paralar.
Valf, fitting, ssleme eyas, madeni
eya.
Cam eya imal kalb, cam levha
rulosu, denizcilik eyas.
4. N K OVE A L A I M L A RI
B ulunuu ve nemi
En nemli inko filizleri, inkoblend (ZnS), kalamin (ZnCO
3
) ve inko silikat (inko camt)dr.
Saf halde elektro kaplama ve eritme kaplamada kullanlr. Alamlar sanayide ok yaygn olup zellikle
Zamak ticari adyla sanayide basnl dkm malzemesi olarak, ayrca bakr ve alminyumla verdii alam trle-
ri ok nemlidir. Suda eriyen inko bileikleri zehirlidir.
inko S tandardlar ve S nflandrmalar
TSE tarafndan inko ve inko alaunlan snrl olarak standardlatrlrm, almalar srdrlmektedir:
TS 414 : Mg-Al-Zn alamlar, dkmlk
TS 2274 : Mg-Zn-Zr alamlar, dkmlk
DN Normu, ASTM ve dier lke normlar da inko ve alaunlar iin standardlar hazrlamtr. Yaygn
ASTM rnekleri:
B-69-62T : inko Levhalar.
B-86-64 : inko Alamlar, Basnl Dkm iin (AG40A, AC41A).
B-240-64 : inko Alam Ingotlar, Basnl Dkm in.-
inko ve alamlar balca:
- Korozyon nleyici olarak, levha ve kaplama halinde (galvaniz),
- Dkm, zellikle basnl dkmde,
- inkografide,
- Bakr ve alminyum bata olmak zere bir ok deerli alamlarn hazrlanmasnda,
- Deerli bir boya pigmenti olan inko oksit in yapmnda kullanlmaktadr.
2-57
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
zellikleri
Atom arl
Ergime noktas
Younluu
Kaynama noktas
Uzama katsays
ekme dayanm
Elektrik iletkenlii
65,37
419C
7,14
906 C
4.10-
5
mm/mmC
250-270 MPa
606 ohm. mm
2
/m
inko metali, gri mavi renkte, ok sert olmad iin levha haline getirilebilen, ak hava korozyonuna ok
direnli bir malzemedir. Alminyumda olduu gibi ince oksit tabakas ana metali korur.
inkonun bakr ve alminyumla verdii alamlar daha nce grldnden presdkm malzemelerinden
ASIM rnekleri izelge. 7 de bilgi iin verilmektedir.
ASTM B 86 AG 40A : Cu 0,25-Al 3,5-4,3-Mg 0,02-0,05-Fe, maks. 0,100-Pb 0,05- Cd o,04-Sn
0,03- inko, kalan
AC 41A : Cu 0,75-1,25-Al 3,5-4,3-Mg 0,03-Fe0,100-Pb 0,05-Cd 0,04-Sn 0,03-
inko, kalan
ekme dayanm, AG 40A : 284 MPa, 41A : 323 MPa
Uzama, 50 mm de % Ag 40A : 10 , " : 7
Brinell sertlii : 82 , " : 91
10 0 bilya
5000 N yk
30 saniye
izelge. 7- inkoA lamlar
ALAIM
Bi l e i m %
Cu Al Mg Pb Cd Sn Fe
zel l i kl er
ekme
day. MPa
Basma
day. MPa
Sertlik
Binell
Uzama
50 mm?
Ti pi k Kul l anm
Yerleri ve Noktal ar
D k m A l a m l a r
AG4 0 A
(SAE 903)
AG41 A
(SAE 925)
0,03
0,75
1,25
3,9-
4,3
3,9-
4,3
0.03-
0,06
0,04
"
0,02 0,075
"
0,075

283
328
414
600
82
91
10
7
Basnl dkm
Ed.Zamak3,QQ-Z-363
Basnl dkm ve kum
dkm, edeeri
Zamak 5, Gomak 5
t l e m A l a m l a r
Haddeli inko
Ticari
"
Klie inkosu
(sert)
-
-
0,005
-
-
-
-
-
0,005
0,025
0,08
0,06
0,15-
0,35
-
0,06
0,15-
0.30
-
-
-
-
-
0,014-
0,025
-
-
-
-
-
-
38
43
43
-
-
-
Pilkovan.balkgz.eli-
ket, dier diren ekme
mlz. Adres plaketi
"
Foto kliesi yksek
sertlik, iyi dalan-
ma zellii
2-58
I I I , l l J i . J
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
5. NKFX VE ALAIMLARI
Nikel, yksek korozyon ve oksidasyon direncine sahip olan demir renginde bir deerli metaldir. Kaliteli elik
imali dnda da yksek mekanik zelliklere sahip ve bu zelliini 1000 C nin stnde de koruyan nikel alam-
larnn imalinde kullanlr. Ticari saflktaki nikel, ok iyi manyetik ve elektrik zelliklerine sahiptir.
Nikel alamlar, elikle mukayese edildiinde aka ok iyi mekanik zelliklere sahiptir, tlem alamlarn
ou scak ve souk ilenmeye, baaryla kaynak edilmeye uygundurlar. Yksek oranda alamlandrlm nikel
ilem alamlarndan bazlarnn (dvme speralam gibi) ilenmelerinin gl istisnadr.
Dkm alamlar talal ileme, talama, lehim ve kaynaa uygundur.
Nikel ve nikel alamlar TSE tarafndan standardlatrlmaya balanm olup baz rnekler aada gsteril-
mitir:
TS5180 Rafine Nikel
TS 8841 Nikel-Demir Alamlar, Biimlenebilen, Kimyasal Bileimler.
TS 8889 Nikel - Krom Alamlar, Biimlenebilen, Kimyasal Bileimler.
Amerika Birleik Devletleri, UNS kuruluunca nikel ve alamlar standardlatnlmtr. UNS No., isimlen-
dirme, bileim, mekanik zellikler ve kullanm yerleri bilgileri izelge. 8 de gsterilmitir.
6. TTAN VE ALAIMLARI
Titan, gri renkli, hafif (d= 4,5 g/cm
3
), iyi mekanik zelliklerde, manyetik olmayan, yksek korozyon direnci-
ne sahip deerli bir metaldir. Kuvvetli oksitleyici asitler, hipoklorit ve klor zeltilerine, salamura ve deniz suyu
ile daha bir ok kimyasal maddeye kar direnci yksektir. Hidrojen, oksijen ve azota kar ilgisi fazla olup bu
gazlar ve karbon titan krlgan yapar. Uak motor kompresrleri iin ok uygun der. Elektro kaplamaclkta da
i paralar asks, tekne ve benzeri donanm iin rakipsiz bir malzemedir.
Titann biimlendirilmesi paslanmaz eliinkine benzer. Titan ve alamlar talal ilenebilir, talanr. Bu-
nunla birlikte iin sertlememesi iin takmlarn keskin, beslemenin devaml olmas gerekir. Klavuz ekme, me-
talin yolunmas olduundan zordur.
Dkmlk titan alamlar grafit kalplama ile dklrse de kalite iin vakumlu frn kullanm gerekir.
Genelde titan paralar Gaz-wolfram ark kayna yntemi ya da Plasma ark yntemiyle kaynatlabilir.
Ancak, ok iyi bir temizlik ve maskeleme gerekir. Alfa-beta titan alamlar yksek dayanm iin sulanabilir,
fakat kaynak edilemezler.
Beta ve alfat-beta alamlar biimlendirme tasanmlannda kullanlabilirler. Bunun iin nce yumuak biim-
lendirme, sonra sl ilem yapmak gerekir.
2-59
izelge. 8- N ikel ve N ikel A lamlar
M
L
A
R
I
I i
t
<
W
r
A
L
L
E
R
5
es
D
E
M

UNSNo
N02200
N 044000
N 06002
N60O3
N6600
N 07750
N08800
N 08825
N 09901
N10001
N10004
N10276
N13100
T anmlama
Ortak ad
Ticari saf nikel
(Ni 200)
Nikel-Bakr al.
(Monel 400)
Ni-Cr al.
(Hastelloy X)
Ni-Cr al.
(Nichrome V)
Ni-Cr al.
(Inconel 600)
Ni-Cr al. yalan-
drma sertletirilmi
(Inconel x 750)
Ni-Cr-Fe al.
(Incoloy 800)
Ni-Cr-Fe al.
(Incoloy 825)
Ni-Cr-Fe al.
Ya. sertletirilmi
Ni-Mo al.
(Hastelloy B)
Ni-Cr-Mo al.
(Hastelloy W)
Ni-Cr-Mo al.
Ni-Co al.
A nma B ileimi
(A rlk % si)
99,5 Ni
65 Ni, 32 Cu, 2 Fe
60 Ni, 22 Cr, 19Fe
80 Ni, 20 Cr
75 Ni, 15 Cr, 10 Fe
73 Ni, 15 Cr, 10 Fe
32 Ni, 21 Cr, 46 Fe
0,4 Ti. 0.4 Al
32 Ni, 21 Cr, 46 Fe
3 Mo, 2 Cu, 1 Ti, Al
43 Ni, 12Cr,36Fe,
6 Mo, 3 Ti+Al, B
67 Ni, 28 Mo, 5 Fe
59 Ni, 5 Cr, 25 Mo,
5 Fe, 0,6 V
57 Ni, 15 Cr, 16 Mo,
60 Ni, 10 Cr, 15 Co,
T ipikzellikler, N /mm
2
ekme
462
545
786
690
620
620
600
628
1207
835
847
800
1014
A kma
152
207
359
414
248
278
290
241
897
393
366
359
848
Uzama %
47
48
43
30
47
20
44
50
14
63
55
60
9
Form
ilem
ilem
ilem
ilem
tlem
lem
lem
tlem
lem
ilem
tlem
ilem
Dkm
T ipik K ullanm
Yerleri
Gda ve kimya proses cihazlar
Valf, pompa, mil, denizcilik malz. Elk. ve
petrol donanm
Trbin ve fnn paralar, petrokimya
donanm
Istc, diren, elektronik para
Kimya, elektronik, gda proses ve sl ii.
donanm
Trbin par. nkleer reaktr yay, cvata,
ekstrzyon kalb, biimlendirme takm
Is eanjr, frn par. kimya ve g tesisi
borular
Isl ilem ve kimya kullanm donanm
Trbin paralar
Kimya cihazlar
Birbirine benzemeyen metaller iin
kaynak teli, motor bakm ve onarm malz.
Kimya cihazlar
Trbin paralar
D E M R D I I M E T A L L E R VE A L A I M L A RI
7. ZE L A L A I M L A R (D E M R D I I )
Gnlk hayatta ve teknolojide sk rastlanlan baz nemli demir d alamlarn bileimleri aada verilmi-
tir.
D k E rgineli A lamlar
E rgime S cak.
"C
46,8
58
70 (Vood al.)
95
124
142
183 (Lehim, yumuak)
Yatak M etalleri
Bi
44,7
49
50
52,5
55,5
-
-
T rler % S n
Hafif ykleme, Alman
Ucuz yatak metali
Ar ykleme, Alman
ok sert yatak metali
M knats A lamlar
Cunico 50Cu,
Remalloy 12Co.
Alnicol 12 Al,
Alnico IV 8 Al,
80
2
90
12
21 Ni, 29 Co
Pb
22,6
18
26
32
45,5
30,6
38,14
Sb
12
2
8
82
, 20 Mo, Fe (kalan)
20 N i, 5 Co,
14 Ni, 24 Co,
Fe (kalan)
S n
8,3
12
13,3
15,5
-
51,2
61,86
Cu
8
8
-
4
3 Cu, Fe (kalan)
Cd
5,3
-
10
-
-
18,2
-
Zn
-
88
2
2
D ier
19,1 indiyum
21 indiyum
-
-
-
-
-
E lektrik D iren T elleri
A lam
71 N i, 29 Fe
80 Ni, 20 Cr
75 Ni, 20 Cr, 3(A1+Cu)
60 Ni, 16 Cr, 24 Fe
35 Ni, 20 Cr, 45 Fe
D iren, 0,0254 mm 0
ohm/foot, 20'C
120
675
800
675
610
2-61
T ermoelement A lamlar
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
A lam Olun
75 Fe. 22 N i, 3 Cr
72M n, 18Cu, 10N i
67 N i. 30 Cu, 1,4 Fe, 1M n
470
675
340
T uz A sidine D irenli M alzemeler (H er scaklk ve deriimde)
a) Hastelloy B,
b) nconel alamlar
(Bak. izelge. 8)
S lfrik A site D irenli M alzemeler
a) Paslanmaz elik, Nr. 1.4505,
b) Kurun, % 2-4 antimon ieren.
ok Yksek K imyasal D irenli M alzeme
llliumG: 56 N i, 22,5 Cr, 6,5 M o, 6,5 Cu
S ert L ehim
a) 58 Cu, 42 Zn, Ergime derecesi 900 C, yaklak (TS 5650)
b) 44 Cu, 49 Zn, 4 Sn, Ergime derecesi 900 C, yaklak
Gml S ert L ehim
a) 72 Ag, 28 Cu, Ergime derecesi 779 C
b) 50 Ag, 15,5 Cu, 16,5 Zn. 18 Cd
A malgam
A g 33, H g 52, S n 12,5, Cu 2, Zn 0,5
A lmanGm (N ikel gm, A lpacca)
Cu50-66,Znl9-31,Nil3-18
K lie M etali
Sn 48, Pb32,5,Bi9,SblO,5
B asnl D kmPirinleri
A S T M N o. A lam elementleri
Cu S n Pb
ekme dir. Uzama
Zn M Pa %
Z30A
Z533
Z5144
A
A
57
65
81,5
30 372,5 15
kalan 392 15
kalan 617,5 25
2-62
OIE
DEMR DII METALLER VE ALAIMLARI
K A YN A K A
(1) M etals H andbook, Vol. I., American Society for Metals.
(2) B AUMEISTER, T., AVALLONE, E .A .,M arks' S tandard H andbook for M echanical E ngineers.
(3) OBERG, E., JONES, F.D, HORTON, H.L., M achinery's H andbook.
(4) PE RRY, J.H ., Chemical E ngineers
1
H andbook.
(5) 300 Procedes et Formules, DUNOD
2-63
T OZ M E T A L RJ S
Prof. Dr. Sleyman SARITA
1. GE N E L B L G L E R VE T A N I M L A R
Giri
Toz Metalrjisi metal tozu ve ondan ktlesel gereler ve ekillendirilmi paralar retme teknoloji ve sanat-
dr (1).
T/M retim yntemleri dier metal ekillendirme yntemlerinden tamamen farkldr ve seramik para retim
teknolojisine benzemektedir (2). leme her iki halde de tozlarn bir kalp iinde sktnlmasyla balanr.
Oluturulan ekil piirilerek (sinterleme) gerekli mukavemete kavuturulur. Seramiklerin ekillendirilmesiyle
metal tozlarnn ekillendirilmesi arasndaki en nemli fark metal tozlarndan retilen piirilmi paralarn kuv-
vet altnda kolayca ekil deitirebilmeleridir.
Toz Metalrjisi (T/M) bilinen en eski metal ekillendirme yntemidir (1). lk insanlar doada saf haliyle bul-
duu metalleri ergitemediinden onlar ekilerle dverek birletirmeyi gerekletirmilerdir. Msrllar, M..
3000 ylnda snger demirden eitli el aletleri retmilerdir. Yeni Delhi Kolonu 6.5 ton arlnda olup, M.S.
300 ylnda snger demirden ekillendirilmitir.
Ergitme yntemlerinin gelitirilmesiyle bakr, gm ve demir gibi metallerin ekillendirilmesinde T/M
yntemi nemini kaybetmitir. Ancak, platin gibi refrakter metallerin elde edilmesinin tek yolu T/M yntemidir, j f
spanyollarn Gney Amerika'y kefinden ok nce tnka'lann platin ilemeyi bildikleri anlalmtr. Wollas- jh ' i
ton, 1829 ylnda platini endstriyel olarak retmeyi baarmtr. Goetzel (3) e gre bu baar T/M Teknolojisi- '$$
nin balangcdr. 19. yzyln ortalarnda tungsten, molibden ve osmiyum tozlarndan elektrik lambas flaman L i *. ,.
retilmitir lk kendi kendini yalayan yatak 1870 ylnda gerekletirilmitir (1). Krupp firmas 1914 ylnda **"* ''
Sert Metal retimini denemi ve 1927 ylnda piyasaya srmtr.
T/M ynteminde modern gelimeler 1. Dnya Savac yllarnda balamtr. Gzenekli gereler, mknats-
lar ve emdirilmi demir tozu paralar bu yllarda retilmitir. Otomotiv sanayiinde olan byk gelimeler T/M
yntemlerini birlikte bytmtr. 1940 l yllarda T/M rn olarak en ok bakr esasl kendi kendini yalayan
yataklar retilmitir. 1950 li yllardan itibaren demir ve elik tozlarndan retilen dililer, kamlar ve eitli e-
killer piyasaya egemen olmaya balamtr. 1960 larda tam youn T/M gereler retilmitir. Dvme elik para-
lar, takm elikleri, yaylma sertletirilmi bakr ve izostatik preslenmi sper-alamlar gibi.
Dnya T/M piyasas yllk %12 orannda genilemektedir (5). En ok kullanlan metal tozu %85 le demir-
elik tozudur. kinci srada $6-7 ile bakr alamlar gelir. ekil.l de A.B.D. de yllara gre demir tozu tketimi
gsterilmektedir. ekil.2 de toz kullanmnn sektrlere gre dalm verilmitir. Otomotiv sektr %71 ile en
byk T/M para kullanmtr.
BY K VE KUUK
ALETLER
ekil.l- A .R.D . de yllara gre demir tozu tketimi
(K aynak : M PI F)
2-64
ekil.2- M etal tozu tketiminin
sektrlere gre dalm
TOZ METALRJS
2. METAL TOZU RETM TEKNKLER
Metal tozu retim teknikleri; atomizasyon, dorudan indirgeme, tme, elektroliz ve keltme olmak zere
bee ayrlr. Bir metal tozunu retmek iin bu yntemlerin birkan kullanmak gerekebilir. Mesela, oksit tozlar-
nn kimyasal indirgenmesiyle elde edilen tozlar, sonradan tlerek daha da kltlrler.
Atomizasyon
Atomizasyon enok metal tozunun retildii tekniktir. Atomizasyon sv metalin mekanik olarak 50 (im al-
tnda damlaca paralanmas ilemidir (1). Damlack daha sonra souyarak katlar ve metal alam tozunu
oluturur. eitli atomizasyon teknikleri ekil.3 de verilmitir. Sv metalin su jeti ile paralanan "suyla atomi-
zasyon" gaz jeti ile paralanmas "gazla atomizasyon" ve santrifj kuvvetle paralanmas "santrifj atomizasyon"
olarak bilinir.
Yksek basn
kollektr
Atomzasyon tank
S u a l n a
ekil..3- Atomizasyon tekniklerinin
ematik gsterilii
ckil.4- Suyla atomizasyon tank
Tipik bir suyla atomizasyon tank ekil.4 de verilmitir. Potaya boaltlan sv metal istenen hzda ve kesitte
tanka akar. evresel olarak yerletirilmi olan memelerde oluan basnl su jetleri sv metali keserek paralar-
lar. Oluan damlacklar tankn dibine doru hareket ederken souyarak katlarlar ve dibe kelirler. Su ok iyi
bir soutucu olduundan, suyla atomizasyon tanklar ksadr (1 m civarnda). Gazla atomizasyon da benzeri e-
kilde oluur, ancak gazlar iyi soutucu olmadklarndan gazla atomizasyon tanklan 6 m den uzundur.
Dorudan ndirgeme
1965 ylna kadar kimyasal indirgeme en ok metal tozu reten teknik olmutur. Demir, bakr, tungsten, mo-
libden, nikel ve kobaltn oksitlerinden indirgeme yoluyla tozlarnn retilmesi ok bilinen endstriyel yntemler-
dir.
Toz haline tlen oksitler indirgeyici atmosfer altnda uygun scaklklara stlarak indirgenirler. En ucuz
indirgeyici ortam karbondur, ancak hidrojen de bu amala kullanlmaktadr. 1900 ylnda isvire'de gelitirilen
Hgans metoduna gre; magnetit (Fe3 O4), kok, kire ta karm 1260C de 68 saat bekletilerek demir tozu
retilmektedir. F.lde edilen demir tozlan bu scaklkta birbirlerine kaynak oluturarak kekleirler. Ancak, sou-
tulduktan sonra tlerek istenilen toz byklne krlmalar kolaydr. Tozlar snger grnnde oldukla-
nndan "Snger Demir" olarak bilinirler.
tme
tme hem bir metal tozu retim tekniidir, hem de dier tekniklerle retilmi ancak kmelemi tozlarn
knlmas iin kullanlr. tme en ok bilyah deirmenlerde yaplmaktadr. tlecek metal, iinde byk
apl sert ve anmaya direnli bilyalarn bulunduu kaba nceden kaba krlm olarak yerletirilir. Kab dnc-
2-65
TOZ METALRJS
rek veya titretirilerek bilyalan harekete geirir. Bilyalarn arpmas srasnda tozlara ne olaca paracn
zelliine baldr. ekil.5 de grld gibi parack gevrek ise arpma neticesinde ok kk tozlara bl-
nr. Ancak, parack snek ise arpma neticesinde ekil deitirerek yasslar. Snek maddeler ancak an
-sertlemesi neticesinde gevrekleerek kk tozlara blndklerinden bunlarn tlmeleri uzun srer.
tmenin bir sv iinde slak yaplmas hem tme sresini ksaltr, hem de daha ince toz elde edilmesini
salar. Sv olarak, su, alkol ve heptan gibi hidrokarbon bileikleri kullanlmaktadr. Yaylma sertletirmesi uy-
gulamalarnda kullanlan oksit tozlarn sv ortamda terek 0.1 Hm den daha kltmek mmkndr.
Elektroliz
eitli metallerin tozlar elektrolitten yntemiyle elde edilebilir. Elektroliz hcresinde, katod zerinde olan
metal birikmesi ya gevek balantl tozlar halinde (bakr ve gm gibi) veya sk ancak gevrek bir tabaka ha-
linde (demir ve manganez gibi) oluur. ler iki halde de, katodda toplanan metal kolaylkla tlerek ince toz
haline getirilebilir.
(a)
(b)
ekil.S- arpmann etkisi : (a) Gevrek parack, (b) snek parack
Elektrolizle retilen tozlarn ykanarak elektrolitten ve tuzlardan iyice temizlenmeleri gerekir. Kurutma inert
gaz altnda yaplarak oksitlenme nlenmelidir. Elektroliz yntemi ok temiz toz retmesine ramen kullanm
alan tozlarn pahal olmasndan dolay snrldr.
keltme
keltme bir sv veya tuz zeltisinden yaplmaktadr. Bu yntem Hidro-Metalurji olarak da bilinir. zelti-
den, nce bir hidroksit keltilir, daha sonra bu hidroksit stlarak paralanr. Halen bakr, nikel ve kobalt tozu
hidro-metalurji ile retilmektedir (Sheritt Gordon Yntemi).
3. TOZLARIN ZELLKLER
T/M tekniklerinin baars kullanlan tozlarn tane olarak ve ktle olarak fiziksel ve kimyasal zelliklerine
baldr. Tozlarn sktrlmas, piirilmesi ve elde edilen malzemenin mekanik zellikleri, orijinal tozun b-
yklne, ekline, yapsna ve kimyasal bileimine baldr.
Numune Alma
Tozlarn test edilmeleri iin nasl numune alnaca ASTM - B 215 standardnda belirtilmitir. Alnan numu-
ne miktar ok az olduundan, gerei temsil etmesine ok itina edilmelidir. Bir varilden numune alrken onun
her derinliinden toz ekmek gereklidir.
Kimyasal Testler
Bilinen kimyasal analiz teknikleriyle tozlarn bileimleri ve ilerindeki istenmeyen maddeler tesbit edilir.
Tane Bykl Testi
Metal tozlarnn tane bykl genellikle elek analizi ile yaplmaktadr. 1970 de ASTM tarafndan kabul
edilen Standard elek takm izelge.1 de verilmitir. Deney dkm kum tane bykl tesbiti gibi yaplmakta-
dr. 45^m in altnda tane byklkleri iin elek metodu iyi netice vermez. ok ince tozlar iin kelme (sedi-
mantasyon), k dalmas, Fisher -elek- alt yntemleri kullanlr.
2-66
T OZ M E T A L RJ S
izelge.l- S tandard E lek T akm
Elek No .
( Me sh)
30
40
50
60
80
100
140
200
230
325
Delik, u,m
. .. 600
425
300
250
180
150
106
75
.. . .... 63
45
T oz T ane ekli
Metal tozlarnn en nemli iki temel zellii tane ekli ve bykldr. Toz retim teknikleri retilen tozla-
rn ekillerini belirlerler (ekil.6). Toz ekli tayini k ve elektron mikroskoplaryla yaplmaktadr. Tozlarn
ekilleri, biimlendirmede ok etkilidir. Ak, grnr younluk, sktnlabilirlik ve ham mukavemet toz ekli-
ne ok baldr.
iar
ar drop
lendritic
ekil.6- Toz ekilleri ve retimyntemleri
Grnr younluk: Grnr younluk, belli bir hacimdeki gerek toz ttlesinin younluudur ve g / cm
3
ola-
rak ifade edilir. Pres kalplarnn tasarmnda en nemli toz zelliidir. Grnr younluk; toz ekline, tane b-
yklne ve metalin younluuna baldr. Taneler kldke ve ekilleri kreselden uzaklatka grnr
younluk azalr.
ASTM - B 212 ye gre grnr younluk tayn Hail hunisi ile yaplr (ekil.7). 30-35 cm
3
kuru toz Hail hu-
nisine doldurulur ve altna yerletirilen 25 cm
3
lk kaba aklr. Dz bir cetvelle taan tozlar dklr. Kaptaki
tozlar tartlr ve g / cm
3
olarak grnr younluk tayin edilir.
Ak hz : Ak hz 50 gram kuru tozun ekil.7 de gsterilen Hail hunisinden kendi halinde ak zaman-
2-67
TOZ METALRJS
dr. Ak hz, seri imalatta kalbn doldurulma zaman ile dorudan ilgili olduundan ok nemlidir. Kresel
tozlarn ak hzlar ok iyidir. Ancak, kresellikten uzaklatka ak hz der. Pul tozlar kolay kolay akmaz-
lar ve kalplan doldurmak ok zordur.
Sktrlabilirlik : Belirli bir metal tozu ktlesinin basn altnda younlama kabiliyetinin lsdr. S-
ktnlabilirlik tozun biimlendirme srasndaki davrann belirlediinden ok nemlidir.
3.2 m m t V g i n . )
Younluk kab
r-
j
-, \
ekil.7- Hail hunisi ile toz akkanln lme
Bir tazon sktrlabilirlii : (1) Tozun sertliine, (2) toz ekline, (3) toz tane bykl dalmna, (4) kul-
lanlan yalayclara baldr.
Tam mukavemet: Sktrlm toz ktlesinin piirmeden nceki mukavemetidir. Ham mukavemet tozlarn
birbirlerini kitlemelerinden ve ksmen de souk-kaynaklamadan oluur. Presten kartlan paralarn boyutlar-
n koruyabilmeleri ve tanabilmeleri iin ham mukavemetleri ok nemlidir. Ham mukavemete etki eden faktr-
leri (1) toz ekli, (2) toz tane bykl, (3) sktnlabilirlik ve (4) eklentiler diye sayabiliriz.
Tozlarn Belirgin zellikleri
Toz retim teknikleri, toz eklini ve tane bykln belirler. Bu zellikler de tozdan retilecek paralarn
mekanik zelliklerini belirler. eitli yntemlerle retilen tozlan belirgin zellikleri izelge.2 de verilmitir.
retim
Yntemi
Atomizasyon
ndirgeme
Elektroliz
tme
keltme
izelge.2-
Temizlik
Yksek
99.5 +
Orta
98.5 - 99.0 +
Yksek
99.5 +
Orta
99.5 +
Yksek
eitli Yntemlerle retilen Tuzlarn Belirgin zellikleri
Toz ekli
Karmak,
kresel, youn
Karmak
sngerimsi
Karmak
Pul, youn
Kresel
Tane
Bykl
Kaba samadan
325 mee
100 me ve alt
Her me
Her me
ok kk
Sktrlabilirlik
Dk-yksek
Orta
Yksek
Orta
Orta
Gr. Ya
Yksek
Dk
Orta-yksek
Orta-yksek
Orta-yksek
Ham
Mukav.
Dk
Yksek
Orta
Dk
Dk
2-68
13 M
TOZ METALRJS
4. TOZLARIN BMLENDRLMES
Metal tozlarndan para retebilmek iin tozlar parann ekline biimlendirebilmek ve tozlar arasnda ba
oluturmak gereklidir. Biimlendirme yntemleri paraya ekillerini verir, ancak gerekli mukavemet ancak pi-
irmeden sonra oluur. Biimlendirilmi mukavemetin (ham mukavemet), parann tanabilmesi iin gerekli
mukavemetin zerinde olmas yeterlidir.
Pek ok toz biimlendirme yntemi vardr. Ancak bunlardan sadece birka ticari adan nemlidir. Biim-
lendirme yntemleri (i) basnsz, () basnl diye ikiye ayrlabilir.
Basnsz yntemlerde ya toz bir kalp iinde gevek halde dorudan sinterlenerek biimlendirilir ya da ok
ince kresel tozlar bir akkan tayc ile kartrlarak dkmle biimlendirilir. Ticari uygulamalar ok azdr.
Basnl yntemler souk veya scak olarak gerekletirilebilirler. Otomasyona ok uygun olduklarndan, en
ok souk basnl biimlendirme yntemleri kullanlmaktadr. Balca basnl biimlendirme yntemleri metal
kalplarda presleme, ekstrzyon, haddeleme, izostatik presleme, metal enjeksiyon kalplama ve patlayc (explo-
sive) ile kalplamadr.
Metal Kalplarda Presleme
Tozlar bir metal kalba doldurulduklar zaman belirli bir younluk alrlar. Bu grnr younluk, toz ekline,
tane byklne ve dalmna, katk maddelerine ve ksmen de kalp ekline baldr. Basncn uygunlanma-
syla younlama (ekil.8) 3 kademede oluur. Birinci kademede tozlar yer deitirerek daha youn bir paketle-
me olutururlar. Basncn artrlmasyla ikinci kademede tozlarda nce elastik ve daha sonra plastik ekil dei-
tirme oluur. Basncn ok yksek deerlere kmas halinde younlamann nc kademesine geilebilir. Bu
kademede gevrek tozlar krlarak daha kk tozlan olutururlar.
s*
Meta
/
y/A///
a) b)
ekil.8- (a) Metal kalpta presleme, (b) younluun basnla deiimi
Tozlarn birbirlerine gre bal hareketleri, toz ara yzeylerinde ve toz-kalp duvar arasnda srtnmeye
sebeb olur. Bu srtnme, zmbann uygulad kuvvetin tozlara aktarlmasn yavalatr ve zmbadan uzakla-
tka younluk azalr. Boy / ap oran arttka paralarn alt ularnda younlama elde etmek gleir. Uzun
paralar iin ekil.9 da gsterildii gibi ift hareketli zmbalar kullanlmaldr. Homojen younlama elde etme-
nin ve sktrlabilirlii artrmann bir dier yolu da yalayclar eklemektir. En ok kullanlan yalayclar
inko stearat ve stearik asittir. Karbon eklenmesinin problem yalatmayaca uygulamalarda (demir gibi) grafit
tozu kat yalayc olarak kullanlabilir.
Kalp duvarlarnn tozlardan izilmemesi ve anmamas iin ok sert olmas gereklidir. Bugn genellikle
sert metal kalplar kullanlmaktadr.
Tozlarn Haddelenmesi
ekil. 10 da gsterildii gibi tozlar bir besleyiciden haddelerin arasna aktlarak sktnlabilirler ve bylece
srekli biimlendirme gerekletirilebilir, istendii takdirde ikili, l sandvi haddeleme mmkndr. Hadde
silindirlerinden sonra yerletirilecek bir frnla srekli piirme ve onu takiben scak haddeleme ilemleri kullan-
larak sac malzeme retilebilir.
2-69
TOZ METALRJS
VU', LEME VE
ekil.9- Metal kalplarda preslemede younluk dalm (a) Tek hareketli kalp, (b) ift hareketli kalp
ekli. 10- Toz haddeleme : (a) Tek metal, (b) ki metal
izostatik Presleme
zostatik presleme, tozlarn bir akkan basncyla preslenmesidir. Presleme genellikle bir ya ya da su iinde
ve oda scaklnda (CP) (Cold Isostatic Pressing) yaplr. Parann eklinde esnek bir kalp hazrlanr
(ekil.la) ve ii tozla doldurulur., iindeki hava boaltlr ve gerekli szdrmazlk salandktan sonra basn ka-
zanna atlr. zostik preslemede kalp stmeleri olmadndan ve basn her ynde eit olduundan younluk
dalm ve mekanik zellikler izotropiktir. Yntemin dezavantajlar hasas boyutsal tolerans elde edilememesi ve
yava olmasdr. Bununla birlikte 700 MPa a kadar basnlarda ve 1200C ye kadar scaklklarda (IIP) izostatik
presleme ile her trl refrakter metal ve seramik biimlendirilebilir. Sper alam uak trbini diskleri ve takm
elii ktkleri balca rneklerdir.
2-70
TOZ METALRJS
Yksek basn
pompasndan
(a)
( 6 )
ekil. 11- I zostatikpresleme tipleri : (a) Islak, (b) K uru
5. P RM E (S N T E RL E M E )
Souk olarak biimlendirilmi toz metal malzemeler ok krlgandr. Toz taneleri, basn altnda mekanik
olarak birbirlerini kilitlemilerdir ve ksmen de souk kaynak olumutur. Ancak, her iki mekanizma ile de olu-
acak mukavemet paraya yk tama zellii vermez. "Ham mukavemet" olarak adlandrlan bu mukavemetin
parann tanmas ve stoklanmas iin gerekli mukavemet kadar olmas yeterlidir.
Souk biimlendirilmi metal tozlar ergime scaklklarnn altnda, kaynak olumas scaklnda piiril-
dikleri zaman toz taneleri arasnda metalurjik ba oluur (ekil. 12a) ve parann mukavemeti ham mukavemeti-
nin 100 katndan daha yksek deerlere ular. Piirmenin baarl olmas iin toz tane yzeylerinin oksitlerden
temiz olmas gereklidir. Piirilme srasnda ortamdaki hava yok edilmeli ve koruyucu atmosferler kullanlmal-
dr. Piirme atmosferi olarak genellikle indirgeyici gazlar kullanlmakta ve bylece toz yzeylerinde
ekil.12- Piirmenin mikroyapya etkisi : (a) souk biimlendirilmi, (b) sinterlenmi.
nceden olumu oksit tabakalar piirme srasnda indirgenmektedir. Hidrojen en iyi indirgeyici gazdr, ancak
pahaldr. Bugn hidrojen retici ortam olarak krlm amonyak kullanlmaktadr. Krlm amonyakta %25
inert azot ve %75 indirgeyici hidrojen vardr. Ayrca, indirgeyici CO gazn ieren hidrokarbon atmosferler de
piirmede kullanlmaktadr. Doal gazn hava ile kartrlarak kontroll yaklmasyla elde edilen "Endogaz" ve
"Eksogaz" ortamlar bu tip atmosferlerdir (1).
Demir esasl malzemelerin piirilmesi 1100C - 1200C arasndaki scaklklarda krlm amonyak ve endo-
gaz iinde yaplmaktadr. Piirme srasnda : (1) Tozlar arasnda metalurjik ba oluur, (2) toz yzeylerindeki
oksitler indirgenir. (3) yalayc olarak eklenen grafit demire yaylarak malzemenin son karbon seviyesini olu-
2-71
TOZ METALRJS
turur ve (4) ksmi younlama oluur. ekil. 13 de demir - grafit tam karmnn mekanik zelliinin piirme
scaklna ball verilmitir.
1500 I7O0 1900 2100
100
500
300
101)
I
/
-
I
25
800 900 1001 1100 1200
Snt erleme s cnkl g ,"C YKLEME VE... BOYUTLAMA DURUMU
ekil.13- Piirme scaklnn mekanik
zelliklere etkisi
ekil.14- Bir burcun piirme sonras tlenmesi
7. PRME SONRASI VE TAM YOUNLUK TEKNKLER
Piirme pek ok T/M para iin son ilemdir. T/M malzemler de, allm dkm-hadde malzemeler gibi
sl ilem, yzey temizleme, kaplama ve birletirme ilemlerine tabi tutulabilirler. Ancak, malzemeler piirilmi
halleriyle gzenekli olduklarndan bu ilemler srasnda daha dikkatli davranlmaldr.
Piirilmi T/M malzemelere, ayrca iki ilem daha uygulanabilir. Bunlar : (1) Piirme srasnda oluan
boyut deimesini dzeltmeye yarayan tleme ilemi ve (2) tam younlukta malzeme istendii zaman dvme
ilemi.
tleme
Her piirme ileminde tozlar aras ktle transferi olduundan younlama, arplma ve boyutlarda daralma
olur. Pekok uygulama iin bu boyutsal farkllk nemli deildir. Ancak, yataklar kamlar ya da pistonlar gibi bir
mil ya da yuvaya hassas olarak gemesi gereken paralar sinterlemeden sonra tlemek gerekir. Utleme ilemi
biimlendirme ilemine ok benzer. ekil.14 de bir burcun tlenmesi gsterilmitir. Uygulanan kuvvet biim-
lendirme kuvvetinden daha azdr. Para ok az ekil deitirerek istenilen toleranslara getirilir.
6. TOZ DVME
likler
T/M malzemelerin mekanik zellikleri kalc gzeneklere baldr. Bu gzenekler yok edilirse.mekanik zel-
er ve zellikle darbe mukavemeti ok artar, parann krlganl azalr. Piirilmi T/M malzemelerin en
byk dezavantajlar gevrek olmalardr. Dinamik yk uygulamalarnn olduu paralarn, piirmeden sonra d-
vlerek tam younlua kavuturulmalar gerekmektedir. ekil. 15 de, toz dvme iin balangtan sonuna kadar,
ilem sras verilmitir. Toz dvme allm dvme gibi scak ya da souk olarak yaplabilir. Para kuvvet al-
tnda plastik ekil deitirerek istenen son ekli alrken bir taraftan da tam younlua kavuur (6).
Toz Dvme Paralarn M ekanik zellikleri
Piirilmi malzemelerin mekanik zelliklerinin piirilmi younlua bal olduu ok iyi bilinen bir gerek-
tir. Bununla birlikte, scak dvme yoluyla tam younlua kavumak mmkndr. Tam younlua kavuukluu
zaman T/M paralarn mekanik zellikleri allm dkme -dvme malzemelere eittir ve bazan da stndr. T/
M paralarn mekanik zelliklerini, allm hadde paralarla mukayese ederken baz glkler vardr. Hadde
paralar izotropik deildir. Hadde ynnde olduka yksek mekanik zelliklere sahipken, hadde ynne dik
ynde zellikler dktr. Ancak, elik kataloglarnda genellikle hadde ynndeki deerler verilir. T/M paralar
olduka izotropiktirler.
2-72
TOZ METALRJS
DONDUR BRKETLE
TAM
YOUN
PARA
SICAK DVME KONTROLL ORTAM
ekil.15- Toz dvmede ilemsras
Baz T/M paralarn ekme ve darbe mukavemetleri izelge.3 de, yorulma mukavemetleri ekil. 13 de hadde
paralarla karlatrlmaktadr.
izelge3- H addeve T /M eliklerinin zelliklerinin K arlatrmas
M alzeme
Mn-Mo
Hadde
Hadde yn
Dik yn
T/M Ni-Mo
UT S
M Pa
920-980
910-950
900-930
Uzama
%
17-19
5-12
13-15
K esit daralmas
%
60-62
8-24
40-50
D arbe
enerjisi, J
100
10
27
T /M eliklerin yk tama kabiliyetleri bazen hadde eliklerden bile stndr.
Bu durum T/M sonunda elde edilen ok iyi yzey kalitesine balanmtr. ekil. 16 da T/M ve eki dvme
biyel kollar yorulmaya kar dayanmlan bakmndan karlatnlmlardr. Yorulma deneyi, motor silindirin-
deki artlara benzer durumda yaplmtr.
5 0
4 0
2C
>- 3 0
2 0
eki dvme
1O
C
1 0'
OMUR
ekil. 16- ekile dvme ve T /M biyel kollarnn yorulma zelliklerinin karlatrlmas
2-73
TOZ METALRJS
Kalc Gzeneklerin Etkisi
Pek ok aratrma gstermitir ki ekme mukavemeti ve mknatslk zellikle kalc gzenek ile yava de-
imektedir. Siineklik ok hzl (ekil. 17) deimektedir.
Yorulma (ekil.18) ve bilhassa darbe de kalc gzeneklerin hem miktarna hem de ekline kritik olarak ba-
ldr. ekil. 18 de gsterildii gibi younluk arttka S-N erisi hadde deerine yaklamaktadr. Darbe enerjisi ve
tokluk deerlerinin malzemenin dvme srasnda yana doru kaymasna bal olduu belirtilmektedir.
O 4 8 12 O 4 8 12
%GZENEK
\kil.l7- Kalc gzenein mekanik zelliklere etkisi
Oksijen Miktar (Kalnt) nn Etkisi
T/M paralarn mekanik zelliklerine oksijen miktar (dolaysyla kalnt miktar) da ok etki etmektedir. S-
neklik, darbe mukavemeti, darbe tokluu ve yorulma mukavemeti oksijen miktar ile nemli oranda deimekte-
dir. ekil. 10 darbe enerjisinin oksijen miktarna balln gstermektedir.
35
30
25
2 20
| 15
10
5
0
10 10" 10" 10" 10' 10"
1 1 .1
^ DKM
s
6
3
, 2
. . . /
1
10
MR
ekil.18- Kalc gzenein yorulma
zelliklerine etkisi
0 1000 2000 3000
OKSJEN MIKTARI.ppm
ekil. 19- Oksijen (kalnt) miktarnn
darbe enerjisine etkisi
,f A
2-74
TOZ METALRJS
8. T /M UYGUL A M A L A RI
Bugn T/M, pekok uygulamada dier yapm yntemleri ile baaba yarmaktadr. T/M ile retilen para-
lar binlerle ifade edilmektedir. ekil.20 de baz T/M paralan gsterilmitir.
T alal malat Gerektirmeyen M akina Paralar
Talal imalat gerektirmeyen makina paralarnn ou otomotiv sanayiinde kullanlmaktadr. Bu paralar
tozun sktrlp piirilmesiyle dorudan son ekillerine sokulmaktadrlar. Malzeme tasarrufu %100 dr.
1950 li yllara kadar genellikle dk dayanm ve younluklu paralar retilmekte idi; araba kaps, kilit par-
as gibi. Ancak. 1960 lardan sonra dayanm 550 MPa in zerine karlmtr. Ayrca, kullanlan toz alamlar
soukta sertleebilir seilerek bu paralara piirmeden sonra sl ilem gerei de kalmamtr. ekil.21 de hi
talassz retilen yakt pompas elemanlar grlmektedir. Bu elemanlar T/M yntemleriyle retilerek %50 mali-
yet ucuzlamas salanmtr. Amortisr pistonu, hz kutusu senkromeleri, zincir dilileri, tekstil dilileri, eit-
li sektr dililer, mandallar ve daha yzlerce para T/M yntemiyle talassz retilmektedir.
ekil.20- T /M ileretilenbaz paralar ekil.21-T /M yakt pompas elemanlar
T akm elikleri
T /M yntemiyle retilen takm elikleri dkmle retilen takm eliklerine gre daha tok ve uzun mrldr-
ler. Bu slnlUUn sebebi dkmle retilen elikte karbrler belirli blgelere toplanp irileirken T/M elikte ok
ince ve homojen olarak dalmaktadrlar (ekil.22). izelge.4 de T/M ve dkme takm eliklerinin mekanik zel-
likleri karlatnlmtr.
ckil.22- (a) Dkme takm elii, (b) T/M takm elii
2-75
TOZ METALRJS
izelge.4- T /M D kme T akmeliklerinin M ekanik zellikleri
elik S ertlik D arbe E nerjisi B kme D ayanm T alama Oran
H RL Jul M Pa
Dkme T15
T/M T15
Dkme m 4
T/M m 4
66
67
64
65
5
19
14
43
2150
4750
3640
5460
0.6
2.2
1.1
2.7
S ert M etaller
Sert metaller ok sert ve anmaya dayankl T/M yntemleriyle retilmi malzemelerdir. lk patentler 1920
li yllarda Krupp tarafndan Almanya'da alnmtr. Ana bileimde tungsten karbr sert faz, sya dayankl ko-
balt fazyla balanr. Karbr ve metal tozlar kartrlp sktrldktan sonra kobaltn ergime scaklnda
sv-fazl piirme yaplarak karbr taneleri birbirine kobalt ile balanr. Olay imentonun akl balamasna
benzediinden "Semente Karbr" olara da isimlendirirler.
Sert metaller anmaya dayanldk uygulamalar iin gelitirilmilerdir. Bugn kesici takm, kaya delici, ta
kesici ve eklinedirme kalb olarak kullanlmaktadrlar.
lk gelitirilen sert metalde %3-13 arasnda kobalt vardr ve gerisi tungsten karbrdr. Karbr taneleri 1-8
Hm arasndadr. Bu bileim dkme demir ve eitli demir d alamlarn talal imalatnda kesici olarak kulla-
nlr. eliin kesilmesi iin gelitirilen sert metalde %3-12 kobalt, %60-85 WC, %4-25 TiC ve %25 e kadar TaC
bulunur. Kobalt miktarnn sertlie ve krlma mukavemetine etkisi ekil.23 de verilmitir.
Son yllarda sert metallerin verimini daha da artrmak iin yzeyleri kaplanmaya balanmtr. eitli kapla-
ma teknikleriyle yzeyler TiC ve / veya TN ile 5 |im kalnlnda kaplanmaktadr. Bylece yzeydeki srtnme ' .
drlerek kesici takm mr artrlmtr. !|j i
5 450
400
. 350
| 300
6 250
200
S '50
96
en
94
I
92 ^
90
86
84
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30
ekil.23- K obalt tutumunun sertlik ve dayanmzerindeki etkisi
S ermetler
Sermet, seramik ve metal kelimelerinin ilk hecelerinin birletirilmesinden olumutur. eitli seramik fazla-
rn bir metal ya da alamla balanmasn anlatr. Seramik fazn miktar hacimce %15 ile %85 arasnda deie-
bilir. Seramik ile metal faz arasnda ok az zlme vardr. Bileik gerelerin tersine, sermetlerde seramik faz
elyaf ya da tabaka halinde deildir ve e eksenli tanecik kabul edilebilir.
Seramik taneciklerinin bykl sisteme bal olarak deiildik gsterir. Nkleer yakt eleman olarak kul-
lanlan uranyum oksit iin 50-100 (im olduu gibi, ince taneli karbrler iin 1-2 (im de olabilir.
2-76
TOZ METALRJS
Sermetler ilk retildiinde bunlarn sya dayankllk, korozyon direnci, sresi ve iletkenlik asndan ok
iyi malzemeler olaca dnlmtr. Ancak, bugne kadar olan gelimeler metal fazn verdii snekliin jet
motoru trbin kanatlar iin yeterli olmadn gstermektedir.
Sermetlerde seramik faz olarak uranyum oksit, uranyum karbr, zirkonyum borit, silikon karbr, silikon
oksit, alminyum oksit, titanyum karbr, grafit ya da elmas kullanlmaktadr. Metalik balayc faz olarak nikel,
kobalt, demir, krom, molibden, tungsten ya da paslanmaz elik, bronz ve sper alamlar kullanlabilir.
K aymal Yataklar
Kendi kendini yalayan kaymal yataklar T/M nin 1920 lere kadar uzanan en eski ve baarl uygulamasdr.
Hala T/M uygulamalarnn en byk blmn oluturmaktadr. Paradaki gzenekler ya deposu olarak al-
r. Mil dnmeye balayp snnca yalar mile doru akarak yalamay salar. Milin durarak soumas halinde
ise klcal hareketlerden dolay ya tekrar gzeneklere dner. Pek ok kaymal yatak mr boyu yalama etkisini
devam ettirir. Ancak, baz ar hizmet yataklarnda bir hazneden ya salanabilir.
Gzenekli kaymal yataklar gruba ayrlr : Sinterlenmi bronz yataklar, demir esasl sinterlenmi yataklar
ve demir-bronz sinterlenmi yataklar, ilk ve en ok kullanlan T/M yatak %90 Cu - %10 Sn l bronz yataktr.
Sinterlenmi bronz yataklar ASTM B438 e gre kurunlu ve kurunsuz olarak iki alt snfa ve onlar da gze-
nek miktarna gre drt tre ayrlrlar (izelge.6). izelge.7 de eitli T/M yataklarn mekanik zellikleri veril-
mitir.
Gzenekli M etaller ve Filtreler
Bu gruba gzenekleri birbirine bal olan : filtreler, alev engelleyiciler, sv depolayclar ve damperler gir-
mektedir. Kullanlmas gerekli toz uygulamaya gre deimektedir. En ok bronz, paslanmaz elik, nikel, titan-
yum ve alminyum tozlan kullanlmaktadr.
izelge.5- B ronz Yataklarn K imyasal B ileenleri
E lement
I
-1. Derece-
Bileenler %-
I
-2. Derece -
A snf B snf A snf B snf
Bakr
Kalay
Grafit
Kurun
Demir
Dier
87,5 - 90,5
9,5 - 10,5
Maks. 0,1
Maks. 1,0
Maks. 0,5
87,5 - 90,5
9,5 - 10,5
Maks. 1,75
Maks. 1,0
Maks. 0,5
82,6 - 88,5
9,5 - 10,5
Maks. 0,1
2,0 - 4,0
Maks. 1,0
Maks 1,0
82,6 - 88,5
9,5 - 10,5
Maks. 1,75
2,0- 4,0
Maks 1,0
Maks 1,0
izelge.6- T /M Bronz Yataklarn Younluklar ve Ya M iktarlar
T ip Younluk, g / cin* Ya miktar, % hacim
I
n
m
IV
5,8 - 6,2
6,4 - 6,8
6,8 - 7,2
7,2 - 7,6
27
19
12
8
2-77
TOZ METALRJS
lzelge.7- T /M Gzenekli Yataklarnzellikleri
B ronz D emir D emir - B ronz
ekme mukavemeti, MPa
Sertlik. B.S.
Maksimum statik yk, MPa
Maksimum yava dnme yk, MPa
Maksimum hz, m/s
Maksimum PV, MPa m/s
Makisumum alma scakl^ C
80-100
30-40
22-28
1,7 - 3,9
7,6
40000-50000
65
40-50
1,6-4,8
4,0
30000-40000
65
80-200
28
1,4-2,8
25000 - 50000
Filtreler gzenekli metallerin en geni uygulama alann kapsar. Organik filtreler kolay ekil deitirdiin-
den ve kat filtreler zayf olduundan toz metal filtreler tercih edilmektedir. Ayrca, toz metal filtreler daha
geni scaklk aralnda alabilirler.
Filtre imalatnda kullanlan tozlar kresel tozlardr ve olduka iri olarak kullanlrlar. Tane bykl filtre
edilecek maddelerin byklne baldr. Ancak, en ok 600 um - 1000 (im aras kullanlrken, 12,5 (im - 180
(im aras gibi incelikler de kulanlmaktadr. Gzenek miktan %40 ile %50 arasnda tutulur. izelge.8 de eitli
T/M filtrelerin zellikleri verilmitir.
izelge.8-T /M Filtrelerinzellikleri
Tipi S zme
B UyklU
mikron
Geirgenlik
D arcy x 10'
ekme
M ukavemeti
M Pa
B klme
A s,
M inimum
K alnlk,mm
Bronz 3
5
12
25
37
1,8
3,0
15,0
45,0
75,0
25
24
20
18
16
50
47
40
35
30
1,60
1,60
2,40
2,40
3,00
Paslanmaz
elik
Paslanmaz
elik
Tel rme
10
20
40
10
20
40
0,65
2,40
6,50
1,14
7,96
15,30
75
60
40
110
95
80
180
80
50
>180
>180
>180
1,25
1,25
2,50
1,25
0,90
7,00
S rtn.rie E lemanlar
Srtnme elemanlar, makine paralarnn temaslarndan oluan mekanik enerjiyi sya evirirler. Is enerjisi
emilir ya da iletilerek o blgeden uzaklatrlr.
Metal esasl srtnme elemanlar ar hizmet uygulamalarnda kullanlr : Uak, tank, i makinalan ve
byk preslerin frenleri ve debriyaj balatalar gibi. Baz rnekler ekil.24 de verilmitir.
2-78
TOZ METALRJS
ekil.24-T /M srtnme elemanlarndan rnekler
Isy iletici toz olarak bakr ve kalay, srtnme salayc toz olarak silikon karbr ya da almina kullanlr.
Ayrca, srtnme katsaysn istenen deerde ayarlamak iin kurun, inko ve grafit tozlar eklenir. Bakr ve
demir esasl srtnme elemanlarnn nominal bileimleri izelge.9 da verilmitir.
izelge.9- B akr ve D emir E sasl S rtnme E lemanlarnn B ileimleri (%)
T ip
Bakr esasl
B akr
65-75
D emir K urun
2-5
K alay
2-5
inko
5-8
S iC
2-5
Grafit
10-20
E lektrik ve M agnetik Uygulamalar
Bu grubun ierisine diren kayna elektrodlan, tungsten ve molibden flamanlar, elektrik kontak malzemele-
ri, metal - grafit fralar, sper-iletkenler ve eitli mknatslar girmektedir.
Oksit yaylma-sertletirilmi bakr diren kayna elektrodlan, normal elektrodlarn 65 katna kadar uzun
mr gstermektedir. eitli gm alamlar her trl elektrik kontaklarnda kullanlmaktadr. En sk olarak
%85 Ag - %15 Ni alam kullanlr. eitli elektrik kontak malzemelerinin zellikleri izelge. 11 de verilmi-
tir.
Metal-grafit karm fralar elektrik motorlarnn can damarlardr. izelge. 10 da verildii gibi metal mik-
tar %20 ile %99 arasnda deiebilir. Metal olarak bakr ya da gm kullanlmaktadr.
Tungsten ampul filamanlannn tek retim yolu T/M teknikleridir. Yapya toryum oksit ve potasyum tozlar-
nn katlmas tane bymesini engellediinden filaman mrn uzatmaktadr.
izelge.10- eitli M etal - Grafit Fralarn zellikleri
K odu
261 C
261 D
FQ
179 P
179 V
22 A -S
246
2-S
1 -S
B ileimi %
21 Cu - 79 C
35 Cu - 65 C
50 Cu - 50 C
65 Cu - 35 C
75 Cu - 25 C
40 A g - 60C
65 A g - 35 C
80 A g - 20 C
93 A g- 7C
Younluk
g/cm
3
2,2
2,5
2,75
3,5
4,0
2,7
3,8
4,6
7,0
zgl diren
Q.m
0,024
0,016
0,006
0,0016
0,0008
0,008
0,001
0,0008
0,0001
M aksimum
A kmyounluu
A /m
2
125.000
125,000
130,000
190,000
235,000
150,000
190,000
235,000
270,000
T ipik
voltaj
V
<72
<72
<36
<18
<15
<36
<18
<9
<6
S cleroscope
sertlii
28
28
28
20
18
30
20
23
10
2-79
TOZ METALRJS
Sper-iletkenler son bir kayln en ok ilgi eken aratrma konusudur. Sper-iletkenlik enerji tasarrufu iin
ideal olarak grlmektedir. 1954 ylnda Nb3 Sn intermetalik bileiinde sper-iletkenliin kefedilmesinden
beri bu alanda ok mesafe alnmtr. Her ay ierisinde gemi be-on yldr yaplan ilerlemelerden daha fazlas
yaplmaktadr.
T/M teknikleri yumuak magnetik malzemelerin ve daimi mknatslarn retiminde byk ekonomi sala-
maktadr. Tozdan son eklehibir talal imalat gerekmeden geilebilmektedir. Kutup paralar, rle gbekleri
ve bilgisayar yazclar gibi yumuak magnetik malzemeler demir, demir-silikon, demir-fosfor ve demir nikel
alamlar tozlarndan retilmektedir. Bunlarn magnetik zellikleri yeterli olmad zaman daha stn olan Ni -
Fe - Mo ve Ni-Fe alamlar kullanlabilir.
izelge. 11-E lektrikK ontakM alzemelerininzellikleri
M alzeme Younluk
(g/cm3)
S ertlik E lektrik iletkenlii
(H V) % I A CS
Gm
Gm - CdO
Gm - Grafit
Gm- Molibden
Gm - Tungsten
Gm - Nikel
Gm - Tungsten karbr
Bakr
Bakr - Tungsten
Tungsten
10.5
9.8 -10.0
8.7 - 9.7
10.4
12.5-15.6
10.0
12.5-13.2
8.9
12.8-15.2
19.3
26
58
3 0 - 4 0
170
110-220
60
110-200
35
140 - 240
290
106
7 5 - 8 2
5 5 - 8 6
5 0
3 6 -6 1
75
3 6 - 5 7
100
2 8-4 1
31
Alnico olarak isimlendirilen Al - Ni - Co esasl daimi mknatslar ounlukla dkmle retilmektedirler.
Ancak bu mknatslarn kkleri ve samaryum eklenmi daimi mknatslar T/M teknikleriyle retilmektedir.
Tozlar ekillendirilmeden nce magnetik olarak ynlendirme ilemine tabi tutulurlar. izelge. 12 de grld
gibi samaryumlu daimi mknatslarn Koersit kuvvet ve maksimum enerji terimleri ok yksektir.
izelge. 12- B az D aimi M knatslarn zellikleri
M knats
Remancns (B r)
T
K oersit
K uvvet (H c)
kA /n
M aksimum
E nerji T erimi
kT .A /m
Alnico 130 (T/M)
Alnico 130 (Dkm)
SmCo5
0.50
0.57
1.0
550
580
3024
3.4
5.4
605.2
D ier Uygulamalar
Tahribatsz atlak muayenesi iin demir oksit tozu kullanlmaktadr. Bu uygulamada kullanlan tozlarn
kolay mknatslanr olmas gereklidir.
Fotokopi ve benzeri kopyalama uygulamalarnda tnerlerin iinde eitli metal ve termoplastik tozlar kulla-
nlmaktadr. Metal tozu "tayc" olarak alr. ekil.25 de gsterildii gibi metal tozu bir reine ile kaplanr
ve bu reineye termoplastik renk vericilerin yapmas salanr. Metal tozu olarak kresel demir tozlar kullanl-
maktadr. Kullanlan metal tozu temizlenip yeniden kaplanarak tekrar kullanlabilir.
Demir tozlar ot tohumlarnn tahl tohumlarndan otomatik yntemlerle ayrlmasnda kullanlmaktadr.
Hafif su serpilen karma demir tozlan pskrtlr ve karm bir manyetik tambur etrafndan dolatrlr. Is-
lanan ekli bozuk ot tohumlarna demir tozu yapr ve tamburdan geerken mknats tarafndan ekilerek aynl-
m olur.
2-80
TOZ METALRJS
Tayc kapla
Tayc ekirdek
metal
ekil.25- Fotokopi tonerininekli ekil.26- l'ul alminyumunx 500 kendi foto.
eitli yakt ve patlayc sistemlerinde melal tozlan kullanlmaktadr. Alminyum, magnezyum, zirkonyum
ve titanyum tozlarnn yksek yanma scaklklar vardr. Bu tozlar egzotermik olarak yanallar ve yksek s ve-
rirler. izelge. 13 de balca zellikleri verilmitir. Metal tozlan patlayclarda gaz olumasn engelleyici ola-
rak, roket yaktlarnda iddetli enerji verici olarak ve iaret fieklerinde k oluturucu olarak kullanlr.
Demir tozu gda zenginletirici olarak kullanlmaktadr. Demi-eksiklii kanszla yol amaktadr. Demir
slfat, saf demir ve eitli demir tozlar dorudan gdaya eklenmektedir. Slfatlar suda kolay erirler, ancak reak-
tiftirler. A.B.D.'de ylda 500 ton saf demir tozu gda zenginletirici olarak kullanlmaktadr.
Di dolgu amalgamlannn nemli bileeni gn esasl melal tozlardr. Gm miktar %65 den fazla,
%30 a kadar kalay ve %30 a kadar bakr olan alamdan tala kaldrma ya da atomizasyonla toz retilir. Toz,
sv civa ile kartrldnda gm ve kalay civa iinde zlr. Ancak, znrlk snrl olduundan tekrar
kelme ile metaller aras bileik oluturarak ayrular. Sonuta yap reaksiyona girmemi toz ve gm-cva
metaller aras bileiklerden oluan bir bileik malzeme haline gelir.
eitli metalik boyalar ve yaldzlarn retiminde metal pullar kullanlmaktadr. Yaldz teknolojisi, altn pu-
lunun sslemelerde kullanlmasyla gemi yzyllarda balamtr. Bugn altn renkli bronz pullar daha ucuz
olduklanndan bu amala kullanlmaktadr. Malen bronz, bakr, alminyum, nikel, inko, gm ve paslanmaz
elik pullar eitli metalik boyalarn esasn oluturmaktadr.
ekil.26 da gsterildii gibi alminyum pullarnn kalnl mikrometre mertebesinde ve eni ile boyu 50-100
mikrometredir. Bu boyutlardaki pul bir tayc sv yapkan ile bir yzeye uygulandnda o yzeye paralel
olarak yerleir ve kaplama yapar.
Pul metaller ya folyodan ya da atomize edilmi tozlardan retilirler. Folyo pulun kalnln, atomize toz da
enini-boyunu belirler. Daha sonra bilyal deirmenlerde bir koruyucu ortam (eitli alkoller) iinde tlerek
son boyutlara getirilir.
eitli ferro-alamlar ve metal tozlan kaynak elektrodu rtsnde kullanlmaktadr. Krom, bor, manganez,
silikon ve vanadyumun ferro-alaunlannn ve nikel, manganez ve krom ve demir metallerinin tozlar elektrod
rtsnde kullanlmaktadr. Bu amala kullanlan demir tozunun miktar toplam demir tozu tketiminin %10 una
varmaktadr.
Sert yzey kaplamalarda anmaya dayankl alamlarn tozlan kullanlmaktadr. Bu kaplamalar alam tel-
lerinden de yaplabilir. Ancak, toz kullanlmas yapy daha homojen yapmaktadu-. Aynca, tozun ergitilmesi
daha kolay olduundan ana yap an sya maruz kalmam olur. Bu amala en ok kobalt ve nikel esasl ala-
mlarn tozlan kullanlmaktadr. izelge. 13 de kobalt ve nikel esasl sert kaplama tozlarnn bileimleri ve e-
ili zellikleri verilmitir.
2-81
TOZ METALRJS
izelge. 13- K obalt ve N ikel E sasl S ert-K apalama T ozlarnn zellikleri
A lam B C
K obalt E sasl
No.l
No.6
N o.12 -
N o.21 -
N ikel E sasl
No.40 1.7
No.6 2.4
No.12 3.5
2.5
1.1
1.4
0.25
0.35
0.45
0.80
Co
kalan
kalan
kalan
kalan
-
Cr
30
28
29
27
7.5
11
15.5
Fe
3
(2)
3(2)
3(2)
5.5>
1.5
3
4
B ileim, %
M o M n
1(2)
1(2)
1(2)
1(2)
-
1(2)
1(2)
1(2)
-
N i
g

g

g

o
o
e
n

e
n

e
n

e
s
kalan
kalan
kulan
S i
1
1
1.4
2
(2)
3.5
4
4.3
W
12.5
4
8
-
S ertlik 'Ortalama
H V A nma
K ayb, mm
3
550-685
385-425
480-550
285-320
340-415
525-575
710-790
46
65
55
70
21
12
11
(1) 2000 d/dak hz. 130 N yk, 230 mm lastik tekerlek ve kuru kum ile test edildi.
(2) Maksimum
K A YN A K A
(1) Metals Handboo'c, 9. bask, Cilt. 7, Powder M etallurgy, A.S.M.. U.S.A., 1984.
(2) HANSNER, H.H and MAL- M.K., Chemical Pub. Co., 1982.
(3) GERMAN, R.M ., Powder M etallurgy S cience, MPIF, 1984.
(4) SANDS, R.L. and SHAKESPEARE, C.R., Powder M etallurgy, PracticeandA pplication, George New-
nes Ltd.. Londra, 1966.
L G L T RK S T A N D A RT L A RI
T S 2304, T S 2306, T S 2309, T S 3087, T S 4222, T S 4230,
T S 4231, T S 4378, T S 4481, T S 4482, T S 4483,
2-82
B L E K GE RE L E R
Prof. Dr. Sleyman SARITA
1. GENEL BLGLER VE TANIMLAR
Bileik gereler birden fazla farkl malzemenin makroskopik olarak birletirilmesiyle elde edilirler. Farkl
malzemeler arasndaki ara yzey kolaylkla gzlenebilir. Malzemelerden biri destekleyici dieri de birletirici ya
da ana yap olarak grev yapar.
Bileik gereler, eitli ekillerde snflandrlabilirler. En basit snflandrma destekleyicinin ekline gre :
Tanecik destekli, elyaf destekli ve tabaka destekli olarak yaplabilir. Elyaf destekli bileik gereler; srekli ve s-
reksiz olarak tekrar ikiye ayrlrlar.
Destekleyicinin btn boyutlar birbirine yaklak olarak eitse "tanecik" olarak kabul edilebilir. Kre,
ubuk, yonga ve benzeri ekiller gibi. Elyaf destekli bileik gerelerde elyafn boyu dier boyutlarndan ok b-
yktr. Genellikle, boyu parann boyu kadardr. Destekleyici tabaka ise iki boyutu nc boyutundan ok b-
yktr.
Bileik gerelerin gelitirilme gerekesi hibir homojen yapnn istenen zellikleri kar.lamamasdr. Kar-
bon elyafl epoksi bileik gerelerin ekme dayanm/younluk oranlar elik ve uzay teknolojisi iin gelitirilen
alminyumun yaklak drt ile alt katdu-.
2. B L E E N L E R N ZE L L K L E R
Bileik gerelerin davranlarn anlayabilmek iin bileenlerin zelliklerinin bilinmesi gereklidir. ekme
dayanm gerektiren uygulamalarda daha ok elyafn zellikleri nemli iken yksek scakla dayankllk gibi
uygulamalarda ana yapnn zellikleri nemlidir. Baz uygulamalarda da. bileik gerecin davran bileenlerin
hac im s al oranlaryla doru orantldr.
Elyaf ve ana yaplarn gelitirilmeleri birbirinden bamsz olarak gereklemitir. Gelitirilen balca
nemli lifler : E-can, S-cam, para-aramid, silikon karbr, bor, alumina. silika ve karbon / grafit dir. Ana yap
olarak %80'i poliesterlerdir. Ancak, stn performans gerektiren uygulamalar iin epoksiier ve polimidler kulla-
nlmaktadr. Son yllarda, plastiklerin yetersiz kald uygulamalarda ana yap olarak eitli metaller kullanlma-
ya balanmtr.
D estekleyiciler
eitli destekleyicilerin zellikleri izelge. 1 de karlatrlmal olarak verilmitir.
Cam elyaf, sv camn 0,793 ile 3,175 mm aplar arasnda bir delikten fkrtlmas ve daha sonra hzl bir
ekilde ekilmeleri ile retilir. Tipik elyaf ap 3-20u. m arasndadr. E-cam kalsiyum oksite daha zengindir ve
genel amal elyaf retiminde kullanlr. S-cam magnezyum oksite zengindir ve ekine dayanm ok yksek-
tir.
Karbon / grafit elyaf yksek elastiklik modl ve ekme emniyet gerilmesine sahiptirler. Uzun karbon lifle-
rinin tm bir organik ncden retilir. Organik nc olarak rayon, PAN (polyacrylonitrile) ve izotropik zift kul-
lanlmaktadr. Ksa karbon lifleri (saak) ise, demir katalizr ve bir hidrokarbon gazndan buhar-sv-kat byt-
me yntemiyle retilir. Rayon ve izotropik zift dk elastik modll elyaf retiminde, PAN ise yksek elastik
modll elyaf retiminde kullanlr. retilen nc elyaf 800C zerinde karbonlatuma / grafitletirme ilemine
tabi tutulur. Elyafn elastiklik modl scaklk arttka artar.
Bileik gerelerde destekleyici olarak kullanlabilecek ekme zelliklerinde ilk organik elyaf para-aramiddir.
Para-aramid kevlar olarak da bilinir ve kimyasal yaps poly paa-phenylenether phthalamide dir. Bir sv kristal
olan bu polimer bir delikten fkrtldktan sonra ekilerek elyaf retilir.
Bor ve SiC elyaf kimyasal buhar keltme (CVD) yntemiyle retilirler. eitli seramik lifler deiik yn-
temlerle retilmektedirler.
A na Yaplar
Ana yap olarak eitli polimerler ve metaller kullanlmaktadr. El kitabnn eitli blmlerinde polimerle-
rin ve metallerin zellikleri verilmitir.
Ana yap olarak, ounlukla poliesterler kullanlmaktadr. Polimidler ve metaller yksek scaklklarda kulla-
2-83
BLEK GERELER
nlrken epoksiler stn mekanik zellikler gerektiren uygulamalarda kullanlrlar.
izelge.l- eitli D estekleyicilerin zellikleri
zellik
Younluk, p, 1000kg/m
3
ekmedayanm, o
m
>GPa
E lastiktikmodl, E , GPa
erm/ p, 10* x m
2
s
-2
E /p,10
9
xm
2
s-
2
E -Cam
elyaf
2,62
1,7
91,3
0,65
31,0
S -Can
elyaf
2,50
2,4
88,9
0,96
35,5
K arbon E lyaf
D .M od.
1,76
3,3
230
1,87
130
Yk. M od.
1,90
2,4
390
1,26
205
Para-aramid
(K evlar-49)
elyaf
1,44
4,0
131
2,77
91
B or
E lyaf
2,57
3,6
400
1,40
155,6
S iC
E lyaf
3,0
3,9
400
1,3
133,3
A I 2O3
(S alT l)
elyaf
3,3
2,0
310
0,60
94
S ijN
4
(S ilikon
N itrr)
saa*
3,18
7,0
380
2,20
119,5
(*) S aak : Ksa elyaf (Whisker) anlamnda kullanld.
3. B L E E N L E R N E K L L E R
Birden fazla malzemenin birlemesi ekil.1 de gsterildii gibi deiik bi-
imde oluabilir. Ancak, bunlardan sadece ikisi bileik gere oluturmaya uygun-
dur. Bileik gerelerde, malzemelerden biri ana yapy dieri de destekleyiciyi
oluturur. Ana yap sreklilik gsterirken destekleyici, sreklilik gstermeyip ana
yap iine gmlebilir.
Bileenlerin ekilleri hangi yntemle retildiklerine ok baldr. Isl ilem
(yalandrma) ve ynlendirilmi katlatrma ile elde edilen bileik malzemelerin
ekilleri ok deiik olabilir ve kontrol edilmesi kolay deildir. ekil.2 de Al-
AI3N tektiiin ynlendirilmi katlatrma ile elde edilmi nikro yaps veril-
mitir.
A I 2O3
saa*
3,96
21
430
5,30
108,5
S C
saa*
3,2
6,9
690
2,15
215,6
K arbon
saa*
2,2
20
700
9,1
318,2
il
M' A
L '''
I!
*> ki sreksizf:z b) ki srekli faz c) B ir sreksiz fuz ikinci srekli faz iine gmlm
ekil.1- Farkl iki malzeme ya da fazn birleme biimleri
2-S4
BLEK GERELER
ekil.2- Ynlendirilmi katlatrilm A l-A ljN i tektiinin mikroyaps (a) dik yn, (b) eksenel yn.
Anmaya dayankllk uygulamalarda kullanlan sert metallerden bileik malzemelerin dier bir zelliidir.
Sert metallerde ana yap %10-15 arasndadr ve grevi %85-90 arasndaki sert karbr tanelerim balamaktr.
Karbrlerin ekilleri genellikle asal keli taneciklerdir.
Elyaf destekli bileik malzemelerde destekleme ekil .3 de gsterildii gibi iki ve boyutlu olabilir. Aynca
lifler kuma gibi dokunabilir.
ekil.3- E lyaf destekli bileik nalzemelc-
4. B L E K GE RE T A S A RI M I
Destekleyicilerin sahip olduklar geni zellikler izelge. 1 de verilmitir. Younuk, organik elyaf iin 1,47
g/cm
3
den almina saa iin 3,96 g/cm
3
e kadar deimektedir. ekme dayanm, E-cam iin 1700 MPa dan
almina saa iin 21000 MPa a deiirken elastiklik modl E-cam iin 81,3 GPa dan karbon saa iin
700GPa a kadar deimektedir. Bylece, bileik gere tasannu yapacak mhendise allmtan ok geni me-
kanik zellikler aral verilmitir.
Btn destekleyici gereler (organik hari) ekme dayanmnn sonuna kadar dorusal gerilme-uzama iliki-
si gsterirler (ekil.4a).
2-85
BLEK GERELER
O 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5
Gerinim
ekil.4- eitli destekleyicilerin ve ana yaplarn gerilme-uzama ilikileri
Grlecei gibi yksek modll liflerin uzamas %1 den azdr. Buna karlk organik ve cam lifler
r
/< 4 e
kadar uzayabilirler.
Ana yap malzemeleri polimerlerder. metallere ve seramiklere kadar ok geni bir alan kapsar. Polimerler
dk younluk, olduka dk dayanm ve dorusal olmayan gerilme-uzama ilikisi ile bilinirler. Polimer ana
yapl bileik gereler kolay imal edilirler ve olduka bol destekleyici ierebilirler. Bu nedenlerden tr ana
yap olarak genellikle polimerler kullanlmaktadr.
E lastiklik M odl
Bileik gereci oluturan elemanlar elastik davranrlarsa bileik gere de elastik davranr. Bileiin elastiklik
modl, Eb, destekleyici ile ana yapnn elastiklik modlleri arasnda bir deer alr. Destekleyicinin hacmi Vd,
elastiklik modl Ed, ana yapnn hacmi V
a
ve elastiklik modl E
a
ise, bileiin elastiklik modl Eb iki deiik
ekilde hesaplanabilir.
(a)
1
(b)
ekil.5- B ileik gerelerin elastiklik modlleri: (a) E ksenel elyaf, (b) T abakal,
(c) E lastiklik modlnn hacimoran ile deimesi
(i) Srekli elyafn yk ynnde olduu (ekil.5a) halde bileik gereteki ortalama gerilme
Ob = V
d
Od + V
a
CJa
olur. Burada Od destekleyicideki, a
a
ana yapdaki gerilmedir. Ykn ok ar olmad hallerde destekleyici ve
ana yap ayn miktarlarda uzarlar. Bu durumda
olur.
(ii) Bileik gere tabakal ve ykn tabakalara dik ynde (ekil.5b) olduu halde her elemandaki gerilme
2-86
eittir ve birim uzama farkl olur.
yada
BLEK GERELER
eb = Vd ed + V
a
e
a
R. = EdE"
VjEd+V.Ea
olur.
D ayanm
Elyaf destekli bileik gerelerin dayanm, uygulanan gerilmenin ynnn liflerin ynne gre yapt aya
baldr. Eer gerilme yn liflerin ynne paralel ise bileik gerecin dayanm kanmlar kanununa uygun ola-
rak bulunur. Yani. bileik gereteki gerilme :
Ob = V<j Od + V
a
(Ja
olur.
Bileik gerecin nasl krlaca bileenlerin davranna baldr. ekil.a da olas alt deiik krlma bii-
mi gsterilmitir.
Elyafn ve ana yapnn gevrek olmas halinde krlma her ikisinde de ayn anda olur. atlak her ikisini de ke-
serek ilerler (ekil.a). Ancak, uygulamalarn ounda elyaf gevrek ve ana yap sreklidir. Ana yap daha fazla
uzamaya dayanabilirken, lifler dayanamayacaklarndan koparlar. Ana yap yk yalnz bana tayamyarak s-
rekli bir ekilde krlr (ekil.b ve 0- Liflerin ana yapya iyi balanmamas halinde yk altnda ara yzey ayrl-
mas olur (ekil.fid ve e).
(a)
l
(b)
(c)
(d)
(e)
(f )
ekil.6- B ileik gerelerin krlma biimleri
eitli elyaf destekli epoksilerin emniyet gerilmeleri izelge.3 de verilmi ve bunlar 2024 Al alaml ve
4130 elik ile karlatrlmlardar.
2-87
BLEK GERELER
izelge.2- E lyaf D estekli E poksi B ileik Gerelerin E mniyet Gerilmeleri
(E lyaf H acn Oran: %60)
Gere
Younluk E lastiklik
g/cm
3
M odl, GPa
K ayma Puisson
M odl, GPa Oran
Eks. ekme
Enn. Geril.
M Pa
E ks. B asma
E mn. Geri 1
M Pa
K esme E nin.
Gerilmesi
M Pa
E-cam
Kevlar 49
T-300
(Karbon ely.)
GY-70
(Karbon ely.)
Bor
(Karla-
trma iin)
2024-T3
4130
1.94
1.30
1.47
1.61
1.86
2.77
7.84
4 5
76
132
3 2 0
274
72
207
4.4
21
6.5
4.1
5.2
27.6
82.7
0.25
0.34
0.25
0.25
0.25
0.31
0.25
1000
1380
1240
6 90
1310
4 6 2
655
5 5 0
280
830
6 20
2480
345
1100
4 0
55
62
96
100
276
380
Tasarm
Bileik gerecin ilevini yerine getirebilirliini tesbit etmek iin tasarmn kapsam, malzemenin anizotropik
oluu, evre etkisi, kabul edilen hasar miktar, imalat ve montaj kolayl ile onarma uygunluun dikkate aln-
mas gerekir.
Elyaf destekli bileik gerelerin anizotropisi metallerden daha farkldr. Dayanm, sl genleme katsays ve
nemle genleme yne gre 10 kat farkllk gsterebilir.
Is, nem, ultraviole k ve asitler bileik gerece zaman iinde etki ederek mekanik zelliklerini bozabilir.
Ar scak / nem artlarnda mekanik zellikler yarya inebilir. Bileik gereler korozyona dayankl olarak bi-
linirler, ancak nceden evre artarna dayankllk deneyleri yaplmaldr.
Tasarmn ilk adm istenen zellikleri verecek bileenleri ve hacm yzdelerini semektir. Seilen malzeme-
ler, elde edilecek tek-ynl bileik gerecin zelliklerini verecektir. Ancak, uygulamalar ounlukla ok ynl
zellikler gerektirir. Bu nedenle tasarmn ikinci adm, tek-ynl elemanlarn ok ynl olarak tasarlanmasdr.
Bu noktada tasarm metallerinkine benzer ekilde srdrlr. Ancak, bileik gerelerde tabakalarn tasarlanmas
ve deitirilebilmesi olas zmleri oaltr. Bylece "Tasarm evrimi" kavram olumutur. evrim sonunda
beklenen fonksiyon gereklemezse, bileenlerin miktarlar ve ynleri deitirilerek tasarm evrimi yenilenir.
5. L E M E , B M L E N D RM E VE M ON T A J
Bileik gerecin yapm, destekleyicilerin istenen yjde yerletirmeleri ve ana yapnn bunlar kaplayacak ve
yaptracak ekilde doldurulmasyla gerekleir. Yapm yntemleri kullanlan destekleyici ve ana yapya gre
deimektedir. Destekleyici elyaf ise nceden tasarlanan mandel zerine sarlabilir ya da rlebilir. Sarma-rme
ilemi slak (plastikler iin) yaplabilir. Bylece ana yapnn sonradan doldurulmas problemi kalmaz. Bugn, ti-
cari olarak kullanlan elyaf destekli plastiklerin ou slak sarma-rme ile ekillendirilmektedir. Ancak, enjeksi-
yon kalplama, transfer kalplama gibi dier plastik ekillendirme yntemleri ana yapnn destekleyici evresine
doldurulmasnda kullanlabilir. Tahmin edilebilecei gibi sonradan ana yapnn doldurulmasnda homojenleme-
yi salamak ok zordur.
Bir roket motor klfnn yapm rnek alarak aklanacaktr. ekil.7 de ilem emas gsterilmitir. lem,
zerine sargnn yaplaca mandrelin tasarlanmas ile balar. Mandreller suda zlen (kumdan, aldan) ya da
ok paral metalik (borular iin) olabilirler. Rotor motoru klf sarmak iin suda zlen ksun mandreller kul-
lanlmaktadr.
2-88
BLEK GERELER
Sarm biiminin-
gelitirilmesi.
hesab
Emprenye Deneme sarm
Hrdavat takma
Etek bilezikleri
Konsollar
Dierleri
Muayene
Boyutsa!
Arlk
Grsel
Vkleme
Sre irdelemesi
Jel kaplama
Film yaptrc
Yapclarn sarm
Kangallar
Helisel /Kutupsal
[Etek sarm 1
I Roket motorlar I
I 1
Kr
Soutma
Takmlar unklatrma
Kumu temizleme
Aletleri uzaklatrma
zellikle roket motoru durumunda
ekil.7- Roket motoru klf yapm ilem ak emas.
Elyaf reine banyosundan geirilerek slatlr ve mandrel zerine sarlf. Sarma ilemi polar ya da helisel ola-
bilir (ekil.8). Reine miktar pek ok parametreye baldr : Reinenin viskozitesi, sarma kuvveti, sarma adm
ve mandrel ap, vb.
Ana yapnn katlamas iki aamada gerekleir. B- aamasnda plastik stlarak (genellikle lambalarla)
akcl artrlr. Bylece, fazla plastik yzeyde toplanarak akmaya urarken plastik fralarla synlarak al-
nr. B- aamasnn sonuna doru ana yapda apraz balar oluarak plastik katlamaya balar. Polimerleme
ilemi otoklav veya gaz-atelemeli frnlarda stlarak gerekeleir. Polimerleme sonucunda mandrel su ile -
zlerek karlr.
(a)
(b)
ekil.8- E lyaf sarma trleri : (a) Polar, (b) H elisel
leme
Bileik gerelerin talal ilenmesi metallere gre zordur, ileme zorluunu ana yap deil de destekleyici
yaratr. Destekleyiciler kesicilerin ar anmasna neden olurlar. Ayrca, delme ya da kesme blgesinde bileik
gerete tabakalarda ayrmalar grlr. Kesme ileminde elmas kaplamal dairesel aklarn kullanlmas neri-
lir. Matkapla delme ilemi tabakalar ayrdndan mmkn olduu kadar kullanlmamaldr. Matkap u alan
ve ekillerinin seimi ok kritiktir. Allm kesme tekniklerinin dnda, yksek basnl su, lazer ve elektron
demeti ile kesme ilemleri bileik gerelere uygulanm ve baarl sonular alnmtr.
M ontaj
Bileik gerelerin metalik ya da metal olmayan dier makina elemanlarna montajlar, ya eitli yaptrc-
larla ya da vida ve civatalarla yaplmaktadr. Paralar tekrar birbirinden aynlmayacaksa ve ar gerilme varsa
2-89
BLEK GERELER
yaptrma ile montaj kullanlmaktadr. Ayrca, yaptrma civatalarla balamaktan daha ucuzdur. Ancak, ya-
ptncnn yaptrlan paralarla uyumlu olmas ve servis artlarna dayankl seilmesi gereklidir. En ok
kullanlan yaptrclar eitli epoksilerdir.
Yksek dayanml bileik gereler allm civatalarla balaimamaldr. Alaml elikler yapya uymad-
ndan, kadmiyum kaplama abucak korozyona uradndan ve perinler bileik gereci ezdiklerinden montajda
kullanlmazlar. Karbon elyaf destekli bileik gereler allm civatalarla balandklarnda katodik korozyona
urarlar. Bunlar iin en uygun civata malzemesi titanyum alamlardr.
6. H A S A R A N A L Z
Metalik malzemelerin knlna ve hasar analizleri ok iyi bilinmektedir ve bunlar iin eitli teknikler geliti-
rilmitir. Bu tekniklerin bileik gerelere uygulanmas yeteri kadar gelitirilmemitir. Son yllarda olduka ok
sayda krk yzey bilgisi birikmitir.
A.B.D. Hava Kuvvetleri tarafndan nerilen hasar analiz admlar yledir :
- Parann gemii hakknda bilgi toplanmas,
- Tahribatsz testler,
- Parann artnamelere uygunluunun incelenmesi,
- Knlm yzey incelemeleri,
- Gerilme analizi.
Yukarda aklanan bu be adm aslnda metaller iin gelitirilen analiz admlarna benzer. Ancak, bileik
gereler anizotrop ve heterojen olduklarndan nemli farkllklar gsterirler.
En ok kullanlan tahribatsz testler geirgen ultrasonik darbeli-yansmal ultrasonik ve giriken boyal X-
nlandr. Liflerin sarlmasnda, ynlendirilmesinde, ana yapnn polimerlemesinde yaplan hatalar parann
erken hasara uramasna neden olur. Bundan dolay malzeme ve yapm yntemleri ile ilgili hatalar incelenmeli-
dir. Bileik gerelerin krk yzeyleri genellikle elyaf ya da tabakalar arasnda almalardan oluur. Almalarn
d yzeyde mi yoksa ana tabakalarda m olaca yk tipine baldr.
Basma ykleri d tabakalarda, ekme ykleri i tabakalarda almaya neden olur. Bileik gerelerde gerilme
analizi olduka zordur. Gerecin ok anizotropik olmasndan dolay saysz miktarda elastiklik modl ve daya-
nm deerleri vardr. Bileik gerelerde ana yap plastik ise sl analiz yntemleri hasar incelemesinde kullanla-
bilir. Plastiin cam gei scakl eitli sl analiz teknikleri ile kolaylkla saptanabilir.
7. UYGUL A M A L A R
Cam elyaf destekli plastiklerin dayanm, hafiflik, dk maliyet ve korozyon direnci gerektiren uygulama-
larda kullanlmasna balanal 50 yl olmutur. Cam elyaf destekli plastiklerin baars bu dalda daha stn
zelliklere sahip gerelerin aratrlmasna nclk etmitir. Sonuta bileik gereler ana girilmi ve bugn
hzl byyen ileri malzeme teknolojisi olmutur.
leri bileik gereler uzay malzemelerinden spor malzemelerine kadar her dalda uygulama alan bulmaktadr-
lar. Bir yanda protez mafsal ve organlar yaplrken dier yanda gemi gvdesi ve bina elemanlar yaplmaktadr.
Uak E ndstrisi
Elyaf destekli bileik gereler uak paralar iin gittike daha ok istenir duruma gelmektedir. Bileik ge-
reler dayankl ve hafiftirler. En ok kullanlan elyaf karbon, aramid ve camdr. Cam elyaf gittike yerini kar-
bon elyafna terk etmektedir. Ana yap olarak 120 ile 175

C arasnda polimerleen epoksiler kullanlmaktadr.

Sivil ve askeri uaklarda yllara gre bileik gere kullanm ekil.9 da ve F-18 sava uandaki bileik gere
paralar kullanm ekil. 10 da gsterilmitir.
2-90
I I fl f is.
BLEK GERELER
| Karbonelyaf ile glendirilmi epoksi
Yap arlnn V. 10.3'
YAPIM GEREC AIRLII,
Silah hcresi kaps
Avionik kaplar
Kanat kaplamas
Dner namlu Kanatk
ekil.9- Uaklardaki bileik gerelerin
arlkta yllara gre yzdesi
ekil.10- F-18 deki bileik gereler
Uzay ve Roket E ndstrisi
Roket endstrisinde bileik gerelerin ilk kullanlmas roket motorun klf uygulamasdr. Bylece roketle-
rin tama yk ve uu menzilleri artrlmtr.
Uzay mekii metal ana yapl bileik gerelerin bol miktarda kullanld ilk uygulamalardan bilidir. Uzay
mekiinin ana ats 242 tek ynl bor elyaf alminyum ana yapl tplerden oluturulmutur. Bu tplerle, al-
minyum tplere gre %44 aalk tasarrufu salanmtr.
Otomotiv E ndstrisi
Otomotiv uygulamalar iki ana gruba ayrlr : Grn ve yapsal dayankllk. Kaporta iin grn nem-
lidir, ancak taban gibi yk tayan yapsal paralarda dayankllk nemli olup grn pek nemli deildir.
Otomotiv sanayiinde bileik gerelerin uygulamas, ikinci derecede nemli yapsal paralar ve grnn nem-
li olduu panellerle snrldr.
Gemi E ndstrisi
50 metreye kadar boydaki tekneler ve gemilerin gvdelerinin bileik gerelerden yaplmas ekonomik olarak
mmkndr. 50 metreden uzun gemilerde kaynak elik yap daha ucuzdur. Dier taraftan srat motorlar ve lks
yatlar bileik gerelerden retilmektedir.
M etal, K arbon / Grafit ve S eramik A na Yapl B ileik Gereler
Karbon-karbon ve metal ana yapl bileik gereler ok mit verici malzemelerdir. Seramik ana yapl bile-
ik gerelerde, karbon-karbon bileik gereler gibi scaklk snrlamalar yoktur.
Metal ana yapl bileik gerelerde (mine) destekleyici olarak bor, silikon karbr, karbon, alminyum oksit
ve tungsten elyaf kullanlr. Ana yap olarak alminyum, magnesyum. titanyum ve nikel alamlar kullanlr.
izelge.3 de baz mine bileik gerelerin mekanik zellikleri verilmitir, mmc bileik gereler ksa liflerden
(visku) de retilebilirler. Metal ve saak iki deiik ekilde kartnlabilir. IZn homojen kartrma yntemi toz
metalrji teknikleridir. Saaklar arasna sv metal emdirerek de sokulabilir.
2-91
BLEK GERELER
izelge-3- mmc B ileik Gerelerin M ekanik zellikleri
-l A
mmc
ekme Gerilmesi (M Pa) M aksimumB irimUzama
%50 Bor - %50 Al
%41 SC - %53 Al
%35 SC - %65 Ti -
%34 Sic - %66 Mg
%35C -%65Mg
9M5SiCSaak-%85Al
1100
1462
1690
1000
72 0
718
0.50
0.89
0.96
0.83
5.3
ilem ok ucuz ve kolay olmasna ramen saaklarn homojen dalm salanamaz. Aynca, toz metalrjisi
yntemleriyle elde edilen yapnn mekanik zellikleri daha iyidir. Saak destekli mmc ler ekstrzyon, dvme,
haddeleme gibi allm yapm yntemleriyle tekrar ekillendirilebildikleri gibi talal yapmlar da mmkn-
dr.
Karbon elyaf destekli ana yapl bileik gereler yksek scaklk uygulamalar iin gelitirilmilerder.
2800C ye kadar dayanmlarn kaybetmezler. Roket memesi ve atmosfere giri paralar olarak kullanlrlar.
Karbon-karbon bileik gerelerde sorun, yksek scaklkta oksitlenmeleridir. Bu tip bileik gereler, karbonca
zengin fenolik polimer reinelerle karbon elyafndan hazrlanrlar. Daha sonra fenolik ana yap karbonlatrlr.
Seramikler yksek basma gerilmesi ve sya dayankllkla bilinirler. Ancak, ekme emniyet gerilmeleri ok
dktr. Seramik ana yaplar, liflerle desteklenerek ekme dayanm verilebilir. ekil. 11 de karbon elyaf des-
tekli camn ve normal camn ekme gerilmeleri karlatrlmtr. %40 karbon elyaf destekli camn elastiklik
modl, normal camn katma ve knlma enerjisi normal camn bin katma kmaktadr. W, Mo, Ta, C, SiC ve
AI2O3 lifleri cam, almina, zirkonyum gibi seramik ana yap ierisine toz metalrji teknikleriyle yerletirilir.
1 o
0.9
0.8
0.7

- 0.6
/
I 0.5
} O.
g 0.3
0.2
0.1
0
Monolitik reaksiyonla /
bal S
3
N
4
/
r
/
/
/
/
/
- Nippon
Al
lifi
Avcc lifi
\
-
-
^
0.H0
0.105
0.070 E
- 0.035 <
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0
Son lif uzamas , "/.
ekil. 11- Camve karbon elyaf destekli camn ekme gerilmeleri.
2-92
BLEK GERELER
K A YN A K A
(1) BROUTMAN, L .J. and KRACK, R.H ., M odern Composite M aterials, Addison-NVesley Pub Co.,
1967
(2) E ngineers" M aterials, H andbook, Vol. 1, Composites. ASM International, 1987
(3) H andbookof Composite M aterials, Ed. G. LUBIN, Van Nostrand Reinhold, 1982
(4) SCHVVARTZ, M .M ., Composite M aterials H andbook, Mc Oraw-Hill Co., 1984
(5) SCHWARTZ, M .M ., Ed., Fabrication of Composite M aterials : Source Book, ASM, 1985
2-93
K ORUYUCU GE RE L E R
Prof. D r. A hmet A K I R
1. K UL L A N I M YE R N E GRE GE RE S E M
Bundan nceki blmde ele alnan balklar altnda zaman zaman malzeme seimine deinilmi, zellikle
BLM.3 de en yaygn ve ok kullanlan endstriyel malzemelerin korozyon dayanmlar ele alnmtr. Bu b-
lmde herhangi bir ncelik ya da nem sras gz nne alnmadan en yaygn korozyon ortamlar (hava, su, top-
rak) ele alnp, bu ortamlarda yaygn kullanlan malzemelerin davranlar gz nnde tutularak, en uygun seim
iin genel deerlendirmeler yaplacaktr. Bir malzemenin farkl ortamlardaki davranlar (bak. BLM.3)
deil, belli bir ortamda farkl malzemelerin davrantan ele alnarak, bu ortamda kullanm yerine en iyi uyan
malzemenin belirlenebilmesi iin okuyucu aydnlatlmaya allacaktr.
A tmosferik K orozyona D irenli M alzeme S eimi
Atmosferik korozyona etki eden faktrlerin banda (i) nem, (ii) scaklk ve (iii) kirleticiler (SO2, CO2, klor
ve eitli metal iyonlar) gelir.
Nemli atmosferde paslanma eilimi yksek olan imalat eliklerinde bu eilim, kuru atmosferlerde az, scakl-
n yksek olmas halinde deniz kys atmosferlerinde yksektir. %0.2 ye kadar Cu eklenmesi bu eliklerin at-
mosferik korozyon direncini ok iyi artrr. Cu ile beraber olurlarsa P, Si, Cr metalleri de karbon ve dk ala-
ml eliklerin atmosferik korozyon direncini artrrlar.
Kapal atmosferik ortamlarda paslanmaz eliklerin tamam baarl sonu verir. Ancak, parlak grnn
nemli olduu, kk oyukcuklarn istenmedii ak atmosferik ortamlarda martensitik eliklerden kanlmal-
dr. Ferritik paslanmazlar genelde lekelenmeden parlaklklklarn korur. Motorlu aralarn d aksesuarlar ya-
pmnda kullanlrlar. Ostenitik paslanmazlar en direnli olanlardr, ancak delta ferrit ve krom karbrlerin sebep
olduu kromca fakir blgelerin varl halinde oyulma korozyonu (pitting) meydana gelebilir.
Dkme demirlerin atmosferlerden etkilenme hzlar ok yavatr ve genellikle byk kesitler halinde kulla-
nldndan paslanma bir problem yaratmaz. Alminyum alamlar da atmosfere direnlidirler, ancak kelti
ierenlerde ilk birka yl iinde yzeysel oyukcuklar meydana gelebilir.
Bakr ok yksek bir atmosferik korozyon direncine sahiptir, at malzemesi ve aydnlatma aksesuarlarnda
yaygn olarak kullanlr. Atmosferik korozyon sonunda zamanla CuS4 . 3Cu (OH)2 formlne doru deien
ekici grnl, yeil patina meydana gelir. Kurun da at ve bina n yzeylerinin kaplanmasnda yaygn kul-
lanlr. Atmosferik korozyon rn koruyucu zellikte ve elektriksel izolasyon maddesi olduundan baarl bir
servis salar. inko da atmosferde iyi bir hizmet sunar, ancak ok aktif ve korozyon rn ok iyi bir koruyucu
olmad iin nemli ve kirlenmi atmosferlerde dikkatli kullanlmaldr.
S uda K orozyona D irenli M alzeme S eimi
Malzemelerin sudaki korozyonu, iinde znen ya da askda kalan maddelere, ak rejimine ve scakla
baldr. Suda znm maddeler iinde (i) oksijen, (ii) karbon dioksit, (iii) Cl~, SO4
2
", CO, HCO3 iyonlar (iv)
organik maddeler, korozyona etkili olanlardr. Suyun korozyon etkisini azaltmak iin (a) alkalizasyon (pH art)
ve (b) karbonasyon (HCO~3 konsantrasyonundaki art) ilemleri yrtlr. Suyun pH deeri 7-9 arasnda,
CaCC>3 kelmesinin olmamas iin HCO"3 miktar 70 mg / litre olmaldr. Alkalizasyon suya NaOH ya da Ca
(OH)2 eklenmesi ya da suyun yanm dolomit [CaMg (003)2] yatandan geirilmesiyle yaplr. Karbonasyon
iin Ca (OH)2 ve CO2 eklenmesi yeterlidir.
Dk alaml ferro yap malzemeleri doal sularda yaklak ayn hzla korozyona urarlar. Deniz suyuna
daldrlm bu malzemelerin korozyon hz 0.13mm/yl alnabilir. Bu malzemelere %13 Cr eklenmesi korozyon
hzn yarya indirir. Mo ieren ostenitik paslanmaz eliklerin deniz suyunda korozyon direnleri ok iyidir. Mar-
tensitik paslanmazlar %13 ierseler bile iyi bir servis sunmazlar. Korozyon oyukcuk ya da aralk korozyonu ti-
pindedir. Dk ak hz ya da durgun sularda korozyon hz artar.
Dkme demirlerin korozyon hz deniz suyunda 0.5-0.1 mm/yl arasndadr. Ostenitik yapl, yksek Ni ie-
ren (bak. Ayrm.3) dkme demirlerin sudaki korozyon direnleri ok iyi olup, ferritik dkme demir korozyon h-
znn 1/3 - 1/10 u arasndadr. Yksek Cr ve Si ieren ostenitik yapllar, kolay pasiflendii iin korozyon diren-
leri iyidir. Ancak, yksek Cr eklenmesi ekmeler nedeniyle dkmde glk yaratr. %2.5 deerine kadar Si
eklenmesi yararldr ve srekli bir pasif krom oksit filmi elde edilmesinde faydaldr.
2-94
KORUYUCU GERELER
Al ve alamlar saf suda korozyona uramazlar. Doal sular iinde yzeylerinde lekelenme trnde bir tu.
zulma olabilir. Ana alam eleman olarak Cu ieren cinsleri deniz suyunda korozyona kar ok hassastr.
Al-Mg alamlar deniz suyu ve kirli su ortamlarnda en iyi zmdr.
Bakr ve alamlar doal sularn her trl ileminde sk kullanlrlar.Evlerde ve endsiyel iletmelerde
scak ve souk su datm ebekelerinde yaygn olarak kullanlrlar. Trblansl ak bu malzemelerde koroz-
yon hasan yaratan nemli faktrlerin bandadr. Kupro-nikel alam yksek ak hzna sahip saldrgan ortam-
larda kavitasyona en direnli malzemedir. Bakr alamlarnda inkosuzluma ile oluan korozyon hasar para-
larn zayflamasna neden olur. ikosuzlamaya direnli bakr ulamlar iin bundan nceki blme baknz.
SO4
2
7C1~ orannn yksek olduu souk, derin kuyu sularnda oyulma korozyonu meydana gelir.
Ni ve alamlar tatl sularda genellikle korozyona direnlidir. Ancak, dk pil ve durgun su koullarnda
oksit filmi pasiflii devam ettiremez. Ni-Cu serisi (Moel) ve Ni-Cr alamlar deniz sularnda baaryla kullan-
lrlar. Yzeylerindeki sk ve trblansa dayankl pasif film sayesinde yksek ak hz artlarnda direnli ol-
malar nedeniyle deniz suyunda alan vana ve pompa yapmnda kullanlrlar.
inko katodik korumada kurban anot olarak nemli bir yere sahiptir. Aktif ak artlarnda meydana gelen
korozyon yzeyde, iinde Ca ve Mg iyonlar ile birlikte inko hidroksitten oluan, koruyucu bir fin meydana
getirir. Kurban anot olarak aktifliini srdrmek amacyla iine ("d. Al ve Si eklenir. Aksi halde yzeydeki pasif
film korozyonu engellediinden kurban anot grevini yerine getiremez.
Toprakta Korozyona Direnli Malzeme Seimi
Topran korozifliine etki eden faktrler, toprak dokusu ve kompozisyonu, toprakta gml bulunan boru-
larda meydana gelen korozyon ekilleri ve sebepleri nceki blmde etraflca incelenmitir.
Toprak altnda bulunan malzemelerin byk ounluu demir, elik ve beton olmakla birlikte plastikler gide-
rek artan uygulama alan bulmaktadr. Plastiklerin toprakta kullanm genelde ime suyu datm ebekeleriyle
snrl olmakla birliklte, gaz datm hatlar giderek artan oranda orta younlukta polyethylene (MD'E) malze-
meden yaplmaya balanmtr. Plastiklerde iyi darbe mukavemeti, evre artlarna bal gerilmeli korozyon di-
renci, dk scaklk tokluu gibi konstrktif adan nemli zellikler, molekler zincir uzunluu, zincirin kolla-
ra ayrlma derecesi ve kristallik durumunun kontrol altnda tutulmasyla optnize edilir. Plastik gaz hatlarnn
maliyeti dktr ve minimum servis mr yaklak 50 yldr.
Topraktaki elik yaplarn ve borularn korunmasnda kullanlan betonun davranlar, zayf olduu noktalar
ve dikkat edilecek hususlar bundan nceki blmde ele alnmtr.
Bu malzemelerin yannda snrl da olsa kullanm alan bulan dier malzemeler arasnda bakr, alminyum
ve alamlar saylabilir. Toprakta gml bulunan malzemeler iin, zellikle kurun borular ve kurun kapl
teflon kablolarnda, kaak akm korozyonu nemli bir tehlikedir. Topraktaki kaak akmlar belli noktadan yapya
girer ve iletkenlik bakmndan yapy terk ettii noktada korozyon meydana gelir, nk bu ksm anot olarak
davranr.
2. B OYA L A R VE KORUYUCU KAPLAMALAR
Boyalar ve deiik koruyucu kaplamalar (plastik, beton, metalik) metal yzeyine uygulanarak ya metali or-
tamdan yaltrlar ya da metal yzeyindeki mikro-ortamlar kontrol ederler. Bunlarn iinde en yaygn kullanlan-
lar boyalardr. Ortalama 25-100 mikron kalnlndaki boyalar usulne uygun olarak uygulandnda baarl so-
nular verirler.
B oyalar
Boyalar dahil her trl koruyucu kaplamada baarnn srr kaplanacak yzeyin iyi hazrlanmasndadr. Y-
zeyin her trl toz. pas, kir, ya ve dier petrol artklarndan iyice arndrlm olmas gerekir. Boyalarn yzeye
yapmas iin bir miktar przllk gerekli olabilir Bu gereksinim fosfatlama ya da kromatlama gibi kimyasal
kaplamalarla halledilebilir.
Yzeydeki ya ve petrol artklarnn temizlenmesi iin nafta, alkol, trikloretilen ve tetrakloretilen gibi klor-
landrlm hidrokarbonlar kullanlabilir. zellikle elektrolitik kaplama iin elik yzeylerinin, kimyasal ya da
elektrolitik olarak, alkali zeltilerde temizlenmesi iyi sonular verir.
Boyalar genellikle ana elementten meydana gelir : (a) Tayclar, (b) pigmentler ve (c) katklar. Tay-
clar zc ve balayc maddelerin kanun olup, boyaya akkanlk verir, kuruyarak ya da buharlaarak y-
zeyde kat bir boya filmi olutururlar. Boya kuruduunda taycnn geriye kalan kat ksm balayclar mey-
dana getirir, pigmentleri yerinde tutar, boya filmini yzeye balar, su, oksijen ve saldrgan iyonlarn metal
2-95
KORUYUCU GERELER
yzeyine erimesini engelliyecek bir engel oluturur. Pigmentler tayc iinde askda bulunan, korozyon reak-
siyonlarn kontrol eden maddeler olup, boyaya renk veren maddelerdir. Metal yzeyindeki reaksiyonlan nliye-
rek ya da kurban anot gibi davranp metali koruyarak korozyon ilemlerini kontrol ederler. Oksijen ve nemin
boya filmini katederek metal yzeyine ulamasn zorlatrdndan korzoyonun balamasn geciktirir ve reak-
siyon hzlarn yavalatuiar. Katk maddeleri deiik amal olup, kuruma ilemini hzlandrr ve boya filminin
alma artlarna daha iyi dayanmasn salar.
Temel pigmentler kurun, inko ve kadmiyum bileikleridir. Bunlar demir ve elik yzeylerinde Fe() oksi-
ti kararl hale getirerek korozyon reaksiyonunu engellerler. Kurunlu pigmentler (PbCO3, Ca2Pb4, PbCr4, PbO,
Pb34) en etkili olmalarna ramen zehirleyici olduklarndan kulannlan snrldr. inko oksit ve inko kromat
da anodik pasifletirici olarak iyi pigmentlerdir. Kromat iyonlar havada olumu Fe (m) oksitle reaksiyona gi-
rerek kompleks krom / demir oksit kanm bir film meydana getirirler. inko ve alminyum tozlaryla zengin-
letirilmi boyalar da vardr. inko tozu zellikle deniz ortam ve dier saldrgan ortamlarda baaryla kullan-
lr. Manganez de daha az korozif olan krsal ortamlarda yeterli bir kontrol salar. Kuru halde iken %95 orannda
inko ieren boyalarn ok iyi kurban anot grevi yaparak koruma salad belirlenmitir.
Boya sistemleri boyann kullanmna ya da balaycnn kimyasal yapsna gre eitli gruplar altnda topla-
nabilirler. Herbir grup iinde bir ok boya tipi birbiri ile kartrlp, belli kaplama zellikleri salanabilir, uygun
uygulama yntemleri yaratlabilir. Boyama ilemi aamada yaplr. Birincisi astar boya tabakas, bir ya da iki
kat olabilir, ikincisi orta boya tabakas olup, astar boyaya yapma zelline sahiptir ve toplam boya kalnlna
katks vardr. En st tabaka sonuncu kattr. Astar tabakay nemden, havadan ve gne ndan korurken, iyi
bir d grnm de salar. En st katn ana yapclan pigment ve organik balaycdr.
Kullanlacak boya kalnl ve tipi kullanlaca ortam koullarna gre deiir. Deniz ve endstriyel ortam-
larda iki kat astar, bir orta ve bir st tabaka gerekirken, krsal blgelerde bir kat astar bir kat da st tabaka yeterli-
dir. Baz boya trleri genel balklar ile unlardr : (1) retim ncesi astarlar (epoksi reine iinde inko tozu ya
da krmz demir oksit), (2) n ilem astarlar (alkol reine zeltisi iinde inko tetrahidroksikromat + alkol
esasl fosforit asit), (3) ya esasl boyalar (keten yanda krmz kurun (slyen), (4) vernikler, (5) alkidler (eti-
len glikol + keten ya + ftalik anhidrit), (6) epoksi reineler, (7) kmr katran epoksi, (8) poliretan, (9) vinil
(kopolimerler), (10) klorlandnlm lastikler (aromatik zcl). (11) su esasl boyalar, (12) inorganik inko,
(13) kirlenmeye kar boyalar (bakr ve kalay esasl).
Boya sistemlerinde meydana gelen hasarlarn ana nedenleri (1) yetersiz ya da zayf yzey hazrlama, (2) bo-
yann uygun olmayan atmosferik koullarda atlmas ya da boyamann hatal yntemle uygulanmas eklinde
zetlenebilir. Tayc ve kr maddesi gibi ayr ayr iki maddenin karmyla elde edilen boyalarda karmn
yetersiz oluu ya da kanm orannn tutturulmamas gibi nedenlerle boya sisteminde hasarlar meydana gelebi-
lir.
3 PLASTK KAPLAMALR
Mekanik zellikleri iyi malzemelerin yzeyine termoplastik ve elastomer uygulanarak bu malzemelerin ko-
rozyona dayankl hale gelmesi salanr. Asitlere, alkalilere, andrc akkanlara, deniz suyuna srekli daldr-
maya, gemilerin ve deniz yaplanln srama zonlarna dayankl kaplamalar gelitirilmitir. Bunlardan bazs
srekli olarak 250C ye kadar dayankldrlar. Asit depolarnn astarlanmasnda, gemi kurtarma dubalannda, yo-
uturucularda su deposu ve ayna levha astar olarak, borularn, kanal ve oluklarn astarlanmasnda kullanlrlar.
Tek bir uyglamada lOmm den daha kaln tabakalar elde edilebilir. Baz plastikler servis artlarnda scakln ya
da ultra viyole radyasyonun etkisiyle buharlaabilen maddeler salarlar. Bu maddeler yakndaki metalik yzeyler-
de korozyon yaratrlar.
Plastiklerin metal yzeyine uygulanmas (a) daldrma ile, (b) spreyleme ile ve (c) merdane ekerek ve fral-
yarak yaplabilir. Naylon, PVC ve polietilen gibi plastikler stlm parann bu plastiklerin tozlarnn olutur-
duu akkan yataa daldrlmas ile kaplanr. yi bir yapma salamak iin para daha yksek scaklklara s-
tlr.
Ana plastik malzemeler olarak naylon, polietilen PVC (Polyvinylchloride) ve PTFE (polytetrafluoroetylene)
ve poliretan saylabilir. Bunlarn iinde korozyona en direnli olan PTFE dir. 250C yekadar zclere, asit ve
alkalilere dayanr. Ancak, ince bir film halinde uygulanmasnda zorluklarla karlalabilir.
4. METAL KAPLAMA
Gnlk yaamda metalik paralarn, ara ve gerelerin byk ounluu metalik olarak kaplanrlar. Ama
ana malzemeyi korumak ve daha ekici bir grnm salamaktr. Metal kaplamalar ana malzeme ile ortam ara-
snda bir engel tabaka olutururlar. Metal kaplamalarn ideal zellikleri yle zetlenebilir :
2-96
KORUYUCU GERELER
a) Ortam saldrsna ana metalden daha dayankl olmaldr.
b) Kaplamada alacak atlaklardan ana metalin korozyonunu tevik etmemelidir,
c) Elastiklik ve sertlik gibi fiziksel zellikleri yapnn alna gereksinimleri iin yeterli olmaldr,
d) Kaplamann uygulanma yntemleri, son rnn retim teknikleri ile uyum iinde olmaldr,
e) niform kalnlkta olmal ve gzenek ve atlaklardan arnm durumda bulunmal (bu hemen hemen im-
kansz gibidir).
iler trl metal kaplama ilemlerinin n hazrl olarak yzeyin (i) hertrl kir, ya ve artklardan, (ii) kor-
ozyon rnlerinden arndrlmas ve (iii) fiziksel zelliklerinin kontrol altnda bulundurulmas gerekir.
Metalik kaplamalar ana metale gre daha soy (katodik) ya da daha aktif (anodik) olabilirler. Birinci halde
kaplama tabakasnn gzeneksiz olmas gerekir, aksi halde gzenek diplerinden ana metal korozyona urar. Buna
en uygun kaplama yntemi elektrolitik kaplamadr. Kaplama tabakasnn anodik olmas halinde gzeneksiz ol-
mas bir problem yaratmaz, nk bu durumda katodik bir koruma sz konusu olur. elikler zerindeki inko ta-
bakas buna bir rnektir. Ancak, inkonun koruyucu zellii salad katodik korumadan ok, atmosferik ortam-
. ; elikten daha ok korozyon direnci gstermesine baldr. inkonun elikler iin katodik koruyuculuu 50C
Hinda geerlidir. Daha yksek scaklklarda durum tersine dner, rnein, galvanizli eliklerden yaplm scak
s tanklarnda oyulma korozyonu meydana gelir, nk bu scaklklarda elik inkodan daha aktif potansiyel ka-
-I .H I .
Metalik Kaplama Yntemleri
En Yaygn Yntemler
a) Elektrolitik Kaplama : Kaplanacak para elektrolitik hcrenin katodu, kaplama metal ubuklar da anodu
durumundadu'. Kaplama metalinin tuzlarndan oluan bir banyo karm da elektrolit grevini grr. inko,
bakr, nikel, krom, kalay, altn ve gm gibi saf metal kaplamalarn yannda pirin, inko - nikel gibi alam
kaplamalarnn yaplmasna uygundur. Banyonun frlatma gc (throwing power) nemli bir parametredir. Bu
parametre anot-katot arasndaki akla gre banyonun dzgn bir kaplama yaratna gcn ifade eder. rne-
in, krom iin bu g zayftr, dolaysyla iyi bir krom kaplama elde etmek iin ok sayda anodun kaplanacak
yzeye yakn, uygun pozisyonlarda yerletirilmesi gerekir.
b) Derin Daldrma : Kaplanacak para ergimi sv kaplama metal banyosuna daldrlr. Kalnlk kontrol
hassas deildir. Yntem kalay, inko ve alminyum gibi dk ergime noktas olan metallerle snrldr.
c) Pskrtme Kaplana : Pskrtme tabancalarna beslenen kaplama metali ergimi kk paracklar altnda
yksek hzlarla (150 m/s) yzeye pskrtlr. ok gzenekli bir yap verir. Uygulama ncesi yzeyin kumlama
ile temizlenmesi gerekir. elie gre anodik olan Al ve Zn gibi metaller, eliklerin spreyleme ile kaplanmasna
uygundur. Alevli spreyleme, ark spreyleme ve plasma spreyleme gibi yntemlerle uygulanr.
d) Metal Astarlama : Belirli mhendisilik zellii gstermesine ramen alma ortamnda korozyon direnci
zayf olan metallerin yzeyine haddeleme ya da patlama (explosive) kaynakla korozyon direnci olan ince bir lev-
hann astarlannasdr. Levha ile ana malzeme arasnda oluan ba ok nemlidir. Yzey kirleticileri iyi bi yay-
nm engelledii iin oluacak ba zayf olabilir. Durulumine alminyum, elie kurun ya da nikel astarlanmas
yaygn uygulamalardr.
e) Yaynmla (Difzyonla) Kaplama : Kaplama metalinin kaplanacak malzeme yzeyine yaynmla girerek
yzeyde bir tabaka oluturmasdr. Kark ekilli paralarn hile bu yolla kaplanmas mmkndr. En yaygn
rnekleri elik yzeyine inko (sherardizing), alminyum (caloizing) ve krom (ehromizing) yaynm balca r-
nekleridir. lk ikisi metal tozlan iine gml parann kapal soy ortamlarda izole edildikten sonra ergime nok-
tasnn hemen altndaki scaklklarda uzun sre tutulmasyla uygulanr. Halojen bileikleri yzey aktifleyici ola-
rak kullanlr. Sonuncusu elik paralarn kromun uucu bileiklerinden oluan gaz akm iinde stlmasyla
elde edilir. Bunlarn herbiri iyi bir korozyon direnci verir. Krom anma dilencini artrr. Alminyum ve krom
nikel ve kobalt alamlar zerine uygulanr.
hdstriycl Kaplamalar
a) inko Kaplama : inko galvanik seride demire gre anodik olmasna ramen oksit, hidroksit ve karbonat
gibi korozyon rnleri metal yzeyinde koruyucu bir film oluturarak korozyon hzn demir ve eliin de altna
drr. Yukarda verilen her yntemle uygulanabilir. inkoyu Mg. Al ve Ti gi1>i metallerin eklenmesi ile elde
edilen galvaniz kaplamann akar deniz suyundaki performans artrlr. inko kaplamann deiik ortamlardaki
korozyon hz ortama gre izelge. 10 da verilmitir.
b) Kadmiyum Kaplama : Standart elektrot potansiyeline gre demire kar katodiktir, ancak pratikte elie ve
2-97
KORUYUCU GERELER
demire kar anodik davran gsterir ve koruma yapar. Korozif ortama kar yzeyde engel bir tabaka duru-
mundadr, koruyucu grevi kaplama tabakasnda bir atlak olduu zaman harekete geer. Deniz atmosferinde
inkodan daha iyi koruma salar, ancak krsal ve endstriyel ortamlarda inkoya gre zayftr. Lehimlemesi
kolay olduundan elektronik endstrisinde inkoya tercih edilir. Kadmiyum ve korozoyon rnleri zehirli zel-
likte olduundan gda endstrisinden uzak tutulmaldr.
izelge. 10- inkoK aplamann Korozyon H zlar
Ortam
Krsal atmosfer
Endstriyel atmosfer
Deniz atmosferi
Kapal atmosfer
H z (um / yl)
0.5- 1
1 -10
0.5-2
<0.15
Ortam
Tatl su
Deniz suyu
Diiyonize su
Toprak
H z (|im / yl)
2-20
10-25
50 - 200
5
c) Alminyum Kaplama : Spreyleme ya da scak daldrma en yaygn uygulama yntemidir. Kk paralarda
yaynmla kaplama yntemi de uygulanabilir. Ana metalle kaplama tabakas ara yzeyinde krlgan metaller-
aras bileiklerin oluumunu engellemek iin scak daldrma banyolarna silisyum eklenir. Kaplama tabakasn-
daki mikro gzenekler korozyon rnleriyle hzl bir ekilde doldurulur ve yapkan, salam, geirgen olmayan
bir film meydana gelir. Mikro gzenekler kaplamann son evresinde zel bir ilemle kapatlrlar. Alminyum
kapl yzeylerde kurun bazl boyalar asla kullanlmamaldr. inko kromat pigmentli boyalar uygundur. elik-
lerdeki alminyum kaplamalar endstriyel atmosferde inko kaplamalardan daha iyi etkinlik salarlar.
d) Nikel ve Krom Kaplamalar: Bunlar elie gre katodiktir ve ortamla metal arasnda bir engel tabakas du-
rumundadular. Kaplamann bozulmas halinde eliklerin korozyonu kaplamasz durumdan daha hzldr. Gerek
nikel gerek krom kaplamalar elektrolitik yntemle yaplrlar. Nikel banyolarna katlan slfr bileikleri nikele
gre anodik, parlak bir nikel tabakas oluturur. Nikel kaplamalar uzun sre atmosfere ak kaldnda parlaklk-
larn kaybederler. Nikel stne krom kaplama yaplarak, uzun sre palakln koruyan bir yzey elde edilir.
Krom kaplama tabakas genellikle atlakldr. Ancak atlak younluu artularak, altnda bulanan parlak ni-
kelin daha geni bir yzeyinin ortama ak kalmas salanr. Bylece saf nikel ve kroma gre anodik olan parlak
nikelin genel korozyona uramas salanarak oyulmann nne geilir.
Korozyona kar direnleri artrlmak istenen eliklerin yzeyi nce bakr ile kaplanarak, daha sonra yapla-
cak nikel ve krom kaplamalar iin dzgn yzeyler elde edilir. Bu (Cu) kaplama zerine saf nikel + parlak nikel
kaplamalar yapldktan sonra en st ksma ince bir krom kaplama yaplu'.
e) Kalay Kaplama : Gda endstrisinde konserve kutularnda uygulanr. Kutularn dndaki kalay kaplama
elie gre katodiktir ve hasar grd zaman korozyonu tevik eder. Ancak sitrik asit gibi meyve sularndaki
asit ve birok organik asit kutu iindeki kalay kaplama tabakasnda potansiyel deiimi yaratarak, tabakann ano-
dik hale gelmesini salar. Bu durumda tabakann yutlmas halinde altndan kan elik katodik olarak korun-
mu olur. M
2-98
KORUYUCU GERELER
K A YN A K A
(1) AKIR, A ., M etalik K orozyon lkeleri ve K ontrol, TMMOB Makina Mhendisleri Odas, Yayn
N o. 131, I S B N 975 - 3950136, Ankara, 1990.
(2) DORUK, M ., K orozyon ve nlenmesi, ODT - Ankara, 1982.
(3) DORUK, M. (Editr), 1. K orozyon S empozyumu B ildirileri, Korozyon Dernei, Ankara, 1988.
(4) D ORUK , M . (Editr), 2. K orozyon S empozyumu B ildirileri, Korozyon Dernei, Ankara, 1988.
(5) TRETHEWAY, K .R. and CHAMBERLAIN, J., Corrosion for S tudents of S cience and E ngineering,
Longman Scientific & Technical, Longman Group UK Limited, ISBN 0 - 582 - 45089 - 6, Essex - Eng-
land, 1989.
(6) MATTSSON, E., B asic Corrosion T echnology for S tudents and E ngineers, Ellis Horwood Limited,
ISBN 0-7458-0686-4 Sussex-England, 1989.
(7) WRANGLEN, G., A n I ntroduction to Corrosion and Protection of M etals, Butler and Tunner Ltd.,
Frome and London, 1972.
(8) BARROW, G.M., Physical Chemistry, Mc Gravv - Hill Kogakusha, Ltd., Tokyo, 1973.
(9) CRANE, F.A.A. and CHARLES, J.A., Selection and Use of Engineering Materials, Butterworth &
Co. Ltd., 1984.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
B OYA L A R
TS 145 Slen (Pb3O4 - Kurun Krmzs) Mays 1964 (Tadil Ocak 1971)
TS 789 Parlak Emaye Boyalar (Oto Boyalar) Kasm 1969
T S 2436 Boyalar iin Mineral zcler Kasm 1976
T S 5347-50 Boyalarda Kullanlan Pigmentler Kasm 1977
T S 5401-02 Boyalarda Kullanlan Pigmener Aralk 1987
T S 5810 Alminyum Silikat (Pigment) Nisan 1988
T S 5812-13 Stronsyum ve Bakr Oksit Pigmentler Nisan 1988
K ORUYUCU K A PL A M A L A R
BLM. 10- YZEY LEMLER blmnn sonuna baknz.
2-99
S E RA M K L E R
Prof. Dr. Sleyman SARITA
1. GENEL B L G L E R
Seramikler inorganik, metal olmayan gerelerdir. Yaplarnda metaller ve metal olmayan elemanlar iyonik
ve/veya kovalent balar olutururlar. Kimyasal bileimleri basit olabilecei gibi ok karmak da olabilir.
Seramiklerin zellikleri de oluturduklar balara gre ok deiiklikler gsterir. Genellikle, seramikler ok
sert ve krlgandrlar, tokluk ve sneklilikleri dktr. letken elektronlar olmadndan iyi s ve elektrik yalt-
kanlardr. Balar ok kuvvetli olduundan yksek ergime scaklkla vardr ve eitli dman evrelere daya-
nkldrlar. Bu nedenlerden tr seramikler vazgeilmez mhendislik gereleridirler.
Seramikler genellikle iki gruba ayrlrlar : (1) Allm seramikler ve (2) Yeni ya da teknik seramikler. Al-
lm seramikler ana bileenden oluurlar : kil, silika ve feldspat. Tula, kiremit ve fayans gibi inaat mal-
zemeleri ve elektrik izolatr olarak kullanlan porselenler allm seramiklere rnektirler. Dier taraftan, yeni
seramikler almina (AI2O3), silikon karbr (SiC) ve silikon nitrr (S3 N4) gibi saf ya da hemen hemen saf bile-
iklerdir.
2. S E RA M K GE RE L E R N RE T L M E S
Allm ve teknik seramikler toz metalrjisi teknikleriyle retilirler. Tozlar belirli bir biime sktrldk-
tan sonra piirilerek (sinterlcme) gerekli balar oluturulur.
Camn dnda btn seramik gereler tozlarn sktrlmas ile retilir. Bitmi seramik paradan beklenen
zelliklere gre kullanlan hammaddeler deiir. Tozlar, balayclar ve yalayclar kuru ya da ya olarak ka-
ntrlabilir. Tula ve kiremit gibi kritik zellik aranmayan seramik rnlerin hammaddeleri su ile kartrlr.
Teknik seramikler balayclarla birlikte kuru olarak tlrler.
ekillendirme
Seramikler kuru. plastik ya da sv artlarda ekillendirilebilirler, ilemler genellikle souk olarak yaplmak-
tadr. Ancak, scak ekillendirme de baz durumlarda kullanlmakladr. Presleme, sspansiyon dkm ve eks-
trzyon ok kullanlan ekillendirme yntemleridir.
Presleme
Presleme kuru ya da ok az su ve organik balayc kartrlm olarak yaplabilir. ekil. 1 de doldurma ve
sktrmann aamalar gsterilmektedir. Kuru presleme ok hzl olduundan daha ok kullanlmaktadr. rne-
in, teknik alminalar (alminyum oksit) ve lenitler (manyetik gereler) milimeteden daha kk boyutlardan
birka santimetreye kadar boyutlara 5000 para / dakika hzla ve hassas olarak preslenebilmektedir.
ekil.I - S eramiklerin presle ine ile ekillendirilmesi
zostatikPresleme
Toz metalrjisi blmnde akland gibi seramik tozlan da izostatik olarak ekillendirilebilir. ekil.2 de
buji izotatrnn seramik tozlarndan izostatik presleme ile retilmesi gsterilmitir. Seramik toz esnek kalp
2-100
i l
SERAMKLER
iine doldurularak dtan ya basnc ile sktrlr. Ya basnc tozlar her ynde eit olrak sktrr ve tozlar
esnek kalbn eklini alrlar. Kalptan karlan ekil piirilerek gerekli dayanma kavuturulur. zostatik presle-
me ile refrakter tulalar, buji izolatrleri, sert metaller ve potalar retilmektedir
Akkan
B iimlendirilecek
karm
Last ik
ekil.2- zostatik presleme ekil.3- S spansiyondkm:
(a) B nlkl cisimler, (b) D olu cisimler
S spansiyon D km
Su ile koUoidal sspansiyon halinde hazrlanm seramikler gzenekli kalplar kullanlarak dklebilirler.
Bu yntem, presleme ile elde edilemeyecek karmak seramik ekillerin retilmesinde kullanlr. Sistem basit ve
az sayda paralar iin ekonomiktir. ekil.3 de gsterildii gibi aldan hazrlanm kalplar iine seramik ss-
pansiyon doldurulur. Gerekli kalnlk olutuktan sonra fazla sspansiyon boaltlr. Kalpta kalan seramiin ku-
rumas beklenir ve daha sonra para karlr ve piirilir.
E kstrzyon
Su ve seramik karm plastik amur haline getirilir. Bu amurdan ekstriizyonla eitli profiller ve zellikle
boru retimi yaplr. Elektrik izolatrleri ekstrzyon ile retilmektedir. Plastik amurun iindeki hava ve gazlar
vakumla alndktan sonra (ekil.4) elik kalplardan ektrzyon yaplr. zel teknik seramikler vida yerine piston-
lu pompalarla yksek basn altnda ekstrzyonla retilirler.
I sl ilemler
Seramiklerin ekillendirilmesinde sl ilemler ok nemlidir.
K urutma
Kurutmann amac piirmeden nce seramik parann iindeki fazla suyu ayrmaktr. Kurutma 100C in al-
tnda ve byk paralar iin 24 saate kadar uzun srelerde yaplr. Organik balayclar ancak 200 - 300C ye
stlarak ayrlabilirler.
Piirme (S interleme)
nceden ekil verilmi seramik paralar piirilerek youn ve dayankl hale gtirilirler. Piirme ergime s-
caklnn altnda gerekleir. rnek olarak, alminadan retilen buji izolatr 1600C de piirilir (ergime s-
cakl 2O5OC). Bu scaklkta bekleme sresinde, temas eden seramik taneler arasnda kat-kat yaylmas
meydana gelir. Toz merkezleri birbirine yaklarken parada daralma ve gzeneklerde azalma gzlenir. MgO-
Ca refrakter tulasnn piirme scakl ve zamanna bal olarak gzenek miktarndaki deime ekil.5 de
verilmitir.
2-101
SERAMKLER
1 m
P() I .
(lli II
|
Pala kanatl
helezon hcresi
\
in* m "m IM i h i c
p . p . p . p . 4 . d : /
J UJ Ul li Ul Ul VWF
/ /
/ /
Hava arma /
helezonu / H
Dese a t ma
del i kl er i
Vakuma
r_j
^ 3 A ri
El et r zon
kal b
si
Elet r zon
hel ezonu
ekil.4- Vakumlu seramik ekstrzyon tezgah
Camlattrma
Porselen, fayans ve elektronik seramiklerin bir ksntnda cams faz vardr. Bu cams faz seramiin daha
dk scaklklarda piirilmesini mmkn klar. Piirme scaklnda cam faz ergiyerek seramik tozlar arasn-
daki boluktan doldurur. Ksmen de olsa cam faz ile refrakter seramikler arasnda yaylma oluarak balama
salanm olur.
i
0.50
0.4 0
0.3 0
P
0.20
0.10
0
-N
[
\
\
= 0. 5 4
\l330"
\
\u.30C
400 800
t -
o
o
St at i k
orta
1200
rmn
hava
P zO. 2 0
IG00 2000
ekil.5- M gO- CaOrefrakter tulasnda piirme zamanna gre gzenek miktarnda deime
2-102
A
t
(T
.m:
SERAMKLER
3. A L I I L M I VE T E K N K S E RA M K L E R
A llm S eramikler
Allm seramikler kil, silika ve feldspattan oluur. Kilin kimyasal bileimi izelge. 1 de gsterilmitir.
izelge.1- K ilin K imyasal B ileimi (%)
K Utipi
Kaolin
Bilya kili
AI2O3
37.4
30.9
S iO
2
45.5
54.0
Fe
2
O
3
1.68
0.74
T iO
2
1.30
1.50
CaO
0.004
0.14
M gO
0.03
0.20
N a
2
O
0.011
0.45
K
2
O
0.005
0.720
H 2O
13.9
. . .
Allm seramiklerde kil malzemenin kolay ilenebilncsini salar ve ana yapsn oluturur. Silika
(kuartz da denir) yksek ergime scaklkl olduundan seramiin refrakter bileenini oluturur. Potas feldspat
ise (K2O . AI2O3 . 6 SiCh) dk ergime scaklkhdr ve piirilme srasnda ergiyerek balayc cams faz olu-
turur. izelge.2 de allm seramiklerin bileimleri verilmitir.
izelge.2- A llm S eramiklerin B ileimleri (%)
Cinsi
Sert porselen
Elektrik izolatr
K U
50
41
Tuvalet - lavabo seramii 50
Fayans
Kemik porselen
56
25
Porselen mutfak eyas 41
Di porseleni
S eramik
B ileik
Hafniyum karbr, HfC
Toryum oksit Th O2
Titanyum karbr, TiC
Tungsen karbr, WC
Magnezyum oksit, Mg O
Bor nitrr, BN
Zirkonyum oksit, Zr (>
Berilyum oksit Be 0
Silisyum karbr, S C
Bor karbr, B
4
C
Alminyum oksit, AljCh
Silisyum nitrr, S3N4
Silisyum dioksit, Si O2
5
Feldspat
25
26
34
32
15
22
95
K uartz
25
33
18
12
22
15
...
izelge.3- B az B asit Yapl T eknik S eramikler
E rgime
S cakl, C
4150
3315
3120
2850
2798
2760
2700
2575
2500
2450
2050
1900
1715
I sl iletkenlik
100C de
(cal/s.cm.C)
0.006
0.015
0.043
0.005
0.043
0.048
0.048
0.018
I sl genleme
K atsays
10"' / C
9
7
9
3
7
9
5
3
6
12
D ier

. . .
. . .

38 kemik
2 Ca CO
3
...
E lastiktik
M odl
lO'M Pa
310
140
207
80
147
310
345
273
365
kl
S ertlik
H V
(M oh)
(6.5)
2800
2100
(6)
(6.5)
(9)
3000
3500
2000
1000
T eknikS eramikler
Allm seramiklerin tersine, teknik seramikler olduka basit yapldrlar. Saf halde metal oksit, karbr ya
2-103
SERAMKLER
da nitrrlerden oluurlar. izelge.3 de baz basit yapl teknik seramikler ve zellikleri verilmitir. Teknik sera-
miklerde cams yap yoktur. Ham maddelerin ok titizlikle hazrlanmas gereklidir. retilmeleri kuru tozun scak
preslenmesi ile olur.
4. S E RA M K L E R N E L E K T R K S E L ZE L L K L E R
Seramik malzemeler pekok elektrik ve elektronik uygulamasnda kullanlr. Yksek ve alak voltaj izolatr-
leri, kapasitrler ve piezoelektrik seramikler gibi.
D ielektrik zellikler
zolatrler ayn zamanda dielektrikler olarak da bilinirler. Dielektiklerin nemli zellikleri vardr : (1) di-
elektrik katsay, (2) dielektirk knlna dayanm ve (3) kayp faktr. nemli seramik izolatr gerelerin elektrik
zellikleri izelge.4 de verilmitir. Seramiklerdeki iyonik ve kovalent balar elektron hareketlerine engel oldu-
undan iyi elektrik izolasyonu yaparlar.
Gere
Porselen izolatr
Steatit izolatr
Fosterit izolatr
Almina izalatr
Cam
Ergimi silika
izelg
D iren
71.111
10"-10
1 3
>10
1 2
>10
1 2
>10
1 2

-
.4- B az S eramik izolatrlerin E lektrikzellikleri
Uielektrik
duyann
K V / mm
2-12
6-11
9.8
-
Uielektrik
K atsays, K
60 H z de
6
6
10'H zde
6
6
9
7.2
3.8
K ayp Faktr
6 H z de
0.06
0.008 0.00
10' Hz de
0.007 - 0.025
0.001 - 0.002
0.008 - 0.009
0.009
0.00004
E lektriksel Porselen
Tipik elektriksel porselen izolatrn bileimi izelge.4 de verilmitir. Bu bileim malzemeye ok iyi plas-
tiklik ve geni bir piirme scakl aral verir. Elektriksel porselenin tek zayf taraf yksek kayp faktrdr.
Kayp faktrnn yksek olmasna hareketli alkali iyonlar neden olur.
S teatit
Steatit izolatrlerin kayp faktrleri ve nem emmeleri azdr, ve iyi darbe enerjileri vardr. Endstriyel stealit-
ler %90 talk (3 Mg O. 4 Si O
2
. H
2
O) ve %10 kilden oluurlar.
Fosterit
Fosteritin kimyasal forml Mg2 Si O4 dr ve cams fazda hi alkali iyonu yoktur. Steatitlerden daha yksek
direnli ve az kayplar vardr.
A lmina
Almina izolatrlerde Al 2 O3 kristal faz cams ana yap ile balanmtr. Cam faznda alkaliler yoktur ve
kil ve talktan oluur. %99 saflktaki almina elektronik gerelerde taban olarak kullanlr.
K apasitr Seramikleri
Disk kapasitrler seramiklerden retilmektedir (ekil.6). Bu ok kk disk kapasitrler Ba Ti O3 (baryum ti-
tanat) dan retilirler. Baryum titaatn dielektrik katsays ok yksektir (1200 - 1500). Yaplacak eklemelerle
katsay binlere karlabilir.
S eramik Yar-iletkenlcr
Baz seramiklerin yar iletken zellikleri vardr. Termistr Mn, Ni, Fe, Co ve Cu oksitlerin sinterlenmesi ile
elde edilir. Termistrn scakl arttka direnci der.
2-104
SERAMKLER
Gm el ekt r oda
lehimlenmi kurun (el
( D (2) (3 ) (4)
Daldrma fenolik
kaplama
Seramik diskin st nde ve
alt na konmu gm eletttrodlar
( a ) ( b)
ekil.6- S eramik kapasitr : (a) K esiti, (b) retimaamalar. (1) atelenmi disk,
(2) gm elektrod eklenmi, (3) ular lehimlenmi, (4) plastik kaplanm.
Piezoelektrik E tki
Baryum titanat (Ba Ti O3) kurun zirkonat (Pb Zr O3) ve kurun titanat (Pb Ti O3) seramiklerinin piezoelekt-
rik zellikleri vardr. Piezoelektrik gereler sktrldklan zaman zerlerinde gerilim (voltaj) fark doar ya da
gerilim fark uygulandnda boylar deiir.
Ta n k
Kt le
Seramik diskler
Taban
Destek
Seramik di skl er
-Bal ama civat as
Reaksiyon kesi t l er i
(a) ( b)
ekil.7- (a) Piezoelektrik ivme ler, (b) Ultrasonik titreimli banyo
Piezo-elektrik seramiklerin pek ok endstriyel uygulamas vardr. ekil.7 de iki uygulama verilmitir. Me-
kanik hareketler elektrik sinyaline evirilerek kayt edilir (ekil.7a) ve bylece eitli titreim ivmeleri llr.
Dier taraftan ekil .7b de gsterildii gibi elektrik akm uygulanarak piezoelektrik mikro titreimler yaratlabi-
lir.
2-105
SERAMKLER
5. S E RA M K L E R N M E K A N K ZE L L K L E R
Seramikler ok krlgandrlar. ekme dayanmlar olduka deikenlik gsterir : 0.69 MPa dan almina vis-
kirlar (saaklar) iin 7 x 10
3
MPa a kadar. Ancak, ekme dayanmlar 125 MPa zerinde olan seramik ok
azdr. Seramiklerin basma dayanmlar ekme dayanmlarnn 5-10 katdr. Atom balarnn iyonik ve kovalent
olmas seramiklerin elastiktik modllerinin ve sertliklerinin metallerden ok yksek olmasn salar (izelge.3).
Seramiklerde krlma ve atlak olumas yapdaki hatalardan kaynaklanr. Presleme ve piirme sonucunda
yapda oluan gzenekler ve katlanmalar seramiklerin dayanmn drr. Yapda gzeneklerin artmas arpraz
krlma dayanmn hzla drr. ekil.8 de almina iindeki gzeneklerin apraz krlma dayanmna etkisi
gsterilmitir.
36
32
28
2A
O
20
a
c
c
* 12
8
4
0
1
- $o
i,
?\
-
-
0.1
V
>>
*
0.2
Hacimsal
25 C
O 750 C
1 1 I
0.3 04 0.5
gzeneklilik
0.6
ekil.8- S af alminann apraz dayanmna gzeneklerin etkisi
A ndrclar
Seramiklerin yksek sertlii onlarn kesme, talama ve parlatma ilerinde andrc olarak kullanlmalarm
salar. Andrclarda sertlik kadar tokluk ve scakla dayankllk da nemlidir. Andrclar genellikle orga-
nik ya da cams bir fazla balanarak disk halinde kullanlrlar.
D oal andrclar
Elmas : Kim as bilinen en sert maddedir. Moh skalasnda sertlii 10 dur. Mcevher olarak kullanmaya uygun
olmayan kirli elmaslar tlerek istenen tane byklne ayrlrlar. Metal ya da eitli balayclarla bir elik
diske balanarak ya da serbest toz olarak kullanlrlar.
2-106
SERAMKLER
Korundum : %93 - 97 saflkta kristal alminadan oluur. Sertlii Moh skalasnda 9 dur. Ancak, dzenli ato-
mik balar olmadndan sert imalatta kullanmlarndan vazgeilmitir.
Emri (Emery): Yaklak %60 almina ieren kirli korundumdur. Sentetik alminann gelitirilmesi emri-
nin terk edilmesine yol amtr. Sadece parlatma ilerinde kullanlmaktadr.
Zmpara Ta : %95 e kadar saflkta silikadan oluur. lk kullanlan endstriyel andrcdr. zelliklerin
tatan taa farkllk gstermesi ve krlma olaslnn yksek olmasndan dolay kullanm terkedilmitir.
Sent et ik A nd r c lar
Sentetik andrclarn gvenilir kristal yaplar ve kimyasal bileimleri sertliklerini ve kesme kalitelerini
gvenilir yapmtr. En ok kullanlan sentetik andrclar almina ve silisyum karbrdr.
Almina : Korundum ile hemen ayni yapya sahiptir. Ancak, yaps, bykl ve tane ekli kullanm yerine
gre kontroll olarak retilir. Kristal almina krlnca keskin keler yaratr. elik ve snek dkme demir gibi
yksek ekme dayanml malzemelerin talanmas iin en iyi andrcdr.
Silisyum Karbr : Sertlii korundum ile elmas arasndadr. Silika kumunun kok ierisinde 2400C ye stl-
mas ile retilir. Silikon karbr taneleri ok krlgandr. Dk ekme dyanmh ve gevrek malzemelerin talan-
masnda kullanlr.
Bor Karbr : Yeni retilmi bir sentetik andrcdr. Silisyum karbrden daha serttir. Daha ok andrc
toz olarak kullanlmaktadr.
Talama Diskleri
Bugn kullanlan talama disklerinin tamam ya alminadan ya da silisyum karbrden retilirler. Sentetik
olarak retilen andrclar istenilen incelikte tlrler, ilerindeki demir oksit magnetik ayrclar yardm
ile aynlr. Tozlar ykanarak temizlenir. Daha sonra titreimle alan elekler kullanlarak istenilen tane byk-
lne ayrlrlar. Balayclar katlarak disk ekli verilir ve piirilerek gerekli balayc dayanm elde edilir.
Cam Balayc : Kullanlan talama disklerinin ounda balayc camdr. Andrclarda kil ve feldspat
eitli oranlarda katlarak 1400C de piirilir. Gzenek miktar boldur ve ya ve asitlere dayankldr.
Silikat Balayc : Balayc kil ve sodyum silikattan oluur. Piirme olduka dk scaklklarda olur. Ba
dayanm dk olduundan disk kolay anr. Scakln ykselmemesine dikkat edilmelidir.
Organik Balayclar : Organik balayclar yksek hzl disklerde (2750 - 5000 d / dak.) kullanlr. Esnek
olduklarndan ince et kalnlnda diskler halinde retilirler. farkl organik balayc vardr : elak, lastik ve
eitli sentetik reineler.
STANDART ARETLEME SSTEM ZELGES
na 1 2 3 4 5 6
nek Asntdnu Tane Snf Yaps Balayc Yapmc
Tr Eoyutu Tr
5 1 _ A _ 3 6 _ L ^ 5 _ V _ 2 3
Yapmcnn simgesi
Andrcnn gerek
c insini gsterir
(Gerekirse kullanlr
Alminyum Oksit _ _A_
Sili syum karbr _ C
Yumuak
A B C D E F G H I J K
Di ski zdesleti nek
iin yapmcnn zel
markalamas
(Gerekirse kullanlr)
V_ Camlam
S-Si li t cat
R_ Kauuk
B_ Resinsid
E_ ellak
(Gerekirse kullanlr ) O_0ksiklorr
N 0 P Q S T U V W X Y
Snflama leegi
ckil.9- Tulama disklerinin gsterilmesi
2-107
SERAMKLER
T alama D isklerinin Gsterilii
eitli ekillerde retilen talama disklerinin zerine andrc cinsi ve tane bykl, balayc cinsi, da-
yanm ve yapda var olan gzenek miktarn gs' . e n bilgiler kodlanr. ekil.9 da bir rnekle gerekli aklama-
lar yaplmtr.
E lmas D iskler
Elmas diskler sert metal takmlar, tula, fayans, porselen, cam, beton, ta ve mcevherleri kesmek ve tala-
mak iin kullanlrlar. Elmas andrclarn tane byklkleri 24 ile 800 me arasnda deiir. Balayc daya-
nm L ile P arasndadr. Diskte bulunan elmas miktarna younluk denir ve yzde olarak belirtilir. Genellikle
%50 younluk kullanlr. Balayc olarak metal, cam ya da reineler kullanlr. Elmas diskler kullanlrken
daima soutucu kullanlmaldr.
A ndrc K aplanm K umalar, K atlar ve B antlar
Bu grubun hepsinde andrc tozlar bir esnek taycnn yzeyine bir yapkanla balanmlardr. En ok
"zmpara kad" bilinir. erit halindeki esnek taycya andrc tozlar elekktrokaplama yntemi ile ekil. 10
da gsterildii gibi kaplanrlar. Bylece, andrclar eride dzgn olarak kaplanm olur. Andrc tane b-
ykl 16 ile 1200 me arasnda deiir.
Andrc kaplanm kumalar ve katlar, talama diskleri gibi hassas ilerde kullanlrlar. Daha ok hafif
ve orta arlktaki metal ve metal olmayan paralarn seri zmparalanmasnda kullanlrlar. Geni yzeylerin
zmparalanmas, mobilya ve araba gvdelerinin dzeltilmesi dier uygulama alanlardr.
ekil.10- A ndrc tanelerinin yapkanl eride elektrastatik yntemle kaplanmas
T ambur A ndrclar
Tambur, kk ve orta byklkteki paralarn abuk ve ekonomik olarak temizlenmelerini ve yzeylerinin
parlatlmasn salar. Dkm paralarn yzndeki kumlar, ilenmi paralarn yzeylerindeki apaklar ve kap-
lanacak paralar zerindeki oksit tabakas kolaylkla temizlenebilir.
Tamburlarda ortam olarak seramik andrclardan odun talana kadar pek ok madde kullanlabilir. En
ok kullanlan ortamlar : (1) eitli ekiller verilmi almina andrclar, (2) krlmve elenmi talar ve (3)
serbest andrc tozlar.
Pskrtme (K umlama)
Andrclarn mekanik olarak ya da basnl akkanlarla bir yzeye pskrtlmesi giderek daha ok uygu-
lama alan bulmaktadr. Tambur ile temizlenemeyen byk yzeyler pskrtme ile temizlenirler. Andrc ola-
rak kum, dkme demir ya da elik granl ya da cam bilya kullanlmaktadr.
2-108
I un
SERAMKLER
6. SERAMKLERN ISIL ZELLKLER (REFRAKTERLER)
Genel olarak, iyonik-kovalent balarndan dolay, seramik gerelerin dk sl iletkenlikleri vardr ve iyi
sl yaltkandrlar. ekil. 11 de eitli seramiklerin scakla bal sl iletkenlikleri karlatrlmtr. Isya da-
yankllklarndan dolay, seramik gereler "refrakter" gereler olarak da bilinirler. Refrakterler metal, kimya, se-
ramik ve cam sanayilerinde sya dayankl gere olarak kullanlrlar.
ekil.ll-Seramiklerin scakla bal sl iletkenlikleri
Almina ve magnezyum oksit gibi pek vok saf seramik bileik endstriyel refrakter olarak kullanlabilir.
Ancak, bunlar pahal ve ekillendirilmeleri zordur. Bu nedenlerden tr , bir ok endstriyel refrakter seramik-
lerin karmndan oluur. izelge.5 de baz refrakter tula bileimleri ve izelge.6 da zellikleri verilmitir.
Endstriyel refrakter tulalar MgO, CaO ve Cn O3 den oluurlar.
izelge.5- Baz Refrakter Tulalarn Bileimleri (%)
Asidik Tulalar
Silika tula
Sper hizmet ate tulas
Yksek hizmet ate tulas
Yksek almina
Bazik Tulalar
Magnezit
Magnezit-Krom
Dolomit
zel Tulalar
Zirkon
Silikon karbr
SO
2
95-99
53
51-54
0-50
0.5-5
2 -7
32
6
A1
2
O
3
42
37-41
45-99
6-13
2
MgO
91 -98
50-82
38 - 50
Dier
0.6-4
18-24
38-58
66
91
CaO
Cr
2
O
3
CaO
ZrO
2
SiC
2-109
SERAMKLER
Asidik Refrakter Tulalar , A
Silikadan korunduma kadar olan bu tulalarn zellikleri ekil. 12 de verilen SiO
2
- AI2O3 faz diagramndaki ij ' j
reaksiyonlarla aklanabilir. En iyi zelliklerin salanmas iin ok eitli ham maddeler kartrlmaldr. Kul- l^f
lanlan an a hamruddeler : Refrakter killer, kaolen, iferton, silisli malzemeler, silimalit, andaksit, diaspor, bok-
sit, vb.
Vt
Si O
2
I
50
I
40
I
60 30
ekil. 12- SiO
2
- AI2O3 faz diyagram
Ate Tulalar : Ate tulalar refrakter killerden retilir. En ok kullanlan refrakter tulalardr. Ilerindki
alumina miktarna gre snflandrlrlar. Almina miktar %32 den az olursa kalite der.
Ate tulalar plastik amurdan ya da kuru-pres sistemi ile ekillendirilirler. Plastik amurdan retildikleri
zaman kurutulmasna zen gsterilmelidir. Kurutulmu tulalar tnel frnlarda aama-aama 900C den
1400C yekadar piirilirler.
Ate tulalar kazanlarda, dkme demir, elik ve demir olmayan metal frnlarnda, kalsinasyon frnlarnda
kullanlr. Pek ok crufa dayankldr, en ok yksek kireli ve kmr kll cruflara dayanamazlar.
Yksek - Alumina Tulalar: Bu tulalar diaspor ve boksit gibi aluminaca zengin olan ham maddelerden reti-
lir. indeki alumina miktama gre %50, 60, 70, 80 ve 90 l gruplara aynlrlar. Doru biimde yakldklar
zaman ilerinde bol miktarda mullit ve az miktarda cams faz bulunur. Bu tulalarn ounda korundum da bulu-
Yksek - aluminal tulalar olduka ar scaklk ve yk artlarnda kullanlrlar : Kire ocaklar, dner i-
mendto frnlar, yksek frn sobalar, tnel frn arabalar ve baz metalurjik frnlardan crufa dayankl olarak
kullanlrlar.
Silika Tulalar : %97 - 98 silika bulunduran kayalarn tlmesi ile retilirler. %2 kire balayc olarak
kullanlr. Piirilmelri periyodik olarak 1500C - 155OC scaklklar arasnda bir ka gn srer. Yksek scak-
lklarda yksek dayanm gerektiren uygulamalar iin ok uygundurlar. Ate tulalarndan sonra en ucuz tulalar-
dr.
Silika tulalar kok frnlarnda, elik frnlarnda ve cam frnlarnda kullanlrlar. Scaklk farkllklarndan
kolayca atlamalarna ramen, scaklk krnz rengin altna inmedii srece ok dayankldrlar. Silika tulah
frnlarn ok yava stlmalar gereklidir.
Bazik Refrakter Tulalar
Bazik refrakter tulalardan, kalsiyum ve magnezyum oksitlerden oluan seramik rnler anlalr. ok kulla-
nlan bazik tulalar : dolomit, magnezit ve fosterittir.
Magnezit Tulalar: Magnezyum karbonat (magnezit) kayalarn kalsinasyon ile paralanmalar yoluyla reti-
2-110
fa
SERAMKLER
lirler. inde %3-5 demir oksit olan kayalar piirme daha dk scaklklarda olacandan tercih edilir. Piiril-
meleri periyodik olarak 900C ile 1600C arasnda yaplr. Bylece elde edilen yapya "tamamen yanm mag-
nezit" denir. Magnezit tulalarn retiminde deniz suyundan elde edilen ham maddeler de kullanlr, ancak bu
imdilik pahal bir yoldur..
Magnezit tulalar yksek kireli cruflara dayankllk isteyen elik frnlarnda, kurun ve bakr rafnasyon
tesislerinde ve imento frnlarnda kullanlrlar.
Dolomit Tulalar: Magnezyum ve kalsiyum karbonatlardan oluan kaya yaklarak MgO + CaO haline getiri-
lir. Genellikle graml halinde frn tabanlarnda kullanlr.
Kromlu Tulalar: Magnezit tulalar gibi hazrlamlar. Ticari cevherlerde kromitle birlikte magnezit ve alu-
mina da bulunmaktadr.
Kromlu tulalar her tr urunfa ok dayankldr. Asitik ve bazik refrakter tulalar arasnda ayarma tabakas
olarak kullanlrlar. Demir d metallerin rafinasyonunda, elik frn duvarlarnda ve dvme frn tabakalarnda
kullanlr.
Yaltm (izolasyon) Ate Tulalar
zolasyon tulalar ate tulalarnn zel snflardr. Refrakter killer ve kaolinden yksek gzeneklilikle re-
tilirler. Ayrca hafif ve sl iletkenlikleri dktr. Gzenekli olduklarndan tuttuklar s azdr. retim teknikleri
dier tulalardan farkldr. Kil ve kaoline organik maddeler katlr ve bunlarn ateleme srasnda gaz olutur-
mas salanr. Gazlar yapda gzenek olumasn salar. Kullanldklar scakla gre snflandrlrlar : 900,
. 1100, 1250, 1500 ve 1150C zeri gibi.
zolasyon tulalar genellikle sl ilem frnlarnda kullanllrlar. Tuttuklar s dk olduundan abuk
snrlar ve enerji tasarrufu salarlar. Kimya sanayii, kalorifer kazanlar ve laboratuvar tesislerinde de kullanlr-
lar. Hibir sv crufa dayanamadldar unutulmamanldr.
7. ZEL REFRAKTERLER
zel rafrakterler ounlukla sn yllarda retilen teknik seramiklerden retilirler. izelge.3 de baz basit ya-
pl teknik seramiklerin zellikleri ve ekil.13 de ergime scaklklar karlatrlmtr.
.4000-
3000-
2000 -
1000 -
HfC-Sl
TC^
17
"
wc
-

r
l
e
3
TQ
4
ZrC
5
TQC
ZrC
TQ
2
C
SC
CQ
2
C
BN
TN
AIN
VN
HN
TaN
- = - ZrN
UN
N

MgO
BeO
A1
2
O
3

L.
L
O
- ThO
2
UO2
"ZrO2 TC19S2
Zr
2
S
MoS
2

H
e
r

i n
-
CeS
TS
LB
2
_ _ ^
r
l
c
r
I
f

ekil. 13- eitli zel refrukterlerin ergime scaklklar

Alumina (AI2O3) : Basit ve diaspordan saf olarak elde edilen alumina tozlar zel refrakter olarak ekillendiri-
lebilirler. Ateleme 1700C de yaplr. Dier teknik seramiklere gre dk ergime scakl vardr, ancak
1900C ye kadar dayanabilir. Baz uygulamalarda gaz geilmez hali ile kullanlabilir. Gzenekli haliyle s oku-
na daha ok dayankldr. Crufa direnci azdr. En ok tp ve pota olarak kullanlr.
Berilya (BeO) : ok saf olarak kullanlr. 2575
U
C de ergir, ancak 1650C zerinde su buhar ile birleerek
uucu hidroksit retir. Is iletkenlii yksek olduundan s okuna direnci iyidir. Metaller ve karbon ile hi re-
aksiyona girmez. Bu nedenle ounlukla saf metallerin ergitilmesi iinde pota olarak kullanlr.
Magnezya (MgO): Saf metallerin ergitilmesi iinde pota olarak kullanlr ancak retimi ok zordur.
Torya (ThOz) :En yksek ergime scaklkl oksittir : 33OOC. Doada bol olarak bulunmasna ramen baz
nadir toprak elementleri ile birlikle olmas, temizlenmesini ok pahal hale getirir. Genellikle saf metallerin ergi-
tilmesi iinde pota olarak kullanlr.
2-111
SERAMKLER
Zirkonya (7.r2): 2200C ye kadar pek ok oksitleyici ve indirgeyici gazlara ve metallere dayankldr. %5
CaO ile dengelenmi olarak retilir. Is iletkenlik katsays ok dk olduundan ok iyi yksek scaklk izola-
trdr. Kontin dkm tesislerinde sv metal kalb olarak kullanlr.
Zirkon (ZrSiO
4
): 2420C de ergiyen asidik rcfraktordir. Asitik camlara dayankllndan dolay cam sanayi-
inde ve dkm kumu olarak kullanlr.
Silikon Karbr (SiC) ya da Karborundum : Silis kumu, kok ve tuzun yksek scaklkta ilenmesiyle elde edi-
lir. Kil balayc olarak kullanarak tula haline getirilir. 2000C ye kadar dayanabilmesine ramen oksijenle bir-
leerek SO2 haline dner. atlaa kar direnci ok yksektir. ok sert olduundan ktle stma frnlarnda
kzak olarak kullanlr. Boru ya da ubuk halinde elektrik direnci olarak kullanlr.
Refrakter H ar, K aplama, Plastik, D klebilir ve S ktrlabiiir K armlar
Btn tulalar bir cins har ile birbirine balanr. Ila tlm refrakter kil ya da masseden oluur. Har-
lar gruba ayrlrlar : Bilinci grup havada sertleen harlardr ve ilerinde kimyasal ya da organik balayc
vardr. Bu harlarn yksek scaklk uygulamalarnda kullanlmamdan gereklidir. kinci grup 1000C zerinde
piirilince sertleen harlardr. nc grupta zel harlar vardr. Bunlar silika, magnezit, silisyum karbr ve
krom oksitten oluurlar. Bu zel harlarn herbiri kendi tulas ile kullanlr.
Refrakter kaplamalar tulalarn yzlerini gaz ve cruftan korumak iin kullanlr. Bu kaplamalar masse ya da
refrakter kilden oluur ve hartan daha ilidirler. Krom oksit esasl kaplamalar cruftan ok dayankldr. Kapla-
malar tulalara fra ile srlebilir ancak tabanca ile pskrtlmesi ok daha iyi sonu verir.
Plastikler ya da sktrlabiiir karmlar refrakter kil ve kaba masse karmdr. atlama ve erozyonla
hasar gren frn duvarlarn onarmakta kullanlrlar.
Dklebilir karmlar yksek alininal imento bulunduran refrakter betonlardr. Aa kalplarla karmak
frn duvarlarnn oluturulmasnda ok kullanlrlar. Hafif arlkl dklebilir karmlar frn kapaklarnn
rlmesinde kullanlr.
8. S E RA M K L E R N OPT K ZE L L K L E R (CA M L A R)
Saydamlk, renk, kurma ve yanstma nemli optik zellikleridir. Seramiklerde metaller gibi serbest elektron-
lar bulunmadndan ememezler; geilir, krar ya da yanstrlar.
Camlar yksek scaklklarda retilen seramiklerdir. Dier seramik yaplardan fark ergiyinceye kadar stlr-
lar ve kiristallemeden katlarlar. Bylece cam, kristallemeden katlaan ergimenin organik olmayan rn
olarak tanmlanabilir. Camlarda molekller dzenli olarak dizilmek yerine restgele dizilirler.
Camlarda dier mhendislik gerelerinde olmayan zellikler vardr. Sertlik, saydamlk, yeterli dayanm ve
stn korozyon direnci, cam pek ok uygulama iin vazgeilmez gere yapar. Cam daima ekme yknde kr-
lr. Hidroflorik asit hari her trl asit. baz ve suya kar ok dayankldr.
i
ekil.14- Cams ve kristal yapl gerelerin katlamas
2-112
SERAMKLER
ekil. 14 de gsterildii gibi camlarn katlamas kristal yapl katlardan farkldr. Metaller sabit scaklkta
katlarlar ve hacim azalmas meydana gelir. Oysa cam, sabit scaklkta katlamaz ve AD izgisini izleyerek
gittike daha viskoz hale gelir. Bu yumuak lastiksi yap daha souyunca gevrek cams yapy oluturur. Yumu-
ak halden krlgan hale geime scaklna Cam Gei Scakl denir. ekilde Tg cam gei scakln ve
Tm ergime scakln gstermektedir.
Camlarn B ileimleri
izelge.6 da nemli camlarn bileenleri ve zellikleri verilmitir. Camn ana yaps silisyum dioksittir (sili-
ka : SO2). Silikann yksek geirme dalm (yelpazesi) spektrumu vardr ve radyasyondan etkilenmez. Bu ne-
denle uzay aralarnn pencerelerinde, rzgar tneli pencerelerinde ve spektrometelerde kullanlr. Ancak, silika
cam pahal ve ilenmesi zordur.
S oda - K ire Cam
retilen toplam camlarn %90 ndan fazlas soda-kie camdr. NaO ve CaO camn yumuama scakln
1600C den 730C ye dlr. Bylece ekillendirme ok kolaylar. Eklenen almina camn dayanklln ar-
trr. Bu cam pencere, eitli kaplar, preslenmi ve iirilmi rnler iin kullanlr.
izeljje.6- Baz Camlarn Bileimleri (%)
Cam SiO
2
Na
2
O K
2
O CaO BaO PbO B
2
O
3
A1
2
O
3
Aklama
1. Silika
2. %96 Silika
3. Smla-kire cam
4. Kurun cam
5. Yk- kurun cau
6. Bor can
7. Bor can
8. Alnina-bor cam
9. E - cau
10. Almina cau
99.5+
96.3
71-73
63
35
80.5
70.0
74.7
54.5
57
<0.2
12-14
7.6
-
3.8
. . . .
6.4
0.5
1.0
<0.2
. . . .
6
7.2
0.4
0.5
0.5
. . . .

. . . .
10-12
0.3
. . . .
. . . .
0.9
22
5.5
. . . .
1-4
0.2
....
....
>
. . . .
12
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
2.2
. . . .
-
. . . .
21
58
. . . .
1.2
. . . .
2.9
0.2
. . . .
12.9
25.0
9.6
8.5
5
0.4
0.5-1.5
0.6
. . . .
2.2
1.1
5.6
14.5
20.5
retinu zor
kolay retilir
. . . .
. . . .
kristal can
I.abrv. rn.
Elyaf retimi
Yk. scak.
B or Cam (Pyrex)
Camdaki alkali oksitlerin bor oksit ile deitirilmesi camn genleme katsaysn drr. Bor cam labora-
tuvarlar iin cam eya, borular, frn camlan ve araba far camlar retiminde kullanlr.
K urun Cam
Yksek miktarda kurun oksit camn ergime scakln drr ve havya ile szdrmazlk salanmas ko-
laylar. Yksek kurunlu camlar radyasyondan korur, bu nedenle floresan lamba ve televizyon tp retimin-
de kullanlr. Yksek krma zellinden dolay mercek ve dekoratif kristal retiminde kullanlr.
Camlarn ekillendirilmesi
Cam akc kvama stldktan sonra dklebilir, haddelenebilir, preslenebilir, ekilebilir ya da iirilebilir.
D z Cam retimi
Dz camlarn %85 den fazlas ekil.15 de gsterilen yzdrme (float) teknii ile retilir. Frn belirli bir ka-
lnlkta terk eden sv cam, ergimi kalay zerinden yzerek geerken katlar. Oksitlenmeyi engellemek iin
kolay banyosunun st kontroll bir atmosferle kapldr. P.lde edilen kat camn her iki yz de ayna gibi dzdr.
Plaka daha sonra tavlama frnna girer ve iindeki kalc gerilmeler alnr. Tavlama lamndaki tama silindir-
lerinin yzey kalitesinin ok iyi olmas gereklidir.
Dkm, Presleme ve iirme
Cam nceden hazrlanm kalplara dklebilir. Dkmle 6 metre apl teleskop aynas retilmitir. TV tp-
lerinin arka hunisi savurma dkmle retilmektedir. ie, kavanoz ve lamba ampulleri cam hortumunun bir kalap
iinde iirilmesi ile retilir (ekil. 16).
2-113
SERAMKLER
Cam tank yada f i n Yzdrme hOfysu Tavlar
ekil.15- Yzdrme (flout) yntemiyle
dz camretimi.
ekil.16- Preslemeveiirme ile
camkavanoz retimi
T enper Cam
Cam beton gibi ekme ykne dayanamayan bir geretir. Bu sebeble yzey atlaklarn olumasnn engel-
lenmesi gereklidir. Temperleme yzeyde kalc basma gerilmeleri oluturarak atlak olumasn engeller.
ekil. 17 de gsterildii gibi cam tekrar tavlama scaklna stlr. Yumuayan camn yzeyi basnl hava ile
soutularak sertletirilir. Yzey sertleirken i ksm hala yumuak olduundan iki ksm arasnda daralma fark-
ll oluur. Bylece ekil. 17d de gsterilen kalc gerilmeler cam iinde oluturulmu olur. Olay ngerilmeli
beton uygulamasnn ayndr. Cam devaml olarak basma yk altnda kalm olur.
( o ) ( b) (c)
B asma ekme
( d )
ekil. 17-Camntcnpcrlunncsi: (a) S cakcam, (b) souyanyzeydedaralma,
(c) souyan merkezde daralma ve (d) kalc gerilme dalm
2-114
SERAMKLER
K A YN A K A
(1) K I N GE RE Y W.D . ve UI I L M A N N D .R., I ntroduction to Ceramics, 2. bask, John Wiley and Sons,
1976.
(2) RE E D , J.S . ve RUN K , R.B ., Ccramic Fabricatio Processes, Cilt.9, Treatise in Materials Science and
Technology, Academic Press, 1976.
(3) Mc LELLAN G.W. ve SHAND, E.B., Glass E ngineerig H andbook, 3. bask, Mc Gravv-Ilill, 1984
(4) RICHARDSON, D.W., M odern Ceramic E ngineering. Marcel Dekker, 1986.
(5) American Foundrymen's Society, Rcfractories M unal, 1963.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
2652-62
5599
1610
2300-2303
2232-35
2557
2034-2309
3087
4222
4230-31
4277; 4378; 4481-83
Cams ve Porselen Emayeler (Deneyler ve eitli or-
tamlara dayankllk tayini) Nisan 1977
Cam ieler ve Kuplar-Kimyevi Maddelere Dayank-
llk Deney Metodlar Mart 1974
Refrakter Mamuller-Yk Altnda Rcfrakterlik tayini Nisan 1974
Biimlendirilmi Refrakter Yaltm Mamulleri (S-
nflandrma ve eitli deney yntemleri Nisan 1976
Refrakter Tulalar (Boyutlar ve snflandrma) 176-1977
Seramik Endstrilerinde Kullanlan Terimler ubat 1987
Sinterlenmi Malzeme (eitli karakteristik / erinim
belirlenmesi) Nisan 1976
Toz Metalrji - Terimler ve Tanmlar Nisan 1978
Sinterlenmi Metal Malzemeler - Enine Krlma Da-
yanmlarnn Tayini Nisan 1984
Sinterlenmi Geirgen Metal Malzemelerde Gzenek
Byklnn Tayini Nisan 1984
Metalik Tozlarn Grnr Younluunun Tayini (e-
itli yntemlerle) Nisan 1985
2-115
M
M A M A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
URETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnl yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 3
K OROZYON (YE N M ) VE D E N E T L E N M E S
H azrlayan
Prof. Dr. Ahmet AKIR, 9 E.. Makina Mhendislii Blm
Sayfa
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 02
2. Elcktrokimyasal Korozyon Yapclar 05
3. Baz Metalik Malzemelerin Korozyon Dayanm 07
4. Buhar Santrallannda Korozyon Sorunlar 11
5. Kimya Fabrikalarnda Korozyon 13
6. Borularda ve Yaplarda Korozyon 15
7. Koro7yonun Denetlenmesi 18
KAYNAKA 27
LGL TSE STANDARTLAR 27
3-01
KOROZYON VE DENETLENMES
1. GENEL BLGLER VE TANIMLAR
Metallerin byk bir ounluu doada bileikler (mineraller) halinde bulunurlar. ndirgenme reaksiyonlar
ile metallerin minerallerinden ayrlmas ancak enerji harcayarak mmkndr. Bu bakmdan metaller elde edildik-
leri cevher ya da minerallere gre daha yksek bir enerji seviyesinde bulunurlar. Termodinamik yasalarna gre
saf metaller uygun koullarda enerjilerini dk seviyelere indirme eilimindedirler. Bu eilim sonucunda iinde
bulunduklar ortamdaki elementlerle yeniden birleen metaller enerjilerini azaltarak daha kararl bileiklere (ko-
rozyon rn) dnrler. Metallerin cevherlerinden indirgenerek elde edilmesi ileminin tersi olan bu dnm
korozyon olaynn esasn oluturur. Bu adan korozyon en genel anlamda "iinde bulunduu evresi ile olu-
turduu ara yzeylerde malzemelerin kimyasal ve elektokimyasal reaksiyonlar sonucu enerji kayb ile bozunma-
lar" olarak tanmlanabilir. Bir korozyon reaksiyonunun kendiliinden olumas iin reaksiyon serbest enerji de-
iimi AG nin negatif olmas gerekir. Ancak bu gereklilik reaksiyonun oluum hz hakknda aklayc bilgi
vermekten uzaktr. Bunun nedeni ekil. 1 de enerji profilinde grlen E
a
enerji engelidir. Metaller, korozyona u-
ramadan nce bu enerji engelini amak zorundadr, ki bu da balangta bir miktar fazla enerji harcanm de-
mektir. E
a
ile gsterilen bu enerji engeli aktivasyon serbest enerjisi olara adlandrlr ve korozyon reaksiyonu h-
znda belirleyici rol oyanar. Reaksiyon hz v, reaksiyona katlan maddelerin konsantrasyonu ve k reaksiyon
sabiti cinsinden,
v = k. (konsantrasyon) (1)
Serbest
enerji Cevher
, Metal
AG
Korpzyon
rn
Reaksiyon koordinat
ekil.1- Metal ve bileiklerinin termodinamik enerji profili
forml ile ifade edilir. Buradaki k reaksiyon sabiti, E
a
aktivasyon enerjisi, R gaz sabiti ve T mutlak scakla
bal olarak,
k = A . exp (-E
a
/ RT) (2)
forml ile ifade edilir. Buradaki A reaksiyonun frekans faktr ya da stel bir sabit olup, log k - 1 / T erisinin
log k ordinatn kestii noktadan bulunabilir.
Korozyon Reaksiyonlarnn Termodinamii
ounlukla metalik malzemeler kapsamnda dnlen korozyon daha genel bir erevede polimer, iyonik
kat malzeme, cam, beton vb. malzemelerin, elektrolitik olan ve olmayan ortamlar, sv metalleri ve gazlar ie-
ren geni bir ortam yelpazesi iinde bozulmasn kapsar.
Korozyonu snflandrmak zor olmakla beraber en geni anlamda ya" ve "kuru" olmak zere, sulu ortamn
var olup olmayna gre, iki ksmda dnmek alkanlk haline gelmitir. Gerek kuru gerek ya (sulu) or-
tamlardaki korozyon reaksiyonlanda reaksiyona giren melalle onun korozyon rn arasndaki serbest enerji
fark reaksiyondaki net enerji deiimi AG yi verecektir. Reaksiyona katlan maddelerin enerji durumu scakla
bal olduundan verilen bir scaklktaki serbest enerji deiimi aA + bB > cC + dD eklindeki genel bir reaksi-
yon iin,
AG = AG + RT n
( C ) C ( D )
[T = sbt., keyfi konsantrasyon] (3)
(A)
a
(B)
b
denklemi ile ifade edilir. Yuvarlak parantez iindeki terimler svlarda maddelerin mol cinsinden reaksiyon nce-
si konsantrasyonunu, gazlarda ise reaksiyon ncesi ksmi basnlarn gsteril'. Kat maddelerin konsantrasyonu
3-02
KOROZYON VE DENETLENMES
bir olarak kabul edilir. Keyfi olarak seilen konsantrasyonlar yerine sabit scaklkta bu maddeler arasnda oluan
denge koullarna karlk gelen konsantrasyonlar sz konusu olduunda G serbest enerji deiimi sfr olaca
iin,
L ( A )
a
( B )
b
J
eitlii yazlabilir. Burada AG maddelerin standart halde serbest enerjileri arasndaki fark gsterirken, eitliin
sa yan denge arlalnmn meydana gelmesini salyan konsantrasyonlardan hesaplanr. AG deeri verilen bir
scaklkta belli bir reaksiyon iin sabit olduundan, eitliin sandaki logaritmik terim tek tek konsantrasyonlar-
dan bamsz olarak sabit bir deerde olmak zorundadr. Denge sabiti olarak adlandralan bu terim K ile gsteri-
lir.
J ( C)
C
( D)
[
(A)
a
(B)
b
J denge
(5)
K orozyon Reaksiyonlarnn N itelikleri
Herhangi bir elektrik yk tanmnn olmad kimyasal reaksiyonlar dndaki dier korozyon reaksiyonla-
r ister kuru ister ya olsun elektroknyasal niteliklidirler. Oksitlenme ile oluan kuru korozyon durumunda
metal ve oksijen iyonlarnn belli kristal kafes dzeni iinde dizilmeleri ile meydana gelen metal oksitler iyonik
karakterdedirler. Oksit kafes yaplarnda anyon ya da katyon yetersizlii nedeniyle olumu nokta kusurlar ha-
lindeki atom boluklar iyonlarn oksit iinde yaynmasna ortam hazrlar. Temelinde metal katyonlar, oksijen
anyonlar ve elektronlarn katlm ile meydana gelen oksitlenme ilemi, bir anot bir de katot reaksiyonunun
oluturduu elektroknyasal bir olay gibi dnlebilir. Oksilin hymesi iyonlarn ve elektonlann oksit iinde-
ki yaynmasna bal olduundan scakln bir fonksiyonudur. Bu kapsamda ele alndnda oksit filminin b-
ymesi oksitlenme reaksiyonunun serbest enerji deiimine bal olan E potansiyelinin kontrol altnda i akm-
nn getii metal / metal oksit / oksijen pil devresiyle zdeletirilebilir. Metal / metal oksit arayzeyi pilin
anodunu, metal oksit / oksijen ara yzeyi de pilin katodunu meydana getirir. Anot ara yzeyinde M metal atomla-
r iyonlar : M -4 M
n+
+ ne". Katot ara yzeyinde ise oksijen atomlar iyonlar : 0 + 2e" > O
2
". Parabolik oksit
bymesinin szkonusu olduu durumda iyon ve elektronlarn hareketi ekil.2 de grlyor.
O
z-
A tmosfer (O2)
ekil.2- Parabolik bymede iyon ve elektron hareketleri
Ya korozyon gerek bir elektokimyasal reaksiyon niteliindedir. Kimyasal reaksiyonla oluan korozyonun
dndaki btn korozyon tiplerinin mekanizmasnda elekrokinyasal reaksiyonlar kanlmazdr. Bu reaksiyon-
lar birbirleriyle uyum iinde olan anodik ve katodik reaksiyonlar btnnden oluurlar. Korozyonun itici gc
bu reaksiyonlarn serbest enerji deiimi AG ye bal olarak ortaya kan elektrot potansiyelleri arasndaki fark-
tr. Birer elektrot olay olan bu anodik ve katodik reaksiyonlar meydana geldii blgeye kendi adn verirler. Ho-
mojen korozyonun meydana geldii bir metal zerinde bu anodik ve katodik blgeler sabit olmayp srekli yer
deitirirler. Korozyonun eit ltlerdeki anodik ve kalodik reaksiyonlarndan anodik olan gerek korozyon
reaksiyonudur. Katodik reaksiyon olmadan da anodik korozyon reaksiyonu meydana gelmez. Reaksiyonlarda bir
elektron ak sz konusu olduundan reaksiyon kinetii normal olarak elektrik potansiyelinden etkilenir.
K orozyon Reaksiyonlarnn K inetii
Bir metal, belli lde kendi iyonlarn ieren bir sv ortama konduu zaman bundan nceki ksmda belirtil-
dii gibi,
M -> M"
+
+ ne- (6)
3-03
KOROZYON VE DENETLENMES
formlne gre ift ynl, anodik (saa) ve katodik (sola), reaksiyonlar meydana gelir. Bu iki reaksiyon arasnda
elektron alverii olduu iin, hzlan i akm younluu cinsinden (birim alana den akm iddeti) ayn ayr i
a
(anadik) ve i* (katodik) olarak belirlenir. (6) Reaksiyonu dengede olduu zaman metal Eo denge potansiyelnde-
dir (ia = it). Ancak, denge halinde elektrodun net znme hzn i cinsinden dorudan lmek mmkn deildir.
ki ayn metalin meydana getirdii bir korozyon devresi sz konusu olduu zaman iki elektrotdan birisi anodik,
dieri katodik reaksiyonun meydana geldii elektrot grevini grr. Herbirisinin denge potansiyelleri arasndaki
fark meydana gelecek reaksiyonlann iddetini belirler. Metaller korozyon devresinde bir bakr iletkenle mekanik
olarak bal olduunda, reaksiyonlar arasndaki elektron alveriinden dolay aralarndaki potansiyel farkn
gittike azaltarak eit bir potansiyele doru giderler. Bu potansiyel, Ek, korozyon potansiyeli ve bu potansiyelde
eit olan anadik ve katodik akm younluklarnn ortak deeri, ikor, korozyon akm younluu adn alr.
Eer tek bir metal elektroda dandan net bir akm uygulanrsa (i
a
* it) anodik ve katodik akmlar arasnda
bir fark oluur. Bu akm farknn iaretine bal olarak metalin denge elektrot potansiyeli E
o
dan bir sapma mey-
dna gelecektir. Net akm pozitif ise (i
a
- i
k
= i) elektrot potansiyelinde art, negatif ise (i
k
- i
a
= i) azalma meyda-
na gelir. Denge potansiyelinden sapmann bir ls olarak tarif edilen polarizasyon, i net akmnn getii an-
daki EI potansiyeli ile E
o
denge potansiyelleri arasndaki fark (T| = Ei - Eo) olarak ifade edilir. Uygulanan i akm
miktanna bal olarak meydana gelecek fark potansiyel - akm deiimi eklinde grafie geirildiinde anodik
(TI > 0) ya da katodik (r| < 0) polarizasyon erileri elde edilir (ekil.3).
A nodikpola riza syon
""' "Denge potansiyeli
Katodik polarizasyon
-kor
L
o2
o i, akm
ekil-}- Anodik ve katodik polarizasyon erileri,
T) = polarizasyon ya da st potansiyel
Anodik
polarizasyon
Katodik
polarizasyon
'kor i,a km
Sikil 4- ki metal elektrotun koro/.yon devresindeki
polarizasyon erileri (EVANS diyagram)
Birbiri ile elektriksel balants olan farkl iki metalin ayn bir sv korozif ortamda olduunu dnrsek iki
ayn elektrot reaksiyonunun polarizasyon erileri bir arada dnldnde polarizasyon erileri ekil.4 deki gi-
bidir. Polarizasyon erileri anot ve katot reaksiyonlarnn toplamn ifade eder, baka bir ifadeyle metalik zn-
me ve indirgenme reaksiyonlar dnda dier anodik ve katodik reaksiyonlar iine alr. Aktivasyon, konsantras-
yon ve diren polarizasyonu olmak zere eidi vardr. Birincisi elektrot reaksiyonlannn yavalamasndan
doarken, konsantrasyon polarizasyonu elektrot yzeyine bitiik elektrolitle asl elektrolit arasndaki konsantras-
yon farkndan kaynaklanr. Diren polarizasyonu korozyon akmnn elektrolitik dirence gre yaratt (i x R)
potansiyel ddr.
K orozyon H z ve B elirlenmesi
Faraday elektroliz kanununa gre molekl arl M olan bir metalin iyonlamas ile yaratlan Q elektrik
yk arasnda Q = n FM eklinde bir bant vardr. Bu eitlik zamana gre tretilir, birim zamanda yaratlan
elektrik yk dQ/dt birim kesitten salanrsa i akm younluu ile ifade edilir. Eitliin ikinci yanndaki dM/dt
birim kesitten birim zamanda znen madde miktan (madde ak) olarak J ile ifade edilirse eitlik i = nFJ hali-
ne gelir. J tanm gerei korozyon hzn ifade eder ve bu durumda korozyon hznn akm younluuna eitlene-
bilecei grlr.
Yaplan hesaplamalar genel korozyon artlan altnda bir metalin yzeyinde bir ylda mm olarak meydana
gelen korozyonun, Amper / m
2
olarak ifade edilen Uor deerine yaklak olarak eit olduunu gstermitir. Ko-
rozyon hz buna gre mm olarak bir ylda yzeyde meydana gelen korozyon derinliini (mpy) ya da akm yo-
unluu (mA / cm
2
ya da A /m
2
) olarak da ifade edilebilir. Korozyon iddeti ayrca birim alanda gram ya da mi-
ligram olarak ylda ya da gnde meydana gelen arlk kayb olarak da ifade edilebilir (g / m
2
yl ya da mg/
dm
2
gn gibi). Malzemenin korozyona bal olarak ekme mukavemetinde bir yl iinde meydan gelen yzde
azalma miktar olarak ifadesi de bir baka korozyon hz belirleme usuldr. Benzer olarak akma ve kopma mu-
kavemetindeki deiikliklerin boyutu, sneklik ve kesit daralmasnda meydana gelen deiimlerin yzde olarak
ifadesi korozyon hznn bir ls olarak deerlendirilebilirler.
3-04
KOROZYON VE DENETLENMES
2. ELEKTROKMYASAL KOROZYON YAPICILARI
Elektrot
Bir M metali kendi iyonlarn ieren bir sulu zelti iine konduu zaman metal yzeyinde dengeye eriilin-
ceye kadar elektrot reaksiyonlar oluur. :
M <=> M
n+
+ ne"
(7)
rnek : Fe Fe
2+
+ 2e"
Bu reaksiyonlar metal yzeyinde elektiksel bir ift tabakann meydana gelmesine yol aarlar. Metalin en st ta-
bakas (6) eitliindeki znme reaksiyonunun verdii elektonlaia yklenirken metal yzeyine bitiik zelti
tabakas znen metal iyonlaryla (+) olarak yklenecektir. Metal/elektrolit ara yzeyine bitiik iki tabakann
farkl elektiksel potansiyele sahip olmas bu tabakalar aasnda bir potansiyel farknn domasna sebep olur.
Dengeye ulald zaman (6) reaksiyonu her iki ynde eit hzda geliir. Ykseltgenme (anodik) reaksiyonunun
i
a
akm ile indirgenme (katodik) reaksiyonun it akm birbirine eit olur ve net bir elektrik ak sz kousu
olmaz. Bu akm deerine mbadele akm younluu denir ve i
0
ile gsterilir. : i
0
= i
a
= ik- Bu artlarda metalin
sahip olduu potansiyele elektrotun E denge potansiyeli denil'. Bunun pratik olarak llmesi mmkn deildir.
Bunun iin referans elektrotlar kullanlr. En yaygn olan kalemci elektrodudur.
Korozyon reaksiyonun AG serbest enerji deiimine bal olarak yaplan i elektrik enerjisi cinsinden
AG = -nFe (8)
eitlii ile ifade edilir. Faraday kanunu olarak bilinen bu ifadede F Faraday sabitini (96494 Coulomb / mol elekt-
ron), n korozyon reaksiyonundaki tanan elektron saysn (valans), E ise volt olarak elektrot potansiyelini ifade
eder. (7) eitliindeki demirin znme reaksiyonu iin (3) denklemi yazlrsa.
AG = AG + RT n (Fe
2+
) (9)
elde edilir. Burada demirin konsantrasyonu birim olarak alnmtr. F.itliin iki yan -nF ile blndnde
_AG
= =
. . AGl . RT,
n ( F e
2
+ ) v e y a
n F nF nF
E = E-i ai | n(Fe
2+
) (11)
nF
eiii elde edilir. T = 298 K da, R = 8,3143 Joule / mol. K alnp, doal logaritmaya dnm faktr 2,3025
ile arpld zaman RT / F terimi 0.059 olur. (11) eitlii daha genel yazlrsa;
p_po 0.059 ,,., [Reaksiyondan kan]
n
|_R
ea
ksiyona girenj
"Nernst Denklemi" olarak bilinen eitlik elde edilir. Bu eitlik standart () durumdan farkl olarak, elektrolitik
ortamdaki iyon konsantrasyonlarna gre elektrot potansiyelindeki deiimi ifade eder. Reaksiyona giren ve
kan maddelerin konsantrasyonlar denge deerleri olarak seildiinde reaksiyon itici gc AG ve E deerleri
sfr olacaktr.
Metaller, kendi iyonlann birim aktivitede ihtiva eden elektrolitik ortamlarda standart bir potansiyele sahiptir.
(10) eitliindeki (Fe
2+
) bir mol olursa log terimi sfr olacandan E = Eo olur. llen E deeri pozitif olursa
(8) eitliine gre AG < 0 olacandan reaksiyon kendiliinden olur.
Temci Kavramlar
Korozyona urayan metalik yzeylerde anodik ve katodik reaksiyon blgeleri oluur. Bu blgeler yzey
zerinde rastgele dalm olabilecei gibi, melalin i yapsndaki ve sv zelti (elektrolit) iindeki maddelerin
dalndaki dzensizlikler nedeniyle yzeyin belirli yerlerinde younlaabilirler, ilk durumda genel korozyon
meydana gelirken, ikinci durumda karncalanma (pitting) gibi blgesel korozyon meydana gelir. Ayn metal ze-
rinde bulunan ya da iletken bir telle birbirine bal farkl potansiyele sahip metallerden oluan anot ve katotlar
3-05
KOROZYON VE DENETLENMES
bir korozyon hcresinin elektrotlarn meydana getirir. Galvanik hcre kendisi elektrik retebilen bir elektrolitik
pil gibidir. ekil.5 bir galvanik hcreyi gstermektedir.
Elektrolit
ekil.5-Galvanik bir hcrede (pil) akmve elektron ak ynleri
- A not : Hcre elektrotlarndan biridir. Metal atomlar elektron kaybederek (6) reaksiyonundaki gibi iyonla-
rlar. Bu bir anodik reaksiyondur. Metal iyonlarnn bir korozyon rn meydana getirmesi halinde korzoyon
bu rnn koruyuculuu lsnde yavalar. Anodik reaksiyonun sald elektronlar d iletken devresinden
akarak katoda giderler.
- K atot : Hcrenin dier elektrodudur, zerinde katodik reaksiyonlar oluur. Katoda akan elektronlar (akm
ak ynnn tersinde) katot yzeyindeki indirgenme (katodik) reaksiyonlarnda harcanrlar. Galvanik hcre bir
pil gibi dnldnde, akmn d iletken devredeki ynne gre, katodun neden (+) ile iaretlendii anla-
lr. Elektrolitin pHd eerine bal olarak balca iki temel katodik reaksiyon meydana gelir :
a) Hidrojen k
pH < 7 : H
+
+ e
-
- H (atom)
H (atom) + H (atom) > H
2
(gaz)
b) Oksijen indirgenmesi
pH < 7 : 0
2
+ 4H
+
+ 4e" -> 2H0
pH > 7 : 0
2
+ 2H
2
0 + 4e" -> 40H"
- E lektrolit : iletkenlik zellii olan sulu zeltilere verilen bir isimdir. Galvanik bir hcrede elektrotlarn
iinde bulunduu, iyon ak ile iletkenlii salyan sulu bir ortamdr. Elektrolite daldrlan iki elektrodun d
devrede bir iletkenle birletirilmesi galvanik hcreyi tamamlar. Aksi halde elektrik ak mmkn olmaz. ki
farkl elektrot yerine tek bir metal elektrolite daldrlm olsa metal kendisi galvanik hcrenin anodu katodu ve
iletken balants olur ve bu metal iinde bulunduu ortamla beraber bir yarm hcredir. Galvanik hcrenin elekt-
romotor kuvveti (emf) hcrenin elektrot potansiyelleri (E ve E2) arasndaki farktan hesap edilir :
E (emf) = E - E
2
Bu elektromotor kuvvet, elektrotlar iletkenle balandnda hcrede meydana gelecek kimyasal reaksiyonlarn
itici kuvveti olur.
- Pasifleme : Sv ortamlardaki korozyon reaksiyonlarna bal olarak meydana gelen gzeneksiz ve ok
yava hzla /nen filmlerin korozyon hzn ihmal edilecek seviyelere drmesi olayna denir. Yzey filmle-
rinin oluumu anodik polarizasyona bah olarak korozyon potansiyeline gre yksek potansiyellerde meydana
gelir. Pasif filmin ksmen ya da tamamen tahribine yol aan faktrler (kimyasal ya da mekanik) korozyon olay-
nn yeniden halamasna sebep olurlar. Bu durumlarda meydana gelen korozyon oyulma (pitting) korozyonu ni-
teliindedir. Halojenler (Cl-, Br-, I-) bu tip korozyon iin en tehlikeli iyonlardr. Oyulma korozyonu zellikle
paslanmaz elikler iin nemlidir, nk bunlar korozyon direnlerini yzeylerindeki pasif tabiatl oksit filmine
borludurlar.
E lektrokimyasal ve Galvanik S eri
Metallerin standart elektrot potansiyellerinin indirgenme potansiyelleri cinsinden ifade edilerek dizilmesiyle
3-06
K ORO/YON VE DENETLENMES
elde edilen seriye elektrokimyasal seri denir. Baz seilmi elementlerin Eo standart indirgenme potansiyelleri
izelge.l de grlyor.
izelge. 1- B az M etallern E S tandart ndirgenme Potansiyelleri (volt)
E lektrot
A u* +
Pt
2
* +
H g* +
A g* +
Cu
2
* +
2H * +
Reaksiyonu
e"
2e"
2e-
e"
2e-
2e"
= A u
= Pt
= H g
= A g
= Cu
= H
2
E
+1.68
+1.20
+0.85
+0.80
+0.34
0.00
E lektrot
Pb
2
* +
Sn
2
* +
N i
2
* +
Cd
2
* +
Fe
2
* +
Cr
3
* +
Reaksiyonu
2e
-
2e"
2e"
2e"
2e"
3e"
= Pb
= Sn
= N i
= Cd
= Fe
= Cr
E '
-0.13
-0.14
-0.25
-0.40
-0.44
-0.71
E lektrot
Zn
2
* +
Al
3
* +
M g
2
* +
Na* +
Ca
2
* +
K * +
Reaksiyonu
2e"
3e-
2e"
e"
2e"
e"
= Zn
= Al
= M g
= N a
= Ca
= K
E
-0.76
-1.67
-2.34
-2.71
-2.87
-2.92
E deeri yksek metaller soy, dk metaller aktif metallerdir. Elektrokimyasal seri gerek durumu yanst-
mad iin pratik bir anlam tamaz, ancak metallerin birbirine gre davranlarnda referans olarak kullanlabi-
lir. Metallerin verilen herhangi bir elektrolit iinde sahip olduu potansiyeller daha gerekidir; ancak bu ifade
sz konusu elektrolit iin geerlidir. eitli metal ve metalik malzemelerin 20C deniz suyundaki potansiyelleri-
nin llmesiyle elde edilen dizi galvanik seri adn alr. Yksek koroziflii nedeniyle deniz suyunda elde edilen
galvanik seri metalik malzemeleri karlatrmak iin daha gvenilir bir referans oluturur. Galvanik korozyo-
nun balayabilmesi iin bu serideki malzemeler arasnda 50 mV fark yeterlidir.
3. B A ZI M E T A L K M A L ZE M E L E R N K OROZYON A D A YA N I M I
Herhangi bir olay olup bittikten sonra bilgilik taslamak genellikle kolaydr. nemli olan elbette olaydan
nce sylenenlerdir, baz temel kabullere dayanarak olayn gidii hakknda gereki tahminler yapabilmektir.
Korozyon ne yazk ki olup bittikten sonra hakkknda bilgi kesilenlerin artt, olmazdan nce nemi yeterince
kavranlamam bir konudur. Ancak gereken nem verildikten sonra, nlenmesi mmkn olamasa da, yaplarn
kullanm srelerinin artrlmasna katkda bulunacak ekilde kontrol edilebilir. Bir parann ya da bir yapnn
mrnde korozyon kontrol asndan nemli kademe vardr : tasann, retim ve kullanm. Bu kademelerden
herhangi birinde korozyon kontrol ynnden sergilenecek bir baarszlk parann muhetemelen erken haary-
la sonulanabilir. Malzeme seimi korozyon kontrolne etki eden nemli hususlardan birisi olmas nedeniyle en-
dstriyel neme sahip baz metalik malzemelerin korozyon zelliklerini bilmek yararl olur. Ancak, bilinen ko-
rozyon zellikleriyle ilgili olarak iyi bir seim yapabilmek iin paradan beklenen mrn, parann retilecei,
depolanaca ve kullanlaca ortam ve artlarn daha tasarm kademesinde kesin bir biimde belirtilmesi gere-
kir.
D k A laml A di K arbon elikleri
Ucuz maliyetleri ve yksek mukavemetleri bu malzemelerin deiik yap elemanlar eklinde eitli ortam-
larda kullanlmasn yaygnlatrmtr :
- Atmosferde : Bina ve kpr yapm, motorlu aralar, enerji nakil hatlar, kazan ve s deitirgeleri
< imali vb.
- Suda : Gemi yapm, ak deniz petrol platformlar inaat, endstiyel kazan imalat vb.
- Yeralt : Su ve gaz iletim bon hatlar, petrol ve yakt tanklar vb.
Adi karbon elikleri bal nemin %60 zerine kt atmosferik ortamlarn birounda korozyona urar. Y-
zeyin nemle slanmasndan sonra balayan korozyon oksijen varl, pH, saldrgan iyonlarn (CY ve SO2 gibi)
varl gibi evresel faktrlerin yannda, imalat ve sl ilem durumuna bala olarak deien yzey zelliklerin-
den de etkilenir. Bileimlerindeki karbon, mangan ve silisyum miktarlanndaki art korozyon hzn azaltr.
Ancak mangann slfr bileikleri halinde bulunmas korozyon direncini azaltr. Belli miktarlarda bakr eklen-
mesi de korozyon direncini artrr. Yzeyin eim durumu korozyon hzna etki eden nemli bir faktr olup, dikey
yzeyler 45C eik yzeylere gre daha az korozyona urarlar. Balangta yksek olan korozyon hz bir yl
sonra yzeyde oluan oksit filmi nedeniyle azalarak sabit deere eriir. Bu kararl korozyon hz krsal, deniz,
kentsel ve endstriyel atmosfer tipine gre srasyla 5-10, 10-30, 10-30, 30-60 um / yl deerindedir.
3-07
KOROZYON VE DENETLENMES
Su iindeki karbon eliklerinin davran suyun ak rejimine ve kalitesine gre deiir. TrbUlUnsl ak
genelde korozyon hzn artrr. Taze musluk sularnda 50 (im / yl olan korozyon hz deniz suyunda ortalama
100-150 | im / yl arasndadr. Genel korozyonu yanstan bu hzlar aralk ve oyulma korozyonu gibi blgesel ko-
rozyon durumlarnda olduka byk deerlere kar.
Yer altnda yerletirilen karbon eliklerinde korozyon hz tesbiti olduka zordur. Topran yapsna ve top-
raktaki nem miktarna bal olarak ortaya kacak laikli havalandrma pilleri oyulma tipinde blgesel korozyona
neden olurlar. Oksijeni bol blgeler pilin katodu, az blgelerse anodu olur ve anodik blge oyulmaya urar. Anot
alan / katot alan orannn dk olduu durumlarda oyulma korozyonu riski artar. Benzer blgesel korozyon ti-
pine betonarme iindeki eliklerde de rastlanr. Pasif durumda olan beton iindeki elik yzeyi herhangi bir ne-
denle hasara uram beton blgelerindeki korunmasz (aktif) yzeyle bir arada bulunursa aktif / pasif korozyon
pili oluur ve aktif blge oyulur.
Karbon elikleri 75C zerindeki scaklklarda, CO3
2
", OH" ya da NOy iiyonlarnn bulunduu alkali ortam-
larda gerilmeli korozyon atlamasna urarlar. Boru sistemlerindeki gaz basncnn yaratt gerilmeler uygun
korozyon ortam bulurlarsa bu tr korozyonu tevik ederler. Gaz iletim hatlar ve merkezi stma sisteminin bo-
rularnda benzeri durumlar ortaya kabilir. Sv amonyak tayan elik tanklarda da bu tr bir korozyon meyda-
na gelebilir.
%2-3 arasndaki Cr, Ni, Cu, V ve Mo gibi alam elemanlarnn karbon eliklerine eklenmesi mekanik zel-
liklerde nemli iyilemeler yaratr. Ancak korozyon zelliklerindeki etki snrl kalr. Kromdaki ksmi artlar
korozyon direncinde nemli gelime salarken, %0,3 bakr kazanlarda karncalanma korozyonunu azaltr. Va-
nadyum ve Molibden gerilmeli korozyona kar direnci artrrlar. Korozyon davranlarnn koyduu snrlama-
lara ramen dk alaml ve adi karbon elikleri, iyi tasarlanan yaplarda uygun koruyucu sistemlerle korun-
duu zaman, uzun mrl malzemelerdir.
Paslanmaz elikler
Korozyona direnleri yzeydeki pasif krom oksitten kaynaklanr. En az %12 krom ieren bu elikler yeterli
oksijen var olduka oda scaklnda oksitlerini, harap olmas halinde, yenilenerek direnlerini srdrrler.
Ancak oksijenin yetersiz, klor iyonlarnn zengin olduu ortamlarda hasara uram pasif filmler kendini yenili-
yemiyecei iin hzl bir ekilde aralk ve karncalanma korozyonuna urarlar.
Karbon miktar %0.03 olan paslanmaz eliklerde karlalan en kritik nokta tane snrlarnda, malzemenin
belli scaklk aralklarnda (genellikle 425-600C) kalmas nedeniyle, meydana gelecek krom karbr kelmeleri-
nin yaratt olumsuz korozyon davrandr. Krom karbr kelmeleri tane snrna yakn bir blgede krom za-
yflamasna neden olaca iin blgesel karakterli galvanik korozyon olayn tevik edecektir. Krom miktar bu
blgelerde kritik seviye altna dnce oksit kendisini yenileyip, pasiflenmeyi salyamaz. Kaynak ya da uygun-
suz sl ilem sonucu ortaya kan bu durum karbon yzdesinin azaltlmas ve yapya alam eleman olarak ka-
tlan Ti ve Nb gibi kararl karbr yapclarla pratikte problem olmaktan kmtr. Paslanmaz elikler kaynak
edilirken karbon giriini azaltmak iin yzeydeki organik boyalardan arndrlmaldr, nk bunlar karbon sa-
larlar. Korozyon asndan paslanmaz elikler ostenitik, ferritik vj ift fazl (ostenit+ferrit) olmak zere grup-
ta incelenirler.
a) Ostenitik Paslanmaz elikler
Karbon znrlnn yksek olmas nedeniyle tane snrlarnda krom karbr olumadndan kaynak edi-
lebilirlikleri iyidir. Durgun sulu ortamlarda kullanlmad srece aralk korozyonu direnci yksek AISI 316 pas-
lanmaz en yaygn olandr. %6-7 Molibden eklenmesinin kt artlarda bile aralk korozyonu direncini arttrd-
bulunmutur. Mo ieren yksek alaml trlerinin (Ni > %40) pratik olarak tane boyu gerilmeli korozyon
atlamasna uramad kabul edilir. Oslenitik yapy kararl klmak iin azot ile alamlandrlabilirler. Mo ie-
ren trlerde karncalanma korozyononuna kar diren yaratan N eklenmesi gerilmeli korozyona hassaslk yara-
tr. N ile alamlandrlan bu tllerinde gerilmeli korozyon riski Mo ilavesi yksek tutlarak dengelenir. Termik
santrallerde baca gaz temizleme ilemlerinde, kat endstrisinde sv atklarn ilenmesinde konstrksiyon
malzemesi olarak baar ile kullanlyorlar, ilk yatrm fiatndaki artlar bu malzemelerin gsterecei uzun
mr ve iyi performansla karlanabilmektedir.
b) Ferritik Paslanmaz elikler
Karbon ve azot znrlklerinin ok dk oluu bu malzemelerin ok kolayca korozyona hassas hale gel-
mesine neden olur. Dk miktarlarda Ni, Mo ve Al eklenmesi AISI 409 tipinin eksoz yapmnda yumuak kar-
bon elie bir alternatif oluturabileceini gstermitir. C ve N miktarlarnn retim kademesinde dk tutul-
mas ile bu elikler srtnmenin (abrasion) nemli olduu eimli nakliye kanallar (madencilikte), vagon ve boru
iletim yollar gibi yaplarn imalinde baaryla kullanlrlar. AISI 444 tipi yksek krom ve bir miktar Mo eklen-
3-08
KOROZYON VE DENETLENMES
mesi ile korozyon ve gerilmeli korozyon direnleri yksek bir malzeme olarak rafinerilerde, kimya ve gda en-
dstrisinde kondenser ve s deitirgelerinin yapmnda kullanlr. Yetmili yllarn ortasndan bu yana ferritik
ve ostenitik paslanmazlar enerji retim santrallerindeki deniz suyu soutmal kondanserlerin yapmnda geni
uygulama alan bulmutur. Bu eliklerde Cr / Mo oran kritik bir durum gsterir. Oslenitikler % 20-25 kroma
kar %6 Mo gerektirirken, %25-28 Cr lu ferritik paslanmazlar %3 Mo gsterir.
c) ift Fazl Paslanmaz elikler
Bunlar, yapsnda ostenitik trlerin tokluk ve iyi kaynak edilebilme zellikleriyle ferri'klerin genel korozyon
ve gerilmeli korozyon direnlerini bir arada bulundururlar. Bu zellik kombinasyonunun temini ancak krom ve
molibden miktarlarnda ek maliyet unsuru olan artlarla karlanabilir.
D kme D emirler
Karbon elikleriyle karlatrldnda su iinde daha iyi korozyon direnci gsterirler. %3 e varan Ni eklen-
mesi ile lamel grafitli dkme demirlerin korozyon direnci ve mukavemeti biraz artrlr. Larnelli grafit yap doku-
su demire gre katodik olduundan galvanik etkiyle demirin korozyononu artrr.Grafite zenginleen ve muka-
vemetini byk lde yitiren dkme demir temasta olduu metallerin (daha soy potansiyelde olsa da)
korozyonunu tevik eder. nk demirin znmesi ile ortaya kan grafitleme nedeniyle oluan katodik grafit
yzeyi, demirin temasta olduu metaller zerinde kurban anot grevini yerine getirmesini engeller. Dkme de-
mirlerdeki bu durum grafitlerin kreselletirilmesi ile (kresel grafli dkme demirler) ortadan kalkar. %13-36
arasnda Ni eklenmesi ile elde edilen ostenitik yapl dkme demirler rafinerilerde ve elektrik retim sistemlerin-
de vana, pompa gvdesi, kondenser su gvdeleri yapmnda kullanlrlar. Ayrca grafitleme problemleri de yok-
tur.
A lminyum ve A lamlar
Dkm ve plastik olarak ekil verilen olmak zere iki ana grupta toplanrlar.Plastik ekillendirilenler de sl
ilem verilebilir (h) ve verilemez (N) diye iki ksmda ele alnabilir.
Plastik ekillendirilen cinsleri zerine saf alminyum ya da bir alam (%1 Zn ieren) astarlanarak korozyo-
na direnli hale getirilirler. Uygun bir zelti iinde yzeydeki oksit film kalnlnn artrld anotlama (anodi-
sing) ilemi de korozyon dilencini artrr. Astarlama ve anotlaina ilemleri zellikle 2000 serisi alminyum ala-
mlarnda yaygn kullanlr, nk bunlarn korozyon direnleri dier serilere gre dktr. Yksek
scaklklarda kat zelti halinde bulunan Al-alamlannn sl ileminde dikkatli olunmaldr. Aksi halde serisi-
ne gre ana matrise kyasla anodik (Mg2/AU) ya da katodik (Cu AIT) metaller aras faz kelmeleri sonucunda
korozyon zellikleri kt ynde etkilenir.
2000 ve 7000 serisi alamlar belirli sl ilem koullarnda gerilmeli korozyon hassasl gsterir.zellikle
kaln kesitlerde bu durum kritiktir. Hassasln minimuma indirilmesi kark baz sl ilem trleri ile (T73 ve
RRA gibi) mmkndr. Ancak bu ilemler sonucu mekanik zelliklerinde T6 sl ilemine gre gerileme gr-
lr.
Atmosfere ak binalarda ve yap ilerinde 3000 ve 5000 (zellikle deniz kenarlarnda) serisi alamlar at-
mosferik korozyona direnlidir. 5000 serisi yksek mukavemet, iyi korozyon direnci zelliklerini yapsnda bu-
lundurur. 6000 serisi ok iyi mukavemet zellikleri yansua korozyon direnlerinden, 5000 serisine gre, kaybe-
derler.
iyonik deiim nedeniyle alminyum alamlarnn sulu ortamlarda ok iyi izole edilmi olsalar bile, zel-
likle bakr alamlaryla bir arada bulundurulmas sakncaldr.
Dkm alamlarnda da yapdaki bakr korozyon direncini azaltr. Bu durum zellikle deniz artlarnda
nemlidir.
Son yllarda uak endstrisinde 2024 ve 7075 in yerini alacak Al-lityum alamlar gelitirilme aamasnda-
dr. Uygun korozyon direnci salamalar kouluyla uaklarda %10 a varan bir hafifleme salyabilecektir. %3 ile
daha dk miktarlarda Zn ve Mg ieren alamlar en ilgi eken lityum alam olarak grlyor.
B akr ve A lamlar
Alamsz olarak kullanld gibi baka metallerle alamlandrlm olarak da kullanlr. nemli alam-
lar Zn (pirinler), Ni (kpronikel), Al (Al-bronzu), Sn (Kalay bronzu) elementlerini ya da bunlarn deiik oran-
larndaki kombinasyonlarn ierir. Saf olarak eitli bina ve mimari yaplarn at ve n yz kaplamalarnda
kullanlr. Ak atmosfer koullarnda 7-10 sene iinde yzeyde oluan yeil patna [Cu SO4 . 3 Cu (OII2)] de-
koratif amal, bakm masraf dk at kaplamacln cazip hale getirir. Dier metal ve alamlarla bir arada
kullanld zaman, zellikle su tama sistemlerinde, sulu ortamda znm bakr daha aktif yzeylerde ke-
3-09
KOROZYON VIv DENETLENMES
vK< Korozyona neden olabilir. Endstriyel atmosferler, zellikle amonyak bileiklerini tayan, bakr
i
1
. MI ; -el ve gerilmcli korozyona hassasln artrrlar.
<';<l!in sistemleri, su slah niteleri, kondenser ve s deitirgelerinde, ok kullanlan Cu ve alamlar
ayn Zuiia.da boru ve boru balama elemanlarnn, vana. pompa ve musluk paralarnn yapmnda da kullanla-
bilir. Musluk suyundan kirlilii artan tuzlu sulara doru bu paralarn korozyona urama riski artar. Ak hz,
scaklk ve suda znen oksijen miktarndaki art korozif etkiyi artrr.
Su sistemlerindeki bakr alamlarm ilgilendiren korozyon trleri : Farkl havalandrma korozyonu, gcril-
meli korozyon atlamas, erozyon korozyonuve inko ve alminyum alam elementleri iin sz konusu olan
metal kayb korozyonudur. Parkl havalandrma genellikle bir tasarm problemidir. Akkann baz blgelerde
yeterince oksijenle beslenememesinden doar. Erozyon korozyonu ak rejiminin bir fonksiyonu iken, vana ve
pompalardaki basn deimesi sonucunda kavitasyon korozyonu oluur. Amonyak ve civa bileikleri ieren,
nemlilik oran yksek atmosferlerde gerilme korozyonu atlamas yaygndr. Nemin yksek olduu mevsimlerde
bu risk fazla olduundan mevsim gevreklii olarak da adlandrlr. Zn kayb olan inkosuzlamaya kar diren
%63 n zerindeki Cu artyla artar. %85 Cu ieren alamlarda deniz suyunda bile inkosuzlamaya rastlan-
maz. %63 den az Cu ieren a -pirinlerinde inkosuzlamaya kar diren %0.02-0.04 aras arsenik, antimuan
ve fosfor eklenmesiyle artrlabilir. Kondenser borular genellikle arsenik eklemeli a -pirinlerinden yaplr. F-
krtmaya, metal kalp dkme, scak dvme ve kesme ilemlerine uygunluu nedeniyle su borular balama ele-
manlarnn yapmnda kullanlan (a + P) pirinleri (Cu miktar a ya gre dk) sadece arsenik eklenmesiyle
inkosuzlamaya direnli hale getirilemez. Kompozisyon yle seilmeli ki scak ileme durumunda a + (3 yap-
sndaki pirin alma scaklnda tek a faznda olsun ya da (3 fazlar a faz iinde izole edilmi halde bulun-
sun. %8 Al ieren bronzlar alminyumca zengin y faz olmad srece alminyum kaybna kar dayanklda.
%l-2 Fe, $4.5 ve daha fazla Ni eklenmesiyle alminyum kayb kontrol edilir. 600C den yaplan hzl soutma
da alminyumsuzlama iin yararldr.
Yksek sv ak hzlarna kar alminyum pirinci ve kuproikel iyi diren sergilerler, ancak ak hznn
belli bir st limiti vardr. Al-pirinci iin deniz suyu iinde 2.2 m/s olan hz, kuproikel alamlarnda 3.5 m/s ye
kadar kar. Kalay ve fosfor bronzlar da akan deniz suyuna kar iyi diren gsterirler. %8-12 aras Sn ieren
bronzlarn geiilmeli korozyon direnci pirinlerden iyidir; ayn zamanda asitli sularda da iyi korozyon direnci ser-
gilerler. Cu alamlarna %l-4 arasnda Fe eklenmesi erozyon korozyonuna kar ilave bir diren salar.
Titanyum ve Alamlar
Titanyum hem deniz hem de endstriyel ortamlarda atmosferik korozyona, ortam scakllarndaki taze ve
deniz sularndaki erozyon korozyonuna ve korozyona kar ok iyi direnlidir. Bir ok gnlk ortamlarda titan-
yum ve alamlarnn en iyi korozyon direnci gstermi olmalar bunlarn askeri amal uygulamalarda, uzay,
uak, nkleer, kimyasal, petrol retim ve ileme, elekrolitik kaplama, gda proses ve fotoraflk endstrilerinde
kullanmna yaygnlk kazandrmtr.
Olduka aktif olan titanyumun olaanst iyi korozyon direnci ok geni bir scaklk aralnda, deiik or-
tamlarda yzeyinde meydan gelen olduka sk bal ince bir oksit oluumundandr. Bu oluumun meydana gel-
dii ortamlardaki eser miktardaki su bile bu filmin koruyucu niteliine etki eder.
Titanyumun 882C nin zerindeki a (hekzagonal yapda) ve altndaki P (yzey merkezli kbik) allotropik ya-
plar, ilave alam elemetleriyle oda scaklnda kararl hale getirilirler. Al ve Sn a yi, V, Mo, Cr ve Cu ise P
yi kararl klarlar, oc/p ve p alamlar stn mekanik zelliklerine karlk, a alamlarna gre daha dk ko-
rozyon dilenci gsterirler.
Kuru niik asit buhar hari oksitleyici zeltilerinde ok iyi korozyon direnci gsterir. Koruyucu olarak kul-
lanlan silis bileikleri ve silikon gresi yardmyla 200"C scaklklarda bile nitrik asit, nitrik + klorik asit kar-
mlarna kar yksek korozyon direnci gsterir. Hidrofluorik asit gibi indirgen asitlere kar direnci ok zayf-
tr. Bunun iin %30 Mo ve %0.2-0.5 Pd ieren ulamlar gelitirilmi olup, scak, konsantre hidroklorik,
slfirik ve fosforik asillere kar emniyetle kullanlrlar. zeltinin havalandrlmas, iine nitrik asit ve Fe
3+
,
Cu
2t
ve Ti
3 t
gibi oksitleyici iyonlarn eklenmesi indirgen asit ortamlarnda korozyon dilencini artrr.
Belirli ortamlarda korozyon ve gerilmeli korozyona urar. Koruyucu filmin atlamas ile balyan atlak olu-
umu, atlak byme hz filmin kendini onarma hzndan yksek olduka, geliine eilimi gsterir. Gerilme ko-
rozyonu saf titanyumdan ok alamlarnda grlr.
3-10
KOROZYON VE DENETLENMES
N ikel ve A lamlar
Nikel ve alamlar petrol ve kimya endstrisindeki saldrgan ortamlar dahil bir ok ortamda ok iyi koroz-
yon direnci gsterirler. Pahal malzemeler olular itibariyle ancak daha ucuz malzemelerin ekonomik bir mr
salyamad durumlarda kullanlrlar. Tipik alam elemanlar iinde Cu, Cr, Fe, Mo, Ti, Mn, Co, Al saylabi-
lir. Bunlarn en nemlileri ilk drt elementtir ve bunlarn herbirinin nikelle kombinasyonu belli ortamlarda nem-
li korozyon direnci gsterir.
Normal scaklklarda havada korozyona direnci iyi olan saf ticari nikel kkrt dioksit ve %70 in stnde
bal nem durumunda puslanma ile sonulanan renk deiimine urar ki, nedeni yzeyde oluan nikel slfat fil-
midir. Scak ve souk alkali zeltilere ve sv sodyum hidrokside direnli olan nikel indirgen asitlerde yava da
olsa korozyona urar. znm oksijen bu korozyonu hzlandrr. Oksitleyici asitler (HNO3) ve Cu
2+
, Fe
3+
gibi
iyonlarn tuzlar nikele kar saldrgandr; deniz suyu iinde karncalanma korozyonu olabilir.
320C stnde kkrtl atmosferlerde tane snn korozyonu grlr; kkrt olmad durumlarda 850C ye
kadar verimli alr. Kkrt tane snrlarnda ayrmaya urayarak krlganlk yaratr. Bu tehlike 550-650C
arasnda en yksektir. Cr ve Fe ile alamlandrma 1200C ye kadar kkrtn zayflatma etkisine kar direnci
artrr. Bu alamlar frnlarda ve kimyasal ilem nitelerinde baar ile kullanlrlar.
Nikelin ya korozyona kar direnci Cu, Cr, Mo ve Fe ile alamlandnlarak artrlr. %30 Cu alaml
monel 400, kkrt kirlilii olan ortamlarda puslansa, pasif yzey filmini bozan oksitleyici asitlerin saldrsna u-
rasa da indirgen asitlere ve alkalilere kar ticari saf nikelden daha direnlidir. Ak hz > 2 m/s olan ok iyi ha-
valanm deniz suyunda korozyon ve erozyon korozyonu direnci ok iyidir. Genellikle gemilerde, ak deniz
platformlarnda, karadaki enerji istasyonlar ve kimyasal fabrikalarda vana ii ve pompa paralar yapmnda kul-
lanlrlar. H avas giderilmi 11F monel e saldrmazken, haval asil hzl bir korozyon yaratr.
Nikelin pasiflemesini kolaylatran krom %14 den fazla eklenirse nitrik asit ve oksitleyici asitlerin saldr
riskini azaltr. Iconel (Ni / Cr / Fe - 77 / 15 / 8) ve Hastelloy C (Ni / Mo / Cr / Fe - 56 / 17 / 15 / 5) alamlar bu
asitlere kar direnli olduu gibi, Hastelloy C ye eklenen Mo deniz suyundaki oyulma ve aralk korozyonuna
kar ok iyi diren salar. Hastelloy B (Ni / Mo / Fe / Si - 62 / 28 / 5 / 1) oksitleyici asit ve iyonlara kar di-
renli olmamakla birlikte geni bir scaklk aralnda ok deiik kompozisyonlardaki HC1 ye, havas gideril-
mi fosforik ve slfirik asitlere direnlidir. Ancak Mo eklenmesi alamlar gerilmeli korozyona kar duyarl
hale getirir.
4. B UH A R S A N T RA L I L A RI N D A K OROZYON S ORUN L A RI
Buhar retim santrallannda kullanlan gerek sv gerekse plverize kat yaktlar bnyelerinde hayli yksek
oranlarda kkrt bulundururlar. Yanma srasda kkrt yanna durumuna gre,
(1)S + O
2
<->SO
2
, (2) SOI + 1/2 O
2
^SO
3
formllerine gre kkrt dioksit ya da kkrt trioksidc dnr. Ancak normal yanma artlarnda SO3 miktar
azdr. rnein %3 kkrtl bir kmr yandnda hacimsel olarak milyonda 5 mertebesinde SO3 meydana gelir.
Bu miktar %3 kkrtl bir sv yakt iin milyonda 10-30 hacimlere kabilir. Bu SO3 baca gazlar iinde %8-14
hacimsel orannda bulunan su buhar ile 350C altnda arlka %80 oranlarnda bir konsantrasyona sahip
H2SO4 oluturur :
> 35OC
SO
3
+ I I ;O -
J J
' ~ n
2
SO
4
< 350C
yanma gazlar iindeki ok dk oranna ramen souk yzeylerde younlama frsat bulursa olduka ciddi
korozyon problemleri yaratr. zolasyonun belli blgelerde kesik ya da sreksizlik hali gstermesi bu blgelerde
asit younlamasna frsat hazrlyabilir. Bu durum ekil.6 da grlen buharl g santrallannda kazanlar 300-
400C arasnda tekcden gazlanl, bacaya gidi yolu zerindeki hava n stclar, elektrostatik toz ktrcleri
ve bu niteler arasndaki gaz iletim kanallarnda scakln gittike dmesine bal olarak younlama olasl-
nn artmas nedeniyle giderek kiritik hale gelir. Bu tip sandallarda gazlann ilenme scakl 100-150C ara-
snda olup, bu scaklk aralnn altnda asit younlamas meydana geleceinden korozyon riski ortaya kar.
Bu bakmdan kullanlacak malzemelerin oda scaklndan 150C ye kadar her konsantrasyondaki slfrik asite
diren gstermesi gerekir.
3-11
KOROZYON VE DENETLENMES
ilerime korozyonuna kar alnacak nlemler arasnda (i) asit kelmesini ortadan kaldrmak ya da azalt-
mak (ii) asit ve metal yzeyi arasndaki kimyasal reaksiyonu azaltmak saylabilir. Asit kelmelerinden doan
ilenme korozyonu iin balant yerlerinin ve n hava stclarndaki szdrmazlklann ok iyi kontrol edilmesi
gerekir. Asit kelmesini, asit kurumu tayan karbon paralarnn yaylmasn engelliyerek, nlemek iin son
zamanlarda baz katk maddeleri (Mg esasl malzemeler, amonyak ve AI2O3 / SO2 gibi) kullanlmaya balan-
mtr. Asit korozyonuna dayankl malzemeler asndan (1) seramikler, (2) plastikler ve (3) metaller eklinde
kaba bir snflandrma yaplabilir. Seramiklerin yzey emayeleri eklinde uygulanmasnn hava stc element-
lerde 4 kata varan mr art salad bulunmutur. Ancak, krlgan olular bir eksi puan yaratr. Hafif ve
esnek olular nedeniyle plastikler gaz kanallarndaki kesit deiim yerlerinde, destek ask yzeylerinin kaplan-
masnda giderek artan uygulama alan bulmaktadrlar. Metalik malzemelere gelince, ilenme noktas artlarn-
da ve 140C deki sv yakt ortamlarnda yaplan almalar yumuak eliklerin paslanmaz ostenitik eliklerden
daha iyi sonu verdiini gstermitir. Ancak, pahal olan nikel alamlarnn daha uygun olmas yannda, bunla-
rn davranlarnda da belli lde belirsizlikler vardr.
Yonma gazlan ilem -A~Buhar enerji ''
nitesi ' . 0-
retim nitesi
1-Kazan
2-Kzgn-buhar
3- Trbin
4-Yousturucu
5-Bosleme suyu tank
6-Takviye suyu
7-Pompa
Yakt
9-Scak hava
10- Yanma hcresi
V-Yanma gazlar
12-Souk hava
13-Hava stc
14-Elektrolitik toz tutucu
15-Fan
16-Baca
ekil.6- B uharl g santralinin ematik resmi
ekil.6 da grlen buharl g santralinin buhar-enerji retim nitesinde sv ortamn yapsnn ok iyi kont-
rol edilmesi gerekmektedir. Bu ortamn oksijen miktar vcpH deerindeki art; buhar retim nitelerindeki ko-
rozyon hzn artrr. Bu nitelerde su genellikle kapal devre olarak jalir ve elik, nitenin ana yap malzeme-
sidir. Sistemde kabuk oluumu, sistemdeki kalsiyum tuzlar; ve znm karbon dioksitin katld CaC3
+II2O + CO2 <= Ca (HCC>3)2 reaksiyonunun denge durumuna baldr. Sistemde CO2 seviyesi dk ve pH yk-
sekse suyun stlmasyla reaksiyon sola giderek kalsiyum karbonat oluturacaktr. Ortamn pH deeri 11 in
zerine kacak ekilde bir su slah gereklidir. Bundan sonra 'amalanan oksijen miktarn azaltmak ve kabuk
tekil eden tuzlar ortamdan atmaktr. Ana besleme suyu yb.j>u"turucdan gelen sudur ve iinde karbon dioksit,
oksijen ve buhar fazyla tanan, nemli blm sodyum esasl znm tuzlar vardr. Takviye suyu ise sertlik
veren kalsiyum ve magnezyum tuzlar yannda ilave karbon dioksU-ve.oksijen tar.
Ortamdaki znm karbon dioksit souk suda CO2 + Ii2O.-*H2C>3 formlne gre karbonik" asit ^apar ve;
bunun etkisiyle suyun pH deeri koruma iin gerekli olan deerin ok altndadr. Su kaynadnda,gaz atlr ye
sistemi geerek younlaan su iinde yeniden znr. Bu nedenle-younlama suyu sistefliin her. yerinde daima
kk pH deerindedir.
Sulu ortamdaki oksijen, elik buhar kazanlarnda mevcut alkali ortamlarda katot reaksiyon verimini artrr.
Suyun snmas ile birlikte ortamdan ayrlan oksijen sistemin kapanmas halinde kazann st yzeylerine yapr
ve buralarda farkl havalandrma sonucu oyulma korozyonu meydaa gelir. Korozyon rnlerinin oyukcuu ka-
patmas sonucu oyulma kabuk altnda devan eder.
Suda znm Mg ve Ca tuzlan btharlamaya bal olarak kelirler ve metal yzeyinde kabuk oluturur-
lar. Kabuun kalnlamasna paralel olarak azalan s iletim hz. verim kayb yannda borularda eilme ve boru-
larn alev yzndeki ar snm blgelerinde kl toplanma riskini artrr. Besleme ve takviye suyunun slah
sv ortamdaki kirleticilere, nitenin zellikle scaklk ve basnc olmak zere alma zelliklerine bal olarak
kark bir ilemdir. Su slah genellikle u ilemleri gerektirir : (1) Yumuatma, (2) Oksijenin giderilmesi (ha-
vaszlandrma), (3) pil ayar ve (4) koruyucu ilavesi. Yumuatmann amac sudaki kabuk oluturucu iyonlar te-
mizlemektir. Bu ise suyun stlmas ve iyon deiim filtrelerinden geirilmesi ile mmkndr. Su sistemindeki
oksijenin temizlenmesi sl ve kimyasal yolla yaplr. Isl temizleme oksijenin znmesinin artan su scaklna
3-12
,r ,t
KOROZYON VE DENETLENMES
bal olarak azalmas esasna dayanr. Kimyasal oksijen temizleme ise Na2SCb ve hydrazine (N2H4) kullanlarak
yaplr. Esas 2Na2 SO3 + O2 -4 2Na2SO4 ve N2H4 + O2 - 2H2O + N2 reaksiyonlanna dayanr. Yksek basnl
ve buharlama hz yksek sistemlerde hydrazine tercih edilir, ancak kapal yerlerde zehirleyici etki gsterir. pH
ayar genellikle kazandan nce sistemdeki CO2 yi ntrletirmeye ynelik olup, morpholine, octadecylamine ve
cyclohexylamine gibi aminler ve amonyak (NH3) gibi maddelerle gerekletirilir. Bunlar kolay buharlaan fakat
genellikle suda znmeyen maddeler olduundan, buharla beraber tanrlar ve konderserlerde younlaarak
koruyucu bir film de meydana getirerek koruyuculuk grevi yaparlar. pH kontrol iin sodyum hegzametafosfat
ve sodyum ortofosfat ile bereaber sodyum hidroksit eklenir. Ancak ortofosfatlar tortu oluumuna sebep olur ve
bunlarn temizlenmesi iin kazan zaman zaman blf yaplr.
Nkleer enerji santrallanndaki buhar retim sistemlerinde paslanmaz elik kapal devreleri alr. Bu sis-
temlerde iyon dnm ve oksijen temizleme ilemi son derece nemlidir. Bu devrelerde en nemli hasar pas-
lanmaz eliklerin gerilme korozyonundan kaynaklanr. Bunun iin devredeki oksijen ve klor miktarlarnn kont-
rol ok nemlidir. 1970 lerin banda karbr kelmesi sonucu hassaslam paslanmaz eliklerin osijenli
ortamlarda, iyon deiim reinelerinden sisteme karan slfat iyonlar nedeniyle, gerilmeli korozyona urad
tesbit edilmitir.
Suyun slahnda arlklardan kanlmaldr, aksi halde meydana gelecek alkali birikimi (kostik soda -
NaOh) taneler aras bir gerilme korozyonu atlamas yaratabilir.
Yksek S caklk E tkisi
Oksitlenme genellikle 55OC zerindeki scaklklarda ciddi problemler yaratmaya balar. Yksek scaklkta-
ki buhar ak iinde elik 3Fe + 4H2O - Fe3C>4 + 4H2 reaksiyonu gerei siyah bir magnetit kabuu ile kaplanr.
Kabuk oluum hz scakla, bu scaklkta kalma zamanna ve kzgn metal yzeyinin taze buharla (oksitleyici
atmosfer) beslenme hzna baldr. Aratrmalar kabuklama hznn 800C erinde arttn 1000C zerinde
yeniden yavaladn gstermitir. Kabuk oluum hzna etki eden bir dier faktr de oksitlenmeye bal
kabuk tabakasnn genilemesidir. Bu genileme ana metalinkinden farkl olup, boru duvarlar boyunca sl ge-
rilmeler meydana getireceinden kabuun yrtlmasn kolaylatrr. atlayan ya da knlan kabuk blgelerinden
kabuklama hzlanarak devam eder. Kazan borularnn gerek buhar yznde, gerek alev yznde meydana gelen
deiik karakterli kabuklar s iletiminin dmesine neden olduundan borularda ar snmalar meydana gel-
meye balar. Bu ar snmalar ise borularda ani patlama hasarlarna, bir tek boru ya da boru demetlerinde bel
verme olaylarna neden olur. An snmalar sirklasyonun hatal ve akn karasz olduu durumlarda oluur.
Yksek scaklklarda oluan oksit kabuklarna bal olarak kzdnc borulannda bel verme ve yarlmalar mey-
dana gelebilir. Kzdnclann alev yeyinde kabuklama olduunda kabuktaki sodyum-vanadyum bileiklerine
bal olarak korozyon balar. Bu bileiklerin oksit kabuu iine gitmesi kabuklarn ergimesine neden olaca
iin yzeyden devaml bir kayp sz konusu olacaktr. Bu tip olaylara kar en dayankl malzemeler Cr-Ni ala-
mlardr.
5. K M YA FA B R K A L A RI N D A K OROZYON
Genel Yaklam
lem tesislerindeki kimyasal maddelere kar malzemelerin direnleri hakknda genelleme yapmak hemen
hemen olanakszdr. Kimyasal maddelerin saysndaki okluun yannda, kullanm artlar, scaklk, konsantras-
yon, akkan hz, havalandrmann derecesi, saflk, gerilme durumu ve daha baka koullar arasndaki fark
ayn malzemenin deiik uygulamalar arasnda byk deiimler gsterir. ok miktarda deneysel verilere ra-
men, korozyon bilimi bir sistemin davranlarn temel ilikiler baznda, olayn meydana geliinden nce tah-
min edebilecek durumda deildir.
Korozyona direncin birinci derecede gereksinim olduu malzeme uygulamalannda, deiik ve bamsz kay-
naklardan edinilecek korozyon verilerinin salkl kullanlabilmesi iin eldeki kimyasal ilemin ok iyi anlal-
m olmas gerekir. Kald ki sz konusu kimyasal koullara uygun korozyon verilerinin de istenildii anda elde
edilebilmesi kolay deildir. Bu bakmdan karar verme aamasnda iken servis artlarnda nelerin olacan nce-
den kestirmek olduka zordur. Korozyonla ilgili temel eitlikleri ve verileri kullanarak baz malzemelerin, rne-
in paslanmaz eliklerin, polarizasyon erilerini eitli ortamlarda nceden tahmin edecek bilgisayar programla-
nnn gelitirilmesi iin korozyon olaylarnda modelleme almalar yaplmtr. Ancak, korozyon
davranlarnn polarizasyon erilerinin yorumuna bal olarak nceden kestirilebilmesi de bu yorumu yapabile-
cek kiilerin varlna baldr.
Yksek saflkta kaliteli kimyasal maddelerin zel gereksinimleri, bunlarn retilmesi aamasnda korozyon
direnleri yksek malzemelerin seimini zorunlu klar. Bu bakmdan kimyasal fabrikalarn birounda paslan-
maz elikler ve yksek alaml malzemeler korozyon gereksinimi nedeniyle yaygn olarak kullanlrlar. Paslan-
3-13
KOROZYON VE DENETLENMES
maz eliklerle ilgili daha geni bilgi Ayran.7 de bulunabilir. Mevcut veriler ve amprik sonulan kullanarak mal-
zemelerin korozyon davranlar hakknda bir n tahminde bulunmann zor olduu durumlarda, gerek artlarda
malzemenin korozyon davranlarnn belirlenmesi iin baz korozyon testlerinin yaplmas gerekir.
M etaller
Servis artlarnn ok ar korozif olmad durumlarda dkme demirler kartrc ve pompa gvdelerinin
yapmnda yaygn olarak kullanlrlar. Geriline korozyonu atlamasna uramadklar iin tuz ve kostik soda bu-
harlama tavalarnda paslanmaz eliklere tercih edilirler. zel kullanm amacyla korozyon direnleri %35 Ni
eklenmesi ile gelitirilmi ostenitik dkme demirler, seyreltik slfrik asite ve kostik sodaya kar standart ferri-
tik dkme demirlerden daha iyi diren gsterirler. Yzeylerinde geirgen olmayan, direngen bir koruyucu oksit
filmi meydana getiren yksek kromlu (%30 a kadar) dkme demir ve elikler, bol oksijen ve oksitleyici madde
bulunduran sv ortamlarda baar ile kullanlrlar. Yksek scaklk direnleri nedeniyle frn, s deitirgeci
paralarnn yapmnda kullanlrlar. Ancak, oksit filmini delerek tahrip etme gc yksek klor iyonu ieren sulu
ortamlarda dikkatli kullanlmalar gerekir. Oyulma potansiyelinin altndaki potansiyellerde uygulanacak anodik
koruma iyi kontrol edilmesi kaydyla baar ile uygulanabilir. Oksitleyici asidik ortamlarda anodik koruma altn-
daki paslanmaz elikler baaryla kullanlrlar. Hidroklorik ve hidroluorik gibi, oksitleyici olmayan, asitli or-
tamlarda ve bu ortamlarn depolanmasnda anodik korumal krom ve titanyum kaplarn kullanm yaygndr. Ok-
sitleyici asidik ortamlarda kullanlan anodik korumal paslanmazlar alkali ortamlarda kullanlmazlar. nk
kostik krlganla bal gerilme korozyonu atlamas problem yaratr. Sv ortamlarda uygulanan anodik koru-
ma malzeme yzeyinde l i ^ zerindeki potansiyellerde meydan gelen pasif filme baldr. Maliyeti dk oldu-
undan tercih edilir. Ayrca pasiflenme zellii gsteren basit, kolay temin edilen ucuz malzemeleri anodik koru-
ma altna alarak, pahal malzeme kulannnn nne geilebilir.
Yzeylerindeki direnli pasif filme bal olarak korozyon dayanm yksek silisli dkme demirler de oksitle-
yici asidik ortamlarda emniyetlidir. Ancak, alkali ortamlarda tercih edilmezler. Ilidrofluorik asitin de saldrsna
urayan bu demirler 1IC1. IIBr ve H1SO3 l ortamlarda yzeylerindeki pasif film uzaklatrld iin snrl bir
diren gsterirler.
Kimya endstrisinde paslanmaz eliklerin zel bir yeri vardr. Genel olarak bunlarn performans yksek
krom ve nikel, dk karbon ve bir miktar molibden ilavesi ile artar. Slfrik asitteki servis mrleri iyidir. Bol
oksijenli ve oksitleyici madde (IINO3 ve CUSO4 gibi) ilave edilmi ortamlarda daha da baarldrlar. I1C1 or-
tamlarnda kullanm ok seyreltik olmas kaydyla mmkndr.
Zayf korozyon direnlerine ramen dk karbon elikleri pratikte 400C ye kadar alan kimya fabrikala-
rnda yaygn olarak kullanlrlar. Korozyon hznn ok yksek, kimyasal maddelerin bu yksek korozyon hzn-
dan dolay demir iyonlarnca kirlendii durumlarda ise yksek alaml malzeme seimine gitmek gerekir. zel
olarak astarlanm ya da kaplanm dk karbonlu yap malzemelerinin seimi de bir baka alternatif olabilir.
Titanyumla astarlanm kaln elik saclardan yaplm gereler kimya endstrisinde sk karlalan bir durum-
dur. Bu malzemenin kaynayan nitrik asit iinde bile korozyona dayand biliniyor. Tpk paslanmaz elikler
gibi, yzeyde hidrojen karan slfrik ve hidroklorik asite kar bu malzemenin gsterdii diren ve perfornans,
ferrik ve kprik tuzlan gibi oksitlenme reaksiyonu salayan oksitleyici maddelerle gelitirilebilir.
K orozyona K ar K arma zmler
Kimya endstrisinde kararl ve kalc bir yzey alan temin etmek iin gelitirilen karma zmlere zellikle
vana, pompa ve balant elemanlar gibi donanmlarda sk rastlanr. Bunun en gzel rneine akkan kontrol
vanalarnda rastlanr. Baz durumlarda balang maliyeti ve bakm masraflar asndan astarsz malzemeler en
iyi zm olutururlar. inkosuzlamann nemli bir problem olmas durumunda 60 / 40 - Cu / Zn dkme pi-
rinci suda iyi bir zmdr, dkme bronz ise daha iyidir. Biraclk ve st rnleri endstrilerinde olduu gibi, ze-
hirli olmasalar bile korozyon rnlerinin tat deiiklii yapt durumlarda sper korozyon direnci istendii
zaman ostenitik paslanmaz elik vanalar seilir.
Gda ve ila sanayiinde ostenitik paslanmaz dkm vanalar kullanlr. Vana kapaklar ise epoxy kapl ve
daha ucuz olan alninyum-silis alam olabilir. Yzey dzgnl zellikle gda sanayiinde nemli olduun-
dan kabuk dkm yerine hassas dkm teknii vana gvdelerinin imalatnda tercih edilir. Bor-silikat cam asta-
nyla kapl demir dkm vanalar zellikle ila ve antibiyotik gibi temizliin ve safiyetin birinci derece nemli ol-
duu durumlarda tercih edilirler, nk bunlarn zellikle asitlere kar korozyon direnleri ok yksektir.
Kimyasal maddelerden etkilenmemeleri nedeniyle PTFfi (Polylelrafluoroethylene) ile astarlanm vanalar vardr.
Ancak bunun astar olarak kullanlmas ok zordur. Bu bakmdan son yllarda PVDF (Polyvinyl denefluoride),
ETFE (Ethylene / tetrafluoroethylene copolymer) ve PFA (Perfluoroalkoxy polymer) gibi enjeksiyonla dklen
fluoropolimerlerde nemli gelimeler olmutur. Bunlarn kimyasal direnleri P''FE ye yakndr ve enjeksiyonla
dklp ekillendirilebildikleri iin nihai rnler ok daha abuk ve ucuza elde edilebilirler. Bunlar ok sert ol-
duundan vana diyafram olarak kullanlmazlar, ancak ETFE astarl vanalar PTFE / lastik karma malzeme diyaf-
3-14
hl A
KOROZYON VI' DLvNliTLENMES
ramlar beraber kullanlrlar. PTFE iyi bir atmosfer szdrmuzl salyamad iin elastik yastklarla beraber
kullanlrlar.
Anmalara direnci yksek olan lastikler (rnein; polybutadiene lastik) astar ve diyafram malzemesi olarak
vanalarda kullanlrlar. Genellikle diyafranl vanalar basit ekilleri dolaysyla birok malzemeyle astarlanmaya
msaittirler. Cam astarl malzemelerin yannda, koozyon iddetinin yksek olduu durumlarda, tamamen cam-
dan yaplm cihazlar kullanlmaya balanmtr. Bunlarda gevreklik ve krlganlk bir problem olarak ortaya
kar. Bu nedenle seri retim yapan yksek retim kapasiteli fabrikalarda cam astarl ya da emayeli kaplar, boru-
lar ve vanalar daha iyi sonu verir.
Plastikler kimya fabrikalarnda geni kullanm yeri bulurlar. Plastikletirme ilemi uyglanmam PVC
(polyvinylchloride) hidroklorik. slfirik ve kromik asitlere kar direnlidir, ancak sert ve krlgandr. Plaslikle-
tirilmi PVC kimyasal saldrganla kar dk direnlidir. Ancak atmosferik artlarda ve sulu uygulamalarda
yeterli kabul edilir.
Cams Emayeler
Kimya fabrikalanndaki bir ok durumda elikleri ve demirleri korumak iin emaye kaplamalar kullanlrlar.
Emayeler silikat ve borsilikat camlar olup, bir miktar llour ihtiva ederler. Temel karm maddeleri kuarlz
(SiO
2
), kaolin (A1
:
O
3
. 2SiO
2
. 2I1
2
O) ve feldspattr (K
2
O . A1
2
O
3
. 6SO
2
). Boraks (Na
2
B
2
O
7
), soda kl
(Na
2
CO
3
). cryolite (Na
3
AIF
6
), fluospar (CaF
2
) litharge (Pb
3
Oj) ve kalsiyum hidroksit [Ca (OII|
2
gibi flux ilavele-
ri yaplr ham emaye karmna. Bu malzemeler llour ve an kostik ortamlar dnda tm korozif ortamlara
kar dayankldrlar. Bunlar seramik malzemelere uygulanan srlama maddeleri ile benzerdir. Ya ya da kuru
olarak metal yzeyine uygulanrlar. Bunlarn ergiyeek yzeye iyi yapm bir cams film meydana getirmesi
iin genellikle ift kademeli bir frnlama ilemi uygulanr. nce 100-150C orasnda yaplan kurutma kademesi-
ni 675-870C arasnda yaplan ana frnlama kademesi izler. kinci kademe yumuak eliklerde 8OO-87OC,
dkme demirlerde ise 625-750C arasndadr. Opak bir grnm elde edilmesi iin ana karma S11O2O5 ve zel
durumlarda ZrO
2
eklenir.
Aside dayankl emayelerde flux (cruf yapc) ilaveleri dktr. Cam astarl kimyasal gerelerde borsilikat
bileimi tercih edilir. Emaye kompozisyonunun metalle olduka benzer genleme katsaysna sahip olacak ekil-
de ayarlanmasna dikkat edilmelidir. 25OC scaklklarda alan frnlarda bu durum nemlidir. ki kat emaye
kaplama uygulandnda ilk tabakann iine daha yksek oranda flux ilave edilerek, st emaye tabakasyla metal
arasnda ortalama bir genleme katsays elde edilmeye allr. Yzeye yapmay kuvvetlendirmek iin elik-
lerin emayesinde 9O.5 kobalt ve nikel oksit, dkme demirlerde ise ayn oranda kurun oksit emaye karmna
eklenir.
Emayelenecek eliklerin dk karbonlu ve yzeylerinin kabuklardan temizlenmi olmas gerekir. Emayele-
necek karbon eliklerinin uygun bir tavlama ilemi ile yzey tabakasndaki karbon yaklarak giderilir. Bylece
85OC scaklklarndaki ana frnlama uasnda yzey karbonunun emaye yapsndaki oksijenle reaksiyona gire-
rek kabarcklar oluturmasnn nne geilmi olur. Karbon miktar yksek olmasna ramen dkme demirlerde
byle bir problem yoktur, nk alma scaklklarnda dkme demir yapsndaki silisyum, mangan ve fosfor
flux da mevcut oksijenle tercihli olarak reaksiyona girer ve bylece asitlere dayankl sularn yzeye yapmas-
n artrrlar.
Dkme demirlerin emayelenmesinde karlalan asl problem hidrojen kdr. Demir / grafit elekliinin
katlamasnda yapda znen hidrojen karken karbon tarafndan tutulur ve daha sonraki yeniden stmalarda
(emayeleme srasnda) yava yava salnr. Ayrca ya emaye karmnn uygulanmas srasnda yzeyin su
ile reaksiyonuna bal olarak yapdaki grafitler malzcminin hidrojen tutmasna yardmc olur. Hidrojenin yaratt-
zorluk, sv emaye yzeye uygulanmadan yzeyin 76()"C de bir ka dakika stlmas ile giderilir.
6. BORULARDA VE YAPILARDA KOROZYON
Kapal ya da ak alan su devrelerinde, sv iletim hatlar ve borularda meydana gelen korozyon olaylar
birok faktrn yannda esas itibariyle sv ortamda znm O
2
ve CO
2
gibi gazlarn konsantrasyonuna,
suyun yapsnda bulunan iyonlarn tipine, ak rejimine, scaklk ve basn gibi alma koullarna bal olarak
deiir. Bu faktrlerden bazlarna buhar retim santallarnda korozyon blmnde deinilmi, kabuk ve ksr
oluumu, suyun yapsna bal olarak meydana gelen korozyon tipleri ele alnmtr.
Durularn ak olduu korozif koullar ve ortam ok eitlidir. Gaz. petrol ve su tamaclndan, yksek
basnl kimyasal sv ya da gaz akkanlarn tayan deiik boru hatlar ve devreleri vardr. Bu boru devrele-
rinde boru i yzeyleri iinden geen akkana maruz kalrken d yzeyleri iinde bulunduklar ortama (toprak,
deniz suyu, atmosfer gibi) ak halde bulunurlar. Ayn malzemeden yaplm olsalar da farkl ortamlara ak bu-
lunan boru hatlar deiik korozyon davran gsterebilirler. Boru hattnn taann ve buna bal olarak ak
rejiminde blgesel olarak meydana gelen deiiklikler farkl korozyon problemlerinin domasna neden olabilir-
ler.
3-15
KOROZYON VE DENETLENMES
B oru S istemlerinde T asarmve K orozyon
B oru sisteminde akn nne kan bir engel, ak rejiminde trblansh bir durum yaratp, kavitasyon ve
arpma dolaysyla erozyon korozyonu meydana getirebilir. Trblans nedeniyle korozyon rnlerinin salad
koruyucu tabakada herhangi bir surette meydana gelen tahribatn onarlmas mmkn deildir. Laminer akn
tasanma bal olarak trblansh duruma dnt yerlerde (hatal kaynak, hatal vana balants ve dzgn
yerletirilmemi conta gibi) sv moleklleri boru i yzeyine arparak yzeydeki koruyucu filmi andrrlar.
Eer sv iinde hava kabarcklar ya da kat andrc paracklar varsa filmin anmasn hzlandrrlar.
Bunun ortaya kmasn tevik eden faktrler arasnda (a) boru i apndaki ve boru ynndeki ani deiimler,
(b) boru i yzeyinin dzgnln bozan vana, balama eleman gibi dzgn yerletirilmemi paralar, (c) s-
vnn da szmasna frsat veren yarklar ve (d) laminer ak bozan korozyon rnlerinin ya da baka kat
maddelerin boru i yzeylerinde birikmesi saylabilir. Ancak, yle durumlar vardr ki trblans kanlmazdr,
nk svnn geni bir kesitten dar bir boru kesitine gemesi bir gereksinim olabilir. Youturucu borularn
giri ucunda ve s deitirgelerinde kanlmaz olan bu durum nedeniyle sk sk erozyon korozyonuna rastla-
nr.
Svnn durgun olduu boru i yzeylerinde de kavitasyon hasar meydana gelebilir. Yakn evredeki maki-
nalara bal olarak, hatta boru sisteminin baka yerlerindeki sv ak nedeniyle i cidara bitiik sv tabakasn-
da enlemesine basn titreimleri meydana gelir. Buna bal olarak ortaya kan basn deiimleri kavitasyon
ve oyulma korozyonuna sebep olurlar. Bunun iin boru sistemlerinin titremiyecek biimde ok iyi tesbit edilme-
leri gerekir.
Su borusu sistemlerinde kullanlan malzemelerin ou metal yzeyindeki elektrolitin belli bir maksimum
ak hzyla snrldrlar. Bu hzn zerine kld zaman pasif filmler hzla anr ve metalin korozyonu hzla-
nr. Bunun tersine deniz suyuyla temasta olan paslanmaz boru sistemlerinde snrlayc olan elektrolitin mini-
mum ak hzdr. nk yzeydeki pasif filmin bol klorlu deniz suyu ortamnda etkinliini srdrebilmesi iin
suyun en az bir limit hzla (iyi havalandrlm deniz suyunda 1,5 m/s) akmas, filmin srekli yenilenen ve takvi-
ye edilen oksijenle kendini salamlatrmas iin gereklidir. Aksi halde oyulma korozyonu kanlmaz olur. Ko-
rozif svlarn akt boru sistemlerinin, kullanlmad durumlarda tamamen temizlenip boaltlarak, ntralize
edilmesi gerekir. Matta mmknse yzeyde film meydana getiren koruyucularla muamele edilmesi gerekir. Su
borusu sistemlerinde kullanlan tipik malzeme ve zellikleri izelge.2 de grlyor.
iy.elge.2- S u B orusu S istemlerinde B az M alzemeler ve zellikleri
M alzeme
Dkme demir
Galvanizli elik
Bakr
Korunmu Admiralty* Pirin
( Cu/Zn/Sn-70/29/1)
Alminyum pirin
( Cu/Zn/Al -76/22/2)
Kupro-nikel 90 /10
(Cu / Ni / Fe - 69.5 / 30 / 0.5)
Yksek alaml
paslanmaz elikler
Titanyum
zellik
Ucuz, dk ak hzlarnda gvenli,
su datm sistemleri iin uygun,
boru kalnl mr belirler.
Ucuz, mr kaplama kalnlna bal, dk
ak hz, trblansa kar zayf, bakr
paralarla temas erken hasara yol aar.
Trblansa kar zayf, bio-kileticiler iin zehirli
inkosuzlamaya iyi diren
Trblansa balardan daha dayanakl,
slfr kirlenmesine kupro-nikellerden
daha direnli, bio-kirlenneye kar zayf
ok iyi genel performans, geilmeli
korozyon atlamasna diren
Yksek maliyet
(baknz Ayrm.3)
Yksek maliyet, (baknz Ayrm.3)
dk elastiklik modl nedeniyle
destek gerektirir.
H z snr (m/s)
Yzeydeki oksit
filmine bal
26
10
2.0
4.0
3.6
limit yok
limit yok
(*) ABD Deniz Kuvvetleri
3-16
KOROZYON VE DENETLENMES
Borularn ek yerlerindeki klcal atlaklardan dar szan elektrolit yzeyde buharlar. Bunun sonucu buhar-
lamann meydan geldii noktalarda elektrolit iinde znm saldrgan iyonlar birikerek korozyonu iddetlen-
dirirler.
Eer boru hattnda farkl iki metalin bir araya gelmesi kanlmaz olursa, ayn elekrolite maruz bu metallerin
potansiyelleri arasndaki fark galvanik korozyon pilini harete geirecektir. Byle durumlarda korozyon hasann
en aza indirmek iin daha tasarm kademesinde u nlemler alnabilir : (a) Akm younluunu azaltmak iin
anodu pratik olduu lde geni yzeyli tutmak, (b) Elektrolit bir devreden geip gidiyorsa, nce anodu, sonra
da katodu gemesini salamak. Aksi halde anot zerinde katodik iyonlarn kelmesi anodun oyulma korozyonu-
na uramasna neden olur, (c) Daha az korozif elektrolit semek ve (d) ki farkl metali izole etmek. Bylece ek
yerinden elektron geii engellenerek korozyon nlenmi olur.
Gerek ak gerekse kapal ortamda atmosfere ak boru sistemlerinde, yzeylerde younlama meydana gel-
miyecek ekilde iyi bir izolasyon yaplmaldr. Aksi halde yzeydeki younlamalar ortam kirliliine bal ola-
rak korozif ortamlarn boru yzeylerinde olumasna ortam hazrlayaca iin korozyon riski artacaktr.
Gml Borularda Korozyon
Toprakta gml bulunan demir ve elik borular genellikle iinde bol oksijen znm deniz suyuna gre
daha az korozyona urarlar. Ancak, blgesel olarak meydana gelen korozyon nedeniyle bu hzn artt ve boru-
larn delindii de sk rastlanan bir durumdur. Topraktaki korozyona etki eden faktrler (a) su, (b) oksijen, (c) pH
deeri, (d) diren ve (e) mikroorganizmalar saylabilir. Doal topraklarda gml bulunan demirlerin blgesel
olarak korozyona uramas topran yaklak ntr olmas, iinde znen oksijenin dkl ve tamamen
durgun oluu gz nne alnd zaman normal korozyon teorilerine gre artcdr. Ancak, yaplan alma-
lar oyulma korozyonunun topran doasndan fazla etkilenmediini gstermektedir. Oyulma korozyonu eilimi
ile topran direnci arasndaki ilikilerden topran saldrganlk lsn belirleyici bir diren kriteri belirlene-
memi olmasna ramen toprak direnci genelde saldrganlk ls olarak kullanlmaktadr. 4000 o hm.cm den
byk direnli topraklar saldrgan olmayan gruba girerken 3000 ohm.cm den az direnliler saldrgan kabul edilir-
ler. Oyulma riskinin 1000 ohm.cm ve altnda yksek olduu kabul edilir.
Toprakta bir korozyon hcresinin meydana gelmesi iin oksijen olmas gereken bir elementtir, nk katodik
reaksiyon iin ihtiya vardr. Topraktaki oksijen miktar toprak cinsine ve ayn cins topran gevek ve sk olu-
una gre deiir. Kumlu topraklardaki oksijen miktar killi topraklardan fazladr. Bu tip iki toprak iinden
geen yeralt boru hattnda topraklarn birleme izgisinin oksijence zayf olduu yannda oyulma korozyonu
meydana gelir. Benzer olay oksijen miktarlar farkl olan karma topraklardan geen boru hatlarnda da grlr.
Boru yzeyinde kille temasta olan yerler oksjence zayf, bitiik blgeler greceli olarak zengin olacandan kilin
temas ettii alann da yakn ksmlarnda oyulma korozyonu grlr. Dikine aklm borularda da oyulma
korozyonu grlebilir. Toprak cinsi ayn olsa da yeralt su seviyesinin altnda oksijen znrl dk oldu-
undan, bu seviyenin altna kadar uzanan borularda su seviye izgisinin hemen altndaki ksmlarda boru yzeyi
oyulma korozyonuna urar. Bu anlatlanlar farkl oksijen konsantrasyonlarna sahip blgelerin harekete geirdii
konsantrasyon pilleri esasna gre meydana gelen korozyon olaylardr.
Yeralt boru hatlarnda katodik koruma korozyona kar alnacak nlemlerin bandadr. Ancak, emniyetli
bir katodik koruma iyi bir lme ve takip ilemi yannda, boru yzeylerinin organik ya da inorganik kaplamalar-
la takviye edilerek desteklenmesiyle gerekleebilir. te yandan yzey kaplamas uygulanm borularn katodik
korunmasnda da zamanla problemler doabilir. rnein, kaplamann atlad ya da harap olduu blgelerin su
ile temasa gelmesi katodik koruma altndaki borularn bu blgelerinde hidrojen kna bal olarak alkali bir
ortamn meydana gelmesini tevik eder. Alkali ortamlarda elik borular -0.55 -0.75 volt (sce - satre kalomel
elektrot) arasnda korozyona urarlar. Borular katodik olarak -0.85 volt altnda korunsalar bile, alkali elektrolitin
direnci ya da kan hidrojen kabarcklarnn akm yolu zerinde bir diren yaratmas nedeniyle, her zaman koru-
ma potansiyeline kadar polarize olamayabililer. Potansiyelin boya tabakasnn kalkt alkali blgelerde kritik
seviyeye gelmesi olasl her zaman vardr. Byle durumlarda da deniz suyu ortamnda katodik olarak korunan
elik boru yzeylerinde alkali ortama bal olarak kalsiyum karbonat kelmesi meydan gelir ki, bu da zamanla
koruma akm younluu geresinimini azaltr. Bunun beton yzeyinde meydana gelen alkali ortamn yaratt du-
rumla kartrlmamas gerekir.
Beton Yaplarda eliklerin Korozyonu
Ucuzluu, kolay ekillendirilip istenildii gibi dklebilmesi, basma gerilmelerine gsterdii yksek diren
gibi nemli zellikleri yannda ekme gerilmelerine gsterdii zayf diren betonun en byk eksiidir. Betonun
bu eksiklii, iine yerletirilen yksek ekme ve basma dayanm gsteren elik ile dengelenir. Beton iine yer-
letirilen elik evresinde koruyucu bir pasif filmin meydana gelmesini kolaylatrr. te pasif film oluumunu
salayan bu alkali ortamn yok olmas eliklerin beton iindeki korozyonunda en nemli faktrdr. Pasifliin bo-
zulmasnn en yaygn nedenlerinden birisi atmosferde mevcut CO: gibi asidik gazlarn betona girerek beton iin-
3-17
KOROZYON VE DENI-TLENMI-St
deki reaksiyonlarla eliin pasifliini sulyan alkali ortam ntrletirmesidir. Karbonasyon (carbonation) ad
verilen bu ilem yava yava betonun derinliklerine iler. Karbonasyon hz geirgenlii yksek olan betonlarda
10 yl gibi ksa bir zaman iinde 20 mm den daha fazla olabilir. Geirgen olmayan betonlarda ise 50 yl iinde
ancak 1 -2 mm derinlie kadar etki edebilir.
Karbonasyona bal olarak balayan ve oluan korozyon rnlerinin hacmi kendini oluturan demirden ha-
cimsel olarak daha byk olduundan bir genileme meydana gelecek; ortaya kan ekme gerilmeleri betonu
atlatarak kabuklamasna ve bozulmasna yol aacaktr.
Betonarme yaplarnda bozulmaya en byk katk beton iine girip elik yzeyine kadar erien klor iyonla-
rndan gelir. Klor (a) d kaynaklardan (deniz suyu ya da buz zc tuzlar), (b) prefabrik betonlara sertlemeyi
hzlandrc olarak ilave edilen CaCb (1970 ortalarndan itibaren Avrupa'da yasaklanmtr) ve (c) istenmiyerek
hammade iine karma gibi sebeplerle betona girebilir. Klor iyonlarnn konsantrasyonu ok ykselirse alkali
ortamda bile korozyon meydana gelir, nk klor iyonlar pasiflii bozan ok kuvvetli bir reaktiflir. Bu korozyon
blgesel ya da oyuk korozyonu niteliinde olup, hibir d belirti vermeden elik ubuklar tamamen zebilir.
D akn kaynakl katodik koruma uygulandnda, beton yaplardaki elikler dier uygulamalara gre ok
dk akn gereksinimi gsterirler. Toprakta gml beton yaplarda 1-4 nA/m
2
olan koruma akm younluu,
denizdeki yksk kalite beton yaplarda 0.15 mA/r den bile kktr. Bunun nedeni korozyona neden olan elekt-
rolitin dilencinin ok yksek olmasndan kaynaklanr.
7. KOROZYONUN DKNUTLENMKS
Korozyon en basit haliyle metallerin evreleri ya da ortamlaryla girdikleri reaksiyon olarak tanmlanrsa, de-
netlenmesi sz konusu olduu zaman sadece malzemenin gz nne alnmasnn yeterli olmayaca kendiliin-
den grlr. Ortamn da ayn duyarllkla ele alnmas gerekir. evrenin belirlenmesinde ana unsurlarn (pil,
toplam znm kat, znm oksijen, oksitleyici ve indirgeyici kimyasallarn varl. SO ve 1I
2
S gibi -
znm gazlar, sulu ortamn sertlii) yannda ikinci derece unsurlarn da (Cl\ SO3", S
2
", PO4", COj" gibi)
gz nne alnmas gerekir. Malzeme ve ortam ikilisi yannda, bu iki faktrn bir araya geldii artlarn da ko-
rozyonun boyutunun ve eklinin bilinmesi bakmndan nemi byktr. Korozyon olaynn meydana geldii
artlar iinde nemli unsurlar scaklk, basn, s iletimi, ak durumu, gerilme hali (statik ya da dinamik) ve ta-
sarm (doldurma, boaltma, kavitasyon, erozyon, andrma, kelme, galvanik etki) saylabilir. Korozoyonun
denetim altnda tutulmas iin seilecek yntemlerin belirleunesinde nce bu nemli faktrn (malzeme-
ortam-artlar) iyi bir deerlendirilmesinin yaplmas gerekil'. Bu faktrn iyi bir deerlendirilmeye alnmas
yannda, bir para mrndeki tasarm, retim ve kullanm kademelerinde korozyon kontrol asndan zerinde
titizlikle durulmas ve uyulmas gereken hususlar vardr. Bu hususlarn teshilinde yaplan bir hata, hangi kade-
mede olursa olsun malzemenin erken hasarna yol aacaktr. Bunlar izelge.3 de zetlenmitir.
izelge.3- Parann Tasarn, retim, Kullanm Kademelerinde Korozyon Denetimi
(takmndan zerinde Durulmas (ereke Hususlar
Tasarmc retici Kullanc
a) Geometrik ekil ve yap
b) Malzeme seimi
c) alma artlar
d) Koruyucu tabaka kullanm
e) Elektriksel koruma
yntemleri kullanan
a) Tasarmn hassas kontrol.
b) zel malzeme kullanm
c) Doru sl ilem
d) Uygun retim yntemi
e) Koruyucu kaplamann
yeterli uygulamas
a) Hasarl parann deiiminde
doru malzeme seimi
b) Ortamn kontrol
c) Koruyucu tabakann bakm
d) Elektriksel korumann izlenmesi
Korozyon hzn en alt seviyeye indirerek denetim altnda tutabilmenin deiik yollar olmakla birlikte, bun-
lardan hangisinin mevcut koullara en iyi cevap vereceinin belirlenmesi konusunda koruma ynteminin getire-
cei maliyetin de gz nnde bulundurulmas gerekil'. Korozyoun kontrolne harcanan miktarn hibir zaman
3-18
KOROZYON VE DENETLENMES
korozyona frsat verilmesi halinde doacak zarardan fazla olmamas gerekir. Alnan bln nlemlere ramen
btn bir yapnn baz ksmlarnda korozyon kanlmaz olabilir ya da korozyon olasl mevcut olan ksmlar
bulunabilir. Bu durumda tasarmc bu ksmlarn kontrol, bakm ve gerektiinde korozyona urayan ksmlarn
ditirilebilmesi iin gereken artlar salamak ve gerektiinde sistemde kolay eriilebilir blgeleri bilinli ola-
rak anodik blge olarak tasarlayp, eriilmesi g blgelere koruyucu bir destek salamaldr. Vana gvdelerinin
vana i donanmna gre anodik seilmesi bunun iyi bir rneidir.
Seilen denetim tekniine ramen erken ya da beklenmedik hasarlar mmkn olabilir. Byle durumlarda
problemin yeniden bir analizini yapmak, genellikle daha nceden aa karlp, deerlendirilemiyen gizli kal-
m ynlerini ortaya koyarak yeni bir problem tanm yapmak gerekir. Burada amalanan husus elbette olayn
tekrarn nlemektir.
Korozyonu denetlemek iin uygulanan teknikler iinde en genel olanlar unlardr :
a) Tasarmda deiiklik
b) Malzeme seimi
c) Ortamda deikenlik
d) Elektrokimyasal koruma (katodik ve anodik koruma)
e) Koruyucu kaplamalar
Bu koruma teknikleri srasyla ele alnacaktr.
Tasarmda Deiiklik
Tasalmda gsterilecek baar korozyon kontrolnde elde edilecek baarya dorudan etki eder. iyi bir tasa-
nmla ucuz malzemelerin korozyonlu ortamlarda kullanm baarl olabilecei gibi, kt bir tasarm en iyi mal-
zemeleri bile korozyon riskine ak hale getirebilir. Seilecek kontrol tekniinin belirlenmesinde mr asndan
u hususlar dikkate alnmaldr :
a) Kontrol sisteminin mrnn, yapnn mrnden ksa olmas durumunda kontrol sisteminin yenilenmesi
iin gereken artlarn tasarm aamasnda dikkate alnmas gerekir.
b) Koruma ya da kontrol sistemini yenilemek olanaksz ise. uygulamadan sonra meydana gelecek her trl
tehlikeyi karlyabilmeli ve yapnn mr kadar ilevini srdrmelidir.
c) Bir yapda, yapnn tasarlanan mrnden daha uzun sre dayanacak paralar kullanmak, gereksiz maliyet
art salama yannda yapyla birlikte tamamen hurdaya aynlacaksa gereksizdir.
Korozyonun elcktrokimyasal mekanizmasna bal olarak, iki ya da daha ok sayda farkl malzemenin bir
araya gelmesi bir korozif ortam iinde galvanik korozyonu tevik edecektir. Pratikte bir para ya da sistemin ta-
sarm birden fazla farkl malzemenin bir araya gelmesini zorunlu kldndan galvanik korozyon problemi her
zaman vardr. Ancak, iki farkl metalin bir araya gelmesi galvanik korozyon iin gerekli olmakla birlikte yeterli
deildir. Bu malzemelerin iinde bulunduu ortamda soy olan malzeme yzeyinde yeterli hzla indirgenebilecek,
oksijen ya da benzeri oksitleyici gibi maddelerin bulunmas gerekir. Aksi halde korozyonu srkleyici katodik
bir reaksiyon olmad iin korozyon olmaz. Kapal devre alan stma sistemlerinde farkl malzemeler bir
arada olsa da, sistemde znen oksijen ksa srede harcanaca iin korozyon kendiliinden duacaktu" yeter ki
bir kaak ya da sznt nedeniyle sisteme oksijen girmesin.
Galvanik korozyon tehlikesinin mevcut olduu artlarda gz nne alnmas gereken tasarm kurallar un-
lardr :
a) Mmknse para tek metalden yaplmal.
b) oklu metalik sistemlerde galvanik seride birbirine yakn olan metaller seilmeli. Mmkn deilse bir ara
metalle birleme salanmal.
c) Ana ve esas paralar daha soy malzemeden yaplmal.
d) Korozyon akn younluunu azaltmak iin anot yzeyinin pratik olduu lde geni tutulmasna al-
lmal.
e) Kaplama yaplacaksa soy olan metal yzeyi kaplanmal.
f) Karbonla (grafit) doyurulmu organik malzemelerden sakmmal.nk bunlar uygun katodik blgeler
olutur -lar.
g) Farkl metaller arasna izolasyon malzemesi koyarak aralarndaki elektron akna frsat verilmemeli ya
da birlemenin her iki yannda metalleri ortamdan ayracak bir kaplama (boyama) uygulanmal, metaller
korozif ortamdan izole edilmelidir.
ki metalli galvanik korozyon hcresinden daha kritik ve uygulamada daha sk rastlanan bir baka korozyon
hcresi farkl havalandrlm elektrolitlerde ortaya kar. Genellikle birletirme.ek ve kvrm yerlerinde ortaya
3-19
KOROZYON VE DENETLENMES
kan klcal aralk ve boluklarla ilgili olan bu korozyon hcresinde oksijence zengin elektrolitle temasta olan
(aralklarn da alan ksmlar) metalik blge katot, oksijence fakir elektrolitle temasta olan blge ise anodik
(yark ve aralklarn i ksmlar) olarak davranrlar. Bu bakmdan aralk ve yarklarn meydana gelmesine neden
olan birlemelerde dikkatli davranp, bu blgelerde sv ve su toplanmasn engelliyen tasarmlara gidilmesi ve
bereye ramen bu blgelerin mastik denen dolgu maddeleriyle doldurularak, nemlenme olasl olan blgeler
olmaktan karlmas gerekir.
Profil kullanlmasnda, levhalarn st ste bindirilerek geni yzeylerin elde edilmesi durumunda, saclarn
kvrlp, bklerek deiik ekillerin elde edilmesi durumunda suyun toplanmasna olanak tanyacak her tr ta-
sarmdan kanlmaldr. Depolama tanklarnn taban ksmlarnn, herhangi bir boaltma ve temizleme srasn-
da, ieride kesinlikle artk sv ve birikinti meydana gelmesini engelleyici bir biimde tasarlanmas, boaltma de-
liklerinin yeri seiminin buna gre yaplmas gerekir. Aksi halde toplanacak tortu ve kelmeler farkl
havalandrma blgeleri meydana getirecei iin korozyona ortam hazrlyacaktr. Saclarn eilip bklerek, dei-
ik kvrmlar verilerek ekillendirilmesi ile elde edilen motorlu aralarn gvdeleri, kap, kaput ve bagaj kapak-
lar bu tip korozyonun meydana gelmesine uygun yerlerdir. Bu bakmdan motorlu aralarn mr bu paralarn
mryle snrl durumdadr.
Byk metalik yaplarda nemlilik oluumuna frsat verecek kuytu ve hava sirklasyonunun olmad ve/
veya az olduu ksmi kapal blgelerin meydana gelmesine frsat vermiyecek bir tasarmn oturtulmasna dikkat
edilmelidir. Doal sirklasyonun kendiliinden salanamad durumlarda havalandrma deliklerinin uygun yer-
lere yerletirilmesi, ya da zorunlu sirklasyon iin gereken dzenlemelerin yaplmas gerekir.
Boru sistemlerinde de hatal yaplan birletirme, kvrm ve szdrmazlk contalarndaki yerletirmeler izle-
yen blmde kapsaml olarak ele alnan deiik korozyon olaylarna neden olurlar.
Tasarmda gz nne alnacak bir baka nokta da paralarn ya da sistemin zerine gelecek gerilmelerdir. Bu
gerilmeler malzemeye gelen yklemeden geldii gibi, deiik imalat yntemlerine, sl ilemlere bal olarak
malzeme zerinde biriken gerilme trnde de olabilirler. Korozif olmayan artlarda bir malzemenin tayabilece-
i gerilme korozif ortamlarda tayabileceinden fazladr. Gerilme artlarnn korozif ortamla birlemesi halin-
de ortaya kabilecek gerilme korozyonu atlamas riski iin tasarmcnn yapmas gerekenler vardr : (i) al-
ma gerilmelerinin seviyesi korozyona uygun dzeyde seilmeli, (ii) kalc gerilmeler giderilmeli, (iii) sistemde
basma gerilmeleri yaratlmal ve (iv) gerilmeyi ve ortamn korozyon zelliini ykseltici tedbirler alnmaldr.
Malzeme Seimi
Korozyon kontrol arac olarak iyi malzeme seimi nemli bir tasarm uygulamasdr. Malzeme mhendisleri
korozyon direnci dahil daha birok malzeme zelliklerini (dayanm, hafiflik, kolay izlenebilirlik, tasarm verile-
rinin salanabilirlii vb.) bir arada ele almak zorundadr. Bu bakmdan yaplacak seim, bu deiik zelliklerin
ve ekonomik faktrlerin belli llerdeki uzlamasnn bir sonucu olacaktr.
Malzeme mhendislerinin korozyona kar silah sadece metallerle snrl deildir. Plastikler, camlar, lastik-
ler, seramikler ve beton korozyona kar kullanm olasl olan malzemelerdir. Ancak bunlarn seimi yaplr-
ken sadece korozyona direnleri deil, mekanik mukavemet gibi dier zelliklerinin de gz nne alnmas gere-
kir. Korozyona direnci yksek plastiklerin mukavemeti yksek metalik malzeme yzeylerini kaplamak iin
kullanlmas istenen bu iki zelliin bir araya getirilmesine bir rnektir. Kaplama tabakasnn ilk ve devam ede-
cek olan btnln srdrebilmesi yeterli bir kontrol kanlmaz yapar.
Termodinamik nedenlerle soy metaller, ok an oksitleyici olanlarn dnda, tm ortamlara kar direnli-
dir. Krom ve titanyum gibi pasif olan metaller ise oksitleyici ortamlarda ok iyi bir performans gsterirken, indir-
gen maddelere kar dayankszdrlar. Nikel, demir ve inko gibi daha aktif metallerse ou evre koullarnda
korozyona daha az direnlidir. Ancak, verilen bir ortama kar bu metallerin korozyon direnleri arasnda nemli
deiiklikler vardr.
Dayanm, retim ve maliyet gibi nedenlerle yumuak elikler, seilmemesi iin ok nemli baka nedenle
olmadka ilk tercih malzemesidir. ok ucuz olmalar nedeniyle, kendinden sonraki en ucuz ve uygun malzeme
ekonomik olarak uygun hale gelmeden nce, korozyona dayankl hale getirmek iin (kaplama, anodik ve kato-
dik koruma) harcama yapmaya elverili olabilirler. Ancak bu eliklerin uygun olmad, alternatif malzeme sei-
minin zorunlu olduu durumlar vardr. Belli malzemeler belirli ortamlara daha iyi uyum gsterirler. Ancak, alter-
natif malzeme seiminin de denmesi gereken bir bedelinin olduu unutulmamaldr. izelge.4 haval deniz suyu
ortamnda aralk korozyonuna hassas olan malzemeleri azalan tolerans uas iinde gsteriyor.
3-20
K OROZYON VE D E N E T L E N M E S
izelge.4- A zalanT olerans S rasna Gre B az M alzemelerin
H aval D eniz S uyundaki A ralk K orozyonuna H assaslklar
Titanyum
Alam C (59 Ni, 16 Mo, 16 Cr, 5 Fe, 4 W)
Alam 625 (60 Ni, 21.5 Cr, 9 Mo, 5 Fe, 3.5 Nb + Ta)
90/10bakr/nikel (+1.5 Fe)
Admiralty pirinci (70 Cu, 29 Zn, 1 Sn, 0.1 As)
70 / 30 bakr / nikel (+ 0.5 Fe)
Bakr
Kalay ve alminyum bronzlar
Ostenitik nikelli dkme demir
Alam 400 (66 Ni, 32 Cu, 1 Fe, 1 Mn)
Alam 20 (20 Cr, 29 Ni, 2 Mo, 3 Cu + Nb)
Alam 825 (42 Ni, 31 Fe, 21 Cr, 3 Mo, 2 Cu, 1 Mn)
A I S I 316 (16-18 Cr, 10-14 Ni, 1,75-2,75 Mo)
Nikel
A I S I 304 (18-20 Cr, 8-11 Ni)
A I S I 303 (17-19 Cr, 8-10 Ni, 0.6 (maks) Mo ya da Zr)
A I S I 400 serisi (ferritik)
izelge.5 de ise belirli kullanm artlar iin uygun metalik malzeme listesini vermektedir. izelge.6 da be-
lirli malzemelerin gerilme korozyonu atlamna hassaslk gsterdii ortamlarn listesi grlyor. Korozoyona
karr dayankl malzemeler olarak bilinen paslanmaz eliklerin korozoyona dayanmlan izleyen blmde daha
kapsaml olarak verilmitir.
izelge.5- B elli K ullanmartlarnda S eilebilecek M alzeme L istesi
M alzeme Ortam
Ostenitik paslanmaz elik Nitrik asit
Nikel ve nikel alamlan Scak deriik NaOH zeltisi
Monel Hidroflourik asit
Hastelloys Scak hidroflourik asit
Kurun Seyreltik slfrk asit
Alminyum Kirlenmemi atmosferik ortam
Kalay Damtk su
Titanyum Scak, kuvvetli oksitleyici solsydonlar
Tantal Cams korozyon direnci
elik Deriik slfrk asit
Kupro - nikel (+ 1.5 Fe) Youturucu boru alamlan
3-21
KOROZYON VE DENETLENMES
izelge.6- Gerilme Korozyonu atlamas ile Sonulunun Malzeme / Ortam Trleri
M etal
Al alamlar
Cu alamlar
Ni alamlar
Ti alamlar
Dk mukavemetli
ferritik elikler
Yksek mukavemetli elikler
Paslanmaz elikler
Ortam
Nemli hava, deniz suyu, halojenli zeltiler
Amonyakl zelti ve buharlar, aminler, nemli SO2
asetatlar, sitratlar, formatlar, tetratlar, nitritler ve
NaOII zeltisi
Hidroksit zellileri, hidroflourik asit buharlar
Birok haloienli zeltiler, sv N2O4, metanoll zel-
tiler.
Hidroksit, nitrat, karbonat, fosfat, molibdat, asetat, Si-
yanit zeltileri ve sv amonyak.
Nemli hava, su, sulu ve organik zeltiler
Halojen zeltileri, slfatlar, fosfatlar, nitratlar ve
polythionic asit
Malzeme seimi ile ilgili bir problem sz konusu olduu zaman daha nce nelerin yapldnn aratrlmas
gerekir. Yaplanlarn etkili olduu grlrse eldeki duruma uygun bir zm olup olmayaca aratrlmaldr.
nceki yaplan baarl almalar kadar hi birey verilecek seimin yerinde yaplmasna katkda bulunamaz.
Ortamda D eiiklik
Korozyon metal ve ortam arasnda bir reaksiyon olduundan, bu reaksiyonun hzn azaltacak ynde ortamda
yaplacak deiiklikler metale olan korozif etkiyi azaltr. Gaz (hava), sv (su) ve toprak iinde bulunan metalle-
rin korozyon hzlarnda azalama meydan getiren yntemler altta zetlenmitir.
A tmosferik Ortam
Yaklak -10 - +30C arasnda bulunan atmosferde korozyon hzn azaltmak iin u yntemler kullanlr :
(i) Bal nemi azaltmak,
(ii) evredeki malzemelerden salnan uucu maddeleri yok etmek,
(iii) Scakl deitirmek,
(iv) Kirleticileri, katot meydana getiren kurum gibi keltileri ve saldrgan iyonlar ortamdan uzaklatrmak,
(v) Buhar fazl koryucular kullanmak,
Atmosfere ak malzmelerin korozyonu bu malzeme yzeylerinde elektrolit grevi grecek ince bir nem ta-
bakasnn varlna bal olduundan havann bal nemi ok nemlidir. Nemliliin %60 stne kt durum-
larda ou metallerin kapal ortamlarda etkilenmeye balad grlr. Ak ortamlarda bunun %80 deerine
gelmesi problem yaratacak bir korozyon olaynn meydana kmasna sebep olur.
Kapal ortamlarda nemlilii azaltmak iin alnabilecek baz nlemler unlardr :
(i) Ortam havasn stmak,
(ii) alma artlarnn altna soutulmu bir yzeyden havay geirerek iindeki nemi bu yzeyde you-
turmak,
(iii) Dessicant ad verilen silika jel gibi maddelerle havadaki nemi yutmak.
Depolama ve uzun mesafe tama ilemlerinde havann nemine bal atmosferik korozyonu nlemek iin
buhar fazl koruyucular (BFK) kullanlr. Bunlarn etkili olabilmesi iin kapal hacimlerde (konteyner gibir) kul-
lanlmas gerekir. BFK'larn buharlar korunacak madde yzeyinde hidrofobik (suyu iten) bir film meydana geti-
rir. Bunlar demir ve elik yaplarda baaryla ve emniyetle kullanlr. Demir d metaller iin zararl olabilen bu
maddelerin kullanmnda dikkatli davranlmaldr.
elikler ve alminyum iin yaygn olarak kullanlan iki BFK vardr. Bunlar dicyclohexylamine nitrit
(DCHN) ve cyclohexylamine karbonat (CHC) tr. Bunlardan DCHN nin buharlama basnc ok dk (0.027
Pa) olduu iin film oluumu uzun zamanda tamamlanr, ancak koruyuculuu daha uzun srelidir. DCHN emdi-
3-22
KOROZYON VE DENETLENMES
rilni katlar takmlarn, l aletlerinin ve hassas paralarn paketlenmesinde ok yaygn olarak kullanlrlar.
CIIC ise zaman zurnan alp kapanan depolarda yararldr, ancak bakr, pirin ve magnezyumun korozyonunu,
plastiklerin ve boyalarn bozulmasn hzlanduur.
S ulu Ortamlar
Elektrolit zellii kazanmaya yetecek kadar yeterli iyon bulunduran sulu ortamn korozyon etkisini azaltmak
iin u deiiklikler yaplabilir :
(i) yonik iletkenlik drlr,
(ii) pH deitirilebilir,
(iii) Oksijen miktar homojen bir ekilde azaltlr,
(iv) Scaklk deitirilir,
(v) Koruyucular kullanlr.
Metallerin elektrokimyasal korozyonunda anodik ve katodik reaksiyon ilemleri ve bunlarda sreklilik iin
elektrolitin sahip olmas gereken iyonik iletkenlii koro/.yom srmesi iin gerekli unsurlardr. Elektrolite yap-
lacak eklemelerle bu unsurlarn etkinliini ortadan kaldrmak ya da hzlarn azaltmak mmkndr. Elektrolite
eklendiinde bu deiiklikleri gerekletiren kimyasal maddelere koruyucu (inhibitor) denilir. Bir korozyon hc-
resindeki elektrokimyasal reaksiyonlara kar takndklar tavra gre koruyucular genel olarak : (a) anodik, (b)
katodik ve (c) kark koruyucular eklinde snflandrlrlar. Koruyucular etkinliklerini (i) anodun ak devre ya
da denge potansiyelini deitirerek (anodik pasiflemc). (ii) katodun denge potansiyelini deitirerek, (iii) ano-
dik polarizasyonun iddetini artrarak, (iv) katodun polarizasyonunu artrarak ve (v) anot ve katot arasndaki po-
tansiyel dmn (ixR) azaltarak ortaya koyarlar. Bu deiiklikler srasyla ekil.7 de verilen polarizasyon e-
rilerinde grlmektedir.
IH logi IHI
(HI
(IVI (VI
ekil.7- Koruyucularn polarizasyon erileri zerindeki etkileri. iu
r
ve i'k
or
srasyla
koruyucu eklenmesinden nceki ve sonraki korozyon akmlar
a) Anodik Koruyucular : Anot reaksiyonuna etki ederek, bu reaksiyon blgelerini meydana getirdikleri film-
lerle pasif hale getiren koruyuculardr. Demir ve elikler iin iki tip anodik koruyucu nemlidir. Bilinci tipler
kromat (CrO)
2
ve nitrit (N
2
) gibi oksitleyici iyonlar, ikinci tipler etkinlikleri ortamdaki oksijene bal olan mo-
libdatlar, silikatlar, fosfatlar ve boratlar gibi koruyuculardr. Yeterli miktarda eklendikleri srece tam bir oksit
filmi oluumu gerekleir. Yetersiz eklemeler oksit filminde gzenek ve hatalara neden olduu in oyulma ko-
rozyonuna ortam hazrlarlar.
b) Kalodik Koruyucular : ki temel katodik reaksiyona (hidrojen k ve oksijen indirgenmesi) etki eden
koruyuculardr. Arsenik, bizmut ve anlimuan tuzlan hidrojen kn, katot yzeyinde adsorblanm bir hidro-
jen tabakas oluturarak, engeller. Ancak bu metaller zehirli olduundan elikler iin kullanlan baka katodik
koruyucular gelitirilmitir : inko tuzlar (Z11SO4 gibi), sodyum pirofosfat (NaaPO?), sodyum tripoli-
fosfat (Nas, P3O10), sodyum hegzametafosfat [Na
6
( PO ) : ] ve l'osfonatlar. Anodik koruyucularda olduu gibi
dk konsantrasyonlarda eklenmi olmalar herhangi bir tehlike yalatmaz.
c) Kark Koruyucular : Belli oranlarda anot ve katot reaksiyonlarna etki ederler. Bunlar genellikle N, S, O
ya da P ieren (benzotriazole ya da benzlhiazole gibi) organik maddelerdir. Genel olarak tm metal yzeyine ad-
sorblandklar iin hem anodik hem katodik reaksiyonlar nlerler. Baz yaygn koruyucular ve kullunun alanlar
izelge.7 de veriliyor.
T oprak Ortam
Topran nemi elektrokimyasal reaksiyon iin gereken elektroliti salar. Bu elektrolit iinde znm mine-
3-23
KOROZYON VE DENETLENMES
rai tuzlan iletkenlii salar. Toprakta korozyon kontrol normal olarak yzey kaplamalar (organik, katran, plas-
tik ya da teyp kaplama, inorganik; inko, inko-alminyum ya da beton) ve katodik koruma ile gerekletirilir.
Ancak drenaj kolaylatrmak, topran iletkenliin deitirmek ve pil ayarlamas iin gml malzemeler zel
malzemeden hazrlanm dolgu yataklara yerletirilirler.
izelge.7- B az K oruyucular ve T ipik K ullanmYerleri
K oruyucu K ullanmalan K orunan metaller T ipik konsantrasyon*
Sodyum nitrit
Sodyum nitrat
Sodyum hidrojen
fosfat
Boraks
Sodyum silikatlar
Arsenat iyonu
Organik aminler
Hydrazine
Sodyum slfit
Soutma sulan / tuzlu
sular / deniz suyu /
motor soutma suyu
Kostik krlganla
kar
Soutma suyu / kazanlar /
deniz suyu
(NaNO2 ile berlikte)
Motor Soutma / Glykol
soutma sistemleri
ime suyu/petrol tuzlu
sular / deniz suyu
En deriik asitler
Kazanlarda buhar
youturucular lastikler
/petrol tuzlu sular
Oksijen temizleyici
(yksek scaklkta)
Oksijen temizleyici
(alak) scaklkta)
elik / elik /elik
elik
elik
elik/elik, Cu, Zn/
elik/elik
inko
elik
elik/elik/elik
elik
elik
%0.05 / %5 e kadar
%0. 05/%l ekadar
%l/10ppm lOppm
lOppm
%0.5
Deiik
Gerekli olan lde
Gerekli olan lde
(*) 10 ppm= % 0.001 mg/1
K atodik ve A nodik K oruma
Elektrolitik bir ortamda bulunan metalin korozyonu onun elektrot potansiyeline ok yakndan baldr. Bir-
ok durumda elektrot potansiyelini kk deerlere teliyerek korozyon hzn azaltmak mmkndr. Metalin
elektrot potansiyelinin daha dk deerlere telenmesi (kayma) ile ortaya kan negatif polarizasyon, sz konu-
su metal yzeyinin katodik akmla yklenmesi ile gerekleir. Bu tip bir koruma katodik koruma olarak adland-
rlr. Metallerin korozyonu (6) denklemine gre atomlarn iyonik halde znmesine paralel olarak elektronlarn
aa kt bir olaydr. Serbest elektronlar da iletkenlerle katodik blgelere tanp, belli katodik reaksiyonla-
nn meydana gelmesinde harcanrlar, ite korozyona urayan metal, iyonik znme sonunda salnan elektronlan
karlayacak seviyede bir elektron akyla beslenirse znmenin nne geilmi olur. Eer metal yapsna
pompalanan elektron znme ile salnan elektronlar karlayamazsa, korozyon aradaki fark lsnde devam
edecektir.
Katodik koruma iki trl uygulanr :
a) Galvanik anot yntemi
b) D kaynakl akm yntemi.
Galvanik A not Yntemi
Farkl elektrot potansiyeline sahip iki metalin meydana getirdii galvanik bir hcrede soyolan (potansiyeli
yksek) metal korozyondan korunurken aktif olan (potansiyeli dk) metal korozyona urayacaktr. Bu prensip
erevesinde eer metalik bir yap kendinden daha aktif bir metalle birletirilecek olursa, galvanik hcrenin ano-
dunu meydana getiren bu aktif metal korozyona urarken kendisi korunacaktr. Aktif metal gzden karlp kur-
ban edilir. Aktif kurban anotun znmesi sonucu salman elektronlar korunacak yapya pompalanacak olan
elektron akn salam olacaktr. eliklerin korunmasnda kurban anot olarak Mg, Al ve Zn alamlar kulla-
nlr. Yumuak demir ve hatta titanyum, souk deniz suyu iinde bakr alamlarn korumak iin kullanlr.
Daha yksek scaklklarda titanyum hidrrlerin oluma olasl olduundan tercih edilmez, yerine nikelli elik
anotlar kullanlr.
Korunacak elik yapy, katodik olarak besliyecek olan akm younluu yapnn yzey durumuna gre dei-
ecektir. Katran epoxy boya ile boyal bir yzeyin tam korunmas iin 20-30 m A/m
2
lik bir akn younluu ye-
terli olurken, plak elik yzeylerin korunmasnda bu deer 100 m A/m
2
zerine bile kabilir. Kesin rakam el-
3-24
< (' A
KOROZYON VE DENETLENMES
bette yzeyin ek bir koruyucu kaplama tabakasyla kapl olup olmamas yannda korozif ortamn iddetine de
baldr. zellikle deniz suyunda bulunan kalsiyum ve magnezyumun iyonlar, katodik koruma altndaki yzey-
lerde meydana gelen hidroksil iyonlaryla birleerek, yzeyi znmeyen kalker esasl bir tabaka ile rtebilirler.
Byle durumlarda gerekli katodik akm younluklarnda nemli azalmalar meydana gelebilir.
Seilecek kurban elektrotlarn toplam akm kapasitesi korunacak yapnn ekecei akm karlay ab ilmeli-
dir. Gereken hesaplamalar yaplp, boyutlarna bal olarak kurban anotlarn says belirlendikten sonra bunlar
gerek suda gerekse toprakta belli aralklarla yerletirilirler. izelge.8 de baz kurban anot alamlarnn elektro-
kimyasal zellikleri grllyor. Galvanik onollu kalodik koruma genelde iyi kaplanm kk yaplara daha ok
uygulanr.
izelge.8- Galvanik Anot Alamlarnn Baz zellikleri
Alam
Al- Zn- Hg
Al- Zn- in
Al- Zn- in
Al- Zn- n
Zn
Zn
Ortam
Deniz suyu
p-3U l_)
Deniz suyu
(5-30C)
Tuzlu amur
(5-3OC)
Tuzlu amur
(30-90C)
Deniz Suyu
Tuzlu amur
(0-60C)
tici Potansiyel
(mv)
200 - 250
250 - 300
150-250
100 - 200
200 - 250
150-200
Akm Kapasitesi
(Ah/kg)
2600 - 2800
2500 - 2700
1300 - 2300
400-1300
760 - 780
760 - 780
Anma Hz
(kg/A-yl)
3.1 -3.4
3.2 - 3.5
3.85 -6.7
6.7 - 22
11.2-11.5
11.2-11.5
D Kaynakl Akm Yntemi
Prensip olarak kurban anotla yaplan koruma gibidir. Ancak elektron kayna kurban anot deil, yardmc bir
anotla korunacak yap arasna yerletirilmi bir doru akm kaynadr. Buradaki yardmc anotlar znr
anotlar olduu gibi (hurda demir), znme hz demire gre daha dk grafit, silisili demir, magnetit, kurun
ya da kurun-gm alam ve platinle kaplanm platin gibi hi znmeyen anotlar da olabilir. Son ikisi ok
yksek akm ile (500-1000 A/m
2
) alr, ancak ok pahaldrlar. Yksek akmla altklar iin bir yap daha
az sayda elektrotla (anot) korunabilir. Dier anotlar ucuz olup 5-50 A/m
2
gibi dk akmlarla alrlar. Bu ba-
kmdan ok sayda bu yardmc anotlardan kullanmak gerekir. D kaynakl akm ynteminde ok byk itici
potansiyellerde alma imkan olduu iin yksek direnli ortamlarda da baaryla kullanlrlar. Bu yntem
daha ok byk yaplarn korunmasnda hassaslkla kullanlabilir. Tipik kullanm alanlar :
- Yeralt su, petrol ve gaz boru hatlar
- Yeraltndaki sv ya da gaz yakt tanklarnn dtan korunmas
- Kurun kapl toprak altndaki telekomnikasyon kablolar
- Toprakta ya da betonda gml elik kazk ayaklar
- Deniz suyundaki iskele ve rhtm ayaklar
izelge.9 d akml anot malzemelerini ve bunlarn zelliklerini gstermektedir. Toprakta ve su iinde kato-
dik olarak korunacak baz malzemelerin Ep koruma potansiyleri Cu-CuS4 yardmc (referans) elektroda gre
yledir :
- Demir ve elik
-Kurun
- Alminyum
- Bakr
Ep < -0.85 V,
-1.7 < Ep< -0.6 V,
-1.2 < Ep < -0.9 V,
Ep < -0.2 V.
Slfat indirgeyici bakterilerin toprakta var olmas halinde, 40-60C lerde ve dk pH larda. demir ve elik
iin koruma potansiyeli -0.95 volt dan dk tutulabilir. Kaplanmam demir ve eliklerin katodik korunmas
iin baz ortamlarda gerekli koruma akm younluklar:
Toprakta
Tali suda
Durgun deniz suyu
Akan deniz suyu
10-100 m A/m
2
20-50 mA/m
2
50-150mA/m
2
150-300 mA/m
2
3-25
KOROZYON VE DENETLENMES
izelge.9- D A kn K aynakl Katudik K orumadaA not M alzemeleri
Malzeme Anma H z
kg/A-yl
Tavsiye E dilenK ullanmYerleri
Platin ve platin kapl metaller
Yksek silisli demir
elik
Demir
Dkme demir
Kurun-platin
Kurun-gm
Grafit
8 x O"
6
0.25- 1.0
6-8-9. 1
9.5
4.5 - 6.8
0.09
0.09
0.1 - 1.0
Deniz ortam ve yksek saflkta sv ortamlar
me sulan,toprak ya da karbonumsu
dolgu tabakalar
Deniz ortam ve karbonumsu dolgu tabakalar
Deniz ortam ve karbonumsu dolgu tabakas
Deniz ortam ve karbonumsu dolgu tabakas
Deniz ortam
Deniz ortam
Deniz ortam, ime sular ve karbonumsu
dolgu tabakalar
A nodik K oruma
Demir ve eliklerde olduu gibi baz metallerin elektrot potansiyelinin daha soy potansiyellere telenmesi
(kaydrlmas) aktif durumdan pasif duruma bir gei salar. Pasiflenme potansiyeli denilen bir potansiyele eri-
ildii zaman termodinamik olarak bir oksit filminin meydana gelmesi sz konusudur. Bu pasif filmin oluma-
syla birlikte korozyon akmnda olduka byk azalmalar meydana gelir. Buna gre anodik koruma anodik bir
akmn uygulanmas sonucu metal yzeyinin pasif hale gelmesidir. Anodik akmn uygulanmas ile birlikte meta-
lin potansiyelinde bir art meydana gelir. Metal potansiyeli Epp pasiflenme potansiyelini geer gemez akmda
ani bir dme grlr. Demirin slfrik asit iindeki polarizasyonundan bunu grmek mmkndr (ekil.8). Tm
pasif blge boyunca i
p
de nemli bir deime meydana gelmez. Potansiyelin daha yksek deerlere trmanmas
ile yksek valansl iyonlarn meydana gelmesi ve oksijen knn artmasna bal olarak (1.23 volt-hidrojen
elektrodu) akm iddetinde yeniden bir artma grlr. Buna transpasif blge denir. Ancak Cl gibi halojenlerin
bulunduu ortamlarda daha bu blgeye gelmeden, pasif blgede ani bir akm art izlenir. Nedeni Cl iyonlar
gibi aktif iyonlarn etkisiyle pasif tabakann bozulmasdr.
Aktif Pasif
Transpasif
ekil.8- Demirin NH
2
SO
4
iindeki anodik polarizasyon erisinin
ematik grn, ip : pasif akm younluu, E^, : pasiflenme potansiyeli
Anodik koruma pratikte paslanmaz eliklere, titanyuma ve belli durumlarda karbon eliklerine de uygulanr.
Slfirik asit. fosforik asit gibi asitlerin tamaclnda kullanlan elik tanklarn korunmasnda kullanlr. Ge-
rekli anodik akm yk d bir akm kaynandan salanr. Katodik korumada olduu gibi yardmc bir elektrot
kullanlr. Tek fark yardunc elekodun devrenin eksi kutbuna balanmasdr. Potansiyelin pasif blgede tutul-
mas potansiyostat denilen bir cihazla salanr. Cihaz pasiflenme iin gereken potansiyeli, kendi i devresinden
salad akmla karlar. Anodik olarak korunacak yaplan, kendisinden daha soy metallerle galvanik bir hcre
oluturmas halinde, korozyon hznda meydana gelen arta bal olarak galvanik pil devresinden geecek akm
ekil.8 deki ikr kritik akm younluunu geer ve pasiflenme anodik olarak gerekleir.
3-26
K A YN A K A
(1) A K I R, A ., M etalik K orozyon lkeleri ve K ontrol, TMMOB Makina Mhendisleri Odas, Yayn
No. 131, ISBN 975 - 3950136, Ankara, 1990.
(2) DORUK, M ., K orozyon ve nlenmesi, ODT - Ankara, 1982.
(3) DORUK, M. (Editr), 1. K orozyon S empozyumu B ildirileri, Korozyon Dernei, Ankara, 1988.
(4) DORUK, M. (Editr), 2. K orozyon S empozyumu B ildirileri, Korozyon Dernei, Ankara, 1988.
(5) TRETHEWAY, K.R. and CHAMBERLAIN, J., Corrosion for S tudents of S cience and E nginee-
ring, Longman Scientific & Technical, Longman Group UK Limited, I S B N 0 - 582 - 45089 - 6,
Essex - England, 1989.
(6) MATTISON, E., B asic Corrosion T echnology for S tudents and E ngineers, Ellis Horwood Limited,
ISBN 0-7458-0686-4 Sussex-England, 1989.
(7) WRANGLEN, G., A n I ntroduction to Corrosion and Protection of M etals, Butler and Tunner
Ltd., Frome and London, 1972.
(8) BARROW, G.M., Plysical Chemistry, Mc Graw - Mili Kogakusha, Ltd., Tokyo, 1973.
(9) CRANE, F.A.A. and CHARLES, J.A., S election and Use of E ngincering M aterials, Buttenvorth &
Co. Ltd., 1984.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
B OYA L A R
T S 145 Slen (Pb3O4 - Kurun Krmzs) Mays 1964 (Tadil Ocak 1971)
T S 789 Parlak Emaye Boyalar (Oto Boyalan) Kasm 1969
T S 2436 Boyalar iin Mineral zcler Kasm 1976
T S 5347-50 Boyalarda Kullanlan Pigmentler Kasm 1977
T S 5401-02 Boyalarda Kullanlan Pigmentler Aralk 1987
T S 5810 Alminyum Silikat (Pigment) Nisan 1988
T S 5812-13 Stronsyum ve Bakr Oksit Pigmentler Nisan 1988
3-27
M A K N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 4
K A T I C S M L E R N M E K A N
H azrlayan
Prof. Dr. M . Ruen GET, ODT Makina Mhendislii Blm
K A T I C S M L E R N M E K A N S RT N M E
Sayfa
1. Fiziksel Mekanik 02
2. lme Sistem ve Birimleri 02
3. Rijid Cisimlerin Statii 03
4. Kinematik 07
5. Kinetik 12
6. t ve Enerji 17
7. ttnpuls ve Hareket Miktar 19
8. Jiroskopik Hareket ve Jiroskop 21
S ayfa
1. Statik ve Kayma Srtnmesi 23
2. Yuvarlanma Srtnmesi 25
3. Makina Elemanlarnn Srtnmesi 26
KAYNAKA 31
LGL TSE STANDARTLARI 31
4-01
K A T I C S MLER N MEKAN
Prof. Dr. Ruen GET
1. FZKSEL MEKANK
Temel Tanmlar
Kuvvet: Bir cismin dier bir cisim zerindeki etkisidir. Deme ile veya yerekimi kuvveti gibi demeden uy-
gulanabilir. Bir kuvvet, uygulama noktas, deeri ve yn verilerek tanmlanr; bir vektrle temsil edilir.
Zaman : Olaylarn srasn gsteren bir ldr. Nevvton mekaniinde mutlak bir byklktr. Yaygn birimi
saniyedir.
Ktle : Bir cismin hareket etmeye veya hareketinin deitirilmesine kar koyabilme kabiliyetinin bir ls-
dr.
Yerekimi ivmesi: Yeryznde belirli bir noktada vakumlu bir ortamda den her cismin ivmesi g ile gsteri-
len ayn deerdedir. Hassas deerler, dnyann dnmesi ve yarapnn kutuplara doru azalmas ile deniz seviye-
sinden yksekliin de gznne alnmasyla hesaplanabilir. Yeryzndeki cisimler iin yaplan mhendislik he-
saplarnda yeterli doruluk yerekimi ivmesini 9.80665 m/s
2
almakla salanablir.
Arlk : Bir cismin ktlesine bir ekim alannn uygulad toplam kuvvettir. Yeryzndeki bir cismin arl-
cismin, arlk merkezine etkiyen ktlesi ile yerekimi ivmesinin arpm deerinde ve dnyann merkezine
doru bir kuvvettir.
x
t : Bir cismin yer deitirmesi srasnda yaplan i yer deitirme ile cisme etkiyen kuvvetin yer deitirme
ynndeki bileeninin arpmna eittir. Bir momentin yapt i de moment ile ayn dzlemdeki dnme asnn
arpmna eittir.
Enerji: Bir cismin i yapabilme kabiliyetidir.
Hareket Miktar: Dorusal hareket miktar ktle ile dorusal hzn arpmna eittir. Dorusal hareket mikta-
rnn sabit bir eksen etrafndaki momenti de o eksen etrafndaki asal hareket miktardr.
Temel Kanunlar
Newton Kanunlar :
1. Hareketsiz bir cisme bilekesi sfr olan kuvvetler etkidiinde, cisim hareketsiz kalr; hareket halindeki bir
cisim ise sabit hzla dorusal hareketine devam eder.
2. Bir cisme etkiyen bileke kuvvet sfr deilse, cisim bileke kuvvet ynnde ve bu kuvvetin deeriyle
doru orantl bir ivme kazanr :
F=ma
Burada F bileke kuvvet, m ktle, a ise ivmedir.
3. ki cismin birbirine uygulad kuvvetler ayn deerde, ayn etki hatt zerinde ve ters ynlerdedir.
ekim Kanunu : Ktleleri m, ve m
2
, aralarndaki uzaklk r olan iki cisim birbirini F=km, m
2
/r
2
deerinde bir
kuvvetle eker. Burada k=6.673xlO'" m
3
/kg.s
2
dir.
Ktlenin Sakinimi Kanunu : Bir cisim mekanik enerjisini harcayan kuvvetlerin etkisi altnda olmadka top-
lam mekanik enerjisi deimez.
Hareket Miktarnn Sakinimi Kanunu : Bir cisme etkiyen d kuvvetlerin bilekesi sfr ise dorusal hareket
miktar deimez. Bir eksen etrafndaki d momentlerin bilekesi sfr ise o eksen etrafndaki asal hareket mik-
tar deimez.
< ' i
w s i ; , "
l'i ll.*-
(
'
2. L M E S S T E M VE B R M L E R
Mutlak sistemlerde uzunluk, ktle ve zaman birimleri temel alnmakta, kuvvet dahil tm dier byklklerin
birimleri tretilmektedir. Dier sistemlerde ise uzunluk, kuvvet ve zaman birimleri temel alnmakta, dolaysiyle
bu sistemler yerekimine bamldr.
SI (Systeme International) birim sistemi bir mutlak sistemdir. Bu sistemde uzunluk iin metre (m), ktle iin
kilogram (kg) ve zaman iin saniye (s) birimleri temel bilimlerdir. Kuvvet iin ise 1 kg lk bir ktleye 1 m/s
2
lik
bir ivme kazandracak kuvvet olan newton (N) bilimi kullanlmaktadr.
ingiliz birim sisteminde uzunluk iin ayak (ft=0.3048m), kuvvet iin paund (lb=4.448 N) ve zaman iin yine
saniye (s) bilimleri temel birimler olarak alnmakta, ktle iin ise tretilmi birim slug (=lb.s
2
/ft) kullanlmakta-
dr. Bu sistemde standart yerekimi ivmesi 32.174 ft/s
2
dir.
lme sistemlerine ilikin geni bilgi BLM.1 de verilmitir.
4-02
KATI CSMLERN MEKAN
3. RJD CSMLERN STAT
Kuvvetler
Bir kat cisme etkiyen kuvvetler herhangi bir ivme yaratmyorsa, bu kuvvetler dengede bir kuvvet sistemi
oluturuyor demektir. Denge konumu statikle esastr. Bir cisme baka cisimlerce uygulanan kuvvetler d kuvvet,
cismin paralarnn birbirlerine uygulad kuvvetler ise i kuvvet olarak adlandrlr. Cismin dengesi incelendi-
inde, i kuvvetleri birbirine eit ve ters ynl ikililer olarak, d kuvvetleri ise tek kuvvet olarak dnmek gere-
kir. Bir cisimdeki i kuvvetler, uygulanan d kuvvetlerin cisim tarafndan desteklere destek reaksiyonlar olarak
tanmas srasnda doar. Bu blmde cisimlerin rijid olduklar, yk tama srasnda ekil deitirmedikleri
kabul edilecektir.
Bir cisim hareketsizken bu cisme etkiyen d kuvvetler, denge salayan bir kvet sistemidir ve cisim de den-
gededir denir. Bu. cismin herhangi bir paras iin de geerlidir. Bu durumda cismin sz konusu parasna dier
paralarca uygulanan i kuvvetler de d kuvvet olarak deerlendirilmelidir.
Bir noktaya etki eden kuvvetlerin bilekesi, bu kuvvetlerin birlikte etki ettiklerinde yaratacaklar d. etkiyi ya-
ratan bir tek kuvvettir. Bir noktaya etki eden iki F| ve kuvvetinin R bilekesi, deeri ve yn bu iki kuvvet ta-
rafndan oluturulan paralel kenarn kegeni ile belirlenen bir kuvvettir (ekil. 1).
ekil.1- Bileke kuvvet
Yukardaki aklamalarn nda, bir R kuvveti bu kuvvetin iinde bulunduu dzlemde iki bileene ayrla-
bilir. boyutlu problemlerde genellikle kuvvetler koordinat ekseni x,y,z dorultusunda bileenlere ayrlr.
Bu bileenlerden ayn dorultudakilerin cebirsel toplamlar bileke kuvvetin x,y,z bileenlerini verir. Bileke kuv-
vet bu biribirine dik bileenden bulunur :
Bileke kuvvetin x.y.z eksenleriyle yapt alar, a,b,c de
cosa = (I F
x
) /R, cosb =(I F
y
)/R. eose = (I F
z
)/R
biiminde hesaplanabilir. Kuvvetlerin tm ayn dzlemde ise bu dzleme dik dorultudaki bileenlerin tm s-
frdr.
Denge iin birbirine dik dorultuda bileke kuvvet R nin bileenlerinin veya onu oluturan kuvvetlerin bu
dorultulardaki bileenlerinin toplamlar ayr ayr sfr olmaldr. Kuvvetlerin tm ayn dzlemde ise, birbirine
dik iki dorultudaki bileen toplamlar sfr olmaldr.
Kuvvet ifti ve Moment
Birbirine paralel, ayn deerde, ters ynl iki kuvvet ayn izgi zerinde deilse, bir kuvvet ifti oluturur
(ekil.2). Kuvvet iftinin bilekesi olan kuvvet sfrdr. Ancak, etki izgileri arasndaki uzaklktan dolay, bileke
bir momenttir. Bu momentin deeri kuvvetlerden birinin deeri ile aralarndaki dik uzakln arpmna eittir,
M=Fd, yn ise sa el kuralyla belirlenir, iki kuvvetin oluturduu dzleme diktir. Kuvvet iftleri moment vek-
trleri, kuvvetlerde olduu gibi paralelkenar kuralyla toplanarak birletirilebilir. Kuvvet ifti, bileke momentin
deeri ve yn deimeyecek ekilde kaydrlabilir, dndrlebilir, kuvvetlerin deeriyle veya aralarndaki uzak-
lkla oynanabilir. Bylece, ayn veya paralel dzlemlerde bulunan bir kuvvet ile bir kuvvet ifti toplanabilir. Bu
toplam, en basit ekilde bir bileke kuvvetle temsil edilebilir. Bilekenin deeri ve dorultusu tek kuvvetle ayn,
etki izgisi ise tek kuvvetin etki izgisinden (kuvvet ifti momenti) / (tek kuvvetin deeri) kadar uzaklktadr.
Yine benzer dnceyle, bir kuvvetin etki izgisi deitirilebilir. Bu durumda, bu kuvvete, deeri kuvvetin deeri
ile eski ve yeni etki izgileri arasndaki uzakln arpmna eit olan bir kuvvet ifti momenti eklemek gerekir.
4-03
KATI CSMLERN MEKAN
F
ekil.2- K uvvet ifti
Bir kuvvetin bir nokta etrafnda oluturaca moment, kuvvetin deeri ile noktadan kuvvetin etki izgisine
olan dik uzakln arpmna eittir. Moment iin SI birim sisteminde N.m birimi kullanlr. Bir kuvvetin, bir
doru etrafndaki momenti de. kuvvetin doruya dik bileeni ile doru ve kuvvetin etki izgisi arasndaki uzakl-
n arpmna eittir.
Uygulanma noktas farkl kuvvetlerin bilekesi genellikle bir kuvvet ve bir momentten oluur. Kuvvetlerin
koordinat ekseni dorultusundaki bileenleri ayn ayn toplanarak bileke kuvvetin bileenleri bulunur.
Bileke kuvvet
dir. Kuvvetlerin x,y,z eksenleri etrafndaki momentleri de bileke momentin bileenleridir. Bunlardan bileke
moment,
kullanlarak hesaplanabilir.
D enge D enklemleri
En genel durumda bir cismin dengede olabilmesi iin d kuvvetlerin bilekesi (kuvvet ve moment) sfr ol-
maldr. Bu da koordinat dorultusunda kuvvet bileenlerinin ve bu dorultu etrafndaki momentlerin sfr
olmasn gerektirir. Ksaca, denge iin
ZF
X
=O, IF
y
=0, IF,,=0; M
x
=0, My=0, M
2
=0
denge denklemlerinin salanmas gerekir. Kuvvetlerin bir dzlem (x-y dzlemi) iinde olduu dzlem problemle-
rinde, sadece
IF
X
=O, IFy=0, M
z
=0
denklemlerinin salanmas yeterlidir, nk dierleri zaten salanmaktadr. Ele alnm olan noktalardan statik
denge denklemleri kullanlarak en genel durumda ancak alt bilinmeyen, dzlem problemlerinde de e. ok bi-
linmeyen hesaplanabilir. Her destek koullan bunlardan daha fazla bilinmeyen onaya koyuyorsa, problem hi-
perstatiktir, sadece denge denklemleri kullanlarak zlemez (ek denklemler bul'-mahdr). Bilinmeyen says
yukarda verilen saylardan fazla deilse, problem izostatiktir, sadece denge denklemleri kullanlarak zlebilir.
Bir statik probleminin zmnden, genellikle, destek kuvvetlerinin ve baz i kuvvetlerin bulunmas anla-
lr. Bu bakmdan desteklerdeki gerek koullarn elden geldiince doru modellenmesi gerekir. Baz tipik destek
koullar sz konusu edilirse, rnein, srtnmesiz bir yzey bu yzeye deen bir cisme yzeye dik dorultuda
bir kuvvet uygulayabilir (dorultu biliniyor, deer bilinmiyor). Eer yzey przl ise, bu kuvvete ek olarak, y-
zeye paralel bir srtnme kuvveti de uygulanr ki, bu iki kuvvetin bilekesi dorultusu bilinmeyen bir kuvvettir
(dorultu da, deer de bilinmiyor). Kayc destek, zerinde kaymann serbest olduu dzleme dik dorultuda bir
kuvvet uygular (sadece deer bilinmiyor). Basit destek ise dorultusu ve deeri bilinmeyen bir kuvvet uygular.
Ankastre destek buna ek olarak, deeri bilinmeyen bir de moment uygular.
4-04
K A T I C S M L E R N M E K A N
Dengede bir cisim iin statik problemi zerken nce bir serbest cisim diyagram izilmesi en uygun admdr.
Bu, sz konusu cisim ile bu cisme uygulanan (bilinen ve bilinmeyen) tm d kuvvetlerin gsterildii basit bir e-
madr. Bu admda, problemde incelenen sistem iinde serbest cisim diyagram bir para iin iziliyorsa, bu para-
ya uygulanan gerek d kuvvetlerle birlikte sistemin dier paralarnn bu paraya uyguladklar sistem iin ger-
ekte i kuvvet saylan kuvvetler ve desteklerin sz konusu paraya uyguladklar destek kuvvetleri de
gsterilmelidir. Daha sonra, kullanma hazr denge denklemleri (daha nce verildii ekilde ya da onlarn yerine
geebilecek ayn sayda, baka ekillerde ifade edilen denklemler) kullanlarak bilinmeyen kuvvetler hesaplanr.
A rlkM erkezi
Dnyann bir cisme uygulad yerekimi kuvveti, yani cismin arl, cismi oluturan paracklara ayr ayr
etki eden kk kuvvetlerden oluan, cismin kaplad hacma yaylm bir kuvvettir. Bu yaylm kuvvet, kk
kuvvetlerin bilekesi (arlk) P ile gsterilir ve cismin arlk merkezinden geer. Bir cismin arlk merkezi de-
neysel olarak bulunabilir. Cisim, ekil.3 de grld gibi farkl noktalarndan bir iple aslp her seferinde ipin
devam olan doru iaretlenirse, btn dorular bir ortak noktada kesiir. Bu nokta (G) bu cismin arlk merkezi-
dir.
ekil3- A rlk merkezi
Cismin younluunun sabit olduu durumlarda, arlk, cismin hacmna eit bir ekilde yaylm olaca iin,
cismin hacm merkezi arlk merkeziyle akr.
Arlk merkezinin matematiksel olarak bulunmas iin P kuvvetinin gerekte cismi oluturan paracklara
etkiyen kk dP kuvvetlerinin bilekesi olduunu, bu nedenle, rnein x,y,z eksenleri etrafndaki momentlerinin
dP kuvvetlerinin momentlerinin toplamna eit olacan dnmek yeterlidir. Bylece, arlk merkezinin koor-
dinatlar
' = [
x P = x dP yP = | ydP
-1
zP= zdP
denklemlerinden bulunur.
rnek olarak, sabit younluklu cisimler ele alnrsa, x ekseni ap, y ekseni de simetri ekseni seildiinde, x-y
dzleminde bulunan r yanapl bir yanm daire yay iin x=O,y=2r/j, z=0; bir yarm daire iin x=0, y=4r/3t, z=0
bulunur. Yine sabit younluklu bir genin kenar ortaylarnn kesiim noktas, bir koninin ekseni zerinde taban-
dan yksekliin drttebir uzakundaki nokta, bir yanm krenin de simetri ekseni zerinde tabandan 3/8 yarap
uzaklndaki nokta arlk merkezidir.
E ylemsizlik M omenti
Kat bir cismin bir eksene gre eylemsizlik momenti, bu cismi oluturan paracklarn ktlelerinin eksene
olan uzaklklarnn kareleriyle arpmlarnn toplamdr :
I = f y
2
dm
4-05
KATI CSMLERN MEKAN
Burada m cismin ktlesini, y ise cismin dm ktlesindeki bir paracmn eksenden uzakln gstermekte-
dir. Eylemsizlik momenti
I = k
2
m
biiminde tanmlandnda, k eylemsizlik yarap adn alr.
Bir A alannn bir eksene gre eylemsizlik momenti de benzer ekilde
I = jy
2
dA
olarak tanmlanr. Aslnda bu bykle alann ikinci momenti demek daha doru olur.
Bir nceki blmde arlk merkezinin bulunmasnda kullanlan ydW biimindeki birinci moment, cismin
arlnn etrafnda topland noktann konumu iin bir l oluturuyordu. Eylemsizlik momenti (veya yara-
p) ise cismin ktlesinin (veya bir alann) belirli bir eksenden ne kadar uzaklkta kmelendiinin bir lsdr.
Dikkat edilecek olursa eylamsizlik momenti ktle (veya alan) ile uzaklk karesinin arpandr, dolaysyla hep po-
zitiftir.
Polar eylemsizlik momenti, bir alann iinde bulunduu dzleme dik bir eksene gre eylemsizlik momentidir.
Buna gre (ekil.4):
l = f r
2
d A = Ix+Iv
olur. J hep pozitiftir.
ekil.4- Polar eylemsizlik momenti
Bir A alannn x ve y eksenlerine gre arpm eylemsizlik momenti
I
x y
= f xy dA
olarak tanmlanr ve alann seilen koordinat sistemine gre daha ok birinci veya nc m yoksa ikinci veya
drdnc drttebire mi yayldn gsteren bir ldr. Ixy pozitif veya negatif olabilir.
4-06
" 11 * * I I I T
KATI CSMLERN MEKAN
Paralel E ksen T eoremi
ekil.4 deki eksenler ve uzaklklar gznne alndnda aada verilen ilikiler yazlabilir :
i,=Ix + a
2
A , I
y
=I
Y
+ b
2
A , I ^ k v + abA
x-y koordinat sisteminin saatin tersi ynnde bir 8 as kadar dndrlmesiyle elde edilen x'-y' eksenlerine gre
eylemsizlik momentleri
I'
x
= I
x
cos
2
9 + I
y
sin
2
- I
x y
sin
2
G
I'
y
=
x
sin
2
9 + Iy cos
2
9 - I
x y
sin
2
9
I'xy = Ixy cos
2
9 + (I
x
- I
y
) sinG cosG
ifadeleri kullanlarak hesaplanabilir. Bu ifadelerden de grlebilecei gibi ayn dzlem iinde yle bir koordinat
sistemi vardr ki, eylemsizlik momenti bu koordinat eksenlerinden birine gre maksimum, dierine gre ise mini-
mumdur. Ayrca arpm eylemsizlik momenti de bu eksenlere gre sfrdr. Bu eksenlere asal eksenler, bunlara
gre eylemsizlik momentlerine de asal eylemsizlik momentleri ad verilir. Bir alann (varsa) simetri eksenleri asal
eksenlerdir.
rnek olarak, baz ok kullanlan ekil ve cisimlerin eylemsizlik momentleri aada verilmektedir. Bu ifade-
lerde m ktleyi, L uzunluu, r yarap, b genilii ve h ykseklii gstermektedir.
1. Bir dikdrtgen alann, merkezinden geen yatay bir eksene gre I = bh
3
/ 12
2. Bii' dayire alannn, merkezinden geen bir eksene gre I = Ttr
4
/ 4
3. nce bir ubuun, merkezinden geen, ubua dik bir eksene gre I = nL
2
/ 12
4. ince bir dikdrtgen plan, merkezinden geen yatay bir eksene gre I = mh
2
/ 12
5. Bir dikdrtgenler prizmasnn, merkezinden geen uzunlamasna bir eksene gre I = m (b
2
+ h
2
) /12
6. Bir dayiresel silindirin, eksenine gre I = mr
2
/ 2,
merkezinden geen eksenine dik bir eksene gre I = miP+L?) / 12
4. K N E M A T K
Kinematik, cisimlerin hareketini, harekele neden olan kuvvetlerle ktleyi sz konusu etmeden, geometri bak-
mndan inceleyen bilim daldr. Yer deitirme, hz, ivme ve zaman arasndaki ilikileri inceler.
Bir noktann yer deitirmesi, hareketin szkonusu blmnn balangcnda bulunduu noktadan, sonunda
bulunduu noktaya uzanan, s ile gsterilen bir vektrdr. Bir noktann hz, yer deitirme vektrnn zamana
gre trevidir,
v - ds
dt
Hz vektr her an noktann zerinde hareket ettii yrngeye teettir. Bir noktann ivmesi, hz vektrnn
zamana gre trevi olan vektrdr,
a
= Y.
dt
Yukarda verilen vektrel denklemler skaler olarak da yazlabilir. Bu denklemler birlikte kullanldnda
a =
^ L
a =
dv
dt
2
ds
gibi sonular da kanlabilir. S birim sisteminde yer deitirme.hz ve ivme iin m, m/s, m/s
2
bilimleri kullanlr.
4-07
KATI CSMLERN MEKAN
D orusal H areket
Bir noktann yrngesi bir doru izgi ise hareket dorusaldr denir. Bu durumda yer deitirme, hz ve ivme
hep ayn (yrngeyle akan) dorultudadr. rnek olarak, sabit dorusal harekette ivme sfr, a=0, hz sabittir
ve s
o
noktann balangtaki yeri olmak zere s=So+vt dir. Sabit ivmeli harekette ise, v
0
ve s
o
balang anndaki
hz ve yeri gstermek zere v,=v,,+at, s=s
o
+v
o
t+at
2
/2 dir. vmenin sabit olmad genel durumda da hz ve yer de-
itirme balang anndan itibaren ivme ve hzn zamana gre integrasyonuyla bulunur. Hz ve ivme vektrlerle
gsterilen byklkler olduu iin. paralelkenar kuralna gre toplanabilir veya bileenlere ayrlabilir.
D zlemde E risel H areket
Hareket halindeki noktann yrngesi dzlemsel bir eridir. Bu durumda dorusal hz v, dorusal harekette
olduu gibidir ve dorultusu yrngeye teettir. Oysa ivmenin dorultusu artk yrngeye teet deildir. Doru-
sal ivme yrngeye teet ve dik dorultularda bileenlere ayrldnda, p (o noktada) yrnge erilik yarap
olmak zere, teetsel ivme a,=dv/dt, dik ivme ise an=v
2
/p olup an hep erilik merkezine doru yndedir (ekil.5).
ekil.5- Krisel hart-ket. ekil.6- Kutupsal bileenler.
Hz ve ivme kutupsal koordinatlar kullanlarak da ifade edilebilir. ekil.6 dan grlebilecei gibi hz ve ivme
birbirlerine dik r ve 0 bileenlerine ayrldnda
dt
4
dt
2
dt dt dt
olur ve bilekeler
kullanlarak hesaplanabilir.
v= Vv
r
2
+v, a=
rnek olarak, r yarapt bir ember zerinde hareket etmekte olan bir noktann asal hznn o), asal ivme-
sinin de a olduu bir anda. dorusal hz v=wr, dorusal ivme bileenleri ise ar=an=co
2
r, ao=a
t
=ar olur. Asal
hzn sabit olduu zel durumda, noktann yer deitirme, hz ve ivmesinin x ve y eksenleri zerindeki izdm-
leri incelenirse bunlarn zamanla sins erisi gibi deiim gsterdii grlr. Bu tr harekete harmonik hareket
denir. Asal hz iin radyan/saniye (rad/s) veya devir/dakika (d/d), asal ivme iin ise rad/s
2
birimleri kullanl-
maktadr.
4-08
r
KATI CSMLERN MEKAN
Uzayda Erisel Hareket
Noktann zerinde hareket ettii yrnge bir uzay eisidir. Bu yrngenin ekline gre hareket kartezyen, si-
lindirik veya kresel koordinatlar kullanlarak tanmlanabilir. Hz ve ivmenin koordinat dorultularnda bileenle-
rine ayrlmas, ilemleri nemli lde basilletirir.
Kartezyen koordinatlarda hz ve ivme bileenleri dorudan doruya x,y,z koordinatlarnn zamana gre birin-
ci ve ikinci trevleridir. Bileke hz ve ivme ise
ifadeleri kullanlarak bulunur.
v = V v,
2
+ v
y
2
+ v
2
2
, a = V a,
2
+ a^ + aj
2
Silindirc koordinatlarda (ekil.7a) r ve 6 dorultularndaki hz ve ivme bileenleri daha nce dzlemde eri-
sel hareket iin kutupsal koordinatlara ilikin olarak verilenlerle ayn, z dorultusundakiler de yine z koordinat-
nn zamana gre birinci ve ikinci trevleridir.
(a ) (b)
ekil.7(a)- Silindirik koordinatlar, (b) Kresel koordinatlar.
Bileke hz ve ivme
v= VV
2
+VB+V|, a= Va?+as+a
2
ifadelerinden bulunur.
Kresel koordinatlarda (ekil.7b) bileenler
dt dt
2
dt
dt
(
dt
2
Vdt dt dt
, = r sinB . a = r sin9 + 2 (^
s
in9 + r^- cos6j
dt dt
2
'dt dt / dt
4-09
KATI ClSMLERN MEKAN
ifadeleriyle verilebilir ve bileke hz ve ivme JJ
, a= V a?+
ifadelerinden bulunur.
Rijid Cisimlerin H areketi
Her trl etki altnda herhangi iki noktas arasndaki uzaklk deimeyen cisimlere rijid ad verilir. Bir rijid
cismin zerindeki bir dorunun asal hareketi ile bu doru zerindeki bir noktann hareketi biliniyorsa bu rijid
cismin tamamnn hareketi belirlenebilir. Bir rijid cisim, zerindeki herhangi iki noktay birletiren bir doru ba-
langtaki dorultusuna paralel kalarak hareket ediyorsa, bu harekete teleme denir. Dorusal telemede btn
noktalar paralel dorular zerinde hareket eder. Erisel telemede ise btn noktalar paralel eriler zerinde dn-
meden hareket eder. D nme, sabit veya sabit olmayan bir eksen etrafndaki asal harekettir. Btn noktalarnn
hareketlerinin paralel dzlemlerde gereklettii rijid cisim hareketine dzlemsel hareket denir.
A sal H areket
Asal yer deitirme, bir dorunun b. lirli bir referans dorudan llen asal konumunda meydana gelen
'.loiimdir. ekil.8 de gsterilen AB dor paras b
:
r 9 as kadar dnerek A'B' konumuna geldiinde, asal
/er deitirmesi deeri 8, dorultusu da sa el kuralyla bulunan bir vektrdr.
B
/ \ ,
ekil.8-A sal yerdeitirme.
Asal hz ve ivme, asal yerdeitirmenin zamana gre birinci ve ikinci trevleri olan vektrlerdir :
M
dt
r =
dt dt
2
Rijid Cisimlerin D zlemsel H areketi
Rijid cisimlerin btn noktalan paralel dzlemler iinde hareket etmektedir. Bu durumda, cismin hareket
dzlemlerine paralel ince bir diliminde bulunan noktalar ve bu noktalarn iinde hareket ettii dzlemi dn-
mek yeterlidir. Cismin hareketinin gzlendii belirli bir anda, hareket dzlemine dik bir eksen etrafnda dnd
dnlebilir. Bu eksene ani dnme ekseni ad verilir. Cismin bu eksen zerindeki noktalarnn hz o anda sfr-
dr ve hareket srasnda bu eksen srekli yer deitirir. Bu eksenin, gznne alnan hareket dzlemini kestii ani
dnme merkezi, cismin ayn dzlemde bulunan iki noktasndan o noktalardaki hz vektrlerine dik olarak izilen
iki dorunun kesitii noktadr. Cismin eitli noktalarnn hzlarnn deeri ani dnme ekseninden uzaklkla
doru orantldr ve dorultular da hareket dzleminde ve o noktalar ani dnme eksenine birletiren dik dorula-
ra diktir. Ani dnme merkezini bulmak iin sz konusu edilen iki noktann hzlar biribirine paralel ise bunlara
dik olarak izilecek dorular ancak sonsuzda kesiir. Bu durumda cismin asal hz sfrdr ve btn noktalarnn
dorusal hz ayndr. Eer sz konusu iki noktann paralel hz vektrleri bu iki noktay birletiren doruya dik
ise, ani dnme merkezi bu doru zerinde ve noktalardan hzlaryla doru orantl uzaklktadr. Dzlemsel hare-
kette bulunun bir cismin iki noktasnn hzlarnn bu iki noktay birletiren doru zerindeki izdmleri (bileen-
leri) eittir.
4-10
KATI CSMLERN MEKAN
ekil.9- A ni dnme merkezi
Dzlemsel hareket, herhangi bir noktann teleme hareketi ile bu nokta etrafnda bir dnme hareketinin topla-
m saylabilir. Bylece dzlemsel hareket, bal hareket kavram kullanlarak ifade edilebilir. Bir B noktasnn
hz, bir A noktasnn hz ile B noktasnn A noktasna gre (A noktas sabitmi gibi) bal hz toplamna eittir :
V
B
= V
A
+ V
B/A
, V
B
= w xr
B/A
co cismin asal hz, FB/A ise A dan B ye uzanan vektrdr. x iareti vektrel arpm gsterir. Benzer ekilde B
noktasnn ivmesi, a noktasnn ivmesi ile B noktasnn A noktasna gre bal ivmesi toplamna eittir :
a
B
= a
A
+ a
B/A
a
B/A
ivmesi, AB dorusuna dik (a
B/A
X = r
B/A
ve B den A ya doru (a
B/A
)t= ^ r ^ bileenlerine ayrlarak hesap-
lanabilir, a cismin asal ivmesidir.
imdi ayn rijid cisme gre hareket halinde ve sz konusu anda cisim zerindeki B noktasndan gemekte
olan bir P paracn hz ve ivmesi bulunmak istenirse
v
P
= v
A
+ v
B / A +
v
P/B
,
a
P
= a
A
+ a
B/ A
+ a
P/B
' +V
P
= 2CX V
P/B
yazlabilir. Burada v
P/B
ve ap/B, P paracnn cisim zerindeki B noktasna gre hz ve ivmesi, ivme ifadesindeki
son terim ise Coriolis ivmesidir.
Rijid Cisimlerin Genel H areketi
Bir rijid cismin genel hareketi, btn paracklarnn bir referans parac A ile ayn hz ve ivmeye sahip ol-
duu bir teleme hareketi ile A paracnn sabit kabul edilecei baka bir hareketin toplamna edeerdir. By-
lece uzayda hareket eden bir P paracnn hareketi, hareketli bir koordinat sistemi kullanlarak ifade edilebililr.
Uzayda sabit bir XYZ koordinat sistemi ile bu sisteme gre r
A
vektryle tanmlanan bir A noktasna yerle-
tirilmi, dorusal hz ve ivmesi V
A
, a
A
, asal hz da a> olan hareketli bir xyz koordinat sistemi olsun (ekil. 10).
P paracnn hareketli koordinat sistemine gre konumu, hz ve ivmesi r, v ve a olsun. Bu durumda P parac-
nn hz ve ivmesi
V
p
= V
A
+ xr + v
a
p
= a
A
+ ^ xr + 0) x ()xr) + 2co x v + a
olur. dt
4-11
KATI CSMLERN MEKAN
O
ekil.10- Sabit ve hareketli koordinat sistemleri.
5. KNETK
Kinetik, cisimlere etkiyen kuvvetlerle bu kuvvetlerin sonucunda meydana gelen hareket arasndaki ilikiyi in-
celeyen bilim daldr.
Ktlesi m olan bir cisim bilekeleri R = F olan kuvvetlerin etkisinde olsun. Eer bileke kuvvet R sfr ise,
Newton'un birinci kanunu uyarnca, cisim ya hareketsiz kalr veya nceden iinde bulunduu dorusal harekete
ivmesiz olarak devam eder. Eer R bileke kuvveti sfrdan farkl ise Newton'un ikinci kanunu uyarnca, cisim bi-
leke kuvvet dorultusunda ve deeri ile doru orantl bir ivme kazanr. vmeli hareketin temel prensibi New-
ton'un ikinci kanunudur, F = ma. Buna hareket denklemi ad da verilir. rnek olarak, dorusal harekette bile-
ke kuvvet ile ivme hareket dorultusundadr. Dier dorultularda ise kuvvetler dengededir ve ivme de sfrdr.
Bir cisme etkiyen kuvvetler biliniyorsa, ivmesi hareket denkleminden bulunur. Kuvvetlerin deer ve dorultulan
sabit ise bu kuvvetleri, biri beklenen hareket dorultusunda biri de bu dorultuya dik dorultuda olmak zere, iki
bileene ayrmak ve hareket denklemini bu iki dorultuda yazmak zm kolaylatrr. Hareket dorultusuna
dik dorultuda kuvvet bileenlerinin toplam sfrdr ve hareket denklemi denge denklemine dnr. Hareket
dorultusundaki hareket denklemi ise ivmenin bulunmas iin kullanlr. Hareketle ilgili dier byklkler (hz,
konum, vb.) kinematik ilikilerden bulunur.
rnek 1. ekil. 11 (a) da gsterilen 50 kg ktlesindeki cisim hareketsiz iken uygulanan 150 N deerindeki kuv-
vetle cisimle arasndaki srtnme katsaysnn 0.3 olduu yatay dzlem zerinde 3 saniyede ne kadar uzakla e-
kilebilir ?
I50N
(a)
ekil.ll-rnek 1.
4-12
KATI CSMLERN MEKAN
nce cisme etki eden tm kuvvetler bir serbest cisim diyagram izilerek gsterilmelidir (ekil.1 lb). Cisme
dey dorultuda etkiyen arlk (SO.g) ve yatayla 20lik a yapan ekme kuvveti dnda cismin zerinde bulun-
duu dzlemin cisme uygulad kuvvet vardr. Cismin arl eik ekme kuvvetinin dey bileeninden byk
olduu zaman cisim ancak yatay dzlem zerinde hareket edebilir. Bu durumda, yatay dzlemin cisme uygulad-
kuvveti, hareket dorultusuna dik bir N kuvveti ile harekete engel olmaya alan, hareket dorultusuna ters bir
F srtnme kuvveti bileenlerine ayrmak yerinde olur. F kuvveti, yzeye dik N kuvveti ile srtnme katsaysnn
arpmna eittir. Hareket dorultusuna dik dorultudaki denge denklemi:
ZF
y
= 0 : N-50.g+150sin20= 0 : N = 439,2 N
Hareket dorultusundaki hareket denklemi:
I F
X
= ma : 150cos 20 = 0,3 x 439,2 = 50.a : a = 0.184 m/s
2
Cismin sabit ivme ile 3s iinde alaca yol:
2
ar=J-(O. 184)(3)
2
=
olur.
rnek 2. ekil.12(a) da gsterilen 50kg ktlesindeki cisim, ktlelerinin ve her trl srtnmenin ihmal edile-
bilecei makara sistemi kallanlarak uygulanan 250 N luk kuvvetle yuka ekilmee allmaktadr. Hareketsiz
konumdan balayarak, cisim 4 saniyede ne kadar ykselir ?
Makara sisteminde ktleler ve her trl srtnme ihmal edilebildiine gre halatn tm blmlerindeki kuv-
vetin deeri ayndr. Bu durumda, ekil. 12(b) de grld gibi cisim ile balanm olduu makara iin serbest
cisim diyagram izilip, dey dorultuda hareket denklemi yazlrsa,
EF = ma : 250 + 250 - 50 . g. = 50 . a : a = 0.19 m/s
2
bulunuur. Cismin 4 saniyede kaca ykseklik de
s = l
2
= l (0. 19)(4)
2
= 1.52m
2
olarak bulunur.
250 N
250 N
250 N
ckil.l2-rnck2.
4-13
KATI CSMLERN MEKAN
Erisel harekette, cisim bir eri yrnge zerinde hareket eder ve bileke kuvvetin hareket dorultusu dndaki
dorultularda da sfrdan farkl bileenleri olabilir. Bu nedenle, cismin hareket dorultusu dndaki dorultularda
da ivmesi olabilir. Erisel harekette, yrngeye uygun koordinat sistemi seerek, hareket denklemlerini koordinat
dorultularnda yazmak uygun olur.
rnek olarak bir dzlemde sabit bir nokta etrafnda sabit bir co asal hzyla dnen m ktlesinde bir cisim d-
nlrse (ekil. 13) bu cismin hz v=ar. teetsel ivmesi a
t
=0, dik ivmesi a
n
= oA dir. Bu cismi sabit yaraph da-
iresel yrnge zerinde tutabilmek iin srekli olarak merkeze doru bir F
n
=ma
n
=mco
2
r merkezcil kuvveti uygula-
mak gerekir. Byle bir kuvvet olmad takdirde cisim yrngeden kp merkezden uzaklamaa (kamaa)
alr. Buna neden olan kuvvete merkezka kuvvet F
m
ad verilir. Bu kuvvetin deeri merkezcil kuvvetle ayn,
dorultusu ise terstir.
\
F l
m
F
n
= ma
n
ekil.13- Merkezsel hareket.
Ayn cismin, hareket ettii dzlemden yukarda sabit bir noktaya bir iple balanm olduu dnlrse
(konik sarka), ipteki kuvvetin dey bileeni cismin arlna eit olup cisme etkiyen dey kuvvetlerin toplam
sfr olur. Yatay bileeni ise cisme gerekli merkezcil ivmeyi verecek merkezcil kuvvettir.
Bir baka rnek olarak eik at problemi dnlrse (ekil. 14), cismin hareketinin yatay dorultuda sabit
hzl bir dorusal hareket ile dey dorultuda yer ekimi ivmesi etkisinde bir dorusal hareketten olutuu gr-
lr. Cismin yatay dorultudaki hz V
x
= V
o
cos8 sabittir. Dey dorultudaki hz ise yer ekimi nedeniyle dei-
mektedir : V
y
= V
x
sin - gt. Yrngenin tepesinde V
y
= 0 olur, cismin en yksek noktaya varmas iin gerekli
zaman t = V
o
sin6 /g dir. Bylece, cismin varabilecei en yksek nokta y = V
o
sin - gt
2
/ 2 formlnden y =
V
2
0
sirfl / 2g olarak bulunur. Yrnge simetrik olduu iin cismin harekete balad noktayla ayn ykseklikte
varabilecei yatay uzaklk da x = (V
o
cosft) (2V
0
sin / g) = 2V
2
O
cos sin8 / g olarak bulunur.
V
o
sin0
ekil. 14- Eik at
Boyutlarnn nemli olmad cisim (nokta, parack) kinetiinden boyutlarnn nemli olduu rijid cisim ki-
netiine geerken rijid cismin, ok sayda paracktan olutuu gerei nemli kolaylk salar. nk tek bir par-
acn hareketi ile ilgili olarak gelitirilen kurallar, ok sayda paracktan oluan bir topluluk iin kolayca
4-14
KATI CSMLERN MEKAN
genelletirilebilir. rnein, bir parack topluluuna etkiyen d kuvvetlerin bilekesi, topluluun toplam ktlesi
ile ktle merkezinin ivmesinin arpmna eit deerde ve bu ivmenin dorultusundadr.
Rijid B ir Cismin S abit E ksen E trafnda D nmesi
D kuvvetlerin bu eksen etrafnda meydana getirdikleri bileke moment, cismin eksen etrafndaki eylemsiz-
lik momenti ile asal ivmesi arpnma eittir : ZM = la
A rlk M erkezinden Geen E ksen : Cisme uygulanan d yklerin bilekesi bir kuvvet illi (moment) dir. Bu
momentin M deeri sabit ise asal ivme M = I
G
a dan bulunur. Asal hz C = )
0
+ at formlnden, dnme as
da 6 = C
o
t + at
2
bulunur.
2
A rlk M erkezinden Gemeyen E ksen : Bu durumda d kuvvetlerin bilekesi, cismin ktlesi ile arlk merke-
zinin ivmesi arpmna eit deerde ve bu ivme dorultusundadr. Arlk merkezinin ivmesi dnme eksenine
doru a
n
=orr ve zerinde hareket ettii dairesel yrngeye teet a,=ar bileenlerine ayrlabilir (ekil.15).
ekil.15- S abit eksen etrafnda dnme
D kuvvetlerin etkilerinin 0 noktasndan geen sabit dnme ekseni etrafnda meydana getirdikleri toplam
moment
XM
0
= IQ + rma
t
= (IG +mr
2
) a + Ioa
dir. Aka gzlenebilecei gibi d kuvvetlerin bilekesi genel olarak ne 0, ne de G noktasndan gemeyip, cis-
min titreim merkezi ya da arpma merkezi ad verilen noktasndan geer. Bu merkezin sabit dnme ekseninden
uzakl Ic/mr dir. rnein bir ucundan asl L boyunda ince bir ubuun arpma merkezi asl olduu utan 2L/3
kadar uzaklktadr.
Rijid Cisimlerin D zlemsel H areketi
Daha nce de sz edildii gibi, dzlemsel hareket cismin herhangi bir noktasnn teleme hareketi ile bu
nokta etrafnda bir dnme hareketinin toplamdr. teleme hareketi iin Newton'un ikinci kanunu geerlidir : D
kuvvetlerin bilekesi, cismin ktlesi ile arlk merkezinin ivmesi arpm deerinde ve bu ivmenin dorultusun-
dadr. Cismin dnmesi ise genel olarak sabit bir eksen etrafnda deildir. Bu bakmdan uygun herhangi bir eksen
referans seilebilir. D kuvvetlerin bu eksen etrafnda meydana getirecekleri toplam moment, arlk merkezine
gre alnan eylemsizlik momenti ile cismin asal ivmesi arpm ve cismin arlk merkezine yerletirilen bile-
ke d kuvvetin ayn referans ekseni etrafnda meydana getirecei momentin toplamna eittir.
rknek 3. ekil. 16 da gsterilen 10 kg ktlesinde ve 5 cm yarapndaki silindir serbest brakldktan 2 saniye
sonra yuvarlanarak ne kadar uzakla ular ? Silindir ile eik dzlem arasndaki srtnme katsays kaymay n-
leyecek kadar byktr.
4-15
KATI CSMLERN MEKAN
ekil. 16- rnek 3.
Silindir kaymadan yuvarland iin C noktasnda hz sfrdr ve bu nokta ani dnme merkezidir. Yani ekilde
gsterilen anda silindir C noktas etrafnda dnmektedir. Bu durumda aG = ra olur. C noktas etrafnda d kuv-
vetlerin meydana getirdii toplam moment yazlrsa
r.Psin 30 = IG(X + mr
2
a dan
Buradan da
10 x 9.81 (sin30
c
) x 0.05 =i-x 10 x (0.05)
2
a + 10 x (0.05)
2
a
2
a = 65.4 rad/s
2
bulunur.
= 0.05 x 65.4 = 3.27 m/s
2
ve
s
= 1 ao t
2
= i x 3.27 x 2
2
= 6.54 m bulunur.
2 2
Ornek.4- ekil. 17 (a) da gsterilen ktlesi 15 kg ve uzunluu 2m olan ubuun ulanyla dokunduu yzeyler
arasndaki srtnme katsays 0.1 dir. ubuk serbest brakld andaki asal ivmesi nedir ?
4-16
II I
KATI CSMLERN MEKAN
(a)
0.1 N
A
0.1 N
B
m (deh
m
(a
G
)y\
ekil.17- rnek4.
ekil.17(b) do grlebilecei gibi ani dnme merkezi C noktasndadr. Bu anda a,, = orr=O, a!=ar=a.l=a dr.
Bylece (ac)
x
=0.866a, (aG)
y
=0.5a olur. ekil. 17(c) kullanlarak hareket denklemleri yazlp
EFx - m (ac)x : N
A
- 0.1 N
B
= 0.866 ma = 12.99 a
= m(aG)y:P-0.1 N
A
-N
B
= 0.5 ma = 7.5 a
x0.1 N
A
-(2 cos 30) x 0.1
12
15 +( 2)
2
a + 1.5a
bu denklemler birlikte zlrse a=2.38rad/s
2
bulunur.
6. VE E N E RJ
: Bir cismin yer deitirmesi srasnda yaplan i yer deitirme ile cisme etkiyen kuvvetin yer deitirme y-
nndeki bileeninin arpmna eittir. Bir F kuvveti etkisinde cismin bu kuvvetle a as yapan bir dorultuda ds
kadar yer deitirmesi sonucu yaplan i dU = F cosa. ds kadardr. Bir M momenti etkisinde bir de kadar dnme
srasnda da d=Md8 kadar i yaplm olur. S birim sisteminde i iin N luk bir kuvvetin aym dorultuda m
yer deitirmesi sonucunda yaplan ie eit olan joule (J) kullanlr.
E nerji: Basit bir deyimle, bir cismin i yapabilme kabiliyetidir. Enerji iin de i birimleri kullanlr.
ve E nerji K anunu : Bir cismin 1 konumundan 2 konumuna gelirken zerinde etkiyen tm kuvvetlerin yapt
4-17
KATI CSMLERN MEKAN
i cismin ikinci konumdaki kinetik enerjisi ile birinci konumundaki kinetik enerjisi farkna eittir :
U,.
2
= T
r
T ,
Hareket etmekte olan bir cismin kinetik enerjisi
T= l
m
V
2
+ J - I
G
co
2
dir.
2 2
Burada v
G
arlk merkezinin hz, co ise cismin asal hzdr. Birinci terim teleme, ikinci terim ise dnme
hareketinden kaynaklanmaktadr.
E nerji S akinimi K anunu : Bir kuvvet etkidii cismin hzna veya ivmesine bal olmayp, yapt i de cismin
bir konumdan dierine hangi yoldan geldiine bal deilse bu kuvvet konservatiftir denir. Bir cisme konservatif
bir kuvvet etkiyorsa, bu kuvvetin i yapabilme kapasitesi vardr. Bu kapasite, Ep, cismin potansiyel enerjisidir ve
yalnzca cismin bulunduu konuma baldr. Cismin toplam mekanik enerjisi kinetik enerjisi ile potansiyel ener-
jisinin toplamdr. rnek olaak, bir cismin yerekimi kuvveti etkisindeki potansiyel enerjisi, arlk merkezi be-
lirli bir referanstan h kadar ykseklikte iken Ep=Ph dir. Cismin balanm olduu k yay sabitli bir elastik yayda
kadar uzama veya ksalma varsa, cismin yaydaki kuvvetten dolay potansiyel enerjisi de Ep = ks
2
dir.
2
Konservatif kuvvetlerin etkisindeki bir cismin toplam mekanik enerjisi sabittir :
T
+
E
P
= T
2
+E
p 2
rnek.5- ekil.18(a) da gsterilen ln boyunda. 5kg ktlesinde ubuun ular 8kg lk A ve lOkg lk B blok-
laryla birlikte srtnmesiz yataklarda serbeste kayabilmcktedir. 6 = 60 iken serbest braklan ubuun 6 = 45
iken asal hz nedir ?
(b)
ubuun alt ucu referans alndnda
ukil.lS -nckS .
E
P1
= 5 x i sin 60 x 9.81 + 8 x 1 x sin 60 = 89.20 J
2
ekil. 18(b) den grlecei zere ani dnme merkezi C noktasndadr. Bu durumda
V
G
= 0.5 w v
A
= 0.707) v
B
= 0.707m,
T _J_
m v
2
+
i , j
2
2 2 1
h-2-nuvi
+
l
m B
v
B
2
= l x5x(O. 5co)
2
+J-xf-J-x5xl
2
)c
2
+
l
x
8 x (0.707 (a)
2
+J- x 10 x (0.707)
2
2 2 Vl2 /o 1
4-18
KATI CSMLERN MEKAN
= 5.33cn*.
Ep
2
= 0.5 x( s i n45) x5 x9. 81 + 1 x (sin45) 8 x9. 81 = 72.84 J olur.
Ti + Kp = T
2
+ Bp
2
: 0 + 89.20 = 5.33or + 72.84 den
) = 1.75 rad/s bulunur.
7. M PUL S VE H A RE K E T M K T A RI
Bir F bileke kuvvet etkisinde hareket etmekte olan bir parack iin hareket denklemi ti zamanndan ti zama-
nna kadar integre edilirse
f'
2
F dt = in V2 - in v
11
denklemi elde edilir. Bu denklem dorusal impuls ve hareket miktar kanununun ifadesidir. Sol taraftaki integral
dorusal impulstur. B u bir vektrel byklktr, dorultusu kuvvetle ayndr, deeri iin S birim sisteminde
N.s kullanlr. Sa taraftaki terimlerin her biri de dorusal hareket miktardr. Bunlar da vektrel byklkler-
dir; dorultulan hzla ayndr, deerleri iin de S birim sisteminde kg.m/s kullanlr.
Yukardaki kanun ok sayda parack ve rijid cisimler iin de genelletirilebilir. Rijid bir cisim iin dorusal
hareket miktar, tm paracklarnn hareket miktarlar toplam olan iimin ktlesi ile arlk merkezi hznn ar-
pm, yani
II, = m V(; dir.
Dorusal hareket miktarnn sabit bir eksen etrafndaki momenti asal hareket miktarn verir. Asal hareket
miktar
H
n
= I i
biiminde ifade edilebilir. Burada I, asal hareket miktar hangi eksen etrafnda hesaplanyorsa, o eksene gre
eylemsizlik momentidir. rnein, H
a
G = IG o. Asal hareket miktar da vektrel bir byklktr; dzlemsel ha-
rekette hareket dzlemine diktir, deeri iin S birim sisteminde kg.m
2
/s kullanlr. Dorusal impuls ve hareket
miktar kanunnuna benzer biimde asal impuls ve hareket miktar kanunu aada verildii gibi ifade edilebilir:
M dt = I>; Ico
l
Bylece, bir rijid cisim iin impuls ve hareket miktar kanunu topluca
m v
F d t = m
l|
MG dt = I
G
m 2
denklemleriyle ifade edilebilir.
Bir cisme etkiyen d kuvvetlerin bilekesi ya da dorusal impuls sfr ise dorusal hareket miktar sabittir. D
kuvvetlerin bir eksen etrafndaki momenti veya asal impuls sfr ise ayn eksene gre asal hareket miktar sa-
bitti. Bu kanunlar ok sayda cisimden meydana gelen sistemler iin genelletirilebilir.
arpma
ki cismin arpmas ok ksa srdnde olduka byk kuvvetler doabilir. Dzgn dorusal hareket
yapan m ve 1TI2 ktlelerinde iki cisim v ve v
2
hzlaryla birbirine yaklap arpsn ve V| ve V
2
hzyla birbirin-
den ayrlsn. Cisimler dzgn dorusal hareket yaptklar iin d kuvvetlerin etkisinde deillerdir. Bu durumda
iki cisimden oluan sistemin dorusal hareket miktar sabittir :
m v + 1112 v
:
= m V + 1112 V
2
4-19
KATI CSMLERN MEKAN
Bu denklem ayrlma hzlarnn bulunmasna yetmez.
arpma srasnda cisimlerin deme noktalarna teet olan dzleme dik eksen arpma eksenidir. Cisimle-
rin ktle merkezleri arpma ekseni zerinde ise arpmaya merkezsel, aksi halde eksantrik denir. Cisimlerin
hzlar arpma ekseni dorultusunda ise arpmaya dik, aksi halde eik denir. arpma srasnda cisimler im-
pulsif kuvvetlerin etkisinde ekil deitirirler. Birbirine dedikleri andan itibaren ekil deitirme balar ve mak-
simum ekil deitirme anna kadar artar (skma). Bu andan sonra cisimler birbirini iter (geri dnme ) ve so-
nunda genellikle birbirinden ayrlr. arpma srasnda kinetik enerji ekil deitirme enerjisine evrilir. Eer bu
enerji tamamen geri kinetik enerjiye dnrse arpmaya elastik, aksi halde elastoplastik ad verilir. Dik ar-
pmada ayrlma hznn yaklama hzna oranna srama katsays ad verilir.
e
= VuY
V2- V|
Elastik arpmada e=l deerini alr. ounlukla arpan cisimlerin ekil ve malzemelerine bal olarak 0 ile
1 arasnda deiir. e=0 ise arpma plastiktir ve cisimler arpmadan sonra ayrlmazlar. Eik arpmada sra-
ma katsays hzlarn yalnzca arpma ekseni dorultusundaki bileenlerine uygulanr; deme dzlemi dorultu-
sunda cisimlerin dorusal hareket miktarlar ayn ayr korunur.
Ornek.6- ekil. 19(a) da gsterilen 1 kg ktlesindeki top srtnmesiz yatay bir dzlem zerinde durmakta
olan 5 kg ktlesindeki takoz zerine 2.5 m ykseklikten drlmektedir. Srama katsays 0.5 ise takozun arp-
madan sonraki hz nedir ?
(a ) (b)
eklM9-Ornek.6
Topun serbest brakld anla takoza ulat an arasnda enerjisi sabittir:
Ti + E
k
, = T; + Ek2
0 + 1 x 9.81 x 2.5 = i - x l x V\ + 0 : V
T
= 7 m/s
2
Yatay dorultuda sistemin dorusal hareket miktar sabittir :
0 = 5v -1 . v
x
sin 30 - 1 . v
y
cos 30
0 = 5v - 0.5 v
x
- 0.866 v
y
x ekseni arpma eksenidir; srama katsays:
6pv . .3.031 =0. 5v-v
x
-7 cos 30 - 0
4-20
um
K A T I C S M L E R N M E K A N t
y ekseni dorultusunda topun dorusal hareket miktar sabittir :
1.7sin30 = v
y
, v
y
= 3.5 m/s
Bu sonu ilk iki denklemle birlikte kullanlrsa
v = 0.866 m/s bulunur.
8. J ROS K OP K H A RE K E T VE J ROS K OP
Jiroskop eksenel simetrisi olan bir cisimdir ve simetri ekseni etrafnda byk bir asal hzla dner. Bylece
simetri ekseni dorultusunda byk bir asal hareket miktar vardr.
Eksenel simetrisi olan ve bu eksen zerindeki sabit bir nokta etrafnda hareket eden bir cisim olsun. Bu cis-
min hareketi incelenirken Euler alan <| >, 8, y nin kullanlmas uygun olacaktr. Bu amala balangta akan,
uzayda sabit bir XYZ ve hareketli xyz koordinat sistemi dnelim (ekil.20a).
ekil.20- K oordinat sistemleri ve E uler alar
Euler alara $, sabit Z ekseni; 8, x ekseni; y ise z ekseni etrafndaki dnme alar olsun (ekil.20b).
Cismin asal hz ( nn bileenleri <t>, 8 ve y dir. y= 0 zel durumu gznne alnrsa, xyz koordinat sistemi-
nin asal hz 1 = $ + 8 olur. Eksenel simetrik cismin x ve y eksenlerine gre eylemsizlik momentine I, z ekseni-
ne gre ise iz ad verilirse, Euler hareket denklemleri
M
x
= I (9 - <)>
2
sin 9 cos 9) + I
z
9 (4> cos 9 + y)
M
y
= I (<( sin 9 + 2<(> 6 cos 9) - I
z
a sin 9 (<| > cos 9 + \\f)
M
2
= I
z
(V + ((> cos 9 - $ 9 sin 9)
biiminde yazlabilir. Burada alar zerindeki noktalar zamana gre alnm birinci ve ikinci trevleri gster-
mektedirler. Eer 9, $ ve \t sabit alnrsa bu denklemler :
M
x
= -I <| >
2
sin 9 cos 9 + I
z
ty sin 9 (<(> cos 9 + y)
M
y
= 0
M
7
=0
4-21
KATI CSMLERN MEKAN
eklini alr. zel bir durum olarak G = 90 seilirse Cekil.21) denklemler daha da Nsilleerek
elde edilir. ekil.21 e bakldnda, cismin arl etkisiyle aa decei sanhbilir.
Z.y
W
ekil.21-Jiroskop
Ancak, I
z
fiy o^ terimi, P arlnn meydana getirecei momenti dengeleyecek ekilde seilirse bu nlenir.
Bu etki, jiroskopik etki olarak adlandrlr. Yukarda en son elde edilen denklem :
biiminde yazlabilir. Jiroskopun asal hareket miV' " T
z
(Dj ok byk olduu iin belirli bir M
x
momentine kar-
ba
rumu gstermektedir.
;nlt
ekil.22- S erbest jiroskop
4-22
**?
. #. * <
S RT N M E
Prof. Dr. Ruen GET
Birbirine deen iki yzeyden biri tekine gre hareket etmek istiyorsa veya hareket ediyorsa, bu harekete
kar bir diren vardr. Bu dirence ksaca srtnme ad verilir. Srtnme, yzeylerin przll, aralarnda bir
baka madde olup olmamas, hareket olup olmamas ve yzeyleri birbirine bastran kuvvet gibi etkenlere baldr.
Srtnme direnci, yzeylerin birbirine uygulad, yzeylere teet ve hareket yniiniine ters srtnme kuvveti
olarak ortaya kar. Cisimlere uygulanan kuvvetlerin birbirine deen yzeylere paralel bileeni srtnme kuvveti-
ni aarsa hareket balar, aksi halde hareket olmaz.
Birbirine deen yzeyler temiz ve kuru ise harekete kar dirence kuru srtnme ad verilir. Yzeyler ara-
snda ya veya benzeri svlardan bir tabaka varsa, o zaman dirence sv srtnmesi ad verilir. Bu blmde
kuru srtnme incelenecektir.
1. STATK VE KAYMA SRTNMES
Denge Har eket
I
(b)
ekil. 1- Srtnme kuvveti.
ekil. 1 (a) da gsterilen yatay bir dzlem zerindeki cismi ele alalm. Bu cisim, arl P ile yatay olarak uy-
gulanan F kuvvetinin etkisi altndadr. Cismin /erinde bulunduu yzey de arla kar bir N tepkisi ile F kuv-
vetine kar yzeye teet bir F' srtnme kuvveti uygular. F' kuvvetinin domasna neden F kuvvetidir. F yoksa
F' de yoktur. F kkse cismi hareket ettirmeye yetmez ve cisim dengede kalr. Bu durumda F' statik srtnme
kuvveti dir. Bu kuvvet cismin dzleme deen yzeyine yayl bir kuvvettir, dalm tm olarak bilinmemektedir.
nemli lde temastaki yzeylerin przllne baldr. F kuvveti arttka srtnme kuvveti de artar, deeri
belirli bir F'
m
deerine ulancaya kadar F yi dengede tutabilir. F daha fazla artarca srtnme kuvveti dengeyi ko-
ruyamaz ve cisim kaymaya balar. Hareket balaynca srtnme kuvvetinin deeri daha kk bir F'
k
deerine
der (ekil.lb).. Bunun nedeni, yzeylerdeki przlerin hareket halinde birbirinden biraz kurtulmu olmasdr.
Bu durumda srtnme kuvveti kinetik (ya da kayma) srtnme kuvveti adn alr. Czlemler, F'
m
deerinin N
ile doru orantl olduunu gstermektedir : F
m
=f
s
N; f
s
statik srtnme katsaysdr. Benzer ekilde F
k
=f
k
N ya-
zlabilir; f
k
da kinetik (kayma) srtnme katsaysdr. Gzlemler, f
k
nn sabit olmayp, yzeylerin birbirine
gre kayma hz arttka, azaldn gstermektedir. Ancak, ok dk hzlarda sabit alnabilir. Aadaki izelge-
de genel amalar iin kullanlabilecek, olduka dzgn yzeyler iin yaklak deerler verilmektedir. Srtnme
katsaylarnn birbirine deen cisimlerin malzemeleri dnda, yzey przll, toz. nem, scaklk, oksitlenme,
kayma hz, titreim ve yzeylerin kirlilii ile de nemli lde deiebildiim hatrda tutmak gerekir.
4-23
SRTNME
izelgcl- S tatik ve K inetik S rtnme K atsaylar
M alzemeler
Sert elik-sert elik
elik-elik
elik-kurun
Alminyum-elik
Bakr-elik
Nikel-nikel
Pirin-elik
inko-pik
Bakr-pik
Alminyum-ulminyum
Cam-cam
Cam-nikel
Bakr-cam
Pik-pik
Mee-mee (paralel)
Mee-mee (dik)
S tatik
0.78
0.74
0.95
0.61
0.53
1.10
0.51
0.85
1.05
1.05
0.94
0.78
0.68
1.10
0.62
0.54
K inetik
0.42
0.57
0.95
0.47
0.36
0.53
0.44
0.21
0.29
1.40
0.40
0.56
0.53
0.15
0.48
0.32
ekil.l(a) da gsterilen cisim gznne alndnda farkl durum sz konusu olabilir :
1. F kuvveti cismi haeket ettiecek kadar byk deildir ve cisim dengededir. F' henz maksimum deerine
ulamamtr (P<P
m
). bu nedenle F' = l'
s
N kullanlamaz; srtnme kuvveti yatay dorultudaki denge denkle-
mi kullanlarak hesaplanr (F'=F).
2. F kuvveti cismi kaydrabilecek byklktedir; cisim hareket balangcndadr., ancak hsnz denge bozulma-
mtr. Srtnme kuvveti maksimum deerine ulamtr (F'=F'
m
). Bu nedenle, deeri F'=F
S
N kullanlarak he-
saplanr. Bu anda F kuvvetinin deeri de yatay dorultudaki denge denkleminden bulunur (F - F
1
).
3. F kuvveti etkisiyle cisim kaymakladr; yatay dorultuda denge bozulmutur (F>F'). Srtnme kuvveti, kinetik
srtnme kuvvetine eittir (F'=F'
k
). Bylece, deeri F'=l"
k
N kullanlarak hesaplanr.
ekil.l(a) da N tepki kuvveti ile F
1
srtnme kuvvetinin bilekesi R, bu bileke ile N tepki kuvveti arasndaki
a da (j > olsun. F kuvvetinin deeri arttka, 6 as 9
S
deerine ulaana kadar hareket olmaz. 6
S
ye statik srtn-
me as ad verilir ve kuvvet geninden
t g
^ = i k
=
fcN
= fs
N N
balants kullanlarak hesaplanabilir. Haeket baladktan sonra srtnme kuvvetinin deeri azalp F'
k
olur. <| >
as da azalp <| >
k
(kinetik srtnme as) deerini alu\ Bu durumda da yine kuvvet geninden yararlanarak
n
N N
yazlabilir.
rnek. 1- ekil.2(a) da gsterilen 20 kg ktlesindeki sandk 20 eimli dzlemde yukarya doru ekilecektir.
Sandk ile eik dzlem arasndaki srtnme katsaylar i'
s
=0.45, f
k
=0.27 olduuna gre (a) sand harekete gei-
recek (b) sandn yukar doru hareketini sabit hzla srdrecek F kuvvetini bulunuz.
4-24
II Mi
SRTTNME
R
ekil.2- rnek.l
Sandn serbest cisim diyagram ekil.2(b) de gsterilmektedir. Denge konumunda dzleme paralel ve dik
dorultularda denge denklemleri yazlrsa
N-Pcos20 + Fsinl5 = 0
Fcosl5-Psin20-F = 0
ekle edilir. Sandk hareket balangcnda iken srtnme kuvveti
F = F'
s
+ f
s
N = 0.45N
dir. Bylece elde edilen denklem birlikte zlrse
F= 138.65 N
bulunur (a).
Sandk harekete baladktan sonra eik dzleme paralel dorultuda denge bozulabilir. Ancak, sabit hz sz konu-
su olunca ivme sfrdr ve denge denklemi bu durumda da geerlidir. Bununla birlikte, srtnme kuvveti imdi
Fs F^ f u N^ ^ N olmutur. Bu bant ile bataki iki dengi- denklemi birlikte zlrse F=112.85N bulunur (b).
2. YUVARLANMA SRTNMES
Tekerlein icad uygarlk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biridir. Tanacak ykn dorudan doru-
ya kaydrlmas yerine yuvarlanan tekerlekler zerinde tanmas ok daha kolaydr. nk kaymaya kar oluan
srtnme kuvveti, ayn yk iin, yuvarlanmaya kar oluan direnten ok daha fazladr. Bir ykn tekerlekler
zerinde tanmas srasnda nemli iki trl diren vardr: dingil srtnmesi ve yuvarlanma direnci. ekil.3 de
bir P ykn tayarak saa doru hareket etmekte olan bir tekerlek gsterilmektedir.
4-25
SRTNME
(b)
ekil.3(a)- D ingil srtnmesi, (b) Yuvarlanma direnci.
Tekerlek saa doru hareket ederken P yk. N tepki kuvveti ve yatak direncini temsil eden saat ynne ters
bir M momentinin etkisindedir. Bu momente kar bir kuvvet ifti oluturulmas iin ayn deerde ve ters dorul-
tularda yerin tekerlein saa kaymasna kar gelen bir F' srtnme kuvveti ile tekerlein saa doru sabit hzla
yuvarlanmasn salayan bir F kuvveti eklenmelidir. Yerle tekerlek arasnda srtnme olmasayd, F' ve F, bunla-
ra bal olarak M de sfr olacak ve tekerlek saa doru (yuvarlanmadan) kayacakt. Oysa yatak srtnmesi hibir
zaman sfr olamaz ve mutlaka yerin tekerlee uygulad R bileke tepki kuvvetinin yatay bileeni de vardr. P
yk ve saa doru hareket nedeniyle yer ve tekerlek biraz ekil deitirir (ekil.3b). Tekerlekle yer birbirine bir
izgi zerinde deil de daha geni bir alan zerinde deer. Gzlemler R bileke tepki kuvvetinin tekerlein mer-
kezinden daha nde bir A noktasna etkidiini gstermektedir. Bu durumda, ykn A noktasna gre momentine
kar moment yaratmak ve tekerlein saa doru sabit hzla yuvarlanmasn salamak iin tekerlein merkezine
yatay bir F kuvveti uygulanmaldr. A noktasna gre moment denkleminden
Pt=Pbyadab=Fr/P
elde edilir, b uzaklna yuvarlanma direnci katsays ad verilir ve genellikle cm cinsinden ifade edilir. Daha
ncekilere benzer bir srtnme katsays tanmlanmak istenirse
C A
yuvarlanma srtnme katsays
kerlek yarapna da baldr.
adn alr. Bu katsay tekerlek ve yer yzeylerine, malzemelere ve ayrca te-
3. M A K N A E L E M A N L A RI N I N S RT N M E S
Verim
Dnyada retilen tm enerjinin yaklak te biri srtnme nedeniyle kaybolmaktadr. Makinalarda birbirine
gre hareket eden ok sayda eleman bulunduu iin, srtnme, zerinde nemle durulmas gereken bir husustur.
Bir makinann verimi, makinadan elde edilen faydal iin harcanan toplam ise orandr. Makinay altrmak iin
harcanan toplam iin (W,) bir blm srtnmeyi yenmek iin harcanmaktadr (W
f
). Bylece verim,
I,"-
e =
_W,-W
f
w ,
olarak hesaplanr.
4-26
SRTNME
Kamalar
Kamalar iki geni yz paralel olmayp birbiriyle kk bir a yapan basit elemanlardr. oklukla ar yk
ve makinalan kaldrmak ve konumlarn dzeltmekte kullanlr. Kamay makinann altna itmek iin gerekli kuv-
vet, makinay dorudan doruya kaldrmak iin gereken kuvvetten daha azdr.
Kare Dili Vidalar
Kare dili vidalar, mengene, kriko ve pres gibi mekanizmalarda sklkla kullanlr. ekil.4(a) da gsterilen
vida kriko ;macyla kullanlyor olsun. Bu kriko P arlnda bir yk kaldrmak iin kullanlmaktadr. Vida
veya somun dndke vida yukan (veya aa) doru hareket eder. Vidann ortalama ap d
m
, bir tur dndnde
dey ilerlemesi h ise, bir Hr dnme srasnda somunun kayd blm alrsa ekil.4(b) de gsterilen eik dz-
lem elde edilir.
(b)
ekil.4- Kare dili vida.
Yatay ve dey dorultudaki denge denklemleri;
F - Nina - f
s
Ncosa = 0,
N cosa - P - f, N sina = 0
birlikte zlrse, yk kaldrmak iin gerekli yatay kuvvet
F
_
p
fs + t ga
1 - f
s
tg a
burulma momenti de
2 1 - f
s
tg a
olarak bulunur. Benzer ekilde yk indirmek iin gerekli burulma momenti
T
_ Pd m fs-t ga
2 U + fstg a
olur. bu burulma momentinin deeri sfrdan byk olduunda, yk indirmek iin (viday aa doru hareket
ettirmek iin) burulma momenti uygulamak gerekir. Yani vida kendi kendini kilitleyen trdendir, serbest brakl-
dnda, yk kendiliinden aa indirmez. te yandan f
s
<tga ise, vida kendi haline brakldnda, ykn etki-
siyle ters dner ve yk aa iner. Bu, son derece tehlikeli duruma kar nlem alnmaldr.
4-27
SRTNME
Sz konusu vidann verimi yk kaldrmak iin gerekli burulma momentinin srtnmesiz (f
s
=0) ve srtnme-
li deerlerinin orandr:
c
_T( f
s
= 0) _ 1-f. t ga
1 + f
8
cg a
Vida dilerinin kare kesitli olmayp, d yzleri arasnda 28 gibi bir a olmas halinde yk yukar kaldrmak
iin gerekli burulma momenti
T
_ Pd m f
s
+ tg acos 6
2
cos 9 - f
s
t ga
vidann verimi de
olur.
_ cos 8 - f
s
+ tg a
cos G - f
s
ctg
M U Yataklar
Mil yataklar, yatay eksen etrafnda dnen millere destek olarak kullanlr ve dey yk tarlar. Metal yzey-
lerin srtnmesi hem elemanlarn anmas, hem de enerji kaybyla snma nedeniyle pek istenmediinden genel-
likle aralarna baka bir madde (rnein, ya) konur. O zaman yataklardaki srtnme direnci dnme hz, yatakla
mil arasndaki boluk, yan akkanl gibi etkenlere nemli lde baldr. Ancak, yeterli yalanma olmad
veya srtnme katsaysnn yzeyler yalanm durum gznne alnarak hesaba katlmasyla yeterli doruluk
salanaca durumlarda sanki arada bir baka madde yokmu gibi hesap yaplabilir. Byle bir durumdaki bir
yatak ile iinde sabit hzla dnen bir milin kesiti ve mil eksenine dik kuvvetler ekil.5 de gsterilmektedir. Mil,
yataa P deerimle bir dey yk aktarmaktadr. Ayrca srtnme direncini yenmek iin mile T deerinde bir bu-
rulma momenti uygulanmas gerekir.
ekil.5- M il yata.
Yatan P ykne tepkisi yine fltlpy ynde ve deeri P ye eit bir R kuvvetidir; R=P. Ancak, bu dey kuv-
vet 0 merkeziyle ayn dey izgi (i/-rimle olmayp P ile oluturduu kuvvet ifti T momentini dengeleyecek e-
kilde milin dnme yn tarafndadr. Yani mil ile yatak arasndaki deme yatan en alt noktasnda deil, A nok-
tasnda olur. Mil dnmeye baladktan sonra, yatak iinde biraz geriye kayarak trmanr ve R ile N normali
arasndaki a kinetik srtnme as (j^ ya eit olacak konumda durur. Bu durumda srtnme direncini yenmek
iin gerekli T momenti, r milin yarap olmak zere T = Rrsin (j^ - Rtg <)>
k
=Prf
k
olur. f
k
mil ile yatak arasndaki
gerek koullara uygun olarak seilecek kinetik srtnme katsaysdr.
4-28
SRTNME
B asn Yataklar (D ipYataklar)
Basn yataklar, eksenleri etrafnda dnen millere eksen dorultusunda destek olarak kullanlr. U yataklar
ve bilezik yataklar olmak zere iki trleri vardr (ekil.6).
D
(a) (b)
ekil.6- B asn yataklar, (a) U yata (b) B ilezik yata
Bylece mil ile yatak arasnda dairesel veya halka biiminde dzlemsel yzeyler birbirine srtnme kuvveti
"ygular. Dairesel yzeyler aasnda dmne haeketinden doan srtnmeye disk srtnmesi ad verilir. Bir P ek-
. enel yk altnda yatakla mil arasndaki srtnmeyi yenmek iin uygulanacak burulma momenti, D d, d i ap
olmak zere, halka biiminde srtnme alan iin
daireel srtnme alan iin de
D
2
-d
2
= J-f
k
PD
3
olarak hesaplanabilir. Dk dnme hzlarnda kinetik srtnme katsays iin 0.08 ile 0.15 arasnda deerler al-
nabilir. Yksek hzlarda f
k
, 0.04 e kadar dnlebilir. Yeterli yalanma salandnda daha da derek 0.001-
0 0025 deerlerini a! j .
Bir disk kavrama tarafndan kayma olmadan aktarlabilecek maksimum burulma momenti hesaplanrken de
yukardaki bantlar kullanlabilir. Sadece kinetik srtnme katsays f
k
yerine statik srtnme katsays f
s
kulla-
nlmaldr.
K ay S rtnmesi
Sabit bir silindirin zerinden geen ve ekil.7 de gsterilen kay dnelim. Kay silindire merkezden a
s ile grlen blmde demektedir. Kayn iki tarafndaki ekme kuvvetleri T| ve T
2
olarak adlandrlmtr,
ayn saa doru kaymak zere olduu anda, kayn kk bir parasnn denge durumu gz nne alnp elde
lilen diferansiyel denklem,
zldnde
- f, T = 0
T
2
= T , e
f

4-29
SRTNME
ekil.7- K ayta srtnme
bants elde edilir. Bu bant, sabit bir silindire sanl kay veya ip problemlerinde kay ya da ip kaymak zere
iken ya da kay sabit olup silindir dnmek zere iken kullanlabilir, a as rad cinsinden ifade edilmelidir. Hem
kayn, hem de silindirin hareketli olduu problemlerde kayn kayp kaymayacann belirlenmesi gerekir. Ka-
yn silindirin zerinde kayd durumlarda
T
2
= Ti
bants kullanlmaldr.
ki kenan arasnda 2f) as olan bir V-kay kesitine uygun oyuklu bir kasnak zerinden geiyorsa (ekil.8)
yukardaki bantlar yerine, kayma balangcnda
kayma srasnda da
bants kullanlmaldr.
T 2 = T i e
f s a/ s i n
P
T
2
= Ti
ekil.8- V-kay.
4-30
SRTNME
K A YN A K A
(1) UH UB , E .S ., Rijid Cisimler D inamii, Fatih Yaynevi Matbaas, stanbul, 1981.
(2) BEER F.P. ve JOHNSTON, E.R., Vector M echanics for E ngineers, Statics and Dynamics, McGraw-
Hill, 1977.
(3) SHlGLEY, J.E., M echanical E ngineering D csig, McGraw-Hill, 1986.
(4) BAUMElSTER T ., (Ed), M arks
1
S tandard H adbook for M echanical E ngineers, McGraw-Hill,
1978.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 293-98 Trk Birimler Sistemi (Uluslararas Birimler Sistemi -
SI) Temel Byklkler ve Birimleri (Mekanik, fizik
ve teknik birimler) 1965-1985
T S 1574 Trk Birimler Sistemi (Uluslararas Bilimler - SI) ve
arpanlar ile Dier Baz Birimlerin Kullanlmas) Mart 1974 (Tadil - Ocak 1985)
T S 2439 Boyutsuz Parametreler Kasm 1976
T S 2908 Trk Birimler Sistemi - Kat Hal Fiziinin Byklk
ve Birimleri Aralk 1977 (Tadil-Ocak 1985)
4-31
t
I
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHEND SLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirlepc / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnl yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B L M 5
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
H azrlayanlar
Halil AKGL, Mak. Yk. Mhendisi, B. PLAST - Bursa
Ali Mnir CERT, Mak. Yk. Mhendisi, Danman
Sayfa Sayfa
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 02
2. Dner Miller iin Szdrmazlk
Elemanlar 05.
3. Hidrolik ve Haval (Phmatik)
Sistemlerde Szdrmazlk Elemanlar 17
4. Statik Szdrmazlk Elemanlar
(Contalar) 42
5. Salmastralar 54
6. Krkler 59
7. Mekanik Keeler 60
8. elik Keeler 72
9. Labirent Keeler ve Kesin
Szdrmazlk Elemanlar 74
10. Szdrmazlk Elemanlarnda
Kullanlan Gereler ve Elastomerler 76
KAYNAKA 94
I.CL TSE STANDARTLARI 94
5-01
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
1. GE N E L B L G L E R VE T A N I M L A R
Szdrmadk elemanlar, nemiyle ters orantl bir dzeyde eitimi verilen bir konudur. Makina tasarm
(makina elemanlar) derslerinde ya hi sz edilmez ya da yle bir dokunulup geilir.
Oysa gelien teknoloji, makina ve aralarn daha zor koullarda (daha hah, daha gl, daha scak, vb.) a-
lmasn gerektirmekte ve buna paralel olarak btn elemanlar gibi szdrmazlk elemanlarnn da tasanm ve
seimi nem kazanmaktadr.
S nflandrma
Szdrmazlk elemanlarnn ana gruplar aada gsterilmitir :
tir:
1. Contalar: Rijit balantlarda kullanlan szdrmazlk elemanlardr. eitli trleri ekil.1 de gsterilmi-
Tm alndan temas eden contalar
/
\
\
V,
-M.
Flan contalar
Alndan izgisele yakn te
eden contalar
0
a
Kaynakl flan contalar
. kil 1-Contatrleri
2. Salmastralar : Hareketli balantlarda (zellikle muylu-yatak balants) szdrmazl salayan, ancak
bir sv srtnmesi ortamn da nlemeyen elemanlardr. Bunlara ilikin rnekler ekil.2 de verilmitir.
3. Keeler: Salmastrann deiik bir tr olan bu szdrmazlk elemanlar da salmastrayla ayn grevi g-
rrler. Ancak, daha yksek verim, duyarllk ve hz isteyen snrl yere sahip uygulamalarda bu elemanlar kulla-
nlr (ekil.3).
A
5-02
SIZDTRMAZLIK ELEMANLARI
E ksenel kuvvetle apsal szdrmazlk Yumuak salmastralar
M etal+YumuaK salmastra Yumuak metal salmastra
D olgulu salmastra
ekil.2- S almastratrleri
'////////z.
ekil J- K ee trleri
5-03
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
T emassz S zdrmadk E lemanlan
Yalnzca muyluya ya da yataa (ya da ikisine birden) zel profil vererek szdrmazhn salanmas durumu-
dur (ekil.4).
3
Y//////A
K aymal yatak
K aymal labirent keeler
L abirent kee
ekil.4- T emassz szdrmazlk elemanlar
Krk ve diyaframlar: Bir dzenei toz ve d etkilerden korumak ya da hir hareket salamak iin kullan-
lan esnek (elastik) elemanlardr (ekil.S).
D iyafram
Krk
ekil.5- K rk ve diyafram
5-04
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
2. DNEN MLLER N SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Ya Keeleri (Oil Seals)
Bir ya keesinin belli bal blmleri ekil.6 da gsterilmitir.
Kee di yzeyi
n pah
Tepe yzeyi
Yay yj\
Yay tutucu dudak
Yay dzlemi
Kesne yzeyi
Kee duda t
Szdrmaz kenar
dz!em!
S zdrmaz
kenar
ekil.6- Ya keesinin blmleri
Olaan koullarda keede i basn en fazla 0,5 bar olmaldr. Basn ne denli fazla olursa, keenin hizmet
mr de o oranda azalr. st ve yan yzlerde salam bir yap salamak iin metal bilezik kullanlr. Kesit ekli
ile ilgili belli bir Standard yoktur. Temas izgisinin, kee dudann keskin kenarl ve kesilin ak kalan blmn-
de olduka geni yzey as (a) ile szdrmaz kenarn yay basks altnda olmas istenir. br yanda ise daha
kk a (P) ile ya filmi olumas iin yeterli aklk salanr (ekil.7).
Doal olarak ak taraf ya da yayn olduu taraf basncn fazla olduu blme bakacak biimde monte edilir.
Kee dudann mil zerinde gerekli olan basnc srekli salamas, uygun yay basksna baldr. Yaysz
durumda szdrmazlk yalnzca n ykleme ile salanr, mil zerinde sk geme miktarna baldr. Garter yay
kullanldnda apsal yk (radyal yk) nedeniyle kee dudan aan basn artar ve szdrmazlk koulu sk
geme miktaryla daha az etkilenir.
Mil ap, dnme hz, kee malzemesi, ortan gibi eitli etmenlere bal olarak apsal yk her kee iin belli
snrlar iinde olmaldr.
Ya keesinin almas srasnda doan kuvvetler ekil.7 de ematik olarak gsterilmitir.
ekil.7- Ya keesinin almas
5-05
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ilk montaj srasnda, sk geme nedeniyle, kee dudann ilk biimi bozulacaktr. Milin dnmesiyle kee
duda belli genilikte erit biiminde temas edinceye dek anr. Ayn zamanda dudak altnda zerine dudan
bindii ya filmi oluur.
Kee dudann zerine bindii hidrodinamik ya filminin kalnl 0,0025 mm kadardr. Bu ya filminin
pozitif szdrmazlk salad kesin olmasa da, yzey gerilimi ile keeye tutunan ya filmi, darya ak nle-
mektedir. Ya filminin varl kee dudan srekli yaladndan srtnme ssn ve anmay azaltr. Szdr-
mazln srmesi iin ya filminin kalnlnn sabit kalp krlmamas gerekir (ekil.7).
Ya filminin krlmamasn salamak iin mil yzey kalitesi istenen deerlerde olmaldr. izikler ya da
yzey hatalar yerel olarak ya filminin kalnlamasna ve sonuta kularak ya szmasna yol aar. Yzey p-
rzll ise mil yzeyindeki tepe noktalarnn ya filmini yrtaak kee duda ile kuru temas yapmasna ve so-
nuta snma ve anmaya yol aar. Ra = 0,2 |im yzey przllnde nitril keede ortalama anma
25xl0"
6
m
3
saat/mm dolaynda srer.
Kee mr, yksek anma oluturan koullar dnda, byk lde kee dudann alma scaklna
baldr. Kee malzemesi ncelikle alt ya ortamnn scaklna bal olarak seilmelidir. Kee duda-
nn srtnmesiyle oluan s mekanik bir etmendir ve milin evresel hzna baldr. evresel hza gre uygun
gere seimi iin ekil.8 e baknz.
4 0
3 5
3C
5
2 0
15
_
J
7
6
S
4
3
2
1
n
-
j
=1t i -
1/1
I
/ 1
j
1
1
\
0
\
t
j /
I
\
30

i
h
1
\
-
0
1
I
V
i
1
1 -
i
H
b
F

7
/
7 *
V
1
I
f
1

7
'7
/
y
7_
r
i r
50
i
7
?
_J
/
OC
t
/
s
-
d a
>
n
y-
7
7

:
k
1
--*
i k
oc
1
t
/
\d
7
>
a
XX
/
i
i
t
4.
t .
'
*
*
L
t
-
00
t
i
/
7
/

a
7
7
30
/
L
7
7
s
o :
i
<
7
7
7
7
7
s
X)

V
I

I
I
\
I
\
M
\
s
(
I
s'
"?
--*
s
vr
0
^ (
on
F
X
ACM
NBR-
s
K
s
K
-
-

sn
,
nr
: ^
0
7
^ -
H
en
<
1

nr
Of >
350 0
3 0 0 0
7500
220 0 0
. 1000
5 0 0
O 10 20 30 40 50 60 70 60 90 W0 1K> 120 130 KO 150 160 170 130 190 200
M ' a p mm
5-06
ekil.8- DN 3760 a gre atmosfer basnc, uygun yalama ve s dalm koullarnda,
eitli kee gereleri iin mil dnme snrlar
evresel Hz:
Alt sradaki nil ap deeri ile st ve sa tarafta bulunan iil dev/dak deerlerinin kesitii nokta n/s
biriminden evresel hz verir.
rnek : Mil ap 50 mm, mil devri 1500 d/dak olan mil iin evresel luz 4 m/s dir. Szdrmazlk ortam
ve alna scakl uygun ise nitril (NBR) kee dudak malzemesi olarak seilmelidir.
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Is etkisinden elastomerler sertleir ve krlganladr. Is etkisinde kald sre ne denli uzar ise yalanma o
denli fazlalar. En son noktada, titreim nedeniyle malzeme atlar ve esneklini yitirerek szdrmazlk grevini
yerine getiremez. Kee sabit durumda iken atlama olmayabilir, ancak titreim gibi mekanik ok etkisi ile ya da
yerinden oynatlrsa atlar. Yalanmadan kukulanlrsa gzle denetim gvenilir sonu vermez.
Temel kural olarak, btn elastomer malzemelerde alma scakl ne denli dk olursa kee dudann
mr o denli uzar. Dk scaklkta alan kee dudanda snma ok fazlaysa bu, genellikle apsal ykn
fazla olmasndandr. Bu da kt kee tasarm, yanl Gater yay ya da yanl boyutta kee seimi sonucu n
yklemenin fazla olmasna baldr. Szdumazlk salayan en kk apsal yk ideal uygulamadr. ok fazla
yk daha iyi szdrmazlk salamaz, fazla srtnme ssna ve sonuta keenin bozulmasna yol aar.
Kee = 30x42x7 NBR
Ortam = Hidrolik ya
Mil dn= 3000devir/dak.
M
N.m
0, 5
0, 4
0, 3
0, 2
0, 1
T
(

60
50
40
30
20
10
0 1 Saat
ekil.9- Zamana gre srtnme momenti ortamscakl ve kee duda scaklndaki deiine
Gere, alma scaklnn stnde scakla dayankl olmaldr. nk kee duda scakl, ortamdan
daha fazladr. Daha yksek scaklklarda elastomer gerecin dnda yay gereci seimi de nem kazanr (ekil.9).
Kee duda hibir zaman kuru almamaldu\ Milin ilk dnnde yalamay salamak iin kee ve mile
montajdan nce gres ya da ya srlnelidir. Szdrmazlk salanan blge yalnzca yalama grevi yapmaz ayn
zamanda kee dudann soutulmasna da yardm eder. Toz dudakl keelerde toz duda ile kee duda ara-
sndaki boluk, yalama eksiklii srasnda ilk yalamay salayan depo grevi de yapar. Bu boluu gres ile
doldurmak nerilen nlemlerdendir. Kee dudandan ok az sznt, kuru almasndan daha iyidir. nk
kuru alrsa srtnme ss nedeniyle kee duda sertleir ve tmden bozulur. Sulu ortamda alan keeler-
de, su kauuk iin ok iyi yalama grevi yapan bir maddedir.
Kirli ve tozlu ortamda alan keelerde kee dudan korumak ve temas blgesinde anmay nlemek iin
toz dudakl kee kullanmak gereklidir. Ancak toz duda keeyi tozlu ortamdan tam olarak koruyamamaktadr.
Tozlu oltamda btn gerelerin mr, toz dudana karn ksalr, en az etkilenen malzeme fluorelastomer, en
fazla etkilenen ise poliakrilik dir. Arazide ya da madende ok ar koullarda alan makinalarda mekanik kee
kullanlmaldr. Mekanik keeler, radyal ya keelerine gre btn koullarda 10 m/s evresel hza dek daha iyi
sonular salarlar.
Ortamn etkisi: alma scakl arttka ortamdaki maddenin kimyasal etkisi de artar. Kee duda ortama
bal olarak sertleir ya da yumuar. Sertleme, yksek scaklkta yalanma sonucu oluur. Yumuamann ne-
deni ise kimyasal etkidir.
Hipoid ya : Hipoid yalarda, yadaki katk meddeleri kee dudanda birikebilir. Bu gibi durumlarda biri-
kimleri datmak iin helis tipte trtll kee kullanmak gerekir. Katk maddeleri itil kauukta sertleme olu-
turduundan zel karml kauuk kullanmak gerekir. Scaklk X()C nin zerine kmamaldr. Daha yksek s-
caklkard;. helis trtll poliakrilik ve fluoro - kauuk nerilir.
5-07
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Gres : Gresli ortamda, srtnmeden oluan snn ortam tarafndan datlmas daha zordur. Nitril kauuk,
grese kar en direnli kee malzemesidir. Ancak, mil yzey hz gres kullanlabilirlik blgesini (ekil.8) ayor-
sa yalama gerekir. Bu snrlama, toz dudakl keelerde toz duda ile kee duda arasndaki bolua gres ko-
nulduu durumlarda geerli deildir
Scaklk : Szdrmazlk ortam iin izin verilen scaklk deerleri iin izelgeler hazrlanmtr. Ortam scak-
l, kee mrn dorudan etkiler ve kee duda temas blgesinde snn dalabilirle zelliine baldr. Mil
hz arttka kee dudann snmas da fazlalar.
Ya Perde
Gider kana I t
Perde
kal d n mi
ekil.10- Ya birikiminin giderilmesi
Ya dzeyi: Milin iinde dnd ya dzeyi snn dalabilme koulunu belirler. Mil en st noktasna dek
ya iindeyse snn dalabilmesi gtr ve ortam scakl ykselir. Isnn en iyi ekilde dald ve belirli
mil hznda en dk scaklk, milin %25 ksm ya iinde iken gzlenmitir.
Ya Keelerinde Eksenden Kakln Etkisi : Mil ya da yuva kakl kee szdrmazlna etki eden et-
menlerdir. Milin salgl dnmesi dinamik yk oluturur ve bunun giderilmesi kee malzemesi ve kesitinin esnek-
liine baldr. Kabul edilebilir salg miktar kee tasaiun, kee malzemesi ve mil dn hz ile ilgilidir. deal
durumda milde salg olmamaldr.
Mil ekseni ile yuva ekseni arasndaki uzaklk milin yuvaya gre kakln gsterir. Mil zerine bir kompa-
ratr balanp, mil dndrlerek yuva ekseninden kakl llr. Kaklk kee dudann dzgn anmama-
sna ve mrnn ksalmasna yol aar.
Yuva yerleiminde yaplacak yanllk, yatak ile mil arasndaki tolerans yanll ve milin tam yuvarlak ol-
mamas eksen kaklna yol aar.
Milde esneme, titreim ve dier yapun yanllklar nedeniyle milin doru ekseninde dnmemesi dinamik
kaklk olarak adlandrlr. Komparatr ucunu mile dedirir ve mili yavaa dndrerek mildeki salgy le-
riz. Dinamik kaklk mil ekseninin yuvadan kaklndan daha nemlidir. nk ikincisinde apsal ynde sta-
tik yk sz konusudur ve daha sk kee duda ile bu aksaklk giderilebilir. Dinamik kaklk kee dudann
btn evresini andrr, zellikle yksek devilerde atalet nedeniyle nem kazanr. Dinamik kaklk kabul edi-
lir snr geerse, keenin szdrd miktar ok fazlalar. Titreim ve esnemeyi, dolaysyla dinamik kakl
en aza indirmek iin kee sutn yataa dayamal ve yatak oynamamahdr. Eksenden kaklk deerleri belirtilen
snrlar iinde kalmsa yay yk ve uygun esneklikteki gere ile baarl sonu alnr (ekil.ll).
5-08
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Vua ffurfctzi
- cnm
3 0.*-
1
a 0.3-
!
l o . . -
r "
i <
2O
)
1 D
4 0
* uo 1
80 120 loO
Mi l ap
i r
2 0 3
nm.
2<0 2 80
l e SOO
mm Q
A
c
O.Ur
0J5
1 0.3-
* 0 J5
0 2 -
| as
\ o.-
o 0 0 5
\
s
> ,
M
% > ,
*.
.F
.
= 1
(M
) 1000 2000 3000 4000 5000 6000 1000
Mi l d onu laa d f r / d f a U
ekil. 11- Milde kabul edilir eksenden kaklk deerleri
Ya Keesinin Basnca Kar Kullanlmas : Normal olarak bir ya keesi basnca kar kullanlan szdr-
mazlk eleman deildir. Buna karn 0,5 bar basn farkna dek kullanlrlar. DN 3760 normuna uygun olarak
alma koullarna gre kabul edilebilir basn farklar izelge. 1 de gsterilmitir.
Daha yksek basnlarda kee dudann bklme olasl vardr, bunu nlemek iin daha az esnek kee ya
da destek bilezii kullanmak gerekir (ekil. 12).
Destek bilezii kullanldnda en iyi destei salamak iin destek bilezii profili kee dudann i tarafna
uygun, keenin mil aklndan fkrmamas iin destek bilezii - mil aras boluk, olabilecek en kk deer-
de olmaldr. Destek bilezii, kee ve mil arasnda emerkezlii salayacak ekilde yerletirilir ise kee 7 bar
basnca dek kullanlabilir. Ancak, srtnme kuvvetlerinde artma gzlenir ve kesin szdrmazlk salanmas g-
leir. Kee mr de bir miktar azalacaktr. Mil yzey kalitesi olaan uygulamalara gre daha fazla nem kazanr.
Destek bilezii elik, alminyum, pirin, teflon gibi herhangi uygun bir malzemeden yaplabilir.
izelge. 1- alma Koullarna Gre Kabul Edilir Basn Farklar
Max. Basn Fark
Bar
0,5
0,35
0,2
Mil Dn Hz
Devir/dakika
1000 e kadar
2000 e kadar
3000 e kadar
Yzey Hz
m/s
2,8
3,15
5,6
5-09
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ekil.12- Basnca kar ya keesi uygulamas
Kee Kullanmnda Mil Tasarm
Mil gereci: Makina yapmnda kullanlan elikler (SAE 1035,1045) mil iin uygundur. Isl ilem ve nitrrle-
me yaplmaldr. ok iyi grafit dalml gzeneksiz dkme demir de baarl sonu verir. Kee temas blgesin-
de gzenek genilii 0,05 mm den kk olmaldr.
Sulu ortamda dk hzlar iin pirin alam gibi demirsiz metaller kullanlr. Fakat paslanmaz elik en
uygun malzemedir. Ancak, paslanmaz elikte nikel bulunmas s iletimini azalttndan, yksek hzlarda dudak
scakl fazlalar. Plastik malzemelerin s iletkenlii ok azdr. Bu yzden uygun deildirler. Isnn yetersiz
iletilmesi nedeniyle kee temas blgesinde yksek scaklk oluur ve mile zarar verir. Seramik burlar anmaya
ok dayankldr ve zel uygulamalarda ok iyi sonu verirler. Yumuak metaller (bakr, kurun, bronz, almin-
yum) szdrmazlk asndan balangta olumlu sonu verebilir, fakat kee dudann andrmas sonucu ok
abuk karmalara yol aarlar. zel durumlarda, dk yzey hznda (1-2 m/s) ve kee dudandaki sklk
azaltlarak kullanlabilirler. Yksek hzlarda kesinlikle sert malzeme kullanmak gerekir.
Mil yzey sertlii: Kee dudann temas ettii blgede mil yzey sertlii, anma direnci gznne alnr-
sa, Rockwell C30 yeterlidir. Ancak tama ve montaj srasnda, zayf yalama ve andrc ortamda yzeyin ze-
delenmemesi iin Rocwell C45 nerilen deerdir.
Tozlu ve kirli ortamda ya da mil yzey hznn 4 m/s yi getii durumlarda mil sertlii enaz Rockwell C55
olmaldr ve 0,3 mm ieri ilemelidir. Mil yzeyini setletirirken ok ani soutma yaplmamaldr. Ani soutma
yzeyde kristal tabaka oluturacandan, srtnme nedeniyle oluacak yksek frekanstaki titreimler kristallerin
ayrmasna ve andrc parack durumuna gelmesine yol aar.
Mil yzey kalitesi: Kee dudann temas ettii blgede torna kalemi, talama izi kesinlikle olmamaldr.
Talama ilerinde yzeyden tamamen tala kaldrmak gerekir. Nitrrlemeden sonra da polisaj gereklidir. Eer
mil zerinde helis izikler varsa yn, ya ieri pompalayacak biimde olmaldr.
ekil. 13 de belirtilen temas alanlarnda salanmas gereken mil yzeyi przllk deerleri aadaki gibi
olmaldr.
Ra = 0,2 ile 0,8 |im
Yzey hz arttka istenen yzey kalitesi de artar.
Rt = 0,8 ile 3,15 um
Mil yzeyinde przllk hi yok ya da ya filminin tutunmasn zorlatracak ekilde ise olumsuz etkisi
olur. Mil ucu keleri iin entik ve przden arnm koniklik ya da yuvarlatma nerilir. DN 3760 normuna
gre pah lleri izelge.2 de belirtilmitir.
5-10
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
izelge.2- M il UcunaK rlmas Gereken Pahlleri d
3
(D N 3760)
M il ap
di hll
6
7
8
9
10
11
12
14
15
16
17
18
20
22
24
25
26
28
30
32
d,
4.8
5.7
6.6
7.5
8.4
9.3
10.2
12.1
13.1
14
14.9
15.8
17.7
19.6
21.5
22.5
23.4
25.3
27.3
29.2
Temas yzt
blgesi
M il ap
di hll
35
36
38
40
42
45
48
50
52
55
56
58
60
62
63
65
68
70
72
75
d
3
32
33
34.9
36.8
38.7
41.6
44.5
46.4
48.3
51.3
52.3
54.2
56.1
58.1
59.1
61
63.9
65.8
67.7
70.7
M il ap
di hll
78
80
85
90
95
100
105
110
115
120
125
130
135
140
145
150
160
170
180
190
d
3
73.6
75.5
80.4
85.3
90.1
95
99.9
104.7
109.6
114.5
119.4
124.3
129.2
133
138
143
153
163
173
183
M il ap
di hll
200
210
220
230
240
250
260
280
300
320
340
260
380
400
420
440
460
480
500
dj
193
203
213
223
233
243
249
269
289
309
329
349
369
389
40 9
429
449
469
489
T emas yUzeyi
blgesi
b
7
S
10
1
15
20
t 1
( 0 65 b )
mm
5.95
S.8
85
10 . 3
17,75
17
12
( b - as)
mt v
7.3
6,3
10,3
' . 3
15.3
20.3
Temas yUzeyi b l ge l e r i
Norma 1 kee
c 1
3.5
3,5
4 5
S
6
9
< 2 mln
6, 1
6.6
8,5
10
1?
16.5
T.Dudakl k.
( 3
1.5
1,5
7
2
3
3
e mi n
7 . 6
J
' 0 , 5
12
15
19.5
ekil. 13- Kee duda temas blgeleri
5-11
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
K ee Yuvas T asarm
Keenin yuvaya montaj pres geine olmaldr. Kee d apma gre uygun yuva lleri DN 3760 normu-
na gre izelge.3 de belirtilmitir. Bu deerler demirli metaller iindir.
Yuva malzemesi seiminde malzemenin sl genleme miktar nemli etmendir. Hafif metaller, plastik ve
benzeri malzemeler kullanlrsa, yuva sudmda yuva ap ile kee d ap arasndaki sklk azalacandan,
kee yuvasndan ya szmasna yol aar. D kauuk kapl keeler, d metal keelerden daha fazla gven sa-
lar. nk d kauuk kapl keelerde geme tolerans daha skdr ve kauuk malzemenin genleme katsays
daha fazla olduundan, yuvann genlemesini kolayca dengeler. Yuva ls iin H8 tolerans uygulanr. Yuva-
nn et kalnl azsa keeyi akarken atlama ya da krlma olabilir. Bu gibi durumlarda d kauuk kapl kee
kullanmak ya da H8 tolerans yerine F8 tolerans kullanmak gerekir. Yuva sertlii iin istenen belli bir deer ol-
mayp, yeterli dirente olmaldr.
Yuva yzeyinde uzunlamasna izgiler szma kayna olabilir. Bu nedenle yuvann temiz ilenmi olmas
gerekir.
ezilge J- Ya K eesi D ap Pres Geme S klk T oleranslar (D N 3760)
K ee D ap
c 2 H UM
16-15
50-80
80-120
120-180
180 - 300
300-500
D K auuk
kapl
+0.30
+0.15
+0.35
+0.20
+0.35
+0.20
+0.45
+0.25
+0.45
+0.25
+0.55
+0.30
D M etal
+0.20
+0.10
+0.23
+0.13
+0.25
+0.15
+0.28
+0.20
+0.30
+0.20
+0.35
+0.23
D T rtll
K auukK apl
+0.40
-0.20
+0.45
+0.25
+0.50
+0.30
+0.65
+0.40
+0.65
+0.40
+0.75
+0.45
Ovallik tolerans
D K auuk
0.25
0.35
0.50
0.65
0.65
0.80
1.00
D M etal
0.18
0.25
0.30
0.40
0.40
0,0025 x d
2
K ee K ontrol
Kee duda: Kee dudanda kopukluk, yrtlma, hava kabarc ve yabanc madde gibi zrler olmamal-
dr.
D ksm : D ksmda szmaya yol amayacak biimde malzeme eksikliine izin verilir. Metal yzeylerd
pas, 0.13 mm den geni izikler olmamaldr.
Yay yuvas: Yay yuvasnda kopukluk, yrtlma olmamaldr. Yay yuvssnn tepe ksmnda ok az malzeme
eksikliine izin verilir-.
Kauuun yapmas : Kee i ap yayl olarak yapmc firmann belirttii toleranslar iinde olmaldr.
Geer-gemez mastar ile ya da konik malafa ile llr.
TS 868 de ya keesi i ap toleranslar:
d < 100 ; 0.50 mm
10Od<15O;0. 65mm
150d<250; 0. 75 mm
Kee d ap : Kee boyutuna ve tipine bal olarak belirtilen sklk tolerans iinde olmaldr. Elastomer
malzeme yk altnda esnediinden d kauuk kapl keelerde, d ap lerken sabit bask uygulanmaldr.
(Genelde 1 N luk bask kuvveti kullanlr). Kee her defasnda 45 dndrlerek alnan 4 lnn ortalamas
kee d apn verir.
Belirtilmi bir deer yoksa onaylanan en fazla ovallik (llen en byk d ap ile en kk ap arasndaki
fark) 0,004 d
2
olmaldr.
5-12
S I ZD I RM A ZL I K ELEMANLARI
Kee kalnl: DN 3760 normuna gre kee kalnl b iin kabul edilir toleranslar :
b <, 10 mm 0,2 mm
b> 10 mm 0,3 mm
Yay : Yay gereci ortam koullarna uygun olmaldr. Tel ap. sarm ap ve serbest uzunluu szdrmazlk
ve kee mr iin gerekli apsal yk deerlerini salamaldr. Yay ular kauuu yrtacak sekide birletirilmi
olmamaldr.
izelge.4 de ya keelerindeki hatalarn nem sras gsterilmitir.
H A T A L A R
Tava kabarc
Prz
Malzeme dol mamas
Kalplama hatas
Erken pime hatas
Yabanc mailde
Yzey kirlenmesi
Yrtk
Boluk
izik
ekil bozukluu
Kesik ya ila al lak
apak
Yapmam apak
Kt yapma
Bkey kesme
Eksik kesme
Spiral kesme
Kaba kesme
Kesmede knt
izeige.4- Ya K eesindeki
Ya S zdrmazl
.
.

o
k

n
e
m
l
i
A
A
A
A
-
A
A
A
A
-
-
A
-
-
C
-
-
-
-
-
Orta
derecede
nemli
BCDE
BC
BCDE
BD
ABCDE
BCD
BCDEF
BCDE
BCDE
ABD
ABC'DE
BCDE
ABCDE
ABCDEF'
DE
AB
AB
AB
AB
AB
nemsiz
FG
DEFG
FG
CEFG
FG
EFG
G
FG
FG
CEFG
FG
FG
FG
G
FG
-
-
-
-
-
H atalarn D rfVmS ras
Gres S zdrmazl

A
A
A
A
-
A
A
A
A
-
-
A
-
C
-
-
Orta
derecede
nemli
BCD
BC
BCDE
B
ABCD
BCD
BCDEF
BCDE
BCDE
ABD
ABCDE
BCDE
ABCDE
ABCDEF
DE
AB
AB
AB
AB
AB
nemsiz
EFG
DEFG
FC
CDEFG
EFG
EFG
G
FG
FG
CEFG
FG
FG
FG
G
FG
-
-
-
-
-
T ozkirden koruma

o
k

n
e
m
l
i
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
C
-
-
-
-
Orta
derecede
nemli
AB
AB
ABCD
AB
ABC
AB
ABCEF
ABCDE
AB
AB
ABCD
ABC
A
ABCDEF
DE
-
A
-
-
A
nemsiz
CDEFG
CDEFG
K F < ;
CDFG
D I :!*<;
CDFG
DG
FG
CDEFG
CDEFG
EFGG
DEFG
BCDEFG
G
FG
AB
B
AB
AB
B
Ya K eesi T rleri
1. D kauuk kapl DN 3760 A tipi: Yzeyi przl, gzenekli ya da sl genlemesi yksek gereten yu-
valar iin genel amal kee tipidir. Bilezik paslanmaya kar korunmutur.
2. D melal DN 3760 B tipi : D aptan szdrmamas iin daha iyi yuva yzey kalitesi gerektirir. Isl
genlemesi yksek metaJ yuvalar iin uygun deildir. Pahal kauvk malzemeler iin yelenen kee tipidir.
3. itf bilezikli kee DN 3760 C tipi: Byk aplarda akma kolayl iin yelenir. Dudak taraftan mile ta-
klrken ve ya arpmalarna kar avantaj salar. Montaj hatalarna daha az duyarldr.
5-13
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
4. Tozdudakl keeler : DN 3760 ASrBS-CS tipi. D etkenlere ak uygulamalarda ve toza kar toz du-
dakl kee kullanlmaldr.
5. ift dudakl keeler: ki ayr ortam birbirinden ayrmak amacyla kullanlrlar
6. Yayszkeeler: Gres szdrmazl gibi daha az nemli uygulamalar iin ucuz tip keedir. Mil sync ola-
rak ta kullanlr.
7. D trtll kee : D apta szdrmazlk nem kazand durumlarda, scak ortamda yelenen kee tipi-
dir.
8. Basnl ortam keesi: 5 bara dek basnlarda kullanlan duda kaln etli ve destekli kee tipidir.
9. Byk aplarda ve yksek devirlerde dk moment istenildii zaman kullanlan basnl ortam keesi.
10. Deri kee : Yzey kalitesi iyi olmayan millerde gres szdrmazl iin kullanlan anmaya direnli kee
tipidir.
11. Tozkoruyucu deri keeler: Tozlu ortama kar deri dudan korumak amacyla deri ya da yn keeden
koruyucu dudak eklenmitir.
12. Ar tozlu ve kirli ortamda ya szdrmazl ii kauuk esasl szdrmazlk duda yn kee ya da deri
ile korunmutur.
Ya Keeleri le lgili Deneyler
Ya keelerinin alma koullarnda mrn belirlemek, kalite kontroln yapmak ve daha uzun mrl
kee tasarm iin aratrma yapmak amacyla gelitirilmi pek ok deney vardr.
Bunlar iki ana blmde toplayabiliriz;
1. Yeni ve daha zor koullar iin kee deneyleri,
2. Kalitede srekliliin kontrol iin kee deneyleri.
Yeni ve daha zor koullar iin kee deneyleri yaplrken karlalan en byk glk, gerek alma ko-
ullarnn tam olarak bilinememesi ve laboratuvar aletlerine uygulanamamasdr. Bir keenin performansn l-
lmesi iin en ideal deney aracn zerine taklarak izlenmesidir. Ancak, bu deney zaman alc ya da pahal ola-
bilir.
Kalitenin kontrol iin yaplan deneylerde ama kullancnn hizmet mr asndan gvenli olmasdr. Bo-
yutsal ve gz kontrol bu ama iin yeterli olmayabilir. Parti teslimatlarnda, rnek alnan keelerde apsal yk,
mr, malzeme direnci gibi deneyler yaplabilir.
mr deneyi: Kee mrn belirlemek iin yaplan deneyler mr deneyi ya da fonksiyon deneyi diye ad-
landrlr. alma koullarna yakn ortamda kee altrlarak szma, kee ve mil yzeyinde anma, malze-
me zelliinde deimeler gibi zellikler incelenir. alma koullarna ne denli yakn bir ortamda altrlrsa
deney o denli anlaml olur. Bu nedenle ok eitli deney makinalan gelitirilmitir. En gelimi makinalarda is-
tenilen zellikler unlardr : Hzn deiken olmas, alma sreci iinde hz deitirme, bekleme, ters dnme
gibi koullar bir programa bal olarak yerine getirebilme, milin eksenel ve asal olarak hareket edebilmesi,
milde ve yuvadaki kakln ayarlanabilmesi, scaklk kontrol. ekil.14-15 de deiik tipte mr deney maki-
nalan gsterilmitir.
M i I s al g ayoi
ekil.14- Ya keesi mr deney aleti
5-14
ekil. 15- TS 868 ya keesi mr deneyi
rra
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
Kullanc iin nemli olan szdrmazl salamak ve grev sresinin uzun olmasdr. S17.d1rma7.hk etkisini
belirlemek kolaydr, nk 100 saatte izin verilen szma miktar belirlenir. 22 saatlik bir deney bunun iin yeter-
lidir. Ancak, grev sresini belirlemek iin daha uzun sreli deneyler gerekir. Deney scakl, mil devir hz
kee malzemesine gre seilmelidir. rnek : Nitril kauuk iin en fazla 90C scaklk ve mil devir hi7. ekil.8 e
gre seilmelidir.
M ontaj nerileri
Ya szntsnda, keenin ve mil yzeyinin bozulmasna yol aan arzalarn byk blm dikkatsiz montaj-
dan doar. yi sonu alabilmek iin aadaki kurallara tam olarak uymak gerekir.
Keeyi kontrol ediniz: Montajdan nce keede bir bozukluk olup olmadna baknz. Dnk, kesil ya da
baka ekilde berelenmi kee duda szmaya yol aar. Yuvasndan karlan kee kesinlikle bir daha kullanl-
maldr.
Kee elemann nceden yalaynz: Keeyi takmadan nce szdrmazl salayacak ya ile yalaynz.
Toz keeleri gresle birlikte yerletirilmelidir. ift dudakl keelerin dudak aralar iyi gresle doldurulmaldr.
lleri kontrol ediniz'Mil ve yuva apnn kee llerine gre uygunluuna baknz. Deilse uygun kee-
yi seiniz.
Mil ucunda kemiklik ya da yuvarlatma olmadnda ekil. 16 da gsterilen zel bir yksk kullanlmaldr.
Mil ucunda kanal ya da kama yuvas olursa kee dudann berelenmemesi iin yardmc konik yksk ve kovan
kullanlmaldr.
Yukarda saylan yardmc aparatlar bulunmadnda kanal ve kama yuvalarn koyu lifli ya ile doldurunuz.
Kee ynn kontrol ediniz: Yeni keelerin eski keeler ile ayn ynde taklp taklmadni kontrol ediniz.
Genel olarak dudak (yayl keelerde yay) szdrmazl salanacak yaa dnk olmaldr.
Doru aparat kullannz. : Yuva ekline, kee trne, keenin alma ynne gre uygun aparat seiniz.
ekil.17-19 tiplerinde aparat apnn yuva apna gre 0,25 mm kk olmas nerilir. Kee yalnzca ekillerde
gsterildii gibi alnlarndan evrede homojen kuvvet uygulanarak yerine aklmaldr. akma srasnda ekil
bozulmasna yol amamak iin, aparatlarn merkezleri serbest olmaldr.
Sistemin tipine gre ya nceden kee yuvaya yerletirilir, mil sonradan taklr ya da kee mil takl iken
milin zerinden geirilerek yuvaya yerletirilir. Keenin nce mile geirilerek dudaklarnn gzden geirilmesi
nerilir. Kee m zerinden geiriliken hafife evresel hareket, ilemi kolaylatrr.
Kee yerine takldktan sonra srtnmeye, anmaya ve bu nedenle keenin bozulmasna yol aabilecek
dier makina paralarna dokunmamasna zen gsterilmelidir.
ekil. 16- K eemontajnda
konik yksk kullanlmas
ekil.17- K ee montajnda
akma kovan kullanlmas
5-15
SIZD1RMA7.LIK ELEMANLARI
ekil. 18- Fatural yuvayauygunaparut ile montaj
ekil.19- Faturaszyuvayagreuygun
aparat ile montaj (ilenmi yuva yzeyinden diplcnni)
ekil.20- D ayamaflal yadasegmanl
yuva tipine uygun aparat ile montaj
alma koullarna en uygun kee malzemesi stokta bulunmaz ve acil gereksinim kee mrnden daha
nemliyse yerine ayn lde fakat deiik malzemeden kee kullanmak mmkndr. rnek olarak nitril kau-
uk, poliakrilik yerine kullanldnda 110C den sonra sertleeceinden mr az olur. Silikon ise sya daha da-
yankl olmasna karn baz yalara direnli deildir. Fluooelastomer uygun geretir fakat pahaldr.
izelge.5 de acil durumda orijinal kee malzemesinin yerine kullanlabilecek en uygun kee malzemesi sras
gsterilmitir.
izelge.5- Orijinal K ee M alzemesi Yerine K ullanlabilecek en yakn malzeme karlklar
Orijinal ya keesi
gereci
YN
DER
NTRIL
POLAKRLK
SLKON
A cil durumda yerine kullanlabilecek
geresras
1-Nitril
2- Deri
3- Poliakrilik
1-Poliakrilik
2- Nitril
1- Deiik formlde nitril
2- Poliakrilik
3- Silikon
1 - Fluooelastomer
2- Nitril
3- Silikon
1 - Fluooelastomer
2- Poliakrilik
3- Nitril
W I*
5-16
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
V-Keeler (V-Seals)
V keeler mil ve yataklarda kullanlmak amacyla tasarlanmlardr. apsal tip ya keelerinden farkl ola-
rak eksenel ynde bask yaparak toz, kir, gres, ya sramas gibi etkenlere kar koruyucudur. Aparat ile sk
geirilerek, mil zerinde kaymadan mil ile birlikte dnmesi salanr. Dudak dik bir yzeye srtnerek dinamik
szdrmazlk salar. zel durumlarda sabit para zerine geirilerek dnen bir yzeye karda alr. Yzey
hz ok fazla ise bu uygulma zellikle nerilir, dudak basnc ok az olduundan srtnme kuvveti ve g kayb
ok azdr. Malzemenin elastik olmas nedeniyle montaj ok kolaydr. Gerdirilerek mile geirilir, srtnme yzeyi
zerine belli bir bask yapaak kadar yaklatrlr. Yzey hz 8 m/s yi geiyorsa eksenel ve apsal olarak sabil-
letirilmelidir.
Malzeme olarak anmaya ok direnli nitril kauuktan yaplrlar. 100C nin zerinde scaklklarda fluoroe-
lastomer kauuk kullanlmaldr.
V keeler metal para olmadndan basit, montaj kolay, ucuz tip keelerdir. Milde anma yaratmazlar, a-
ltklar yzeyin ok dzgn olmas koulu yoktur. Milde salg ve eksen kaklna, eksenel harekete duyarl
deillerdir. zellikle byk aplarda pahal keelerin yerine yelenirler. Byk aplardaki uygulamalarda, mil
dn hz fazla ise apsal ya keelerinde an srtnme ss oluur, V keeler ise 40 m/s yzey hzna dek
baarl sonu vermitir.
leme kolayl ve V keelerde daha iyi alma koulu salamak iin zel kar yzey contalar kullanlr.
!jekil.21- V kee tipleri ve llendirilmcsi
3. HDROLK YE HAVALI (PNOMATIK) SSTEMLERDE
SI/DIKMA/LIK ELEMANLARI
Hidrolik ve hav.l MsU-mlorde baarl sonu byk lde s/drmu/lk elemannn kalitesine ve uygun
trn seimine baldr. zellikle dinamik aldan elemanlar, sistemin duyarll, verimlilii, gvenilirlii a-
sndan byk nem t:ii "li. koullan saklamak iin ok eitli sztlrmazlk eleman tipleri gelitirilmitir.
ekil.22 de tipik bi pisimi silindir tasarmnda sizdrmazlk eleman kullanma yerleri gsterilmitir. Siste-
min pnmatik ya da hidrolik basn ile alma biimi, basn ve hz gznnc alnarak uygun eleman seimi ya-
plr.
Yeni tasarmlarda piston ve silindiri llendiken standard aplarn seilmesi szdrmazlk elemannn se-
imini de kolaylatrr. Avrupa Hidrolik ve Pnmatik letim Komitesi (CETOP) tarafndan standard kabul edilen
silindir ve piston (piston kolu) aplan izelge.5 de gsterilmitir.
5-17
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
izelge.5- CE T OP S tandard S ilindir ve Piston aplar
S tandard silindir
aplar (mm)
12
16
20
25
32
40
50
63
80
100
125
140
160
180
220
250
280
320
360
400
S tandard piston (piston kolu)
6
8
10
12
14
16
18
20
22
25
28
aplar (mm)
32
36
40
45
50
56
63
70
80
90
100
110
125
140
160
180
200
220
250
280
320
360
Ku11anaa
y e r i
A
B
C
D
E
S zd n uzl k
El man
U-rlng
V-rlng
Takm halka
Flan halkas
Destek bi l ezi i
U-rlng
V-rlng
0-rlng
Takm halka
Piston ba
l asti i
Komple piston
ba l asti i
Anma blezl
Destek bi l ezi i
0-rlng
Destek bi l ezi i
Sal hi droli k
halka
Mil s y r c
ekil.22- H idrolik sistemlerde sizdrmazlk eleman kullanma yerleri
5-18
. mi,-.
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
O-Halkasr(O-Ring)
tik O-halkas kullanm 19. yzyl ortalarnda buhar pistonlarnda szdrmazlk malzemesi olarak dkm
demir seilmesi ile balar. Bu denli kat ve sert bir malzeme ile szdrmazlk salamada byk sorunlarla kar-
lald aktr. Bu sorunu zmek ve piston ile silindirin hareketine uyum salamas iin uzun yuva iine
kayan dkm O-halkas uygulanmtr. Btn almalar szdrmazlk sorununu zmek iin esnek hir malze-
menin gerektiini ortaya karmtr. Zamanla kauuk mhendislikte kullanlm ve O-halkas gelimesine
temel olmutur. Hidrolik szdrmazlk eleman olarak en geni biimde uak endstrisinde yaygnlam ve
dier endstri kollarnda da montaj kolayl, basit ekli nedeniyle O-halkas kullanm benimsenmitir. Baar-
l sonu elde etmek iin yuva ls, malzeme zellii ve O-halkasnn ekil ve l olarak tolerans iinde olma-
s nemlidir.
O-Halkas Kullanma stnlkleri
- Ucuzdur.
- Yerden tasarruf salar. Ayn etkinlikteki btn szdrmazlk elemanlarndan daha az hacim gerektirir.
- Her iki ynde de szdrmazlk salar.
- Montaj srasnda ters ynde monte edilme tehlikesi yoktur. Deniyimsiz kii de montajn yapabilir.
- O-halkas yuvas ilenmesi kolaydr.
- Statik uygulamada contalara gre daha kaba yzeyde kullanmak olana vardr.
d x b d = i ap b = Kesit ap
ekil.23- O-Halkas llendirilmesi
O-Halkasnn almas : O-halkas ile statik durumda szdrmazlk ilk sktrma ile salanr. Sktrma
oran yuva derinliine baldr. Basn arttka o-halkas ekli bozulur, basnc szdrmazlk istenen yzeye ile-
tir. Temas yzeyine yapt basn, ortam basncndan, ilk sktrma basnc kadar fazladr. O-halkas alma
boluu arasndan akmayacak denli akmazl yksek bir akkan gibi davranr. Bu nedenle alma boluu
arasndan akmaya alacaktr (ekil.23). O-Halkasnn statik durumda yzeye yapt basn ya filmini krar
ve kuru temas oluur. Dinamik uygulamada hareket baladnda O-halkas hafife yuvarlanr ve o-halkas ile
metal yeyler arasnda yeniden ya filmi oluur. Bundan sonra kayma hareketi balar. Eer o-halkas ilk andaki
yuvarlanmaya izin vermeyecek ekilde ar sktrldysa balang srtnmesi ok fazlalar ve o-halkas
mr ksalr. Deiken basnta alan o-halkas statik durumda da olsa anmaya urar. Anmay azaltmak
iin o-halkas yalanmal ve yuva yzey kalitesi arttrlmaldr.
O-Halkasnn basnta akmas ve destek bilezii : Basn altndaki elastomer malzeme, metal paralar ara-
sndaki boluktan akma eilimi gsterir. Dk basnta bu eilim azdr, fakat basn yksekse akmaya kar
nlem almak gerekir. O-halkasnn alabilecei maksimum basn, alma boluu ve o-halkasnn sertliine
baldr. Her durumda alma boluunun varolabilen en kk deerde olmas istenir. Statik koullarda akma
iin aklk olmadndan basn snn yoktur. Balant elemanlarnn yeterli kuvvette olmasna zen gsterme-
li, uzayp aklk oluturmamaldr.
Dinamik uygulamalarda basn snr alrsa destek bilezii kullanmak gereklidir. Destek bilezii PTFR ya
da sert baka bir malzemeden yaplabilir. Destek bilezii d ap o-halkas yuvasna tatl girmeli ve o-halkas
yuva genilii hem o-halkas hem de destek bileziini iine alacak genilikte olmaldr. Dk basnta alma
boluu fazla ve snr scaklkta alyorsa yine destek bilezii kullanmak gerekir. Destek bilezii srekli o-
halkasmn dk basnl tarafna konulmaldr. Eer basn her iki yndeyse, o-halkasnn her iki yanna des-
tek bilezii koymak gerekir.
alma boluu gerekenden fazla ise statik basnta da akma olabilir (ekil.24).
5-19
S I ZD I RM A ZL I K E T 'H M A N L A RI
Basn yok Bas n v e al - B as n ya da
ma b o luu- kab u l al ma b o -
edilir s n rlar luu kab ul e-
ier isinde dilir s n r lar
d nda( akma
B as n ya da al ma
b o luu kab u l ediI r
s n r I ar d nda i se
akmay nlemek iin
destek" b l I ez ii kul-
I an mas
ekil.24- B asntaO-halkasnnalmas
Dinamik uygulamada ise akma eilimi o-halkasnn blgesel olarak anmasna ve zelliini erken yitirmesi-
ne yol aar.
PTFE malzemeden yaplan destek bilezii zellikje kk boyutlarda ve srtnme katsays ok dk oldu-
undan dinamik uygulamalarda uygundur. Genellikle destek bilezikleri dz ekillidir, bir yan o-halkas ekline
uygun profilde olanlar da vardr. Destek bileziinde dikkat edilecek nokta yanlamasna kesitler ya da yerel za-
yflamaya yol aacak yapm zr olmamasdr. Eer yzey kalitesi dzgn deilse o-halkas przlere yapt-
nda berelenir, zamanla zayflar. Yksek basnlarda profilli destek bilezikleri daha gvenlidir (ekil.25).
Destek bileziine gelecek yk ok fazla ise dolgulu PTFF ya da poliklorotrifluoro etilen (PCTFE) yelenir.
Destek bilezii malzemesi olarak basma direnci fazla olan btn plastikler (POM poliasetal, PA poliamid,
HDPE) ve sert elastomerler (NBR 90 orA, Polyester elastomer) kullanlr.
b.
ekil.25- D estekbilezii tipleri veuygulamarnei
a- Rondela b- K esikhalka c- S piral halka
5-20
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ekil.26- alma basnc -kesit ap balants
O-Hatka Kesit ap Seimi
rnek1
Yant
rnek 2
Y ant
alma basnc 30 bar olan hidrolik silindirde 70 or sertliinde 4 mm kesit apnda o-halkas
kullanlyor. Mak simum alma boluu ne olmaldr ?
0,135 mm (ekil.26).
: alma basnc 30 bar olan bir hidrolik silindirde alma boluu 0,135 mm, seilecek o-
halkasnn kesit ap ve setlii ne olmaldr ?
: 70 or sertlikteki 4 mm kesit apl ya da 80 or sertlikte 3,1 mm kesit apl ya da 90 or sert-
likte 2,9 mm kesit apl o-halkas seilmelidir (ekil.26)
O halkasnn kesit ap varolan en yakn Standard lde seilmelidir. Basn ve alma boluunun fazla
olduu koullarda destek bilezii gerekir.
O-H alkas Yuvas
O halkas yuvasnn llendirilmesi kolaydr. Ana ller o-halkas lsne ve uygulama tipine baldr.
Drtgen ekil yelenir, ileme kolayl iin 5 ye dek koniklik verilebilir, bundan daha fazlasna kesinlikle izin
verilmez. Yuva dibinin yuvarlatlmas (R 0,5-0,8 mm) ya da 45 pah krlmas nerilir. Yuva kenan keskin olma-
maldr. Yuvarlatma ls 0,25 mm den fazla ise akma tehlikesi yaratr. Szdrmazl o-halkas basma oran
belirler, bu nedenle yuva derinlii en nemli ldr (ekil.27). Statik ve dinamik uygulamalarda yuva ap dei-
iktir. Dinamik alan bir o-halkas iin statik alan o-halkasna gre daha byk yuva derinlii gerekir,
nk islenen skma oran daha azdr.
Yuva dzeyinin temiz olmas o-halkasn anmaya kar korur. ok iyi polileme gerekli deildir, fakat i-
zikler, kalem izleri olmamaldr.
> 3
< 3
0,25
0.5
ekil.27- O-halkas yuvas
-Yuvann T derinlii ve B genilii uygulama yerine gre izelge.6 da gsterilmitir.
5-21
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
m
Basn bar V - Y uva Di k ke n a r y uv a
Di k kenar yuva +
*<eri d est ek halkas
:, ??';'' r'&}&
iPi HIM
iHHI iHHI
100
ekil.28- O-H alkasnn akma eilimi gsterdii basnlarda destek halkas gerekir
Dinamik O-Halkas Yuvas (Hidrolik) : b.elge.6 daki deerler o-halkas kesit apnn %10 ile %15 arasnda
sktrld varsaymna gre belirlenmitir. leme ve o-halkas ap toleransn gznne aldmzda sk-
trma orannn %6 dan kk olmas gerekir.
Z deeri pah iin minimum deerdir.
i zelge-6 Di nami k O-Halkas Y uvas (Hi d roli k)
r
b
T
1,5 1.3
1 7S l.S
2 1.7
2.4 2.1
2.5 2.2
2.62 2 3
3 2.6
3.5 3 0 5
3.53 3.1
4 3.5
4.5 4
5 4 .4 5
5.33 4,7
/ /

w
B
1.9
?.3
24
2, 1
3
3,1
3 6
4 2
4,2
4.8
5.4
6
6.4
' ^
Z
1
1,1
1,2
1.4
1.4
1.5
1.6
1.8
1.8
2
? 3
2.5
2.7
b
5.5
5.7
6
6,5
6.99
7
7.5
8
8.5
9
9.5
10
4,95
5.1
5.4
5.8
6.3
6.3
6,7
7.2
7.7
8,2
8.6
9.1
B
6.6
6,9
7,2
7.8
8.4
8,4
9
9.6
10,2
10,8
11.4
12
Z
2.8
3
3.1
3.3
3.6
3.6
3,8
4
4 ^
4,3
4.4
4.5
5-22
II P1B
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Dinamik o-halkas yuvas (Pnmaik): Zayf yalama ve srtnme nedeniyle kayplar azaltmak iin pnma-
tik uygulamalarda o-halkas sktrma oran %2 ile %6 arasnda olmaldr. Eer srtnme ve anmann enaz
dzeyde olmas isteniyor ve az miktarda hava kaana izin veriliyorsa o-halkas yuvas izelge.7 de kk i-
zelgedeki deerlerde olmaldr.
izelge.7- D inamikO-H alikas Yuvas (Pnmatik)
( - t | )
< S t *
b
i ;5
1J 8
2
2.4
2.5
2,62
3
3.5
3.53
4
4.5
5
5.33
y////A\
t
(_
T
1.35
1.55
1.8
2.15
2.25
2.3 5
2.75
3 .25
3 .25
3.7
4 .2
4 .65
4 .95
B
1.9
2.3
2.4
2.9
3
3.1
3.6
4 .2
4 .2
4 .8
5.4
6
6.4
Z
,1
.2
.4
.4
.5
.6
8
.8
2
2,3
. 5
f"L
Sfl
b
5.5
5,7
6
6,5
6.99
7
7.5
8
8.5
9
9.5
10
-Y/w
i-
T
5.15
5.35
5.65
6.1
8 8
6,8
7.1
7.6
8
8.5
9
9,5
Y/%
Lii
a
6 6
6.9
7.2
7.8
8.4
8.4
9
9,8
10.2
10.8
11.4
12
\
t'
Z
2.8
3
3.1
3.3
3
3 6
3 B
4,2
4 3
4.4
4 5
I
b
1.78
24
262
3 53
5 J 3
5 7
6.93
T
1.
25 5
2 75
3.15
3.7
5.5
50 ,
7.2
a
3
2.7
2 9
34
4
G
r
, 4
7.9
0 0 5
0 05
0 05
0 05
0 1
0.1
0,1
0.1
gen yuva (ke o-halkas yuvas) : gen ekilde yuva statik flan ve kapak szdrmazlnda kullanlr.
Pahn tolerans iinde ilenmesi g olduundan dikdrtgen kesitli yuva yelenir (ekil.29).
ekil.29- K e O-halkas yuvas (gen yuva)
Trapezyuva : O-halkasnn yuvasnda sabitletirilmesi iin trapez yuva kullanlr. Eksenel sktrma iin
uygundur, ileme zorluu nedeniyle 3 mm nin altnda o-halkas aplar iin toleranslar daha geni tutulmaldr.
O-halkasnn i ap, yuvanm ortalama apn, o-halkas kesit apndan kartlarak bulunur.
5-23
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
- M 0, 05 -.
h- n\O, OS
L' ' '
ekil 30 - T rapezo-halkas yuvas
Yzey K alitesi
O-halkas ile temas eden yzeylerin kalitesi, alma ekline gre seilir. Dinamik alan yzeylerin kalite-
si statik duruma gre ok daha iyi olmaldr. Deiken basnta alldnda statik o-halkas da anr, bu ne-
denle yuva yzey kalitesi arttrlmaldr. Olaan statik koullarda ise kaba yzey kalitesi bile yeterli olmaktadr.
Bu zellik o-halkasn contalara gre stn klmaktadr.
izelge.8- O-H alkasnn T emas E ttii Yzey K aliteleri
UYGUL A M A
DNAMK
Hidrolik ve
Pnmatik
STATK
Y ZE Y
Silindir
Piston kolu
Yuva taban
Yuva yan yzeyi
Temas yzeyi ve taban
Yuva yan yzeyi
Y ZE Y K A L T E S
<4nm
<2|im
<6-12 um
<25nm
< 10 (im
<26 |im
5-24
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
O-halkas sertlii: Yumuak malzemeler (60 or A) dk basnta daha iyi szdrmazlk salar, sert mal-
zemeler ise (90 or A) yksek basn iin uygundur. O-halkas mal/eme sertlii 60 ile 90 or A arasnda deiir.
Genel amal o-halkas 70 or A sertliindedir. Bu sertlik anmaya kar direnci salar. Kullanma snrndaki
scaklk sertlii etkiler.
O-halkas sertliinin belirlenmesinde en nemli etken basn ve alma boluudur. alma boluu ve
basn fazlalatka daha sert o-halkas malzemesi seilmelidir. alma ekline gre de dnme hareketleri ve
deiken basnta statik uygulamalar iin en az 80 or A sertlik nerilir.
Sert malzemelerde kalc ekil deitirme (srekli kalclk) deeri daha fazla olduundan dk basnta
szdrmazlk salama zelliini yitirebilir. Malzeme sertliini seerken dk basnta da szdrmazln salan-
dna gven duyulmaldr.
alma S cakl
Elastomer paralarn s genlemeleri metallerden ok fazla olduu iin scaklk farklar skma orann et-
kiler. Dk scaklktaki ortamda yuva derinliini daraltarak sl ekme miktarn karlamak, yksek scaklkta
ise genlemeye kar o-halkas yuva derinliini olaandan fazla yaparak skma orann sabit tutmak gerekir.
Dk alma scakl zellikle eksenel hareketlerde sorun yaratabilir, nk o-halkas ekmesi fazla ise
metal temas edebilir.
Bu nedenle ok dk alma scakl olan ortamda o-halka^ malzemesinin ekme oran az olmal ya da
sktrma orann fazlalatrmaldr. Yay ykl o-halkas kullanmak ta uygun zmdr.
Yksek scaklkta o-halkas seimi malzeme zellii ile ilgilidir. Scaklk alma mrn etkileyen en
nemli etkendir. Elastomer malzemelerin alma snrnn dnda scakljHarda ve ortamda metal o-halkas
kullanma olana vardr, ancak statik uygulamalarda baarl sonu elde edilir.
Spiral bozulma genellikle yukarda belirtilen hatalardan birden fazlasnn ayn anda bulunmasndan kaynak-
lanr. 35 bar dan fazla basn o-halkas burulmasn engeller.
O-halkas anmasn alma hz ve kursu etkiler. Genel olarak 60 dev/dak. ya da 0,2 m/s hz snr al-
mamaldr. ok yava hzda alan eksenel hareketlerde de, srtnme fazlalaacandan o-halkas kullanm
uygun olmayabilir.
ekil.31 basn farkna gre o-halkas alma hz snn hakknda bilgi verir, i ap 10 mm den kk o-
halkas iin geerli deildir.
O-Ring
serti i
.90 orA
03 0i
Max . p i s t o n h z
ekil Jl - B asn ve hza gre o-halkas seimi
5-25
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
O-balkas uygulamasnda ksa kurslar istenir, nk ksa kursta eksen kakl, yan ykler ve eilme en az
dzeydedir.
ekil.32 de grlen uygulama eksen kakln karlamak iin olduka basit ve ucuz bir zmdr. Meta- 'i! i
lin, metale temas ve yksek tama ykleri nlenir. &i
..m
1
D e s t e k p u l u mil
z e r i n d e s k o l m a l d r
legman
E/2 akmay
Bnleyeek ekilde
se 1 1 mel
x boluu= 0,08-0,15 mm
ekil J2- E ksendenkakl nleme yntemi
Ar koullarda yksek basnta PTFE malzemeden tayc kullanmak nerilir (ekil.33).
Destek bi l ezi i
Metal yadaPTFE
ta y c l ar
eki l.3 3 - Y ksek b asn ve a r koullard a pi st on yat aklanmas
Dinamik o-halkalarnda az miktarda ya szmasnn o-halkas yal ortamda altn kantladndan sr- Jfc j
tnme ve anmay en aza indirmek iin gerekli olduu unutulmamaldr. Yksek basnta akmaya kar al- | | j
ma boluunun nerilen biimde seilmesi, o-halkas malzeme ve setliinin alma koullarna uygun olmas (ov'*-' ''
gerekir. Anma direnci zayf malzemeler (rnek : silikon) dinamik uygulamalar iin uygun deildir. ' <
5 -26
K <
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
izelge.9- O-H alkalarnda E tkinlik nlemleri
O-H A L K A S I
S RT N M K S N
A ZA L T M A K
N
Strma orann
O-Halkas sertliini
O-Halkas kesit apn
alma basncn
Piston kolu apn
Yalamay
alma hzn
Metal yzey kalitesini
O-halkas yzey kalitesini
Scakln
O-Halkas yuva geniliini
A ZA L T
FA ZL A L A T I R
Statik o-halkas : O-halkalan en iyi szdrmazlk grevini statik konumda salarlar. Uygun malzeme seimi
ve montaj tipine bal olarak 1000 bar a dein basnta szdrmazlk salayabilirler. Statik durumda ok iyi yuva
yzey kalitesi gerektirmediinden, contalara gre daha stndrler. Ancak deiken basnta yzey kalitesinin
arttrlmas ve 80 or A ya da daha sert malzeme seilmesi gerekir. Deiken basnta o-halkas anma etkisin-
de olduundan yalama gerekir.
Statik uygulamada byk apta o-halkas gerekiyor ve standart kalp llerinde bulunamyorsa miktar ola-
rak kalp yaplmas ekonomik deilse ya da ap pres tablasn ayorsa, o-halkas kesit apnda fitil ya da hor-
tum kullanlr. Ular vulkanizasyon ya da yaptrc ile birletirilir. Daha fazla yapma alan iin ularn al
kesilip st ste bindirilmesi gerekir. Fitil o-halkas, byk apta kapaklarda, flanlarda ve yalnz statik uygula-
malarda 100 mm den daha byk aplarda kullanlr ve daha geni tolerranslarda kullanm olana vardr.
Dnme hareketlerinde o-halkas : Dnen miller iin apsal etkili dudakl szdrmazlk elemanlar daha uy-
gundur. Ancak, yer darl ya da kritik olmayan koullarda ucuz zm olarak o-halkas kullanlmaldr. Baar-
l sonu alnmas iin yuva tasarm ve o-halkas seimi nemlidir. O-halkas yuvasna yaklak %5 sktrl-
m ekilde monte edilmelidir. Serbest durumda o-halkas i ap, mil apndan daha byk olabilir. O-
halkasmn yuva iinde dnmesini nlemek iin yuva genilii o-halkas kesit apndan ok az byk olmaldr.
Dnen hareketlerde o-halkas kullanm iin yuva tasarm ekil.34 de gsterilmitir. Dier dikkat edilmesi gere-
ken konular unlardr :
- O-halkas sertlii 80 or A ya da daha fazla seilmelidir.
- Mil yzeyi 60 Rockwell C sertliinde olmal, yzey kalitesi Rt < 2 \m olacak ekilde dalma talama ile
talanmaldr.
- Mil yzey hz 4 m/s yi amamal ve yksek hzlarda ok iyi yalama salanmaldr.
- Yuva dnen mil zerinde almamaldr, eer mil zerine yuva alrsa merkezka etkisiyle o-halkas ge-
niler ve yuva iinde kayarak ok fazla srtme oluturur. O-halkas yuvas sabit para zerine almaldr
(eki.34).
- Yuva ya da o-halkas tutma yntemi, o-halkas zerinde gerilim yaratmamaldr. Tama yk ayr yzey-
lere aktarlmaldr. Bu o-halkasnn gerekli en ufak skma snn iinde almasn salar. Milin eksen-
den kakl almay byk lde etkiler. O-halkalan kesit ap mil apna gre en kk deerde se-
ilmelidir.
- Tayc yzeylerde biriken snn o-halkas etkilememesi iin s dalnnn salanmasna zen gsteril-
meli, tayc yzeyler o-halkasna uzak yerletirilmelidir.
Salnml hareketlerde hareketli eleman nce bir yne, sonra ters yne yay izer. Ortalama yzey hz 1 m/s
nin altnda ise yuva tasarm eksenel hareketlerdeki gibi seilir. Daha yksek hzlarda ve salnm srekliyse
dnen hareket gibi dnmek gerekir.
5-27
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
i i |
a l s
P
i
b
1,78
2.4
2,62
3
3.53
5 33
5.7
6.99
T
1.7
225
2,5
2,85
3,4
5
54
6.7
B
2
2,6
2,8
3.2
3.7
5 8
6.1
7.5
R
0,5
0,5
0,5
0.5
1
1
1
1,5
i

8
18
3 7 -
110 -
, t c
d
9
- 19
- 4 0
13C
150
.
\
1.78
24
3
5.33
6 99
W

t>
veya 2.62
3.53
- 5.7
D nme har eketler i iin
yu va lleri
D nme har eketler inde
o - r ing kesit ap seimi'
Bas n
r a kanal
S y r c yn kee kullan ld nda
sr ekli yalama g er ekir .
A m n= B max + 2 L m n
L = Yuv a der ini ii
Ra max = 0,4
0- r ing i o lanaklar lsnde
ya haznesine yak n yer letir in
- D min= B max + L min
B = 0 - r ing apt+ 0 , 0 5 mm
S y r c o - r ing
alter natif o lar ak
kul lan I ab i I ir .
Ba s n b i r i k i m i n i n l e me k i i n
O- Ri n g i k i y e k e s i l m e l i d i r .
ekil J4- D nme hareketinde O-H alkas Uygulamalar
O-halkasnn gerdirilerek kullanlmas : Statik uygulamada istenilen apta o-halkas bulunamaz ise ona
yakn apta bir o-halkasn gerdirerek ya da bzdrerek kullanm olasdr. Bu durumda yuva llerini belirler-
ken o-halkas kesit apnn deitiini gznne almak gerekir. stenen aptan %6 kk ya da %3 daha byk
kullanlmas nerilmez.
Guldin kuralna gre i ap d nin %1 genilemesi karlnda kesit ap b %0,5 klr.
Guldin kural: O-halkas kesit apndaki deime ortalama apn genleme ya da bzlme oranna baldr.
Ortalama ap d
m
= b+d
5-28
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
rnek : 50 x 5 lsnde bir o-halkas %10 gerdirilerek kullanlmak isteniyor. Kesit ap b. ne olur ?
Ortalama ap d
m
= 50+5 = 55 mm
Gelitirilmi ortalama ap d
mg
Gerdirilmi durumda kesit ap: b
g
Tablodan k = 0,95783 => b
g
Gerdirildikten sonra d ap
= d
m
x (gerdirme oran)
= 55x1. 1 =60,5
= bxk
= 5x0.957 = 4,785
= 60.5 - 4.785
= 55.715
= 55,72 mm olacaktr
izelge.10- GUL D N K ural T ablosu
% D
m
E
L.

o
it
a
E
:3
N
SS
olarak
dmg
1 25
1 20
115
1 1 4
1 1 3
1 1 2
111
1 1 0
1 09
1 08
1 07
1 06
1 05
104
1 03
1 02
101
100
99
98
97
96
95
90
85
80
% b olarak
K
89,443
91 ,287
93,25 1
93,6 5 9
94,072
94,491
94,91 6
95 ,346
95 ,783
96 ,225
96 ,6 74
97,1 29
97. 5 90
98,05 8
98,5 33
99,01 5
99,5 04
1 00
1 00,5 03
1 01 ,01 5
1 01 ,5 35
1 02,06 2
1 02,5 98
1 05 ,409
1 08,46 5
1 1 1 ,803
O-hckasnm montaj: Kullanlmadan nce o-halkas dikkatli ekilde temizlenmelidir. Keskin kelerden
geirilirken berelenmemeleri iin montaj aygt kullanlmal ve kelere pah knlmaldr. Pah boyunun uzun ol-
mas, o-halkasn yava yava sktraca iin nerilir. Eer montaj aygt kullanlmyorsa ok dikkatli gerdir-
me yaplmaldr. Genel kural olarak gerdirme oran %10 u gememelidir. Eer o-halkas ap 10 mm den azsa
gerdirme oran kritik olabileceinden kesinlikle zel nlem almak gerekir (ekil.35).
5-29
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
izelge.ll-D I N 377 O-H alkas T oleranslar
d
sp
3
6
10
18
50
80
100
120
180
250
315
400
500
630
( mm )
3 Dahil
6
10 "
18 "
50
80 "
100 "
120 "
180 "
250 "
315 "
400 "
500 "
630 "
800 "
I .
d
J

Tolerans
0,1
0,16
0,2
0,25
i- 0,4
0,63
0,8
1
1,25
1,6
2
2,5
3,15
4
6,3
Kesi t
1,6
2
2,5
3
4
5
7
8
10
I
L t
b
ap ( mm )
1,6 Dahil
2
2,5 "
3
4
5 "
7
8
10
15
Tolerans
0,07
0,06
0,09
0,1
0,11
0,12
0,14
0,16
0,18
0,22
* Yukardaki izelge 70 or A sertliinde nilril kauuk o-halkular iin geerlidir. Deiik
sertlikte ya da kalitedeki malzemelerde kalp eknelerindek farkllklar nedeniyle tole-
rans deerlerinde kk deimeler olabilir Ancak szdrna/lk asndan nemi yok-
tur.
izel
S
e.l2-A S 568 O-H alkas T oleranslar
d
ap
2.90 - 18.77
2C.35 - 34.65
9.13 - 18.72
20.24 - 37.77
39.34 - 64.77
71.12 -
18.64 - 37.69
39.69 - 65.09
66.68 - 126.59
132.94 - 177.39
183.74 - 253.59
Tolerans *
0.13
0.15
0.13
0.25
0.38
0.15
0.25
0.38
0.58
0.76
b Kesit
ap
1.78
2.62
3.53
Tolerans
0.08
0.08
0.10
d
ap
37.47 -
69.22 -
127.00 -
113.7 -
129.5 -
181.0 -
66.04
123.80
149.20
126.4
177.2
393.1
T olerans
0.25
0.38
0.58
0.38
0.58
0.76
b K esit
ap T olerans
5.34 0.13
6.99 0.15
5-30
i ap toleranslar NBR kauuk iin geerlidir. Floroelastomer, silikon poliakrilik gibi
postkr gerektiren ve ekme oran normalden fazla malzemelerde farkl tolerans snf
kullanlr.
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
O-Ring mo nt aj i i n s i l i n d i r
ve mi l az na pah k r mas
*> d
4
b
1.5
1.78
2
2.4
2.5
2.S2
3
3.5
3.53
U
4.5
5
j
Z mn.
1
1 ]
1.2
1.4
1 4
1,5
1.6
1,8
1.8
2
2,3
2.5
' I t
4
i
b
5.33
5.5
5,7
6
6.5
6.99
7
7,5
8
8,5
9
9.5
10
Z min.
2.7
2.8
3
3.1
3.3
3.6
36
3.8
4
4.2
4 3
LU
4.5
O-Ring montaj ay g t
Doru
Yani i
ekil.35- ()-halkasnn montaj
D ier H alkalar
X-halkas: Kesiti X e benzeyen ve baz uygulamalarda o-halkalannn yerine kullanlan szdrmazlk halkas
tipidir. Eksenel hareketlerde o-halkasnn yuva iinde hareket etme eilimi vardr. Bu hareket sipiral burulma ya-
ratabilir ve sonuta i gerilmeler nedeniyle o-halkas mr ksalr. O-halkasnn dier sakncas apak yerinin
szdrmazlk yzeyinde bulunmasdr. retim srasnda apak temizlenmesine karn szdrmazl etkileyen y-
zeyde hata olina olasl f;zladr. X-halkalannda apak yeri szdrmazlk yzeyinden uzaktr.
Diktrtgen kesitli halkalarda sipiral burulma ve apak olmasna karn temas yzeyinin fazlala ar sr-
lnme direnci yaratr. Oluan s, halkann bozulmasna yol aar. Baz hidrolik sistemlerde geri dnte dk
basn uygulanyorsa yksek srtnme kuvvetleri istenmez.
X-halkalarda spiral burulma olmad gibi. temas alannn az olmas, yksek srtnme kuvvetlerinin oluma-
sn engeller.
5-31
SIZDIRMAZLIK El TM ANLARI
yy//7
H i d r o l i k p i s t o n v e s i l i n d i r
Vi t es kol u
s zd rmaz l
Y a k t v anas p i s t o n
s zd r ma z I
ekil J6- X-halka uygulama rnekleri
V-halkas: Basit szdrmazlk elemanlarnn (o-halkas) yarar salamad eksenel hareketli hidrolik ve pn-
matik uygulamalarda basnca kar U-halkas (U-cup), V-halkas (V-cup) ya da takm halkalar kullanlr. Dk
hzda dnen millerde kullanlrsa da yksek basntaki eksenel hareketler iin uygundurlar.
Bu tr szdrmazlk elemanlar ilk kez deri malzemeden yaplmtr. Deri malzemenin zor ekillendirilmesi,
yksek basnta iyi sonu vermemesi ve baz kimyasal maddelere dayanksz olmas kauuk ve bezli kauuktan
eitli kesitte halkalarn gelitirilmesine yol amtr. Deri malzemelerde byk glk, taban ksm keskin k-
eli olduunda yksek basnta kopma olmaktadr. U-halkas ve V-halkalannda en kiriik blge taban blm-
dr, nk en fazla gerilme burada oluur. Tabanda srtnen ksm, anmann da en fa/la olduu yerdir. Malze-
meler gerilim altndaysa kesilmeye ve anmaya kar ok daha fazla duyarldrlar. Yuvasndan karlan bir U-
halkasnda bu blgenin ar anm olduu grlr. Gerilim birikimini gidermek iin parann kesit eklini
deitirmek ya da salam yapda malzeme kullanmak gerekir (rnek; bezli kauuk). Daha baarl szdrmazlk
salamak iin firmalar eitli kesitte halka gelitirmilerdir. Bunlarn en nemli ve yaygn olan U-halkas ve V-
halkasdr. Temel alma ilkeleri ayndr ve O-halkasna benzer. Btn szdrmazlk malzemeleri ok yksek
akmazlkl sv gibi davranrlar ve basnc kendi zerlerinden temas ettikleri silindir ya da pistona iletirler. Bu
nedenle temas basnc her zaman alma basncndan ilk andaki sklk lsnde fa/.ladr. ve V-halkalannn
dudaklar sk geme olarak tasarlanr. n ykleme ile dk basnlarda da szdrmazlk salanr. Szdrmaz
dudan ok sk olmas istenmez, nk basn deitike serbest hareket edebilmelidir, tik sklk ok fazla ise
anma ve ekil bozulmas kendini erken gsterecektir. Basn arttka sklk ve srtnme kuvveti de artar. Ka-
baca 70 bardan dk basnlarda srtnme kuvveti basnla dorudan orantldr, bu noktadan sonra srtnme
kuvvetinde art hz azalr ve sabitleir. Basncn fazla olduu ve darbeli almalarda dudak boyunun ksa 'tu-
tulmas nerilir. Srtnme kuvveti eksenel hza da baldr. Hz arttka srtnme kuvveti azalr. Yzey hz
normal olarak 0,35 m/s ya da dakikada 60 deviri asmamaldr. ok yksek hzlarda (1 m/s) birden fazla halka
kullanlmamaldr, nk snma fazlalar.
5- 32
M il
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
I" <*l.nd
t i
capm
i-
pay
Silindir
4P
F
kk)
_L
>lon cap
p
B O A
D dudakl U-Ring
i dudakl U-Ring
okil.37- ten ve dtan dudakl U-halkas montaj
U-halkalar zellikle dk ve orta basnta szdrmazhk iin uygundurlar. O-halkalar daha ok statik szdr-
mazlk eleman olarak kullanlrlar. Dinamik altklarnda kesit alanlarnn kk olmas, lsel deimelere
uyum gstermelerini gletirir ve o-halkas daha g alma koullarnda bile daha geni tolaranslar iinde
szdrmaya, anmaya kar daha direnlidirler. Takat daha byk ve ilenmesi daha masrafl yuva, merkezleme
bilezii gerekir. U-halkas kesitlerinde belli bal ayrlklar tabanlar yuvarlatlm ya da dz, dudaklar uzun ya
da ksa ift dudakl ve alma ekline gre ilen ya da dtan olabilir. alma boluunda akmay nlemek
iin uygun kenarna akmaya direnli malzemeden (rnek : naylon, P'IT'E) destek paras eklenir.
alan ksmdaki dudak statik taraftakinden daha ksa tasarlanrsa i taraftaki bolua ve statik dudaa ya
gelmesi kolaylar ve daha iyi yalama salanr. Statik taraftaki dudak geni olursa yuva iinde dnme engelle-
nir ve merkezleme bilezii gerekmeyebilir. Bu tip U-halkalarnda sklk daha fazladu'. Dtan alanlar taklr-
ken gerdirme uasnda berelenmemeleri iin daha yumuak malzemeden yaplmaldrlar (75 or A).
ten alanlar ise 90 or A sertliine dein olabilirler. Tek dudakl U-halkalar, yuvalarna o-halkas gibi
takldklarndan montaj kolayl nedeniyle ekonomiktirler. Bezli kauuktan retilenler 100 bar basnta kolayca
alrlar (ekil.37). Poliretan 400 bara dek kullanlr.
5-33
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Meidi o., ez ik des tek h alkas ekilli las tik O- Ring des tek
des tek h alkas h alkas
d + D
2
S
4
5
6
7.5
8
1 0
1 2
1 2.5
1 5
1 7.4
20
H
4
5
6
7.5
8
1 0
1 2
1 2.5
15
1 7.5
20
b
1.8
2.2
2.7
3.4
3.6
4.5
5,4
5.6
6,8
7,9
9
I
0.3
0.3
0.3
0.5
0,5
0.5
0.5
0.5
1
1
1
L
6.6
7,5
9
1 0, 4
1 2.1
1 7
1 7, 9
1 8.1
23, 3
26.4
29, 5
. * '
4, 5 0,5
5 0.6
6 0.8
6.5
8
1 2 1
1 2 1
1 2 1
1 5.5 S
.05
.2
.4
.6
,75
1 7.5 2, 45
1 9.5 2.8
t
2
2.5
3
3,5
3.5
6
6
6
8
1 0
12
w
1.5
1.5
2
2
3
4
4
4
5
5
5
Metal b ilezik destek halkas llendir ilmesi
ekil JK - U-halkalarda destek halkas tipleri ve llendirilmesi
Hidrodinamik basn : Y;l;k teknolojisinde ortam scakl, hz ve akkan viskozitesi etkisiyle, dnme ha-
reketlerinde ve keskin kenarl yalama boluklannda hidrodinamik basn birikimi szkonusudur. Bu basn yal-
nz dnme hareketlerinde olunmaz, eksenel hareketlerde de alma boluunda basn birikimi oluur. Basn
birikimi aadaki formlle belirtilir.
5-34
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
A
P
=
k = Sabit katsay
n = Akkan viskozitesi
v = Eksenel hz
1 = alma uzunluu
$ = alma boluu
Basn birikimini azaltmak iin alma uzunluu, hz, viskozite azaltlmal ya da alma boluu H/e den
daha dar olmamaldr. Aksi halde szdrmazlk blgesindeki basn, sistem basncn aar ve tehlike yaratr.
ekil.39 da grld gibi boydan boya gider kanal ya da helis oyuklar ile basn birikimi nlenir.
-:1.'> . H e l i :
Bas n
' - r - - j
1
g i de"-m3
_,-:.: ^ .-i kana I ;
ekil.39- Hidrodinamik basn giderme yntemleri
alma boluu : Silindir ile piston arasndaki boluk malzemenin buradan akmasna neden olabilir. zel-
likle yksek basnlarda bu holuu daraltmak ya da sert malzemeden destek bilezii kullanmak gerekir.
Homojen kauuk ringlerde hu boluk 0.12 mm yi amamaldr. Bezli kauukta ise 0,30 mm ye dek boluk
braklabilir.
Baz uygulamalarda metal ksmn izilme sakncasn azaltmak iin olaandan daha geni alma boluu
tasarlanr. Bu durumda dii destek bileziine bal naylon ya da baka uygun malzemeden anma bilezii kul-
lanlmaldr.
Yzey kalitesi : U-halkas ve V-halkas kayarak altklarndan yzey kalitesi lsel duyarla gre ok
daha nemlidir. Silindirler honlanarak, pistonlar ise polilenerek istenen yzey kalitesi elde edilmelidir.
rnek : Dikisiz elik ekme borularn yzey przll Ra = 1 um dolaylarndadr. Bu ekilde kullanl-
dklarnda ya szmasna ve abuk anmaya yol aarlar, honlamak gerekir. Sert krom kaplamalarda da ok iyi
yzey polilenmesi gereklidir.
Yzey kalitesi ile lsel duyarlk arasndaki iliki ok nemlidir. Yzey kalitesi ne denli iyi olursa lsel
toleranslar da o denli iyi salanr.
izelge. 13- U-Halkas ve V-Halkas Kullanmnda stenen Yzey Kalitesi ve lsel Toleranslar
alma ekli
Statik Yzeyler
Dinamik
Yzeyler
Piston
Hidrolik
silindir
Pnmatik
silindir
Rt
6,3 um
1,6 (im
1,6 (im
4 (im
Ra
1,6 H m
0,4 (im
0,4 (im
1 |im
Tolerans
hll ya da Hll
e 9
Hll
5-35
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
Takm H alkalar
U ve V-halkalar tek balarna kullanld gibi takm olarak ta kullanlrlar. Tek bana kullanldklarnda
merkezleme bilezii gerekir. Bu bilezik tabana basmamaldr, yoksa kesit eklinin bozulmasna, nemli srtn-
me ve anmaya yol aar. Bilezik her iki yana ya geirebilecek ekilde delikli olmaldr. Takm halinde kulla-
nldklarnda ayn amala balk ya da erkek destek bilezii kullanlr. Halka saysn arttrdka alma basn-
c snr artar ve dk basnta szdrma nlenir. Fakat srtnme kuvveti de artacaktr. Homojen kauuktan
halkalar daha iyi szdrmazlk salar. Fakat maksimum alma basnc dktr ve takm halinde kullanmak
iin uygun deillerdir. Takm halinde en uygunu bezli kauuk malzemeden yaplanlardr. Pamuklu, terilen, as-
best bez zerine bask yaplan kauuk, birlikte kalplandnda hem kauuun esneklik zellii, hem de bezin
salad-ve deride bulunan mekanik salamlk bir arada olur. Bir ok uygulamada bezli kauuktan halkalar bir
ya da birka homojen kauuktan halka ile birlikte kullanlr. Bylece her iki tipin stnlklerinden yararlanlr.
Bezli kauuk basnta akmaya direnli, homojen kauuk ise basn deimelerine daha iyi uyum gsterir. Takm
halkalarda erkek ve dii destek bilezikleri daha sert malzemeden yaplmal, alma boluu arasndan akmaya
kar direnli olmaldr. Bu bilezikler metal olarakta yaplr. lenileri takmdaki halka profiline uyum gstere-
cek biimde duyarl olmaldr. 250 bardan fazla basnlarda metal dii bilezik nerilmez, nk bu tr bilezikle-
rin keskin kenarlarnn eilmesi ve krlmas durumunda makinann dier paralan da zarar grr. Takm halka-
lara, yerlerine takldnda kesinlikle kapak tarafndan basn uyglunmamaldr, nk kapan tek grevi
basnta destek salamaktr.
Takm halka yuvas derinlii istenen llerde olmal ya da ayarlanabilmelidir. Ayarl olursa deitirme i-
lemi kolaydr (ekil.40).
uf A
Erkek v e a l t b i l e zt l
l k nce mont e ad i ni z
Dud ak st i rekl i b as n)
t a r a f t a ol ma l d r
ekiUO- Takm V-halka montaj ekli
ixelgel4- alma Basncna (Bar) Gre Takm V-Halka Seimi
V-Halka
says
3
4
5
6
Homojen
kauuk
35
100
200
350
Bezli
kauuk
35
2000
350
700
Deri
35
150
400
1400
PTFR
35
70
200
350
5-36
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ift etkili pistonlarda ters ynlerde iki ayr takm halka kullanlr. Eer geri dn basnc dkse ve geri
dnte dk verime izin verilirse tek takm halka kullanmak mmkndr.
PT FE V-H alkalar
PTFF. ok iyi kimyasal ve sl direnci, ok dk srtnme katsays ve kayma zellii nedeniyle eksenel ha-
reketlerde ve dk devirli millerde szdrmazlk eleman malzemesi olarak kullanlr. zellikle asitli ve zc
ortamlarda kullanlmas yelenir. Srtnmenin ok dk olmas, halka mrn uzun sreli klar. Takm halka
eklinde kullanldnda erkek ve dii balklar metal ya da PTFE den olabilir. 315 bar basnca, -260C'den
+260O scakla dein uygulama koullarnda baarldr.
Eksenel ve srekli hareketlerde 0,5 m/s. kesintili hareketlerde 1,5 m/s yzey hzna dek kullanlr.
Dnen ve srekli harketlerde 0,5 m/s, kesintili hareketlerde 0,4 m/s yzey hzna dek kullanlr.
Deiken scaklklarda ya da dnme hareketlerinde szdrmazlk salanmas iin takm halkaya enaz 75 N
deerinde yay basks uygulamak gerekir. Yay yk deeri ortalama evre uzunluuna gre cm'de 20 N seilme-
lidir. Ykleme yn basnl ortam ile ayn ynde olmaldr (ekil.41A). Eer yay kar tarafa yerletirilmek is-
tenirse (ekil.41B) n ykleme, maksimum basnca uygun seilmelidir.
P < 30 bar : 3 takm halka
30 ^ P ^ 100 bar : 4 takm halka
100 < P ^ 350 bar : 5 takm halka
Yal n z V H alkalarPTFE
ekil.41- PTFE takm halka montaj
Piston Keeleri
Eksenel hareketlerde szdrmazlk salayan btn elemanlar piston szdrmazl iin uygun olabilir. Yalnz
pistonlarda kullanlan piston ba lastii bu i iin amalanm zel bir kee trdr, tik kez hidrolik endstri-
sinde deri malzemeden yaplmtr. Deri bug' de kaba yzeyler iin kullanlmaktadr. Piston ba lastii dier
bezli szdrmazlk elemanlarna gre ucuzdur Yatay almada, piston -silindir boluunun fazla olduu ya da
geni toleransl silindirlerde baarl sonu verir.
Piston ba lastii basnta szdrma/.lk iin tasarlanmtr, ince kesitine karn dudaktaki esneklik silindir-
le srekli sk temasta bulunmasn ve bylece ok dk basnlarda szdrmazl salar. Tek ynl szdirmaz-
5-37
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
lk elemandr. Ancak iki tanesinin taban tabana monte edilmesi ile ortadaki blgenin havalandrlmasna gerek
kalmadan her iki ynde de szdrmazlk salar. Uygulamadaki basan montajdaki dikkat, piston tasarm, kee
malzemesi ve profili ile yakndan ilgilidir. 0,05 m/s hza dek 40 bar, 0,3 m/s hza dek 10 bar basnlarda kullan-
lr.
Y u varlak tab an I D ik kenar 1 u b anl Garter yay I
ek.42- Piston keesi tipleri
ki tane piston plakasnn arasna sktrlarak monte edilir. Byk aplarda vida ile balant glendirilir.
Plakalarn tam bir dayanak salamas sktrma basncnn kontrol asndan ok nemlidir. An sktrma
kee tabann bozar. Yetersiz sktrma ise yana doru harekete izin vereceinden sakncaldr. Plaka zerine
alan kanallar piston ba lastiinin plaka zerinde kaymasna engel olur.
Keenin pistonu tayarak yan yklerin etkisi altnda kalmas nlenmeli, tama mekanik yoldan salanmal-
dr.
Piston ba lastii ile szdrmazl salanan pistonlarda tasarm srasnda dikkat edilecek noktalar unlardr
(ekil.43):
A- Tama plakas : Silindir ile arasndaki boluk olanaklar lsnde dar olmaldr. zellikle basnl hid-
rolik sistemlerde bu ok nemlidir.
B- Taban boluu : Piston ba lastiinin basnta uyum gsterebilmesi iin yeterli boluk salanmaldr.
C- Balant seldi : Piston ba lastii sk ekilde monte edilmeli, ancak tabann sktrma oran %10 u
gememelidir. Balant ekli yeterli salaml salamal ve alma srasnda gevemeyi nlemek iin
kontra somun ile kilitlenmelidir. Yksek basnta piston palakalan metal metale dayanacak ekilde sk-
tnlmal, basn altnda lastik taban anmamaldr.
D- Oyuklar: Plaka zerine lastik ile temas edecek ekilde alacak oyuklar, piston ba lastiinin yerinden
kaymasn engeller.
E- Silindir ucunun lastie zarar vermemesi iin 15pah krlmaldr. Pah ap serbest durumda dudak d a-
pndan byk olmaldr.
Baarl montaij ve szdrmazlk iin piston ba llendirilmesinde piston ba lastii yapmcsnn neri-
lerine uyulmaldr.
5-38
ekil.43- Piston keesi tasarm
SIZDIRMAZI.IK ELEMANLARI
M il S yrclar ve K azyclar
Mil synclan, sync ya da kazyc etkileri nedeniyle eksenel hareketli millerde kullanlrlar. Mil zerin-
deki toz, kir ve benzeri maddeleri sprerek makinann i ksmlarn korurlar. En fa/la bilinen uygulama haval
ve hidrolik silindirlerde pistonla birlikte ieriye yabanc maddelerin girmesini nlemek amacyla kullanlmasdr.
Bu uygulamada mil sync tmyle koruyucu elemandr. Szdrmazl salamak iin aynca szdrn azlk ele-
man kullanmak gerekir.
Mil sync (wiper) ve mil kazyc (scraper) sk sk ayn anlamda kullanlmasna karn arada nemli ayr-
lk vardr, syrma olay nazik hareket anlamndadr, sync ince ve esnek dudak gerektirir. Kazma olay ise
daha sert bir harekettir. Daha sert ve kat dudak gerektirir. Bir baka aynlk ise sync szdrmazlk eleman
gibi davranabilir. Oysa kazycnn szdrmazlk etkisi yoktur. Yalnz yzey kirlenmesinin nne geerek yar-
dmc olur. Her iki eleman da ekil olarak dudak altna yabanc maddelerin birikmesine yol amamaldr ve sz-
drmazlk iin kesinlikle ayr kee kullanlmaldr.
or
ekil.44- Mil sync trleri
Mil Sync Trleri
- Dikdrtgen kesitli synclar
- Al kesitli synclar
- zel kesitli synclar
5-39
SI/DIRMAZLIK ELEMANLARI
fj-kil.45- zel kesitli syrclar (esnek dudak)
Metal Kazyclar (Metal-Scrapers)
Elastomer syuclar ya da kazyclar andrc ortamdan kolayca etkilendiklerinden daha ar koullarda
al kazyc kullanlmas nerilir. ekil.46 daki metal kazyc piiu ve nitil kauuk malzemeden iki ayr ele-
dan olumutur. Bunlar metal bilezik iine kapatlarak yerletirilir.
metal
mandan
Pirin elemann eksenel kaklklara uyum salamas iin d apnn bilezik apndan 0,5 mm kk olma-
s ve mile dik ynde hareket etmesi gerekir. alma uasnda nce pirin kazyc yabanc ve andrc para-
cklar mil yzeyinden kazr. Arla kalan daha kk paracklar ise toz, su damlas gibi kauuk eleman syrr.
1 m/s mil hzna dek kullanlr. Kazyc btnnn montaj yuvaya sk aklarak yaplr.
R. S 0.5 pm
ekil.-16- Metal ka/.yc montaj
PFTE Yataklar
zellikle yksek hzda alan pmatik pistonlarda kendi kendine yalama ve srtnmenin ok az olmas
istendiinde PTFE yataklar gelimi tasarm biimidir. Dolgulu FTE yan yklere kar da direnli olduundan
eksen kaklklarnda silindir izilmesine kar koruyucudur. Yap-kay zelliinin PETE de olmamas balan-
g almalarnda da kolay hacket zellii salar. PTE yatak kullanldnda piston malzemesinin zel dkm
ya da bronzdan retilmesi gerekmez.
PFTE malzemeden kesik halkalar dnen ve eksenel hareketlerde yataklama grevi yannda kauuk malzeme-
nin kullanma snrnn zerinde szdrma/.lk eleman olarak ta kullanlrlar. Halkann birleme yerinde szma-
nn en az dzeyde olmas iin kesme biimi nem kazanr (ekil.47).
PTFE halkalar ile statik durumda da szdumazlk iin kauuk o-halkas ile temas yzeyine srekli bask yap-
mas salanr.
5-40
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
A I kes im a Im
Kademeli kesim D U z kesim A l kesim
( zel ( D ner i har eketH E kr enel har eket)
U yg u I ar ca I a< ~ da )
ekil.47- PT FE yataklarda kesimbiimleri
alma K oullar
- Standart elemanlar ile 400 bara dein, zel tasarm ile 1000 bar basnca dein ve 5 m/s hza dein kullan-
lrlar.
- Kar yzeyin en az 45 HRC sertliinde ve 0,2 ile 0,4 jm yzey przllnde olmas istenir.
- Kullanma scakl o-halkas malzemesine baldr. Kauuk o-halkas kullanlmaz ise PFTE yataklar
260C scakla dek uygundurlar.
- Srtnme katsays Ra = 0,4 |im elik yzeyde ve orta ykte yasz 0.10 ile 0,15 arasndadr, yalandn-
da bu deer 0,04 ile 0,07 arasndadr.
PFTE yataklarda anmann sabit ve kontroll olmas isteniyorsa PV deerini (PV = basn x hz) scakla
gre smrlamak gerekir. ekil.48 de PV snn belirlenmitir.
5-41
SIZDIRMAZLK ELEMANLARI
90
0
70
0
R -
d
a
N

c
m
Z
U
l

y

k
O
z
g
\
N
S
s
s
I
=1
s
S
V
s
\
s
s
s
\
L
s
|
T
i[r
W
hk
%
=--
il
.JL
41
^1
1 ama 38 mm s
-4- -i
\
r
s H.
K. \
120
* y .!,,.

90 60
w;i5ie
i :
H . -ul
^b
l_
|
Pffi
M ;
_ t"
1
-----
H z V : m. mi n
0 -60 l
- 1
ekil.48- PTFE yataklarda maksimum PV snr
4. STATK S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI (CON T A L A R)
Flan yzeyleri kapatldklarnda alnlan yzde yz temas edebilse yzeyler arasnda szdrmazlk salamak
iin conta kullanmaya gerek yoktur. Nitekim leplenen yzeylerde bu durum bir lde salanabilmektedir.
An..:ak pahal yntem olmasna karn gvenilir deildir. Pratikte flan yzeylerindeki przllklerin, atklkla-
neden olduu szmay nlemek iin esneme ve skabilme zellii olan malzemeler kullanlr. Basn ok az
bile olsa belli bir minimum deerde sktrmaldrlar.
Statik szdrmazlk elemanlarn alma ekline gre iki gnba ayrabiliriz :
1- Basn karsnda otomatik olarak davranan elemanlar. Bunlar basn arttka yzeye daha fazla bask
yaparlar. U-halkas, o-halkas gibi.
2- Szdrmazlk etkisi sktrma oranna bal olan elemanlar ya da contalar.
Conta zerine etki eden kuvvetler unlardr (ekil.49):
1- Sktrma kuvveti
2- Hidrolik kuvvet
3- Akkan kuvveti
: Montaj srasnda contay sktrmak iin uygulanan kuvvet.
: alma srasnda sktrma kuvvetine ters ynde etki eden ve kapa a-
maya alan kuvvet.
: basn nedeniyle kapak aralndan contay akmaya zorlayan kuvvet.
5-42
JV
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ekil.49- Conta zerine etki eden kuvvetler
Conta malzemesinin akmasn nlemek ve alma srasnda conta konumunu korumak iin net sktrma
kuvveti (sktrma kuvveti - hidrostatik kuvvet) basncn yarataca yan kuvvetten daha fazla olmal ve gven-
lik katsays olarak en az 2 seilmelidir. Malzemenin skma kuvveti zamanla azalaca iin srekli kalclk de-
eri yksek malzeme kullanldnda gvenlik katsays daha da arttrlmaldr.
Contalarda statik srtnme katsaysn azaltmamak iin montajdan nce yzeylerine gres, ya srlmemeli-
dir. Conta alma scaklna ulatktan 1 saat sonra flan civatalar montaj momenti ile yeniden sklmaldr.
ekil.50- Flan civatalar sktrma sras
5-43
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Flan yzeylerinin kalitesi conta kalnln, skabilirliini ve malzeme tipini belirtmek asndan nemli-
dir. Dk sertlikteki malzemeler, kaba yzeylere daha iyi uyum gsterirler. Akma direnleri azdr ya da ortama
direnli olmayabilirler. Sert malzeme seildiinde flan yzey kalitesini de arttrmak gerekir. ok iyi yzey kali-
tesinin getirecei maliyet gereksiz olabilir. nk conta malzemesinin zellii ile yzey kalitesi arasndaki iliki
deerlendirildiinde daha iyi zm bulunabilir. ok iyi yzey kalitesi sert malzemenin tutunmasna engel olaca-
ndan akmay kolaylatrc etkisi olur. Flan yzeyinde ak ynne dik kalem izlerinin olmas, contann tu-
tunmasna yardmc olduundan zellikle istenir.
rnek : BS1560 numaral ingiliz standardnda.
1- 304.8 mm'den kk nominal apta flanlarda 0,12 mm apta vvarlak ulu kalemle 0,03 mm spiral izler
2- 304.8 mm'den byk nominal apta flanlarda 0,25 mm apta yuvarlak ulu kalemle 0.0> mm spiral
izler nerilir.
Ancak, spiral izler zellikle gazl ortamda szma jolu olabileceinden emerkez i/ler ile daha iyi sonu al-
nr.
Flan yzeylerinin, basnta ekil bozukluuna uramamas iin civatalarn yerleri ve says belirlenirken ta-
ma direncinin yannda, flan yzeyinde dzgn gerilim dalm saladna dikkat edilmelidir. Standart flan
tasarmlarnda hu etkenler dikkate alnmtr.
Conta kalnl flan yzeyinin kalitesi (przllk ve arpklk) ve conta malzemesi zellii (esneklik ve
maksimum yzey gerilmesi) ile ilgilidir. Genellikle conta malzemesinin kalnl arttka esneklik direnci azal-
maktadr. Ayn zamanda kaln contalarda kapak aral fazla olacandan ortamn etkiledii alan ve alma ba-
sncnn conta yan yzeyinde oluturaca kuvvet fazlalar. Akma ve paralanma olasl artr. Bu nedenle
eer flanlarn yzey kalitesi uygun ise, olduka ince conta malzemesi kullanlmaldr.
. . . . , i, i - 2 x Maksimum yzey przll (R,) x 100
Minimum conta kalnl = '- 1-*- 2-
% 100 sktrma oran
Conta genilii conta kalnlnn iki katndan daha az olmamaldr. Eer contada yzey gerilimi ok fazla
ise szma nedeni olabilir. nk conta esnekliini yitirir ve flan yzeyine bask yapamaz. Bu nedenle sktr-
ma kuvveti malzeme tipine gre snrlandrlmaldr. Belli bir malzeme iin izin verilen maksimum yzey gerili-
mi ortam scakl ve kalnla baldr. Ayn ekilde souk koullarda scak ortama gre daha fazla yzey geri-
limine izin verilir.
Contann kaplad alan fazla ise orta basnlarda da hidrostatik kuvvet ok fazla olabilir. Bu durumda cva-
talarn oluturduu sktrma kuvveti, conta kalnl iin belirtilen maksimum yzey gerilimini aabilir.
Minimum montaj geriliminin (toplam cvata kuvveti / conta alan) contann tayaca maksimum yzey ge-
rilimini at durumlarda aadaki yollara bavurulur :
1- Daha geni conta kullanmak gerekir. Bu ancak conta boyutlarnn daha nceden belirlenmedii durumlar-
da yaplr.
2- Daha ince conta kullanmak gerekir. Bu durumda flan yzey kalitesi de arttrlmaldr.
3- Daha fazla yzey gerilimini tayabilen malzeme seilmelidir. Tel destekli ya da sipiral sarml conta
malzemeleri daha fazla yzey gerilimine direnlidir.
Isl genleme sonucu ortaya kan kuvvetler ar yzey gerilimi yaratarak contay atlatabilir. Souma ne-
deniyle olaan bzlme ise szdrmazlk iin gerekli minimum yzey gerilimini azaltabilir. Her iki durumda da
en uygun zm, boyutsal ayrlklar karlayacak krk ya da benzeri eleman kullanmdr.
Contalar ekil lleri asndan iki gruba ayrlabilir.
1- Tam flan yzeyine yerletirilen contalar : D ap flan d apna eittir, i ap da flan i apma
yakndr. Balant cvatalar conta zerine alan deliklerden geer. Cvatalar contay yan yklere kar
sahitletirdiinden contann yerinde oynama ve sktrma srasnda flann deforme olma olasl
azdr. Ancak geni yzey olduu iin sakncas olabilir.
2- Contalar ile flan i ap arasna yerletirilen contalar : Daha kk yzey kapladklarndan daha az s-
ktrma kuvveti ile daha fazla i basnca direnlidirler.
ok eitli conta ekilleri olduu iin montaj ekli ile ilgili genel kurallar sakncal olabilir. Ancak, contalar
yerlerine taklmadan nce flan ve conta yzeyleri temizlenmeli, atlak ve pasl yzeylere bakm yaplmal, eski
conta artklar temizlenmelidir.
5-44
li li
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Genelde contalar kuru olarak yerletirilir. Ancak, montaj tasarm szdrmazlk iin yeterli sktrma kuvve-
tine izin vermiyorsa, zellikle gaz szdrmazlnda, araya tampon sv konulmas nerilir. Yksek basnlarda
zel dikkat gsterilmeli, conta reticisinin nerilerine uyulmaldr.
Contalk L evha Gereleri ile lgili T anmlar Ve D eneyler
Contalk levha : Birbiriyle karlkl balanan ve sktrlan iki parann yzeyleri arasnda szdrmazlk
salayan contalarn yapmnda kullanlan asl madde ve balayc kalmdan yaplm levha halinde malzeme-
dir.
Skabilme oran (skabililik) : Contalk levhalarn n yklemeden sonraki kalnl ile deney yk yk-
lenmesinden sonra oluan kalnl arasndaki farkn n yklemeden sonraki kalnlna orandr (% olarak be-
lirtilir).
zgl esneklik oram (elastik dnm) : Deney yk kaldrldktan sonraki kalnlk ile n yk ve deney
yk altndaki kalnlk arasndaki farkn, n yk altndaki kalnlk ile n yk ve deney yk altndaki kalnla
orandr.
Deney yntemi : artnamede belirtilen ekilde hazulanan deney paralarna nce 15 saniye sreyle n yk
uygulanr ve kalnlk So llr, hemen sonra deney yk uygulanr ve 1 dakika sre ile sabit tutulur. Bu durum-
da kalnlk yeniden llr S. Deney yk n ykleme deerine drldkten 1 dakika sonra kalnlk S2 yeni-
den llr. Bu deerlerden skabilme oran ve zgl esneklik aadaki formllerle hesaplanr.
Skabilme oran (%) =
S
" *
S
. 100
So
zgl esneklik (%) =
S,, - S,
. 100
Basn
gstergesi
Termokup
yuvas1
A yak
ekil.51- Conta szdrmazlk deneyi
5-45
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
En az kez malzemenin deiik noktalarnda uygulanaak elde edilen deerlerin ortalamas alnr.
Contalk levhalarla ilgili zellikler ve deney yntemleri TS 2241 (Asbest esasl), TS 2355 (Kauuk esasl),
TS 2647 (Mantar esasl), TS 2648 (Organik lif esasl) no.lu Trk Standartlarnda geni ekilde belirtilmitir.
ekil.52- Flanlurda szdrma/lk eleman kullanma biimleri
Amyantt contalar : lk kez 1895 ylnda Richar Klinger tarafndan amyant liflerinin az miktarda kauuk ile
balanmasndan elde edilmitir. Klinger kelimesinin sonuna Almanca kauuk "Gummi" kelimesinin son harfi ve
amyant "Asbest" kelimesinin son harfi eklenerek "Kligerit" ticari ismi ile tantlmtr. Gnmzde Amyantl
conta, Asbestli conta ya da Klingerit ayn anlamda kullanlmaktadr. Deiik uygulamalar iin gelitirilmi tip-
leri vardr.
Genel zellikleri
- Esnek olduu iin tama ve montaj kolayl vardr.
- Yksek bask kuvvetlerine direnlidir.
>C A
i
11
Yksek scaklklarda balayc kauuun sertlemesine ve esnekliini kaybetmesine karn, amyant esnekli- '"ite
ini korur. jJHfjt
m:
5-46
S I ZD I RM A ZL I K E T .FM A N L A RI
izelge.15- Conta T asarmH atalar ve zmleri
H A T A
N F. P E N t COZM
K enara yakn cvata
delikleri
M ontaj srasnda delik-
ler kopabilir.
D elik yerine yark ya da
kulak
2- ok kk delikler ya
da dairesel olmayan
delikler.
Mont aj gf yarat r 2,5 mm'den kk delikten
kann. ok gerekirse ya-
rk kullann.
3- K opartma yeri iin
dikdrtgen delikler
D ikdrtgen biim paha-
l kalp gerektirir.
B asit yarklar.
T oplam boyuta oranla
ok ince kcn.rlar
D epolama ve montajda
fire oran fazla olur,
kopma direnci fazla
malzeme gerektirir.
T asarm srasnda conta
eklini de dnn
5- Conta llerine metal
toleranslarnn verilmesi
-K ullanlabilecek para-
lar red edilir.
-Gerek toleranslarn
kabul istei iin gr-
meler ve zaman gerek-
tirit.
-T eslimatlar geciktirir.
-K alp ve para maliyet-
lerini arttrr.
Genelde conta malzemeleri
skabilir tiptedir. B ir ou
nemden etkilenir.S tandard
ve ticari toleranslar uygu-*
lamaya aln.
6- K elerde radys
Paralar kalplanmyorsa
radysler ek ilem ve
yksek maliyet demektir
Genelde contalar yerine
uyum gsterirler. Fonksiyo-
nel olmadka metal par-
alardan kopya biimler
kullanmayn
7- K esik zerine bindiril-
mi' conta eklemeleri
K esme ve yaptrma iin
ek masraf. D zgn ek-
lem -. alanamaz.
K alpta kesilmi krlang
kuyruu eklemeler.
t_t
Amyant anorganik doal madenin paralanmas ile elde edildiinden ine eklindedir. Lif uzunluu malze-
menin mekanik direncini, balayc malzeme tipi ise kimyasal direncini etkiler. Ortama uygun olmayan balayc
malzeme contann toplam mekanik direncini de azaltr.
Sktrlm amyant conta retiminde balayc polimer, zc ile inceltilerek amyant lifleri ile iyice ka-
rtrlr. Her lif polimer ile kaplanacak ve homojen karm elde edilecek ekilde kartrma yaplmaldr.
Daha sonra karm scak merdaneden geirilerek istenilen kalnla getirilir. /iicden hibir iz kalmamaldr.
5-47
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Amyant en fazla 540C scakla direnlidir, ancak scaklk arttka kopma direnci azalr. 130 bar basnca
dek kullanlr.
Amyant liflerinin dokunmasyla elde edilen amyant bezi, kauuk ile duyurulduunda esnek ve ok bozuk y-
zeylerde kullanlan bir conta malzemesi elde edilir. 230C buhar scaklna dek kazan kapaklarnda kullanlr.
Baca gaz, dizel motor egzostu gibi dk basnl sistemlerde 500C scakla dek kullanlr. An basnta es-
nekliini yitirir. En fazla 20 bar basnca uygundur. Amyantn kanserojen madde saylmas salk asndan kul-
lanma alanlarn kstlamaktadr.
izelgc.16- A myantt Contalarda Yzey Gerilimi ve Flan Yzey K alitesine Gre
K ullanlacak E n A z Conta K alnl (T )
Yzey Gerilimi
daN / cm
2
100
200
500
750
1000
F L A N Y Z E Y K A L T E S
T orna, Vreze
V
t mm
5(2)
4(2)
3(1,5)
(1.5)
(D
T orna, T aslama
W
t mm
1,5(1)
1 (0,75)
0,75 (0,75)
0,75 (0,5)
0,5 (0,5)
T aslama
vvv
t mm
0,5
0,5
0,3
0,3
0,3
izelge. 17- A myant Conta K alnlna Gre zinVerilenM aksimumYzeyGerilimleri
Conta kalnl
t mm
0,5
0,75
1
1,5
2
3
300C
P daN /cm
2
1400
1100
960
750
600
400
S ouk
2000
1600
1400
1100
900
600
i*.-- '
Mantarl contalar : Mantar bir cins mee aacndan elde edilen esnek ve organik bir madde olup, en basit
conta malzemelerinden biridir. ie kapaklarnda szdrmazhk eleman olaak kullanlmas ok eskilere dayanr.
Doal mantarn mekanik direncinin az olmas, kolayca paralanmas, mantarn deiik malzemelerle karm
halinde kullanlmasna yol amtr.
Mantar kullanlmasn avantajl klan etkenler :
1 - Mantar hafif malzemedir ve birok svya, iklim koullarna direnlidir.
2- ok yksek srtnme katsays vardr, yzeyi kaygan deildir.
3- Skrld zaman yan yzeylerde tama yapmaz. Elastomer malzemeler sktrld zaman hacimle-
ri sabit kalr. Bu nedenle dier boyutlarda byme oluur. Mantar ise hacimsel olarak klebilir.
4- Scaklk ve nem gibi atmosfer koullarndaki deimelerde, lsel kararlln korur.
5- Is iletkenlii ok azdr. ok iyi izolasyon zellii vardr.
fcw -"
5-48
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Mantarn mekanik zelliklerini gelitirmek iin kauuk ile birlikte karm yaplmas en yaygn yntemdir.
Kauuk mekanik diren ve sktnlabilme zelliini arttrr, mantar ise boyutsal kararllk salar.
Mantar-kauuk karmlarnda fiziksel zellikleri belirleyen en nemli etken kauuk-mantar oranlardr.
Mantar oran arttka contay sktrmak iin daha az g gerekir, kauuk oran arttka karmn srekli kal-
clk direnci artar. Uygulamada baar salamak iin uygun karm orannn belirlenmesi nemlidir. Uygun
yuva ve yzeylerde %30 sktrma oran ile statik szdrmazlk nerilir.
Kauuun mantarla kartrlmasyla elde edilen dier stn zellikleri :
Daha az sktrma basnc ile szdrmazlk salanr. nk elastomer dolgu szdrmazlk yzeyinde
daha iyi uyum salar, yzey przlerini doldurur.
- Maksimum scaklk snr, kullanlan kauuk tipine bal olarak, saf mantara gre daha fazladr. Kauuk-
mantar kam malzemeden yaplan eitli ekildeki contalar zellikle otomotiv sanayiinde motor ka-
paklarnda statik szdrmazlk eleman olarak kullanlrlar. Nitril en ok kullanlan katk kauuudur.
120C nin zerinde scaklklarda poliakrilik kauuk kullanlr. Saf mantar 150C scakla kadar kullan-
lr, ancak 70C nin zerinde kalclk deeri ok ktdr.
Mantar ya ve zclere kar direnlidir, ancak asit ve alkali ortamda, suyla devaml temasta direnli
deildir. Sentetik kauuk ile kartrldnda kimyasal dilenci artar.
Kauuklu mantar kesme kalplarnda karmak biimlerde ve hassas llerde biimlendirilir.
Kauuklu mantar dnda, protein ve reine katkl mantar da conta malzemesi olarak kullanlr.
Protein (kasein) katkl contalar antifrizlere dayankldr ancak suya dayankszdr. Reine (fenolformalde-
hit) katkl contalar bakterilere ve antifrizlere dayankl, suya dayankszdr. Bunlar tekstil, kat, alminyum
takviyeli olabilirler.
Mantarl contalk malzemeler genellikle levha ekillide retilip zunba ile istenen biimde kesilirler. Genel
grnleri : Yzeyleri przsz, beresiz ve atlaksz, yaps homojen olmal, destekler ayrlmamaldr. Kesile-
rek biimlendirilen contalarn kenarlar dzgn ve teiniz kesilmi olmaldr. Kalnlk toleranslar 0,1 x nomi-
nal kalnlk iinde olmaldr (ou kez eksi ynde toleransa izin verilmez).
Kat contalar : Kat malzemeden yaplan contalar kesilerek elde edilir. Olduu gibi ya da uygun bir ortam-
da doyurulmu ekilde kullanlrlar. Sv szdrmazlnda pek kullanlmazlar, daha ok toza kar uygundurlar.
Nem karsnda lsel kararllklarn koruyamamalarna ramen, benzin, petrol ve organik zclere kar
direnci arttrlm tipleri zellikle otomotiv karbralr kapaklarnda ya da ilenmi dkm paralar arasnda sta-
tik szdrmazlk salarlar. Scaklk direnleri 120C ye kadardr. En ok kullanlan tr Maline kenevirinden ya-
plandr.
Kauuk contalar : Kauuk conta denildiinde ilk akla gelen dik kenar kesitli halkalardr. Borudan kesilerek
yapldklarndan apak temizleme ilemi yoktur. En ucuz szdrmazlk elemanlarndan saylrlar. Conta malze-
mesi olarak kullanldnda dikkat edilmesi gereken en nemli nokta sktrldnda hacimsel olarak klme-
mesi, yan yzeylere doru bymesidir. Bu elastomerlerin sktrlamaz olma zelliinden kaynaklanr. Kuvvet
uygulandka yan yzeylere tama eilimini azaltmak iin kauuk karunndaki dolgu maddelerinin seimine
dikkat edilir ya da bezli kauuk, tel rg kauuk gibi birleik malzemelerden conta yaplr.
Dik kenar kesitli contalar o-halkalarnm yerine ucuz zm olmas iin dnlmtr. Standart tipleri o-
halkas yuvalarna uygun llendirilmitir. Kalptan ya da borudan kesilerek elde edildikleri gibi, tabakadan
preste kesilerek te ok duyarl lde, az miktardaki sipariler iin elde edilirler. Dinamik szdrmazlk eleman
olarak kullanldklarnda srtnme alanlar ok fazla olduundan uygun deillerdir. Baz uygulamalarda o-
halkalarna kar tek avantajlar yuva iini daha fazla doldurduklarndan basn deimelerinde hareketleri daha
azdr.
Conta olarak kullanldklarnda tasarm ilkeleri (ckil.53) :
Maksimum conta kesit alan, miminum yuva kesit alannn %95 inden fazla olmamaldr.
Montajda burulmay nlemek iin D ls E nin en az iki kat olmaldr.
Sktrma oran malzeminin tipine ve sertliine bal olarak %10 ile %30 arasnda deiir.
30 bar basnca dein dinamik szdrmazlk eleman olarak ta kullanlrlar. Dinamik szdrmazlk eleman
olarak kullanldklarnda tasarm ilkeleri :
Halka kesit alam, piston yuvas kesit alanndan yaklak %20 kk olmaldr.
5-49
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ekil.53- K are kesitli kauuk contalarn statik szdrmazlk eleman olarak kullanlmas
apsal kalnlk (D), yuva derinliinden (D') yaklak %10 fazla olmaldr. Srtnmenin azaltlmak istendii
durumlarda bu oran azaltlabilir.
- Halka kalnl E piston ile silindir arasndaki boluun en az 4 kat olmaldr.
- D en az 2E denli olmaldr.
Halka piston yuvasna yerletirildiinde yaklak %4 orannda gerdirilmelidir.
Sal hidrolik contalar: Kaplin, flan ve civata balantlarnda szdrmazln salanmas iin dz meta] bi-
lezie dayiresel ya da trapez kesitli elastomer bal conta kullanm kolay ve uzun mrl zmdr. Bu tip con-
talar iten ya da dtan elastomer kapl olup, alma ortamna gre sac ve elastomer malzeme seimi nemlidir.
Szdrmazlk elastomer ksmn sktnlmasyla salanr. Metal bilezik sktrma miktarn denetler ve basn
altnda elastomer malzemenin akmasn nler. Sktrmadan sonra elastomerin sl genlemesine ya da ime-
sine izin verecek boluk salanmaldr. Sal hidrolik conta seerken i ap monte edildii delik apndan daha
byk olmaldr. Montajda dikkat edilecek noktalar :
- Conta bir kilitleme pulu olmayp sktrma ve merkezleme zenle yaplmaldr.
- ten dudakl contalar dudan delik iine girmesini nlemek iin conta d aptan merkezlenmelidir
(ekil.54).
Yuva iine yerletirildiinde : p 1000 bar
Yuva yok ise : d S 40 mm p S 400 bar
d > 40 p 250 bar
Sktrma basnc balama eleman iin belirtilen maksimum sktrma kuvvetine, ortam ve alma scak-
l ise elastomer malzemeye baldr. Kimyasal etkiye kar sac ksmnn pirin ya da inko kapl olmas gere-
kir.
5-50
II Tll
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
C H13
Dor u
S slI hi
ap
miktar da
rnek :
conta i
1 0 H 1 4 =
d min. =
S ki t in madan 3nce
dr o l k co nta kullan m nda
d" nln v ida deliinden b elli
byllk o lmas g er ekir .
1 0 H 1 4 del k iin uyg un
ap
1 0 , 36 mm
1 0 , 36 + 0 , 5 = 1 0,86 mm
S k t r ld ktan so nr a
Vida delii(b )
<
6 -
1 0 -
20 -
40 '
6
- 1 0
2 0
- 40
d
+ 0
tO
0
0
*1
n
,4
,5
,7
,9
,1
ekil.54- S adi hidrolik conta montaj
Metal halkalar : Metal halkalar masif, ii bo ve ii bo evresi yark olmak zere tiptirler. Uygulama
alanlar kstldr. Elastomer o-halkalarna kar avantajlar, daha yksek ve daha dk scaklklarda kullanla-
bilmeleridir. Kaplama yaplarak ortama direnleri arttrlr. Bakr, kadmium. nikel, gm, altn, PTFF. kaplama
malzemesi olarak kullanlr. zellikle gaz szdrmazlnda kaplama kesinlikle gereklidir.
Szdrmadk macunlar ve sv contalar : Daha kolay bakm ve onanm iin kendiliinden sertleip contala-
abilen sv macunlar, ka, fiber mantar contalarn yerine kullanlmaktadr. Bu tip contahk macunlar aadaki
uygulamalarda yaygn kullanlr. Dinamik szdrmazlkta kullanlmaz.
1. Dili boru balantlarnda szdrmazbk.
2. Flanlarda szdrmazlk.
3. Gzenekli dkm ve toz metal paralarda szdrmazlk.
Boru balantlarnda szdrmazlk : Boru balantlarndaki szdrmazlk nedenleri unlardr :
- Metal ile metalin %100 temas salanamaz.
- Diler zrl olabilir.
- Zayf sktrma momenti.
- Scaklk deiimleri.
- Yetersiz szdrmazlk nlemi.
- Titreim, darbe.
- Yanl montaj.
- Ar basn.
- Zayf boru tamalar.
- Uygun olmayan malzeme.
5-51
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Boru balantlarnda uygun malzeme ve montaj koullan salandnda szdrmazlk salanmas iin drt
zm vardr:
1. Vernik : Kuruyan ya da kurumayan vernikler en eski szdumazlk arelerinden biridir. Zayf ba yaptk-
larndan ve uucu maddeler kaybolduunda ekme olacandan emin zm deildir.
2. Malzemenin akmas : Szdumazlk blgesi snrl bir alandr, kuvvet ise snu'szdr. Temas blgesinde
metalin akmasn salayacak kuvvette skldnda szma yollan kapanr, %98 etkilidir.
3. Elastomer contalar: O-halkalar ve sal hidrolik contalar ok etkili zmdrler. Ancak montaj ek ii-
lii gerektirir. Yksek basnl sistemlerde boru balantlar iin en iyi zm saylr.
- PTFE bant dk srtnme ve yalayc zellii nedeniyle boru dilerine sanlarak kullanlan bir ele-
mandr. Nemlenince ien keten, kenevir pamuk iplii de ayn amala kullanlr. Ancak PTFE nin s-
tnl daha ok di sklmasna engel yaratmaz. Kopan paracklar akkana karableceindcn sa-
kncal yan vardr.
- Akrilik lateks esasl maddeler boru balantlarnn erkek diine uygulanr. Hava, su ve orta basnta
hidrolik sistemlerde kullanlr. Skabildi zellikleri olmadndan yaylma iin belli bir hacim gerek-
tirirler ve tam kilitleme yaplamaz.
4. Anaerobik akrilik reineler: Anaerobik havasz ortamda pien, sertleen anlamndadr. Teknolojide yeni
saylan bu tip macunlarn zellikleri unlardr :
- Havasz ortamda sertletiklerinden, montajdan nce sertlemez, mr azalmaz.
- PTFE dolgulu olanlarn yalama zellii vardr, montaj kolaylarr.
- Yksek stma zelliinden dolay di aralarn, atlaklar, izikleri doldurarak szma yollarn tkar.
- Monte edilen sistemde, dilerdeki szdrmazlk elkisi bozulmadan tekrar ayar yaplabilir.
- Balantlarn titreim ile gevemesini nler.
- Balantlar sklp tekrar taklabilir.
- Hat ve vanalarda kirletme yapmaz.
- Dayankl bir film tabakas halinde .Netletiklerinden, balantlarn yapsal direnlerini de arttrr. Olu-
um bu film tabakas kendiliinden paralanmaz, kuruyup dklemez, bzlmez.
- ieride ve darda kalan artklar bulamaya, tkanmaya meydan vermeden silinebilir ya da ierden d-
arya akan svyla atlr.
Flanslarda szdrmazlk : Flan szdrmazlnda klasik conta elemanlarna seenek olarak anaerobik reine-
ler ya da sv contalar kullanlmaktadr Oda scaklnda vulkanize olan sv silikon sertletiinde elastik ve s-
vya dayankl contadr. Katalizre gereksinme duymadan atmosfer ile temasta sertletiinden montajdan nce
bir sre bekletmek gerekir. Vulkanize olan ksm, yerinde ekil alan conta olarak adlandrlr (Formed in place
gasket FPG). Havada vulkanize olan ksm daha kalndr ve dans hareketlerine daha uyumludur. lk szdumaz-
lk iin daha fazla civala basnc gerekir ve contann bir taraf dansa yapmaz. Montajdan nce tamamen vulka-
nizasyon elde edilirse danslar contay bozmadan defalarca sklp taklabilir. Genellikle sv silikon contalar
toz keesi ya da dk basn keesi olarak kullanlr, nk bir yzeyinde yapma olmadndan, dansta
ime szmaya yol aar. Sv silikon uygulanan danslarda yzey yalardan temizlenmi olmaldr.
Anaerobik szdrmazlk macunlar, dimetakrilat eslerin zel maddeler ile karmndan elde edilir. Hava ile
temasta sv durumdadrlar, oksijen ile temaslar kesilince otomatik olarak polimerize olurlar ve montajdan sonra
sertleirler. Sertletikten sonra esnektirler, ancak silikondan daha az esnektirler. Metal ile metalin temasn sa-
larlar. Bu nedenle makia yaptrcs olarak adlandrlrlar.
Sv silikon ve anaerobik contalk macunlar arasnda seim yaplmak istendiinde,
Sertleme : Sv silikon 6.5 mm kalnla kadar anaerobik 0,75 mm kalnla kadar sertleir.
Scaklk : Sv silikon 250C scakla kadar anaerobik 150C scakla kadar kullanlr.
retim : Sv silikon serigrafi bask yaplmaz, anaerobik yaplabilir.
Flan : Sv silikon sac danslarda da uygulanabilir, anaerobik daha salam yapda dans gerektirir.
Esneklik : Sv silikonun kopma uzamas %50 anaeobiklerin %20-30 dolayndadr.
Flanslarda yerinde ekil alan sv conta malzemeleri kullanlmasnn stnlkleri :
- Daha fazla sktrma kuvveti uygulanabilir.
- Melal ile metal temas ettiinden conta gevemesi sorunu yoktur.
- Baz contalara gre daha ucuzdur.
- Karmak ekillere kolayca uygulanr, pahal kalplar gerektirmez.
- Akma meydana gelmez.
- Kimyasal maddelere direnlidir.
- Robot kullanmak srlebilirle olana vardr.
- Conta stoklama sorunu yoktur.
5-52
u I m
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
A nm ru lman ve b u r
yataklar n n sk g eme
ve kenetlenmes inde
0, 5 mm'ye dek c ontalar n
yerine
H i dro I i- k- p nmat i k
s is temlerdeki
s z d rmalar iin
G enel D oru ve b alant
s is temlerindeki s z d rmaz l k
s alanmas iin
ekil.55- Sv szdrmazlk malzemelerinin uygulama rnekleri
Gzenekli dkm ve tozmetal paralarda szdrmadk : Dkm ve toz metalrjisi ile elde edilen paralarda
da gzenekler arasnda szma nemli sorunlar yaratabilir. Gzenek dkm teknolojisinde fiziksel bir olayn
doal sonucudur. Karmak ekillerde kristal oluumu ve bzlme birbirine uygun olmadndan gzenek ka-
nlmazdr. Makro gzeneklerin, paray tekrar dkmekten baka aresi yoktur. Mikro gzeneklerin ise baz du-
rumlarda stnlkleri olduundan paa tasarmlarnda istenen zellik olabilir. Toz metalujisi ya da sinter metal
teknii ile elde edilen paralar doal olaak gzeneklidirler. Bu paralarn basnl sv sistemlerinde kullanlma-
s sv szdrmazlk maddelerinin gzeneklere emdirilmesi ile mmkndr. Bu amala kulanlan baz emdirme
malzemeleri unlardr :
Sodyum silikat : 240C ile 550C arasnda yksek scaklklarda kullanlan paralarda szmaya kar
ugundur. Akma direnci zayftr, iindeki su baharlatka bzlr.
Polyester reine : 0.2 mm ye kadar delikleri tkayabilir, kimyasal direnci iyidir, 240C ye kadar kullan-
lr. 135C de 1 ile 2 saat pime sresi vardr. Zehirli ortam yaratabileceinden uygulama srasnda hava-
landrma gerekir. Akmazl yksektir.
Dk akmazhkta s ile pien reineler : 240C nin altnda scaklklarda kullanlr. Buharlama nede-
ni ile szdrmazlk etkisini zamanla kaybeder.
Anaerobik reineler : 200C scakla kadar kullanlan, deiken akmazlklada, bzlme yapmayan,
anaerobik zellikte emdirme malzemesidir.
Emdirme dkm paralarda ilendikten sonra, fakat kaplama, boyama gibi yzey ilemlerinden nce yapl-
maldr. leme ile gzenekler aa kavuur, kaplama szdrmazlk etkisini daha da arttrr. Toz metalrjisinde
ise emdirme ilemeden nce yaplmaldr, nk reine ileme kolayln ve takm mrn arttrr.
Emdirme aadaki tekniklerle yaplr :
Islak vakum : Paralar vakum tank iine konur. 10 dakikalk vakum sresi uasnda tank iindeki ve g-
zeneklerdeki hava boaltlr. Daha sonra reine gzeneklere pskrtlr. kinci tankta ykama ile artk re-
ine temizlenir. Gzenek yzeyindeki reineleri piirmek iin nc tankta hzlandrc iine daldrlr.
Bylece d yzeyde de sertleme olur. Drdnc lankta son temizleme yaplr.
5-53
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Basnl slak vakum : Islak vakum tekniine benzer, ancak vakum sonunda tank iine basn uygulana-
rak reinenin gzenekleri daha iyi doldurmas salanr.
Kuru vakum : Bilinci tankta kuru vakum oluturulur. 10 dakika sonrada ikinci tanktaki reine vanadan
geerek birinci tanka dolar. Tanka basn uygulanr. Reine gzeneklere dolar, artk ksm ikinci tanka
geri dner. nc tankta merkezka kuvvet etkisiyle para yzeylerindeki reineler temizlenir. Daha
sonra hzlandrc ve temizleme ilemi uygulanr.
Basnl enjeksiyon : Tam otomatik ya da el ile yaplan emprenye tekniklerindendir. Para aparata bala-
nr, boluk reine ile doldurulur, reineye basn uygulanr, artk reine geriye toplanr ve para temizle-
nir. Hzlandrc ve temizleme ilemi uygulanl'.
Pskrtme : Gzenek yeri belli olan paralara pskrtme (spray) teknii uygulanr.
Pskrtme ileminden nce paralar temizlenir, pskrtme ilemi yaplr, pime tamamlanmas iin bekleti-
lir. Kaynaktaki klcal atlaklar ve kaynak terleme noktalan da bu tekinik ile onanlr. Tahta, seramik, fiberglas ve
dier doal gzenekli malzemelerde szdrmazlk etkisini arttrmak. Neme kar korumak amac ile reine em-
dirme teknikleri uygulanr.
5. SALMASTRALAR
Salmastarlar szdrmazlk elemanlarnn en eski biimlerinden bilidir. Kee gibi genel analamda szdrmaz-
lk eleman yerine kullanlan bir szck olmasna karn, zellikleri bakmndan dier elemanlardan ok ayrdr.
En ilkel tipi salmastra kutusu ya da yuva iine dilinmi yal bez malzemeyi sktrarak szdrmazlk salamak-
tr. Daha gelimi ekilleri, dayiresel ya da dikdrtgen kesitli salmastra malzemesini spiral eklide sararak ya da
kalplanm kesitleri kullanarak elde edilen szdrmazlk elemanlardr.
Ortak ynleri; dardan sktrma kuvveti uygulanmak salmastrann szdrmazlk yzeyine bask yapmas
salanr. Bu bask ya da apsal ykn, alma basncndan daha fazla basn oluturmas gerekir. Baz salmast-
ralar scaklk nedeniyle genleerek sklk meydana getirdiklerinden ilk sktrmann ok az yaplmas yeterli
olabilir. Anma ve gevemeyi karlamak iin dzenli malklarla sktrma oran arttrlmaldr.
Salmastralar ile szdrmazlk salanmas iin kapak tarafndan sktrma yapmak gereklidir. Ancak salmast-
ralarn etkisi tamamen buna bal deildir. alma basnc sonucunda bir miktar yaylma gsterererek apsal
ykn arttrr.
deal bir salmastra :
Basn, hz, scaklk, akkan gibi kullanlaca ortam koullarna uygun olmaldr. Deiik koullarda
kulalnlabilmeli, bylece stok eitlerini en aza indirebilmelidir.
Mil salgsn hareket durumunda karlayacak denli elastik olmaldr.
- Fazla srtnme ve s oluturmamaldr.
Mili andrmamak, korozif etkisi olmamaldr.
Istanilecek apta bklebilecek denli esnek olmal, bkldnde kesitinde ekil bozukluu olmamaldr.
Salmastra Malzemeleri
Bitkisel malzemeler : Pamuk, jt, keten, kenevir gibi lifler sktrlarak ya da bklerek kullanlr. Scaklk
snrlar 95C yi amaz. Su hidroliinde, geni kullanma alan vardr. Srtnmesi dk metaller kuvvetlendiri-
ci katk olarak kullanlabilir.
Hayvansal malzemeler : Deri, yn, kl (kee) gibi malzemelerdir. Deri malzeme, anma, ve yzeyi bozul-
mu millerde yelenen bir malzemedir.
Mineral malzemeler (amyant) : Beyaz amyant, iplik rgl salmastralar dk ve yksek scaklklara zayf
alkali ve asit zeltilerine dayanklda'. Mavi amyant (kosidolit) asit direnci gerektiren yerlerde daha uygundur.
Ancak, dnya amyant retiminin %95 i beyaz amyanttr (krisolit). Saf amyant 500C ye dek, metal ile desteklen-
diinde 800C ye dek direnlidir.
Sktrlm amyant yksek hz ve yksek scaklk koullarnda alan santrifj pompalarn temel szdr-
mazlk eleman malzemelerindendir. 20 m/s yzey hza dek ve 315C normal alma scaklnda kullanlr.
rgl amyant vana salmastras olarak, bkml amyant ise kk apta vana salmastras olarak yksek s-
caklkta kullanlr.
Sentetik malzemeler (Rayon, naylon, PTFE) : PTFE, kusursuz kimyasal dayanm, dk srtnme katsays
ve yapmazlk zellii ile salmastra malzemesi olarak geni kullanm alanna sahiptir. Bilinen btn asitler, al-
5-54
h '
i
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
kaliler, solventler ve dier kimyasal maddelere tam dayankldr. Malzeme ile ilgili blmde PTFE nin zellikleri
geni ekilde anlatlmtr.
Salmastra yapsn kuvvetlendirmek iin metal destek kullanlr. Metal ayn zamanda salmastrann kimyasal
ve scaklk direncini de arttrr. Kurun ve alminyum en fazla kullanlan metallerdir.
Metalden yaplan salmastralar ayr bir tr olutururlar. Bunlar prensip olarak yaprak metalden yaplrlar ve
u ekilde snflandrlrlar :
1. Amyant esasl ekirdee sarl metal yaprak.
2. Kendi zerine sanl ve katl metal yaprak.
3. Emerkez sarl kvrml metal yaprak.
Metal salmastralarn ok uzun mrleri olmalarna karn esneklikleri azdr. Bu nedenle uygun ekilde s-
ktrma ve yeterli mekanik koullarn salanmas nemlidir. Andrc yalar, kt yzey kalitesi miller ve
yumuak metalden miller iin metal salmastra kullanlmaz.
rgl salmastralar istenilen uzunlukta elde edilir, mil evresi uzunluunda kesilerek yerletirilir, istenen
apta preslenmi halkalar eklinde retilenleri de vardr. Standard halkalarn avantajlar abuk ve kolay montaj
olana salarlar, stoklar azaltrlar ve malzeme artklarn en aza indirirler.
ekil.56- S almastra yaplar
S almastra Yaplar
Kafes rg (ekil.56a): Daha uzun mr ve dayankllk iin apraz rg kullanlr. Her rg kolu salmast-
rann gvdesinden 45C a ile geer ve btn salmastrann dayankllna katkda bulunur. Sk rg yapsna
ve dzgn bir yzeye sahiptir. Dz rglerin aksine yzeydeki iplikler andnda ya da kesildiinde dalma
olumayp btn kesitte rg sreklidir. Kafes rg salmastrann esnekliini de arttrdndan en kk kullan-
ma apna rahatlkla bklebilir.
Dzrg (ekil.56b) : Kesiti karedir. zellikle yksek hzda dnen miller ve dk basnta uygundur.
Yuvarlak rg (ekil.56c): Homojen ya da rgl malzemeden ekirdek zerine rlr ya da homojen mal-
zeme ile kaplanr. Dk hzda ve yksek basntaki uygulamalarda, valf ve genleme elemanlarnda nerilir.
Kare kesitin istenmedii valfler iin zellikle uygundur.
Bkml rg (ekil.56d): Elyaf ya da metal teller birbiri zerine bklerek istenilen boyut elde edilir. Bir
salmastray deiik llerdeki yuvalarda kullanmak olasdr. nk ipler kolayca zlp, gerekli sayda kulla-
narak istenilen ap elde edilir. Salmasa hacmi kkse nerilen tiptir.
5-55
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
jtr-
Haddelenmi yap (ekil.56e) : Keten ve kauuk ya da amyant ve kauuk birlikte haddelenerek elde edilen
tabakadan retilir.
Sarl yap (ekil.56f) : Bezli kauuk kendi evresinde ya da zel kauuk ekirdek zerine sarlarak elde
edilir. Yan hareketlerin fazla olduu uygulamalarda kauuk ekirdekli salmastialar gerekli esneklii verdii iin
nerilir.
Yalayclar
Salmastra temas yzeyinde birim basn ok fazla olduundan dinamik uygulamalada hareket kolayl ve
anmay azaltmak iin dk srtnme istenir. Eer dardan yzeyi yalama olana yok ise salmastrann
kendi iine ya eklenir.
Grafit kendi kendini ok iyi yaladndan kuru almalarda, yalama zellii olmayan svlarda en fazla
kullanlan yalaycdr. Buhar, su, tuzlu su gibi ortamlarda zellikle uygundur. Ancak bu uygulamalarda ortama
grafit karmas istenmeyebilir. Paslanmaz elik mil zerinde alt zaman, elektrolitik etki nedeniyle mil
zerinde kanncalama oluturabilir. Bu durumda alternatif yalayc malzeme mikadr.
Yalayc oran hizmet ekline gre deiir. Yksek hzlarda alldnda esneklii uzun sre korumak
iin fazla miktarda yamuatc yalayc gerekir. Yalnz statik olarak alan salmastralarda yalayc gerekmez.
ileri geri hareket eden millerde ise srtnmeye kar metal tel yalayc yerine kullanlabilir.
Yalayc kullanldnda sistem ne olursa olsun, ama yalaycnn maksimum derecede tutulmasdr. Ya-
layc kayb, hacim klmesi demektir ve ilk ayar zelliklerini kaybettirir.
Kullanlan dier yalayclar :
Islak : Don ya, hint ya, mineral yalar, parafin mumu, sabun, silikon, PTFE paracklar.
Kuru : Grafit, mika, talk, molibdcnyum dislfit.
Yalayclara kartrlan baka maddelerle korozyon gibi etkilere kar diren salanr.
S almastra Yuvas
Salmastralar bask oran ayarlanabilen yuva iinde kullanlrlar. Gerekli bask kuvveti civatal kapak ya da
vidal kapak ile salanr. Yay ile n yk yaratmak basit bir yntemdir. Ancak el ile ayarlamann yaplamad
yerlerde uygulanr.
Birden fazla salmastra halkas kullanld iin skma oran her halka iin deiiktir. rnein, be tane
halkadan oluan bir salmastia takmnda kapaktan en uzak halkann skma oran birincisinin %25 ine denktir.
Bu eilimi gidermek iin eitli salmastialar gelitirilmitir. Ama eksenel skma yerine apsal skma sala-
maktr.
Yuva tasanmda dikkat edilecek noktalar takm halkalardaki gibidir. Montaj kolayl iin yuva azna pah
krlmal, yuva yzey przll Ra 1,6 |im olabilir. Ancak dinamik alan millerde Ra 0,4 | im yzey przl-
lk snrdr. Kapak ile yuva arasnda ve mil ile silindir arasndaki boluklar akma yaratacak ekilde olmamal-
dr (ekil 57).
t .
S
v
mi ni mum
\l3xL
ukil.57- Salmastra yuvasnn llcndirilnesi
5-56
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Salmastra montaj ve uygulamalar
Montaj uygun yaplmam bir salmastra ne denli sktulrsa sktrlsn szmay nleyemez. Fazla skl-
dka an snr, ezilir ve akar, mil anmasna neden olur. Bu nedenle aadaki noktalara dikkat edilmelidir :
1. Eski salmastralar karldktan sonra, salmastra kutusu iyice temizlenmelidir. Salmastra karmak iin
salmastra karc kullanlmas nerilir (ekil.58).
2. Mil ok anm ya da karncalanm ise temizlenmeli ya da deitirilmeli, yatak boluklar alnmal-
dr. Mil yzey przllnn en az Ra 0,4 \xm olmas nerilir. Bu da talama ile elde edilir. Mil yzey
sertlii 50 HRC den fazla ise anma daha az olur.
3. Mil-salmastra yuvas arasndaki boluk en fazla 0,3 mm, mil ile kapak arasndaki boluk en fazla 0,4
mm, kapak ile salmastra arasndaki boluk en fazla 0,25 mm olmasna dikkat edilmelidir. Daha byk
boluklarda, salmastra basn altnda ezilerek akabilir. Yumuak malzemelerde bu boluk deerleri daha
da kltlmelidir.
4. Salmastra spiral ekilde yerle tirilmemel i, kesinlikle mil apna uygun halkalar eklinde olmaldr.
Bunun iin salmastra ortalama mil evresi lsnde uzunluklarda kesilip kullanlmaldr. Bir malafa
zerine gerekli halka saysnda spiral eklinde sarlarak 45-90 lik a ile kesilir, halkalar kapatldnda
ular birbirine paralel olmaldr. Kesilen ularn dalmamas gerekir. Kaliteli rglerde iplikler ok sk
olduundan dalmaz, gerekirse dalmann en azda tutulmas iin kesilen ulara bant sarlabilir.
5. Salmastralar fazla kuvvet uygulamadan tek tek salmastra yuvasna itilmeli, stste gelen halka azlarn,
bir alttaki halkadan 90 farkl olmasna dikkat edilmelidir. Yerletirme uasnda ucu sivri aletler kullanl-
mamaldr.
6. nceden ekillendirilmi salmastra halkalar kullanlyorsa mile geirmek iin halka ularnn ters yn-
lerde hafife bklerek almas gerekir. Bu yaplmazsa halkalar deforme olabilir.
7. Vanalarda genellikle kesin szdrmazlk istenir. Bunu salamak iin sistem basnc etkisi altnda kalma-
dan nce kapak ortam basncna gre yava yava sklr. Eer iletme basncnda kaaklar oluyorsa
biraz daha sklarak kaaklarn tm nlenir.
8. Pompalarda ise genellikle salmastrann kaaklar snrlandrmas fakat tmden nleinemesi istenir. Bu
miktar akkan sznts mil anmasn minimumda tutacak ve srtnme nedeniyle oluan sy dat-
maya yardmc olup yalayc devi grecektir. Bu nedenle pompa altrlmadan nce kapak, elle ha-
fife sklmal, alt zaman bir miktar szmaya izin verilmelidir. Akkann akmazlna bal ola-
rak 50 ~ 200 damla/dak szma normaldir. Yaklak 15 dakikalk bir iletmeden sonra, kapak vidalar her
defasnda 1/6 devir yapacak ekilde kademeli olarak ve eit sklmaldr. Bu arada salmastra yuvasnn
ok fazla snmamasna dikkat edilmelidir. Eer scaklkta birden art ya da szmada ok fazla azalma
varsa kapak hemen gevetilmeli ve ilem yeniden balatlmaldr. Gerekli dikkat gsterilmezse yksek
hzlarda salmsa bozulabilir. lk altrma dnemi bitiminde izin verilecek minimum kaak miktar,
akkan, ortam basnc, scaklk ve hza bal olarak 10-120 damla/dak arasnda deiir.
Ar skma, kaaklar tamamen nler. Fakat bu durumda salmastra kuru mil zerinde dnerek srtnme s-
snn artmasna, bu s ise salmastra iindeki yalaycnn bozulmasna ve akmasna neden olabilir. Giderek sal-
mastra hacmi klr, sonunda salmastra tamamen kuruyurak yanar ve mil anr. Bu nedenle zellikle yksek
hz ve scaklklarda salmastrann bir miktar kaak yapmasna izin verilmesi nerilir.
5-57
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
.*!*
OORU
T
S a l m a s t r a k a r c s : k a r l k l i k i
a d e t k u l l a n l r s a d a h a i y i s o n u
a l n r .
ne keli mi 5 ular t i li r
Kes ik s almas tralar kap at ld nda
u lar b irb irlerine p aralel
olma I 1 d 1 r.
S almas tralar f az la ku vvet u yg u lanma-
dan tek tek yu valar na itilmelidir.
ilk nc e kes ik u lar itilir. M o n t a j -
da i ap lar n yalanmas u yg u ndu r.
Kes ik u lar s t s te g elmelidir.
YA NLI
d
D ORU
nc eden ekillendirilmi s almas -
tra h alkalar n mile g eirmeden
nc e u lar n n ters ynlerde h a-
f if e b klerek a lmas g erekir.
ekil.58- Salmastra montaj
5- 58
SIZDIRMAZLIK ELEM ANT. ARI
6. K OK I 'K .K R
Krkler eksenel hareketli milleri ya da vites kolu gibi eksene paralel ve dik hareket eden milleri toz, kir, su
gibi d etkenlerden korumak amacyla kullanlrlar. Esnek krk ve balant iin gerekli u ksmlardan oluur-
lar. Krk ksm silindirik, konik ya da daha deiik biimde, u ksmlar ise segman ile balant ya da sk
geme iin uygun biimlerde olabilirler. Krkler genellikle zel uygulamalar iin tasarlandklarndan biimle-
rinde belli bir standardlama yoktur.
Boyutlar belirlenirken mimumum boy (sktrlm boy) ve maksimum boy (uzatlm boy) belirtilmelidir.
alma srasnda bu snrlar alrsa krkte ekil bozukluu ya da yrtlma olabilir.
Krkler atmosfer basncnn zerinde ya da altndaki basnlarda uyum gsteremeyip an ekil bozukluk-
lar olutururlar. Bunu nlemek iin et kalnl arttrlrsa, krn direnci artar. Ancak hareket zellii azalr.
evreyi kuvvetlendirmek iin metal halka ile evreden sarmak her zaman iyi sonu vermeyip, krn kesilip
yrtlmasna neden olabilir.
Eksenel hareket nedeniyle krk iinde basn birikimini nlemek iin dil ekillide yark ya da uygun yerin-
de delik alarak havalandrma salanr.
K rklerin M ontaj
Krklerin koruyucu olarak takldklar makina paralarna balantlar salam olmaldr. Balama ekli
parann biimine baldr. Silindirik bir paraya taklacakla krk i ap para apndan 1-2 mm kk olmal-
dr. Mmknse u ksmlar uygun bir yuva iine yerletirilmelidir. Krk uzadka oluan ekme kuvvetlerini
karlamak iin hortum kelepesi gibi de k kullanlr.
Krn esnek ksm keskin kenara dememelidir. alma srasnda krn ters dnmesi, hareketli para-
lar arasnda skmas ya da hareketli para zerinde kalma olaslklar dnlerek krk ve al.n paralar
tasarlanmaldr. zellikle uzun ve yatay kurslu krkler ortadan esneyerek makina paralarna demeneleri iin
askya alnmaldrlar.
PT Fe K rkler
Politetrafluoroetilen (PFTE) malzemeden retilen krkler kimya sanayiinde yaygndrlar. ok etken koul-
larda bile kimyasal ve sl direnleri nedeniyle baarl sonu verirler. zellikle kimyasal boru hatlarnda genle-
me, darbe, titreim gibi olaylarda karlayc olarak kullanlrlar. n ekillendirilmi malzemeden ilenerek
elde edilirler. Krk evresi biimine gre PFTK krkleri ikiye ayrabiliriz :
1. Keskin kenarl krkler (ekil.59a): Vakum uygulamalar iin ve boyutlarna ve scakla bal olarak
150C de en fazla 5 bar basnca dek uygundurlar.
2. Yuvarlak kenarl krkler (ekil.59b) : Boyutlarna ve et kalnlna bal olank 1 ^0C de en fazla 5 bar
basnca dek uygundurlar. Keskin kenarl krkler ile karltrldklannda esneklikleri daha azdr ve
daha ksa kurs olana verirler.
b)
HL
ekil.59- K rkbiimleri
5-59
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ckil.60- K rklerde u ekilleri
PFT E K rklerin M ontaj
PTFE krkler kullanldnda elik flanlar ile balantlar salanr. Balama civatalarnn flan standar-
dnda belirtilenlerden daha kk apta (zayf) olmas, alma srasnda krn gvenlii iin nerilir.
Kk apta PTFE krkler iin iki paral flan kullanlmas montaj kolayl salar. Byk aplarda esne-
me pay da fazla olduu iin paral flan gerekmeyebilir. Flanta daha gvenilir szdrmazlk salamak iin
elastomer conta ortam ile temas etmeyecek tarafta kullanlr.
zel krk siparii verirken; balant yerleri, alma scakl, basnc, frekans, kurs boyu, eksenden ka-
klk belirtilmelidir.
y/ /
M
LJIJM
K r e s e l r 3I da t o z s zd r mazI
Eksenel har eket l i mi l krk
M T yE T JS S CH P-T at
B o r u b alant s nda k r k
Arka aks bal ant kr
ekil.61- K rklerle ilgili uygulamalar
7. M E K A N K K E E L E R (A L I N K E E L E R )
Mekanik keeler dnen mil ile milin iinden getii yuva arasnda szdumazl salayan makina eleman-
dr. Dudakl szdrmazlk elemanlarnn dk basn ya da dk devirlerde snrl kullanm alan vardr. Me-
kanik kee kullanm stnlkleri unlardr :
1. Ar alma koullarnda gvenilir szdrmazlk salar.
2. Montaj kolaydr ve daha az bakm ister.
3. Maksimum tasarun hzna dek uzun mrldr.
4. Eksenel boyu ksadr.
5. Srtnme kayb azdr.
6. Milde anma yaratmaz.
7. Sv ve gaz szdrmazl, ok deiik alma koullar iin tasarlanabilir.
8. Kee almas mil yzey kalitesine bal deildir.
9. Milde eksen kakl, eksenel hareket, titreim ve anma koullarna uyum salar.
5-60
H
SIZDIRMAZL1K ELEMANLAR
Mekanik keede baarl szdrmazlk scaklk, yalama, kat parack miktar, ortamn kimyasal yaps, so-
utma, hidrolik yk, titreim, basn deiimi, alma aral, kar yzey kalitesi, eksen kakl, malzeme
gibi etkenlere baldr. Ancak kee mrn etkileyen en nemli etmen an mekanik zorlama deil, sl zorla-
madr. Bu nedenle szdrmazlk halkasnn ve statik szdrmazlk salayan elemanlarn s direnci, tasarlanan a-
lma scaklnn zerinde olmal, kuru almadan etkilememelidir.
M ekanik K eenin almas
Mekanik keelerde szdrmazlk dzlemi, dn eksenine dik. biri sabit, dieri hareketli iki szdrmazlk ele-
mannn temasndan oluur. Bu elemanlardan, szdrmuzlk halkas diye adlandrlan eksenel hareket edebilirv e
kar yzeye yay kuvveti ile basar. Bir mekanik kee genel olarak aadaki elemanlardan ya da bunlarn bir
blmnden oluur.
1. Szdrmazlk halkas
2. Szdrmazlk halkasna bask uygulayan yay.
3. Szdrmazlk halkas taban ve mil arasnda statik szdrmazlk salayan kauuk, metal ya da plastikten
krk ya da baka uygun ekilde para,
4. Yaya yataklk salayan ve dier kee elamanlarn ieren metal ya da uygun malzemeden bilezik,
5. Yuva ve kee arasnda statik szdrmazlk salayan kauuk ya da plastik halka,
6. Kar yzey.
alma koullarna bal olarak mekanik keeler ok deiik ekillerde tasarlanabilir. Uygulama alanlarna
gre iki ekilde inceleyebiliriz :
Hafif koullar iin : Otomotiv sanayiinde su soutma pompas, amar makinas, bulak makinas gibi.
Ar koullar iin : Ar vasta, kirli su pompas, kimyasal sre ve rafinerilerde sanayi pompas.
Mekanik szdrmazlk yzeyi dudakl keelere gre daha geni olduundan tozlu ve kirli ortamdan daha az
etkilenir.
Yay basks nedeniyle, anmay otomatik olarak karlar. Anma yzeye gelen bask ve malzemeye bal-
dr. Uygun malzeme seerek ve yay basksn gerekli en kk deerde tutarak en az anma salanr. Srekli
srtnme etkisiyle yzeylerdeki lepleine kalitesi korunur. alan yzeyler arasnda eksen kakln karla-
mak iin, halkalardan biri esnek manetle balanr, her iki yzey o-halkala gibi esnek para zerine oturtutulur
ya da iki halkadan birinin yzeyi konik tasarlanr.
M ekanik K ee T asarmnda T emel lkeler
Aln yzeylerinden szdrmazlk salayan btn mekanik keelerin tasarmnda uygulanan ilkeler benzerdir :
a- inde dnen mil geen kapal bir haznedeki akkan malzemenin (sv ya da gaz) darya szmas en-
gellenmek istenmitir. alma koulunu anlamak iin en basit uygulama rnei olarak mildeki fatura-
nn aln, sabit yuvaya temas ederek dinamik szdrmazlk salanmak isteniyor, fakat uygulamada baarl
olunamayacaktr.
b- Malzeme deitirmede kolaylk ve alma stnlkleri salamak iin, mildeki fatura yerine ayr bir
para, alan kar yzey iinde sabit yuvaya ayr bir para yerletirilmitir. Bu iki para szdrmazlk
halkas ve kar yzey halkas, mekanik keenin kalbidir. Szdrmazlk halkasnn dnmesi nlenmeli,
anmaya ve koozyona direnli, srtnme katsays dk malzeme seilmelidir.
c- Halkalar arasndaki szma yollan o-halkas, kauuk tampon ya da kauuk manet ile tkanmaldr.
d- Hassas ekilde leplenmi alan yzeyler yay basks ile temas eder. Bir ya da birok yay kullanlr.
5-61
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
a)
c)
d)
b)
S zd r mazI k
A tmo sf er h alkas
b zma yo I u
S zma yo lu
kar v zey halkas
S zd r mazI k yzeyi
Kauuk Tampo n Kauuk manet
7 ' O-ring
ekil.62- Mekanik kee tasarm
D o nen b lm
S ab it b e I m
S zd r mazI k ha i kas
R o ndela
0 - R ng
Kars vzey hal kas
I
0-Rng
B ask ayar dii
S zd t r mazI k yzey i
n
5 -6 2
ek.63- M ekanik keenin tm
1
A
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Mekanik kee dengesi: Mekanik keelerde szdrmaz halkann kar yzeye yapt basn statik durumda
yay yk ile salanr. Bu basn ve buna bal olarak srtnme ve anma akkan basncna b;l olarak artr.
Bylece temas basnc szdrmazl salanan ortam basncndan daha fazladr. Ancak temas basncn belli de-
erler arasnda tutmak gerekir. Tersi durumda an mekanik kuvvetler szdrmazl etkiler ya da alan yzey-
ler arasnda ya filmi olumasn engeller. Dengeli keede ama, temas yzeyinde ortam basncndan daha az
basn yaratarak keenin szdrmazlk iin yeterli mimimum basnta almasn salamaktr, tstenen basn
dengesi, szdrmazlk halkasnn apn deitirerek ve mili kademeli yaparak elde edilir.
Dk basnta szdrmazlk iin, temas yzeyinde daha fazla basn yaratmak amacyla dengesizlik durumu
istenebilir. Szdrmazlk halkasnn basnl ortama ak yzeyini azaltarak dengesiz durum yaratlr..
ekil. 64 ve 65 de eitli mekanik kee tasarmlarnda dengesiz ve dengeli durumlar gsterilmitir.
a)
P -
Y6W/.
' =
ekil.64- Dengesiz mekanik keeler
a) Dengesizkee : Temas basnc ortam basncna eittir (ekil.64a).
Dengesizlik oran = k = 1
b) Dengesizkee : Hidrolik piston alan A, B alanndan daha byktr (ekil.64b).
k =
A
- >l
B
a) 1/
b )
PTtE
/ r' S S /// / // S X /
M
ekil.65- Dengeli mekanik keeler
c) Dengeli kee : Szdrmazlk yzeyi B nin bir ksm Bl ortam basnc etkisinde bu nedenle yay basncna
ek olarak ortam basncndan daha az temas basnc olumaktadr (ekil.65a).
Dengesizlik oran 1 den kktr. :
k = A =
B |
<1
B B +B
2
5-63
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
rnek : P = 10 bar, fakat temas basncnn 4 bar olmas isteniyor.
k = = 0,4 olacak ekilde kee tasarlanr
B, +B
2
1
i
1
~ r
t"
i
-f-
4 ?
vr
i
i
I
i
Krm , el
L_L
erm
w e
i
! -
1
L_

I-
op 1 ss
n t j ~
-
i
u
"
-
t
j
t
h
-1
L'I,
k/
n
\
-
44;
aror/
arbr
-I

i -
4
X
- t -
1
-
i
i
i
T
L
i
1
1

r
-
h
i
1
i
i
f
i
1
1
-
-
1

T
d) Dengeli kee : ekil.65 de temas basncnn ortam basncna bal olmad durum gsterilmektedir.
Temas basnc tmden yay ykne baldr. Uygulamada bu tip tasarm uygun deildir, nk ortamda akkan
basncnda byk deimeler olur ve zaman zaman eksenel kuvvetler szdrmazlk halkasn kar yzeylerden
ayrabilir.
Mekanik keelerde istenen denge art ve eksi ynde etki eden kuvvetlerin toplanmas ve buna gre gerekli
szdrmazlk halkas llerinin belirlenmesi ile salanr. Szdrmazlk halkasnn temas eden yzey genilii 12
mm den fazla olmamaldr. Yoksa temas yzeyinin srekli yalanmas zorlar.
Genelde dengesiz keelerde k faktr 1 ile 1,2 arasnda, dengeli keelerde ise 0,7 ile 0,9 arasnda tasarlanr.
Dengeli ya da dengesiz kee seimi ortam akkanna, scakha, basnca, evre hzna, kee malzemesine bal-
dr.
rnek : Hidrokarbonlar ya da sv gaz gibi kaynama derecesi dk svlarda mekanik keenin alan y-
zeyleri arasnda yalama filmi oluturmak ok zordur. Dk basnta bile dengeli kee tipi seilmelidir.
Mekanik Kee Kullanma Snr
Mekanik keelerde kullanma snrn belirleyen en nemli etmen PV deeridir. (PV = basn x hz) P enok
alma basnc, V ise szdrmaz halkann merkezi ile d kenar arasndaki orta noktann en ok yzey hzdr.
PV snr szdrmaz halka ve kar yzey malzemesine bal olarak deiir. ekil.66 daki diyagram dengesiz ve
szdrmaz halkann dnd mekanik keeler iin geerlidir.
30
2E
26
24
22
20
a
16
!4
\2
10
8
6
4
2
0
0 2 4 (i 8 W 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30
ekil.66- Mekanik keede kullanma snrlar
Srtnme momenti: Mekanik keede oluan srtnme momenti T, basn fark, yay basks, temas alan ve
srtnme katsaysna baldr (ekil.67).
u biimde tanmlanr :
T = ^SL u (FH + FY + FO)
5-64
i \n wm
%%
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
d
m
= Ortalama szdrmaz yzey ap (cm)
|i = Srtnme katsays (yan yal srtnme)
FH = Hidrolik kuvvet (N)
FY = Ya basks (N)
FO = Statik kee basks (N)
ekil.67- M ekanik keede kuvvet dalmlar
M alzeme bileimi
Reine esasl malzeme / Dkme demir
Reine esasl malzeme / elik
Reine esasl malzeme / Seramik
Preslenmi karbon / elik
Sert karbon / Krom elii
Yar-yal srtnme katsays
M-
0.03
0.06
0.05
0.04
0.05
S zdrmazlk H alkas M alzemeleri
Szdrmazlk blgesinde birka mikron kalnlnda ya filmi olumas, mekanik keede iyi sonu elde
etm-k iin gereklidir. Bu nedenle szdrmazlk halkas ve kar yzey malzemesi seilirken malzemelerin ya
filmi olumasna olanak verecek ve film tabakas knldnda fiziksel temasa dayanabilecek trde olmas nem-
lidir. Malzeme seiminde dier etmenler yk, yzey hz, akkan cinsi, soutma dzeni, maliyet ve mrdr.
Karbon esasl malzemeler : Ham madde olarak kullanlan sentetik karbon birok kaynaktan elde edilir. Bun-
lar kok. kok katran, grafit, is, antrasit gibi maddelerdir. Bu maddeler tlerek boyutlanna gre derecelendirilir
ve kullanma hazr edilirler. Kalplam parann mekanik. sl ve elektriksel /ellikleri malzeme seimine,
elde edeli ekline ve parack boyutlanna gre deiir.
Kok ve is esasl olanlar sert, grafit yumuak ve kendi kendine yalayc zelliktedir. Karbon cinslerini kar-
trarak deiik zellikte malzemeler elde etmek olana vardr.
Cenel olarak karbon alma koullar ar olmayan genel amal keelerde kullanlr ve aadaki zellik-
leri tar :
- Srtnme katsays dktr ve kendi kendini yalama zellii vardr.
Arlna oranla mekanik direnci yksektir.
Esneklik modl dktr.
Isl iletimi yksektir. Ani scaklk deimelerine direnlidir.
- 4 00C ye dek oksitlenme ve kimyasal direnci iyidir.
lsel kararll vardr.
- Kalplanabilir.
Fenolik reine esasl termoset malzemeler: Kee teknolojisinde kalplanabilir termoset fenolik reineler du-
romer diye de adlandnlrlar. Fenol formaldehit balayc eleman ile organik ya da inorganik dolgu maddelerinin
homojen karm szdrmazlk halkas malzemesi olarak kullanlr. Toz, granl ya da fiber grnmndedirler,
scaklk ve basn altnda ekillendirilirler.
5-65
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Organik dolgular : Aa tala, tekstil fiber, cam fiber, sellloz.
norganik dolgular : Toz, ta,, grafit, mika, toz ya da fiber asbest, PTFE Balmumu, ya, metal stearat
gibi katk maddeleri yalayc zellikleri nedeniyle kalplanm para ile kalp arasnda ya filmi oluma-
sn salar.
Fenol formaldehit reineden yaplan szdrmazlk halkalar, sulu asit, sulu alkalin, alkol, ester, keton, eter,
klorine hidrokarbon, benzin, petrol, mineral, hayvansal ve bitkisel yalara direnlidir. Kullanma scakl 110C
dolayndadr.
Cam katkl FTFE : ok kuvvetli asit ve kimyasal madde etkisinde alan keeler iin ugundur. Ancak, s-
caklk snn 200C dolaynda ve pahal malzemedir. zel kar yzey gerektirirler.
Reine bal asbest: Fenolik tipte reine ile bal asbest fiberlerinden oluur. Aa tala, pamuk katk mad-
desi olarak etkilenir. Keenin fiziksel boyutu, dier tipte keelerden fazla olduu durumlarda, orta PV deerinde
kullanlr. Srtnme katsays yksektir. Szdrmazl salayan sv ile ya da ek yalama sistemi ile yalanmal-
dr. ok byk apl keelerde ve keeyi dndrmek iin yeterli gte sistemlerde (rnek : gemi aft) kullan-
lr.
Fosfor bronzu : Soutma sistemleri, ya pompalan gibi uygulamalarda szdrmazlk halkas malzemesi ola-
rak kullanlr. Szdrmazlkta baar iin yzeyin yalanmas gerekir. Bir ok kimyasal maddeye uygun deildir.
S interlcnmi M alzemeler
Sert metaller : Genellikle karbr tanelerinin, metal matiks ile toz metalrjisi teknii ile sinterlenmesinden
elde edilirler. Karbr sertlik ve anma direnci, metal matiks ise izlenebilirlik zellii salar. Tungsten, titan,
tantal, krom karbr kullanlr. Szdrmazlk halkas ve kar yzey iin en ok kullanlan tungsten karbr ve ba-
layc metal olarak kobalttr. Andrc tayan svlarn szdrmadnda sert metal yzey kullanlr. Pres
geme ya da lehimle monte edilir.
deal anma direnci, korozyon dienci ve sl geirgenlik iin karbUr-karbr bileimi gerekir. Metal-metal
bileimlerinde ek yalama gerekmesine karn, karbrde yalama gerekli deildir. Ortamn yalayc zellii,
temas yzeylerinin izilmemesi iin yeterlidir.
Seramik oksit: Mekanik anma ve yksek korozyon direnci nedeniyle seramik oksitler kar yzey halkas
olarak nemli malzemelerdir.
Seramik oksitler %100 oksitten oluurlar. Sinterleme scaklnda svlaabilen katk maddelerini az oranda
ierebilir. Sinterleme srasnda ekillendirme, sv durum almadan kat durumda olur. ok sert ve kimyasal di-
renlerinin fazla olmas nedeniyle metallerin baar salamad yerlerde kullanlrlar. En iyi srtnme ve an-
ma zellii alminyum oksit-sentetik karbon birleiminde elde edilir. Eer yk fazla deilse alminyum oksit-
fenolik reine de ok iyi sonu verir.
Leplenmi yzey ve sinterlenmi malzemelere zg yzey ya haznesi oluturacandan, alan yzeyler-
de ya filminin tutulmas iin ok iyi ortam yaratr.
K ar Yzey
Szdrmazln salanmasnda mekanik keenin kendisi kadar kar yzeyin de etkisi vardr. Kar yzey ta-
sarmnda aadaki zellikler dikkate alnmaldr :
1- Kar yzey i ap, szdrmazlk halkas i apndan kk, d ap szdrmazlk halkas d apndan
byk olmaldr.
2- Yzey dzgnl, szdrmazlk halkas yzeyi ile ayn dzgnlkte olmaldr.
3- Yzey kalitesi uygun przllkte olmaldr. ok az przllkte ilk alma srasnda yzeylerin uyum
salamas uzun srecek, przl yzeyde ise kee mr ksalacaktr. Ra = 1,6 - 2 fim olaan uygulama
iin gereklidir. Seramik yzeylerde Ra = 0,8 - 1,25 (im yzey kalitesi gerekil'.
4- Kar yzey malzemesi seerken sl iletkenlik zellii nemlidir. Srtnme ssnn kolay geii, kee
mrn uzatr.
Organik eker ve zc ortamda ek soutma gerekil', ekerin yzeyde karbonlama olasl vardr. z-
clerde ise buharlama kuru alma ortam yaratr.
Kar yzey montaj :
Gvdeye pres geme ya da epoksi reine yaptrc ya da baka szdrmaz elemanlarla monte edilir.
Kauuk gmlek iinde sk geme monte edilir.
- Statik kar yzey ise dtan o-halkas ile, mil ile birlikte dnyorsa iten o-halkas ile monte edilir.
5-66
SIZDIRMAZL1K ELEMANLARI
Kee almas : Szdrmazlk asndan kar yzeyin ya da szdnnazlk halkasnn hangisinin dnd
nemli deildir. Ancak dnen elemann pozitif olarak inilden hareket almas gerekir. Eer kayma oluursa statik
parann bozulmasna yol aar.
Kar yzey malzemesi ve szdrmazlk halkas seilirken ortama uygun olmalarna zen gsterilmelidir.
Orta elektrolit olarak snflandrlan solsyonlarda kar yzey ve szdrmazlk halkas elektrolitik ikili olutur-
mamaldr.
Kar Yzey Gereleri
1- Dkme demir : En az 220 Brinel sertliinde ve ortamda srekli almaya uygun olmaldr. Motor ya da
otomotiv su pompalarnda kullanlr.
2- Nikel alaml dkm : Sulu ortamlarda, paslanmaya direnlidir.
3- Paslanmazelik : Besin maddeleri retimi, amar makinas gibi uygulamalarda, en az 420 Brinel sertli-
inde ve martensitik yapda paslanmaz elik nerilir.
4- Karbon, karbon-seramik : Karbon kar yzey malzemesi olarak kullanldnda, szdrmazlk halkasn-
dan daha sert olmaldr. nk deimesi kolay olan szdrmaz halkann anmas daha uygundur.
5- Kurun-bakr alaml bronz: Isl geirgenlii yksektir.
6- Plazma pskrtlm krom oksit : Yksek PV deeri ve kimyasal diren gerektiren uygulamalarda kulla-
nlr.
7- %96 ~ 97 alina esasl srl seramik : Anma ve kimyasal direnci yksektir.
DN 24960 a Gre Mekanik Keelerde Kullanlan Malzeme Kodlar
1.
2.
A hi
A.
B.
C.
C.
Y.
Z.
D.
E.
F.
V.
V.
W.
malzemeleri
KMRLER (Karbon)
Karbon-metal (antimon)
Karbon-reine
Dier karbonlu malzemeler
Elektrografit-reine
PLASTKLER
Dolgulu PTFE
Dier plastik malzemeler
METALLER
Karbon elii
Cr elii
Cr Ni elii
METAL OKSTLER
Al-oksit (seramik) %99,7
Al-oksit (seramik) %96
Cr
2
O
3
/1.4401 (A1S1316)
Manet malzemeleri
P.
E.
V.
S.
N.
B.
K.
M.
X.
ELASTOMERLER
Nitril kauuk (NBR)
Etilen propilen kauuk (EPDM)
Fluorokarbon kauuk (FKM)
Silikon kauuk (VMQ)
Kloropren kauuk (CR)
Butil kauuk (IIR)
Perfluoroelastomer (Kalrez)
PFTE ya da FEP kapl elastomerler
zel elastomerler
ELASTOMER OLMAYANLAR
T. Politetrafluoroetilen (PTFE)
G. CrNi Mo elii
H. CrN
K. CrNi Mo
M. NiMo 28 elii (2.4617)
M. Ni Mo 16 Cr 16 Ti elii (2.4610)
N. Bronz
P. Dkm demiri
R. Ni
S. Cf dkm elik
T. Dier malzemeler
METAL KARBRLER
U. Tungsten karbr (Co-balayc)
4. Silikon karbr
Yi. Poliviniliden fluorid
Y>. Saf grafit
3. Yay ve gvde malzemeleri
D. Karbon elii (S+)
E. Krom elii (1.4122)
F. Krom-nikel elii (1.4501, 1.413)
G. CrNi Mo elii (1.4401, 1.4460)
M. NiMo 28 elii (2.4617)
M. Ni Mo 16 Cr 16 T elii (2.4610)
N. Bronz
T. Dier malzemeler
Ti. Prin
5-67
SIZDIRMAZLIK ELEMANI.ARI
3.
,*?
, " .
*
ekil.68- Yukarda gsterilen biimdeki mekanik keeleri yerine takmadan nce
mil dn'; yn dikkate alnmaldr, nk yayn sarlma yn nemlidir. M il
dn ynndeki ksa sreli derimelerde 3 no.lu yay tipi tercih edilmelidir.
5-68
ur
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Otomotiv Su S outma Pompas K eeleri
Otto ve di/el motorlarnda su soutma pompas iin bakm gerektirmeyen mekanik kee ya da aln keesi
(krkl kee) kullanm en uygun zmdr- Bu tip keelerin ou basit yapda olup, alna koullan 2 bar
basn, 0,5 m/saniye yzey hz ile snrlanmtr. Szdrmaz halka sabittir. Is ve yaa dayankl sentetik kauu-
a tutturulmutur. Kauuk manet yay evreler ayn zamanda szdrmaz halka ile pompa gvdesi arasmla sta-
tik szdrma7k salar. Kar yzey mil ile birlikte dner ve pervenin taban kar yzey grevi grohili\ Daha
gelimi tiplerde korozyona ve anmaya dayankl malzemeden zel kar yzey halkas monte edilir. K r
yzey halkas evresinde szdrmazl salamak ve mile gre greceli dnmesini nlemek iin o-halkas kulla-
nlr. Kar yzeyin tabannn pervanenin metal tabanna dayal olmas s taransaferini kolaylatrr. Kauuk
manet pirin yuva iine yerletirilirse szdrmaz halka evresinde kanallar ve pirin yuva iindeki entikler ara-
clyla halkann dnmek iin maneti zorlamas nlenmi olur.
Otomobil su soutma pompalanndaki mekanik keelerde alma zorluu srekli devir ve scaklk deime-
lerinden kaynaklanr. Deiken vknoioji ile daha kk soutma sistemleri, daha yksek devir, scaklk ve ba-
sn gerekmekte, grafit, amyant ile katklandrlm reine esasl malzemelerin szdrmazlk halkas olarak kul-
lanlmasn uygun klmamaktadr. nk bu malzemeler anma ve sya kar yeterli dirente deildir.
Gnmzde daha gelimi mekanik keeler, preslenmi karbondan yaplmaktadr. Elastomer malzeme ise antif-
riz ve arttipas katk maddelerine direnli olmaldr.
Otomotiv koullanna uygun deney koullan unlardr :
Devir
Basn
Scaklk
Ortam
Test sresi
800 devir /dakika
2 bar
115C- 120C
Su/Antifriz =1 : 1
500 saat
Bu koullardaki deney sonunda szdrmazlk halka yzyindeki anma 0,3 (im/saat ten fazla olmamaldr.
ekil.69- Otomotiv su pompas keesi eitleri
Ev A letlerinde K ullanlan M ekanik Keeler
Otomatik amar makinas. bulak makinas gibi gittike teknolojik gelime iinde olan aletlerde, daha g-
venilir szdrmazlk elemanlanna gereksinme duyulmaktadr. zellikle bulak makinalannn dolam pompala-
nnda daha fazla problem ortaya kmaktadr. nk kee yzeyinin yalanmas yalnzca szdrmazl salanan
sv ile olmaktadr. Oysa amar makinasnda kee amar suyuna dayankl olmaldr (Etilen-nropilen ama-
r suyuna nitrilden ok daha fazla dayankldr). Szdrmazlk halkas reine esasl malzeme, kar yzey metal
5-6

>
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
oksit (rnek : AI2O3) ise alkalin esasl deterjanlar ile asitli kirlerden oluan ortamda daha iyi sonu alnr. Malze-
meler tuza kar da dayankl olmaldr. nk bulak makinalannda su yumuatclarn rejenere etmek iin
sk sk kaynatlm tuzlu su kullanlr. Malzemeler uzun sre szdrmazhklarn yitirmeden kuru alabilmeli-
dirler. Szdrmazlk halkasnn yzeyi leplenmi ve ortama ka tmden kapal olmal, temizlik tozu ve yemek
artklar keenin eksenel hareketine engel olmamaldr. Keenin d yzeyinde gzenek ve prz olmamaldr,
nk bunlar bakterilerin birikmesine (zellikle iki sanayiinde) uygun ortam salar. ekerli madde retiminde
kullanlan makinalarda ise, ekerin kee yzeyinde birikerek kristalszdrmazlk halkas ve kar yzeyin her
ikisi de sinterli malzemeden (Tungsten - Karbit) olmaldr.
Sre Pompalan iin Keeler
Bu tip uygulamalarda mekanik keeler genellikle komple bir birim eklinde szdrmazl salanan ortam
iine monte edilirler ve mil ile birlikte dnerler.
ekil.70 deki kee su, ya ve yakt pompalarnda kullanlr. Para says azdr. O-halkas mil ile kee arasn-
daki szdrmazl salar. Kar yzeyde szdrmazl salamak iin ikinci bir o-halkas kullanlmtr. Bu o-
halkas ayn /.amanda kar yzey halkasnn yuvaya gre dnmesini engeller. Normal uygulamalarda szdr-
mazlk halkas fenolik reine, grafit karml malzemeden yaplr. Konik yay eksenel basky ve az sayda dola-
an mil ile szdrmazlk halka arasnda tork iletimini salar. Bu tip keelerde yaydaki helis yn, mil dn y-
nne baldr. Szdrmazlk halkasnn yzeyine bakldnda, saat ynnde dnen millerde sol helis yay
kullanmak gerekir. Kar yzey halkas malzemesi ise ortam koullarna gre, seramik, sertletirilmi krom
elik, krom elik dkm ve baka uygun malzeme olabilir. Balangta kuru almaya izin verilir. Ancak bu
sre uzun olmamaldr.
alma snrlar PV diyagramna gre belirlenebilir. Ancak hidrostatik basn bu keelerde tmden szdr-
mazlk halkasn etkilediinden 10 bar basnca dek kullanlr.
Basncn fazla olduu ortamlarda (maksimum 50 bar) ekil.71 deki dengeli kee tipi uygundur. Bu tasarmda
mile yksk (baa) geirmek ya da fatura ilemek gerekir.
2 5 * 3
1. K ar yzey halkas
2. S zdrmazlk halkas
3. Yay
4. Pul
5. O-halkas
6. O-halkas
ekil.70- Su, ya, yakt pompalar
iin genel amal mekanik kee
1. K ar yzey halkas
2. S zdrmazlk halkas
3. Yay
4. Pul
5. O-halkas
6. B ask halkas
7. O-halkas
8. Yksk (haga)
ekil.71- Dengeli mekanik kee
5-70
'! *
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Gaz, buhar, yanc ve zehirli svlar, kat madde ieren svlarn szdrmazlnda ift kee kullanlmas ne-
rilir. ift kee yz yze kullanldnda ayrma snrn soutmak ve yzeyleri yal tutmak gerekir. Bunun iin
srekli devir yapan yalayc svnn ortam basncndan 1-2 bar daha fazla basnta olmas gerekir. Eer alma
basnc 10 bardan fazla ise keenin ortam taraf her iki basn nedeniyle fazla ykleneceinden zel nlem almak
gerekir (ekil.72).
2 3 5 O 8 4 I
Para no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Para ismi
Kar yzey halkas
Szdrmazlk halkas
Mahfaza
Tutucu halka
O-halkas
Tutucu pim
Tutucu vida
Yay
O-halkas
Pul
O-halkas
Ayrc pim
Malzeme
Krom elik, sert krom elik sert metal,
seramik
karbon, sert metal
Krom nikel elik, bronz, elik
Krom-nikel elik, bronz, elik
Nitril, fluoroelastomer. silikon
Krom-nikel elik
Krom-nikel elik
Krom-nikel elik
Nitril, fluoroelastomer, silikon
Krom-nikel elik, bronz, elik
Nitril, fluoroelastomer. silikon
elik
ekil.72- 50 bar basncna dek, mil dn ynne bal olmadan kullanlabilen mekanik kee tipi
5-71
SIZDIRM AZLIK ELEM AN .AR
8. KLK KEELER
Kaz makinalan ve paletli tayclarn altrma mekanizmalar, srekli olarak toz.kum, ta. toprak, amur
gibi ok andrc koullarda almaktadrlar. Bu tr aralarda yalnzca hareket rulmanlar deil, dnen btn
rulmanlar, tekerlek gbei bu konullann etkisindedir. Bu paralarn korunmas ok zen gerektirrir. F.n kk
arza bile ok pahal makinalarn gerekli olduu anda kullanlmamasna yol aar. Bu tr uygulamalar iin geliti-
rilmi mekanik keeler en ar koullarda bile bakm gerektirmeden uzun mrl olmal, hareket rulmanlarn
kesin korumal, ayn zamanda yataklarn yalanmas ve soutulmas iin gerekli ya ya da gresi szdrmamal-
dr. ekil.73 de gsterilen elik kee tipi eit lde iki szdrmazlk halkas ve bunlar saran geni kesitli iki o-
halkadan olumutur. Szdrmazlk halkalarndan biri sabit, dieri ise yerletirildii yuva ile birlikte dnmekte-
dir. Bu o-halkalarnn ilevi vardr. Bunlar :
1 - Szdrmazlk halkalar kenarndan szdrmazl salamak,
2- Dnen yuvadaki momenti szdrmazlk halkasna iletmek,
3- F.ksenel basnc salamak.
O-halkas boyutlar ve malzemesi alma srasnda yay karakteristiini sabit tutacak ekilde seilmelidir.
O-halkas tolerans seilirken yuva tolerans da gznne alnmaldr. Yuva ve szdrmazlk halkas, montaj ko-
laylatracak ekilde tasarlanmtr.
Szdrmazlk yzeyleri birbirinden ayla ayrlrlar. Bu a yalamann d yzeylere ulamasn salar.
Anmayla birlikte temas noktas ieriye doru ilerler. Tasanmn zellii nedeniyle temas alan deimemekte-
dir. O-halkalarnn esneklii, dnen szdrmazhk halkasnn szdrmazl etkilemeden merkezine gre 4C oy-
namasn salar. Szdrmazlk halkalarnda 1 mm'ye dek eksen kaklna izin verilir. Yukarda belirtilen zor
koullarda szdrmazlk halka]an iin anma direnci yksek, srtnme zellii ok iyi, korozyona direnli ve
57 ~ 64 HRC sertliinde nikel oran yksek alaml dkm malzeme kullanlr. Yzey przll deeri Rz <
1 um (Rt < 1,25 fim) olmaldr.
Onanm nedeniyle keeler aldnda, anma snnna ulalmasa bile yeni elik kee takm taklmaldr.
Ksa bir alma sresinden sonra, temas yzeyleri birbirine alacandan, yeniden monte edildiklerimle ayn
durumlarn korumak iin gvence verilemez ve rodaj sresi ierisinde szdrmazlk salanamaz.
Kee mrn elik yzeylerin anmas dnda etkileyen en nemli etmen elastomer malzemelerin eksenel
basksn koruma sresidir. Elastomer malzemenin srekli kalclk deeri dk olmaldr. Dk srekli kal-
clk (Compression set) alma mr boyunca sabit saylabilecek bir eksenel bask elde edilmesinde ok nem-
lidir.
-50C ile 100C arasnda alma scaklnda nitril kauuk, -40C ile 180C alma scaklnda fluoro-
karbon kauuk o-halkas kullanlr.
Yzey hznn srekli olarak 5 ile lOm/s arasnda olduu durumlarda yzey basksnn azaltlmasnda yarar
vardr. Yksek hz ve basn yan an snmasna yol aar. Yzey basksn azaltmak iin montaj ls A'y
fazl al atrmak gerekir. Yzey hzna ve o-halkas kesit apna bal olarak A ls ekil.74 de belirtilmitir.
Mont aj lUaU
10 -
8
8
7
i
o

i
o
00
)
|
b 0 - r i
ap
1 2 3 4 3 6 7 8 0 1 0
Jj t ki l.7 3 - eli k kee ekil.74- Montaj ls A nn belirlenmesi
5-72
\
w-
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Kee temas yzeyi yaklak 2,5 mm geniliinde leplennilir. Srtnen yzeylerin kee i apndan uzakl-
orannda keenin mr artar. Keenin sorunsuz almas iin yalama gereklidir. alma koullarna bal
olarak ince ya ya da gres ile yalama yaplr. Szdrmazlk yzeyi hz gresli yalamada 3 m/s, ince ya ile ya-
lamada ise lOm/s yi gememelidir.
ince ya her zaman yelenir. SAE 80 ve SAC 90 tipte yalar uygundur, gerektiinde 20W20 motor ya gibi
daha ince yalar da kullanlr. Ya dzeyi kee ekseni ile d apn te ikisi alasnda olmaldr. Ya olaan d-
zeyde dolduruldu ise bundan sonra ya deiimi ya da ya eklenmesi ya da kee blgesi bakm gerekmez.
Gres ile yalamadan olanaklar lsnde kanlmaldr. nk gres ile hidrodinamik yalama koulu sala-
namaz ve anma ok fazla olur. Gres kullanldnda da bakm gerekmez, hele gresrlkle ek gres doldurmak
ok tehlikelidir. Gres basnc o-halkasn yerinden oynatarak eklinin bozulmasna neden olur. Gresin srtnme
yzeylerine ulamas olana da yoktur. nk ite oluan basn elik keeleri kapanma ynnde zorlar ve
temas basnc daha da artar, ince ya ile yalamada ise ya kapiler etki ve merkezka etkisiyle temas blgesine
szlr. Bu yeterli yalamay, soutmay salar ve keelerin souk kaynamasn engeller. Olaan koullarda ya
filmi d yzeyden grlmelidir. Bu olay szma olarak nitelendirilmemeli, en uygun tasarm ve alma koulu-
nu belirttii anlalmaldr.
Kee mrn arttrmak iin ince ya her zaman yelennelidir. alma snr l'V diyagramndan bulunur.
alma basnc, olaan elik kee uygulamalarnda 3 bar ile snrlandrlmtr. Daha yksek basnlarda
yapmcya danmal ve zel kee isteminde bulunulmaldr. Yuva ilemesinde zorlukla karlalrsa silindirik
yuvaya aklan, NBR kauuk kapl adaptr kullanlr. Adaptrn nce keeyle birlikte monte edilmesi kullanc-
ya kalmtr. Statik szdrmazlk ve moment iletimini salamak iin adaptr d apnn trtll olmas gerekir.
Montaj yerine gre A ya da B tipi kullanlr (ekil .75).
elik Kee Uygulama Alanlar
- Dkmhanelerde kum kartrma ve hazrlama makinalur,
- Beton ve imento kartrclar,
- Ykleyiciler,
- inaatlarda kreyn ve vinler,
- Seramik sanayiinde kartrc ve tcler,
- Yeralt makinalar,
- Tarm makinalar. bierder, harmanlama, gbreleme makinalar,
- Pis su pompalan.
fe
v/ / / /
/ S / s y

- 2 0

O
a
a
ekil.75- A ve B tipi elik kee adaptrleri
elik Kee Montaj
ekil.76 daki elik kee sert dkm demirden duyarl olarak yapldnda tanmas ve montaj srasnda
ok iyi korunmal, darbe grmemelidir. Srtnme yzeyi (a) ok iyi leplendiinde temiz tutulmaldr. Keenin
yuvas (b) ilem artklarndan ve tozdan temizlenmeli, keler yuvaiatlmaldr. Kee montaj aparat (c) ile ye-
rine taklmaldr. Bu aparat, kee evresini saran iki yarm emberden oluur. Szdrmazlk halkas yuvadaki ye-
rine itilerek yerletirilir. Kuvvet dorudan o-halkasn bastrd iin montajda kolaylk ve gvenlik salanm
olur. Yerletirmeden nce srtnme yzeyinin ince ya ya da gres srlm deri ile silinmesi gerekil'. Kee yu-
vas ve (b) paras arasndaki eksenel akln korunmasna zen gsterilmelidir. Yuva yzeyi A ile kee yzeyi
B'nin paralel olmasna dikkat edilmeli, o-halkas yuvasna dzgn yerletirilmelidir.
5-73
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
TTffftf)
ekil.76- elik kee nuntuj biimleri
9. LABRENT KEELER VE KESN
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Labirent Keeler
Statik szdrmazlk elemanlar, uygun kullanld zaman kesin szdrmazlk salarlar. Eer malzeme ortam
svsn ya da gazn geirgense kesin szdrmazlk salanamaz. Dinamik szdrmazlk elemanlarnn byk o-
unluu szdrmazlk yzeyinde ince bir ya filmi tabakas ile temasta olduklarndan, alma biimleri kontrol-
l szdrma esasna dayanr. Va filminin olmay kee mrn azaltr. zel kee biimleri, yzde yz szdr-
mazlk salamas ya da szma miktarm en az dzeyde tutmas iin gelitirilmitir.'
Mil ile getii delik arasndaki boluk dar yapldnda basn dmesi yaratacandan szdrmazlk grevi
grr. ekil.77 de bur ile mil arasnda P basnc P2 ye dmektedir. Dar geit zerinde srtnme nedeniyle R2
basnc P3 e der. Akkan birden geni bir alana aldnda P3 basnc P4 e der. P basncnn P4 e dmesi
ilkesi pompa szdrmazlk dzenlerinde kullanllr. Szdrmazlk etkisi boluk miktarna ve ak yolunun uzun-
luuna baldr. Ak yolu zerinde engelleri attrrsak dirsek, genleme alan gibi daha fazla basn dmesi
v /
ekil.77- Mil ile yuva arasndaki basn dmesi
yaratrz. ekil.78 de bununla ilgili rnekler gsterilmitir. ki para arasnda srtnme ve anmay ortadan kal-
draca iin boluk olmas istenir, ancak boluk szma yolu olup boluu ne denli attrrsak szdrmazhk etki-
sini o denli arttrnrz. Labirent keeler mekanik keelerin yaratt srtnmenin istenmedii durumlarda uygula-
nr. Kesin szdrmazlk salamaz, ancak kontroll szma ile srtnmeyi ortadan kaldrr.
5-74
S1ZDIRMA7.1.IK ELEMANLARI
ekil.78- Szma yolu boyunca engeller basn dmesini salar
Labient keelerin iice geen ya da tek tarafta engel yaratan biimleri vardr (ekil.79). Gerekte tek tarafl
olanlara labirent dememek gerekir. Daha ucuz zm olduu iin kullanlr. Kesitler halkalar, yuvalar ya da ince
diler ile oluturulur. Diler al ya da dz olur. Al olanlarnda szdrmazlk etkisi daha fazla olup zellikle
gaz szdrmazhnda yelenir.
ekil.79- ki tarafl labirent kee
K mr L abirentler
Metal yerine kmr labient kee malzemesi olarak kullanldnda ok daha kk apsal bolukta, yksek
basnta ve ksa eksenel boyda szdumazlk salanr. Uak gaz trbinlerinde, buhar trbinlerinde, kompresrler-
de kullanlan szdrmazhk clcmanlarndandr. Metal labirentlerden farkl olarak, kanatlar mile sk geen bir bi-
lezie ilenmitir. Montaj kolaylaUnnak iin kmr halkalara yuvada yay ile bask yaplr ve dnmeyi nle-
mek iin pim kullanlr. Gerekirse sznt hatt eklenerek szan akkan kontrol altna alnr. Labirent kanatlar
ile kmr halkalar arasndaki en kk temas kmr zerinde ince oyuklar oluturur. Kanatlarn yan tarafndaki
boluk ok az olacandan, oyuklar szma miktarn nemli biimde etkilemez. 7 bar basnca dek gaz szdumaz-
l 25 mm eksenel uzaklktaki bir kmr labient ile salanr.
100 mm ye dek olan kk aplardaki millerde ekil.80 deki kmr labirent uygulanr. Mil ile yuva ayn
malzemeden yapldysa genlemeleri de ayn olacandan kmr yzk yksek scakla da uyum salar.
Kmr halkalar S::nt! hatt
( a) ( b)
ekil.S- Kmr labirent s/.drma/.lk dzenleri
5-75
k*
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Bu tipteki elemanlar hava basnc yardmyla kesin ya szdrmazlnda kullanlr. Hava basnc bir tarafa
ya szmasn nler. Dier tarafta ise labirent gerekli hava miktarn kstlar.
Kmr malzemesi seilirken 500C scaklktaki havada oksitlenmeye ve yksek basnca direnli olmasna
dikkat edilmelidir. Kmrn gevrek olmas ve iinde yabanc madde bulundumamas, stnne srasnda kanat-
lara zarar vermemesi asndan nemlidir.
10. S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI N D A K UL L A N I L A N GE RE L E R
VE E L A S T OM E RL E R
S zdnnazlk E leman Gereleri
Szdnnazlk eleman olarak en fazla kullanlan gere elastomerlerdir. Elastomerler zayf bir yk uygulan-
dktan sonra hemen ilk biim ve lsne dnen makromolekler yapl malzemelerin genel addr. Elastomeier
kopmadan nce %100 uzayabilen malzemeler olarak ta tannrlar. Tabii ve sentetik kauuklar elastomer malze-
melerdendir. ou kez elaslomerlerle ayn anlamda kullanlr.
Sentetik malzemelerin endstride kullanlmasyla her geen gn deiik gere gelitirilmektedir. Bunlarn
uygulama alanna girmesi ok hzlanmtr. Bu gerelerin genel zelliklerini, ortama direnlerini, bunlarla ilgili
deneylerin tanmn, amac, retim yntemlerini bilmek szdrmazlkta karlalan sorunlarn zm ya da
uygun gere seimi iin gereklidir. Uygulama alanlar ve genel zellikleri zetlenen aklamalardan sonra izel-
gedeki deerler daha detayl bilgi vermekte, seim kolayl getirmektedir. Szdrmazlk eleman ya da baka
amal gere seimi yaparken karar vermeden nce uzman retici firmalara danlmas son derece yaraldr.
Doal Kauuk (NR): Szdnnazlk eleman malzemesi olarak yalnz kastor esasl hidrolik akkanlarda (oto-
motiv hidrolik fren sistemi, baz uak hidrolik sistemleri) ve dk scklk direnci gerektiren yerlerde kullanlr.
Dnya tketimi %70 tekerlek lastii, %15 teknik kauuk para, %5 ayakkab endstrisi, %10 dier eklindedir.
Avantajlar : Flastiklik, anma, izolasyon zelliklen iyidir. Dk scaklkta ancak pahal ve kopmas zayf
malzeme olan silikon ayn zellii gsterir. Kastor esasl hidrolik svlarda direnlidir. Fiyat sentetiklerden
(SBR ve BR hari) ucuzdur. i halde ok yapkan olmas ve dolgu maddesi zurunluu olmams baz uygula-
malarda avantajdr.
Dezavantajlar: Scaklk.ya ve ozona direnci yoktur.
Butadien Kauuk (BR): Doal kauuk yerine kullanlr. Ancak zellikleri daha ktdr. Szdrmazlk elema-
n olarak kullanlamaz.
Sitiren Butadien Kauuk (SBR) : kinci Dnya Sava srasnda doal kauuk yerine kullanlmas iin retil-
di. Szdrmazlk gereci olarak yalnz kastor esasl hidrolik akkanlarda kullanlr. Sren oran arttka sertlii,
butadien oran arttka esneklii artar.
Avantajlar : Elastiktik zellii ve anma direnci iyidir. Geni vulkanizasyon platosuna sahip olmas retim
kolayl salar.
Dezavantajlar : Dinamik yorulma direnci azdr, pnmatik uygulamalarda snma oluur.
Nitril Butadien Kauuk (NBR) : Genel amal, yaa direnli en fazla kullanlan szdrmazlk malzemesidir.
Nitril oran ve viskozitesi zelliklerini nemli oranda etkiler.
Nitril oran %18 den 45 e dek arttka :
- Ya, zc ve scaklk direnci artar,
- Sertlik,modl, srekli kalclk artar,
- Souk dienci azalr.
Avantajlar : Yaa direnci ok iyidir. zelliklerine gre ucuzdur. Katk maddeleri ile ozon ve akhava di-
renci arttrlr.
Dezavantajlar : Baz kimyasallara direnli deildir. Yksek scaklkta sertleme gsterir, soukta direnli
deildir.
Klorobutadien Kauuk (Kloropren) CR : Alev almadndan gruzi kablolarnda, buji balarnda, anma di-
renci iyi olduundan gtrc bantlarda, V kaylarda, ayrca krk, takoz, dalg elbisesi malzemesi olarak kul-
lanlr. Soutucu gazlaryla temasta,fren sistemlerinde ve orta asitlerde szdrmazlk eleman olarak kullanlr.
5-76
.
ITOTBI
S I ZD I RM A ZL K E L E M A N L A RI
Avantajlar: Ozon ve akhavaya. asitlere, suya kar direnlidir. Esneme, anma, alev alma, gaz geirgen-
lii direnci ok iyidir.
Dezavantajlar: Yaa, dk scakla direnci azdr. Elektrik izolasyonu ktdr. Greceli olarak pahaldr.
Butil Kauuk (IIR) : Gaz geirgenliinin ok az olmas nedeniyle vakum sistemlerinde szdrmazlk eleman
olarak kullandr. EPDM gerecin kullanlmasndan nce fosfat, ester tipte hidrolik akkanlarda yelenen ilk mal-
zemeydi.
Avantajlar: Bitkisel yalara, fosfat-estere ve suya direnci ok iyidir. Gaz geirgenlii ok azdr.
Dezavantajlar: Mineral esasl ya ve aromatik zclere direnli deildir.
Etilen Propilen Kauuk (EPDM): Fosfat-ester esasl alev almaz hidrolik svlarda, silikonlu svlarda, scak
su ve buhar ortamnda szdrmazlk malzemesi olarak, yksek voltaj kablolarnda yaltkan malzemesi olarak kul-
lanlr.
Avantajlar: Ozon ve akhava direnci, srekli kalclk ve sda yalanma direnci, organik zclere diren-
ci, yaltkanlk zellii, dk scaklkta esneklik zellii iyidir. Yksek katk orannda fiziksel zelliklerinin iyi
olmas, zgl arlnn az olmas ve hzl karma, ekstrzyon ve vulkanizasyon zellii retim avantajlann-
dandr.
Dezavantajlar : Kesinlikle dolgu gerektirir, dier kauuklarla uyumaz, aromatiklere, mineral ve petrol
iirnlerine uygun deildir.
PolisUlfid Kauuk (T) : Boya endstrisinde kullanlan zclere direnli tek malzeme olarak bilinir. Baka
alternatifi olmad durumda szdrmazlk eleman olarak kullanlr.
Avantajlar: zclere, yaktlara, ozon ve havaya direnlidir.
Dezavantajlar: retim ve mekanik zellikleri, kokusu ktdr. Srekli kalclk direnci, s direnci, kopma
direnci iyi deildir.
Poliakrilik Kauuk : Nitril ile fluoroelastomer aras zellikere sahiptir. Szdrmazlk eleman olarak mineral
ya, hipoid ya ve greslerde kullanlr. atlama ve yalanma direnci ok iyi olduu iin ya keesi malzemele-
rindendir. Supap keelerinde fluorokarhon kauua alternatiftir.
Avantajlar : Mineral ya, hipoid ya, EP katklara ve greslere kar ok direnlidir. Yalanma ve yada
ime zellii iyidir.
Dezavantajlar: Kuru alma zellii ktdr, dk scaklk ve suda uygun deildir.
Silikon Kauuk (VMQ) : Souk ve scak direncinin ve izolasyon zelliinin ok iyi olmas ve dier stn
zellikleri nedeni ile geni kullanma alan vardr. Szdrmazlk eleman olarak krank keeleri, soba ve frn con-
talar, buzluk ve buzdolab szdrmazl, ozon niteleri szdrmazlnda kullanlr.
Avantajlar: -80C ile 300C arasnda alma olana yaratr. Ozon, hava ve neme kar direnci ok iyidir.
Zehirli olmamas nedeniyle tpta kullanlr. ok iyi yaltkandr. Yandktan sonra kl de yaltkan zellii gste-
rir. Yalanma direnci ok iyidir. Toprak altnda bile yalanmaz. effaf olabilir.
Dezavantajlar : Mekanik zellikleri ktdr.kolay yrtlabilir, anmaya direncli deildir. EP katklarna
ve yalara direnci azdr. Pahal malzemedir.
Flurokarbon (FKM) : Yksek scaklk ve kimyasal direnci ok iyidir. Asit, petrol yalan, hidrokarbonlar,
aromatikler gibi ok eitli kimyasal ortamdan etkilenmez. Ya keesi malzemesi olarak otomotiv sanayiinde
gittike fazla kullanlmaktadr. Srekli olarak 205C ye dek dayankldr.
Avantajlar: Yksek scaklk ve kimyasal direnci, dk ime zellii, gaz geirgenlii direnci azdr.
Dezavantajlar : Pahal malzemedir. Dk scaklk zellii iyi deildir. Besin maddeleri ile temas uygun
deildir.
Polinorbomen Kauuk (PNR): ok yumuak malzeme gerektiren yerlerde ve kpk yerine titreim nleyi-
ci, szdrmazlk profili olarak kullanlr.
Avantajlar: 15 ile 80 or arasnda sertlikte karm yaplabilir.
Dezavantajlar: Petrol, ya ve yksek scakla direnli deildir.
5-77
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Fosfonitril Fluoroelastomer (PNF) : Fluorosilikona benzer fakat mekanik zellikleri daha iyi olduu iin di-
namik uygulamalarda da kullanlr. Havaclk ve petrol sanayiinde uygulama alan vardr.
Avantajlar: -65C ile 180C arasnda petrol akkanlarna kar direnci ok iyidir.
Dezavantajlar: Fren ya, fosfat ester, keton ve buhara uygun deildir.
Fluorosilikon (FVMQ) : Fluorokarbon ve silikonun zelliklerini tayan, havaclk ve uzay almalarnda
ya keesi ve dier szdnnazlk elemanlarnda kullanlan gelimi bir malzemedir.
Avantajlar: ok iyi scaklk ve srekli kalclk direnci vardr.
Dezavantajlar: Baz kimyasallara direnli deildir. Pahal bir malzemedir.
Perfluore Elastomer (FFKM) : Kalrez ticari ismi ile tannan ve retici firma DUPONT un zel sipari zeri-
ne para rettii, scaklk ve kimyasaldirenci en fazla olan elastomerdir.
'Avantajlar: Fluorokarbonun elastik zelliine, PTFB nin kimyasal ve s direncine sahiptir.
Dezavantajlar: ok pahaldr.
Poliretan (AU, EU) : Yksek anma ve kopma direnci nedeniyle mil sync ve yksek basnlarda szdr-
mazhk eleman gereci olarak kullanlr.
Avantajlar: Kopma, anma, dk scaklkta elastikliini koruma zellikleri iyidir. Petrol rnlerine, hid-
rokarbonlara, ozon ve havaya direnci ok iyidir.
Dezavantajlar : Scaklk arttka srekli kalclk deeri artar. Asit ve bazlara, hidrokarbon klorinelere, ke-
tonlara, scak su ve buhara uygun deildir.
Etilen Akrilik (AEM) : Dk srekli kalclk, scaklk, ya ve hava direnci gerektiren yerlerde kullanlr.
Szdrmazlk eleman malzemesi olarak dili sistemlerde poliakriliin yerine kullanlmaktadr. Dk scaklk
ve anma direnci poliakrilikten daha iyidir. Dier uygulama alanlar : Yaltm ve anti-titreim elemanlar,
vakum ve basnl hortumlar.
Avantajlar: Ozon ve ak hava, su, yrtlma ve kopma direnci iyidir. -30C ye kadar esnektir, yksek scak-
lklarda direnci iyidir. Srekli kalclk ve snmleme zellikleri iyidir.
Dezavantajlar: Ester, keton, yksek aromatik akkanlarda ve yksek basnl buharda uygun deildir.
Epikloridrin Kauuk (ECO) : Nitril, poliakrilik, polislfid ve kloropren zelliklerini tar.
Avantajlar: Gaz geirgenlii butikten kez daha azdr. Dinamik zellii doal kauua benzer. Dk s-
caklk direnci ok iyidir, geni scaklk aralnda uygundur. Ozon ve yaktlara direnlidir.
Dezavantajlar: Yaltm zellii ktdr.
Deri: Szdrmazlk eleman malzemelerinin en eskisidir. Profil olarak ekillendirilmesi g olmasna karn
halen bu amala kullanlr. Deri malzemenin iki ana avantaj unlardr :
1- Yzeyi dzgn olmayan dzeylerde anma direnci ok iydir.
2- Ya emme ve tutma zellii ok iyidir.
Anan millerde ve yzeylerde ok bozulmu yzeylerde mili yeniden ilemek yerine deri kee kullanlr.
Eer yalama koullan kt ise derinin ya tutma zellii bu malzemeyi kullanmay avantajl klabilir, tik ya-
lama ile srekli kullanm salanr.
Deriye uygulanan ilem kullanma ortamn belirler :
- Trigliserit ve stearin : Su direncini arttrr, esneklik salar.
- Parafin mum : Daha kat ve ok iyi su direnci salar.
- Akrilik emlsiyonu : Esneklik ve ya direnci salar, fakat su geirir.
- Poliretan : Besin maddesine, ya ve suya diren ve esneklik salar.
Derinin asit, baz, gaz ve organik kimyasallarla kullanlmas uygun deildir. Genelde 95C ye dek scaklk di-
renci olmasna karn, zel ilemlerle 150 - 160C ye dek kullanlr.
Politetrafluoroetilen (PFTE): PFTE, btn endstriyel plastikler iinde en geni alma scakl aralna
(-260C 270C) sahip oluu, kimyasal maddelere dayanm, btn katlar iinde en dk statik ve dinamik sr-
tnme katsaysna sahip oluu, yap-kay zellii ve mekanik zelliklerinin yeterli oluu nedeniyle szdrmazlk
eleman lan dahil ok geni kullanm alan vardr. En byk dezavantaj andrc ortam iinde anma direnci-
nin az olmasdr. Anma PV (Basn x hz) snn, zaman ve yzey temizliine baldr. Anma direncinin
yksek olmas gereken yerlerde alaml PFTE yelenmelidir. Bronz, grafit, M 5
2
, cam elyaf katkl PTFE nin
5-78
\\\n m
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
mekanik zellikleri daha iyidir. Szdrmazuk eleman olarak yalamasz alan ve yap-kay istenmeyen or-
tamlarda, aktif kimyasal ortamda, O-halkas, U-cup, takm halka olarak ve zellikle piston yata olarak uygun
malzemedir.
Saf PFTE paralar kullanldnda aadaki noktalara dikkat edilmelidir :
- Belli bir ykten sonra malzemede souk akma oluur,
- Anma direnci iyi deildir,
- Isl genleme katsays, birok plastikte olduu gibi metallerden 10 kat daha fazladr.
- Kauuklarda bulunan elastiklikten yoksundur, polietilene benzer ekilde yar sert bir malzemedir. Bu ne-
denle elastomer keeler iin geerli tasarm yntemleri PFTE iin uygun olmayabilir. PFTE keelerde
dudak basks srekli garter yaylar ya da benzeri yntemlerle salanmaldr.
- Yksek scaklklarda mekanik direnci azalr.
Bronz, grafit, karbon PFTE nin sl genlemesini azaltp, aarma ve souk akma direncini arttrr. Bronz
katksyla kimyasal direncinde azalma olabilir. PFTE nin fluor esasl elastomerlerle karm srtnme katsays-
nn azalmas, kimyasal direncinin artmas ve daha pahal malzemelerde kaliteyi koruyarak maliyet azalmas ko-
nusunda avantaj salamtr.
Polyester Elastomer (YBPO) : Sertlik ve gllk ynnden plastik, esneklik ynnden elastomer zellii
gsteren bir termoplastiktir. Yalara, zclere, asit ve bazlara , eitli svlara dayanm bir ok elastomerden
stndr. -70C ile 110C arasnda srekli kullanlabinir. Pnmatik ve hidrolik hortumlar, V kaylar, krkler,
diyaframlar, esnek kaplinler, destek halkalar ve eitli szdrmazlk elemanlar polyester elastomerin tercih edil-
dii rnlerdir.
t
Gerecin E sneklik zellii
Metaller yk altnda Hook kanununa gre davranrlar. Yani esneklik snrna dek yk kalknca eski eklini
alrlar (ekil.81).
a) M etallerin H ook K anu-
nuna gre davranm
ekil..81-
b) K auuk malzemenin
esnek ve plastik davran
c) S abit uzatmada /amana
gre gerilimin azalmas
Kauuk malzemeler ise hem esnek hem plastik davranrlar. Yk kalknca eski durumlarna dnmeden kalc
uzama oluur ve geri dn zaman daha uzundur.
Esnek ekil deitirmeden sonra bu ekli korumak iin gerekli yk zamanla azalr ve bu zellie malzeme-
nin geveme zellii denir. Geveme zamana ve scakla bldr. Fazla zaman ve scaklk malzeme iindeki
balara yeni durum almas iin yeterli sre tanyacandan esnek uzama yerini kalc uzamaya brakr. Malzeme-
nin bu zelliinden dolay ya keelerinin ilk andaki apsal ykleri zamanla azalr. Yksek scaklkta bu zaman
daha ksadr ve keenin mrn belirler. deal bir keede bask yk kalktnda kee duda eski halini almal-
dr. Yk birden uygulandnda malzemedeki balar yeni duruma uyum salama sresi bulamadndan malze-
me diren gsterir. Ayn yk yava yava uygulandnda malzeme ekil deitirmeye uyum gstereceinden
balarda kopma olmaz ve daha az diren gsterir.
Genel kural olarak elastomer malzemeler %5 ten daha fazla kalc uzama etkisinde kalmamaldr, nk ucr-
lim birikimi malzemenin zelliinin erken yok olmasna yol aar.
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
ekil.81 h de ykleme ve yk kaldrma erisi arasnda kalan alan kaybolan mekanik enerjiyi belirler. (Bu
eri histerezis dnm diye adlandrlr). Bu enerji sya dnr. Ya keesi uygulamasnda mil dnnde-
ki salg kee dudanda belli aralklarla yk deiimi oluturacak ve kee duda her dnmede bir miktar kalc
uzamaya urayacaktr. Sonuta bu enerji sya dneceinden, kee dudanda olaand scaklk oluur. MU
dn hz arttka ykleme aralktan ksalacandan snma daha fazla olur. Yksek scaklk daha abuk kim-
yasal deiime ve daha fazla gevemeye yol aar. Btn bu etkiler kee mrnn ksalmas demektir. Malzeme-
nin esneklik zelliine gre kabul edilir, dinamik kaklk miktar da deiir. Dinamik kakla en iyi uyum
gsteren malzeme silikondur. Bu zellii nedeniyle yksek devirde alan millerde de uygun malzemedir. Poli-
akrilik ve nitril kauuun esneklik zellii stn deildir.
Gere Sertliinin Etkisi
Elastomer malzemelerin zelliinin belirtilmesinde sertlik nemli bir deerdir. Karm srasnda katk mad-
deleri ile her elastomer malzemenin sertlii j>eni aralklarda deitirilebilir. Standart sertlik birimi olarak IRIID
ya da or A (ShA) durometre sertlii kullanlr Sertlik deeri 5 birim tolerans iinde kabul edilir. Bu nedenle
sertlik deerindeki bir ka birimlik deimelerin nemi yoktur. Szdrmazlk elemanlrnn sertlikleri yumuak
malezemeler iin 40-45 den balayp sert malzemelerde 90-95 ShA arasnda deiir. En fazla kullanlan 70
ShA sertlik dolaylarndadr.
Yumuak malzemeler anmaya ve basnca daha az diren gsterirlerse de przl yzeylerde daha iyi al-
rlar. Genel olarak dinamik keelerde sertlik arttka sklk ve apsal yk deeri azaltlr. Bylece. srtnme
kuvvetleri de azalm olur. Sklk miktarn sabit tutarsak sertlik arttka alma srasndaki srtnme kuvvet-
leri de artacaktr.
Sertlik, malzemenin ya iinde imesiyle azalr ve sklk miktar artar. Belli oran iinde ime kabul edi-
lir, dinamik keelerde bu deer en fazla %15 ile %20 arasnda olmaldr. Ya uucu trden deilse bu ime
sabit kalr. Fakat ya uucu ise ve kee bir sre kuru almsa bu kez tersi olur. Kee kurur ve lsel olarak
eker. Dinamik keelerde ekme oran %3 ile %4 ten fazla ise ya kaa oluabilir. Malzeme deney plakalary-
la yaplan deneyler, keenin gerek alma koullarnda imesi ile ilgili kesin bilgi vermez. nk kesit alan
ime hzn belirler ve kee dudann yalnz bir taraf ya ile temastadr. Eer ime ok fazla ise yan kee
malzemesini kimyasal olarak etkilemesi ve uygun malzemenin seilmedii anlalr.
Gerecin Kimyasal ve Fiziksel zellikleri
Herhangi bir uygulama iin elastomer malzeme seiminde ortam, scaklk ve alma koullan nem kaza
nr. Malzeme iine katlan katklarda, bitmi parann zelliklerini nemli derecede etkileyip gerelerin zellik-
lerini belirtir. izelgelerin amac yalnzca seimde yardmc olmak, zellikleri greceli olarak karlatrmaktr.
Bu izelgeler kesin doru kabul edilmemelidir. Son seim kararn vermeden nce, alma koullan tam olarak
bilinmeli ve malzeme reticilerine danlmaldr. zellikle aktif ortamlarda daha fazla zen gsterilmelidir. i-
zelge. 18 ve 19 da kullanlan ticari markalar ve tabii kauuk esas al in rak greceli fiyat karlatrlmas gsteril-
mitir. Bilgi salanamayan zellikler ise bo braklmtr.
5-80
izelge. 18- Gerelerin Fiziksel zellikleri
<

5
I
A : Mkemmel D : Or t a
B : ok iyi E : Zayf
C : yi
ASTM D 1 4 1 8- 7 2 A
ASTM D 2O00-SAEJ2O0
Sertl i k snr orA
zgl arlk g/ cm'
Maksimum scaklk
U
C
Minimum scaklk
U
C
Kopma di renci saf malzeme MPa
Dolgulu malzeme MPa
sl genleme: 10* mm/ mm C
Di nami k srtnme katsays
Srekli kal cl k
Elastik zel l i i
Dk sda elastik zellii
izolasyon zellii
Alev di renci
Ozon ve ak hava di renci
Caz gei rgenl i i di renci
Y rt l ma di renci
Anma di renci
Metal l ere yapma
Teksti l e yapma
Fiyat indeksi
Ticar i si ml er
t
M
. .
. .
T
a
b
i
i

K
a
u

u
k
m
AA
30-<
0,93
85
-50
21
21
130
C-B
A
A
A
E
E-D
D-C
C-B
B
B-A
B-A
1
SMR
B
u
t
a
d
i
e
n
K
a
u

u
k
BR
AA-BA
45-85
0,93
120
-60
7
20
130
C-B
A
B
A
E
D
D-C
D-C
A
B-A
B-A
1
Buta CS
Solpra
Cari n
ER
lnura
Eurocrene
Solp
S
i
t
r
e
n

B
u
t
a
d
i
e
n

1
K
a
u

u
k

1
SBR
AA
40-90
0,94
90
-40
7
14
130
1,7
C-B
C
C
B
E
E-D
D-C
D-C
A
B-A
C-B
0,85
BuaS
Bire Hjls
Cj rif l S
Mprene
Euraprae
N
i
t
r
i
l

B
u
t
a
d
i
e
n
K
a
u

u
k
BF-BGBK-CH
40-95
1,0
12C
-40
7
14
115
0,7-1,2
C-B
C
C
D
E
E-D
D-C
D
CB
B-A
C
1,5
H>car
Pertifan
Eldprim S
Kr/nac
CR
BC-BE
40-90
1,23
95
-40
21
21
135
0,9
D-E
B
C
D
B
B
B
C
B
B-A
B-A
2
Neopren
Baypra
M C
BuUcler
B
u
t
i
l

K
a
u

u
k
1IR
AA-BA
20-80
0,92
120
-40
10
14
95
0,9
D
D
C
B
E
B
A
C
c
D
D
1.7
Bucar
"Pblysar
Butyl
Enj ayB
Butyl
Butyl
E
t
i
l
e
n

P
r
o
p
i
l
e
n
K
a
u

u
k
EKM
CA
40-80
0,86
145
-40
7
21
165
0,8
C
c
c
B-A
D-C
A
D
C
A
D-C
D-C
1,5
ftonfel
VstalOT
Outral
toyals*
Etreyn
P
o
l
i
s

l
f
i
d
T
AK-6K
so-ao
1,25-1,34
85
-50
5
9
E
A
B '
E
D
A
B
E
E
B
B-A
Thidcol
P
o
l
i
a
k
r
i
l
i
k
W!
DF-DH
40-90
1,05-1,15
160
-20
< 7
> 14
100
c
B
0
E
E
A
D
D-C
D-C
C
C
4,7
H*r
Cjanacry
Elaprm
m
H Macrl
Krynac
S
i
l
i
k
o
n
m
FC-FE FK-flE
10-9(i
0,98
200
-60
< 10
> 10
185
0,6-1,1
B
B-A
B-A
A
D
B
E
E
E-D
D
D
8,4
Silastic
SLlcpren
Blere I
S lastarer
F
l
u
o
r
o
e
l
a
s
t
o
m
e
r
{
F
l
u
o
r
o
k
a
r
b
o
n
)
^KM ,
55-95
1,85-2
205
-30,
> 12
< 14
150
0,5
D
D '
D-C
C
A
A
D
'-
D-C
D-C
30
VJten
TOTrflm
Flunrel
voltalef
Oa-El
|
c
Ll.
H M,
FK
40-90
1,35-1,65
20C
-60
< 6
> 6
0,5-0,8
C-B
B-A
3 "
u
D-'.
D-:
7
s
izelge.18- (D evam)
A : Mkemmel Ort a
B : "ok iyi Zay f
C : !yi
ASTM D 1418-72 A
ASTM D 2OOO-SAEJ2OO
Sertlik snr orA
zgl arlk ;/ cm"
Maksimum scaklk C
Minimum scaklk C
Kopma direnci saf malzeme MPa
Dolgulu malzeme MPaa
Isl genleme: 10"mm/mmC
Dinamik srtnme katsays
SreklT kalclk
Elastik zellii
Dk sda elastik zellii
zolasyon zellii
Alev direnci
Ozon ve ack hava direnci
Gaz geirgenlii direnci
Yrtlma direnci
Anma direnci
Metallere yapma
Tekstile yapma
Fiyat indeksi
Ticari isimler

P
e
r
f
l
u
o
r
e
e
l
a
s
t
o
m
e
r
FTKM
6 5 - 9 5
2,01
290
-35
> 14
230
D
C
C
A
A
A
D
D
C
D
C
400
Kalrez
P
o
l
i

r
e
t
a
n
EU-AU
m
60-flOD
1, 0 6
85
-20
> 28
0,5
D-C
C
E
D-C
C
A
B
B-A
A
A
A
6
M proe
tUMn
Tutkal lan
Vi b rat t hene
Est ant
E
t
i
l
e
n
a
k
r
i
l
i
k
AB
EE-EF-EG
4 0 -95
1,0 8-1,12
165
-40
> 17
A
B
C
D-C
D-C
A 1
0-C
D
D-C
C
C
4
a c
E
p
i
k
l
o
r
i
d
r
i
n
ECO
CH
4 0 -90
1,27-1,36
135
-40
< 7
17
130
C
A
A
C
D
8
A
D-C
C
C
C
3
Hf t rn
Hrler
Epkft laraer
P
o
l
i
e
t
i
l
e
n
K
l
o
r
e
PECCPE
BC-BE-CE
60 -90
1 , 1 6-1 , 3 2
120
-40
10
10
C
C
D
C
C
A
B
D
C
D-C
D
Of
.

o
l
i
e
t
i
l
e
n
K
l
o
r
o
s
u
l
f
i
n
e
O l
CE
40-95
1,18
135
-50
17
21
125
D
C
D-C
BA
C
C
A
D
A
A
C
2,8
> *J I(J1
E
t
i
l
e
n

V
i
n
i
l
A
s
e
t
a
t
EVAC
6 0 - 86
1.2
120
-40
18
A
C
B
C
D
A
C
E
C
B-A
A
Levapren
E l *
\n
Ultrathene
Vynatnene
P
o
l
i
n
o
r
b
o
r
n
e
n
K
a
u

u
k
PTO
10-80
80
-45
23
D
C
C
B
D-C
D
D
E
C
B-A
B-A
2.5
ft rsare*
P
o
l
y
e
s
t
e
r
E
l
a
s
t
o
m
e
r
YBPO
4 C0 -9D
1,17-1,25
110
-70
40
190
D
c-e
C-B
D-C
c
A
D
A
A
C
C
4
P
o
l
i
t
e
t
r
a
f
l
u
o
r
o
E
t
i
l
e
n
PTFE
55D
2 , 2 0
270
- 270
150
190
0,05
A
E
E
A
A
A
A
B-A
D
E
E
15
Tefim
f ! <n
:lo
- - -
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Gazlar
H
a
v
a
/
O
k
s
i
j
e
n
m
CD
*
I
3>
*
B

t
a
n

g
a
z

m
en
OD
O
o
F
r
e
o
n

1
2
ro
>
n ,
m
Hi d roli k yalar
F
r
e
n

y
a

l
a
r

OT
m
<n
-
K
l
o
r
l
u
O
S
u

e
s
a
s
l

m 3>
S
i
l
i
k
o
n

e
s
a
s
l

-
E
s
t
e
r

e
s
a
s
l

(
A
l
e
v

a
l
m
a
z
)
m
M
i
n
e
r
a
l

e
s
a
s
l

u :
Yakl
M
a
z
o
t
/
F
u
c
l

o
i
l
T,
m
->
V

k
s
e
k

o
k
t
a
n
l

b
e
n
z
i
n

m
: -,
d i
B
e
n
z

n
/
K
e
r
o
z
i
n
CD
O
u,
T, ^
. -
zcler
E
s
t
e
r
o
o
m
A
l
k
o
l
~ ^
OT
l a
m
OJ
. : ,
1
K
l
o
r
l
u

l
e
r
1
o
o
_i -i t-
K
e
t
o
n
l
a
r
m
CD
c~>
m
o
m
-
A
r
o
m
a
t
i
k

s

CD
O
'~~n
i-
>
5
i
J >
CD
A
m
o
n
y
a
k
C D
t
m
m
J
A
l
k
a
l
i

k
a
n

m
l
a
r

(
b
a
z
)
o
en
m
j
lorganik svlar
A
s
e
t
i
k

a
s
i
t
m
c~>
m
m
N
i
t
r
i
k

a
s
i
t
m
m
m
S

l
f
i
r
i
k

a
s
i
t
m
m
m
m
H
i
d
r
o
k
l
o
r
i
k

a
s
i
t
m
m
S
e
y
r
e
l
t
i
k

a
s
i
t
l
e
r
D
03
CD
. y
i
1
S
u

(
8
0

C
'
n
i
n

z
e
r
i
n
d
e
)
m
r-,
h
S
u

(
8
0
u
C
'
n
i
n

a
l
t

n
d
a
)
CD
00
(X-
<^
-
M

k
e
m
m
e
l

D

:

O
r
t
a

o
k

i
y
i

E

:

Z
a
y

y
i
Vatn Kauuk
N'R
Butadien
Kauuk
BK
Sitren Butadien
Kauuk
SBR
\i t ri l Butadien
Kauuk
NBR
Ki .t..cn
P.til Kauuk
R
Ftitnn Propen
Ka k
FPPM
Pnli^lf- 1 .
r
Mikrilik
\'M
Silikon
v\o
U-'l-r-k.rK>n)
Klv>vc--iilikon
IVfluore
clstomer
!!< M
o
?
I
3
S -83
izelge. 19- GerelerinK imyasal D irenleri
-^ 1^*^*4
C/3
\ :
B :
C :
5
S
I
V
I
Jd
n
o
r

o
3
ce
a
l
i
k
d
r
o
I
0
Mkemmel D : Orta
ok iyi E : Zayf
yi
iu (80C'nin altnda)
Su (80C'nin zerinde)
Seyreltik asitler
H droklorik asit
Slfirik asit
Nitrik asit
Asetik asit
Alkali karmlar (baz)
Amonyak
Mifatik snf
\romatik snf
Ketonlar
Klorlu zcler
Alkol
Ester
Benzin/Kerozin
Yksek oktanh benzin
Mazot/Fuel oil
Mineral esasl
Ester esasl (Alev almaz)
Silikon esasl
Su esasl
Klorlu
Fren yalar
Freon 12
Bt an gaz
Hava/Oksijen
P
o
l
i

r
e
t
a
n

1
D
E
D
E
E
E
E
E
C
B
C
E
E
D
D
C
B
f
B
E
E
D
D
E
A
B
B
a
c
A
A
c
E
E
E
E
c
A
C
D
E
E
C
D
D
D
A
E
E
C
C
A
F
p
i
k
l
o
r
i
d
r
i
n
E
C
O
B
D
D
E
E
E
E
C
B
C
E
D
C
E
B
B
B
A
A
E
E
A
A
A
c

0
A
C
B
C
E
E
C
B
C
0
c
D
B
B
C
A
A
A
A
P
o
l
i
c
t
i
l
e
n
K
l
o
r
o
s
u
l
f
i
n
e
A
A
A
C
r
C
B
C
D
D
D
E
E
A
E
D
E
D
B
D
D
B
D
A
A
A
E
t
i
l
e
n

V
i
n
i
l

1
A
s
e
t
a
t

1
A
B
D
E
E
E
D
C
E
E
D
E
E
E
E
E
E
E
E
C
E
A
P
o
l
i
n
o
r
b
o
r
n
e
n

1
k
a
u

u
k

1
A
C
E
E
E
E
E
E
0
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
E
C
P
o
l
y
e
s
t
e
r
e
l
a
s
t
o
m
e
r
A
B
0
E
E
E
C
E
B
A
C
D-C
A
A
B
A
A
A
A
A
o
a; c
A
A
A
A
A
A
A
B
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
D
e
r
i

1
E
E

D
r

t
t

i
E
E
E
E
E
E
t
E

B
3J ^
il
E
E
A
D

3
I
B :
A
A
A
A
A
A
1
"
A
A
A
A
A
A
A
A
A
A
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
K auuk M alzeme S eimi rnei
Malzeme zelliklerini gsteren izelgeler yardmyla szdrmazlk eleman dahil herhangi bir para iin
uygun malzeme seimi yaplabilir. Szdumazlk elamanlar ile ilgili blmlerde malzeme seimi hakknda daha
ayrntl bilgi verildii iin daha deiik amal bir kauuk para iin rnek seilmitir.
Otombil yedek tekerlei motorun olduu blme yerletirilmek isteniyor ve yerine sabitletirilmesi kauuk
bantlar ile yaplacak kauuk bantlar iin en uygun malzeme hangsidir ?
Motor blmende hava akm devaml olduundan ve elektrik sisteminden dolay ozon ortaya kacandan
malzemede ozon ve hava direnci gerekir.
Motor snmasndan dolay bu blmde hava scakl en fazla 130C olabilir. Scaklk direnci gereklidir.
Otomobil darda park edilebilecei iin para soukta atlayp, krlnamahdr. -40C ye kadar souk di-
renci gereklidir.
Para srekli gerili olacandan elastik ve srekli kalclk zellii iyi olmaldr.
Motordan ya damlayabilir ancak ya damlackltklu malzeme iin iyi ya direnci gerektirmez. Ya direnci
ikinci derecede nemli zelliktir.
stenen zellikler saptandktan sonra malzeme seimi yaplr.
Birinci derecede nemli ozon ve hava dilencine gre :
Kloropren, Butil, EPDM, polislifid. Silikon, Fluorokarbon, Flurosilikon, Perfluore Elastomer, Poliretan,
Etilen Akrilik, Epikloridrin uygundur.
-40C ile 130C arasnda alma scakl iin El'DM, silikon, Fluorosilikon, Etilen Akrilik, Epikloridrin
arasnda seim yaplmaldr.
Fiyatlarn karlatrdmzda en uygun EPDM dir. EPDM in elastik ve srekli kalclk zellikleri de uy-
gundur. Eer ikinci derecede nemli gereksinmeler birinci derecede nemli saptansayd daha pahal malzeme, ya
da kt sonular douracak baka bir malzeme seilebilirdi.
E lastomer M alzemelerle lgili D eneyler
Elastomer malzemeler zerinde yaplan deneyler bu malzemeleri hazulayan ve kalite kontroln yapanlarn
almalarnn nemli bir ksmn kapsar. Deneyler malzeme kalitesinin ve kalitede srekliliin gstergesidir.
Deney amalar; kontrol, zellik belirlenmesi, aratrma ve gelitirme gibi eitlidir. Kontrol deneyleri retimin
birok aamasnda ve parann onaynda yaplr. zellikle kauuk karmlarnn kontrol iin yaplan deneyler
ok nemlidir. nk hazrlanan her karmn uygunluu deneylerle dorulanr, karm hazulanrken hata
yapma olasl ok fazladr. Szdumazlk eleman gibi kritik paralarda malzeme kontrol lan lsel kontrol
baz durumlarda daha da nemlidir.
\
PE , E P
S KOR 7 A MA N
P M E
ZA M., , ,,,
{B 2 )
WL KA NI 7A < ,YON 7AMANI
AMANI
1 i
ekil.82- Kopma direnci - piim
1
/umancj>risi
5-85
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Elastomer Malzemelerle lgili Deneyler
Elastomer malzemelerle ilgili deneyleri amalarna gre ana grupta toplayabiliriz :
A- Gerecin temel fiziksel zelliklerinin kontrol iin yaplan deneyler. Genellikle deney paralar hazrlana-
rak yaplr.
1. Sertlik lm
2. ekme, kopma, uzama deneyi
3. Yrtlma deneyi
4. Bask altnda srekli kalclk
5. ekme altnda srekli kalclk
6. Yalandrma deneyleri
7. Ozon deneyi
B- rnek paralarda ya da teslimatlarda malzeme bileimlerinin ve retim koullarnn ayn olup olmadn
belirlemek iin yaplan deneyler. Genellikle para zerinden alnan rneklerle yaplr.
1. Younluk lm
2. Kl miktar belirlenmesi
3. Mikro sertlik lm
4. Gravimetrik analiz
5. R spektrofotometrik analiz
C- Aratrma - gelitirme deneyleri. Malzeme zelliklerinin kullanma amacna gre gelitirilmesini ya da en
uygun malzemenin belirlenmesini amalar.
1. Elastiklik deneyi
2. Esneklik deneyi
3. Leke direnci
4. Gaz geirgenlii
5. Yanma direnci
6. Yapma direnci
Btn deneylerde sonularn karlatrlmas ve gvenilirlii iin belirlenen deney koullarna uyulmas
esastr. Aada zetlenen deney biimlerinde genel bir yaklam yaplmtr. Deney ayrntlar iin ilgili stan-
dardlara bavurulmaldr.
ISO S 471 ve ASTM D 1349 zel deneylerde deney scakl belirlenirken aadaki deerlerden seim ya-
plmasn ister.
-75, -55, -40, -25, -10, 0, 23, 40, 55, 70, 85, 100, 150, 175, 200, 225, 250 (2C)
Baka trl belirtilmediyse Standard atmosfer scakl 23 2C ve %50 5 nemde olmaldr.
Gerecin Fiziksel zelliklerini Kontrol in Yaplan Deneyler
Sertlik lm
Tamm : Belirli ekildeki bir parann, belirli bir yk altnda batmasna kar gsterdii diren sertlik olarak
tanmlanr. Elastomer paralarda en fazla kullanlan sertlik bilimleri Shore A, Shore D ve IRDH (International
Rubber Hardness Degree - Uluslararas Lastik Sertlik Derecesi) dir. Shore A ve IRDH birbirine ok yakndr. 90
Shore A dan sert paralara Shore D ile lm yapmak uygun olur. Uluslararas Lastik Sertlik Derecesinde Young
modl sfr olan maddelerin sertlii 100 olarak alnmtr.
Amac : Sertlik elastomer malzemelerin zelliklerini belirtmekte en nemli faktrlerdendir. Kk bask al-
tnda Young modl dorudan sertlik deeri ile belirlenir. yi vulkanize edilmi doal kauuk gibi her ynde
eit esneklik gsteren (elastik izotropik) maddeler iin Uluslararas Lastik derecesi cinsinden bulunan sertlik ve
Young modl arasnda bir balant vardr. Bu balant olduka plastik ya da deiik dorultuda farkl esneklik
gsteren lastikler iin daha az duyarldr.
Deney biimi: Sertlik deneyi iin hazrlanan deney paralar en az 30 mm apnda 6 mm kalnlnda, y-
zeyleri dz ve przsz olmaldr. 6 mm den ince paralar, 2 mm den ince ve taneden fazla olmamak kou-
luyla st ste konulup lm yaplr. Deneyden nce paralar en az bir saat oda scaklnda (23 2C) bekletil-
melidir Eer nem oranndan etkilenen rneklerde lm yaplacaksa %50 nemli ortamda para kalnlna gre
daha uzun sre bekletmek gerekir. Deney, paralarn vulkanizasyonundan en erken 16 saat sonra yaplmaldr.
Her rnekte en az 3 deiik noktadan lme yaplmaldr. lm noktalar kenarlardan en az 13 mm, birbirlerin-
den 6 mm uzaklkta olmaldr. lm srasnda sertlik lme aletinin yzeyi, arpmadan alet yzeyine tam ola-
rak yaslanncaya dek bastrlmaldr. Bask kuvveti Shore A da 12.5N, Shore D de ise 50N dur. Sertlik deerinin
okunmas, baskdan 3 saniye soma yaplmaldr.
5-86
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
Gelimi sertlik lme aletlerinde bask kuvveti ve okuma zaman otomatik olarak belirlenir. Sertlik lme
amacyla hazrlanan standart deney paralannda en fazla kullanlan boyutlar 29,5 mm ap ve 6,5 mm kalnlktr.
Deney sonulan karlatrlmak istenirse ayn kalnlkta deney paralar kullanlmaldr.
Deney standardlart: TS 1324 Lastiklerde Sertlik Tayini, ASTM D 1415, DN 53505, ISO; S 48.
ekme Kopma Uzama Deneyi
Tanm : ekme deneyinde malzemenin ekme direnci ve kopma uzamas belirlenir. ekme direnci, ekme
deneyi srasnda llen en yksek kuvvetin deney parasnn balangtaki kesit alanna blnmesiyle bulunur.
Kopma uzamas, ekme annda llen uzunluk deiiminin, deney parasnn ilk l uzunluuna blnmesiy-
le bulunur.
Amac : ekme deneyi malzemenin mekanik direncini lmek iin yaplr. Dolayl olarak malzemenin geri-
lim altnda dayanklln gsterir. Yrtlma direnci, anma direnci gibi mekanik zelliklerinin ekme direnci
ile dorudan ilikisi yoktur. Ancak yksek ekme ve yrtlma direnci ounlukla yksek anma direncinin gs-
tergesidir. Elastomer malzemelerin genelde ekme direnci dk olup scakla bal olarak deiiklik gsterir.
Szdrmazlk elamanlarnda ok yksek basn ve dinamik ortamda 70 daN/cm2 den dk ekme direnci uygun
deildir. Kopma uzamas malzemenin elastikliini belirler. Elastomer malzemenin tanmlanmas iin de uzama
deeri esas alnmtr (Elastomer = en az % 100 uzayabilen malzeme). Kopma uzamas ile birlikte modls mal-
zeme zelliini belirtmek iin kullanlan bir terimdir. Baka trl belirtilmediyse %300 uzama iin gerekli kuv-
vet anlalr. Kalite kontrol llerinde modiilUs deerlerinden yararlanlr.
Deney biimi : Elastomer paralarn ekme deneyinde kullanlan alet %2 duyarllkta kuvvet uygulayabil-
meli ve eneler birbirinden 500 5 mm/dakika hzla uzaklaabilmelidir. Deney paras olarak ekme deney pla-
kas ya da halka kullanlr. Halka eklindeki deney paralan plakalara gre daha dk ekme direnci deerleri
verirler. Bunun nedeni, halka eklindeki deney paralarndan kesit alann etkileyen gerilimlerin dzgn bir da-
lmda olmamasdr. Plakalardan kesilen deney paralar ile elde edilen deerler malzemenin gerek gerilmesi-
ne ok daha yakndr. Plakalarda yaplan lmlerde kesme ynne gre deiik sonular elde edilebilir.
Deney vulkanizasyondan en az 16 saat sonra oda scaklnda (23 2C) en az saat braklan paralar ze-
rinde yaplmaldr. Gerilimin btn kesitte ayn olmas iin deney aletinin eneleri arasna simetrik yerletiril-
meli ve enelerin ayn dzlemde olmas salanmaldr. Kopma uzamasnn llmesine yarayan izgiler eksene
dik olarak izilmeli ve ekme kuvveti uygulamasna balandktan sonra rnek zerindeki iaret izgilerinin para-
lellii srekli olarak kontrol edilmelidir.
ekme direnci ve kopma uzamas aadakidenklemlerle hesaplanr :
ekme direnci = "*"
h x e
Burada : Fm = Kopma anndaki kuvvet (N)
h = Deney parasnn deneyden nceki ort. kalnl (mm)
e = Deney parasnn deneyden nceki genilii (mm)
Yrtlma Direnci Deneyi :
Tanm: nce yerinde entik olan deney paras gerdirilerek yrtlmann srmesi iin gerekli yk, para kopa-
na dek not edilir. En yksek kuvvet yrtlma direncini belirler.
Amac : ekme direnci, kopma uzamas, modl yrtlma direncini etkiler. Yksek ekme direnci, dk
modl ve yksek kopma uzamas, yrtlma direncini arttrr. Anma direncinin yrtlma direnci ile yakn ilikisi
olduu sanlyordu. Ancak SBR nin dk yrtlma direncine karn, yksek yrtlma direnci olan taban kauuk
gibi anma direnci olmas bu iliki zerindeki savlan zayflatmtr.
Yrtlma direnci dk malzemelerin montaj ve ambalaj srasnda beneklenme olasl fazla olduu iin
zel dikkat gerektirir.
Deney biimi: Standardlarda belirtilen ekil ve lde hazrlanan deney paralan, ekme deney aletine ba-
lanarak, kopana dek ekme ilemi yaplr. 1 mm para kalnl bana den en yksek kuvvet yrtlma direnci
olarak belirlenir.
entik derinlii ve ekme ynne diklii ekme direncini etkilediinden, kalptan dik kenar al kartlan
ve entik gerektirmeyen deney paras ekli, deneylerde daha gvenilir sonu verdiinden yelenir.
ekme aleti olmad durumlarda elle yaplan yrtlma deneylerinden deneyimli kiiler sonu kartabilirler.
Yrtlma doru izgi boyunca ya da yn deitirerek olabilir. Yn deitirmesi yrtlma direnci asndan avan-
tajldr.
5-87
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
Deney satandardlar: ASTM D 624, DN 53507, DN 53515
Bunlarn Dnda, Bask Altnda Srekli Kalclk (Compression Set); ekme Altnda Srekli Kalclk (Ten-
sion Set); Yalandnna ve Ozon Direnci deneyleri vardr.
retimK ontrol D eneyleri
Szdrmazlk elemannn retiminin uygun biimde gerekletirilip gerekletirilmediini kontrol iin de bir
dizi deney yaplr. Bunlarn balcalan Younluk lm; Kl Miktar Belirlenmesi (Ash Content); Mikro Sert-
lik lm; Gravimetrik (Arlka) Analiz; R Spektrofotometrik Analizdeneyleridir.
A ratrma - Gelitirme D eneyleri
Elastomer gerecin zelliklerinin gelitirilmesi amacyla aratrma - gelitirme birimlerinde birok deney ya-
plr, bunlardan balcalan aada gsterilmitir :
Elastiktik Deneyi (Resilience) : Malzemenin elastiklii, uygulanan yk kalktnda yeniden eski eklini alma
zellii olarak tanmlanr. Elastiklii lmek iin en kolay yntem srama deneyidir.
Esneme zellii (Flexibility): Srekli esneyerek alan paralar yorularak atlar. Malzemenin dinamik yo-
rulma direnci esneme zelliini belirtil'.
Lekeleme Derecesi: Vulkanize kauuklar organik madde ile bitirilmi yzeylerde s, basn ve gne etki-
siyle leke yaratr. Leke kauuk parann temas ettii yzeyde temas lekesi, civarnda ise akma lekesi olarak ad-
landrlr.
Gaz Geirgenlii: Elastomerlerin gaz geirgenlii, gzeneksiz malzemeden bir kenar birim uzunlukta olan
bir kp alndnda, belirli ortam, basn ve scaklkta, bu kbn karlkl iki yzeyinden birim basn farknda
difzyon yoluyla geen gaz ak hzdr.
Yanma Direnci: Malzemenin yanma hz, ya da alev alma scaklnn belirlenmesi yoluyla yanma zellii
gsterilir.
Yapma Deneyi: Kauuk malzemenin metale ya da tekstile yapma direncinin standart koullar altnda l-
lmesi yapma deneyleri ile yaplu\ En basit yapna deneyi, bir taraftan metal ya da tekstil, dier taraftan ka-
uuk tutturulmak syrma yaplmaya allr. Eer kauuk yzeylerde yapm malzeme brakarak koparsa ya-
pma uygun olur.
Anma Deneyi: Malzemenin belli basn, hz, kar yzey cinsi ve przll gibi satanart koullar altn-
da anma miktarnn boyutsal ya da hacimsel olarak belirlenmesi iin anma deneyleri yaplr.
E lastomer M alzemelerin S nflandrlmas (A S T M D 2000 S A E J.200 S istemine Gre)
Elastomer malzemeler ile alan ve bunlar kullananlar ok eitli kalitedeki malzemeler arasnda seim ya-
pabilmek ve kalitedeki sreklilii salayabilmek iin zelliklerinin belirlenmesinde standardlama gereksinimi
duymulardr. zellikle otomotiv endstrisinde ayn ara zerinde eitli grevleri yerine getiren ve farkl yer-
lerde kullanlan ok eitli eleastomer esasl malzemeler vardr. Standardlama almalar sonucunda Ameri-
kan Otomotiv Dernei SAE tarafndan gelitirilen snflandrma sistemi en ok kulanlandr. Malzemenin kim-
yasal yapsyla uramayanlarn bile en azndan malzemenin cinsi, sertlii, kopma dienci gibi tasarm
deerlerini abuk okumalar asndan pratik bir sistemdir.
1- Elastomer malzemelerin tip (s dienci) ve snflar (ya dienci) harfler ile belirtilir. lk harf tipini, ikinci-
si snfn belliler.
Tip belirlenmesi malzeminin belli bir scaklkta 70 saat bekletilmesinden sonra ekme direnci + %3() dan
fazla, uzama -%50 ve sertlik 15C deime gstermemesine dayanr. Tip belirlenmesinde uygulanan deney s-
cakl izelge.20 de gsterilmitir.
Snf belirlenmesi malzemenin ASTM ya No.3 iinde izelge 21 de belirtilmitir.
2- Harflerden sonra srekli 3 say gelir.
lk say malzeminin duromeire sertliini gsteril' (orA sertlii). Sonraki iki say minimum ekme direncini
gsterir. Banda M harfi varsa birimi MPa, yoksa l'St dir.
rnek: BC615
6 : 60+5 durometre serlili iin,
15 : 1500 psi nn. ekme direnci.
3- Derece numaras, alt harf ve numaralar.
5-88
I l K il
S1ZD1RMAZLIK ELEMANLARI
Balca zelliklerin dnda ek zellikler istenirse derece numaras, alt harf ve numaralar ile belirtilir.
Derece numaras ilk belitilen saydr. Eer 1 ise malzemenin ana zellekleri yeterlidir. 1 den farkl ise ana
zelliklerinden sapmalar istenmektedir.
Alt harfler izelge.22 deki anlamlar ile kullanlr.
Harf alt harfi iki say izler.
ilk say deney biimini belirtir, deney zaman deney biiminin bir parasdr ve izelge. 23 den bulunur.
Eer 3 say kullanlrsa bir izgi ile ayrlrlar.
rnek: Al -10
S I T P S I N I FI A L T RE H B E R
X \/ \T
7
"
M 2 B C 515 A 14 E 034
D erece S ertlik M i. ekme E k zellikler
direnci
Derece no : 2
Tip : B (izelge.20 s dilencine gre tipi 100
c
C)
Snf : C (izelge.21 hacim ime %120 ya direncine gre snf)
Sertlik : 5(505)orA
ekme direnci : 15 15 MPa (ilk bata M yok ise 15000 psi anlamnda)
Alt harf : A (izelge.22 A : s direnci)
Alt say : 1 (izelge.23 Deney D 573, 70 saat)
Alt say : 4 (izelge.24 deney scakl 100C)
Alt harf : EO (izelge.22 EO. ya direnci)
Alt say : 3 (izelge.23 deney D 471, ASTM ya no. 3 70 saat)
Alt say : 4 (izelge.24 deney scakl 100C)
izelge.20 T ip belirlemek iin s
direnleri
izelge.21 S nf belirlemek iin
hacimimeleri
T P
A
B
C
D
E
F
G
H
J
T est scakl C
70
100
125
150
175
200
225
250
275
S nf
A
B
C
D
E
F
G
H
J
K
M ax. hacim
ime %
Belirtilmiyor
140
120
100
80
60
40
30
20
10
5-89
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
izelge.22- A lt H arflerin A nlamlar
A lt harf
A
B
C
D
EA
EF
EO
F
G
H
J
K
L(EA)
M
N
P
R
Z
Is direnci
Srekli kalclk
Ozon ve hava direnci
Basma ve esneme direnci
Akkan direnci (su)
Akkan direnci (yakt)
Akkan direnci (ya)
Dk scaklk direnci
Yrtlma direnci
Esneklik direnci
Anma direnci
Yapma
Su direnci
Yanma direnci
Darbe direnci
Leke direnci
Elastiktik
Dier belirtilen
stenendeney
(Heat Resistance)
(Compression Set)
(Ozone or Weather Resistance)
(Compression Deflection Resistance) _
Fluid Resistance (Aquueous)
Fluid Resistance (Fuels)
Fluid Resistance (Oils and lubncants)
Low Temperature Resistance
Tear Resistance
Flex Resistance
Abrasion Resistance
Adhesion
Water Resistance
Flamabilityl Resistance
Impact Resistance
Staining Resistance
Resilience
izclge.24- D eney S cakln B elirlemek in A lt S aylar
Uygulanan zellikler
A , B , C, EA, EF, EO, G, K
F
a : Deney scaklklar
ASTM D 349
uygulamasna gredir
b : Ak hava deneyinde
evre scakl
2. A lt say
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
D eney scakl C
275
250
225
200
175
150
125
100
70
38
23
b
23
0
-10
-18
-25
-35
-40
-50
-55
-65
-75
-80
5-90
izelge.23- D eney Zaman ve D eney B iiminin B elirlenmesi
Alt
harf
A
B
C
D
EO
EF
EA
F
G
H
J
K
L
M
N
P
R
Z
' t i k alt say
Deney i _ _ ^ ^ '
Is direnci
SreMi kalclk
Ozon ve hava direnci
Basma ve esneme direnci
Ya direnci
Yakt direnci
Su direnci
D^k scaklk direnci
Yrtlma direnci
fcsreme direnci
A^nrna direnci
Yapma direnci
Su direnci Bak.EA
Yanrna direnci
Darbe direnci
Leke direnci
Esneklik
zel deneyler
1
D 573 70 h
0 395 22 h
B Katl
D 1171.A
Ozon
D 575.A
D 471 70 h
Ya no.1
D 471 70 h
Yakt A
D 471 70 h
Ar Su
D2137.A
3 dak.
D624.B
D430.A
zel
D429.A
zel
zel
D925.A
D945
2
D865 70h
D395 70h
B Kat
D 1171
H ava
D575.B
D 471 70 h
Ya no. 2
D 47.1 70 h
Yakt B
D 471 70 h
Su -Eti l en-Gl i kol
D 1053
5 dak.
D.624.C
D430.B
D429.B
D 925.B
3
0 865 70 h
D395 22h
B Kar
D 1171_B
Ozon
D 471 70 h
Ya no. 3
D 471 70 h
Yak t C
D 2137.A
22 h
D430.C
4
D395 70 h
B Katl
0 471 168 h
Ya' no. 1
D 1329
10 ekme
5
D 471 168 h
Ya no. 2
D 1329
0 ekme
6
D-471 168 h
Ya no. 3
7
D 471 70 h
Setvis ya 101
8
D 471 70 h
zel
S I ZD I RM A ZL I K E L E M A N L A RI
5-92
ri p
j
H
30fi
275
250
G 225
B, 1 00
A 70
KALRF.Z
VI TON
r
e
n
c

d
i
F
E
D
C
200
175
150
125
- Si I i ko n (H S
-
-
EPDM
NORD EL
S i I i ko n
FI uo r o s i I i ko n
. VA M A C
EVA HYPAL
O l e f i n i k TPE
Neoprene
P o liakr iI ik
O N
Po
.ON
Butji
SBR ve NR
I 1
E KO
1
M itr i I
A L CRYN
Nitr i I
, H YTR FL
P o lislf id
I I
I
I
I
1 40 1 20 1 00
S n f A B C D
Ya direnci
80 6 0 4 0 30 ?0 1 0
E F G H J K
A S TM N o 3 ydda % tle 'ji'j
ckil.83- E lastomerlerin snflandrlmas : K arlatrma amacyla
H ytrel ve A lcryn gibi ternoplastiklcr eklenmitir.
K aynak: D upot E lastonersN otcbookN o. 144
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
K auuk Paralarn D epolanmas
Buradaki bilgiler doal ve sentetik kauuktan vulkanizasyon ile retilen btn paralarn depolanmas iin
geerlidir. Kauuk paralarn bekleme mr, oksijen, ozon, s, nem, zc gibi etkenlerden ksalr. Uygun ko-
ullarda korunurlarsa ok uzun sre zelliklerini srdrrler.
1. Depo serin, kuu, tozsuz ve iyi havalandrlm olmaldr.
2. Scaklk +20C nin zerinde ve -10C nin altnda olmamaldr. Yaptrc ve kauuk solsyonlar 0C
nin altnda, neopeen +12C nin altnda bekletilmemelidir. Ani scaklk deimeleri kauuk para zerin-
de olumsuz etki yapr. Donmu paralar hemen kullanlmamaldr. Radyatrler kafes iine alnmal ve
stoklardan en az 1 metre uzakta olmaldr.
3. Eer paraar uygun koullarda korunmadysa ve kauuk sertletiyse kullanmadan nce lk ya banyosu
(50C ile 100C), genellikle ortam yanda nerilir. Sabunlu su poliretan ve bezli malzeme dnda ke-
eler iin kullanlabilir. Benzin kesinlikle kullanlmamaldr.
4. Havadaki nem miktar yaklak %65 olmaldr. ok kuu ve ok nemli ortam zararldr.
5. Iklandrma azaltlmaldr. Pencereler krmz, sar ya da kavunii renkle boyanmaldr (kesinlikle mavi
renkte boyanmamaldr). Ultra viole n ve ozon kauuu etkiler. Ozon kayna olan elektrik motorlar
ve yksek voltajl aletler, cival lambalar depo iinde bulunmamaldr.
6. zc, yakt, ya, kimyasal maddeler, asit, dezenfektan ve benzen malzemeler depoda bulundurulmama-
ldr. Kauuk solsyonlar ayr yerde saklanmaldr.
7. Kee, kauuklu metal para, takoz gibi paralar kullanma sklna gre ve lsel srayla ekilleri bozul-
mayacak ekilde depolanmaldr. Hava geirmez ambalajlarda saklanmal, ya keeleri tel ya da iplere
kesinlikle geirilmemelidir. Ambalaj malzemesi olarak polietilen, karton, mumlu kat ve selofan kulla-
nalmal, PVC kullanlmamaldr.
8. Uygun depo koullarnda elastomelerin rafta yalanma mrleri ok uzun olmasna karn ML IIDBK-
695 eitli elastomerler iin yalanma dilencini aadaki gibi belirlemitir.
2 ile 5 yl aras: NBR, SBR, Urctan (Au)
5 ile 10 yl aras: Butil, Kloopte, EPDM, Epikloridrin Uetan (Eu)
20 yla dek : Silikon, Pluorosilikon, Fluorokabon. l'oliakrilik Polislfit
5-93
SIZDIRMAZLIK ELEMANLARI
K A YN A K A
(1) A K G L Halil, S zdrnazlk E lemanlar, MMO Yayn, 1988.
U) WARRING, R. H., Seals and Packing, Trade and Technical Press Ltd. Morden, 1967.
(3) MORSE, W., S eals H andbook., Morgen - Grampion Ltd. Morden, 1967.
(4) MAYER, E., Mechanical Seals, Buttervvorth Scientifie, London, 1982.
(5) DN 3760 Radial Shaft Seals, 1972.
(6) Application Guide to Radial Lip Seals. SAE J 946 d, 1979.
(7) RM A H andbook. Rubber Manufacturers Association. Pennsylvania, 1980.
(8) Dicht - Elemente Fr Hydraulik und Pneumatik S I M RI T K atalog Nr.500, 1981.
(9) HOOP, Helmut. D ichtungc Fr D ie H ydraulik M erkel, Hamburg, 1967.
(10) S tandard M etlods of T esting Rubber O-Rings. ASTM Standards Section 9, 1983.
(11) S K T Ya K eeleri K atalogu, 1984.
(12) K linger JointingM aterials H andbook. Gumpoldskirchen, 1972.
(13) FluidS ealing H andbook. Radial Lip Seals HS 31417.
"(14) S eals, Recent D evclopcnts. SAE Publication, Warrendale, 1984.
(15) H andbookS eals - VVarrendale, 1984.
(16) H andbook S eals-VVear Rings. B sak L uiyken, Stuttgart, 1985.
(17) Prazisions-dichtungen Fr D ie H ydraulik, Pradifa-Bessingen, 1984.
(18) O-Ring H andbook, Preeision Rubber Products Corporation. Tennessee, 1984.
(19) O-Ring D esign M anual-A ngus, Wallsend, 1976.
(20) H ydraulic and Preunatic S cals-D esigncrs Reference Guide. Martin Merkel KG. Hamburg, 1980.
(21) OTTO V., T he Radial Force of RotaryS haft S eals. Goetzeweke-Burscheid, 1981.
(22) Elastomers Notcbook. Dupont de Nemours International, 1985.
(23) IIORVE., L., The Effcct of Operating Parameters Upon Radial Lip Seals Performanse, CR Industries
Elgin. L. 1984.
(24) Seals and S ealing H andbook, The Trade And Technical Press Surrey, 1985.
(25) Warring R.H., Seals and Sealing. Brookfield Pub. Co. 1981.
(26) Austik, R. N . et al.. S eals Users H andbook. Bhre Engineering UK. 1979.
(27) VIVILERIB . F., M akina ve K onstrksiyonE lemanlar M hendisleri iin. Ar Kitabevi, istanbul,
1971.
(28) HAVILAND G.S and BARNESS D . S topping L eaks. Loctite Corporation, 1984.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 868 Ya Keeleri Sentetik Kauuk Manetli
T S 2241 Asbest Esasl Contalk Levhalar
T S 2355 Kauuk Esasl Contalk Levhalar
T S 2647 Mantar Esasl Contalk Levhalar
T S 2648 Organik Lif Esasl Contalk Levhalar
T S 1947 Vulkanize Kauuklar - ekme, Gerilme, Uzama zelliklerinin Tayini
T S 1749 Vulkanize Kauuk Depolama Kurallar
T S 2859 Vulkanize Kauuk Esneklik Modlnn Tayini
T S 1324 Vulkanize Kauuk Sertlik Tayini
T S 2641 Vulkanize Kauuk Ezilme Miktarnn Tayini
T S 3872 Vulkanize Kauuk Lekeleme Derecesinin Tayini
T S 1968 Vulkanize Kauuk Metale Yapma Niteliinin Tayini
T S 2680 Vulkanize Kauuk Ozon ile atlamaya Kar Dayanm Tayini
T S 1773 Vulkanize Kauuk Ozon ile Hzlandrlm, atlama Deneyi
T S 3563 Vulkanize Kauuk Svlara Kar Dayanm
T S 1969 Vulkanize Kauuk Yalanma ve Scakla Dayanm Tayini
T S 3151 Vulkanize Kauuk Yrtlma Dayanmnn Tayini
T S 2827 Vulkanize Kauuk Younluk Deneyi
T S 1053 Vulkanize Kauuk Gaz Geirgenlikleri Tayini
T S 3377 O-halkalar
T S 268 Pompalar ve Donanmlar
5-94
I I !'I I ! M !
1
"
t i

M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirlepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 6
M E K A N K T T RE M L E R
VE G R L T K ON T ROL
H azrlayanlar
Prof. Dr. Erkan DOKUMACI, 9 E.. Makina Mhendislii Blm
Prof. Dr. H. Nevzat ERGVEN, ODT Makina Mhendislii Blm
M E K A N K T T RE M L E R
S ayfa
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 02
2. Doal Frekansn Hesaplanmas 11
3. Millerin Kritik Hzlarnn
Hesaplanmas 13
4. Srekli Sistemlerin Doal
Frekanslar 16
5. Titreimin llmesi 20
6. Titreimin Denetlenmesi 23
7. Dengeleme 27
8. Titreimin Snmlenmesi 30
9. Bakm ve Arza Bulma 32
S E S VE G R L T N N
D E N E T L E N M E S
S ayfa
1. Genel Bilgiler ve Tanmlar 36
2. Sesin Alglanmas ve
3. Deerlendirilmesi 38
4. Sesin llmesi 40
5. Grltnn Denetlenmesi 43
6. Grlt Denetim Yntemleri 45
KAYNAKA 47
LGL TSE STANDARTLARI 47
6-01
M E K A N K T T RE M L E R
1. GE N E L B L G L E Rve T A N I M L A R
M ekanik T itreim
Elastik bir maddesel sistemin bir referans konumu etrafnda yapt hareketlere mekanik titreim denir. Siste-
min bir noktasnn yapt yerdeiimleri, x=x(t) eklinde, zaman t ye bal bir fonksiyonla tanmlanr. Titreimin
hz (v) ve ivmesi (a), yerdeiminin zamana gre trevlerini almak suretiyle elde edilir : v = dx/dt; a = d
2
x/dt
2
.
Titreen bir mekanik sistemde gerilmeler ve i kuvvetler de, ortalama deerleri etrafnda, zamana bal olarak
deien fonksiyonlardr.
Ortalama Deer : Bir titreimin verilen bir T < t < T + T zaman arahndaki ortalama deeridir. Ortalama
deer
x
ort aadaki integral ile hesaplanr :
Xort =- X (t) dt
(1)
Titreimin referans V->numu genHIikJe
x
ort=0 olacakekilde seilir.
Efektif Deer: Bir titreimin verilen bir l< t < T + T, zaman aralnda ald deerlerin karelerinin ortalama-
sn.' ^uekkdr. mm deeri veya karesel ortalama deer de denilir. Bir x = x (t) titreiminin eieku deeri ge-
nellikte
x
rms ile gsterilir ve aadaki integral ile hesaplanr :
V
t + T
L
^ [[x(t )-x
o f l
]
2
dt
(2)
Zaman, Genlik ve Frekans B antlar
Mekanik titreimler, peryodik ve peryodik olmayan titreimler olmak zere iki grupta, peryodik olmayan tit-
reimler ise, hemen-hemen peryodik. sreksiz ve geliigzel (random) titreimler olmak zere grupta toplanr-
lar.
ekil.l- Peryodik bir titreim
6-02
MEKANK TTREMLER
Peryodik Titreim : Bir x=x(t) titreimi peryodik ise, x(t)=x(t+T) eitlii her zaman salanr. Bu eitlii sala-
yan en kk (T) deerine peyot, peryodun tersine/h'Jt<ms denir : 1=1/T.
Frekansn birimi l/s dir ve I z (Hertz) ile gsterilir. ca=2Jtf eitliiyle tanmlanan co ya asal frekans denir A-
sal frekansn birimi rad/s dir.
ekil. 1 de, peryodik bir titreim grlmektedir. Peryodik bir titreimin maksimum deeri x
naks
ile, minimum
deeri \,
a
arasndaki faika (x
IIaks
-x
n

n
) tepeden tepeye ya da peak-to-peak deer denir.
Basit Harmonik Titreim : x=Xsin ()t+(j>) veya x=Xcos (cot+<j>) fonksiyonlarndan biri ile gsterilebilen titre-
imdir. X e genlik, tjtyefuz as denir. Basit harmonik bir titreimin efektif deeri x
r a s
= X/2, tepeden tepeye de-
eri 2X, hz genlii CX ve ivme genlii ise C
2
X dir. ekil.2 de bir basit harmonik titreim grlmektedir.
ekil.2- Basit harmunik titreim
Peryodik Titreimin Harmonikleri: Frekanslarnn oranlan rasyonel saylar olan basit harmonik titreimlerin
toplam, basit harmonik olmayan peryodik bir titreimdir. Toplam titreimin frekans, harmoniklerinin frekansla-
rnn en byk ortak blenine eittir. ekil.3 de, bir peryodik titreimi meydana getien iki hai'inonik grlmekte-
dir.
Fourier Serisi: Peryodik bir titreimi meydana getiren basit harmonik titreimlerin oluturduu seridir. Seri-
deki eleman says titreime baldr ve teorik olarak sonsuz olabilir. Bir Fourier selisinin hesaplanmas problemi-
ne harmonik analizi denir. Harmonik analizi saysal olarak veya lmle yaplabilir.
6-03
MEKANK TTREMLER
ekil3- ekil. 1- deki peryodiktitreimi oluturaniki hartnonik. , <
l/ J
Hemen-hemen Peryodik Titreim : Frekanslarnn oranlar rasyonel saylar olmayan basit harmonk titreimle- M
rin toplamndan meydana gelen, peryodik olmayan titreimdir. Frekanslar birbirine yakn olan iki basit harmonk r | "
titreimden meydana gelen hemen-hemen peryodik titreim vuru olarak bilinir. ekil .4 de bir vuru gsterilmitir. %V imj ''
ekll.4- Vuru
MEKANK TTREMLER
Sreksiz Titreim : Az sren, srp gitmeyen, belli bir sre sonra sona eren titreimdir.
Fourier Dnm : Bir x=x(t) titreiminin Fourier dnm X=X (C) aadaki integraldir:
X(co)
- T x (t) e"""
1
dt (3)
Burada (i) birim sanal sayy gstermektedir. Fouier dnm bilinen bir titreim, aadaki ters Fourier
dnm ile tekrar zamann fonksiyonu olarak elde edilir :
x(t) =-
271.
X (co) e-
M
dt
(4)
Peryodik bir titreimin Fourier dnm, o titreimin Fourier serisini verir.
Genlik Spektrumu (Yelpazesi): Fourier dnmnn mutlak deerinin, frekansn fonksiyonu olarak gsteril-
mesidir. Genlik spektrumunun saptanmas genellikle frekans analizi olarak bilinir. Genlik spektrumuna/refajm
spektrumu da denir. Frekans analizi, bir titreimin, kendisini oluturan basit harmonik titreimlere ayrtrlarak,
her frekanstaki harmoniin katksnn saptanmas olarak yorumlanabilir.
Faz Spektrumu : Fourier dnmnn faz asnn fonksiyonu olarak gsterilmesidir.
Geliigzel Titreim : Herhangi bir (t) anndaki deeri nceden bilinmeyen titreimdir. Geliigzel titreimle
ilgili bilgiler istatistik yntemleriyle ifade edilebilir. Bir (t) annda almas olas olan deerlerin ortalamas (ksaca,
t anndaki beklenen deeri) (t) ye bal olmayan geliigzel titreime stasyoner geliigzel titreim denir. Genel-
likle, stasyoner geliigzel titreimlerin ergodik olduklar kabul edilir. Ergodik bir geliigzel titreimin bir (t)
anndaki beklenen deeri, her (t) iin ald veya alaca deerlerin ortalamasna eittir. ekil.5 te geliigzel bir
titreim grlmektedir.
ekil.5- Geliigzel bir titreim
ziliki Fonksiyonu : Ergodik bir x=x(t) titreiminin ziliki fonksiyonu, x (t) . x (t + T) arpmnn beklenen
deeridir. Burada x herhangi bir zaman araln gstermektedir.
Oto-Spektral Younluk : ziliki fonksiyonun Fourier dnmdr. Oto-spektral younluk fonksiyonu altn-
daki alan, titreimin kare deerlerinin ortalamasna eittir.
M atematik M odel Parametreleri
Titreen mekanik sistemlerin 3 temel fiziksel zellii, ktle, elastiklik ve snmdr. Sistem, ktle ve elastik-
lii nedeniyle enerji depolar, snm nedeniyle de mekanik enerji kaybeder.
Srekli Sistem Modeli (Dalm Parametreli Model) : Mekanik bir sistemin ktlesini, elastikliini ve sn-
mn gerekte olduu gibi, yani bir arada bulunan ve sistem iinde srekli bir biimde dalm olan fiziksel
zellikler olarak ele alan matematik modelidir.
Toplanm Parametreli Model: Mekanik bir sistemin ktlesini saf ktlelerle, elastikliini saf yaylarla ve s-
nmn saf snm elemanlar ile temsil etmek suretiyle kurulan matematik modelidir.
Dorusal Sistemler : Ktlesi Newton yasasna, elastiklii Ilooke yasasna uyan ve snm viskoz (viscous)
6-05
MEKANK TTREMLER
srtnme kuvvetlerinden ileri gelen mekanik sistemlerdir. Dorusal sistemler iin sperpozisyon prensibi geerli-
dir.
Serbestlik Derecesi : Mekanik bir sistemin titreimlerini il'ade etmek iin deer verilmesi gerekli olan bam-
sz deikenlerin saysdr. En basit toplanm parametreli titreim modeli tek serbestlik derecelidir. Srekli sis-
tem modelleri sonsuz serbestlik derecelidirler.
Zorlama : Mekanik titreimleri yaptran etkidir. Zorlama, bir kuvvet veya hareket girdisi eklinde olabilir.
Ksa sreli, ani zorlamalara ok denir. Mekanik sistemlerde genellikle rastlanlan zorlamalar unlardr : Atalet
kuvvetleri, arpma kuvvetleri, srtnme kuvvetleri, manyetik kuvvetler, aerodinamik kuvvetler, eleen makina
elemanlarnda profil hatalarndan ileri gelen hareket zorlamalar, mesnet zorlamalar, vb.
Serbest ve Zorlanm Titreimler
Bir zorlamann etkisi altnda oluan titreimlere zorlanm titreimler, bir zorlama olmad halde var olan tit-
reimlere ise serbest titreimler denir. Serbest titreimler ilk hareket artlarna bal olarak oluabilir. Zorlanm
bir titreim, eer zorlama yok olursa, serbest titreime dnr.
Srekli Rejim Titreimi: ilk hareket artlarna bal olmayan zorlanm titreimdir.
Gei Titreimi: ilk hareket artlarna bal olan zorlanm titreimdir.
Doal Frekanslar : Snmsz bir dorusal sistemin serbest titreimleri, serbestlik derecesine eit sayda,
farkl frekansl basit harmonik titreimlerin toplamndan meydana gelir. Bu harmoniklerin frekanslar sistemin
yalnzca ktle ve elastiklik parametrelerine baldrlar ve sistemin doal frekanslar olarak bilinirler. Doal fre-
kanslarn says sistemin serbestlik derecesi kadardr. Bunlarn hesaplanmas 2. blmde gsterilmitir.
Doal Titreim ekilleri: Doal frekanslara karlk gelen titreim ekilleridir.
Rezonans ve Rezonans Frekanslar : Basit harmonik bir zorlama ile titretirilen dorusal bir sistemde, belli
zorlama frekanslarnda, frekanstaki kk bir art veya azal, srekli rejim titreimlerinin genliinde azalmaya
neden olabilir. Bu olayn meydana geldii frekanslara rezonans frekanslar, rezonans frekanslarmdaki titreimlere
de ksaca rezonans denir. Rezonans halinde, yani, zorlama frekansnn bir rezonans frekansna eit olmas halin-
de, titreim dzeyi maksimum olur. Eer sistemin snm kk ise, rezonans frekanslar yaklak olarak siste-
min doal frekanslarna eit olurlar.
ekil.6- Yay-kiitle sistemi
Serbest Titreimlerin Snmesi : Mekanik sistemlerin serbest ve zorlanm titreimlerinin temel zellikleri tek
sebestlik dereceli sistemler zerinde gsterilebilir. Mekanik sistemlerin tek serbestlik dereceli toplanm paramet-
reli modelleri, ekil.6 da grlen, x- ekseni dorultusunda titreen bir yay-ktle sistemi ile temsil edilebilir. Bu
sitemde ktle, eer bir ilk hareket verildikten soma serbest braklrsa, serbest titreimler yapar. Bu titreimlerin
hareket denklemi, sistemin dorusal olmas hali iin, aadaki gibidir.
(5)
dt
2
dt
Burada; (m) titreen ktle (kg), (c) snm katsays (Ns/m) ve (k) yayn direngenlik katsays (N/m) dir, x=0 ko-
numu, ktlenin statik denge konumudur. Aadaki ifade ile tanmlanan boyutsuz saysna sistemin snm fak-
tr denil' :
2Vkm~
(6)
6-06
MEKANK TTREMLER
Hareket denkleminin zm, snm faktrnn deerine baldr :
Eer <1 ise,
x(t) = Ae"^
1
si
2
- 1 t + BJ
Eer =l ise,
(7)
(8)
Eer >1 ise,
x (t) = Ae"
ffld
' sin h [a
d
V
2
- 1 t + BJ
(9)
Burada,
Ca =271 ldA/
V m (10)
Sistemin doal frekans f
d
dir. (j ye doal asal frekans elenir. ntegral sabitleri A ve B, hareketin balama artla-
r, yani t=0 anndaki x ve dx/dt deerleri kullanlarak bulunurlar.
ekil.7- Tek serbestlik dereceli I)ir sitemin serbest titreimlerinin snmesi
=l durumuna kritik snm denir. Kritik snml veya kritikten byk snml (>1) bir sistemde ktle sta-
d k t f d i h k b l d
y y
tik denge konumu etrafnda titremez, hareket balatldktan sonra, yavaa denge konumuna geri gelir ve orada
kalr. Buna karlk, kritikden kk snml bir sistemde ktle, ekil.7 de grld gibi, zamanla snen bir tit-
reim yaparak denge konumuna dner. Bu titreimlerin bir t anndaki deerinin t+T
s
anndaki deerine orann
tabii logaritmas 5=(
d
T
s
olup, zaman t ye bal deildir. S ya logarihnik azalma (dekreman), aadaki eitlikle
tanmlanan f
s
ye ise snml doal frekans denir :
(11)
Srekli Rejim Titreimle linin Genlikleri ve Faz Gecikmesi: Eer ekil.6 daki ktle zerinde, x ekseni ynn-
de etkiyen Fsincot veya Fcosct eklinde, genlii F, frekans f=/27l olan bir basit harmonik kuvvet zorlamas
varsa, ktle x-ekseni dorultusunda zorlanm titreim yapar. Bu titreimlerin hareket denklemi aadaki gibidir
m = -X- + c *- + kx = Fsin cot ya da F cos Ct
d r dt
(12)
6-07
MEKANK TTREMLER
Sistemin gei titreimleri, bu denklemin genel zm ile bulunur. Genel zm, denklemin homojen ekli-
nin zm ile zel zmnn toplamndan meydana gelir. Homojen zm, sistemin serbest titreimlerinde ol-
duu gibi, snmden tr, belli bir sre iinde kaybolur ve sistem, hareket denkleminin zel zmnn verdii
ekilde srekli rejim titreimleri yapar.
Hareket denkleminin zel zm aadaki gibidir :
Burada
x (t) = X (co) | ya d
X ( w) = -
V(k-m)
2
)
2
sin [<at
m s
[(t + <)> ()]
F
g
(13)
(14)
10
0.1 -
0.01
S
i
- r -
S
C'0.5
1.0-
2 "
i N
1 1 /
Ti
\ \
\
. .
--av
0.11
Q2
J
\
4-
.

i
0.1 10
FREKANS ORANI Cu/
d
)
100
ekil.8- T ek serbestlik dereceli, basit harmonik kuvvet zorlamal bir sistemin srekli rejim
titreimi genliklerinin zorlama frekans ile deiimi.
k-m(o
2
/
d
1--
(15)
6-08
L 'E T H I
MEKANK TTREMLER
Genlik X(a>) ve faz as ((> (C), suasyla, ekil.8 ve 9 da zorlama frekansnn fonksiyonu olarak gsterilmilerdir.
Rezonans frekans f,= (,/ 2n, dX(a>) /d) = 0 artndan hesaplanr :
Rezonans genlii X
r
= X(C
r
) yledir.
F_
k
(16)
(17)
Eer snm faktr kk ise, rnein, < 0,2 gibi, bu balantlar yaklak olarak Cr = c
d
ve X
r
= F / 2 k
eklinde ifade edilebilir.
180
150
120
3 90
I 60
30 -;
0
0.1
- -
s*

=o.<
i
Q l
1i
! " ?
V

t.
/
Il/ s
I 77/ /
TU? /
11///
;//
! K >
7
1
m
%~
n \
m
s
p
-
1

10
2

-
1
= :
S

-jf
10 100
FREKANS ORANI
ekil.9- Tek serbestlik dereeeli, basit hurnoik kuvvet zorlamal
bir sistemin srekli rejim titreiminin faz gecikmesi
Genlii Frekansn Karesiyle Orantl Olan Zorlama : Makialarda grlen zorlamalarn en nemlisi denge-
lenmemi dner paralar zerindeki merkezka kuvvetlerdir. C asal hzyla dnen bir parann ktlesi M, ktle
merkezinin dnme eksenine uzakl e ise, merkezka kuvvet nedeniyle oluan zorlamann asal frekans C, gen-
lii ise F=Meco
2
olur. Byle bir zorlamann etkisi altnda titreen tek serbestlik dereceli bir sistemin srekli rejim
genlikleri ve faz gecikmesi eitlik (14) ve (15) ile hesaplanabilir. Ancak, zorlama genlii imdi frekansnn karesi
ile orantl olduundan, srekli rejim genliklerinin zorlama frekansyla deiimleri ekil. 10 da grld gibi
olur. Bu durumda, rezonans frekans u
r
ve rezonans genlii X
r
aadaki ifadelerle tayin olunurlar :
< M r = -
>d
X
r
= -
Me
m
(18)
1-2C 2V1 - 2*
Burada m sistemin toplam ktlesini, M ise yalnzca dnen dengesiz ktleyi gstermektedir.
T itreimin E tkileri
Titreimin insan zerindeki etkileri arasnda en ok incelenmi olan, elle tutulan titreimli aletleri uzun sre-
ler kullananlarda beyaz parmak denilen, parmaklardaki dokunma duyumunun kaybolmas eklinde ortaya kan
hastalktr. Ayrca, zirai taktr kullananlarda zamanla meydana gelen bel ve omurga rahatszlkarnm da etkisin-
de kalnlan titreimlerden ileri geldikleri bilinmektedir.
Uzun srelerle titreim etkisinde kalnmas, denge bozulmas, gz kararmas ve yorgunluk gibi etkilerinin ya-
nsra, eklem, adale ve i organ rahatszlklarna da sebep olabilir, insan vcudunun baz ksmlarnn rezonans
6-09
M E K A N K T T RE M L E R
frekanslar yledir: Gs-karn, 3-6H z; ba-boyun-omuz, 20-30 H z; gz, 60-90 H z; alt-ene 100 H z.
10
0.1
0.0
0.
/
/
r

1/
\ff\
fA
V
' f
MTV
\ /
l\
,'\ J
=Q0
a
0.2
Q!
\\a
5 -
9 g

I I
!
-. . 1
|
.- i lli !
i- -, . 4 . . .
1 -
1 10
FRE K A N S ORA N I
100
ekiI .lO- T ek serbestlik dereceli, genlii frekansnn karesiyle orantl basit harmonik kuvvet zorlamal
bir sistemin srekli rejimtitreimi genliinin zorlama frekans ile deiimi
100
04 0.63 10 1.6 2.5 4 0 6.3 100 160 250 400 63 0
03 05 08 125 20 30 50 60 12 5 200 300 500 800
1^3 OK T A V M E RK E Z FRE K A N S L A RI CH z)
ekil.11- B a-ayakdorultusundaki titreimleriinverimli almasnrlar (I S O 2< 31)
6-10
MEKANK TTREMLER
nsann titreimin etkisinde kalma sreleri ISO 2631 standardnda verilmitir. Bu standatdaki titreim lt-
leri, konfor, verimli alma ve salk iin zararl snrlar olmak zere grupta belirtilmilerdir. Bu snrlar titre-
imin dorultusuna, frekansna, efektif ivmesine ve sresine baldrlar. ekil. 11 de, ba-ayak dorultusundaki
titreimler iin nerilen verimli alma snular grlmektedir. Bu dorultudaki titreimler iin konfor snrlan,
ivme leini 3.15 ile blerek; salk iin zararl snrlar ise ivme leini 2 ile arparak elde edilebilir. Titrei-
min dier etkileri metallerin yorulmas ve grltsdr. Bu konular l Kitab'nn dier blmlerinde ayrca kap-
sanm bulunmaktadrlar.
2. DOAL FREKANSLARIN HESAPLANMASI
Tek Serbestlik Dereceli Sistemler
ekil. 12 de grld gibi tek bir ktle (m), sistemin direngenliini simgeleyen bir yay (k) ve sistem sn-
mn gsteren bir viskoz snm elemanndan (c) oluan tek serbestlik dereceli bir sistemin serbest titreimleri
Ayrm.1 de incelenmiti. Byle bir sistemin diferansiyel denklemi eitlik (5) te verilmitir. Sistemin snmsz ol-
mas durumunda (c = 0) denklemin zm, )d frekansnda harmonik bir fonksiyondur. Sistemin doal frekans
olan Ca
(19) .
eitliinden hesaplanr. Direngenlik N/m ve ktle kg olarak alnrsa, cd rad/s cinsinden bulunur. Burulma titre-
imleri yapan tek serbestlik dereceli bir sistemin (ekil.12) burulma titreimlerinin doal frekans; eitlik (19) da
k yerine burulma direngenlii ki, m yerine dnme eksenine gre ktle eylemsizlik momenti id kullanlarak hesap-
lanabilir :
- f e r
(20)
ekil.12- Burulma titreimleri yapan tek serbestlik dereceli sistem
6-11
MEKANK TTREMLER
D oal Frekansn Edeer D irengenlikten B ulunmas
Yayl elastik zellikleri bulunan elemanlar ieren tek serbestlik dereceli bir sistem, nce ekil.6 da gsteril-
dii gibi bir ktle-yay sistemiyle modellenirse, sistemin doal frekans eitlik (19) dan hesaplanabilir. Elastik bir
eleman, bir yay eleman olarak modellendiinde, elemann edeer direngenlii (k) kuvvet-yer deitirme ban-
tsndan bulunabilir:
k = F / x
8
(21)
Burada F, eleman zerine sistem ktlesinin bulunduu noktada ve sistemin titreim dorultusunda etkiyen
statik kuvvet, x
s
ise bu kuvvet altnda oluan, ayn yndeki statik yer deitirmedir. eitli elemanlar iin edeer
direngenlik izelge. 1 de verilmitir. Tek serbestlik dereceli bir sistemde birden ok yay eleman ya da yay elema-
n olarak modellenebilecek elastik eleman varsa, eitlik (19) un uygulanabilmesi iin sistemdeki tm yay ele-
manlarnn direngenliklerinin, bu elemanlarn paralel ya da seri olarak balanm olmalarna gre birletirilerek
tek bir edeer yay elemanna indirgenmeleri gerekir. Paralel ve seri balanm yaylar iin edeer direngenliin
nasl hesaplanaca da izelge.1 de gsterilmitir.
Elastik bir elemann burulma direngenlii ise burulan elemana ktlenin baland noktada uygulanan T sta-
tik momenti ile bu momentin ayn noktada yaratt statik burulma as 0
s
arasndaki ilikiden yararlanlarak ve
eitlik (21) e benzer ekilde yazlan
ki = M / 6
S
(22)
tanm kullanlarak bulunabilir. Karmak grnml tek serbestlik dereceli sistemlerde ise, nce sistemin hareke-
tini tanmlayan diferansiyel denklem elde edilir. Bu diferansiyel denklemde x in katsaysn k,., dx / dt nin katsay-
sn c
e
ve d
2
x / dt
2
nin katsaysn m,, olarak alrsak, sistemin serbest titreimlerinin denklemi
dt
2
dt
eklinde yazlabilir. Sistemin doal frekans ise
eitliiyle verilir.
(23)
(24)
D oal Frekansn H esaplanmasnda E deer K tlenin K ullanlmas
Baz durumlarda sistemin esnekliini salayan elemanlarn ktleleri, sistemdeki asl ktleye gre ihmal edile-
meyecek byklktedir. Bu durumda esnek elemann ktlesini de ieren bir edeer ktlenin hesaplanmas ve
eitlik (19) da m olarak bu deerin kullanlmas gerekir. Baz sistemler iin edeer ktleler ve bu sistemlerin
doal frekanstan izelge.2 de verilmitir.
D oal Frekansn S tatik S ekimden B ulunmas
Tek serbestlik dereceli bir sistemin kendi arl altndaki statik kme (sehim) 8
S
ise, sistemin doal frekan-
s
)
d
=Vg/5
s
(25)
eitliinden bulunabilir. Burada g yer ekimi ivmesidir. g=9810 mm/s
2
ve 8
S
mm olarak alnrsa, bu bant .
C
d
=99 (rad/s)
(26)
eklinde de yazlabilir.
ok S erbestlik D ereceli S istemler
Birden ok serbestlik dereceli sistemlerin serbestlik derecesine eit sayda doal frekanslar vardr. Genellikle
ilk doal frekans en nemlisidir ve ok serbestlik dereceli bir sistemin ilk doal frekansnn yaklak olarak he-
saplanmas iin zel yntemler kullanlr. Bir sonraki blmde millerin kritik hzlarnn hesaplanmas iin verilen
Rayleigh ve Dunkerley yntemleri byle yntemlerdir.
ok serbestlik dereceli bir sistemin doal frekanslarnn bulunabilmesi iin sistemin direngenlik matrisi (K)
ve ktle matrisi (M) nin elde edilmesi ve
6-12
i n
MEKANK TTREMLER
) = )
2
[M](u)
(27)
eitliiyle tanmlanan zdeer probleminin zlmesi gerekir. Sistemin zdeerleri doal frekanslarn karelerini,
zvektrler ise sistemin doal titreim ekillerini verir. Yksek serbestlik dereceleri iin zdeer probleminin -
zm saysal yntemlerle salanr. Bu amala hazrlanm birok yazlm vardr.
3. M L L E R N K R T K H I ZL A RI N I N H E S A PL A N M A S I
Dnen millerin rezonansa geldii dnme hzlarna kritik hzlar denir. Milin dnmesi ihmal edilerek hesapla-
nan eilme titreimlerinin doal frekanstan, genellikle, kritik hzlar iin yeterli hassasiyette sonu verir. zerinde
bir ya da daha ok sayda disk bulunduran millerin kritik hzlarnn bulunmas iin kullanlan baz yntemler aa-
da verilmitir.
E deer D irengenlik Yntemi
zerinde tek bir disk tayan millerin kritik hznn bulunmasnda kullanlr. izelge. 1 den yararlanlarak, dis-
kin bulunduu nokta iin milin edeer direngenlii (k) hesaplanrsa, milin kritik hz (^ )
(28)
it
eitliinden cpm (devir/dakika) cinsinden bulunur. Burada M diskin ktlesini gstermektedir. Milin edeer di-
rengenliinin bulunmasnda izelge. 1 deki hangi u koullarnn seileceine, milin zerine oturduu yataklarn
cinsine bakarak karar vermek gerekir. Kaymal yataklarn ksa boyda olanlar basit destek, uzun boyda olanlar
ise ankastre alnabilir. Rulmanlardan, oynak olanlar basit destek, ift sral olanlar ankastre alnr. Bunun dnda
olanlar iin ise yatan, milin yatak ksmnda a yapmasna ne kadar izin verdiine bakarak karar verilebilir. Bu
yntem, milin ktlesi diskin ktlesi yannda ihmal edilebilecek kadar kk olduu zaman olduka iyi sonu
verir.
H ata E rileri Yntemi
Milin ktlesi disk ktlesiyle kyaslanabilir byklkte ise edeer direngenlik yntemiyle hesaplanan kritik
hz deerleri hatal olacaktr. Bu hatann ne kadar olduu hata erilerinden (1) yararlanlarak, disk ktlesinin (M)
mil ktlesine (m) oranna, diskin mil zerindeki yerine ve yataklarn cinsine bal olarak bulunabilir. Bu hata e-
rileri ekil.13 de verilmitir. ekil.13 den okunan H hata deeri ve edeer direngenlik yntemiyle (28) eitliin-
den hesaplanan hatal kritik hz deeri (n
c
)H kullanlarak gerek kritik hz n
c
l +H/ 1 0 0
eitliinden hesaplanr. Bu yntem de zerinde yalnz bir disk tayan miller iin uygulanabilir.
(29)
\
\\
\
\ \
\
\\
\
\
W l\
N\ >
1
i
\
T
j
r~
r
L 4-
-
\
\
1 i \
M
\

\
4
l
\
1
!
(a)
ekil.13- H ata deerleri
6-13
B
:
y
MEKANK TtTOElMLLR
]
N
\ N
\
N
\
(
!
:)
1
~ ! i "
\
Ht >
\
s
M
[ M
j
j
K
i n
1
T
~r
I
1
i n
ekil. 1*3-H atadeerleri (devam)
izelge. 1- E deerD irengenlikler
\ !
i \
\i 1
K
\
- ^
\
X
1
*' \
\
i
1
*^
\
\
K
\
1
\
\
\
1 >
\
x
1 "
i
-t -K
r
L, 1
; L
K
\
I\. '
I \
| \
1 \
x IK
\
10
\
(d
\
\
\
)
,
s
y
M
1 r
1
i
T
\
\
\
\
\
1
1
j
D
= l/k, + l/k, + + l/k
E= Eb tisite modl; G= Kayma modl; A= kesit alan; J= kesitin kutupsal eylemsizlik momenti; L= Elemann |^
toyu; = Kiri kesitinin taral's/. eksene gre alan momenti. 'Ulfc' '
Rayle ,h'in E nerji Yntemiyle K ritik H z H esaplanmas Uf
; rinde birden ok disk tayan millerin ilk kritik hzn bulmakta kullanlan bu yntem, yaklak bir yn- "i
tem ol p ilk kritik hz iin bir st snr deeri verir. Yani gerek ilk kritik hz bu yntemle hesaplanan deerden
daha k ktr. zerinde n sayda, arlklar Wi (i=l,2,....n) olan disk tayan bir milin (ekil.14) ilk kritik hz
bu ynme gre
/ w. X.
(30)
eitlii) e verilmektedir. Burada 5j, milin zerinde W
f
arlndaki diskin bulunduu noktada, disklerin arlk-
lar nedoniyte oluacak tophun statik sehimi, g ise yer ekimi ivmesini gstermektedir. SI birimleri kullanldn-
da n
c
cpra (devir/dakika) olarak bulunur.
6-14
MEKANK TTREMLER
izelge.2- Raz Sistemler iin Edeer Ktleler ve Doal Frekanslar
Edeer Ktle Doal Frekans
ITI;. = M+m/3
I
d
1, = I
l_n
C
d
= |3EI /L' (M+0.24m)| "
2
d
= |48EI/L
3
(M+0.49m)|'
E= Elastisite modl; G= Kayma modl; A= Kesit alan; J= kesitin kutupsal eylemsizlik momenti; L= Elemann
boyu; 1= Kiri kesitinin tarafsz eksene gre alan momenti; m= Esnek elemann ktlesi; Ip= ubuun burulma
ekseni etrafndaki ktle eylemsizlik momenti; Id= Diskin dnme eksenine gre ktle eylemsizlik momenti.
W,
W, Wo
W
3
W W.
ekil.14- lkkritikhzn bulunmas
D unkerleyYntemiyle K ritikH z H esaplanmas
zerinde birden ok disk tayan millerin ilk kritik hzn bulmakta kullanlan bu yntem, yaklak bir yn-
tem olup ilk kritik hz iin bir alt snr deeri verir. Yani gerek ilk kritik hz bu yntemle hesaplanan deerden
daha byktr. Dunkerley yntemine gre, zerinde r sayda disk tayan bir milin kritik hz
6-15
MEKANK TTREMLER
-l _=_l _
+
-L (31)
n
2
c
> - ' n
z
ci n
2
s
eitliinden bulunabilir. Burada: n
d
i-nci diski mil zerinde tek bana dnerek ve mil ktlesini dikkate alma-
dan bulunan kritik hz, n
s
ise mil zerinde hibir disk bulunmad durumda milin ilk kritik hzdr. n,.j edeer di-
rengenlik yntemiyle mil ktlesi ihmal edilerek hesaplanabilir, o. ise kirilerin eilme titreimlerinin doal fre-
kanslarn veren eitlik (35) den hesaplanabilir (n
s
=30 caji). Uzun yataklar, ankastre; ksa yataklar ve oynak
rulmanlar basit destek olarak alnarak, kiriin ilk doal frekansn hesaplamak iin kullanlacak c
(
deeri izel-
ge.3 ten bulunabilir.
B irden ok K ritik H zn H esaplanmas
zerinde birden ok sayda disk tayan millerin ilk kritik hznn dndaki teki kritik hzlarnn da bulun-
mas istendiinde, sistemin ok serbestlik dereceli olarak ele alnmas ve eitlik (27) dekine benzer bir zdeer
probleminin zlmesi gerekir. Ancak bu durumda sistemin direngenlik matrisi (K) yi bulmak kolay olmayaca-
ndan, bu matrisisn tersi olan esneklik matrisi (5) hesaplanr ve
= co
2
[5][M](u)
( 3 2 )
zdeer problemi zlr. Esneklik matrisi (8) nn tipik bir eleman S
u
j-ninci diskin bulunduu noktaya uygula-
nan birim kuvvetin i-ninci diskin bulunduu noktada yarataca statik kme olarak tanmlanr ve kirilerdeki sta-
tik kmeyi veren eitliklerden hesaplanabilir.
4. S RE K L S S T E M L E R N D O A L FRE K A N S L A RI
Dzgn kesitli srekli sistemlerin doal frekanslar ksmi diferansiyel denklemlerinden bulunabilirler. Bu e-
kildre, ubuk, kri ve plaka gibi sistemlerin istenilen saydaki doal frekanslar kesin deer olarak hesaplanabilir.
Aada baz srekli sistemlerin deiik snr koullan iin doal frekanslar verilmitir.
ubuklarn B urulma ve B oyuna T itreimleri
Dzgn kesitli ubuklarn burulma ve boyuna titreimleri benzer denklemlerle verildiinden, doal frekansla-
r da benzer ifadelerle gsterilebilir :
i
r V (Burulma titreimleri) (33)
V IpL
(Boyuna titreimler) (34)
mL
B urada :
a\ = r-ninci doal frekans
E = Elastisite modl
G = Kayma modl
A = ubuk kesit alan
J = ubuk kesitinin kutupsal eylemsizlik momenti
L = ubuun boyu
m = ubuun ktlesi
ip = ubuun burulma ekseni etrafndaki ktle eylemsizlik momenti
c
r
= ubuun r-ninci doal frekansn hesaplamakta kullanlan ve ubuun u
koullarna bal olarak deiken sabit boyutsuz saydr (r= 1, 2, 3,...)
SI birim sistemi kullanldnda doal frekans rad/s olarak bulunur.
Cr saysnn hem burulma titreimleri (eitlik 33) hem de boyuna titreimler (eitlik 34) iin u koullarna
bal olarak ald deerler yledir :
6-16
t i "
M E K A N K TTREMLER
1. ki ucu serbest ubuk: c
r
=nt (r = 1, 2,3 )
2. Bir ucu sabit, teki ucu serbest ubuk : c, = (2r-l)7t/2 (r = 1, 2, 3,....)
K iri T itreimleri
Dzgn kesitli kirilerde eilme (yanal) titreimlerinin doal frekanstan
eitliiyle verilir. Burada
(35)
(
r
= r-ninci doal frekans
I = Kiri kesitinin tarafsz eksene gre alan momenti
E = Elastisite modl
L = Kiriin boyu
m = Kiriin ktlesi
c
r
= r-nincidoal frekans hesaplamakta kullanlan boyutsuz parametredir (r = 1, 2, 3 ).
c, boyutsuz parametresinin ilk 5 deeri deiik u koullan iin izelge.3 de verilmitir. SI birim sistemi kullanl-
dnda doal frekans rad/s olarak bulunur.
izelge J- K irlerde eitii U K oullar iin c
r
S aysnn lk 5 D eeri
U Koullar
ki ucu basit destekli
Ankastre
ki ucu sabit
Bir ucu sabit teki
ucu basit destekli
Bir ucu basit destekli
teki ucu serbest
ki ucu serbest
9.87
3.52
22.4
15.4
15.4
22.4
c
2
39.5
22.4
61.7
50.0
50.0
61.7
88.8
61.7
121
104
104
121
C
4
158
121
200
178
178
200
C
5
247
200
299
272
272
299
6-17
MEKANK TTREMLER
izelge.4- K are Plaklarda eitli K enar K oullar iin c
r
S aysnn lk5 D eeri (2)
Kenar Koullar
Btn kenarlar serbest
Bir kenar basit destekli
teki kenarlar serbest
Bir kenar sabit
teki kanarlar serbest
Bitiik iki kenanbasit
destekli
teki kenarlar serbest
Bitiik iki kenar sabit
teki kenarlar serbest
Karlkl iki kenar
basit destekli, teki
kenarlar serbest
Karlkl iki kenan sabit,
teki kenarlar serbest
kenan basit destekli
bir kenan serbest
kenan sabit, bir
kenan serbesT
Btn kenarlar
basit destekli
Btn kenarlar sabit
c

13.49
6.648
3.492
3.369
6.942
9.631
22.27
11.68
24.02
19.74
35.69
19.79
15.02
8.525
17.41
24.03
16.13
26.53
27.76
40.04
49.35
73.41
24.43
25.49
21.43
19.37
26.68
36.73
43.66
41.20
63.49
78.96
108.27
C4
35.02
26.13
27.33
38.29
47.78
38.95
61.47
59.07
76.76
98.70
131.64
c
5
61.53
48.71
31.11
51.32
63.04
46.74
67.55
61.86
80.71
128.30
132.24
lzelge.5- D aire Plakalarda
K enar K oullan
Serbest*
evresi boyunca
basit destek
evresi boyunca
sabit destekli
eitli K enar K oullar iin
c

5.253
4.977
10.22
C
2
9.084
13.94
21.26
c
r
S aysnn ilk 4 D eeri (j =
<b
12.23
25.65
34.88
03 in) (2,3)
< =4
20.52
29.76
39.77
*u = 0.33 iin
6-18
wr
[' . i lli . ' <<
MEKANK TTREMLER
Plak T itreimleri
Dzgn kesitli plaklarn yanal titreimlerinin doal frekanslar, plak geometrisine ve kenar koullarna bal
olarak deiik eitliklerle verilirler.
Kare plaklar:
(
r
= c
r
VD/(pt L
4
)
( 3 6 )
Burada
D = Et?
12(1 V)
( 3 7 )
co
r
= r-ninci doal frekans
E = Elastiklik modl
t = Plan kalnl
u, = Poisson katsays
p = Younluk
L = Plan kenar uzunluu
c
r
= r-ninci doal frekans hesaplamakta kullanlan boyutsuz parametredir, (r = 1, 2, 3, ).
c, boyutsuz parametresinin ilk 5 deeri deiik kenar koullar iin izelge.4 de verilmitir. SI birim sistemi kul-
lanldnda doal frekans rad/s olarak bulunur.
Daire eklinde pl akl ar:
03, = ^ VD/ ( p t R
4
) (38)
Burada
D =
- Et
3
(39)
1 2( 1 - H
2
)
co
t
= r-ninci doal frekans
E = Elestiklik modl
t = Plan kalnl
u. = Poisson katsays
p = Younluk
R = Plan yar ap
c, = r-ninci doal frekans hesaplamakta kullanlan boyutsuz parametredir, (r = 1, 2, 3, ).
c
t
boyutsuz parametresinin ilk 4 deeri deiik kenar koul l an iin izelge.5 de verilmitir. SI birim sistemi kul-
lanldnda doaFfrekans rad/s olarak bulunur.
6-19
MEKANK TTREMLER
5. TTREMN LLMES
Mekanik titreimlerin llmesi iin gemite, mekanik veya optik ilkelere gre alan eitli cihazlar geli-
tirilmi olmakla birlikte, gnmzde artk hemen hemen istisnasz olarak elektriksel lm sistemleri kullanl-
maktadr. Elektrik sinyallerinin ykseltilmelerinin ve analiz ve kaytlarnn kolay olmas, bu durumun balca ne-
deni olmutur. Saysal (dijital) elektronikteki gelimeler elektrik sistemlerinin stnln daha da n plana
karm bulunmaktadr.
Titreim Dntrcleri : Mekanik titreimleri alglayan ve elektrik sinyaline dntren cihazlardr. Enerji
dnmnn salanmasnda piezoelektrik, magnetosiktif, kapasitif, rezistif, endktif veya piezorezistif eleman-
lar kullanlmaktadr. Titreim dntrclerinin seiminde rol oynayan baz faktrler unlardr :
llecek olan mekanik byklk: rnein, bir titreimin hz veya yerdeiimi, ivmesini len bir dnt-
rcnn ktsn bir entegratre vermek yoluyla llebilir. Buna karlk, hz len bir dntrcyle ivme l-
lmez, nk, elektriksel trev alma, elektriksel integrasyon kadar pratik bir ilem deildir.
Hassasiyet: Dntrcnn llecek olan mekanik byklk girdisinin birim deeri bana verdii elekt-
rik gerilimi ktsdr. Hassasiyetin, verilen bir tolerans dahilinde sabit kald girdi genlikleri, dntrcnn
dinamik aral n tayin eder. te yandan, hassasiyetin, verilen bir tolerans iinde sabit olduu girdi frekanslar
ise, cihazn frekans aral n belirler. Kullanlacak dntrcnn dinamik aral ve frekans aral, llecek
titreimin genlik spektrumunu kapsamaldr.
Montaj kolayl: Titreimi llecek olan ksmla temas etmemesi gereken dntrclerin montaj, titre-
en ksma tespit edilerek kullanlan dntrclerin montajndan daha zordur.
Boyutlar ve arlk : Titreen ksma tespit edilerek kullanlan dntrcler iin nemlidir. Genellikle arzu
edilen, bir noktadaki titreimin llmesidir. Bunun iin, dntrc mmkn olduu lde kk olmaldr.
Dntrcnn ktlesi, llecek titreimleri etkileyecek derecede byk olmamaldr.
Kalibrasyon kolayl: Bir dntrcnn duyarll zamana ve kullanma artlarna gre deiir. Meydana
gelen hassasiyet deiimleri, peryodik olarak kontrol edilerek dzeltilmelidir.
ok davran
Faz distorsiyonu
Kablo uzunluunun etkisi: Dntrcy analiz cihazlarna balayan kablonun uzun olmas halinde bir n
ykseltici kullanlmas gerekli olabilir.
evre koullarna uygunluk : Dntrc, lme yerindeki scaklk, nem ve dier evre artlarndan etkilen-
memelidir.
E1 e k t r o m e k a n i k
dnm e l e man
T i t r e i m
ekil.15- Asl ktleli titreim dntrcs
Asl Ktleli (Seismic) Dntrcler : Elektromekanik titreim dntrcleri, asl Ktleli olanlar ve asl
ktleli olmayanlar olmak zere iki grupta toplanrlar. Asl ktleli dntrcler, esas itiPryle, ekil. 15 de g-
rld gibi, salam bir metalik gvde iine oturtulmu olan bir yay-ktle sistemidirler. Bu sistemdeki ktleye,
cihazn asl ktlesi denir. Gvde, titreimi llecek paraya, bir saplama ile veya bir mknats ya da yaptrc
ile tespit edilir veya el ile tutulup bastrlr. Cihazn elektromekanik dnm eleman, asl ktlesinin, cihaz gv-
desine gre yapt bal harekete duyarldr ve tipine gre, titreen parann yer deiimi, hz veya ivmesi ile
orantl olan elektrik gerilimi kts verir. Dntrcnn asl ktlesinin, gvdesine greli yer deiimi
6-20
MEKANK TTREMLER
z aadaki diferansiyel denklemden bulunur :
dr dt dt
z
(40)
Burada, x=x(t) llen titreimin yer deiimi olup, m asl klle, c sistemin snm katsays ve k yayn direngen-
lik katsaysdr. Eer titreim x(t)=Xsicat eklinde ise, eitlik (40) in srekli rejim zm aadaki gibidir :
z (t) = Z sin (cot + (41)
Burada,
Z = X-
(cfi
(42)
JSL
+ 4 -SL
)2
ve faz as ty eitlik (15) eklindedir. Cihazn snm oran ve doal frekans iin, Ayrm.1 de verilmi bulunan
bantlar geerlidir :
i, = c / Vk ve ca = -y^-
V m
Eitlik (42) , ekil. 16 da grafik olarak gsterilmitir. Grld gibi, eer C)
d
ise, yani. llen titreimin
frekans, dntrcnn doal frekansndan ok byk ise. Z=X eitlii yaklak olarak doru olur. O halde,
cihaz bu durumda, elektromekanik dnm elemannn, bal hareketin yer deiimine, hzna veya ivmesine
duyarl oluuna gre; srasyla, yer deiimi, hz veya ivme len bir dntrc olarak alr. Bu tip yer deii-
mi len dntrclerde dnm eleman olarak potansiyometre kullanlr. liz llrgeleri ise elektrodi-
namik cihazlardr. vme lenler ise Eddy akm ilkesiyle alrlar.
2.5
2.0
(.5
(0
as
as
Q7
as
u
O
j
Q 4
0.
02
a.s
i
/f /
/i
i
/
i
t
t
t
/
|
p
>
V
//
t
/
/
(3 '
(%
/ 04>
*%.
/ s
S
/
/
/
f i
/
/
s
/
/
/
5
/
/
m
/
/
/
0
^ - -
/
0.3 C14 0.5O6 de ( 1.5 2 3 4 5 6 7 8 910
FREKANS ORANI
ekil. 16- A sl ktlenin bal yer deiimi genliklerinin, iiliilen titreimin frekans ile deiimi
ekil.17 de, a>d
2
Z/rX orannn, frekans oran Vca ile deiimi verilmitir. Grld gibi. eer C (aise,
yani dntrcnn doal frekans, llen titremin frekansndan ok byk ise. Z=)
2
X/rd eitlii yaklak
olarak doru olur. O halde, bu durumda, eer bal yer deiimine duyarl bir elektromekanik dnm eleman
kullanlrsa ivme len bir dntrc elde edilir. Bu sonutan hareketle dizayn edilmi olan, dnm eleman
olarak potansiyometre, uzama teli veya diferansiyel transformatr kullanan, ivme len, asl ktleli dntc-
6-21
MEKANK TTREMLER
ler vardr. Bununla birlikte, bu tip ivme len dntrclerin gnmnzde en popler olanlarnda, elektrome-
kanik dnm elman olarak piezoelektrik ferro-seramikler kullanlmaktadr.
T
N
3
2
u
o
S
n
2.5
z
(.5
o
0.9 h"
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.2
0.15
0.1
.
S S
s
~ _
S .
si
o;
S.
\
s
S
o
\
^
x ^
X
\
v
\
'
s,
s
s
>
M
= :
/
s
1
/o
J
o.:
T
0.4

70f
\
V
S
S
\
\
s\\
v \
S \>
V
\
s
1
A l
\ \
N
\\\
0.04 0.06 Q08 0.1 0.15 02 0.3 04 0.5 Q6 08 1.0 1.5 2 3 4
FRE K A N S ORA N I Cw/co
d
3
ekil.17- Asl ktlenin bal yerdeiimi genliklerinin, llen titreimin frekans ile deiimi
Asl ktleli Olmayan Dntrcler : Bunlar, yakn konum dntrcleri, hareketli bobinli dntrc-
ler, uzama telleri ve piezorezistif dntrcler olmak zere drt grupta toplanabilir. Yakn konum dntrc-
leri, titreen yzeye yaklatrlarak kullanlrlar. Elektromekanik dnm, titreen yzeyle dntrcnn yze-
yi arasndaki araln elektriksel etkisi ile meydana gelir.. Bu tip dntrclerden yer deiimi lenlerin;
kapasitif, endktif ve Fddy akml tipleri vardr. Bunlar, titreen yzeyle, cihazn yzeyi arasndaki araln kaln-
lndaki deiimleri, oransal olarak, elektrik gerilimine dntrrler. almalar iin bir d g kaynana ihti-
yalar vardr. Elektromanyetik yakn-konum dntrcleri hz ler.
Hareketli bobinli dntrcler, esas itibariyle, endktif cihazlardr. Bir bobin, cihazn gvdesi tireen par-
aya temas ettirildiinde, cihazn manyetik alannda hareket eder ve sarglarnda, tireimin yer deiimi veya hz
ile orantl elektrik gerilimi retilir. Diferansiyel transformatr tipli olanlar yer deiimi, elektrodinamik tipli
olanlar ise hz ler.
Uzama telleri ve piezorezistif dntrcler, elastik ekil deiimine duyarldrlar ve tireen yzeye yapt-
rlarak kullanlrlar.
Zaman ve Frekans analizi: Mekanik titreim, bir dntrc aracyla, elektrik sinyaline dntrldkten
sonra, sinyal analizi ve kayt iin, elektrik sinyal analizi ve kayd cihazlar kullanlr. Sinyal analizi, sinyalin za-
mana bal olarak ald deerleri inceleyerek veya sinyalin genlik ve faz spektrumlarn incelemek suretiyle ya-
plr. Bunlardan birincisine zaman analizi, ikincisine frekans analizi denir. Zaman analizinde kullanlan klasik
cihaz osiloskoptur. Titreim, dntrc ktsn bir osiloskoba vermek suretiyle 'grlebilir', bir teybe kaydet-
mek suretiyle sonradan incelemek iin saklanabilir veya bir grafik kaydedici ile annda kat zerine geirilebilir.
Titreimin efektif deerini, tepeden tepeye deerini veya maksimum deerini lmek iin, bir lm milivoltmet-
resi yeterlidir.
Frekans analizinin gnmzde popler olan yntemi saysal Fourier dnmdr. Bunun mikroilemcilere
uyarlanm olan algoritmas hzl Fourier dnm veya ksa olarak FFT olarak bilinir. Genlik spektrum ll-
mesinde kullanlan analog cihazlar ise, bant-geiren elektrik filtreler ieren cihazlar olup, filtrelerin frekans ge-
niliklerine ve seri ya da paralel bal olularna gre eitli tipleri vardr. El Kitabnn 'Sesin llmesi' bl-
mnde bunlara deinilmitir.
6-22
MEKANK TTREMLER
Titreimin Dalga ve Video Teknikleriyle llmesi : Mekanik titreimleri, titreen yzeye elektromanyetik
veya ultrasonik dalgalar yneltmek ve yansyan dalgalar yakalayarak incelemek yoluyla da len sistemler var-
dr. Laser nlaryla aydnlatlan titreen bir yzey holografi yntemleriyle de incelenebilmektedir. Mekanik sis-
temlerin alak frekansl titreimlerinin llmesinde baarl olan bir yntem de, titreimlerin videoya alnarak
video erevelerinin uygun yazlmlar aracyla ilenerek incelenmesidir.
6. T T RE M N D E N E T L E N M E S
Genel
Mekanik titreimlerden baz durumlarda yararlanlrsa da birok uygulamada titreimler genellikle azaltlma-
ya ya da tmyle yok edilmeye allr. Titreim ister yararl bir ekilde kullanlacak olsun ister azaltlmaya al-
lsn, her iki durumda da ama titreimin denetlenmesidir. Yani sistemin baz parametreleri deitirilerek titre-
im genlii istenilen deerlerde tutulmaya allr. Genellikle ama titreimi azaltmak olduundan, bu ksmda
bu amaca ynelik yntemler incelenmitir. Bu yntemler titreimin deiik amala denetlenmesi iin de kolayca
kullanlabilirler.
Sabit genlikli harmonik bir zorlama etkisindeki f(t) = F sin t bir sistemin ekil. 18 de gsterilen tek serbest-
lik dereceli modelini dnrsek, sistemin srekli rejim titreimlerinin genliini Ayrm.1, Eitlik (14).
V(k-co
2
m)
2
+ (cc)
2
eklinde yazabiliriz. Eitlik (43) n ve ekil.8 deki erilerin incelenmesinden aadaki tireim denetlenmesiyle
ilgili genel kurallar karlabilir :
a) Zorlama frekansnn doal frekanstan ok kk olduu (co (d) frekans blgesine direngenlik kontrol-
l blge ad verilir. Bu frekanslarda uyarlan sistemlerde titreim genliini azaltmak iin sistemin direngenliini
artrmak gerekir. Yaklak olarak yazlabildiinden, bu frekans blgesinde alan bir sistemin ktlesini ya da s-
nmn deitirmek sistem genliini hemen hemen hi etkilemez.
b) Zorlama frekansnn doal frekanstan ok byk olduu (<a Ca) frekans blgesine ktle kontroll
Kilge ad verilir. Bu frekans blgesinde titreim genliini azaltmak iin sistem ktlesini artrmak gerekir (rnein
temel bloku kullanarak). Bu blgede sistem direngenliinin ya da snmnn titreim genliine etkisi hemen
hemen hi yoktur.
c) Zorlama frekansnn doal frekansa yakn olmas durumunda sistem snm titreim genliini en ok etki-
leyen parametredir ve bu blgeye snm kontroll blge ad verilir. Ancak, bu blgede titreen bir sistemde n-
celikle sistem direngenliini ve/veya ktlesini deitirerek doal frekansn deerini deitirmek ve zorlama fre-
kansnn rezonans blgesi dna kmasn salamak gerekir. Bunun salanamad durumlarda titreim snm
ile azaltlabilir, at/ati oran sabit kalmak kouluyla teki sistem parametrelerinin (k ve m) deitirilmesi titreim
genliini pratik olarak etkilemez.
m

'h-
ekil 18- T ek serbestlik d. reeli titreimmodeli
6-23
MEKANK TTREMLER
Her blgede de titreim genlii zorlama kuvvetinin genlii ile doru orantl olduundan, bu kuvvetin azal-
mas orannda titreim genlii de azalr. Makinalarda grlen titreimlerin ok eitli nedenleri olmakla birlikte,
dner paralarn dengesizliinden kaynaklanan dengesizlik kuvveti bunlarn en nemlisidir. Dengesizliin azaltl-
masyla makinaya etkiyen zorlama kuvvetinin genlii azalacandan, titreimin genlii de ayn oranda azalr. Bu
nedenle, dengeleme titreim denetiminde nemli yeri olan bir konudur ve aada ayr bir ayrm olarak ele aln-
mtr.
Baz durumlarda ise ama titreim genliini azaltmak deil, sistemin titreimlerini sistemin baland yerden
yaltmak ya da zemin titeimlerinin bir sisteme iletilmesini engellemek olabilir. Titreim yaltm iin alnacak
nlem, titreim kaynann sabit genlikli harmonik bir kuvvet ya da dengesizlikten kaynaklanan ve dolaysyla
zorlama frekansnn karesiyle genlii artan harmonik bir kuvvet olmasna gre deiir. Bu iki durum aada ayr
ayr incelenmitir.
Bir sistemin snm kontroll blgede almas sz konusuysa snmleme, en etkin titreim kontrol ynte-
midir. Baz durumlarda da makinann alma hzna erimeden nce makinann ksa sreli de olsa kritik hz ve
bunun yaknndaki hzlarda almas, dolaysyla rezonans blgesinde titreime neden olacak bir zorlama kuvve-
tinin etkisinde kalmas sz konusu olabilir. Byle durumda da snmlemeyle titreim denetimi gndeme gelebi-
lir. Snmlemenin gerekebilecei baka bir durum da sisteme etkiyen peryodik zorlama kuvvetinin harmonikle-
rinden bilinin sistemin bir rezonans frekansna yakn olmasdr. Snmleme konusu da ayr bir ayrm olarak
incelenmitir.
Titreim Yaltm
Genelde iki tr titreim yaltm problemi vardr (ekil.19):
a) Kuvvet Yaltm: Titreen bir sistemin baland zeminden yaltmdr. Ama titreen bir sistemin balan-
t noktalar aracyla baland zemine ilettii kuvveti azaltmakta'.
b) Hareket Yaltm: Bir sistemin titreen zeminden yaltmdr.
Ama, sistemi, baland titreen bir zeminden yaltarak zemin titreimlerinin sisteme en az ekilde iletilme-
sini salamaktr.
Kuvvet yaltmnda, sistemin zerine uygulanan F genliindeki harmonik kuvvetin yalataca titreimler ne-
deniyle zemine iletilen harmonik kuvvetin genliine F, dersek, kuvvet iletim oran
T r=F,/F (45)
eitliiyle tanmlanr. Bu orann 1 den kk olmas, sistemin zemine ilettii dinamik kuvvetin sistem zerine uy-
gulanan kuvvetten dahak kk olduunu gsterir. Hareket yaltmnda ise, yaltlan cismin titreim genliinin
(X) zemin titreimlerinin genliine (Y) oranna hareket iletim oran ad verilir ve matematiksel olarak her iki tit-
reim yaltm problemi ayn bantyla gsterildiinden hareket iletim oran da Tr ile gsterilir
f (t) = F sino;t
x(t)
/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ' / / , ' / / / / / / / / / / / / / / /
(t)
ekil.19- Titreim yaltm : a) Kuvvet yaltm b) Hareket yaltm
6-24
I I I I .U- k
MEKANK TTREMLER
Tr=Y/X
(46)
Tr ksaca iletim oran olarak anlr. Kuvvet iletim oran iin bytme, hareket iletim oran iin ise genlik oran
deyimleri de kullanlmaktadr. letim oran, sistemin zellikleri (coa, ) ve zorlama frekans (co) cinsinden
+(2<o/c
d
)
2
/u(l -
(47)
eklinde yazlr ve bu eitlik hem kuvvet hem de hareket iletim oran iin geerlidir. letim orannn, frekans oran
(o I (A ile deiimi eitli snm oran deerleri iin ekil .20 de gsterilmitir. Baz durumlarda iletim oran ye-
rine
YY=(l -Tr)xl O0 (48)
eitliiyle tanmlanan yaltm yzdesi kullanlr.
O.CM
0. 03
>/
HV 0
fil 0.05
f/A
0 7%

\
s,
s
s,
s
\'
S ,
\
\
\
\ \
\
\
\
s
\\
\
\
\
0.2 0.4 0.6
Frekansoran (
/
y
'/
y
y^
7
/
y
S
/
/*
/
/
/
/,
v-
/
n
1
.
1
7
1
.3
3
^
''/,
'yy
/
y
,yy
1
.5
1
.
6
7
y
/
/
* /
///
y
y
/
'//
' y
/ /
///
y
'/
y-^
/ / t
/ / ' /
S
2

/
'/
1
$
/
y
r
\y\

y
y
/ s
a//
/
ekil.20- eitli snmoranlar iin^letimora-
nnn frekans oranyla deiimi
D oal frekans f
d
(H z)
ekil.21- T itreimyaltm iin tasarmerileri
(=oiin)
ekil.20 nin incelenmesiyle, titreim yaltm ile ilgili aadaki nemli sonular karlabilir :
a) Titreim yaltmnn etkili olabilmesi iin (Tr < 1), co > V2coa olmaldr.
b) Titreim yaltmnn saland blgede (<>Y2cd) snmn artmas iletim orann artrr.
c
) (co> V2(tt) durumunda iletim oran mutlaka birden byk olacaktr. Bunun kanlmaz olmas durumun-
da sistemin zemine rijit olarak balanmas en uygun zmdr.
Snmn ihmal edilebilecei sistemler iin etkili titreim yaltmn salayacak direngenlik deerlerinin bu-
lunmasnda ekil.21 de verilen tasarm erileri kullanlabilir. Bu eriler, verilen bir frekansta istenilen bir yaltm
yzdesini salamak iin doal frekansn deerinin ne olmas gerektiini gstermektedir. ekil.21 den bulunacak
doal frekans, sistem ktlesiyle yaltm elemanlarnn direngenliklerinin oluturduu tek serbestlik dereceli siste-
min doal frekansdr. Doal frekansn tanmndan yararlanlarak yaltm elemanlarnn toplam direngenlii
m
(49)
eitliinden hesaplanabilir. Ya da ekil.22 kullanlarak, istenilen doal frekans salayacak yaktm elemanlarnn
sistemin kendi arl altnda ne kadarlk bir statik kme gstermesi gerektii bulunabilir. Snmn sfr aln-
mas durumunda, istenilen yaltm yzdesine gre zorlama frekansnn doal frekansndan en az ne kadar byk
olmas gerektii aada baz deerler iin yaklak olarak verilmitir :
Yaltm Yzdesi 88
3
96
5
99
10
6-25
M E K A N K T T RE M L E R
20
' 10
8*
" S
v
10 20 30 50
S lotik kme (mm)
100 200 300
ekil.22- B ir sistemin doal frekansyla kendi arl altndaki
statik kme arasndaki ilikinin grafiksel gsterimi
D engesizlik N edeniyle Oluan T itreimlerde K uvvet Yaltm
Bir sisteme dner paralardaki dengesizlik nedeniyle etkiyen harmonik zorlama kuvvetinin genlii, zorlama
frekansnn karesile artar:
= M e
2
(50)
W
W
1
6-26
MEKANK TTREMLER
3
u
1
o.:
o. : o
4 Od O.S 1.0 ^' T "
Frekans oran (co/w
d
)
ekil.23- Dengesizlikten kaynaklanan titreimlerde-kuvvet iletiminin frekans oranyla deiimi.
Burada; M dnen dengesiz parann ktlesi, e dengesiz parann ktle merkezinin dnme ekseninden uzakl-
, ) ise dnme hzna kar gelen zorlama frekansldr. Zorlama kuvvetinin genlii zorlama frekansna bal ol-
duu iin ekil.2O de gsterilen iletim oran - frekans oran ilikisi bu durumda titreim yaltm iin gerekli bilgi-
yi salayamaz. Her ne kadar verilen bir zorlama frekans iin ekil.2O den iletim orann bulup, eitlik (50) den
hesaplayacamz zorlama kuvvetinin genlii ile arparak iletilen kuvvetin genliini bulabilirsek de, ekil.20 yi
dengesizlikten kaynaklanan titreimlerin yaltmnda tasarm mayla kullanamayz. nk yksek frekans oran-
larnda iletim oran azalmakla birlikte, zorlama kuvvetinin genlii ataca iin iletilen kuvvetin azalp azalmaya-
ca bu ekilden anlalamaz. Eitlik (50) yi esas alarak yeniden izilen ekil .23 deki eriler, dengesizlikten kay-
naklanan titreimlerde kuvvet yaltmn salayacak yaltclarn tasarmnda kullanlabilirler. Bu eriler; eitli
snm oranlar iin, zemine iletilen kuvvetin sabit bir Me cr
d
kuvvetine oran olarak tanmlanan kuvvet orannn,
frekans oranyla nasl deitiini gstermektedir.
7. DENGELEME
Makinalarada grlen titreimlerin kaynaklar ok eitli olmakla birlikte, bunlar arasnda en sk rastlanlan,
dner paralar zerindeki merkezka kuvvetlerdir. Merkezka kuvvetler, etkidikleri elemann ve yataklar aracyla
iletilerek de, makinann dier ksmlarnn, makinamn dnme devrine eit frekansl zorlanm titreimler yapma-
sna neden olurlar. Bu titreimler, grlt, anma, geveme ve yorulma gibi, makinann mekanik kalitesini ve
gvenilirliini zedeleyebilen etkiler gsterirler. Bu nedenle, makinalan dner ksunlann merkezka kuvvetle-
rinin azaltlarak (dengelenerek) belli snrlar iinde tutulmas, endstride tasarm, kalite kontrol ve bakm srele-
rinde nem kazanan bir konudur.
Rotor (Dner Ktle) : Bir eksen etrafnda donen, kat olduu kabul eulen, genellikle dnel bir yapya sahip
olan bir ktle veya ktleler sistemidir. Bir rotor, dili, kasnak volan gibi ksa; trbin aft, elektrik motoru armat-
r gibi uzun veya bir mile monte edilmi paralar eklinde olabilir. Dnme ekseni, rotorun veya milin yatak ula-
rnn merkezlerini birletiren doru olarak alnr. Kat kabul edilemeyen rotorlara esnek rotorlar denir.
6-27
MEKANK TTREMLER
Dengesizlik : Bir rotorun, ekil.24 de grld gibi, ktle merkezinden geen asal atalet ekseninin dnme
ekseni ile akmamas halidir. Dengesizliin iki zel hali. Statik dengesizlik ve dinamik dengesizlik tir. Statik
dengesizlik, rotorun ktle merkezinden geen asal atalet ekseninin dnme eksenine paralel olmakla birlikte, ktle
merkezinin dnme ekseni zerinde bulunmamas halidir. Dinamik dengesizlik ise, rotorun ktle merkezinin
dnme ekseni zerinde olmakla birlikte, ktle merkezinden geen asal atalet ekseninin dnme eksenine paralel
olmamas halidir. Statik ve dinamik dengesizlik halleri ekil.25 de gsterilmitir.
Asal atalet Ktle merkezi H M 2
ekseni
Dnme
ekseni
St atik Dengesi zl i k Dinamik Dengesi zl i k
dnme ekseni
asal alalel ekseni
ekil.24- D engesizlik ekil.25- S tatik ve dinamik dengesizlik
Dengesizlik, tasarm, imalat, montaj veya iletme srelerinde ortaya kabilir. rnein, tasarmda, dnel si-
metriyi bozan yapsal eler; imalatda, malzemenin homojen olmamas, imalat veya tala kaldrma hatalar; mon-
tajda, tespit elemanlarnn simetrik olamamas, merkezleme hatalar ve iletmede, anma, eskime, korozyon, sl
gerilmeler ve plastik ekil deiimlerinden ileri gelen kte dalm deiimleri dengesizlie yol aabilir.
Asal hz ta olan dengesiz bir kat rotor zerindeki merkezka kuvvetler, ekil.24 de iaret edilmi olduu
gibi, rotorun dnme eksenine dik olan iki dzleminde, e! ve e
2
yarap vektrlerinin ularnda toplanm
M ve M2 ktleleri zerindeki, srasyla, Fi = Mel
2
ve Fj = MeC
2
merkezka kuvvetlerine edeerdir. U| =
Me ve U2 = M2^2 vektrlerine, sz konusu dzlemlerdeki dengesizlik vektrleri denir. Dengesizlik vektrlerinn
toplam, U = me vektrne eittir. Burada; M rotorun ktlesi, e rotorun ktle merkezinin dnme eksenine dik
dzlemdeki yarap vektrdr. Statik dengesizlik halinde, Fve F2 kuvvetleri, rotorun ktle merkezinde etkiyen
tek bir kuvvete, yani, F=Uco
2
kuvvetine edeerdir. Dinamik dengesizlik halinde ise Fi = -F2 dir, yani, rotor ze-
rindeki merkezka kuvvetlerin bilekesi bir kuvvet iftine edeer olur.
Tek Dzlemde Dengeleme (Statik Dengeleme) : Verilen tek bir dzlemde ktle(ler) eklemek ya da karmak
suretiyle, bir rotorun ktle merkezinin dnme eksenine yaknlatrlmasdr. Dengeleme ktlesi MD, MDCD = -U
eitliini salarsa, ktle merkezi tam dnme ekseni zerine gelir. Burada OD dengeleme ktlesinin, rotor eksenine
dik dzlemdeki yarap vektrdr.
Statik dengesiz bir rotor, ktle merkezinin bulunduu dzlemde bu ekilde dengelenise tam olarak dengelen-
mi olur; yani ktle merkezinden geen asal atalet ekseni dnme ekseni ile akr. Eer rotorun ktle merkezi,
dengeleme ktlesinin (ktlelerinin) konduu dzlemde deilse, statik dengelemeden soma ktle merkezi dnme
ekseni zerine gelse bile, bir miktar dinamik dengesizlik kalabilir. Bu nedenle, tek dzlemde dengeleme daha zi-
yade ince dilim eklindeki ksa rotorlarda baarl olur.
ki Dzlemde Dengeleme (Dinamik Dengeleme): Verilen iki dzlemde ktle(ler) eklemek veya karmak su-
retiyle, bir rotorun ktle merkezinden geen asal atalet ekseninin dnme eksenine yaknlatrlmasdr. Dengele-
me dzlemleri, dengesizlik vektrlerinin tanmlanm olduu dzlemler olarak alnular ve bu dzlemlerde, CDI ve
eD2 yarap vektrlerinin ularna konacak dengeleme ktleleri M
D
| ve Mp. MDI
e
Di = -Uj Ve MD2CD2= -U2 eit-
likleri salanacak ekilde seilirse, sz konusu iki eksen lam olarak akr. Dengeleme dzlemlerindeki denge-
sizlik vektrleri Uj ve U
2
, hesapla (tasarm aamasnda) veya dengeleme makinalar ile saptanr.
Dengesizlik Art: Bir rotor dengelendikten sonra, dengeleme dzlemlerinde kalan dengesizlik vektrlerinin
deerleridir. Bir rotor iin izin verilen dengesizlik art, dinamik mukavemet ve titreim ltlerine baldr ve
genellikle deneyim ile bulunur. ISO 1940 standardnda, bir rotor iin gerekli olan dengeleme kalitesinin aadaki
bant ile saptanmas nerilmitir :
Q=
9550 M
(51)
6-28
MEKANK TTREMLER
Burada; Q dengeleme kalitesi (|im), u izin verilebilir dengesizlik art (g.mm), M rotorun ktlesi (kg) ve N ilet-
me devri (cpm). Bu standartda, bir rotorun kalite snf, G harfine dengeleme kalitesini eklemek suretiyle belirtil-
mektedir, rnein, G2S, G100, vb. Baz uygulamalar iin nerilen kalite snflan izelge.6 da verilmitir. ki dz-
lemde dengeleme halinde, her dzlem iin u/2 deeri alnr.
Dengeleme Makinalar: Tek dzlemde veya iki dzlemde dengeleme ilemlerinin istenilen abukluk ve has-
sasiyetle yaplmas iin gelitirilen makinalardr. niversal dengeleme makinalar, esas itibariyle, dengelenecek
makinann oturtulduu iki tayc yatak, rotoru dndren bir tahrik sistemi ve makinann kalibrasyonunun ve
arzu edilen bir dengeleme kalitesi iin gerekli dengeleme ktlelerinin hesabnn yapld bir alet konsolundan
meydana gelir. Tayc yataklar sert ve yumuak olmak zere iki tipte yaplmaktadr. Sert yatakl makinalarda
dengeleme devirleri, tayc yatak sisteminin rezonans frekansndan ok kktr ve dengeleme, yatak kuvvetle-
rini lerek yaplr. Yumuak yatakl makinalarda ise, dengeleme devirleri, tayc yatak sisteminin rezonans
frekansndan ok byktr ve dengeleme, yatak titreimlerini lerek yaplr. Rotoru dndrmek iin kay veya
bir niversal kavrama kullanlmaktadr. Tayc yataklardaki titreim dntrclerinden gelen sinyaller, maki-
nann kontrol biriminde ilendikten sonra, dengeleme iin gerekli bilgiler alet konsolundaki gstergelerden oku-
izelge.6- B az M akinalarda D engeleme K alitesi S nflar
Kalite snf Rotor
G4000
G1600
G630
G250
G100
G40
G16
G6.3
G2.5
Gl
G0.4
Kat temelli gemi Diesel motorlarnn krank milleri
2-zamanl byk motorlarn krank milleri
4-zamanl byk motorlarn krank milleri
4 silindirli hzl Diesel motorlarnn krank milleri
6 silindirli hzl Diesel motorlarnn krank milleri
Araba lastikleri ve jantlar
Tahrik milleri, kardan milleri, ziraat m akmalarnn ve arabalarn dnel ksm-
lar
amar makinalannn tanburlar, vantilatrler, gaz trbini rotorlar, volan-
lar, pompa rotorlar, takm tezgahlarnn dnel ksmlar, elektrik motorlar
Gaz ve buhar trbinleri, trbo-jeneratr ve trbokompresr rotorlar, takm
tezgahlarnn tahrik milleri, byk ve orta elektrik motorlar, trbin tahrikli
pompalar.
Teyp ve pikap milleri, talama tezgahlarnn dnel ksmlar, kk zel
elektrik motorlar
Hassas talama tezgahlarnn milleri, jiroskoplar
Bir rotor dengelenmeden nce, dengeleme makinasnn bu rotora gre ayarlanmas (kalibrsyonu) gereklidir.
Sert yatakl makinalar dorudan merkezka kuvvetleri ltklerinden, yalnzca yataklar ve dengeleme dzlemleri
arasndaki bal uzaklklar makinaya vermek suretiyle ayarlanrlar. Yumuak yatakl makinalarn kalibrasyonu
ise deneme ktleleri kullanlarak yaplr.
Dengeleme makinalar, rotor byklne, dengeleme hassasiyetine ve dengeleme amalarna gre eitli
zelliklerde ve byklklerde yaplmaktadrlar. Tam otomatik dengeleme makinalannda, rotorun makinaya yer-
letirilmesi ve ktle ekleme ya da oyma ilemleri de makina tarafndan yaplr. Bu tr makinalar, otomobil en-
dstrisinde krank millerinin, kardan kavramalarnn ve fren paralarnn dengelenmesinde ve elektrik motorlar-
nn ktle imalatnda yaygn olarak kullanlmaktadrlar. niversal makinalarn ou yatay eksenlidirler ve
bunlarda tek dzlem dengelemesi de yapmak mmkndr. zellikle tek dzlemde dengeleme iin gelitirilen ma-
kinalar genellikle dey eksenlidirler. Fren diskleri ve kampanalar, volanlar ve kavramalar gibi ksa rotorlar bu
tip makinalarda dengelenmektedirler. Bunlarn alma prensipleri de niversal makinalar gibidir.
ekil.26 da, ktlesi 300 kg a kadar olan rotorlarda 0.5um lik dengeleme kalitesi verebilen, kardan .nili tahrik-
li, sert yatakl bir niversal dengeleme makinas grlmektedir.
Esnek Rotorlarn Dengelenmesi : Yataklar arasnda dnen bir rotor, merkezka kuvvetlerin etkisi altnda,
dnme eksenine dik olan, birbirine dik iki dorultuda ayn anda oluan ve bu nedenle, gze bir savrulma hareketi
eklinde gzken, zorlanm eilme titreimleri yapar. Snmn ve jiroskobik etkilerin kk olmalar artyla,
bu titreimlerin rezonansa geldii kritik dnme hzlan, rotorun eilme titreimlerinin doal frekanslanna eittir.
Kritik hzlar, rotorun yataklarma ekline de baldr. Bunlann hesaplanmas konusu, Ayrm.2 de kapsanm bu-
lunmaktadr.
6-29
MEKANK TTREMLER
ekil.26- Bir niversal dengeleme nukinas
Bir rotorun kat kabul edilebilmesi iin, iletme hzndaki savrulma hareketinin ihmal edilebilir olmas gerek-
lidir. Eer iletme hz, rotorun en kk kritik hzndan ok kk ise, bu koulun saland kabul edilebilir.
Ancak, eer iletme hz, kritik hzn yans kadar veya daha byk ise, savrulma hareketinden ileri gelen merkez-
ka kuvvetlerin etkileri de gz nne alnmaldr.
iletme hz, en kk kritik hzna gre kk olmayan veya en kk kritik hzndan daha byk olan rotor-
lara esnek rotorlar denir. Esnek rotorlar iki dzlemde dengeleemez, bu rotorlarn dengelenmesi iin veya
daha ok sayda dzlemde ktle dzeltmesi yaplmas gereklidir. Esnek rotorlarn dengelenmesi iin gelitirilmi
olan iki sistematik yntem vardr. Bunlar, modal dengeleme yntemi ve tesir (etki) katsaylar yntemidir. Ticari
dengeleme makinalannn ou, esnek rotorlarn dengelenmesine uygun deildirler.
Yerinde Dengeleme : Bir rotorun kendi yataklarnda alrken, yatak titreimleri lmlerinden yararlanla-
rak dengelenmesidir. Yerinde dengeleme iin, yatak titreimlerinin genliklerinin ve rotorun belli bir referans ko-
numuna gre faz alarnn llmesi gereklidir. Faz lmleri bir stroboskop ya da elektronik faz ler ile yap-
lr. Yerinde dengeleme, faz lmleri yapmadan, deneme ktleleri kullanlarak da yaplabilir.
Fakat bu durumda, daha ok sayda titreim lm gereklidir ve dengeleme daha ok zaman alr.
Yerinde dengeleme, bakmda yaygn olarak kullanlmaktadr. te yandan, bir rotoru alabilecek kadar byk
bir dengeleme makinasnn olmamas, rotorun bir dengleme makinasna tanmasnn pratik olmamas, iletme
koullarnn dengeleme zerindeki etkileri nedeniyle bu koullarn simlasyonunun gerekli olmas veya dengele-
me ihtiyacnn ok seyrek olmas gibi hallerde de yerinde dengeleme yaplr.
8. TTREMN SNMLENMES
Titeen bir mekanik sistemin enerji kaybetmesi genellikle snm deyimi ile ifade edilir. Snmn byk bir
blm, hareket enerjisine dnerek kaybolmas eklinde meydana gelir. Srtnme, viskozite, trblans ve ses
gibi olaylar snmleme yntemi olarak kullanlabilir.
Titreimin denetlenmesinin birinci kural, titreim kaynann mmkn olan lde zayflatlmasdr. Bu ye-
terli olmazsa, rezonanslardan kamaya allmaldr. Genlik spektrumu dar bir frekans araln kapsayan titre-
im kaynaklan iin direngenlik ve ktle ayarlamalar yeterli olabilir. Ancak, eer kaynan genlik spektumu
geni bir frekans aralna sahipse, bunlar etkili olmaz ve titreimleri denetlemenin tek yolu olarak, sistemdeki
snmn arttrlmas kalr.
Malzeme Snm : Malzemelerdeki i srtnmeler nedeniyle oluan enerji kayplardu\ Malzeme snm,
gerilme-birim uzama bantsnn, saf elastik malzemelerde olduu gibi, tek deerli bir fonksiyon yerine, ekil.27
de grld gbi, bir kayp dngs (hysteresis dngs) eklinde kmasna sebep olur. Kayp dngs iindeki
alan, titreimin bir peryodunda kaybedilen mekanik enerjiye eittir.
Kayp Faktr (r\): Malzeme snmnn lsdr ve aadaki eitlikle tanmlanr :
r =-_ =t gt (52)
2rcw
Burada; D bir peryotda kaybedilen mekanik enerji, W ise bir peryotda depolanan toplam enerjidir. <| > asna ise
6-30
MEKANK TTREMLER
kayp as denir. Snml bir malzemenin elastisite modl, kayp faktrne bal olarak, CE = E (1 + ir|) eklin-
de ifade edilir. Burada i birim sanal sayy, E ise, saf elastiklik halindeki elastisite modln gstermektedir. OE
ye, kompleks elastisite modl denir. Baz malzemelerin elastisite modllerinin ve kayp faktrlerinin hangi de-
erler arasnda olabilecekleri izelge.7 de verilmitir. Lastik, plastik ve yaptrc gibi malzemeler iin geerli
olan deerler, byk lde scakla ve frekansa baldrlar.
izelge.7- Elastisik Modl ve Kayp Faktrleri
Malzeme
Metaller
Cam
Beton, tula
Kum, akl
Tahta, mantar
Lastik, plastikler, yaptuclar
11
0,0001-0,001
0,001-0,005
0,001-0,01
0,01-0,05
0,01-0,2
0,0001-10
E(GPa)
35-250
55-80
7-70
0,7-20
3,5-17
0,0001-4
Birin Uzana
SERBEST KATMAN
KISITLI KATMAN
ekil.27 Kayp (Hysteresis) dngs ekil.28 Katman snm
Tek serbestlik dereceli, viskoz snml, harmonik zorlamal bir sistemin kayp faktr, Ayrun.l de verilmi
olan bantlar kullanlarak elde edilebilir. Ayrm. 1 in sembolleri kullanla, D = 7tccX
2
, W=kx
2
/2. O halde,
T|=2 (o/(O
d
) ve rezonasta, r| s 2
eitli elastik elmanlai'dan meydana gelen kompozit bir malzemenin kayp faktr, aadaki ifade ile hesap-
lanr :
(53)
ZWj
Kompozit malzemelerde sk karlalan bir durum, elemanlardan yalnzca bilinin kayp faktrnn nemli olma-
s ve dierlerinin, buna gre ihmal edilebilir lde kk olmalardr. Byle bir durumda, sistemin kayp fakt-
rnn byk olmas iin, bu elemann, ayn zamanda, sistemde depolanan enerjinin byk blmnden de so-
rumlu eleman olmas gereklidir. Eitlik (53) den karlan bu sonu, viskoelastik katmanl snmlemenin temel
ilkesini tekil eder.
Katman Snm : ubuk, levha, plak gibi elemanlarn snm yksek malzemelerle kaplanmas veya visko-
elastik ara katmanlar eklenerek kompozit bir yap halinne getirilmesidir. Esas yap titreirken, bu katmanlar da
6-31
MEKANK TTREMLER
ekil deiimine urayarak depoladklar mekanik enerjinin bir ksmnn kaybedilmesine sebep olurlar. Yukarda
belirtilmi olan ilkeye gre, katmann etkili olabilmesi iin, enerjinin byk ksmn depolayabilmesi gerekir.
Bunun iin gerekli olan katman direngenliinin optimum deeri, esas yapnn tipine, snr artlarna ve direngenli-
ine baldr.
Katman snm, serbest veya kstlanm katman kullanlarak uygulanabilir. Bunlarn rnekleri ekil.28 de
gsterilmitir. Serbest bir katman, esas itibariyle, ekiye ve basya alarak snm salar. Kstlanm bir kat-
manda ise kayma ekil deiimleri sayesinde salanan snm nem kazanr. Katmann tarafsz ekseni ile esas ya-
pnn tarafsz ekseni arasndaki uzakla snmleme akl denir. Snmleme akl arttka, elde edilen
snm de artar. Snmleme akln arttrmak iin esas yap ile, smleyici katman arasna, kayma direngenli-
i ok yksek, eki direngenlii ise ok kk olan hafif bir uzaklk ayarlayc katman eklenebilir. Bu tr kat-
manlar uygulamada, petek veya kpk malzemeler eklinde veya birbirleriyle balants olmayan ve sk bir doku
oluturan kolonlar eklinde yaplmaklardrlar.
Kayma Snm : Paralarn dokunma yzeylerinin birbirlerine greli hareketleri nedeniyle oluan snmdr.
Malzeme snmnn, malzeme iinde olumasna karlk, kayma snm, elemanlarn snrlarnda meydana
gelir. Kayma snm, dokunan kuru yzeyler arasndaki srtnme (Coulomb snm), yalanm yzeyler ara-
sndaki srtnme (viskoz snm) veya viscoelaslik bir ara katmann zorlanmas (malzeme snm) gibi yollarla
oluturulabilir.
Coulomb snm dokunan yzeyler arasndaki basnca baldr. Bu basncn ve srtnen ksmlarn geomet-
risinin optimum bir ekilde ayarlanmas halinde, Coulomb snm ok etkili olabilir. Ancak, dokunan yzeyler
arasnda bal harekete msaade edilmesi, koozyon problemlerine sebep olur. Ayrca, yzeyler arasndaki basn-
cn iletme srasnda optimum deerinde tutulmas hemen hemen imkanszdr ve bunda meydana gelebilecek
ufak bir deime, snmleme etkisinin nemli lde azalmasna neden olabilir.
Pistonlu makinalarn burulma titreimlerinin denetlenmesinde kullanlm olan Lanchester snmleyicisi, Co-
ulomb snm uygulamasnn klasik bir rneidir. Gnmzde, bunun yerini arlk vizkoz veya viskoelastik s-
nmleyiciler alm bulunmaktadr.
9. BAKIM VE ARIZA BULMA
Titreim lmyle bakm zamannn saplanmas ve makinalarda arza kaynann bulunmas titreimin en-
dstrideki nemli uygulama alanlarndan biridir. Kcstirimci bakm ve arza bulma iki ayr ksm olarak aada
verilmitir.
Kcstirimci Bakm
Planl bakmn en gelimi ekillerinden biri olan kcstirimci bakm (erken uyarc dinamik bakm), makinala-
nn peryodik olarak kontrol ile bakm zamannn tahmin edilmesi esasna dayanan ada bir bakm trdr. Bu
ama iin bir ok deiik yntem uygulanrsa da en ok kullanlan yntem, makinalarda titreim lm yaparak,
makinann genel durumu hakknda bilgi edinmektir. Bu bakm trnn koruyucu bakm gibi leki planl bakm
trlerine gre eitli avantajlar vardr. rnein, bir parann mrn doldurmadan ok nce gereksiz yere dei-
tirilmesi olasl azalr, ani ve beklenmedik arzalar ve buna bal olarak sistemin beklenmedik durular en aza
indirilir ve yedek para stoklar en azda tutulabilir. Ayrca, titreim lmleri iin makinann durdurulmas gerek-
medienden durum kotrolu uasnda retim kayb ya da makinann kullanlmamas sz konusu olmaz.
zellikle dnen elemanlarn bulunduu makinalarda, makinann yataklarnda normal alma srasnda alna-
cak titreim lmleri makinann genel durumu konusunda bilgi salar. Bu bakm yntemi, lmlerin peyodik
olarak alnmas ve bir nceki lmlerle karlatrlmas esasna dayanmaktadr. Burada da temel prensip, maki-
na yataklarnda yaplan titreim lmyle makina durumunun saptanmasdr. Kestiimci bakmn tercih edildii
durumlar unlardr. : pahal makinalarn kullanld, retim deerinin yksek olduu, beklenmedik bir arzann
ok daha byk arzalara yol aabilecei ve retim kesilmesinin nemli sorunlar yaratabilecei durumlar.
Tilreim lmyle makinalarda arza kmadan nlem alnmas ya da daha genel olarak kestiimci bakm
amacyla iki tr lm gerekletirilebilir :
a) Srekli lm : Ani arzalanma durumunda erken uyan alarak, daha byk arzalarn kmasn nlemek
amacyla uygulanl-. Makina durumu srekli olarak kontrol edildiinden, zellikle pahal makinalarda makinay
korumaya ynelik olarak yaplr.
b) Peryodik lm : Kestirimei bakm amacyla yaplan lmdr. Ama makinann durumunu izleyerek ar-
zann ne zaman ortaya kacan bilimsel yntemlerle tahinin etmek, arza ortaya kmadan bakm yapmak ve
gerekli nlemleri almaktr. lmler bir ya da birka hafta peryotla tekrarlanr.
Srekli ve peryodik lmlerin karlatrlmas izelge.8 de verilmitir.
6-32
MEKANK TTREMLER
izelge.8- T itreimlmleriyle M akina D urumunun zlenmesi ve B unun K cstirimci B akmda
K ullanlmasnda S rekli lmn Peryudik lmle karlatrlmas.
Srekli lm Pcryodik lm
Temel ama makinann
hasar grmemesi
Ani ai"iza durumunda sistem
ya da makina durdurulabilir
ileriye dnk bir uyar vermez
Temel ama retim kaybn
en aza indirmek
Ani arza durumunda
nlem alnmayabilir
Arza ortaya kmadan uyar verir
Makina titreimleri genellikle peryodiktir. Titreim peryodu, dnen makinalarda ounlukla mil dnme fre-
kansna kar gelir. Daz durunlada peryot daha fazla olabilir. llen titreimler ounlukla yalnz bir harmo-
nikten olumad iin bu titreimleri titreim genlii ve frekans gibi basit iki parametreyle ifade etmek olanaksz-
dr. Bu durumda ya toplam titreim hakknda genel bir bilgi salayacak olan tek bir titreim zellii llr, ya
da peryodik titreimi oluturun hannonik bileenlerin genlikleri her frekans iin ayr ayr llerek genlik spekt-
rumu elde edilir. Eilim analizi toplam titreim dzeyinin (genellikle hz cinsinden) efektif (rms) deer olarak
llmesi ve bir ka hafta arayla alnan lmlerin ekil.29 da grld gibi izilmesi esasna dayanr. ekilde
grlen uyar, alarm ve arza dzeyleri her makina iin daha nceki deneyimlere dayanarak elde edilebilir. Baz
kaynaklar belli tr makinalar iin bu dzeylere esas olabilecek deerler vermise de bunlar genelletirmek sa-
lkl bir yaklam olmaz. zellikle yksek frekanslarda titreim yaratan azalar, ok ilerlemeden makinann top-
lam titreim dzeyini belirgin ekilde deitirmeyebilir. Bu nedenle, eilim analizini deiik frekans bantlarnda
(dnme hz, bunun katla, v.b.) ayr ayr uygulamak ok daha baarl bir sonu verir. Benzer bir yaklam da
genlik spektrumunu ckil.3O da grld gibi bir maske spektrumu ile karlatrarak arza iin uyar almaktr.
Arza dzeyi
Arza i i n t ahmi ni si / re
Zaman [haf t a ]
ekil.29- Eilim analizi grafii
Kestirimci bakm amacyla yaplan titreim lmlerinde genellikle titreim hz cinsinden llr. Bu amala
kullanlan titreim lerler ok eitlidir. Toplam titreim deerini len basit cihazlar, frekans bantlarnda lm
yapabilen titreim lerler ve frekans analizi yapabilen gelimi cihazlar olarak grupta dnlebilirler. Bu ci-
hazlarn hepsi de dntrc adn verebileceimiz, titreim hzn (ya da benzeri fiziksel bir bykl) elekt-
riksel bir bykle eviren alglayclarla birlikle kullanlrlar. Dntrclerin titreimi llecek yzey zeri-
ne tutturulmas deiik ekillerde salanabilir. Bakm amal titreim lmlerinde lm iin harcanan zaman ve
abann en azda tutulmas gerektiinden, mknatsl balantlar ve elle salanan temas en ok kullanlan yntem-
lerdir. Titreimler genellikle yatak yuvalarnda, yatay, dey ve eksenel ynlerde llr. lm cihazlaryla ilgi-
li bilgiler Titireim lm ayrmnda verilmitir.
6-33
MEKANK TTREMLER
100 ..m/s
2
r
r
j -
On.r
JU u
- J - - 1 .
r\
J
__ J
nX
350 620 1,1 k 1.95k 3,5k 6,2k 11 k 19k
H z
0 mm/s
?
1 mm/s
10 m/s
1

j -
r J
S
r
_ 1
f in1
JUU
V
i P
r L
sn
350 62 0 ilk 1,95k 3.5k 6,2k 11 k 19k
Hz
ekiUO- T itreimgenlik spektrumgrafiinin maske spektrumu ile karlatrlmas.
a) N ormal koullarda bir makinaya ait titreimler
b) A rzal bir makinaya ait titreimler
T itreimlmleriyle A rza T ans
Bir makinann titreimlerinin llmesiyle makinann durumu hakknda kesin bir yargya varmak zordur.
Salkl bir sonuca varabilmek iin mutlaka bir karlatrmann yaplmas gerekir. Makina yeniyken ya da bak-
m yaplp sorunsuz alt zaman alnan titreim lmlerinin daha sonraki titreim lmleriyle karlatrl-
mas ile makinada gelimekte olan anzann bulanmas ok daha kolay ve salkldr. rnein ekil.30 dakine
benzer bir maske spektrumu salkl bir makinadan alnan titreim lmlerinden yararlanlarak karlabilir. Ge-
nellikle salkl bir makinada llen titreim dzeyinin 6 dB artrlmasyla uyar maske spektrumu, 20 dB artrl-
masyla ise alarm maske spektrumu elde edilir. Daha nce yaplan hibir lmn olmad durumlarda, dnme
hz 600 12000 devir/dakika arasnda olan makinalar iin ISO 2372 Standardnda verilen snr deerler esas alna-
rak, lilen titreimin deerlendirilmesi yaplabilir. Bu standarda gre deerlendirme iin toplam titreimin efek-
tif (rms) deeri hz cinsinden llr. ISO 2372 ye gre dnen makinalarda titreimin deerlendirmesi ekil.31
de gsterilmitir.
28
18
S 11,2
S 7,1 -
1
4
'
5
.1 2,8
1,12 -
0,71
0,45
0,28
0,18
ekilJl- I S O 2372 ye gre dnen makinalardaki titreimin deerlendirilmesi.
zin verilemez
-Ancak izin verilebilir
izin verilebilir
yi
Kk makinalar
(15 kW'a kadar)
zin verilemez
Ancak izin verilebilir
zin verilebilir
yi
Orta byklkteki
makinalar (15-75 kW
ya da zel temeller
zerindeki 300 kW'a
kadar)
zin verilemez
Ancak izin verilebilir
zin verilebilir
yi
Byk makinalar -
temel doal frekans
makina hzndan
byk
zin verilemez
Ancak izin verilebilir
zin verilebilir
yi
Byk makinalar -
makina hz temel
doal frekansndan
byk (rnein,
turbomakinalar)
6-34
i" uram. . .
MEKANK TTREMLER
Elde edilen lm sonularndan arzann hangi elemanda ve ne arzas eklinde gelinmekte olduunun bulun-
mas uzmanlk gerektiren bir konudur. eitli arzalarn yarattklar titreimlerin zellikleri izelge.9 da verilmi-
tir.
izelgc.9- T itreimlm Yoluyla A rza B ulma
T T RE M N NEDEN
Dengesizlik
(balans bozukluu)
Radyal eksen kakl
Asal eksen kakl
Kaymal yataklarda eksen
kakl
Rulmani yataklarda
eksen kakl
Eilmi mil
Yuva ierisinde gevek
duran kaymal yatak
Kaymal yatakta ya filmi
kararszl
Arzal rulmani yalak
Arzal kay
Arzal ya da anm dili
ark
Gevek paralar
Elektriksel kaynaklar
Akkan kaynakl
TTREM FREKANSI
(: donnc frekans)
1x11 (larmoikler ya gzk-
mez ya da ok kktr)
2xn (lxn de de yksek deer-
ler gzlenebilir)
lxn (2xn ve bazen 3xn de de
yksek deerler gzlenebilir)
lxn,2xn
lxn, 2x, 3x (ya da bilya sa-
ys xn)
lxn, 2xn
(l/2)\, (l/3)x
0,42-0,48 x
2-60 kil/., yalak geomerisine
ve n ye bal frekanslarda.
lxn
1,2.3,4,5x11
Kavrama frekans
(= di says x ), harmonik-
leri, bant frekanslar, dili
sistem doal frekanslar
2xi, yar lannonii. alt har-
monikleri ve harouklcri
lxn, rotor oluk says x n (ve
ikinci larnoiii), 2 x ana ge-
rilim frekans
Kanall gei frekans
(= kanatk says x ) ve
harmonikleri
TTREMN
YN
Radyal
Radyal
Ekseiel
Radyal veekseel
Eksenel
Ekser.el ve radya!
Radval ynde
fazla
Radyal
Radyal ve eksenel
Radyal
Radyl ve eLsenel
(aln dililerde
yalnz radyal)
Radyal ve eksenel
Radyal ve eksene
TTREMN
GENL
a) Dengesizlikle doru orantl
) Dnme hzyla arlar
Eksen kaklnn olduu
ynde en kzla
Eksenel yndeki genlik, radyal
yudekin 2 kalna kadar
kabilir
Eksene! ynde daha fa/la
Dzensiz
a) Radya ynde daha Sazla
b) Dzensiz ve zaman zaman
ok eklinde
c) Bozulma balangcnda
dk deerlerde
Deiken dzensiz
a) Arzalanmayla birlikte yan
bant frekanslardaki genlik artar
b) Genlik genellikle dk de-
erdedir.
Ynle deiik
Akn kesildiinde kaybolur
Dk dzeyde
A I K L A M A
a) ok sk rastlanr
b) Nedenleri:
1. Montaj hatas
2. Malzeme birikimi
3. Makina anmas
4. Para krlmas
a) Sk rastlanr
b) ounlukla asal eksen
kakJyla birlikle grlr
a) Sk rasllanr
b) ounlukla asal eksen
kaklyla birlikle grlr
a) Genellikle balans bozuklu-
uyla ilikilidir
b) Balanslama radyal ve ekse-
nel titreimleri azaltr
Balansa bal deildir
Radya! ynde lxn de. eksenel
vnde ise 2xn de tireim daha
fazladr
Gevekhk yalnz dnme h-
znda oiuur
Yksek hzl makmalarda
grlr
Birok makinada grlen
ortaV bir sorundur
Slrob ile hatal kav buluna-
bilir
a) Yan bant frekanslar yard-
myla tannrlar
b) Analizi genellikle gtr
c) Frekans aral 10 ki iz in
altndaysa hz, stndeyse
ivme lm yaplmaldr
Trblans an kaynaklanan tit-
reim geni bir frekans Liral-
nda (orta ve yksek frekans-
larda) grlr
* Sinsel olmayan altemati' aklllarda bir lan
malarnn kare kk.
evrini iinde, ani akm (ya da geril im) deerl eri ni n karel eri ni n ort al a-
6-35
SES VE GRLTNN DENETLENMES
1. GE N E L B L G L E RVE T A N I M L A R
Ses : Elastik ortamlarda dalgalar halinde yaylan ve kulak tarafndan alglanabilen basn ya da gerilme deiikli-
idir. Sesin douu ve yaylmas, ortamdaki paracklarn titreimi ve bu titreimlerin komu paracklara iletil-
mesiyle olur. Grlt ise; hoa gitmeyen, istenmeyen, rahatsz edici ses olarak tanmlanr. Ses nesnel, grlt
ise znel bir kavramdr. Teknik adan ses ve grlt arasnda bir fark yoktur. Bu nedenle aada verilen ses ile
ilgili temel bilgi ve tanmlar hem ses hem de grlt iin geerlidir.
Ses basnc: Hava basncnn, ses oluturacak ekilde bir referans basnc etrafndaki deime miktardr. Bundan
nceki blmn 1. ayrmnda "Zaman, Genlik ve Frekans Bantlar" bal altnda verilen tanmlar, ses basnc
iin de geerlidir.
Yaylma hz: Sesi oluturan basn deiikliinin bir ortam ierisindeki ilerleme hz sesin bu ortam ierisinde-
ki yaylma hzdr. Yaylma hz, ortamn elastiklik modlne ve younluuna bal olarak deiir. Sesin havada-
ki yaylma hz
c = 20.05 V7 m / s
eitliiyle verilir. Burada T^ havann Kelvin cinsinden scakldr.
(D
T
k
(Kelvin) = 273.2 + U (derece Celsius)
Sesin baz ortamlarda 21C deki yaylma hz izelge. 1 de verilmitir.
D alga boyu : Dalgalar halinde ilerleyen harmonik bir ses dalgasnn, bir peryot sresinde ald yoldur (X). Sesin
bir ortamdaki yaylma hz c ile, peryodu T ve dalga boyu X. arasndaki iliki X = c T eitlii ile verilir. Ses dalga-
snn frekans f = l/T olduundan, frekans ile dalga boyu arasndaki iliki c = X f dir.
izelge. 1- S esin B az Ortamlarda 21Cdeki Yaylma H z
Ortam
Hava
Mantar
Kurun
Su
Beton
Tahta
Tula
Dkme demir
elik-Alminyum
Cam
Yaylma H z (m/s)
344
500
1200
1400
3000-3400
3300-4300
3600-3700
3700
5100
5200
D esibel: Ses basnc ve sesle ilgili birok byklk desibel (dB) ile llr. Desibel bir oran ya da greli bir de-
eri gstermek iin kullanlr. G ya da g edeeri byklkler iin kullanldnda, llen bykln refe-
rans bykle orannn 10 tabanna gre logaritmasnn 10 kat olarak tanmlanr. Desibel ile llen byklk-
lere genellikle dzey ad verilir.
Dzey (dB) = 10 log (W/W
o
) (2)
Burada W llecek g (ya da g edeeri byklk), W
o
ise referans olarak kullanlan deerdir.
Ses B asnc dzeyi: Ses basncnn karesi g ile orantl olduundan ses basnc dzeyi Lp
Lp = 201og(p/p
0
) (3)
eitlii ile tanmlanr. Burada p, llen ses basnc (efektif deer -nns deeri- olarak), p
o
ise referans ses basnc
olan 20 mikropaskal (20 x 10
6
Pa) dr.
6-36
SES VE GRLTNN DENETLENMES
Ses gc ve ses gc dzeyi: Bir ses kaynann yayd ses enerjinin gcne ses gc, bu gcn desibel ile l-
len dzeyine ise ses gc dzeyi ad verilir. Ses gc W olan bir ses kaynann ses gc dzeyi Lw aadaki
sekile tanmlanr:
L
w
=101og(W/W
o
) (4)
Burada W
o
, referans ses gc olan 10'
12
W tr.
Ses iddeti ve ses iddeti dzeyi : Bir noktadaki, ses dalgalarna dik birim alandaki ses gcne ses iddeti,
bunun desibel ile llen dzeyine ise ses iddeti dzeyi ad verilir. W ses gcne sahip olan bir ses kaynandan
dzgn olarak yaylan ses dalgala, kaynaktan belli uzaklkta bir noktadan geerken o uzaklktaki ses dalgalarna
dik toplam alan A ise, sz konusu noktadaki ses iddeti I = W/A dr. Ses iddeti dzeyi Lj,
L,= 101og(I/I
o
) (5)
eitliiyle tanmlanr. Referans ses iddeti I
o
= 10
1 2
W/nr dir. Ses iddeti I ile ses basnc p arasnda, dzlemsel
dalgalar iin,
I = p
2
/pc (6)
bants vardr. Burada, p sesin iletildii ortamn younluu, c is
havadaki yaylmas iin L
(
= L
p
alnabilir.
sesin ayn ortamdaki yaylma hzdr. Sesin
Dcsibellcrle lem
Desibel olarak ifade edilen byklklerin toplanmas ilemi, saysal deerlerin toplanmasyla yaplamaz.
nk toplamada toplanan deerler dB ile ifade edilen saysal byklkler deil, bu dzeylerin ifade ettikleri g
deerleridir. rnein, her bii 80 dB g dzeyine sahip iki ses kaynann toplam ses gc 83 dB dir. Bu sonucu
bulmak iin 80 dB den yararlanarak, ses gcn bulmamz, bunun iki katn aldktan sonra bu sayy dB olarak
ifade etmemiz gerekir. Bu ilemi ekil.1 de verilen dB toplama erisini kullanarak yapabiliriz. Sz konusu rnek
iin toplanacak iki dzey arasndaki saysal fark O olacandan, ekil. 1 den, byk dzeye eklenecek deer ola-
rak 3 bulunur ve toplam 80+3=83 dB olarak elde edilir. ekil. 1 den karacamz ilgin bir sonu; aralarnda 10
dB ya da daha fazla fark bulunan iki dzeyin toplanmas sonucunda elde edilen dzeyin, yaklak olarak, topla-
nan dzeylerden yksek olanna eit olmasdr. Yani iki makinann bir noktada yarattklar ses basnc dzeyleri
arasnda 10 dB den fazla fark vasa, grlts az olann durdurulmas toplam ses basnc dzeyini pratik olarak
etkilemez. Pratikte, aralarnda 10 dBden fazla fark olan deerlerden kk olan ihmal edilebilir.
2
1
n
^ ^

*
<u
2.5
r 2.0
1.5
7 1.0
G 0.5
3 4 6 6 7
Toplanan i ki dze y
ar asndaki f ar k (dB)
ekil. 1- Desibel toplama erisi
\
\
\
\
\
3 4 5 6 7 8 9
Toplam dze yle kar lacak
dze y ar asndaki f ar k (dB)
e kil.2- De sibe l kar tna e r isi
10
Desibellerle karma ilemi de benzer ekilde, ekil.2 de verilen desibel karma erisi kullanlarak yaplabi-
lir. Desibellerle ortalama alma ileminde de ortalamasn aldmz saylarn, dB ile llen saylar deil bunlarn
ifade ettikleri g vb. deerler olduunu hatrlamamz gerekir. Ortalama almak iin kullanlabilecek formller
varsa da, pratikte aadaki yaklak formller kullanlabilir :
a) En byk ve en kk deerler arasndaki fark 5 dB ya da daha kkse, dB olarak llen deerlerin do-
rudan aritmetik ortalmas alnabilir.
6-37
SES VE GRLTNN DENETLENMES
b) En byk ve en kk deerler arasndaki fark 5-10 dB arasndaysa, dB olarak llen deerlerin doru-
dan aritmetik ortalamas alnarak buna 1 eklenir.
Ses Frekanslar
Harmonik ses basnc deiiminin yaratt seslere ar ses (saf ton) ad verilir. Deiik frekanslardaki iki ya
da daha ok an sesin birlemesi sonucunda harmonik olmayan peryodik sesler elde edilebilir. Peryodik olmayan
ses dalgalan da benzer ekilde sonsuz saydaki harmonik dalgann toplam eklinde dnlebilir. Bir sesin ken-
disini oluturan an seslere (harmoniklerine) ayntrlmasna frekans analizi ad verilir (frekans analizi ile ilgili
olarak Titreim blmnde verilen tanmlar ses ve grlt konusu iin de geerlidir). Sesin yaylmas, yutulmas
gibi konular sesin frekansna bal olarak farkllklar gsterdii iin, grlt denetimi ve benzeri incelemelerde
frekans analizi ok nemlidir. Bir ses dalgas sonsuz sayda hamonie ayrlabilecei iin, frekans analizinde belli
frekans aralktan kullanlr.
nsan kula yaklak olarak 16-20 000 Hz frekanslar arasn duyabilir. Bu snrlar kiiye ve yaa bal olarak
deiildik gsterir. Kulan en hassas olduu frekans 3000 Hz dolaylandr. Normal bir konuma 200-10 000 Hz
frekans araln kapsar. Konumann anlalabilirlii iin ise 1000-2500 Hz aralndaki frekanslar yeterlidir.
Ses ve grlt analizinde, incelenecek frekans aral oktav band ad verilen aralklara blnr. Standart
olarak kullanlan oktav bantlarnn merkez frekanslar Sesin llmesi ayrmnda verilmitir. Oktav bant aralk-
larnn alt ve st snrlan da ayn ayrmda verilen eitliklerden bulunabilir. Daha hassas analiz gerektiinde 1/3
oktav, 1/10 oktav gbi daha dar frekans bantlan kullanlr. rnein, 1/3 oktav band bir oktavlk frekans aralnn
3 arala blnmesiyle bulunur. Ancak bu blnme lineer deil logaritmiktir.
2. SESN ALGILANMASI VE DEERLENDRLMES
Sesin Alglanmas ve Deerleri
Ses ykseklii: insan kula ayn ses basnc dzeyini yaratan iki ayn frekanstaki sesi deiik yksekliklerde
alglar. Bu nedenle bir sesin ses ykseklii, sesin frekans ve yaratt ses basnc dzeyi tarafndan belirlenir.
Ses yksekliinin dzeyi phon (ya da fon) ile llr. Bir sesin phon olarak ses ykseklii dzeyi, ayn yksek-
likte alglanan 1000 Hz frekansndaki sesin ses basnc dzeyinin saysal deerine eittir. ekil.3 de normal bir
insan kulann ayn ykseklikte alglayaca seslerin frekans ve ses basnc dzeyi ile deimleri eykseklik e-
rileriyle gsterilmitir.
Dze ltme f aktr DF (dB)
"S
N
N
\
/
/
Y
\
j
ekil3- Eykseklik erileri
ekil.4- Ses basnc dzeyini ses dzeyine e-
virmek iin kullanlan evirim erisi
Grlt birok harmonikten olutuundan, bir ortamdaki grltnn yksekliinin deerlendirilebilmesi iin
grlt yksekliinin her frekanstaki harmoniinin etkisini gznne alan bir deer ile ifade edilmesi gerekir. Bu
amala, uygulama alanna ve grlt trne bal olarak deiik deerlendirme ekilleri gelitirilmitir. Bunlar-
dan en nemlileri aada verilmitir :
Grlt dzeyi (ses dzeyi) : Birok deiik frekanstan oluan seslerin yksekliklerini kyaslayabilmek iin
sesin frekans bantlanndaki bileenlerinin bulunmas, her frekans bandndaki bileenin kulan o frekans araln-
6-38
SES VE GRLTNN DENETLENMES
daki duyarll gz nne alnarak dzeltilmesi ve daha sonra bu bileenlerin tekrar toplanmas gerekir. Bu ekil-
de bulunan deere grlt dzeyi (ses dzeyi) ad verilir. Ses dzeyinin ses basnc dzeyinden ayrlabilmesi
iin, ses dzeyi dBA ile ifade edilir. Ses dzeyi, kulan her frekansa gsterdii deiik duyarll gznne ala-
cak ekilde arlklama (dzeltme) yaparak sesin dzeyini dorudan dBA olarak veren cihazlarla llr. llen
ses basnc dzeyinden (dB), ses dzeyini (dBA) bulmak iin kullanlan dzeltme erisi ekil.4 de verilmitir.
Bir grltnn ses basnc dzeyi, frekans dalm bilgisi olmadan tek bana grltnn ykseklii hakknda
hibir fikir veremezken; ses dzeyi, grltnn ykseklii ile ilgili btn bilgiyi salar.
Edeer srekli ses dzeyi : Ses dzeyinde alalp ykselmelerin olduu ya da ses dzeyinin zamanla geliig-
zel deitii tr grltlerin deerlendirilmesinde; ses dzeyinin zamanla deiimini incelemek yerine, sesin e-
deer srekli ses dzeyi kullanlr. Edeer srekli ses dzeyi (Leq), verilen bir zaman aralnda, sz konusu ses
ile ayn toplam enerjiye sahip, sabit dzeydeki sesin ses dzeyi olarak tanmlanr. Leq dBA ile llr. Tanmdan
da anlalaca gibi, U
q
lmnde zaman da bir faktrdr. Yani verilen bir zaman aral iin edeer srekli ses
dzeyinden sz edebiliriz. Zamanla deime gsteren bir grltnn belli bir zaman aral iin llen edeer
grlt dzeyi, grltnn insanlar zerindeki etkisi baknmndan hemen hemen ayn etkiyi yapacak sabit deer-
deki grlt dzeyini verir.
Ses etkilenim dzeyi : Edeer grlt dzeyinin yeterli bilgi salayamad bir durum, ok ksa sren ve birden
ykseldikten sonra alalan sesin deerlendirilmesidir. Byle bir ses iin Leq llrse, lm sresine bal ola-
rak ok farkl deerler bulunur. Bu durumda, sz gelimi iki uan havalanma srasnda kard grltlerin k-
yaslanmas Le
4
lmleri kullanlarak yaplamaz. Grlt dzeyinin zamanla deimesi sz konusu olduundan,
bu durumda grlt dzeyi lmleri de kullanlamaz. Bu tr seslerin deerlendirilmesinde ses etkilenim dzeyi
(SEL) kullanlr. Ses etkilenim dzeyi, zaman aral bir saniye olan Leq olarak tanmlanr. Yani ksa srede
nemli dzey deiiklii gsteren bir sesin ses etkilenim dzeyi, ayn enerjiye sahip bir saniye sren sabit deerli
bir sesin dzeyine eittir.
T saniye sren bir olayn neden olduu sesin SEL deeri ile edeer srekli ses dzeyi Le
q
arasnda
U, = SEL-10 log T (7)
bants vardr. Deiik SEL deerlerindeki n saydaki ayr sesin, toplam T saniyedeki edeer srekli ses dzeyi
Uq = 10 log 10
( S E Li
'
1 0 )
- 10 log T (8)
i = I
eitliinden bulunabilir.
N RD eeri: Kapal yerlerdeki arka plan (fon) grltsnn dzeyinin deerlendirilmesinde kullanlr. Grl-
t snflandrma (N R) deeri, N R erileri (ekil.5) ad verilen eriler yardmyla tanmlanr. NR deerini bul-
mak iin, oktav bantlarnda llen ses basnc dzeyleri (bunlara bant basnc dzeyleri-B B D ad da verilir)
NR erileri zerinde iaretlenir. En byk NR deerine yakn nokta grltnn NR deerini belirler. Dolaysyla,
NR erilerinde her eri, sz konusu NR deeri iin ulalabilecek en yksek bant basnc dzeyini gsterir. NR
erileri daha ok Avrupa'da yaygn olarak kullanlrlar. ABD'de ise NR erilerine benzer ekilde izilmi NC ve
PNC erileri kullanlmaktadr.
Grltnn nsanlar zerindeki E tkisi
Grltnn insanlar zerindeki olumsuz etkileri iki genel grupta incelenebilir :
a) itme duyusuna yapt olumsuz etkiler
b) Bunun dndaki fizyolojik ve psikolojik etkiler
Grltnn iitme duyusunda oluturduu etkiler geici ve kalc olarak iki grupta toplanr. Kalc olan etkile-
ri ya ani olarak ortaya kan kulak zarnn paralanmas eklindeki etkilerdir ya da zamanla ortaya karlar. ok
yksek dzeydeki ses, i kulaktaki ty hcrelerini zedeleyerek, korti organnda kme oluturarak ya da iitme
sinir hcrelerini zedeleyerek iitme duyusuna zarar verebilir. itme duyusu zedelenen kiide, iitme kayb ya da
iitme eii kaymas ad verilen, iitme duyusunda azalma grlr. itme kayb her frekansta farkl olabilir. it-
meyi salayan ty hcrelerinin zedelenmesi nedeniyle iitme kayb domusa, hangi frekansa duyarl ty hcrele-
rinin zarara uradna bal olarak o frekansta iitme kayb sz konusudur. Belli ykseklikteki bir grltnn
etkisinde ksa sre kalmak iitme kaybna yol aabilecei gibi, belli bir srede zararl olmayacak ykseklikteki
6-39
SES VE GRLTNN DENETLENMES
sesin etkisinde, eitli aralarla yllarca kalmak da iitme kaybna yol aabilir. Ksa sreli yksek dzeydeki grl-
tnn etkisinde kalmak geici iitme kaybna da yol aabilir. Geici iitme kaybna urayan bir kii, grltsz
bir ortamda kalarak tekrar nceki durumuna kavuabilir.
Grltnn insanlar zerindeki teki zararl etkileri, fizyolojik ve psikolojik olarak iki grupta incelenebilir.
En bilinen etkileri arasnda unlar saylabilir : Kas gerilmesi, kan basncnda art (yksek tansiyon), kan dola-
mnda deiim, gz bebei bymesi, uykusuzluk, stres, sinir bozukluu, yorgunluk, korku ve tedirginlik. Fizyo-
lojik ve psikolojik etkilerinin bir uzants olarak zihinsel faaliyetlerde yavalama ve i verimimin dmesi gibi a-
lma yaamn olumsuz etkileyecek sonular da gzlenil'.
110
110
~w o
Zso
10
&
n
c

S so
2
u
S 30
20
10
0
-1
o
v^
vv
W
N^
sV
sS ;
SN*
W
s\ \
vv>
V
- >
\
v
.s
^\
S \
S ^

*-
'
^^
\
~ ~ 1
" ^ ^

^ ^
^ ^

=
^
- .


1*-
-

- ,
-
.
^
.

.
130
12S
no
115
110
105
100
95
10
IS
10
75
70
55
E0 ^
SS i
w
10
s
30
25
20
15
10
5
S 12S 250 500 1000 2000 IOQO
Oktav-bant me r ke z f r e kans (Uz)
ekil.5- NR erileri
3. SESN LLMES
Ses Dzeyi lerler: Ses ve grltnn llmesinde yaygn olarak kullanlan, tanabilir, pil ile alabilen,
elde tutarak kullanlabilen cihazlardr. ekil.6 da tipik bir ses dzeyi ler grlmektedir.
Bir ses dzeyi ler, esas itibariyle, sesi alglayan ve elektrik gerilimine dntren bir mikrofon, mikrofon
sinyalini ileyen ykselte (amplifikatr), filtre ve redresr devreleri ve ilenen sinyalin efektif (rms) deerini l-
erek dB (desibel) cinsinden gsteren bir gstergeden meydana gelir. Basit ses dzeyi lerlerin ou aadaki
lme olanaklarna sahiptirler :
- Efektif deer lmnde hzl (125-200 ms) veya yava (500 ms) ortalama sresi seme olana,
- dB (A) lmek iin gerekli dzeltme devreleri,
- 120 dB lik ses basn dzeyi lme aral ve bu aral, cihaz gstergesinin tam sapmasna karlk gelen 10
dB lik admlarla kapsama olana,
- Pil durumu kontrol ve elektrik kalibrasyon imkanlar.
Ses dzeyi lerlerin kullanm olduka basittir. Endstriyel grlt lmlerinin ounda, mikrofonu grl-
t kaynana doru, kendimizden mmkn olduu lde uzakta tutarak yneltmek yeterli olabilir. Ses dzeyi l-
erlerin kullanm ile ilgili ayrntl kurallar imalatlarn tantm yaynlarndan kolaylkla renilebilir.
Temel yaplan ayn olmakla birlikte, ses dzeyi lerler, eitli deiik standartlara ve performans koullar-
na uygun olarak yaplnaktadular. 1EC651 standardnda, ses dzeyi lerler, hassasiyetlerine gre, drt grupta
toplanmlardr:
6-40
SES VE GRLTNN DENETLENMES
TiammM-
ekil.6- 1/3 oktav filtreleri taklm olan
bir hassas ses dzeyi ler
ekil.7- Tek kanall bir FFf cihaz
- Tip 0 ses dzeyi lerler , laboratuvar cihazlar olup, en hassas olan gruptur.
- Tip 1 ses dzeyi lerler, BS 4197, DN 45633, ANSI 1, APNOR 31009 ve IEC179 gibi standartlar karla-
yabilen hassas cihazlardr.
- Tip 2 ses dzeyi lerler, DIN45634 standardn karlayabildi genel amal cihazlardr.
- Tip 3 ses dzeyi lerler, BS3489, ANSI2, ANSI3 ve IEC123 standartlarna uygun olan endstri tipi basit ci-
hazlardr.
Hassas ses dzeyi lerlerin ve genel amal ses dzeyi lerlerin bazlarnn sahip olduklar ilave lme ola-
naklar unlardr :
- Daha geni ses dzeyi lme aral.
- dB (B), dB (C), dB (D) lmek iin gerekli dzeltme devreleri
- 1/1 veya 1/3 oktavlk harici filtreler takma olana. Bu sayede cihaz, frekans analizi iin kullanlr hale gelir.
Baz pahal tiplerde, frekans analizi filtreleri, cihaza dahili olarak monte edilmi olarak bulunur.
- Doru akn (DA) ve alternatif akn (AA) klar : AA k bir teybe veya bir frekans analizi cihazna
balant yaplmasnda kullanlr. Teybe kayt, pahal lm cihazlarnn lm yerine gtrlmesinin mm-
kn olmad veya ileri sinyal analizlerinin gerekli olduu durumlarda ihtiya duyulan bir olanaktr. DA -
k ise, ses dzeyi lerin bir grafik kayt cihazna balanarak, ses basnc dzeyindeki deiimlerin kada
geirilmesinde kullanlr.
- Edeer srekli ses dzeyi (Le
4
) lme olana.
- Darbe sesi lebilme olana
Mikrofonlar : Ses dzeyi lerlerde kullanlan balca mikrofon tipleri, piezoelektrik ve kondansatr mikro-
fonlardr. Piezoelektrik mikrofonlarda gnmzde ferroseramik malzeme kullanlmaktadr. Bunlarn gvenilirlik-
leri ve performanslar iyidir ve nispeten ucuz olduklarndan, genel amal ses dzeyi lerlerde yaygn olarak
kullanlmaktadrlar. Kondansatr mikrofonlar, isminden de analalaca gibi, levhalarndan biri llecek olan
sesin basnc nedeniyle titreen ince bir diyafram olan bir kondansatrdr. Diyaframn titremesi kondansatr ka-
pasitansnda deimler yaratarak, cihazn polarizasyon geriliminde, ses basnc ile orantl olan bir modlasyon
yaratr. Polarizasyon gerilimi genelllikle seri bal bir direnten uygulanmaktadr, fakat, polarizasyon gerilimi
daimi olan kondansatr mikrofon tipleri de vardr. Kondansatr mikrofonlarn performans iyidir, ancak, pahal
olduklarndan v daha kark lm devreleri gerektirdiklerinden, daha ok hassas ses dzeyi lerlerde kullanl-
maktadrlar.
Kalibrasyon : Bir ses dzeyi lerin fabrika kalibrasyonu genellikle bir sene geerlidir. Bir seneden sonra, sk
aralklarla, akustik kalibrasyon kontrol yaplmaldr. Gnmzde en ok kullanlan akustik kalibrasyon cihaz
pistonfon'dur. Pistonfon, mikrofonun girebilecei byklkle bir hcresi olan ve bu hcrede 94 dB veya 124 dB
lik bir ses basnc dzeyi yaratan, tanabilir, pille alan bir ses kaynadr.
Grlt Dozu lerler : Grltl iyerlerinde alanlarn, grltnn sarlk riskini esas alan OSIIA veya
ISO satndartlarndaki ltlere gre, alma sresi iinde etkisi altnda bulunduklar grlt dozunu len, kii
zerine taklarak kullanlan cihazlardr. Bunlarn, Tip 2 ya da Tip 3 ses dzeyi ler hassasiyetine sahip tipleri
vardr.
6-41
SES VE GRLTNN DENETLENMES
Bant-geiren Filtreler : Frekanslar, kendi frekans aralklar iinde olan elektrik sinyallerini geiren, dier
frekanslardaki sinyalleri geilmeyen, analog veya dijital elektrik devreleridir. Bant-geiren filtreler, sabit bant ge-
nilikli ve orantl bant genilikli olmak zere iki grupta toplanabilir. Sabit bant genilikli filtrelerin geirdikleri
frekans aralnn genilii sabit olup, frekansa bal deildir. Orantl bant genilikli filtrelerin geirdikleri fre-
kans aralnn genilii ise, filtrenin merkez frekans ile orantldr. Merkez frekans fo aadaki eiktlikl: ta-
nmlanr.
fo = Vf7717 (9)
Burada fi ve 2 filtrenin u frekanslarn gstermektedirler, yani filtrenin bant genilii Af = 2 - fi dir. Eer
A (10)
ise, filtrenin %A lk olduu sylenir, rnein, %1 lik, %10 luk, vb.
U frekanslarnn oran,
fi
(11)
olan orantl bant genilikli bir filtre, l/N oktav lk bir filtredir. En ok kullanlan oktav filtreleri, 1/1 ve 1/3 ok-
tavlk olanlardr. Bunlar srasyla, %70,7 lik ve %23 lk filtrelerdir.
Frekans Analizi : Nispeten ucuz olan frekans analizi cihazlarna da, ard arda, srayla devreye sokulan 1/1
veya 1/3 oktavlk filtreler kullanlr. Bu filtrelerin merkez frekanslar, bond genilikleri yanyana gelecek ekilde
ayarlanm olup, standardlatrlm saylardr. rnein, 1/1 oktavlk filtrelerin standard merkez frekanslar un-
lardr :
31,5 Hz, 63 Hz, 125 Hz, 250 I iz, 500 I iz, 1 kllz, 4 kllz, 8 kHz, 16 kHz.
Nispeten dzgn ve srekli frekans spektrumu olan sesler iin 1/1 veya 1/3 oktavlk frekans analizi genellikle
yeterlidir. Ancak, keskin zirveler ieren ses spektrunlar iin daha dar frekans genilikli filtreleri olan frekans
analizi cihazlar gereklidir.
Filtrelerin ard arda, srayla devreye sokulmasnn bir dezavantaj, her frekans band iin elde edilen ses bas-
snc dzeylerinin farkl zamanlara ait olmalardr. Daha pahal frekans analizi cihazlarnda, bu dezavantaj, filtre-
leri paralel balamak suretiyle giderilmitir. Bu tip cihazlarda, filtreler ayn anda devreye sokulduklarndan, her
frekans bandndaki ses basnc dzeylerini ayn anda lmek mmkndr.
Paralel bal filtreleri olan frekans analizi cihazlarnn frekans hassasiyetinin yksek olmas iin ierdii filt-
relerin bant geniliklerinin kijk olmas, yani filtre saysnn ok olmas gereklidir. Ancak, bu tip frekans analizi
cihazlar, 1/3 oktavdan daha kk bant genilikleri iin ekonomik deildirler.
Frekans hassasiyetini ykseltmenin bir yolu, merkez frekanslar sabit olan ok sayda filtre yerine, merkez
frekans deitirilebilen tek bir orantl bant genilikli analog filtre kullanmak ve llen frekans sahasn, filtre-
nin merkez frekansn srekli biimde deitirerek sprmektir. Ancak, merkez frekanslarnn sprlme hz,
filtrenin cevap sresinden ksa olamaz. Bu nedenle, frekans analizi, dar bantlar kullanldnda, bir ka saat gibi
uzun bir zaman alabilir. Bu tip frekans analizi cihazlarnn daha pahal olan tiplerinde, llecek olan sinyali haf-
zaya aldktan sonra, bunu ok daha hzl olarak geri vermek suretiyle bu sorunu zmek imkan bulunmaktadr.
Gnmzdeki dar frekans bantl saysal (dijital) frekans analizi cihazlarnda daha ok Fourier teknikleri kul-
lanlmaktadr. Fourier teknii ile sabit bant genilikli bir frekans analizi elde edilir. Genellikle, hzl Fourier dn-
m veya ksa olarak FFT olarak bilinen algoritma kullanlmaktadr. Modern FFT cihazlarnn rnekleme hzla-
r, frekans spektrumlarnn gerek zamanda elde edilmesini salayacak lde yksektir. ekil.7 de bir FFT
cihaz grlmektedir.
Kayt: Ses basn dzeylerinin zamana ve frekansa bal deiimlerinin kada geirilmesi iin kullanlan e-
itli tip grafik kaydediciler vardr. lmlerin sonradan incelenmek zere kaydedilmesi iin ise lm teypleri
kullanlabilir. DIN62211-62212 veya ANSI X3.48 standartlaryla uyumlu olan teypler lm amalar iin uy-
gundur.
6-42
S E S VE G R L T N N D E N E T L E N M E S
4. G R L T N N D E N E T L E N M E S
Grlt D zeyi S nrlar
Baz kapal ortamlar iin snr deeri olarak alnabilecek grlt dzeyleri izelge.2 de verilmitir. Bu deer-
ler yalnzca genel bir bilgi salamaktadr. evre grltsnn ve i yerlerinde oluan grltnn snrlandrlmas
iin her lkede yasal dzenlemelere gidilmitir. zin verilecek en yksek grlt dzeyleri, grlt etkisinde kal-
nan sreye bal olarak, yasa, ynetmelik ya da tzklerle belirlenmitir. Ayrca grltnn deerlendirilmesi
iin ulusal ve ulusalararas standartlar getirilmitir. Sekiz saatlik srekli alma iin izin verilen en yksek grl-
t dzeyi lkelere gre 80-90 dBA arasnda deimektedir. Etki altnda kalma sresi dtke izin verilen en
yksek grlt dzeyi artar. Bu deerler standartlarda (ya da kanun ve ynetmeliklerde) verilmitir. ABD'de-
1970 ylnda uygulamaya konulan OSHA'ya gre, etki altnda kalma suresi yarya indike snr deer 5 dB artar.
ISO standardnda ve baz Avrupa lkelerinde bu deer 3 dB olarak alnmtr.
Belirtilen grlt dzeyi snrlar, srekli olarak sabit dzeyde kalan grlt iindir. Eer bir kii deiik s-
relerde deiik dzeydeki grltlerin etkisinde bulunuyorsa, grltnn zaran ve sz konusu standarda uygunlu-
u asndan deerlendirilmesi grlt dozu (D) olarak tanmlanan ve aadaki eitlikle bulunan deer esas al-
narak yaplr :
D =C,/T , + c/r
2
+ + c/r
n
(.12)
Burada; Q belli bir grlt dzeyinde etki altnda kalnan sreyi, Tj ise ayn grlt dzeyinde izin verilen
etki altnda kalma sresini vermektedir. Eitlik (12) den hesaplanan grlt dozu D nin (1) saysn gememesi
gerekir. Eer grlt zaman ierisinde, eitlik (12) yi kullanmay olanaksz klacak derecede sk deiiklik gste-
riyorsa, kiinin etkisinde kald grlt dozu dozimetre ad verilen cihazlarla dorudan llr (baknz Aynm
3).
izelge.2- B az kapal Ortamlar in S nr D eeri A lnabilecek Grlt D zeyleri
Ortam Grlt dzeyi snn (dB A )
Yatak odas 35
Toplant odas 35
Ofis 40
Oturma odas 40-45
Restoran 45-50
Laboratuvar 50
Mutfak 55-60
Tamirhane 60
Fabrika montaj alanlar 75
Fabrika retim alanlar 80
Srekli operatr istemeyen makina blgeleri 90
ISO 1999 standardnda ise, endstriyel grlt st snr deerleri, belli bir alma sresinde (toplam alma
yl olarak) iitme duyusunu kaybetme riskinin fonksiyonu olarak verilmitir. rnein, 5 yllk alma hayat so-
nucu iitme duyusunun zarar grme riskini %4 aldmzda, 90 dBA grlt dzeyinde bir gnde 8 saat all-
masna izin verilmektedir. Grlt dzeyi snr 3 dBA arttka alma sresi yarya inmektedir.
S esin S erbest Ses A lannda Yaylmas
Sesi yanstacak hibir engelin bulunmad ortamlara serbest ses alan ad verilir. evrede sesi yanstc bina
vb. yapnn bulunmad ak alanlar serbest ses alanna en gzel rnektir. Serbest ses alanndaki bir ses kayna-
nn yaratt ses iddeti kaynaktan olan uzakln karesiyle ters orantldr. Buna ters kare kanunu ad verilir.
Ters kare kanunu ses kaynana ok yakn alanlar iin geerli deildir (ses kaynann en byk boyutunun iki
katndan daha yakn alanlar, ya da sz konusu sesin dalga boyundan daha ksa uzaklklar). Bu alanlara yakn
alan, bunun dndaki alanlara ise uzak alan ad verilir. Uzak alan ierisinde, ses kaynana olan uzakln iki ka-
tna karlmasyla ses iddeti ve ses basnc 4 kez azalr. Bu da ses basnc dzeyinin yaklak 6 dB azalmas de-
mektir.
S esin YanklanmA lanlarnda Yaylmas ve Oda S abiti
Yanklanm (nlama), bir ses kaynandan yaylan sesin bir ok kez yansmas olaydr. Kapal bir mekan-
daki bir ses kayna aniden susturulduktan sonra sesin yansmalarndan dolay ses bir sre daha duyulabilir. Ses
6-43
SES VE GRLTNN DENETLENMES
kaynann susturulmasndan sonra kararl ses basnc dzeyinin 60 dB dmesi iin geen zamana yanklanm
sresi denir. Bir mekann yanklanm sresi o mekann akustik zelliklerini belirtir. Yanklanm sresi arttka
nlama fazlalar. Serbest ses alanlarnda yanklanm sresi teorik olarak sfrdr. Yanklanm (nlama) alan
ad verilen ve yanklanm sresinin sfrdan farkl olduu kapal mekanlarda ses kaynandan uzaklatka elde
edilen ses ykseklii azalmas, serbest ses alanlarnda elde edilen ses azalmasndan daha dktr. Mekann sesi
yanstma zelliine bal olarak, ses kaynandan uzaklamakla elde edilecek ses ykseklii azalmas, sfr ile
serbest ses alanndaki azalma arasnda bir deer alr. Elde edilebilen en fazla ses ykseklii azalmas, yanklanm
alanndaki ses yutumunun en fazla olduu (yanklanm sresinin en ksa olduu) zamandr. Ses yutumunun ok
az olmas, yani kapal mekandaki yzeylerin sesi ok iyi yanstmalar durumunda ise ses kaynandan uzakla-
mak ses yksekliini deitirmeyebilir. Bu durum ancak uzak alanda sz konusu olabilir. Ses kaynandan uzak-
lalmasna ramen ses yksekliinin deimedii alanlara dank ses alan denir.
Bir yzeye gelen ses enerjisinin bir ksm yansr bir ksm ise yutulur (ses enerjisinden teki enerji ekillerine
evrilir). Bir yzeyde yutulan ses enerjisinin o yzeye gelen toplam ses enerjisine oranna ses yutma katsays
elenir. Ses yutma katsays (a), 0 ile 1 arasnda deerler alabilir. ct=O tmyle yanstc yzeyleri, a = 1 ise ses
enerjisini tamamen yutan yzeyleri gsterir. Bir yzeyin ses yutma katsays, malzeme zelliklerine, kalnlna
ve frekansa bal olarak deiir. Baz yap malzemeleri iin 125-4000 Hz oktav bantlanndaki ses yutma katsay-
lar izelge.3 de verilmitir.
izelge.3- B az Yap M alzemeleri inS esYutma K atsaylar
Oktav B and M erkez Frekans (H z)
M alzeme 125 250 500 1000 2000 4000
Beton blok 0.36 0.44 0.31 0.29 0.39 0.25
Beton blok (boyal) 0.10 0.05 0.06 0.07 0.09 0.08
Beton oda zemini 0.01 0.01 0.015 0.02 0.02 0.02
Beton zerine asfalt, kauuk
veya mantar kaplama zemin 0.02 0.03 0.03 0.03 0.03 0.02
Cam (adi pencere cam) 0.35 0.25 0.18 0.12 0.07 0.04
Cam (kaln plaka) 0.18 0.06 0.04 0.03 0.02 0.02
Fiberglas levha
(4 cm kalnlkta delikli) 0.86 0.91 0.80 0.89 0.62 0.47
Hal (beton zerinde) 0.02 0.06 0.14 0.37 0.60 0.65
Hal (kauuk kpk zerinde) 0.08 0.24 0.57 0.69 0.71 0.73
Kontrplak levha (1 cm kalnlkta) 0.28 0.22 0.17 0.09 0.10 0.11
Mermer yer karosu 0.01 0.01 0.01 0.01 0.02 0.02
Parke oda zemini 0.04 0.04 0.07 0.06 0.06 0.07
Sva 0.14 0.10 0.06 0.05 0.04 0.03
Tahta blok (5 cm kalnlnda) 0.01 0.05 0.05 0.04 0.04 0.04
Tahta zemin 0.15 0.11 0.10 0.07 0.06 0.07
Tula 0.03 0.03 0.03 0.04 0.05 0.07
Tula (boyal) 0.01 0.01 0.02 0.02 0.02 0.03
Bir odann her duvarnn farkl bir ses yutma katsays olmas durumuda, oda iin aadaki eitlikle verilen orta-
lama ses yutma katsays kullanlr :
Burada,
S S
= i ninci yzeyin alan,
! = i ninci yzeyin, sz konusu frekans bandndaki ses yutma katsaysdr.
(13)
Oda sabiti R,
1-a
(14)
6-44
' i
SES VE GRLTNN DENETLENMES
eitlii ile tanmlanr ve sz konusu kapal alanda sesin yanklanm (nlama) derecesinin bir lsdr. Burada S
odann toplam yzey alan, t ise odann ortalama ses yutma katsaysdr. Ses yutma katsays frekansa bal ola-
rak deitii iin, kapal alann oda sabiti de frekansa baldr. Hesaplamalar genellikle her oktav band iin yap-
lr. R nin deerinin bymesi yanklanmn azaldn, yani sesin oda ierisinde daha ok yutulduunu gsterir.
Serbest ses alanlar iin R sonsuzdur. R nin ok kk olmas, oda ierisinde nlamann fazla olduunu, dolay-
syla ses kaynandan uzaklamann ses yksekliini fazla deitirmeyeceini gsterir.
Bir mekann yanklanm sresi ile ortalama ses yutma katsays arasndaki iliki, 20C deki ses hz 344 m/s
alnarak, a<0.3 iin
T = 0.161 VAx S (saniye) (15)
yazlabilir. Burada; V oda hacmi m
3
, S odann toplam yzey alan ise m
2
olarak alnmaldr. T yanklanmann s-
resi saniye olarak bulunur. Oda sabiti R ile yanklanm sresi T arasndaki iliki ise
R = S/(T
s
/0. 161V-l ) (16)
eitlii ile verilir. Bu eitlikte de; t saniye, V in
3
, S ise m
2
alnmaldr. Oda sabiti m
2
olarak bulunur. Eitlik (16),
oda sabitinin, deneysel olarak llen yanklanm sresinden hesaplanmasnda kullanlr.
5. GRLT DENETM YNTEMLER
Grltnn rahatsz edicilii, grltnn
a) yksekliinden,
b) cinsinden,
c) deikenliinden
kaynaklanabilir. Endstriyel grlt denetiminin zorunluluu, genellikle, rahatsz etmesinin tesinde sala za-
rarl olmasndan kaynaklanmakladr. Kiileri grltnn zararl etkilerinden korumak iin alnabilecek nlemler
ok eitli olmakla birlikte bunlar aadaki temel hedeften biline yneliktir :
a) Grlty kaynanda azaltmak
b) Grlty kaynakla alc arasndaki yolda azaltmak
c) Grltnn algland noktada nlemler almak.
Temel kural, olanak varsa grltnn kaynakta azaltlmasdr. Grltnn algland noktada, yani kiisel
koruyucular kullanlarak azaltlmas en son denenmesi gereken zm yoludur. Uygulanacak grlt denetimi
yntemi ok eitli etkenler gznnde bulundurularak saptanr.
Kaynakta grlt denetimi : Kaynakta grlt denetimi iin kullanlan yntemlerin banda kaynan g-
rlt yaltc hcre (yaltm odac) ierisine alnmas gelir. Ksmi ya da tam hcre kullanlabilir. Grlt kayna-
makinann daha sessiz bir makinayla deitirilmesi, kaynan oda ierisinde yerinin deitirilmesi ve benzeri
idari yntemlerle de kaynakta grlt denetimi salanabilir. Grlt kaynann zelliine bal olarak; susturu-
cu kullanm, titreimi azaltmaya ynelik geni yzeylerin snmlenmesi, sesin yayld kanallarn ses yutucu
malzemeyle kaplanmas gibi birok zel uygulama da bu gruptaki yntemler arasnda saylabilir.
Hcre (yaltm odac) : Temel prensip; grlt kaynan rten hcrenin zerinde aklk bulunmamas,
hcrenin younluu yksek ve kaln malzemeden yaplmas ve hcre i yzeylerinin ses yutma katsaysnn el-
verdiince yksek olmasdr. Hcre malzemesinin kalnlk ve younluunun belli bir deerden daha yksek ol-
masnn yarar olnyacandan hcrenin ncelikle akustik tasarmnn yaplmas gerekir. Ksmi hcrelerle elde
edilen grlt azalmas 10-15 dB i pek gemez. Tam hcre ile ise genellikle 20-30 dB grlt azalmas salana-
bilir.
Susturucu : Susturucular, akkan ileten boru ve kanallarda, boru ve kanallarn darya ilettikleri sesin azal-
tlmasnda, ya da darya alan boru ve kanallarn neden olduklar grltnn kontrol edilmesinde filtre eleman
olarak kullanlrlar. Susturucularn ok deiik ekilleri vardr. Bunlarn grlty azaltma prensipleri de farkllk
gsterir. Genleme odal susturucularda, boru ya da kanal kesitinde ani deiim salayarak grlt azalmas sa-
lanabilir. Endstriyel kullanm ok fazla olan bir susturucu tipi de fan grlts denetiminde sk kullanlan ve
sesin susturucu ierisinden geerken ses yutucu malzemeler yardunyla yutulmas esasna dayanan susturucular-
dr.
6-45
SES VE GRLTNN DENETLENMES
K aynakla alc arasnda grlt denetimi : Bari yer kullanmak ve oda akustiini deitirmek en ok uygu-
lanan yntemlerdendir. Bu yntemlerden ilki serbest ses alanlarnda ve oda sabitinin ok byk olduu kapal
mekanlarda etkilidir. Oda akustiinin deitirilmesi de tam tersine oda akustiinin kk olduu kapal mekanlar-
da uygulanabilir. Grltden etkilenen kiilerin kontrol odas ve benzeri operatr hcresi ierisine alnmas da
kaynakla alc arasnda grlt denetiminin salanmas ytemlerindendir.
B ariyer : Bariyerler (ses engelleyicileri) grlt kayna ile alc arasna konulan setlerdir. Ama, kaynakla
alc arasndaki, sesin serbeste yaylabilecei, kaynaktan balayp bariyer kenarndan geerek alcya ulaan do-
rusal izginin uzunluunu artrmaktr. Bu izginin uzunluu, bariyer konmadan nceki, kaynakla alc arasndaki
en ksa dorusal uzaklktan ne kadar fazla olursa bariyer o kadar etkili olur. Bariyerle en fazla grlt azalmas
salayabilmek iin ya grlt kaynann ya da alcnn bariyere elverdiince yakn olmas gerekir. Bariyerin g-
rlt kaynana bakan yznn ses yutucu malzemeyle kapl olmas da bariyerin etkisini artrr. Bariyer uygula-
masnda grlty azaltan etken, bariyer malzemesinin yaltm zellii olmayp, sesin alcya dorudan deil do-
layl yoldan ulmasdr. Bu nedenle bariyer malzemesi olarak genellikle herhangi bir malzeme kullanlabilir.
Ancak, kaynaa yakn olan bariyerlerde bariyerin kaynaa bakan yznn ses yutma katsaysnn yksek olmas
gerekir. Bariyer nemli dzeyde grlt azalmas elde etmek zere tasarlanyorsa bariyer malzemesinin younlu-
u ve kalnl nem kazanabilir. Bariyerlerle 10 dB zerinde grlt azalmas salayabilmek gtr. Eriilebile-
cek en yksek deer ise 15-25 dB arasndadr. Oda sabiti kk olan kapal mekanlarda bariyer uygulamas g-
rlt azalmas salayamaz.
Oda akustiinin deitirilmesi : Kapal bir mekandaki i yzeylerin ses yutma zellikleri deitirilerek, oda
sabiti de deitirilebilir, i yzeylerin ses yutucu malzemeyle kaplanmasyla ya da tavandan aslan ses yutucu
malzemelerle odann ortalama ses yutma katsaysnn otden a: ye karlmasyla salanabilecek grlt azalma-
s 10 log c^/ct eitliinden bulunabilir. Bu eitlik, grlt kaynandan uzaktaki noktalar iin kullanlabilir. Oda
akustiinin deitirilmesi, grlt kaynana yakn noktalarda grlt azalmas salamaz. Oda akustiini dei-
tirmenin etkili olup olmayacan grebilmenin yntemi; grlt denetiminin yaplaca noktada llen grlt
dzeyinin, kaynaktan uzaklamakla deiip deimediine bakmakta-. Kaynaktan uzaklamak grlt dzeyini
deitirmiyorsa, yani sz konusu alan dank ses alan ise, oda akustiinin deimiyle yukardaki eitlikken bu-
lunan deer kadar grlt azalmas elde edilir. Eer tam tersi bir durum varsa, yani kaynaktan uzaklatka grl-
t dzeyinde de azalma oluyorsa, oda akustiinin deitirilmesiyle yukardaki eitlikten bulunan deerden daha
az bir grlt azalmas elde edilebilir. Kaynaktan olan uzakln iki katna karlmasyla grlt dzeyinde 6 dB
azalma oluyorsa, oda akustiini deitirmenin hi bir yarar olmaz. Verilen eitlikten grlecei gibi, dank ses
alanlarnda dahi yksek deerde grlt azalmas salayabilmek iin ortalama ses yutma katsaysnda ok byk
artlarn olmas gerekir. rnein 10 dB azalma iin ortalama ses yutma katsaysnn 10 kat artmas gerekir. Orta-
lama ses yutma katsaysn iki katna karmak ancak 3 dB ses azalmas salayabilir.
K iisel koruyucularla grlt denetimi : Grltnn algland noktada grlt denetimi kulak tkalar
ve kulaklklarla (manonlarla) salanabilir. Kiisel koruyucularla, genellikle en az 15 dB grlt azalmas sala-
nabilir. Grltnn frekans dalmna ve koruyucunun zelliklerine gre salanan grlt azalmas 30-35 dB i
geebilir. Uygun kulak koruyucusunun seiminde esas alnacak iki temel etken, istenilen ses azalmasnn salan-
mas ve kullanm rahatldu'. Kulak koruyucular iin her frekanstaki sesi ne kadar azaltt deneysel olarak sap-
tanm olmal ve uygun koruyucu bu bilgiye ve sz konusu grltnn frekans zelliklerine dayanarak seilmeli-
dir.
Grlt denetimi iin alnabilecek nlemler ynetsel ya da mhendislik uygulamas .eklinde olabilir. Yukar-
da saylan nlemlerin ou mhendislik uygulamasdr. saatlerinin yeniden dzenlenmesi, grltl ve grl-
tsz ilerde alanlar arasnda vardiye uygulanmas gibi ynetsel uygulamalarla, alanlarn grltden etki-
lenme sreleri denelim altnda tutulabilir. Mhendislik uygulamalar arasnda saylabilecek etkili bir denetim
yntemi de ilem ve tezgah seiminde, fabrika ii yerleimde ve ileriye dnk geliine planlar yaplrken grl-
tnn de bir faktr olarak dikkate alnmasdr.
6-46
K A YN A K A
(1) ZGVEN, H.N, On thc Critical S peed of Continuous S haft-D isk S ystems Transactions of ASME :
Journal of Vibration, Acoustics, Strcss and Reliability in Design, c. 106, n.l, s. 56-61, 1984.
(2) LEISSA, A.W., T hc Frce Vibration of Rcctangular Platcs, Journal of Sound and Vibration, c.31, n.3,
s.257-293, 1973.
(3) BLEVINS, R.D., Furmulas for N atural Frcqucncy and M udc S hape, Van Nostrand Reinhold Co,
1979.
(4) BROWN, D.N. and JORGENSEN, J.C., M achine-Condition M onituring Using Vibration A nalysis
Brel and Kjear Application Notes.
(5) ANGELO, M., Vibration M onituring of M aclines, Technical Review, Brcl and Kjear, n.l, s. 1-36,
1987.
(6) ZGVEN, H.N., Endstriyel Grlt Kontrol, MMO Yayn No: 118, Ankara, 1986.
(7) IRWIN, J.,D., I ndustrial Noise and Vibration Control, Prenlice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, 1979.
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
T S
295
296
298
854
1309
2214
2373
2381-82
2493-94
T S 2542
T S 2604-09
T S 2635
T S 2673
T S 2709-10
T S 1716
T S 2877
T S 3052
Devirli (peryodik) Olaylar Byklkleri ve Birimleri Eyll 1965
Mekanik Byklkleri ve Birimleri Eyll 1965
Eiziksel Bilimlerde ve Teknikte Kullanlan Matematiksel aretler
ve Birimleri Mart 1979
Ses ve Grltnn G ve Yeinlik (iddet) Seviyelerinin fadesi Nisan 1970
Akustik Byklkleri ve Bilimleri Mart 1973
Tatlarn kard Grltnn llmesi Ocak 1976
Makina Grltlerinin llmesine zg Deney Kodlarnn Hazr-
lanmas Kurallar Nisan 1976
Konutlarda Ses Yaltm ve Darbe Sesi Geilerinin llmesi Nisan 1976
Akustik - Ses Akord Frekansn ve Ses iddet Seviyesini Hesaplama
Yntemi Ocak 1977
Havaalan evresindeki Uak Grltsnn Tanmlanmas iin
Yntem ubat 1977
Akustik - Grltnn Deerlendirilmesi Mart 1977
Akustik - Gemilerde Grltnn llmesi Mart 1977
Akustik - Havadaki Grltlerin llmesi Mart 1977
Akustik - Grlt Kaynaklarnn Tayini Nisan 1977
Akustik - Grltnn Deerlendirilmesi Kasun 1977
Akustik - nlama Sresinin llmesi Mart 1978
6-47
M
t
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirtepc / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 7
MALZEME LETM
H azrlayan
A. Mnir CERT - M;k. Yk. Mhendisi, Danman
MALZEME LETM
DZENEKLER
Sayfa
1. Malzeme letiminin lkeleri 02
2. Malzemenin Snflandrlmas ve
zellikleri 02
3. Kaldrma Makinalar 03
4. Dkme Malzemenin Tanmas 10
5. Endstriyel Arabalar 14
6. Ykleyiciler 19
7. Ykleme ve Boaltma Dzenekleri 25
GTRCLER
8. Gtrme Makinalarnn
Genel Kuram 41
9. Gtrme Makinalarnn
Ana Blmleri 52
10. Kayl Gtrcler 58
Sayfa
11. Paletli Gtrcler 96
12. Krekli Gtrcler 104
13. V-Kepeli, Mafsall-Kepeli ve
Dner-Tablah Gtrcler 109
14. Yksek Gtrcler 114
15. Arabal Gtrcler 116
16. Vagonlu ya da Platformlu
Gtrcler 118
17. Kepeli, Kefeli ve Dner
Tepsili Ykselticiler 120
18. Helezon (Vidal) Gtrcler 134
19. Haval Gtrcler 137
20. Hidrolik Gtrcler 137
KAYNAKA 138
LGL TSE STANDARTLARI 138
7-01
M A L ZE M E L E T M D ZE N E K L E R
1. M A L ZE M E L E T M N N L K E L E R
Malzeme iletim dzenekleri, genellikle birok bamsz mekanizmay ierirler. Bunlar, fabrikann tasarmn-
da olduu kadar ilgili retim srecinde de birinci derecede nemi olan bir iletme ayla btnleirler. letmede
kaldrma, teleme gibi bamsz hareketler ya da bunlarn karmak birleimleri istenebilir.
Tanan mallar sv, kat ya da bunlarn karm olabilir. Katlar da taneli, dkme mal ya da paketlenmi du-
nunda olabilirler. Svlar ve taneli mallar da konteynerler iinde tanabilirler, yani bunlar da paketlenmi mal sa-
ylabilirler.
Gerekli hareketin tr. gtrlecek m/ln tr ve sreklilii, gtrlecek miktar ve uygulanacak sre; istem-
lerin karmak bir btnn olutururlar. Sistemin ekonomik ve teknik yeterlilii iin bunlarn teker teker ve dik-
katle incelenmesi gerekir.
Bu blmde incelenecek malzeme iletim eitleri unlardr:
a) Kaldrma,
b) Srkleme, ekme ve itme,
c) Tama ve kaldrmann birlikte yaplmas,
d) Gtrme (dkme ya da paketlenmi mallarn srekli gtrlmesi),
e) Ykseltme (Elevation).
f) Hava yardmyla (pnmatik) gtrme.
g) Hidrolik yntemle gtrme.
2.M A L ZE M E N N S I N I FL A N D I RI L M A S I VE ZE L L K L E R
Tanacak ykn tr ile fiziksel ve mekanik zellikleri, bir gtrme makinasnn ve onun ana blmlerinin
trn belirlemekte ve tasarm ilkelerini saptamakta ana etmenlerdir.
Fabrika ii tamada, ykler birim ykler (unit loads) ve dkme ykler (bulk lo*ds) diye iki blme ayrlrlar.
Birim ykler, genellikle say ile anlan para mallar (rnein, makina paralan ve btnlenmileri, dkm
kalplan, vb.), taneli mallan (kutular, sandklar, flar, ambalajl mallar, kaplar, vb.) ve ayrca ktle halinde ta-
nan az ok byk boyutlu ve belli biimlerdeki dier mallan (rnein, ingotlar, dkm kalplar, yap bloklan,
haddelenmi kiriler, ktkler, vb.) kapsar.
Birim ykler dtan-da lleriyle, biimleriyle, para arlklaryla, dikerek ya da asarak tamaya uygun-
luklanyla ve eer varsa zel nitelikleriyle belirtilirler. Bu zel nitelikler arasnda scaklk (scak dkm kalplan
ya da dkm paralan), patlayclk, yanclk, krlganlk, vb. saylabilir.
Dkme ykler (malzemeler) ise tepeleme doldurulan taneli ve pudra halinde (powdered) eitli mallan ierir
(maden cevheri, kmr, turba, dkm kumu, hzar tala, imento, vb.).
Dkme ykler para-boyutu (ayn paracklarn boyutlanna gre dalm), yma (tepeleme) arl ve zgl
arlk, nem miktar, paracklarn hareketlilii, ev as, andnclk gibi fiziksel ve mekanik zellikerine gre
nitelendirilirler. Bu zellikleri aada ayr ayn grelim.
Para-boyutu (Elek analizi): Yndan alnm belli bir ktledeki paracklarn boyutlanna gre niceliksel
(kantitaif) dalmna, ykn granlometrik yaps (kompozisyonu) ya da para-boyutu (lump-size) denir. Para-
cklarn boyutu izgisel (lineer) olarak milimetre birimiyle belirlenir. En byk izgisel boyut olan (a) kegenin
uzunluu paracn boyutunu verir. Gtrc ile yardmc donatmn tasarm iin gerekli parametrelerden bir
blmn bu para boyutu nitelii belirler (ekil. 1).
7 - 0 2
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 1- B ir dkmeyk paracnnboyutlar
0,1 mm den byk paracklar ieren malzemelerin para-boyutunu belirtmek iin bu malzemeler, arka arka-
ya farkl llerdeki eleklerden geirilirler. 0,1 mm den kk parackl dkme malzemelerin granlometik ya-
ps ise farkl boyuttaki paracklarn su ya da havadaki kelme hzlarnn farkl oluuna dayanan zel bir yn-
temle belirtilir.
Bir dkme malzeme, yapsndaki (kompozisyonundaki) paracklarn dzgnlne (niformluuna) gre
(soyutlandrlm (sized) ya da boyutlandrlmam (unsized) diye snflandrlr.
iindeki en byk parack boyutunun (a
maks
) en kk parack boyutuna (a,,,^) oran 2,5 den fazla olan mal-
zeme boyutlandrlmam malzeme olarak adlandrlr.
Boyutlandrlm. yani az ok trde (homojen) malzemelerde a
maks
: a,,,^, < 2,5 dur. Boyutlandnlm malze-
meler, ortalama para bykl diye anlan
deeri ile nitelendirilirler. Boyutlandrlmam malzemeler ise en byk paracn boyutuna eit olan a' ls
ile nitelendirilirler. Bir malzemeden alnan numunede, (0,8 a,,,^) dan (a,,,^) a kadar boyutlardaki bir blme ait
malzemenin arl numunenin toplam arlnn yzde 10 unu geerse (a,,,^) para boyutu, bu malzemeye ait
maksimum para boyutu olarak kabul edilir. Yani, a' = a,,,^ alnr. Ancak, bu blmn arl numunenin top-
lam arlnn 0,10 undan az ise bu kez (0,8 a,^,,) en byk para boyutu olarak alnr. Yani, a'= 0,8a
maks
olur.
izelge. 1- D kmeYklerinPara B oyutlarnaGre D alm
Yk grubu
Byk-paral
Orta paral
Kk-paral
Taneli (granl)
Pudra
K arakteristiken bykparack
boyutu (a
1
), mm
160
60-160
10-60
0,5-10
0,5
7-03
MALZEME LETM DZENEKLER
Dkme malzemeler, paracklarn boyut llerine gre byk-para, orta-parah, kk-paral dkme
mallar, taneli dkme mallar ya da pudra halinde mallar diye blmlere aynlrlar(izelge. 1).
Gtrme makinalannn yk tayan elemanlarnn boyutlar ile silolarn, ykleme haznelerinin ve oluklarn
lleri hesaplanrken dkme mallarn para-boyutu dikkate alnmaldr.
Yma arl ve zgl arlk: Dkme malzemenin birim hacminin arlna (y) yma arl denir. Ge-
nellikle kN/m
3
(ya da N/l), bazan N/m
3
olarak llr. Taneli ve pudra mallarn yma arl ekil. 2 de gsteri-
len zel dzenekle belirlenir. Bu dzenek belli hacimdeki 1 kab (genellikle 1-3 litre arasnda), bu kaba bal 2
ubuu ve bu ubuk evresinde dnen 3 silme kapandan oluur. Para boyutu bydke daha byk hacimli
kap kullanlr. Bir malzemenin yma arln bulmak iin, kaba bu malzeme doldurulur. Son 3 kapa kabn s-
tne getirilerek malzemenin fazlas syrr. Bu durumda kap tartlr.
ekil. 2- S erbest-akl bir malzemenin yma arln belirtmek iin kullanlan dzenek
7-04
MALZEME LETM DZENEKLER
Malzemenin yma arl diye, kaptaki malzemenin net arlnn kaplad hacme oranna denir. Bir mal-
zemenin gzenekli durumdaki yma arl ile (y), sktnlm durumdaki yma arl ( sktrlm) arasn-
da aynm yaplr. Bir dkme-yk, dzgn bir statik ya da dinamik sktrma ya da sarsma ile sictralabilir. S-
ktrlm bir malzemenin arlnn, sktrmadan nceki arlna oranna o malzemenin sktrma katsays
denir. Bu say, eitli dkme ykler iin 1,05 ile 1,52 arasnda deiir. Dkme mallarn, yma arlklarna gre
bir sralamas izelge. 2 de verilmitir. En ok tanan malzemelerin yma arlklar ise izelge. 3 de gsteril-
mitir. Bir gtrme makinasnn kapasitesinin ve ykleme haznelerinin duvarlar ile k azna gelen basncn
hesaplanmasnda yma arlk ok nemli bir parametredir.
izelge. 2- D kmeYklerinYma
A rlkarna Gre D alm
Yk grubu
Hafif
Orta
Ar
ok ar
Yma arl
kN /m*
6
6-12
11-20
>20
Malzeme
Hzar tala, turba, kok
Buday, avdar, kmr, cruf
Kum, akl, cevher
Demir cevheri, paket ta
Bir malzemenin zgl arl ise onun 100-150 C scaklkta kurutulmu paracklarnn arlnn, yer de-
itirdii hacimdeki suyun arlna oranna denir. Hidrolik ya da haval (pnmatik) tip malzeme tama donat-
mnn hesabnda malzemelerin zgl arlklarn dikkate almak gerekir.
Paracklarn kayganl ve ev as: Gevek bir malzeme (dkme mal) yatay bir dzlem zerine serbeste
sald zaman yatay dzlemle bir (cp) ev asn yapar. Bu ann bykl, paracklarn karlkl kayganl-
na baldr: kayganlk bydke a klr. Dkme mallarn ev as statik ((p) ya da dinamik (cp
din
) olarak ta-
nmlanabilir. (p
din
yaklak olarak 0,7 (p ye eittir.
Statik ev as eitli basit dzeneklerle belirlenebilir. rnein iki ucu ak bir silindir (ekil. 4) bu i iin
kullanlabilir. Silindir, yatay bir dzlem zerinde dikilerek iine malzeme doldurulur. Sonra silindir dikkatlice
yukarya kaldrlarak malzemenin dzlem zerine dklmesi ve bir koni oluturmas salanr. Bu koninin ana
dorusunun yatay dzlem ile yapt a, malzemenin statik ev asdr. ev as, eitli a lerlerle llr.
ekil. 3- Yatay bir yzey zerine salm serbest-
akl malzemenin doal ev as
ekil. 4- iki taraf ak bir silindirde
yma asnn belirlenmesi
7-05
MALZEME LETM DZENEKLER
Dinamik ev as (%(), yatay dzlem dey dorultuda titretirilerek bulunur.
Bir dkme malzemenin elik, aa, beton, lastik plaka, vb. gibi malzemeler zerindeki srtnme katsays,
gtrme makinalannn ve yardmc donatmnn tasarmnda dikkate alnmaldr. Srtnme katsays, ykleme
hazne ve bacalarnn, iletim dlerinin (oluklarnn) duvar ve ke eimleri ile baz gtrclerin maksimum
eimlerini belirler.
Burada (f
o
) ve (f) malzemenin duraan (skunette) ve hareket halindeki srtnme katsaylar ve (p
0
) ve (p)
ise ayn durumlardaki srtnme alandr.
En ok tanan malzemelere ilikin ev alan ile srtnme katsaylar izelge. 3 de verilmitir (1).
Amdnclk: Dkme malzemenin paracklarnn, hareket halinde iken, temasta bulunduklar yzey zerinde
meydana getirdikleri andrma yzeyleri, tanan malzeme tarafndan anmaya uratlrlar. Anmann bykl-
malzemeyi oluturan paracklarn sertliine, yzey artlarna, ekline ve boyutlarna baldr. Kl, boksit, al-
mina, imento, krlm cevher, kum, pomza ta ve kok gibi baz dkme malzemeler yksek oranda andrcdr-
lar.
zel nitelikler: Bunlar nem miktar, sktnlabilme, yapkanlk, krlganlk, nem tutuculuk, zehirleyicilik,
koroziflik, patlayclk, vb. gibi nitelikleri kapsar. Btn bu niteliklerin, gtrme makinalarnn ve yardmc dona-
tmnn tasarmnda gz nnde tutulmas ve malzemelerin bu niteliklerinin, donatm ve ortam zerindeki zararl
etkisini giderici tedbirler alnmas zorunludur.
izelge. 3- Dkme Malzemelerin Yma Arlklar, ev Alar
ve Srtnme Katsaylar
Malzeme
Antrasit, ince, kuru
Alta. kk-paral
Kil, kuru. kk-paral
akl
Toprak, kuru
Dkm kumu, sallanm
Kl. kuru
Kireta, kk-paral
Kok
Buday unu
Yulaf (tane)
Hzar tala
Kum, kuru
Buday
Demir cevheri
Turba, kuru, paral
Kmr, tuvenan
imento, kuru
Cruf, antrasit
Krma ta
Klinker
Yma
arl
kN/m
3
8-9.5
12-14
10-15
15-19
12
12-13
4-6
12-15
3.6-5.2
4.5-6.5
4-5
1.6-3.2
14-16
6.5-8.2
21-24
3.2-4
6.5-7.6
10-13
6-9
18
15
ev as
Derece
Din. Stat
P' di. <P
27 45
40
40 50
30 45
30 45
30 45
40 50
30 45
35 50
49 55
28 35
39
30 45
25 35
30 50
40 45
35 50
35 50
35 45
35 45
34
Statik srtnme
Katsays,/,,
elik
zerinde
0.84
0.78
0.75
1.0
1.0
0.71
0.84
0.56
1.0
0.65
0.58
0.80
0.80
0.58
1.2
0.75
1.0
0.65
1.0
0.63
0.15
Aa
zerinde
0.84

1.0
0.7
1.0

0.78

0.58
0.80
1.0

Lastik
zerinde
_
0.82

0.61

0.85
0.50
0.65
0.56
0.50

0.7
0.64
0.66
0.6

Srtnme katsays dkme malzemenin srtnme asyla bantldr. Yani

/=tgp
(1) izelgede verilen deerler kat ve kesin deildirler. Malzemenin gerek zellikleri verilmedii zaman kaba bir klavuz g-
revi yaparlar. Bir ve ayn malzemenin bile yma arlnn, ev asnn ve srtnme katsaysnn ortalama deerlerden
nemli lde sapmalar gsterebilecei unutulmamaldr.
7-06
MALZEME LETM DZENEKLER
3. K A L D I RM A M A K N A L A RI
M anila K endirinden H alatla K aldrma
Yeni kendir halat, eskisinden (kullanlmndan) daha katdr ve eilmeden doan srtnme kayplar daha
byktr, sonu olarak verim dktr. Manila kendirinde emniyet, verimden daha nemlidir. rnein, klavuz
halat 5000 N luk bir ekme kuvvetine alacak 8 damarl halata sahip bir palangann adsal (nominal) kapasitesi,
yeni halatla 15 000 N, eski halatla 20 000 N olmaldr.
ekil. 5 de 6 halatl bir palanga dzenei grlmektedir. Palangann st ve alt makaralar birbirlerine dik ko-
numdadrlar.
T el H alatla K aldrma
izelge. 4, tel halatlarn gncel ekme kuvvetinin, teorik deere orann (verimi) gstermektedir.
izelge. 4 deki deerler 200-600 kN (20-60 ton) arasndaki yklerle yaplan testlerde, usta operatrlerle ve
uygun alma koullarnda elde edilmiti
ekil. 5- Yivli palanga ekil. 6- Halat sarma yntemiyle altrma
B urma says
izelge. 4-T el H alatlardaVerim(%)*
2 4 6 8 10 15 20
5/8" (lGmm) halat
3/4" (19 mm) halat
7/8" (22 mm) halat
1 " (25 mm) halat
95
93
93
92
90
89
88
88
87
86
85
84
83
82
82
80
80
79
78
76
73
71
70
68
67
65
63
61
* American Bridge
Halat Tamburlar ve Makaralar
Tel halatlar yk kaldrma, ekme ya da g iletimi ilemlerinde eitli biimlerde kullanlabilirler:
1. Yivli ya da dz bir tambur zerine tek ya da ok sral olarak salmak suretiyle. Tambur silindirik, konik,
kesik koni biiminde ya da bu ikisinin birleiminden olumu biimde olabilir. Tambur zerine sarlma ile-
mi genellikle ekme ve kaldrma ilemlerinde uygulanr.
7-07
MALZEME LETM DZENEKLER
2. Bir kabestan (vin = rgat = bucurgat) kafasna sarlmak suretiyle (ekil. 7). Halatn ilk sarm byk apl-
dr, birka sarm yaplr ve klen bir apa sarlma ile ilem biter. ekme kuvveti halatn serbest (gevek)
blmne uygulanr. Yk altnda, bir yan kayma etkisi nedeniye halat ve kabestan kafasnda anma olur. Bu
yntem kabestan kafalarnda, araba ekicilerinde ve kesikli kaldrma - tama ilerinde uygulanr.
3. Bir sonsuz halat i bkey bir tambur ya da makara zerine bir ok sral (katl) olarak sarmak suretiyle. Ha-
latn gergin taraf yukardaki bir tambura sarlr. Gevek taraf ise aadaki bir kuyruk makaraya sarlr.
ekme bu makaraya uygulanr. Tambur zerinde oluan yan kayma sakncaldr ve bu yntem ok kullanl-
maz.
-T emplet ' VT emplet
ekil. 7- K abestan kafas ekil. 8- D orualm makarayivi
4. Sonsuz bir halatn bir ift yivli tambur zerine birka kez sarlmas ve tamburlardan da ekme kuvvetinin uy-
guland bir kuyruk makaraya gnderilmesi suretiyle. Bu yntem, sonsuz halatla tamada, yksek hzl yk-
selticilerin (elevatrlerin) ekme birimlerinde, vb. kullanlr. Tambur aplan arasndaki a daraldka srtn-
me artar. alma saatleri uzun ve yk fazla ise halat ve yivlerde kayma, srtnme ve sarlma-zlme
ilemlerinden dolay bozulma olur.
5. Aa, deri ya da kauuk kaplanm yivlerle donatlm makarann ekme kuvvetiyle. Bu yntem,yksek hzl
tel halatlarla yaplan g iletiminde uygulanr. Bu byk apl makaralar kepe sistemi kaldrmada kar
arlkl kafeslerle kullanlr.
6. Yakalama makaral sonsuz halatl sistemlerde. Bu uygulama genellikle teleferik sistemlerinde grlr. Ma-
kara yivi iine belli aralklarla yerletirilmi yayl eneler, halatn basncyla alp onu yakalarlar ve ayrlma
noktasnda halat brakrlar.
M akara ve T ambur B oyutlar
Halatn zerinde hareket ettii makara ya da tamburun ap bydke halatn mr artar. Ancak, bu da daha
yksek bir maliyet anlamna geleceinden, halat mr ile bu maliyet artlar arasnda bir ara zm (optimum)
aranr. Bylece, aadaki (en kk) ekonomik tambur ve halat aplan bulunmutur.
Halat ls
(Burma say. x Tel
Minimum oran
stenen oran
izelge. S - T ambur
6x7
says)
42
72
ve M akara
6x8
42
72
aplarnn H alat apna Oran
6x19
30
45
6x25
30
45
6x30
30
45
6x37
18
27
8x19
21
31
18x7
34
51
7-08
t'illi'
MALZEME LETM DZENEKLER
Notlar: 1 - Minimum oran, yerin snrl olmad, ancak halat kullanmnda ekonominin nemli olduu durum-
larda uygulanmaldr.
2- stenen oran, maden asansrleri, koval elevatrler. ar hizmet kreynleri, scak metal kreynleri ile
gvenliin birinci derecede olduu ve halat kopmasndan ileri gelen durularn ho karlanmad
durumlarda uygulanmaldr.
D oru Yiv ls
B ir mastarla alan yiv ap, halat apndan hafife byk olmaldr. Yeni halatn ap, kullanlma gre
biraz daha byk olduundan, yiv mastarnn ap, yiv apndan, aadaki deerler kadar byk hazrlanmaldr.
H alat ap M astar apnn H alat ap M astar apnn
(in) fark (+in) (in) fark (+in)
5/16 ve aa
3/8 - 3/4
13/16 - 1 1/8
1/64
1/32
3/64
- 1/32
-1/16
-3/32
19/6-1 1/4
1 9/16-2 1/4
2 5/16 ve yukar
3/32
3/32
1/8-
-5/32
-5/32
3/16
T el H alatn H arap Olmas
Tel halatlarn harap olmasn sonulayan balca etmenler unlardr:
- Srtnme anmas,
- Malzeme hatasndan kaynaklanan tel krlmalar,
- Eilme gerilmesinden kaynaklanan krlmalar,
- i ve d korozyon,
- Halattaki elik malzemenin yorulmas.
Btn bu etmenlerin sonucu halattaki krlm tellerle kendini gsterir ve halatn grnm onun hizmetten
kartlmas konusunda klavuz grevi yapar.
Halatn skartaya kartlmas konusundaki izelgeler ve kurallar yalnzca t niteliindedir. rnein, btn
atlye kreynlerini bir tek snfa sokamayz. En iyisi her birimi ayn olarak dikkate almak, halat dzenli biimde
incelemek, tellerdeki krlma ve anmay not ederek kaydn tutmaktr. Gzlemlenen olgulara gre bir standart
mr saptamal ve skartaya ayrlan bir halata uygulanan ekme deneyleri, beklenenden daha yksek bir diren
gsteriyorsa, yeni bir emniyet faktr kabul ederek yeni bir dzenleme yaplmaldr.
T el H alatn E rken E lden kmas
Halatta erken gzlemlenen yetmezlikler mutlaka yapm hatalarna balanamaz. Bundan dikkatsiz kullanm ve
sarm da sorumlu tutulabilir. Bir tel halatn mr, onu kullanan personel arasnda kurulacak bir uyulmas zorunlu
kurallar ve rekabet sistemiyle arttrlabilir.
T el H alatn B alanmas
Bir tel halat yke yuval (soket) ya da U saplamas ve kelepe yntemiyle (ekil. 9 ve 10) balanabilir.
Doru yapld zaman birinci yntem halatn tm direncini temsil eder, ancak aada saylan zayf yanlan
vardr:
- Kt iilik gizlenebilir,
- Gzle muayene hemen yaplamaz,
- Halat rijid biimde tutulduu iin eilme etkisi yuvann hemen zerinde younlar,
- Hazrlamak gtr.
7-09
MALZEME tLETtM DZENEKLER
Kelepelerle sktrmada ise halat kapasitesinin en ok % 85 inden yararlanlabilir (verim). Bu sktrma, ha-
lat kelepenin uyguland yerde bereleyip krabilir, ayrca kayabilir de. Ancak, muayenesi ve hazrlanmas ko-
laydr.
H alatn T ambura B alanmas
ekil. 9 da tel halatn, bir elektrikli kaldrma makinasnn tamburunun evresindeki hazr yuvaya taklp -
zlme biimi grlmektedir. Tamburun son yivi geni erilik yanapl bir yuva biimindedir ve tel halatn ucun-
daki soketin tamburun iine girmesini salar. Vidal bir boru tapas aradaki boluu doldurur ve soketi yerinde ki-
litler. Tapa zlerek soket dar ekilir ve halat serbest braklr.
ekil. 9- Tel halatn tambura balanmas ekil. 10- Zincirin tambura balanmas
Tamburun son yivleri (ya da gbei) kolay yaklalabilir durumda ise -halat gven altna almak iin- kulla-
nlmayan (zlmeyen) birka sanm yaplr ve halatn ucu kendisiyle ya da tamburun kollarndan (parmaklarn-
dan) birisiyle kelepelenir.
Tambur zerinde halatn oturduu yivler ok iyi yuvarlatlm olmal ve halata zarar verecek keskin kntlar
bulunmamaldr.
ekil. 10 da bir zincirin son halkasnn tamburuna balanmas grlmektedir. Burada, ucunda zincir baklasy-
la ayn apta bir tespit parma bulunan dvme elikten bir kelepe kullanlr.
lib

4. DKME MALZEMENN TAINMASI

H avadanT ama
Malzemenin, belli aralklarla dizilmi destekler zerinde giden tel halata
bal kovalarla havadan tanmasdr. Tama genellikle terminal ad verilen u
noktalar arasnda yaplr.
Havadan tama tek halatl ya da ift ha] all olabilir.
Tek halatl tamaya bir rnek ekil. 11 de gsterilmitir. ekilden grlece-
i gibi, sonsuz halat kovalan (vagonlar) hem tar hem de hareket ettirir
(eker). 30 km uzunluunda ve 300 000 kN/yl tama kapasitesindeki tek halatl
bir tama sisteminin maliyetinin, kamyonla tamaya gre 1/3 olduu grlm-
tr.
Kaz Yapan K ovalar
Halatl kovalarn kaz yapan (ekme halatl kova-dragline bucket) ya da mal-
zemeyi yklendikten sonra kapanan (grab bucket) trleri vardr.
7-10
ekil. 11- Tek halatl hava-
dan tama

:
n T I
MALZEME LETM DZENEKLER
K aldrma M anetleri
zellikle demir-elik trnden eitli boyutlarda ve biimlerdeki (scak ya da souk) malzemenin gerek
kpr, monoray, vin vb. tayclarla gtrlmesinde kullanlan aralardr.
Bir doru akm retecinden ald akmla beslenen magnet adl u, her trl alma koulunda yksek hz ve
verimle alr.
K reynler
Malzemeyi kaldrp kendi ekseni evresinde dnerek baka bir noktaya boaltan trne kule kreyn (pillar
crane), hem dndrp hem de farkl uzakla tayan trne kuleli deiken yar apl kreyn (jib crane), enine ve
boyuna hareketle malzemeyi belli bir alanda her noktaya tayabilen trne de gezer kprl kreyn (bridge crane)
ad verilir.
Portal K reynler
stif alannn btnn tanyabilecek biimde raylar zerinde hareket eden ters U biiminde bir ereve ile
onun stnde tek ya da ift ray zerinde boydan boya hareket edebilen (ereveden dan da kabilen) ve yk
tayan bir arabadan oluan kreyndir.
ekil. 12- B ir portal kreynle malzeme istifi
B u tr tayclar zellikle termik santrallarda kmrn ve limanlarda eitli mallarn ykleme-
boaltlmasnda ve istif edilmesinde kullanlrlar. izelge. 6 da Alman DN normuna ve F.E.M. standartlarna
gre kreynlerin snflandrlmas gsterilmitir.
H aval (Pnmatik) ve H idrolik letim*
1

Gtrcleri
Dkme malzemenin tanmasnda en yksek verim srekli gtrme yntemiyle elde edilir. Bu kesime giren
gtrcler, balca:
a) Kayl (bandl) gtrcler,
b) Koval ykselticiler (elevatrler),
c) Helezon (vidal) gtrcler,
d) Paletli, tepsili, platformlu vb. zel amal gtrcler.
Haval gtrmede iletim borusu mmkn olduu kadar dz ve ksa, dirsek zorunlu ise erilik yarap en az 3
boru ap kadar olmaldr. Boru ap, srtnme kayplarn yenecek ve malzemenin kelmesine izin vermiyecek
bir hava hzna gre hesaplanmaldr.
(1) Bu tr gtrcler, bir boru ya da kanal iindeki dk younluklu ve serbest akl asl malzemenin yksek hzl bir
hava akm iinde iletimini salarlar. Haval gtrmeye en uygun malzemeler tane (granl) mantar ve plastik ham maddesi, tahl,
hzar tala, odun yongalar, un ve uucu kldr.
7-11
izelge. 6- K reynlerinT asarmve letmesine likin S tandardlar
DN 15018 DN 15020
elik Yaplarn
irdeleme ve Analizleri
Gezer kprler, yar-portal
kreynler. arabal ya da dner
(sleewing) kreyn
Liman kreynleri. dner tablal
Kreynler. yzer kreynler,
seviyeli ayarl dner kreynler
Ray zerinde gezer dner
tablal kreynler
Kamyonlu kreyn.
mobil kreyn
Ar-hizmet tipi kamyonlu
keyn. ar hizmet
tipi mobil kreyn
Kald.
Snflar
112
H3
H4
m
H2
Hl
Kaldrma Dzenekleri
Halat Kaldrma Dzeneklerinin
Ykleme
Gruplar
B4, B5
B5
B6
B3
B4
B3
B4
Bl
B2
Temel Prensipleri
alma
Kanca
Yenge
(Grab)
Magnet
Kanca
-
-
letme
Grubu
l Em
1 Dm
1 Cm
1 Bm
1 Am
2m
3 m
4m
5 m
Yard.
Tcs.
e'
c'
hl
Avrupa Kaldrma Dzenekler
Federasyonu (F.E.
Kreyn Cinsi
Elle alr kr.
Montaj vinci
Termik santral ve
Stoklama ve slak
Stoklama ve slak
Atlye kreyni
Gezer kpr, hurda
tama ve ykleme
Kepe kreynler
Daldrma (su verme)
ukuru kreynleri
elikhane ykleme
Konteyner kreynleri
(kpr ya da dner tab.)
Dier kpr keyn
Kuru dok kreynleri,
yzer kreynler
Ar ykler iin yzer kreyn
ya da delikler (>1000 kN)
Gverte kreynleri
Kule vinler
Derikler
Trene ykl kreynler
i Yapmclar
M)
Grubu
A1-A2
A1-A2
A2-A4
A5
A6-A8
A3-A5
A6-A8
A6-A8
A8
A6-A8
A5-A6
Kanca
A4
A3-A5
A6-A8
A2-A3
A3-A5
A3-A4
A2-A3
A4
Yk Kaldrma
Arac
Kanca
Kanca
Kanca
Yenge ve
Mgnet
Mgnet
Kanca
Kepe
Kepe
zel
Magnet ve
Kanca
Magnet
Kanca
Kanca
Kanca
zel
Kanca
Yenge ya da
Magnet
eitli
etili
N
m
pt .
E
T
M

D
m
P
m
M -
MALZEME LETM DZENEKLER
Boru zerinde gerekli sklkta temizleme kapaklan bulunmaldr.
iletim borular uzun yatay ve ksa dey blmlerden oluuyorsa -hava hzn ykselterek kaldrma kuvvetini
arttrmak iin- bu blmlerde boru ap kltlebilir.
Eer dey borular oranla uzun iseler ap kltme yaplmamal, ancak hz ve emme deerleri, tm sistemde
gerekli kaldrma kuvvetini salyacak biimde seilmelidir.
Ana boru (ya da aspiratr) ana boruya (kollektre) balyan boru ile emme borusunun aplar, deneylere da-
yanarak belirlenir.
Btn kollarn debileri toplam, vantilatrn (ya da aspiratrn) debisini verir.
Aspiratrde Emme
Hattaki toplam diren aadakilerden oluur:
(a) eitli davlumbazlardaki (emme azlan) emmeler (deneyle bulunur),
(b) Ana boru (kollektr) deki kayp,
(c) Borudaki srtnme kayb.
Boru Kayplar
Borudaki srtnme kayb koldaki kaypla kolun girdii yerden aspiratre kadar olan kollektr kaybnn topla-
mdr. Boru uzunluuna, her dirsek iin 10 ap eklenmelidir. Sistemdeki toplam kayp, yani aspiratrde gerekli
statik basn (a), (b) ve (c) deerlerinin toplamdr.
ekil. 13 de, haval (pnmatik) gtrcye bir rnek verilmitir.
ekil. 13- Bir haval gtrc rei-Nuveyor yntemi kl atma
1) Su hatt, 2) ok jetli egzoster, 3) Gtrc hatt, 4) Egzostere buhar hatt, 5) Zaman motoru kumandas, 6) Buhar
vanas, 7) Kl depolama tank, 8) Hava atma, 9) Drenaj, 10) Dner atma kapa, 11) Hava ykayc, 12) Depo
7-13
MALZEME LETM DZENEKLER
S . E N D S T R YE L A RA B A L A R
A na T rler ve A ma
Ray zerinde yrmeyen tayclar iskele, fabrika salonlar ya da yollar boyunca tama ilerinde kullanlr-
lar. El arabalar, kk ykler ve ksa uzaklklar iin; ekici ve treylerler ya da kendiliinden-hareketli kamyonlar
ise bunun zdd durumlarda kullanlrlar. Endstriyel arabalar ounlukla para-mallann atlye ii ve atlyeler
aras tanmasnda kullanlrlar. Dkme mallar bazen kaplar (containers) iinde, daha seyrek olarak da ak kasa
iinde tanrlar.
Endstriyel arabalar ou kez yk ykleme noktasnda kaldrmaya ve var noktasnda indirmeye yan yan
yardmc paralarla donatlrlar.
Endsriyel arabalar, hareket yrngesinin karmak olduu ve birok kollara ayrld, trafiin sk olmad
ve gtrc, ray st ve yksek gtrme donatmnn ya da pahal vinlerin uygun olmad yerlerde ekonomik
bir uygulama alan bulurlar.
Bu arabalar en ok fabrikalarda ve paralan i istasyonlar arasnda tamakta ya da onlar ambara gnder-
mekte, demiryolu istasyonlarnda ykleri iletmede, yere indirmede, vb. kullanlrlar. Endstriyel arabalarn bal-
ca stnl hareketlerinin snrl bir yrngeye indirgenmi olmamas ve gerekli zaman ve yerde ynlerini de-
itirebilmeleridir.
Dar koridorlarda hareket edebilmek iin bu arabalarn yksek manevra yeteneine sahip olmalar, yani kk
yaraplarda dnebilmeleri ve istenen her ynde kalkabilmeleri gerekir.
Endstriyel arabalarn baars, geni apta, deme ve yol kaplamasnn kalitesine ve alma artlarna ba-
ldr. Arabann hareketini kolaylatrmak iin zel yollar yaplr. Bunlar ksilolit, imento-beton, asfalt-beton, klin-
ker ap (imento ya da dkme demir), beton taban zerine aa parke, yry yollan ve dier tr sert deme-
olabilir. Hareket yollan dzgn ve temiz, mmkn olduka yatay ya da hafif eimli olmaldr.
E l A rabalar
El arabalar iki, ve drt tekerlekli olabilirler. Tekerlekler genellikle lastik kaplamaldr ve bilyah yataklar
zerinde dnerler.
HU fl<
(o)
- 0 0 -
d)
(b)
#
(c)
&
-G D-
(C)
& &
(f)
ekil. 14- vedrt tekerlekli el arabalarnntekerlekmontajn gsterir ema
7-14
MALZEME LETM DZENEKLER
ki tekerlekli arabalarn tekerlekleri dingil zerine serbeste taklmtr. Arabalar genellikle zel tutucularla
donatlmtr: kska, tepsi, atal, mahfaza, vb. Yk zerlerine aldktan sonra deme seviyesinden hafife yuka-
rya kaldrr ve bylece tamay kolaylatrrlar.
tekerlekli arabalarda tekerlekten birisi dey eksen evresinde dner (ekil. 14a ve b). oynak te-
kerlekli bir araba kolaylkla dner ve her ynde hareket eder.
Drt tekerlekli arabalarda bir ift tekerlek oynak olabilir (ekil. 14c) ya da iki tekerlei dey eksen evre-
sinde dnen bir dingile bal olabilir (ekil. 14d). Orta eksenin nnde ve arkasnda iki ayr oynak tekerlek ola-
bildii gibi (ekil. 14e) drt tekerlek bamsz ve oynak olabilir (ekil. 14f).
ve drt tekerlekli arabalar da, iki tekerleklilerde olduu gibi, eitli ykler iin tablalarla (platformlarla)
ya da zel biimdeki ykleri yklemek ve boaltmak iin zel yardmc paralarla donatlrlar.
ekil. 16 da grlen el arabasnda n tekerlekler mafsall (oynak) ve tabla ykselebilir trdendir. Araba, n-
ceden sehpalar ya da raflar (ekil. 19 a baknz) zerine yerletirilmi ykleri tamaya yarar. Arabann tablas
sehpann altna srlr ve ekme kolu aa yukar hareket ettirilerek mekanik ya da hidrolik bir dzenekle
(ekil. 16 da olduu gibi) tabla kollar zerinde yukan kaldrlr. Bu kollar bir tablann kendisi mafsall bir para-
lelkenar meydana getirirler. Bylece tabla, sehpay demeden yukar kaldrr.
ekil. 15-T ekerlekli el arabas ekil. 16- Ykselir tablal el arabas
Bir kilit dzenei ile tabla bu durumda tutulur ve yk, deme seviyesinden yukarda gtrlr. Var yerinde
ekme kolunun yukarya doru bir hareketi ile tabla kilitli durumundan zlr ve sehpa, ayaklar stne konarak
altndan araba ekilir.
ekiciler ve T reyler
Tama kapasitesinin dk olduu durumlarda el arabalar uygundur. Yklerin says, arl ve tama b-
yd zaman ekici-treyler birleimleri kullanlr: Kendiliinden hareketli (motorlu) kamyonlar ya da bir ykl
treyler katarn eken ekiciler.
7-15
MALZEME LETM DZENEKLER
ekiciler (traktrler) elektrik motorlu (temasl ya da akmlatrl) ya da iten yanmal motorlu olabilirler.
Bir temas telinden g alan ekicilerin basit yap, dk maliyet, dk g tketimi gibi stnlkleri yann-
da, tm hareket yollar boyunca elektrik denmesi zorunluluu vardr ki bu da onlarn balca deeri olan ma-
nevra yeteneini ortadan kaldrr.
Yrngenin dzgnsz ve kollara ayrlm olduu fabrika koullarnda tel ekilmesi genellikle elverisizdir.
Bu nedenle, hemen hemen yalnz akmlatr bataryasndan g alan endstriyel araba ve ekiciler kullanlr.
Bataryalarn bir sakncas, arpmalara kar duyarl olmalar, ak doldurma istasyonunun gerekmesi, z ar-
ln byk olmas, yksek g maliyeti, akmlatrlerin doldurulmas ve deitirilmesi iin ek bir igcnn ge-
rekmesidir.
ten yanmal motorlarla donatlm ekiciler ve kamyonlar bu kt etkenlerden andrlar. Ancak, egzost gaz-
lan havay kirlettiinden kapal yerlerde kullanlamazlar. Bundan baka, tasarm ve kumanda bakmndan iten
yanmal motorlar elektrik motorlanndan daha karmaktrlar. Eer patlamaya kar koruma isteyen yerlerde al-
acaklarsa daha ileri karmaklk ortaya kar.
1100 - i
ekil. 17- B ir akmlatrl ekiciningenel grn
K endiliinden H areketli (M otorlu) A ralar
Kendiliinden hareketli arabalar ya asiye gre sabit ya da sehpalar zerine, kaplar iine nceden yerletiril-
mi mallarn abuk ykleme-boaltmasn yapmak zere, ykseltilebilir tablalara sahip olabilirler. Bu, tr araba-
larn balca alma stnldr.
Yk kaldrmak zere atallar ya da dier balant paralaryla donatlm olan arabalar (fork-lift) bu trn
zel bir grubunu olutururlar. Bu atall arabalar Aynm. 6 da ayrntl olarak incelenmitir.
ekil. 18 akmlatr bataryasndan g alan 2 ton kaldrma kapasitesinde ve sabit tablal bir arabay gsteri-
yor. Arabann akmlatrleri tablann altna konmutur ve bu nedenle tabla, deme seviyesinden olduka yksek-
tir (600 mm). Bu da ar yklerin demeden alnp kamyona yklenmesini zorlatran bir sakncadr. Ancak bu
zellik, bu arabalarn byk apl tekerlek takarak (400 mm) geni boyutlu bir tabla ile verimli ve yumuak bir
hareket yapmasn salar.
7-16
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 18- A kmlatr bataryasndang alan sabit tabla araba
A ltlklar
atall arabann yk kolayca alarak istenilen yere (tayc ya da istif yeri) koyabilmesi iin, ykle birlikte
tanan altlklar dnlmtr. Bunlarn en ok kullanlanlar sehpa ve paletlerdir. ekil. 19 da deiik trden
sehpalar, ekil. 20 de de ift yzeyli paletler gsterilmitir.
ekil. 19-Yklemesehpalar ekil. 20- ift yzeyli paletler
Raysz T ayclarn H esab
Gerekli araba saysnn belirlenmesi. Bir arabann yk tama kapasitesi G (N) ve ortalama ykleme verimi
K ise her seferde tanan yk arl K,G olur. Her sefer T
s
dakika sryor ve gecikme katsays K
2
(K
2
= 0,9)
ise bir arabann gtrme kapasitesi,
Q'=
60K,K,G
1000T.
7-17
MALZEME LETM DZENEKLER
ve Q kN/sa kapasitesindeki arabalardan gerekli say
z = Q/Q' araba olur.
K[ in deeri, eiti yk trleri iin nemli snrlar arasnda deiik ve alma koullarnn dzenleme biimi-
ne de baldr, l.evha ya da erit madenden yaplm taslaklar, paralar, orta byklkteki dvme ya da dkm
paralan gibi ykler iin K
l
0,8-0,1 arasnda alnr, ince duvarl dkmler, ekil verilmi paralar, takmlar, e-
itli yardmc paralar iin K
(
, 0,1-0,2 deerine kadar debilir.,
Bir seferin (gidi-geli) toplam sresi her iki ynde L(m) yolunu v
ort
(n/dak) ortalama hzyla (genellikle ara-
bann en yksek hznn yzde 60-70 idir) almak ve ykleme-boaltma srasndaki duruu T
d
karlamak iin ge-
rekli zamandan meydana gelir.
Ykseltilebilir tablal bir araba iin T
d
ortalama 1,0-1,2 dakikadr. Bu arabalar iin
T<=- + 2T
d
dir.
tor
Sabit tablal bir arabay yklemek ve boaltmak iin gerekli zaman ykn trne, altnlan iilerin saysna
ve ilemin dzenleme biimine baldr. i bana vardiyada A kN luk bir emek verimlilii, vardiya bana (n)
alma saati ve toplam x tane ii ile
Td =
60 Ki G
d a k
elde edilir.
1000 A- x
n
Elle ykleme ve boaltma ilemleri iin ii bana verimlilik t => 1.5 dak/kN yk alnabilir. Buradan
T
d
=
1 M < J I
dak. bulunur.
1000 x
ekme kuvvetinin belirlenmesi. Eer arabann z arl G
o
N ve ekmeye diren katsays w' ise yatay ek-
mede gerekli ekme kuvveti,
W
o
= (G + G
0
)w' N olacaktr.
w' ekine direnci katsays yry yolunun cinsine, yzey durumuna, tekerlek apna, yatak ve lastik trleri-
ne gre deiir. Ortalama koullar iin w' = 0,012-0,015 dir.
Eer yry yolu 8 yi gemeyen bir eimde gidiyorsa
W
o
= (G + G
o
) (w' + sin P) = ((G + G
o
) (w' + i) olur.
Burada i. eimli yolun ykselme miktarnn yatay izdmne oranna eit olan yol gradyandr. ekme kuv-
veti belirlendikten sonra, verilen bir hza karlk olan gc hesaplamak kolaydr.
Baz durumlarda, dndren tekerlekler ile yol yzeyi arasndaki adezyon kuvvetinin deerine bal olan en
yksek yol gradyann (i
ma
ks ) belirlemek zorunludur. Eer dndren (muharrik) tekerlekler zerindeki yk ve
araba arl k(G + G
o
) [burada k yk dalm katsaysdr] ve srtnme katsays f ise maksimum adezyon kuv-
veti
P
m a ) a
= k(G+G
0
)f
ve maksimum yol gradyan,
7
"
18
ita
fit
MALZEME LETM DZENEKLER
k(G + G
0
)f = (G + G
o
) (w' + i ^, )
eitliinden
= kf - w
1
bulunur.
Ayn yolla, G
a
arlndaki bir ekici (traktr) iin, herbiri G^y (N) arlnda olan ykl treyler saysn da
belirleyebiliriz.
Yatay bir yrngede
ve buradan,
f ^ t r
z<k bulunur.
W G
In
,
v
Kk bir i gradyanl eimli bir yrngede, maksimum treyler says u ekilde bulunur:
kG,j.f > G
lr
i + zG^y (w' + i)
ve buradan z = ^ ^ ~ ^
W' + Grey
Asfalt ve beton zerinde f srtnme (adezyon) katsays, kuru yzeyler iin 0,7-0,8; slak yzeyler iin 0,3-
0,4 dr.
6. Y K L E Y C L E R
A na T rler ve A ma
Ykleyiciler (loaders). ykleme ilemlerini mekanikletirmeye yarayan hareketli kaldrma ve gtrme maki-
nalandr. Bunlar ambarlarda, inaat alanlarnda ve dkme malzemelerin ve para-mallarn yol, demiryolu ve su
yoluyla tanmasnda kullanlrlar. Ayrca, yklerin ambar iinde gtrlmesi, boaltlmas ve istif edilmesi iin
de kullanlr.
Ykleyiciler geni bir tama makinalar grubunu ierirler. Bu makinalar srekli ve kesikli olmak zere ikiye
ayrlrlar. Birinci blkte tanabilir ve hareketli gtrcler ve gtrc-ykleyiciler; ikincide ise tek-kepeli
ykleyiciler (motorlu kepeler) ile motorsuz ve kendiliinden-hareketli kaldrma arabalar vardr.
Srekli makinalar yalnzca dier makinalarla ya da elle kendi zerlerine yklenmi olan malzemeleri gtr-
meye yararlar.
zel bir besleyici ile donatlm srekli makinalara gtrc-ykleyiciler denir. Kendi kendini ykleyen yk-
leyiciler, yalnz dkme malzemeler iin kullanlrlar.
Hareketli ve tanabilir ykleyiciler, ktle halinde tanan dkme malzemeler ve para-mallar iin kullanlr-
lar ve niversal trden (hem dkme malzemeleri hem de para-mallar tayan) ya da zel amal makinalar ola-
bilirler. Hareketli gtrcler, tama ray zerinde deilse, tekerlekler zerinde yrrler Basitlik ve hafiflik sa-
lamak amacyla kendiliinden hareketli olmayp dardan uygulanan bir ekine kuvveti ile hareket ettirilirler.
Tanabilir gtrclerin tekerlekleri yoktur.
Gtrc-ykleyiciler genellikle kendiliinden hareketli olup tekerlekler (ray zerind'" gklekr ].;'.rda bra-
klyor) ya da trtllar (paletler) zerine ycletirililordir.
7-10
MALZEME LETM DZENEKLER
Tekerlekler ya da trtllar zerinde yerletirilmi bulunan kaldrc-ykleyiei kesikli makinalar tek-kepeli
ykleyici ya da motorlu kepe (power shovels) diye adlandrlrlar.
Bir ykselebilir bumba (mast) ve yk kaldran, tayan, brakan yardmc paralar ieren tekerlekli kesikli
makinalara kendiliinden-hareketli ykselticiler (kaldrma ve istif makinalar) ad verilir.
Tek-kepeli ykleyiciler dkme malzemelerde; ekilir ve kendiliinden-hareketli ykselticiler para-mallarda
ve daha seyrek olarak dkme malzemelerde kullanlrlar.
S rekli Ykleyiciler
a) Hareketli ve Tanabilir Gtrcler
Hareketli ve tanabilir gtrcler kayl (belt), krekli (flight) ve paletli (apron) trden olabilirler. Kayl
gtrcler dkme malzemelerin, hafif para-mallann; krekli gtrcler dkme malzemelerin ve paletli gt-
rcler ise daha ok ktle halinde tanan para-mallann gtrlmesinde kullanlrlar.
Hareketli gtrcler genellikle aadaki karakteristiklerde olurlar: 400 mm kay genilii iin uzunluk 5,
7,5, 10 m; 500 mm kay genilii iin 10, 15, 20 m; kay hzlan 0,3; 1; 1,6; 2,5 ve 4 m/s.
15 m uzunluundaki bir hareketli kayl gtrcnn genel grn ekil. 21 de verilmitir.
ekil. 21- Hareketli bir kayl gtrc
ekil. 21 de gsterilen gtrcnn 1 bumbas kebentlerden ve kaynakla yaplm olup gen kesitlidir.
Bylece, hafiflikle yksek rijitlii birletirmitir. Bumban st flan ykl kay eridini tayan ikili makara ta-
kmlarn tar. Tek-makarah alt avaralar ise yksz eridi taular. ki tane mafsall asi tayc (2 ve 3) st ula-
ryla bumbay taular ve alt ularyla 4 tekerlek dingilini tutarlar. Tekerlerler elik bandajldrlar ya da dayankl
lastiklerle donatlmlardr. 2 destei bumbaya sabit mafsall olarak balanmtr. 3 destei ise st ucundan bum-
bann alt flan boyunca kayabilir. Gtrcnn boaltna ucu, bir kol dndrlerek kaldrlr. Bu srada 3 destei
5 vinci yardunyla 2 desteine doru ekilir. Gtrc altuma birimi bir elektrik motoru, iki-basamakl bir re-
dktr ve bumban st ucunda iki kay eridi arasna yerletirilmi bir zincirli aktarma organndan meydana
gelir. Bumban alt ucunda 6 besleme teknesi ve bir vidal gerdirme dzenei vardr.
Hareketli gtrclerin bumba destei o ekilde dzenlenmelidir ki konsol blm, gtrcye yeterli bir bo-
yuna stabilite salamak zere, tekerleklerin nnde olsun (gtrcnn yd malzemenin iine gmlmesini
nlemek iin). Bylece, arlk merkezi nde olur ve gtrc hareket ettirilince bumbamn arka blm elle kal-
drldndan, bu durumu kolaylkla salar. Gtrcnn stabilile kontrol, kay alrken besleme durdurula-
rak, yani kayn n blm ykl ve alt blm boken yaplr. Bu koullar altnda gtrc, byk bir olaslk-
la, tekerlek zerinde terazilenir.
Hareketli gtrclerin tekerlekleri, baz durumlarda mafsall (swivelled) atallar iinde bulunurlar ve maki-
na boyuna hareket yaparken bunlar, eksene dikey olacak ekilde dndrlrler.
ekil. 22 hareketli ve tanabilir kayl gtrclerin baz kullanm yerlerini gstermektedir.
7-20
II I
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 22- T anabilir vehareketli
kayl gtrcler
ekil. 23- M afsalutekerlekli bir hareketli
gtrcnn deiik konumlar
zellikle ambarlarda almak zere tasarlanm (en ok kamyonlara para-mal yklemek iin) baz hafif tr
tanabilir ykleyiciler ekil. 23 de gsterilmitir. Bu ykleyicilerde kay genilii 350 mm, kay uzunluu
3,635 m, kaldrma ykseklii 1,8-2,4 m olup kay hz 0,25 m/s ye kadardr.
Hareketli paletli gtrcler para-mallan (balya, uval, kutu, kle, vb) tamakta kullanlrlar ve eimli ayn
birok gtrcden ya da birbirine bal blmlerden meydana gelmi olabilirler. Son durumda bunlara blmeli
gtrc (ekil. 24) denir. Ayrca bu gtrcler elektrik motorunu tayan bir yatay blm (ekil. 25a), motor-
suz ara dz ve eri blmleri (ekil. 24b) ve eimli dndrlen blmleri ierirler.
b) Gthic-Ykleyiciler
Kendiliinden yklenen bir gtrcnn iki ayr ilemi yapt sylenebilir: (1) yere, gverteye ya da plat-
form zerine ylm malzemeyi istif etmek ya da dzgnce sermek; (2) kamyon, demiryolu vagonu, ykleme
haznesi, bir baka gtrc ya da yn gibi bir baka alcya gtrmek. Ykn iletilmesi iin genellikle bir kal-
drma ilemi yaplr.
Besleyicinin alma ilkesine gre gtrc-ykleyiciler iki gruba ayrlrlar. Birinci grupta geni bir uygula-
ma alan olan srekli ve otomatik olarak alan ve makinay olduka dzgn bir biimde ykleyen trmkl ya da
kepeli besleyiciler bulunur, tkinci grupta ise, nceden belirlenmi bir evrime gre peryodik olarak alan bes-
leyicilerle donatlm gtrcler bulunur.
7-21
MALZEME LETM DZENEKLER
Srekli besleyiciler iine kreyici kollar, helezon gtrcler, kepeli ykselticiler, kepeli dner arklar, vb.
girer.
Bir kepe ya da kreyici, ykleyiciyi peryodik olarak besler.
Yk, besleyiciden bir gtrc yardmyla alnr. Bu bir kayl ya da krekli gtrc ya da kepeli ykselti-
ci olabilir. Baz durumlarda gtrc, kendiliinden-yklenen bir ykleyici olabilir ve bylece zel besleyicilere
gerek kalmaz.
Malzeme genellikle dnel bir kayl gtrc ya da dnel ykleme oluu tarafndan boaltlr.
Yukarda belirtildii gibi, gtrc-ykleyiciler tekerlekler (daha seyrek olarak bir ekici zerinde) ya da tr-
tllar zerinde hareket ederler. Bazan da bir d kuvvet etkisi altnda kzaklar zerinde hareket ederler.
Ayr paralarnn amacna gre bir ykleyici aadaki drt ana blm ayrlr: (1) yk toplayan ya da kep-
eleyen besleme blm; (2) gtrme (iletim) blm, yani gtrc; (3) boaltma blm ve (4) altrma (tah-
rik) blm.
A
ekil. 24- Para inallarn gemiden ambara hareketli ve blmeli bir paletli gtrcyle tanmas
Gtrc-ykleyiciler, bklebilir bir kablo yardmyla akm alman bir elektrik motoruyla ya da dorudan
doruya aktarma organna ya da elektrik motorlarm besleyen bir dinamoya balanan bir ilen yanmal motorla
altrlrlar.
Makinann iletme sreleri -ykn toplanmas ya ela kepelenmesi, iletimi ve boaltlmas, makinann hare-
keli (bazan ayr paralarnn dndrlmesi)- bazan dilili tek bir altrma grubuyla, bazan ayr altrma birim-
leriyle, hazan da her ikisinin bir birleimiyle baarlr. Modern eilim, her blmn bamsz bir altrma bili-
miyle donatlmas dorultusundadr.
Kesikli alan Gtrcler
Motorlu Kepeler
Dkme malzemeleri kepeleyen ve ykleyen bir tek kepeli motorlu kepe, kesikli alan bir ykleyicidir
(ekil. 26).
7-22
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 25- H areketli ve blmeli bir paletli gtrcnn yatay blmleri a) motorlu, b) motorsuz
Byk boyutlu kepe, dolu gvdeli bir dkm asiye balanm ve trtll ekicinin zincir dilisinin bulundu-
u blmdeki iki yannda mafsallanmtr. Ykleyici, kepesi indirilmi durumda ynn iine girer (yn
keser). Bundan sonra hidrolik kaldnclar ve mafsal sistemi yardmyla kepe kaldnhr ve bu srada doldurulur.
Kepe, ykleyici zerinde bir yay izer ve yk br tarafa boaltr (ekil. 27).
ekil. 26- T rtllar zerindeki motorlu kepe
Makina, ksa uzaklklarda oranla hzl hareket eder ve malzemeyi yndan alarak boaltma noktasna gtrr.
Malzeme ara iletimlerle uzaa gtrlr ve bir iletim gtrcs kullanlmaz. Motorlu kepeler, yn yava
yava azald ve malzemenin ykleme ve boaltma noktalar arasndaki uzaklk deitii iin. demiryolu vagon-
larm yklemekte baaryla kullanlrlar.
7-23
MALZEME LETM DZENEKLER
(a)
(b)
fr)
ekil. 27- M otorlu kepenin almas
ekil. 28- T ekerlekli traktre bindirilmi motorlu kepe
Tekerlekli traktr zerine bindirilmi bir motorlu kepe, kepeyi kaldrmak iin bir hidrolik dzenekle dona-
tlmtr (ekil. 28). Bu makinada balca zellik, kepenin byk hir ykseklie kaldrlmas ve ykleme ile bo-
altmann ayn tarafa yaplabilmesidir. Kepe hacmi genellikle 1,15 m
3
e kadardr.
Tnel kazlarnda ve maden ama ileriyle ilgili yeralt yklemelerinde eitli trlerdeki kk-boyutlu mo-
torlu kepeler geni apta kullanlrlar.
Motorsuz Kaldrma Arabalar
Kendiliinden hareketli olmayan kaldrma arabalarna rnek olarak paralan kaldrarak torna, pres ve dier
ileme tezgahlarna veren ya da ambarlarda ktle halinde tanan para-mallan ykleyen, istif eden drt tekerlekli
7-24
MALZEME LETM DZENEKLER
el arabasna bindirilmi bir ykselticiyi gsterebiliriz (Alt blm S e baknz).
Motorlu Kald rma Arabalar
B u tr arabalarn en ok kullanlan kaldrma -ksa yola gtrme- ykleme iini yapan atal kaldrmal araba
(fork lift) dir. K onu A lt B lmS de zetlenmitir. ekil. 29 da bu tre bir rnek gsterilmitir.
ekil. 29- ten yanmal motorlu bir atal-kaldrmal araba
7. Y K L E M E VE B OA L T M A D ZE N E K L E R
Malzeme tama makinalaryla birlikte kullanlan yardmc donatm unlar ierir: Ykleme hazneleri; da-
tm ve ynlendirme oluklar (stler) ve borular ile dkme yklerde rlk ya da hacim, para mallarda ise say
esasna dayal olarak tanan yklerin miktarn lmeye ve harman (paal) yapmaya yarayan dzenekler. Ykle-
me haznelerinin mekanik donatm kapaklar ile besleyicilerden meydana gelir.
Ykleme H azneleri (B unkerler) ve M ekanik D onatm
1. Ykleme Hazneleri (Hoppers)
Ykleme hazneleri (bunker, silo vb. gibi eitli adlarla da anlrlar) dkme malzemeden belli bir miktarn,
sonraki ykleme ilemi iin geici olarak depolayan byk kaplardr.
Malzemelerin ara iletimini salayan ve malzeme akn dzenleyen kk kapasiteli haznelere honi de denir.
Dkme mallar haznelere deiik trdeki gtrme makinalanndan, arabalardan, demiryolu vagonlanndan ve
motorlu arabalardan (lorilerden) ya da dorudan doruya retimi yapan makinalardan yklenirler.
Ykleme hazneleri genellikle dip taraflardaki kapaklardan eitli gtrme makinalarna (gtrcler, yksek
gtrcler ve tekerlekli tama aralan) ya da ileme makinalanna (kantnclar, deirmenler, snflandrma ma-
kinalar, briket presleri, kire frnlan, kimyasal sre birimleri, kazan klhanlar, vb.) mal boaltrlar. Baz du-
rumlarda hazneler, kskal vinler (clamshell) gibi zel aralarla tepeden boaltlrlar.
7-25
MALZEME LETM DZENEKLER
retim ve tama evriminde i gren ara depolama hazneleri, eitli bamsz tama ve ileme donatmnn
almasn mmkn olduu kadar birbirine az baml duruma getirirler. Deiik peryodlarla alan, yani ayn
vardiya iinde ya da deiik saydaki vardiya boyunca alma sureleri farkl olan birbirine karlkl bal maki-
nalann; ya da baz dzenlerin srekli (rnein, gtrcler, haval ya da hidrolik tama donanmlan), bazlannn
ise kesikli olarak alt ve byk ya da kk parti (batch) malzemeyi alan ya da veren dier gtrclerin bu-
lunduu durumlarda (ray zerinde hareket eden ya da tekerlekli tama donatm) ara depolama zorunlu olur. Ba-
msz makinalarn alt basamak ve onlarn verimi, sistemdeki haznelerin hacmini ve konumunu belirler.
Makinlarn genel iletme dzeninden sapmas ne kadar byk ve birim zamana karlk olan retim kapasite-
leri ne kadar yksek olursa, haznelerin gerekli hacmi de o kadar byk olur.
0 B s sa-OLt
ekil. 30- Hazne hacmini belirlemek iin kullanlan grafik
Yukardaki durumu aklamak iin bir rnek verelim: Hazneye 8 saatlik vardiya boyunca 4 defada, yani saat 0
dan balayarak her 2 saatte bir kez. 100 ton malzemenin yklendiini (ekil. 30 da basamakl O A izgisi) ve saat
1 den balayarak srekli biimde boaltldn (BC eimli izgisi) varsayalm. Bu durumda, bu iki izgi arasn-
daki en uzun RD ordinat en az (minimum) hazne kapasitesini belirler; hazne hacmi 150 ton olacaktr. Taral ala-
nn ordinatlar, tm vardiya boyunca hazneye yklenen toplam malzeme miktarn verir.
Birka tipik hazne biimi ekil. 31 de verilmitir. Bir hazne, genellikle dey duvarl prizma ya da silindir bi-
iminde bir st blm ile bir ya da daha ok sayda k azna doru daralan alt blmden meydana gelir. Alt
blm bir kesik piramit, koni ya da kama (prizmatik ya da parabolik) biimde olabilir. Hazne olduka s ise st-
teki prizmatik ya da silindirik blm bulunmayabilir.
ekil. 31- Tipik hazne biimleri
a- K armahazneler; 1) prizmave kesikpiramit; 2) silindir ve kesikkoni; 3) prizmave kesikkama; 4) prizma ve kesik
parabolik kama; b- N ormal tekneler 5) kesik piramit; 6) kesik koni; 7) kesik kama; 8) parabolik kesik kama
7-26
MALZEME LETM DZENEKLER
Hazne Kapaklar : Hazne kapaklan, haznelerin k deliklerini ap kapamaya ve boaltlan dkme malze-
menin akn ayarlamaya yararlar.
Hazne kapaklar elle, elektrik motoruyla mekanik olarak ya da bir hava silindiriyle hareket ettirilebilirler. B u
sonuncusu daha basit bir tasann olup kontrol kolaydr. Btn trlerde uzaktan kumanda mmkndr. Uzaktan
kumanda, zellikle elle kumandann byk abay gerektirdii byk ve ar paral malzemeler iin yaplan
byk boyutlu kapaklarda istenir.
Kapakl boaltma deliinin boyutlar, dkme malzemenin para boyutuna, akclk derecesine ve jstenert ile-
tim kapasitesine baldr. Aada verilen amprik forml kare kesitli k deliinin en kk kenar lsn be-
lirlemekte kullanlr.
b = k (80 + u'
maks
) tgcp mm
Burada,
k = ampirik katsay (snflandrlm dkme malzeme iin k = 2,6 ve snflandrlmam dkme malzeme iin
2,4)
a
'maks
= cn
byk parann ls, mm
(p = stalik ev as.
Eer boaltma delii dayiresel ise ap yukarda belirlenen b deerinden kk olmamalda", dik drtgen ise
kk kenar 0,75 - 1,5 b den kk olmamaldr.
Deney byk paral malzemeler iin, bir karesel boaltma deliinde bir kenarn a'
malcs
lsnn 4-5 katn-
dan kk olmamas gerektiini gstermekledir. Ayn zamanda boaltma delii kapak boyutlarn kk tutmak
ve ok miktarda malzemenin birden boalmasn nlemek iin, fazla byk lde de olmamaldr. Ar kapakla-
rn tanmas gtr.
alma ilkelerine gre hazne kapaklan ana gruba ayrlrlar: (1) srgl kapaklar; (2) oluklu kapaklar ve
(3) dnel kapaklar.
Basit bir srgl kapak, yuvas iinde kayan bir dz kapaktr (ekil. 32a ve b). Elle alan bir kremayer ya
da mafsal dzeneiyle kumanda edilir, az yer kaplar ve basittir. Bu tr kapaklarn bir dizi sakncas vardr: yuva-
lardaki diren kapa altrmay gletirir, kapak kapal iken malzeme paralan kama etkisi yaparak skrlar.
Bu nedenlerle basit srgl kapaklar balca kk-paral ve kolay akl malzemeler iin ve kapan sk sk a-
lp kapanmad durumlarda kullanlrlar.
Paletli ya da trtll-kay kapak (ekil. 32c). srgl kapan bir almadr. Bu, kauuklu sonsuz bir gtr-
c kay olup bir taraf boaltma deliinin (A noktas) ve kk yarapl iki kasnak ile avara makaral bir hare-
ketli asinin kenarna balanmtr. asi bir yana ya da dier yana hareket ettiine gre, kay makara zerinde
gider ve kapa aar ya da kapar. Malzeme zerinde kayn kayma srtnmesi yoktur.
Oluklu kapak (ekil. 32d), boaltma deliine menteeli olarak balanm bir oluktan meydana gelir. Oluk al-
altld zaman, malzemeyi boaltma deliinden dar doru ynlendirir, ykseltildiinde ise ak keser. Oluklu
kapaklar, malzeme aknn ayarlanmasn salayarak skmay nlerler. Ancak, bunlarn byk ykseklii
nemli bir sakncadr.
7-27
m
MALZEME LETM DZENEKLER
Dnel (pivoted) kapak (ekil. 32 e-i) silindirik bir (a) yzeyine sahip olup alp kapanrken yatay ekseni ev-
resinde dner. Srgl kapaklarla karlatrldnda, dnme eksenindeki srtnme ihmal edilirse, yuvalardaki
srtnmenin ortadan kalkm olmas stnl vardr. Bu nedenle, srgl kapaklara gre daha kk kuvvetle
alp kapanrlar. Yatay k (boaltma) delikleri iin tek paral (ekil. 32 e) ya da ortadan alan iki paral
(ekil. 32 f) olabilirler. Eimli boaltma deliklerine takldktan zaman (ekil. 32 g ve h), kapak yukar ya da
aa doru alabilir. lk trde (ekil. 32 g) malzeme ak kapan yukar doru kalkma miktar ile ayarlanr. Bu
tasarmn bir sakncas malzeme paralarnn kapak kapatlrken kama biiminde skabilmeleridir. kinci tr ka-
pakta (ekil. 32 h) yukardaki saknca yoktur. Ancak, kapan tam almam durumu bir engel meydana getirdi-
inden, malzeme ak ayarlanamaz.
Byk-parah malzemeler iin bir ikili dnel kapak (ekil. 32 i) kullanlabilir. Bu, skmay nler ve malze-
me akn ayarlamay mmkn klar. Kapak akken, alt dilim tam alr ve malzeme ak st dilimin yukar
doru kalkma miktaryla ayarlanr. Kapa kapatmak iin st dilim ksmen aa indirilir ve bu srada, boaltma
deliinden fazla malzeme akn nleyen bir engel grevi yapmak zere, alt dilim yukan kalkar.
Parmakh-kapak (ekil. 32 j), dnel kapan bir almadr. Bu kapak, eilmi ve ular sivriltilmi ar u-
buklardan (parmaklar) meydana gelir. Parmaklardan herbiri bir zincirle asldr. Azaltldklar zaman parmaklar
akan malzemenin iine kolayca girerler. Ak engeller, sonra da keserler. Yukan doru kalk hareketi bir hava
silindiri yardmyla olur. nce malzemenin iinde en derine girmi olan parmak, sonra geriye kalanlarn hepsi
birden.
ekil. 32- H azne kapaklar
a- yataysrglkapak; b- deysrglkapak; c- trtll kay kapak; d- oluklukapak; e- dnel kapak; f- ift-dne] kapak
g- yukandoru alaneik dnel kapak; h- aa doru alaneik dnel kapak; i- ikili dnel kapak; j- parmakl kapak.
3. Besleyiciler: Kapaklar genellikle dkme malzemenin partiler halinde kamyonlara, yer dzeyindeki ya da
yksekteki arabalara, vb. boaltlmasnayararlar. Malzemenin srekli ve dzgn biimde gtrclere ya da s-
rekli alan sre (process) donatmna yklenmesi gerektii zaman motorlu besleyiciler kullanlr.
Besleyiciler, bir ykleme haznesinin boaltma aznn yaknna yerletirilen ve hazneyi boaltmaya yanyan
mekanik dzeneklerdir. Boaltma yar yanya arlkla ve srklemeyle olur. Besleyiciler malzeme akn kapak-
lardan daha iyi ayarlarlar. Ak ya kapak durumlarn deitirerek, yani k kesitini kltp byterek ya da
ykleme elemannn alma hzn deitirerek (dnme ya da teleme hareketinin hz, titreimlerin frekans ve
genlii, vb.) ayarlanr. Bu ilem, basamakl ya da sonsuz deiken hz deitirgeleriyle, deigen-hzh elektrik
motorlaryla, vb. yaplr.
Elektrik enerjisi kesildii ya da motor durduu zaman malzemenin arlkla ak durur ve bu durumda besle-
yici bir kapak grevi yapar.
7-28
MALZEME LETM DZENEKLER
Eer hazne, srayla alan birok boaltma deliine sahipse, besleyiciler bazan arabayla tanan trden yap-
lrlar ve bir ktan dierine gtrlrler. Yarkl hazneler iin kullanlan zel besleyiciler (boaltclar) daima
hareketli trdendirler ve hazne boyunca belli bir alanda i grrler.
Endstride eitli trden besleyiciler kullanlr. Besleyici tr balca malzeme zelliklerine gre seilir:
para-boyutu, akclk, zgl arlk ve bir de istenen kapasite, hazne biimi, vb.
Kayl, paletli, helezon ve titreimli gibi baz besleyici trleri (ekil. 33), ayn addaki gtrclerin almak-
lardr. Gtrclere oranla daha ksa, daha byk yk basnlarna kar olduklarndan daha dayankl (k deli-
i zerindeki yk stunu besleyiciye biner) yaplrlar. Gtrc trndeki besleyiciler, boaltma kab hazneden
uzakta ise, uzun yaplabilirler.
Tablal ve zincirli trden besleyiciler ekil. 34 de gsterilmitir. Malzeme tama makinalan arasnda bunla-
rn prototipleri yoktur ve malzemenin, tekne kndan dorudan doruya alcya boaltlmas iin kullanlrlar.
Bir kayl besleyici yatay (ekil. 33 a) ya da eimli (ekil. 33b) olabilir. Kayl besleyicileri normal kayl
gtrclerden ayran zellikler unlardr: alma eridi sabit bir hareket yolu zerinde ya da daha sk bir maka-
ra yata (adm 0,25-0,3 m) zerinde gider; alt eritte avara makaralar yoktur; besleyici sabit eteklere sahiptir;
malzeme tekne azn yava terkettii ve kay zerinde olduka kaln bir tabaka oluturduu iin, kay hz d-
ktr (0,1-0,3 m/s). Kayl besleyiciler en ok taneli ve kuk-paral ve daha seyrek olarak da orta-paral mal-
zemeler iin kullanlr. Bir ak-kontrol vanas kapasiteyi ayarlar. Hzl kay eskimesini nlemek iin besleme
d (st) malzemenin kay zerindeki aktif basncn azaltacak biimde yaplr.
Paletli besleyiciler (ekil. 33c) de kayl besleyicilerde olduu gibi, yatay ya da eimli olabilirler. Bir paletli
besleyicinin eim as kayl besleyicininkinden daha byktr. Paletli besleyicilerde makaralar hareketli ya da
sabit olabilirler. Sonuncu durumda makaralar eit olmayan aralklarla yerletirilirler: hazne knn altna rastla-
yan alanda kk adm (burada palet aktif yk basncna kardr) ve dier blmlerde daha byk adm.
Paletli gtrcler ounlukla ar ve byk-parah malzemelerin ve ayrca orta-paral malzemelerin tan-
masnda kullanlrlar. Pekitirilmi bir hareket yoluna sahip zel tasarml paletli gtrcler ok byk paralar
(rnein eneli konkasrlere yklenen ta ya da cevher) malzemeler iin kullanlrlar. Normal paletli besleyiciler
geldii gibi (tuvenan) ve snflandrlm kmr, kire ta, cevher, vb. iin kullanlrlar.
Kullanlan paletin tr malzemenin yapsna gre dz ya da zgaral, sabit ya da hareketli etekli (ar tip) ola-
bilir.
Palet hz genellikle 0,05-0,25 m/s arasndadr. Dk hzlar, dk kapasiteler ve bu tr malzemeler iin
tekne boaltma delii byk ve palet zerinen binen yk stunu ar olduundan ar, byk-paral malzemeler
iin kullanlr.
Paletli besleyiciler kuvvetli yapda olup palet zerindeki yksek basnlara iin verirler (byk-boyutlu bo-
altma delikleri iin nemli). Ar yk koullar iin gvenilir besleyicilerdir ve malzemeyi dzgn bir akla bo-
altrlar. Sakncalar ise olduka karmak olan tasarmlar ve yksek maliyete neden olan byk arlklardr.
Kayl ve paletli besleyicilerin tama kapasitesi ve gerekli g, ayn trdeki gtrclere benzer yolla he-
saplanr. Ancak, yukarda saylan zellikler dikkate alnmaldr.
7-29
il A
MALZEME LETM DZENEKLER
l " t A -A A A -A. I . ,
, l i
('i)
TT
g$) -~^~
P
"ilt.'- '<
7-30
ekil. 33- Gtrc tr besleyiciler
a) yatay kaypl; b) eimli kayl; c) paletli; (I ) helezon; e) yataysalnl;
1') eimli salnl; g) elektromanyetik salml-titreimli
MALZEME D .ETM DZENEKLER
Bir helezon (vidal) besleyici (ekil. 33d), bir buru ierisinde srekli bir vidadr. Vida mili. burunun iki ucuna
(darda) yerletirilmi yataklar zerinde dner.
Helezon besleyiciler krlma tehlikesi olmayan, pudra, taneli ve kk-paral dkme malzemeler iin kulla-
nlrlar. Bir ak kontrol supab kapasiteyi ayarlar.
Vidann adm genellikle helezon gtrclerinkiden kk ve vida bazan ift azldr. Vida ap hesapla-
nrken hazne ykleme verimi 0,8-0,9 alnr. Yksek verim ara yatak olmamasndan ileri gelir.
(a)
ekil. 34- liesleyicikr
Bir salnnd besleyicide sabit yan etekli yatay (ekil. 33e) ya da hafif eimli (ekil. 33 f) bir tabla bulunur.
Tabla genel olarak sabit makaralar zerindedir ya da ubuklardan asldr. Tabla, bir krank dzenei yardmyla
gidi-geli hareketi yapar.
Sahnml besleyicinin ama ilkesi bir sahnnl gtrcden biraz ayrlr. Tabla ileri gittii zaman (ekil.
33 f ve e ye baknz), malzeme srtnmeyle iletilir ve bir miktar malzeme, hazneden, boaltma deliinin altnda
meydana gelen serbest hacmi doldurur. Tabla geriye hareket ettiinde, boaltma oluunun arka duvar malzeme-
nin tablay izlemesini nler ve bu nedenle, tablann n kenar zerinden taar.
Bir salnml besleyicinin kapasitesi
Q = 60 Bhsn yy kN/sa di\
Burada,
B = etekler arasndaki uzaklk (besleyici tablasnn etkin genilii), in;
h = ak-kontrol supabnn alt kenar ile tabla yzeyi arasndaki uzaklk (yzeye dikey
normal boyunca), m:
s = tabla sroku, m (genellikle 0.05-0,175 in);
n = dakikada slrok says (genellikle 20-60);
y = salnml glrclerdeki ykleme verimine benzer dzeltme katsays (genellikle.
V = 0.65-0.70)
y = malzemenin yma arl. kN/m
3
Salnunl besleyiciler orta ve kk para-boyullu malzemeler iin kullanlrlar. Byk-paral malzemeli.
1
'
iin kullanlan besleyiciler ise yksek dayanml olarak tasarlanrlar. Besleyicinin kapasitesi bir ak-kontrol \.
na ile ya da hzn deitirerek ayarlanr. Basil tasarn ve dk ilk yalnn maliyeti, salnml besleyiciyi ^k
kullanlan bir besleme dzenei yapmtr.
Titreimli besleyici (33 g) titreimli yrcniin bir almaM olup. alna ilkesi lrcy andrr. P;
bir resini genlii (genellikle 1-3 ni w \ '.: .c!. ,.v.^,, ;. i'i. .-Ui'la lvkas ( M KM) l/dak \a kadar), ulu.
1
-;.,
MALZEME LETM DZENEKLER
besleyiciler iin ayrdedici zelliklerdir. Oluk ubuklardan aslmtr ve yayl ubuklarla desteklenir. Bir elektrik
motoruyla ya da elektromagnetle altnlu'. Titreimli besleyiciler tercihan kk-paral ve daha seyrek olarak
da orta-paral malzemeler iin kullanlrlar.
Tablal besleyici (ekil. 34a), motorla alan dner bir tabla ile onun stne asl duran teleskopik bir ouktan
meydana gelir. Oluk, dayiresel tekne k deliinin altnda asldr ve tabla yzeyine dokunmaz. Bir symc, ka-
yl gtrclerdeki pullua (datc) benzer biimde, tablann zerine den malzemeyi syrr.
Oluun ve sayncnn durumlarn ayalyarak besleyici kapasitesini, geni bir yelpaze iinde, duyarl olarak
kontrol etmek mmkndr. Ayrca, bu besleyiciler helezon besleyicilerde olduu gibi, malzemeyi sktrmazlar.
Tablal besleyiciler en ok pudra, kk ve orla-pural malzemeler iin kullanlrlar.
Besleyicinin kapasitesi aadaki denklemden hesaplanl'. Burada, F = gtrlen tabakann alan ve v = bu ta-
bakann arlk merkezinin hz. Malzemenin ev asnn 45, sycnn olua kadar vardn ve yank yksekli-
inin h(m) olduunu varsayalm. Bu durumda malzeme akmnn kesiti
M
ve akmn arlk merkezinin yarap
Burada, D = oluk i apdr.
Buradan kapasite
) =
J2
+
JL
o

u r
.
2 3
60
= 100h
2
(D + l/3h)nY kN/sa olur.
Tabla, malzemeyi santifj kuvvet etkisiyle tabladan frlatmaya yetmeyecek bir n(d/dak) hzyla dner. Bu, u
durumda olur:
Burada,
(
)
g 30
p = parack arl,
R = tabla yarap,
f = paracklarn tabla zerindeki srtnme katsays.
Buradan, n < 30 -1/ d/dak elde edilir.
V R
Dler (Stler)
1. Besleme Dlen ve Borular
Eik besleme dlen ve borular bir yk alkla-gtrme makinalarna, hazne blmlerine, sre donan-
mna, vb. boaltr. Dlerin ve borularn eim as, malzemenin kendi arlyla ve engelsiz akn salamaya
yeterli byklkte olmal; ancak, biiminde yuvarlanmasna izin vermeyecek snrn iinde kalmaldr.
Eer G arlndaki bir yk aa doru eimli ve uzunluu 1, ykseklii h olan bir dde f srtnme katsa-
ys ile kayyorsa ve eim as P (l = Isifi), ykn ilk hz Vj, son hz v
s
ise, ykn arlk kuvvetinin yapt
Gh ii, srtnme kuvvetinin ii ile kinetik enerjideki art toplamna eittir.
Gh = GlfcosP +
G(v? - v?)
tsP=-
2ghf
2gh + v? - vj
lk hz verilmi ve son hz belirlenmi ise (genellikle 1,5-2 m/s yi gememek zere), gerekli P eim as he-
saplanr. v
(
= v
s
, yani hareket dzgn ise tgP = f olur.
7-32
I.J21
MALZEME LETM DZENEKLER
Dler eimli oluklar biiminde ve dikdrtgen ya da dayiresel kesitli olarak yaplrlar ve andrc malzeme-
leri tamak zere tasarlanmlarsa elik, dkme demir ya da dayankl cam tulas ile kaplanrlar.
Tozlu malzemeler iin kullanhan bir d dayiresel ya da dikdrtgen kesitli bir boru biimindedir.
Tek bir dner (swinging) borudan (ekil. 35 a) ya da birbirine mafsall iki dner borudan (ekil. 35 b) oluan
byle bir dzenek malzemeyi bir dayire emberi zerindeki istenen noktaya databilir. Dayiresel datm alan-
nn minimum yarap, iki borunun yaraplar farkna; maksimum yarap ise iki borunun yaraplar toplamna
eittir. ember iindeki herhangi bir noktaya mal verebilmek iin, iki borunun eit yanapl olmas zorunludur.
ekil. 35- D ner boruludler
2. Basamakl ve Helisel (Salyangoz) Dler
Basamakl ve helisel (ekil. 36). arlkla inen dey ykleri azaltmakta kullanlrlar. Ykn ini hzn ya-
valatr ve aaya bir arpma eklinde inmesini nlerler. Dkme malzemeler iin kullanlan bir basamakl d
(ekil. 36 a) kare kesitli dey bir borudur. Bu borunun iinde artmal olarak yerletirilmi kk raflar vardr.
Malzeme raftan geerek, dmeden, aaya iner. Raflar rten malzeme tabakas onlar hzl anmaya kar
korur.
ekil. 36- B asamakl ve helisel dUier
7-33
ekil. 37- K rlganmalzemeler iinbasamakl d ekil. 38- K rlganmalzemeler iinhelisel d ekil. 39- B ir boruiindeki helisel d
MALZEME LETM DZENEKLER
Krlgan bir yk (ta kmr, linyit, kmr briketi) byk bir ykseklikten aa inecekse (rnein, bir hazne
iinde), malzemeyi ufalanmaktan korumak iin zel dzenekler kullanlr. Bunlar, lastik diyaframlardan blmeler
ya da helisel dler (ekil. 37 ve 38) olabilir.
Bir helisel dde aa doru inen dkme ya da birim yk (ekil. 36b ye baknz), helis yzeyi zerinde
kayar ve en aa dzece arpmasz iner. Bir helisel d, dey bir stuna tutturulmu ya da ubuklara aslm,
bazan da byk apl bir dey boruya sarlm (ekil. 37) bir helisel oluktur.
Ana dorunun biimine gre d, dikdrtgen, dayire ya da oval kesitli olabilir. Helisel dlerin bir zellii,
bunlarn yk hzn otomatik olarak belli snrlar iinde tutmalardr.
3. tletim Kzaklar (Transfer Slides)
letim kzaklar balca, dayiresel kesitli birim ykleri, arlkla ve aa doru eimde yuvarlamakta kullan-
lrlar. Bir iletim kza, hemen hemen daima, asi zerine balanm yuvarlak ya da profil demirden iki klavuz
yataktan oluur.
Ykn yanlara kamasn ya da dmesini nlemek iin, iletim kzaklarnda kntlar ya da V biiminde ta-
ma yataklar olmaldr. Kzan dorusal ve erisel blmleri olabilir. Erisel blmler, ykn dmesini nle-
mek iin, yeteri kadar byk erilik yarapnda olmaldrlar.
Baz durumlarda (zellikle yuvarlak olmayan ykler iin) yk, bir tayc zerindedir.
Dzgn bir hzla yuvarlanan bir yk iin w' diren katsays p" eim asnn tanjantna eittir.
g
p
D
Eer yuvarlanma srtnme katsays k = 0,05 cm, ykn ap D = 20 mm ve kntlardaki ek srtnme diren-
cini hesaba katan C katsays C = 2 ise w' = tgP = 0,01 olur. Yani, kzak gradyan, kzak boyunca 1 cm/m olur.
Basit tasarm ve dk maliyetleri nedeniyle, iletim kzaklar, dnel biimdeki mallar reten retim hatlarn-
da byk lde kullanlrlar.
Gtrc kantarlar, bir kayl gtrcnn dorusal ya da eimli bir blmne yerletirilirler ve kay ze-
rinde srekli olarak giden yk tartmak ve kaydetmek amacyla kullanlr. Gtrc kantarlar (ekil. 41) ana
blmden meydana gelirler: bir yanyla bir bak azna, dier yanyla ubukla aslm tartm dzeneine oturan
iki tartm makaral 1 tablas: bir tama stunu zerine yerletirilmi kapal bir kap iinde bulunan 2 tartma ve
kayt dzenei; alt kay eridi tarafndan dndrlen bir kasnaktan oluan 3 altrma birimi.
Bir gtrc kantarnn dili emas ekil 42 de verilmitir. altrma kasnandan alnan dnme hareketi 1
zincirli ve 2,3 ve 4 dili aktarma organlaryla ekseni evresinde dnen 5 srtnme arkna, oradan da onun evir-
dii 6 srtnme makarasna iletilir. Ayn zamanda 2 tekerleklerinden birisi, dnne hareketini, gvdesine 9 ve 10
planet dililerinin 8 mili yalanlandrlm olan 7 dili arkna iletir. Bu planet dilileri, 7 arkyla e eksenli olan
11 ve 12 dili arklaryla kavrama durumundadrlar.
Tart makaral tabla 13 ubuu ve 14, 15, 16 denge ubuklar yardmyla, tartma dzeneine balanmtr. Bu
ubuklar, tart makaral tabla ile onun zerindeki ykn 17 denge ubuu zerinde meydana getirdikleri kuvveti
azaltrlar. Ayarl 18 kar arl kay zerindeki yk basncn dengeler. Dey 17 denge ubuu, kendisiyle
birlikte yer deitiren 19 kar arln tar. Kay zerinde giden yk, istenenden farkl olduu, yani denge u
buunun ayarlanm bulunduu miktardan sapt zaman, denge ubuu bir yana ya da br yana eilir ve 20 u-
buu aracyla 6 makarasn 5 arknn evresine doru srer (gtrc yk artyor) ya da merkeze doru eker
(yk azalyor).
Birinci durumda 6 makarasnn hz artacak, ikincisinde azalacaktr. 6 makaras, 21 teleskopik miliyle
gne dilisine baldr. Bu sonuncusu da 9 planet dilisiyle kavrama durumundadr. Bu dilinin asal hz.
arknn asal hzyla orantl olarak artar ve azalr.
9 arkyla ortak bir mile kamalanm olan 10 planet diisinin asal hz, 12 arknnkiyle edeer ' . .
artar ve azalr. 12 ark 22 sayacn altrr.
Yukardaki aklamalardan gryoruz ki, saya milinin asal hz. (1) kayn v hzyla orantl olan 7 ;.-.
nn hzndaki artla, (2) kay zerindeki 9 hareketli ykyle orantl olan 6 makarasnn hzndaki artla or.
olarak artar. Bylece, saya qv arpmn, yani gtrcnn yk kapasitesini kaydeder.
MALZEME LETM DZENEKLER
4
(b)
ekil. 40- letimK zaklar
Yukardakilere ek olarak 7 denge ubuunun durumu, verilen herhangi bir anda, kay zerinde giden yk
gsterir (ekil. 43 e baknz).
Tartma ve kayt dzeneklerine ek olarak, gtrc kantarlar, ayrca 6 makarasna bal 23 taycsndan
meydana gelen iaret dzenekleriyle de donatlrlar. Makara, snr durumlarndan birisine gittii zaman tayc
24 ve 25 kontaktianm kapatr. Bunlardan birisi kay zerinde izin verilebilir en yksek yke br ise bu hare-
ketli ykn debilecei en dk miktara karlktr. Kantarn bu durumlar kontrol elemanlarn harekete gei-
rir.
Gtrc kantarlarnn duyarlk derecesi, tam ykle yarm yk arasnda % 1 dir.
Yukarda tanmlanan kantarlara, alma ilkelerine uygun olarak mekanik ad verilebilir.
Elektrikli gtrc kantarlar gittike artan bir uygulama alan bulmaktadrlar. Bunlarn tasannu basit olup
boyutlan kktr. Aynca, mekanik trle karlanldnda, elektrik akm yardmyla okumay uzaa iletme
stnlne de sahiptirler.
7-36
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 41- B ir gtrc kantarnndonanmemas
Elektrikli kantarlar, kay tarafndan gtrlen hareketli yk ve o andaki kay hzn da kaydederler. Ayn
zamanda, bu iki deerin arpmm, yani gtrcnn yk kapasitesini gsterirler.
Malzemenin giden arl (running vveight), denge ubuu olarak alan ve verilen bir anda, zerlerine
gelen kay dilimindeki malzeme basncn alan hareketli avaralarla llr. Bu basn, u duyarl elemandan
birisiyle llr: manyetik-elastik, endktif ya da ekme (tensometrik) esasl.
Manyetik-elastik duyarl eleman, belli ferro-manyetik malzemelerin basma ya da ekme etkisi altnda, man-
yetik ve geirgenlik zelliklerini deitirmeleri ilkesine gre alr. Buna dayanarak arlk, elektrik sisteminin
direnci llerek hesaplanr.
ekil. 42- Gtrc kantarlarnndili emas
7-37
-K rs i
M A L ZE M E L E T M D ZE N E K L E R
E ndksiyon yntemi, iki manyetik bobin arasnakonmu bir elikekirdein (tart avarasnn etkisiyle) hare-
ket etmesi esasma dayanr. ekirdek hareket ettike bu bobinlerin endktif direnci deiir ve bu deiimin l-
s, avara zerine etkiyen deykuvveti, yani ykn arln verir.
ekme (tensometrik) yntemi, ykaltndaki bir elemann ekil deitirmesinin (deformasyon) lmesas-
nadayanr. D uyarl eleman (sensingelement) yaltlm bir konstantan tel olupekil deiimini elektrikdirencin-
deki deimeye evirir.
ekil.43 de ykn endktif bir duyarl elemanla nasl tartld grlyor. ki tane 2 yaprak yayna balanm
bulunan 1 avaras kantann denge ubuu olarakalr ve gtrlen malzeme ile kayn arln alr. Yaylarn
sehimindeki bir deime bunlann 3 ekirdeinin bobinlerine gre olan durumunu deitirir ve sistemin 4 l
aletiyle llenendksiyonunda birdeime meydanagetirir.
Yukarda tantlan her U durumdakay hz, alt kay eridiyle iyi bir deme (temas) salyan zel bir maka-
ra aracyla llr. M akarakay tarafndankaymasz olarakve kay hzylaorantl bir asal hzdadndrlr.
M akarann dnme hareketi bir doru akmhz lerine (takometre) iletilir. H z lerin ular arasndaki geri-
lim, makarann devir saysyla ve dolaysylakay hzylaorantldr.
K antara ilikin okumalar, kayn elle yadaotomatik ayan iin fikir verir.
ekil. 43- B ir Gtrc zerinde giden hareketli ykn bir elektrik-endktif
kantarlatartlmasn gsterenema
1-tart avaras; 2-yaprakyaylar; 3-elikekirdek; 4-lmealeti.
MALZEME LETM DZENEKLER
ekil. 44- Haval hacmsal tumbal kantar
a- ykleme durumu; b- ara durum; c- boaltma durumu
Tumbal kantarlar (batchers) dner hcreli tamburlar, planccrli dzenekler, karlkl doldurulup boaltlan
kalibre edilmi kaplar olabilir. Saylan son tr, en ok kullanlandr. ekil. 44, bir dkmhanenin kum hazrlama
blmndeki kartncda kullanlan byle bir dzenei gstermektedir. Devirmeli iki kap, hacmsal miktar
lme (batching) iin kullanlmaktadr. Kaplar, sabit bir noktadan aslm iki hava silindiri tarafndan devrilir.
ekil. 45. bir otomatik beton santralnn otomatik tumbal kantarn gstermektedir. Kantar, kantar ubukla-
rndan asl ykleme teknesini ve hava silindiri tarafndan altrlan giri ve k kapaklarn ierir. Tart meka-
nizmasnn asisi, santralda hazrlanan eitli beton kalitesi saysna karlk olan kantar ubuklarna mafsallan-
mtr.
7-39
MALZEME LETM DZENEKLER
1000 T
3Q
ekU. 45-Otomatikmiktarler
1-kapakl kap; 2-tartamekanizmasnnasisi; 3-kayararlkl kantarubuklan
7-40
GT R C L E R
8. GT RM E M A K N A L A RI N I N GE N E L K URA M I
S rekli Gtrme M akinalarnn K apasitesi
Srekli gtrme makinalarnn tama kapasitesi, gtrcnn her metresine gelen ykn arlna (q, N/m)
ve gtrme hzna (v, m/s) baldr.
Gtrc kapasitesi qv (N/s) ise saatlik kapasite:
qv kN/sa (kilonewton/saat) olur. (1)
Ykn yma arl y (kN/m
3
), gtrme srekli bir akm biiminde ve enine kesit F(m
2
) ise:
q=1000FY N/m olacaktr. (2)
Malzemenin bir teknede (trough) ya da F
o
(m
2
) kesitli bir boruda iletildii durumda, ykleme verimi y alna-
rak:
q = 1000 F
o
w N/m bulunur. (3)
Malzeme, herbiri i,, (1) hacmindeki ayr kaplarda tand, kaplarn dolma miktar I(I=Q\J/) olduu ve kaplar
arasnda a (m) uzaklk bulunduu zaman
q = Y=! Q. y
V
N/m elde edilir.
( 4 )
a a
Birim yklerin gtrld durumlarda, herbirinin arl G (N) olan tek ya da (z) saydaki paradan meyda-
na gelmi ynlar arasnda a(m) uzaklk varsa gtrme kapasitesi, srasyla,
q = . N/m ya da
a (5)
q = Z- N/m bulunur.
" (6)
(q) nn deerini (1) denkleminde yerine koyarak, malzemelerin srekli bir akmla gtrlmesi hali iin
Q = 3600 FVY = 3600 F
o
vyy kN//sa (7)
elde edilir. Malzemelerin ayr kaplarda tanmas iin.
ve birim yklerin gtrlmesi durumu iin (tek para arl G ve z saydaki para ynnn arl Gz alna-
rak):
Q = 3.6 - v kN/sa ya da (9)
a
Q = 3,6 Q. v kN/sa elde edilir. (10)
a
7-41
GTRCLER
Ayr ykler ya da yk ynlarnn geileri arasndaki zama aral t
t
(s) ise
Q= 2600
=
1000
G
ti
(11)
1000 t,
kN/saolur.
Dkme yk tayan srekli gtnne makinalarnm kapasitesi yalnz arlk birimleriyle (Q kN/sa) deil,
hacim birimleriyle de belirtilir (V mVsa)
olduundan,
Q = Vy (kN/sa)
V = 3600 Fv = 3600 F
o
vy m
3
/ sa ya da
V = 3,6-
L
v = 3,62.v\|f m'/sa bulunur.
(13)
(14)
(15)
Srekli gtrme makinalannn kapasitesi bazan saatte gnderilen para saysyla da belirtilir. Paralar (ya da EjjJ j
para ynlar) arasndaki zaman aral
ti =-
a
- saniye
olduundan saatlik kapasite:
z =
j i 600
=
3600v para/sa bulunur,
t.
a
(16)
(17)
F.er z sayda para ieren partiler gnderiliyorsa
Z =
J D
" " zv para/sa bulunur
3
(17a)
G, ayr bir ykn (N olarak) arl ise, arlk birimi olarak kapasite, aadaki formlle belirtilir:
1000
kN/sa (18)
nceki denklemler, ykleri srekli bir akmla gtren makinalarda kapasitenin, oluk ya da boru kesitindeki
artla, ykleme verimindeki artla ve gtnne hzndaki artla orantl olarak ykseldiini gstermektedir.
Ykn kaplar iinde gtrld durumlarda kapasite, kap hacmindeki bymeyle, ykleme verimindeki artla
ve gtnne hzndaki artla doru orantl, kaplar arasndaki uzaklkla ters orantl olarak ykselir.
Birim yklerin tanmasnda ise kapasite, birim arlktaki artla, gtrme hzndaki artla doru orantl ve
ayr yk birimlerinin (ya da ynlarnn) arasndaki uzaklkla ters orantl olarak ykselir.
Verilen trde bir makina iin iletmenin istemlerine uygun olarak gtrme hz belirlendikten sonra, yukarda-
ki denklemler, makinanm kapasitesine ilikin ana niteliklerin bulunmasna izin verir: (7) numaral denklemden F
o
7-42
GTRCLER
kesiti; (8) numaral denklemden oran (bu oran, a verildii zaman i,, in, i
o
verildii zaman a nn deerinin
bulunmasn salar); (9) ve (10) numaral denklemlerden yk birimleri (ya da ynlar) arasndaki a uzakl.
Dkme-yklerin tand durumlarda, bu yolla elde edilmi olan F
o
ve ^ deerlerinin gtrlecek malzemenin
para boyutu ile uygunluu irdelenmelidir. Birim yklerde ise a ls, ykn dtan-da (overall) boyutlaryla
uygunluk iinde olmaldr. Benzer ekilde, makinann yk-tayc elemannn boyutlar da gtrlen ykn d-
tan-da boyutlaryla uyumaldr. rnein, tablal (platformlu) bir gtrcde platformun uzunluu ve genilii;
kayl ve paletli gtrclerde srasyla kayn ve yuvarlanma yolunun (runway) genilikleri; yksek (overhead)
gtrclerde arabann (carrier) uzunluu ve ykseklii, vb.
Srekli gtrme makinalannda, yukardaki denklemlere gre hesaba temel alnan Q (saatte kN) kapasitesine,
hesaplanm kapasite ya da tasarm kapasitesi denir. Allm olarak ortalama (Q
ort
) kapasiteye eit ya da ondan
yksektir. Malzemenin besleme dzensizlii iin bir K' katsaysn (K'Sl) dikkate alarak,
Q = Q
ort
K
1
kN/sa elde ederiz. (19)
Harekete Kar Diren Katsays
Bir gtrme makinas (rnein, bir kepeli ya da tablal ykseltici) saatte Q kN yk H metreye kaldryorsa,
bu yk kaldrmak iin harcanan etkin (effective) g,
100QH
=
_gH_
B G ( 2 0 )
3600x75 2700
N
e
,=
1 0 0 Q H
=- 2J- kW olacaktr. (21)
3600x102 3670
Gtrme makinasnn verimi T| ise gerekli motor gc
N =
N, _ 2 _ BG = - ^ L _
kW
olur. (22)
11 2700 ti 3670 r\
Gtrme dzenleri genellikle ykleri yatay olarak tarlar. Bu durumda H=0 olduundan, N
e
ve N cebrik ola-
rak sfr olurlar. Baka deyimle, bu durumda, yk-kaldrma ilemi iin harcanm faydal i yoktur. Buradan
kan sonu, yukardaki denklemlerin yatay gtrclerde, gerekli motor gcn belirtmek iin kullanlamyaca-
dr.
Eer yk dey kesitler boyunca (H*0) hareket ediyor ve H deerinin yannda ihmal edilebiliyorsa srtnme
direncini yenmek iin gerekli g. yk ykseltmek iin gerekenden ok fazla kacak ve gtrme makinasnn
verimini belirten say, ihmal edilecek kadar klerek makinann mekanik niteliklerini gstermekten uzak ola-
caktr. Bu nedenle, gerekli motor gc genellikle (21) denklemine gre bulunmayacaktr. Bunun yerine, yk
ykseltmek iin gerekli motor gc ile ykn hareketine kar srtnme direncini yenmek iin gerekli motor g-
leri ayr ayr hesaplanacaktr.
Ykn hareketine kar (zararl) diren, harekete kar diren katsays olarak adlandrlr. Ykn hareketini
snrlayan kuvvetlerin ykn arlna oranna diren katsays diyoruz.
Ykn gtrme makinasnn birim uzunluu bana arl q (N/m), ykl yrnge boyu L(m) ve srtnme
katsays (w) ise gtrlen ykn arl qL ve srtnme direnci,
W
sllr
, = ql.w (N) olacaktr. (23)
Srtnme direncini yenmek iin gerekli g ise
GTRCLER
750 750 750x3,6 2700
B G y a d a
(24)
3670
kWve
(25)
toplam g tketimi ise
= Net + N^ = - 2 _ (H+Lw) BG = _2_(H+Lw) kW olur. (26)
2700 3670
Eer g motor milinden alnan deil de gtrcnn dndrme (ana) miline verilen g olarak belirtiliyorsa
deeri
2700
(
3670
kWolur. (27)
Burada w
o
srtnme katsays gtrme makinasnn btn blmlerinin srtnme direnlerini ierir. Ancak,
aktarma dzenininkini (transmission gear) iermez.
Nve N
o
deerleri arasnda.
(28)
bants vardr. Burada T) = aktarma dzeninin verimidir. N
o
< N olduundan w
0
< w dir.
(24) ve (25) numaral denklemlerde, Q = lkN/sa ve L = 1 m alarak ve bu koullarda srtnme direncinin ya-
ratt kuvveti yenmek iin gerekli gc N ' ^ (zgl g) adyla tanmlayarak
2700
BG =
3670
kW
(29)
yani srtnme katsaysnn zgl gle orantl olduu sonucu elde edilir.
Demek ki, bir gtrcde w, N ' ^ ve N^,, kldke mekanik verim ykselir.
Yukanda verilen banlar, yklerin ykseltilmesi, yatay ve dey olarak gtrlmesi gibi ilemleri yapmak
zere tasarlanm gtrclerde N nin hesaplanmas iin kullanlrlar. Bu zel durum iin, diren katsays kavra-
mnn, verimden daha genel bir kavram olduu grlyor.
Yatay gtrme makinalar iin (H=0) (26) bants aadaki ekli alr:
2700 3670
k W
(30)
7-44
I I M
GTRCLER
Dey dzenler (L=H) iin:
( ) ( ) kWolur.
2700 3670
(22) ve (31) denklemlerini karlatrrsak dey gtrc durumunda
(31)
= l+w buluruz,
il
Bunun anlam, diren katsaysndaki bir azalmann, verimi ykselteceidir.
(32)
Kuramsal (teorik) olarak T), (0) ile (1) arasnda deitiinden, w de kuramsal olarak (+ <*>) ile (0) arasnda de-
iir. T\ = 0,5 ve w = 1 deerleri iin, (21) ve (31) denklemlerinden de grlecei gibi, N
et
ve N^ deerleri birbi-
rine eittirler.
G1 + G0
S eki. 46- D orusal kesitlerde direnlerinbelirlenmesi
Ancak, pratik olarak, deiik trdeki donatm iin diren katsays olduka nemli snrlar iinde deiir. G-
trcler iin bu deer, birin kesirlerinden (1) e kadardr. Yksek g tketimli makinalarda (l)den daha yksek
bile olabilir. Edeer trdeki makinalar iin de (kayl gtrcler, krekli gtrcler, vb.) diren katsays, ma-
kina kapasitesine, gtrme uzunluuna ve geometrik biimine, yapm ve kurulu niteliine, alma koullarna
ve (bir oranda) gtrlen malzemenin yapsna bal olarak belli snrlar iinde deiebilir.
Bir tama dzeninde toplam diren, baz durumlarda, bu dzenin ayr blmlerinin direnlerinin toplam ola-
rak belirlenir. Ayn blmler iin (w') diren faktrnn gtrlen ykn toplam daral arlna oranyla tanm-
lamak (malzeme arl art makinann hareketli paralannn arl) ve bunu tayc klavuz kzaklar zerinde-
ki normal basnca balamak uygun bir hesap yolu olarak bulunmutur.
rnek: Bir kap (araba) G
o
arlnda olsun ve G ykn klavuz kzaklar (raylar) ya da raysz bir yrngede
tekerlekler zerinde tasn (ekil. 46). Yatay hareket iin ekme kuvveti
W = (G+G
o
)w' olur. (33)
Yatayla f$ as yapan bir eimi kmak iin gerekli kuvvet (yukar ya da aa) ise aadaki gibi olur:
7-45
Burada:
GTRCLER
W = W
f
+ W,
Urt
= (G+G
o
)sinP + (G+G
0
)w'
= (G4G
O
) (sinP+w'cosp) (34)
W
f
= Faydal diren kuvvetleri
W
sttrt
= Srtnme direnci kuvvetleri
w' = H areketekar diren katsays
Yukar doru hareketlerde art iareti, aa doru hareketlerde eksi iareti alnacaktr.
Raylar zerindeki tekerlekli bir yk iin w' diren katsays aadaki denklemle belirtilir:
w' = C
D
(35)
Burada:
\l = Tekerlek muylusundaki kayma srtnmesi katsays (bilyal yataklarda muylu apna
indirgenmi srtnme katsays)
k = Yuvarlanma srtnmesi katsays, cm
d = Muylu ap, cm
D = Tekerlek ap, cm
C = Tekerlek bandaj ile ray arasndaki srtnmeden doan diren art katsays (C>1).
Yk, raylar zerinde deil de kaydrlarak gnderiliyor ve srtnme katsays f ise w' = f olur.
(35) denklemindeki (i ve k katsaylar, gtrc tr ile onun alma koullarna bal olarak geni snrlar
iinde deiirler.
Deiik alma koullarna ilikin w, |i ve k deerleri, bu trlerin incelendii blmlerde verilmektedir.
B kfilebilir (Fleksibl) ekme (Cer) E lemanl Gtrme M akinalarnda D iren ve G
1. Deiik Kesitlerdeki Diren
Bir gtrme makinasnn sonsuz ekme eleman, genellikle, srekli (ya da dnemsel -peryodik- kesintilerle)
bir hareket yapar. Bir sonsuz ekme eleman, en basit biimiyle, iki dorusal erit ile iki dayiresel birletiriciden
(link) oluur.
Dorusal kesitlerde ekme eleman sabit ya da hareketli masuralar (rulolar) zerinde ya da bir klavuz kzak
boyunca kayar. Rer yk, bir yk tayc eleman (kay, palet, kepeler, tablalar, vb.) tarafndan tanyor ise yk
tayc eleman ve ekme eleman edeer bir diren katsays ile hareket ederler. Dier btn durumlarda, rne-
in, ykn bir klavuz kzak boyunca itildii (krekli gtrc) ya da ykn kendi kendini hareket ettirdii (oto-
mobil ve traktr gibi) durumlarda, ykn harekete kar diren katsays ile ekme elemannmki birbirinden farkl
olur.
Dorusal kesit uzunluuna L, eim asna p\ L uzunluunun yatay izdmne Lya, ve dey izdmne
H, gtrc kesitinin her metre uzunluuna den yk arlna q, hareketli paralarn bu kesitin her metre uzun-
luuna den arlna q
0
diyelim, tik durum, yani yk tayc eleman ile ekme elemannn edeer bir w' sr-
tnme katsays ile hareket ettii durum iin ykl erit zerindeki diren, denklem (34) e gre
r m **
GTRCLER
W
d
= (q+q
o
) L sinP + (q-Kj
o
)Lw' c
= (q + q
o
) ( H + Lw' cosP)
= (q + q
o
) x ( H + L
yat
w') olur. (36)
Art iareti yukar doru hareketler iin, eksi iareti ise aa doru hareketler iin kullanlr. Kayma hareke-
tinde w' = f dir (f kayma srtnmesi katsaysdr). Tekerlekler zerindeki harekette ise w' (35) denkleminden he-
saplanr.
ekme ve yk tayc elemanlann diren katsaylar farkl olduu zaman bir nceki denklem u ekli alr:
W
d
= (q+q
o
) H + (qw'
y
+ q
o
w'
p
)L
yat
(37)
Burada w'
y
ve w'
p
srasyla, ykn ve kesit boyunca hareket eden hareketli gtrc paralannn (genellikle
ekme elemannn) srtnme katsaylandr.
Gtrc yksz kesiti iin:
W
b
= q,,I. ( sinP + w' cosP) = q
o
( H + L
yaI
w') olur.
Burada da iaretler, yukarda aklanan anlamda kullanlacaktr.
Yatay hareket iin yukardaki denklem deiik bir biim alr.
(38)
Yani P = 0, H = 0 ve L
t
= L olur.
(36), (37) ve (38) denklemleri, aa doru hareketlerde dorusal kesitlerdeki toplam diren deerinin art,
eksi ya da sfr olabileceini gstermektedir. Yukar doru ya da yatay hareketlerde ise ayn kesitlerdeki toplam
diren daima artdr.
ekme elemannn erisel kesitteki hareketi u yoldan birisi biiminde olur: (1) ekseni etrafnda dnen (pi-
voted) bir dz kasnak, zincir dilisi ya da tambur zerinde eilme (ekil. 46a); (2) duraan (stationary) ve erisel
bir klavuz kzak (genellikle bir ray) zerinde kayma (ekil. 47b); (3) erisel ve sabit bir ereveye balanm
bir dizi masura zerinde yuvarlanma (ekil. 47d).
ekme eleman kasnak, zincir dilisi ya da tambur yzeyine sarld zaman, eleman eridinin tambura giri
taraf gergin, tamburu terkeden taraf gevektir.
'gev
ekil. 47- E risel kesitlerde direnlerin belirlenmesi
7-47
GTRCLER
Toplam W
e
g direnci, ekme elemannn tambura s an I irken eilmesi ve tamburu terkederken dorulmas nede-
niyle malzeme katlndan (stiffness) doan diren ile tambur (zincir dilisi, kasnak) gbeindeki (hub) ya da
tamburu tayan mil muylulanndaki srtnme direnlerinden oluur. Zincirli aktarmalarda, bu toplam deere zin-
cir dilisi dililerindeki srtnme direnci eklenir.
Bu direnler, genellikle, ekme elemannn gergin tarafndaki ekme kuvveti ile orantldrlar. Bu nedenle
elemann gevek tarafndaki ekme kuvveti:
Sgev = S'ger + W
e
= S'
ger
+ kS'ger = (l+k)S'
ge r
= KS' olur.
Burada K>1 dir.
(39)
Pratikte kasnak, zincir.dilisi ya da tambur zerindeki direncin W
e
deeri, S
ge r
in yzde 3 ile 10 u arasnda
deiir. Genellike yzde 5-7 uygun bir deerdir. Yani:
S'
v
(1,05-1,07)S'.
ger
(40 )
Eer gerdirme dzeni olarak grev yapan kasnak (zincir dilisi ya da tambur) ayrca gtrcy de eviriyor-
sa zerindeki diren, gergin erit ve gevek erit paralar zerindeki S
ger
ve S
g e v
ekme kuvvetlerinin toplamnn
yzde 3 ile 5 i arasndadr.
W
ev
= k'(S
ger
+ S
gev
) = (0,03 ile 0,05) (S
g e r
+ S
gev
) (41)
ekme elemannn, a radyanlk bir deme yay boyunca bir klavuz kzaa sarld durumda (ekil. 47b),
ekme eleman ile kasnak arasndaki srtnme katsays f alnarak (ekme elamannn katl ihmal edildiinden
olduka kk bir direntir), gevek ve gergin eritlerdeki ekme kuvvetleri arasndaki banty gsteren
(Euler'e gre) u genel forml elde edilir:
S
' Ol
OrtV " O
. f o l .
>
g(
> v - " ger '
Burada (e) Neperien logaritma tabam olup deeri 2,7183 dr.
(42)
ekme elemannn hareketli masuralar (ekil. 47c) ya da duraan masuralar dizisi zerinde yuvarland du-
rumlarda (ekil. 47d), srtnme katsays w
1
alnarak,
V = S
g e r
e
w
'
a
yazlr.
Erisel kesitlerdeki diren kuvveti de srasyla:
W
e
= S'
ge v
-S'
gCT
= S'
g e r
( e
f a
-l ) ve
^e = S
g e v
- S'
ger
= S'
ger
(e
wcx
- 1)
(43)
(44)
(45)
2. Etkin ekme Kuvvetinin ve Motor Gcnn Belirlenmesi
Bir gtrme makinasnda toplam diren, profilin incelenmesi (outline) ya da noktasal inceleme (by points)
dediimiz yntemle hesaplanr.
ekme elemannn profili, birbirini izleyen ayn dorusal ve erisel blmlere ayrlr. Bu kesitleri birletiren
noktalar numaralanr. ekme elemannn gergin ve gevek eritlerindeki ekme kuvveti, bu profilin nokta be
nokta izlenmesi yoluyla belirlenir. Toplam ekme kuvveti ise bu ayn ayr blmlerdeki ekme kuvvetlerini topla-
yarak bulunur.
Hesaba, genellikle, ekme elemannn dndrme (tahrik) kasnandan (zincir dilisi ya da tambur) ayrld
noktadan ya da -bu iki nokta akmyorsa- elemann en gevek olduu noktadan balanr. Gerdirme dzeni tara-
fndan ekme elemanna aktarlan balang ekme kuvveti makinann trne bal olup izleyen blmlerde veri-
len istemlere gre seilir.
Dier noktalardaki ekme kuvveti aada gsterilen gend kurala gre hesaplanr. ekme elemannn hareke-
ti boyunca pepee gelen her noktadaki ekme kuvveti, bir nceki noktadaki ekine kuvveti art bu iki nokta ara-
sndaki kesite gelen dirence eittir. Yani:
7-48
II I
GTRCLER
S ^ S I . , + W
( M)
den (i) ye (46)
Burada,
Sj,j ve Sj.j : i-1 ve i kesitlerindeki ekme kuvvetleri
W
( i
.
)
den (i) ye : Bu iki nokta arasndaki diren.
Hesabn, ekme elemannn profilini izleyerek ve hareketin ynne zt ynde yapld durumlarda, birbirini
izleyen her noktadaki ekme kuvveti bir ncekindeki ekme kuvveti ile bu iki nokta arasndaki dilime gelen di-
ren kuvvetinin farkna eittir.
Profilin blnd dorusal ve erisel blm says n, gevek taraftaki ekme S
ev
ve gergin taraftaki ekme
S
ge r
ise etkin ekme kuvveti,
W
o
=S
g e r
- S
g e v
olur. (47)
Ya da, dndrme muindeki diren de hesaba katlarak,
(W
d
= W
n
de nl e )
W
o
= S
ge r
- S
g e v
+ W
n
den 1 e elde edilir. (48)
Gtrme makinas iin gerekli motor gc,
BG=
W

v
kW olur. (49)
750 T|
g
1020 T|
g
Burada.
W
o
= Etkin ekme, N
v = ekme elemannn hz, m/s
T|
g
= W
o
in (47) denklemiyle hesapland durumda, ekme elemannn katlndan (riji-
ditesinden) meydana gelen (dndrme miline indirgenmi) kayplar da ieren aktarma dzeni verimi. W
o
(48)
denklemine gre hesaplandndan T|
g
bu kayplar iermez.
Zincirli Gtrclerde Dinamik Olaylar
1. Zincirin Hz ve ivmesi
Bir gtrcnn ekme elemannn boyutlar, maruz bulunduu en yksek ekmeye gre hesaplanr. Profil
yntemiyle belirlenen en yksek ekme, genellikle ekme elemannn dndrme (tahrik) dilisine sarld nokta-
da elde edilir.
Her eit zincirli gtrcde, dnme hareketinin -zincir dilisi araclyla- zincire iletilmesi srasnda ortaya
kan dinamik kuvvetler, yukarda aklanan biimde belirlenen statik kuvvetlere eklenmelidir.
Zincirin (ya da zincirlerin) hareke'ndeki dzensizlikler, dinamik gerilmelerden ileri gelir. Genel olarak, zin-
cirli dndrmenin zincir dilileri, sabit bir asal hz oranna sahip deildirler ve dolaysyla, zincirin drusal (li-
neer) hz da dzensizdir. Bunun nedeni zincirin dili evresine ya da aln yzeyli kasnaa bir blm dayiresi
(pitch circle) biiminde deil, fakat blm poligonu (pitch polygon) biiminde satlmasdr. Bu olaya halat etkisi
(chordal action) denir. Zincirin vurma (pulsation) hareketi srasnda meydana gelen dzensizliin devri (peryo-
7-49
GTRCLER
du), zincir dilisinin (ya da aln kasnann) bir di dnmesine karlk olan ay izmesi iin gerekli zamana eit-
tir.
F.n yksek dinamik gerilme, zincir dilisi diinin bir sonraki zincir baklas ile kavrama durumuna gelii (aln
yzeyli bir kasnakta kasnak kesinin) srasnda ortaya kar.
F.n basit biimde, dinamik gerilmenin nasl doduunu grelim.
ekil. 48 bir zincir dilisi ya da aln yzeyli bir kasnak evresinde yryen bir zinciri ematik olarak gster-
mektedir. Resimde gsterilen durumda ekme kuvveti, 1' zincir baklas ile kavrama durumunda bulunan 1 dili
araclyla iletilmektedir. Zincir dilisi dndke, 2 dilisi 2' baklas ile, 3 dilisi de 3' baklas ile kavrama duru-
muna gelecektir.
1 V b =V
Vb
ekil. 48- Zincir dilisi evresinde dnen zincir
Zincir dilisinin sabit bir co asal hznda, diin evresel hz saibt kalr. Yani v
o
= Rco. Zincir hz ise (hare- , ^ ,
ket yaklak olarak teleme hareketidir): V jffl
H' i t.' ' '
v' = v
o
coscp = R co coscp olur.
Burada <p, 01 = R n ile Oy ekseninin meydana getirdii deigen adr.
(50)
Demekki, zincir dilisinin, zincirin 1 admna (t
1
) karlk olan a
o
as kadar dnmesi iin gerekli t, peryodu
boyunca v' olan hz, bir kosins erisinin bir blmn temsil eder (ekil. 49).
Zincir hz.
maks
= V
o
= RCO (51)
olan en yksek deerine cp = 0 iken ular.
- o
v e
Oo
2 2
7-50
t*V ttfcV
r
GTRCLER
deerlerine karlk olan en dk zincir hz ise,
v' min = R C COS ^ 2 . d T .
2
(52)
ekil. 48 de, Oo asn izen zincir dilisinin balca konumu gsterilmitir. 1 baklasnn
kavrama an (<p = - ), orta durumu ((p = 0), ve zlme an ( cp = ^2. ).
Zincirin ivmesi, hzn zamana gre birinci trevi ya da j
o
= R co
2
deerindeki merkezcil ivmenin zincirin hare-
keti dorultusunda alnm izdm (teetsel ivme sfrdr) olarak
j' = -j
o
sin <p = -Rco
2
sin <p bulunur. (53)
Zincirin ivme diyagram ekil. 49 da gsterilmitir, ivme <p = 0 (v' = v'
maks
) deerinde sfr olur ve
(p = - i l e <p=2- deerleri iin en yksek (mutlak) deerine varr.
2 2
j'maks =
(54)
ekil. 49- Zincirin hz ve ivme diyagram
2. Zincirdeki Dinamik Ykler
ekil. 49 daki diyagramdan grld zere, ^ balang periyodunun (devrinin) sonunda ve bunu izleyen
periyodun balangcnda -zincir dilisinin dii izliyen b aklayla kavrama durumuna geldiinde- ivme, ani olarak
"j'maks dan
+
J maks
a s c r a r
- Yani 2j'
raaks
kadar artar. Gtrcnn hareket eden paralar ile ykn indirgenmi
ktlesi m ile gsterilirse, bu andaki dinamik etki (gerilme) 2mj'
maks
olur. Kuvvet ani olarak etkidii iin iki katl
bir ekme kabul edilebilir. Bu nedenle, teorik dinamik etki J
A
= 2x2mj'
maks
olarak alnr.
J'
A
= mj '
ma k s
atalet kuvveti t,, periyodunun son annda etkidiinden, zincir hareketinin ynnde ve eksi deer-
dedir. Bu nedenle, ani dinamik etkiye eklenmesi gerekir.
Sonu olarak, S
st
zincirin (ya da zincirlerin) gergin tarafndaki (profil yntemiyle belirlenmi) statik ekme
kuvveti ve S
di n
teorik dinamik ekme kuvveti iseler, toplam teorik ekme etkisi,
S
dj n
- S
sl
J
A
- J
A
= S
SI
+ 2x2mj' - mj '
maks
= S
st
+ 3 mj'
maks
olur. (55)
7-51
GTRCLER
Burada,
60
;
2 2R
z f
v = Ortalama zincir hz, m/sn
n = Zincir dilisi hz. d/dak
z = Zincir dilisi di says
t' = ekme zincirinin adm
(54) numaral eitlikten
J maks
_ n
2
v
2
=
2T
2
v
=
27t
2
v
2
z
2
1
1
z (zf) (
Z
f)
2
elde edilir.
(56)
3. Dengeleme arklar
Gtrc ekme zincirindeki dinamik etkiler, onlara gelen ykleri arttrdklarndan, yalnz dayankl ve ar
zincirlerin kullanmn gerektirmekle kalmazlar. Ayn zamanda, malzeme yorulmas nedeniyle bunlarn alma
mrn de ksaltrlar. (56) denkleminden de grlecei gibi, zincir adm ile hz arttka ve zincir dilisi di sa-
ys (aln kasna yzey says) azaldka dinamik gerilmelerin etkisi artmaktadr. Bu nedenle yukarda saylan du-
rumlar ortaya ktnda zel dengeleme arklar kullanmak uygun olacaktr. Bu dzenler zicnir hareketindeki
dzgnszlkleri nemli lde azaltr.
9. GT RM E M A K N A L A RI N I N A N A B L M L E R
A na B lmlerin A dlar
BklebiUr ekme elemanl eitli gtrme makinalarnn birbirine karlk olan ana blmleri her ne kadar
edeer amal iseler de deiik tasarm biimlerinde olabilirler. Bu ana blmler unlar ierirler: (1) yk tama
eleman, (2) hareket kuvvetini yk tama elemanna geiren ekme eleman; (3) ara destekler (genellikle makara
ve tamburlar); (4) ekme elemanna k gerginliini veren gerdirme (take-up) dzeni; (5) ekme elemann hare-
ket halinde bulunduran dndrme (tahrik) dzeni ve (6) asi.
Gtrc tr (tipi), onu meydana getiren ana blmlerinin tr ve yaps ve ekme elemannn ayrdedici
nemdeki tr ile tasarm biimi tarafndan belirlenir.
Be;! '.::!!. ' ruletinde (rnein, kay ve deiik halat ve zincirli gtrcler) yk dorudan doruya
ek- t; 'T ., -,-v"
;i
-'"inde tanr. Yani, kay, halat, zincir, vb. gibi tek bir parann hem ekme hem de yk ta-
$ i ' . (" . -i o
;
' : . ; K >Vvi v; r d r .
tinais/. gtrme makinalannn blmleri bu enel snflandrmaya uymazlar, nk bunlarn ede-
* .,..< . , , K : U :
< . t
t
- I . mani an
t) gtrme makinasnn gvenilir ve veiim
y
-<ujna<< ve u/.un alma mrne sahip olmas iin ekme ele-
mannn kk apl tamburlara, makaralara ve zincir dililerine serbeste sarlmas (baz makina trlerinde, her
k dzlemde fleksibl olmas zorunludur); yksek dayanm ve dk arl kendisinde birletirmi olmas;
dk maliyette ve basit ekilde yaplm bulunmas; yk-taima ve hareketli paralar iin uygun balant yerleri-
ne izin vermesi; dndrme gcn ekme elemanna yksek verimle aktarmas: yk altnda az uzamas; anma-
ya kar direnli, dolaysyla uzun mrl olmas gerekir. Toz (genellikle andrc nitelikte), nem, gaz, buhar,
yksek ya da alak scaklk vb. gibi etin iletme koullarnda almak sz konusu olduunda, bu son nitelik
7.c\ f'uit.T kazadr.
CRIO t,k:ma;u genellikle kay, ya da zincir, baz durumlarda elik halat olur.
GTRCLER
1. ekme Zincirleri
Gtrme makinalarnda kullanlan ekme zincirleri, yaplan ve yapm yntemleri bakmndan, byk deiik-
lik gsterirler. ekme zincirlerinin ana parametreleri unlardr: adm (bitiik iki baklann pimlerinin merkezleri
arasndaki uzaklk), boyuna kopma gerilmesi ve zincirin birim arl (N/m). Zincir tasarmlarnn stnlkleri-
nin karlatrlmasnda en nemli lt, kopma gerilmesinin zincir birim arlna orandr. Bu oran, zincir
uzunluunun metresi bana N olarak kopma gerilmesini (ayn zamanda emniyet gerilmesini) gsterir. Gtrme
makinalarnda en ok kullanlan zincir trlerini ksaca gzden geirelim.
Yuvarlak-baklal zincirler balca blme ayrlrlar: ksa-baklah (ekil. 50a), uzun-baklal (ekil. 50b),
elik ubuk ve elik ubuk-elik erit birleimi (ekil. 50c). Elektrik ya da demirci kayna zincir baklalar yu-
muak elikten (mild steel) yaplmlardr. malatn inceliine (precision) gre bu zincirler kalibreli ve kalibresiz
diye ikiye ayrlrlar. Kalibreli zincirlerde daha duyarl bir (t) adm vardr.
Bunlar iin yrek biimli kasnaklar (zincir dilileri) ve ikinciler iin dz kasnaklar kullanlr.
Bu zincirler genellikle, kopma gerilmesinin 2000-2500 N/cm
2
yi gemedii yerlerde kullanlrlar. Yuvarlak-
baklal zincirler - belli tr yksek ve krekli gtrcler bir yana braklrsa- gtrme makinalarnda seyrek ola-
rak kullanlrlar. Bundan baka kepeli ykselticilerde de 9,5 - 25 mm lik yuvarlak elik ubuktan yaplm ksa-
baklah kalibre edilmemi zincirler kullanlrlar.
Temper-dkm zincirler, geni bir tasanm yelpazesine sahiptirler. Bunlarn stnlklerini yle sralyabili-
riz: Yk-tayc elemanlar ve hareketli paralar iin zel balant (attachment) kulakl baklalar olduka dk
maliyette yaplrlar.
Dier yandan, bu zincirlerin z arlklar byktr ve sahip olduklan boluklar nedeniyle gvenilir deildi-
ler. Baklasyla birlikte dklm kancalar yardmyla birletirilmi dkm baklalardan meydana gelen kanca-
bakla tr bir zincir (ekil. 51), tm dkm zincire rnektir. Zincirin baklalar birbirinden kolayca ayrlrlar.
ekil. 50-K aynakl zincir
a- Yuvarlak elik ubuktan, ksa-baklal;
b- Ayn. uzun baklal;
c- Yuvarlak elik ubuk ve elik erit birleimi.
ekil. 51- T emperdkmkanca-bakla
birleimi /.incir
7-53
GTRCLER
Yukarda saylan sakncalar nedeniyle, dkm zincirler snrl bir uygulama alam bulmulardr. Ancak, dk
yklerde ve karmak bir profilin gerektii dalg tr gtrclerde kullanlrlar. Dier btn gereksinmeler iin
daha dayankl olan birleim (combination) zincirleri tercih edilir.
Birleim zincirleri genellikle temper dkm, daha seyrek olarak da elik malzemeden, burlu ve ilenmi e-
likten pimli ve makarasz (ekil. 52a) ya da makaral (ekil. 52b) yaplrlar. Baz durumlarda i baklalar dkm,
d baklalar elik eritten preste kartlm (ekil. 52c) olurlar. Birleim zincirleri, eitli gtrc trlerinde
geni apta kullanlrlar.
Lamelli-haklal zincirler (ya da bazan sylendii gibi yaprak zincirler) balant trne gre: makarasz 1 ve
makaral 2 (ekil. 53a), bursuz zincirler; makarasz 1 ve makaral 2 (ekil. 53b), burlu zincirler; flanstz 1 ve
flanl (ekil. 53c) makaral zincirler diye snflandrlrlar. Makaralar, zincir dilisinin dillerindeki ve zincir bur
ya da pimlerindeki anmay azaltmak amacyla bu burlara ya da (bursuz zincirlerde) pimlere geirilmitir. Bu
anma azalmasnn nedeni, zincir dilisi yzeyindeki kayma srtnmesinin yuvarlanma srtnmesine dntrl-
mesidir.
Lamelli-baklah zincirlerde t adm, genellikle 65, 80, 100, 125, 160, 200. 250, 320, 400, 500, 630, 800, 1000
ve 1250 mm ve pim ap ise 9,11,13,16, 20, 24, 30, 36, 44 ve 55 mm olarak seilir.
Dayanmlarna gre zincirler drt snfa ayrlrlar: I. ok ar ykler iin, II. Ar ykler iin, . Orta ykler
iin IV. Hafif ykler iin.
Lamelli-baklah zincirlerin, dayanm snflarna gre kopma gerilmeleri izelge. 7 de verilmitir.
Zincir baklalarn yzeyleri, uratldklar sl ileme bal olarak, normal ya da arttrlm sertlikte olabilirler.
Zincirin gvenilir iletmesi ve mr, byk lde, doru malzeme seimine ve uygun sl ileme baldr.
2. elik Tel Halatlar
Gtrc makinalarda aadaki halat trleri kullanlr: (a) tek, dzgn ya da bir zincir dilisiyle kavramaya
giren kelepelerle donatlm; (b) bir araya getirilerek balanm paralel halatlarden meydana gelmi oklu halat-
lar; (c) ayr iki ucu olan halat zincir. En basit ve gvenilir olan, tekli bir halattan oluan ve baz hafif-hizmet tipi
yksek gtrcler ile krekli gtrclerde kullanlan ekme elemandr.
A ra D estekler
Bir yk-tayc elemana mafsallanm olan ekme elemann gerek ykl gerekse bo (avara) eridinin, uzun-
luu boyunca desteklenmesi gerekir.
Kayl gtrclerde ve belli tr paletli gtrclerde kay ya da gtrcnn dier tayclar, genellikle
sabit eksenli makaralarla desteklenirler. Baz durumlarda kay, elik sacdan ya da aatan yaplm sabit bir
kzak boyunca kayar. Deiik trde zincirli gtrclerin ekme ve yk-kaldrc elemanlar, klavuz yollar (ray,
hadde profil, vb.) zerinde hareket eden makaralarla donatlmtr, ya da -daha seyrek olarak- sadece bir klavuz
yol boyunca (makarasz) kayarlar. Yksek gtrclerde, ekme ve yk tayc elemanlar, hareketli palangalar
yardmyla uygun ykseklie tesbit edilmi olan sabit bir profile (kzak) aslrlar.
Hangi tr ya da tasarmda olursa olsun, ara desteklerde u zellikler aranr: harekete kar minimum diren
katsays; basit yap ve hafiflik (gtrc sisteminin toplam arlnn byk bir blmn bu ara desteklerin
arlklar oluturur); yksek dayanm ve anmaya kar diren; etin iletme koullar altnda gvenli alma ve
uzun mr: yataklarn toz giriine kar gvenilir biimde korunmas; basit bakm ve yataklarn uygun biimde
yalanmas. Bu istemler gtrcnn hareketli ve destekleme paralarnn dikkatli bir tasarmn gerektirir. Maki-
nann uygun bakm, en byk rol oynar: dzenli yalama; toz ve yapm maddelerin temizlenmesi; gruplarn
koruyucu bakm. Tayc makaralarn (avaralarn) tasarmna ilikin ayrntl bir inceleme, deiik tr gtrc-
leri tantan blmlerde verilmektedir.
Gerdirme D zenleri (T ake-up)
ekme elemanl bir gtrme makinasnn ana blmlerinden birisi de gerdirme dzenidir. Bu dzen, ekme
elemannn balang gerginliini verir, ara destekler arasndaki sarkmalar (sehim) giderir ve alma sresince
yk altndaki uzamay dengeler.
Srtnme ile dndrlen bir gtrcde, dndrme (tahrik) tamburu ya da kasnana, kayn gtrcy
dndrmee yeterli bir srtnme ile sarlmas (grip) iin, gerdirme dzeni araclyla kaya belli bir ilk gerilim
7-54
Ifflfff
GTRCLER
Hareket
dorultusu
Hareket
:us
\ ic b akla lameli
ekil.. 52-B irleimzinciri
a- Makarasz
b- Makaral
c- elikten d lamelii-bakla
ekil.. 53- L amelli-baklal zincir
a- Bursuz : Makarasz 1, makaral 2
b- Burlu : Makarasz 1, makaral 2
c- Burlu : Flansz 1, flanl 2
izelge. 7- D eiik D ayanmS nflarna Gre L amelli-baklal ekme Zincirlerinin K opma Gerilmesi
Pimap,
d mm.
9
11
13
16
20
K opma ekme gerilmesi
(10 K N )
D ayanmS nf
I
10,8
15,0
20,9
27,7
40.0
I I
6,2
8,6
12,0
15,9
23,0
I I I
4,9
6,8
9,5
12,6
18,2
I V
3,7
5,2
7.2
9,6
13,8
Pimap,
d mm.
24
30
36
44
55
K opma ekme Gerilmesi
(10 kN )
D ayanmS nf
I
56,2
79,0
119,0
168,0
262,0
II
32,3
45,4
68,0
100,0
150,0
I I I
25,6
36,0
54,0
79,0
119,0
I V
19,4
27,4
41,0

7-55
GTRCLER
verilir. Pozitif dndrmeli (rnein zincir dilili) gtrclerde dndrc dilinin kaymamas iin, ekme ele-
mannn gevek taraf gergin tutulmaldr.
Gerdirme dzenleri, tasarm ve alma ilkesine gre ikiye ayrlrlar: (1) mekanik, (2) kar arlkl. Mekanik
tiplerde ekme elemannn gerdirilmesi, elle ve u yntemlerde yaplr: ekme (ekil. 54a) ya da itme (ekil. 54b)
vidas, kremayeri ve pinyonuyla. ekme elemannn gerginlii sabit deildir. ekme eleman yk altnda uzadk-
a bu gerginlik de yava yava (tedricen) azalr. Mekanik gerdirme dzenlerinin birok sakncalar vardr: srekli
bir bakm ve ayar isterler; alma srasnda yaratlan ekme kuvveti deikendir ve kay, dndrme sarlmas
iin gerekenden daha yksek bir deerde ekme tehlikesi vardr; tesbit biimi rijit olduundan darbeli yklerde
gerekli elastiklikten yoksundurlar. Mekanik gerdirme dzenlerinin balca stnl olarak kk bir hacim ge-
reksinmesi ile basitlik saylabilir.
Kar arlkl gerdirme dzenlerinde, asl bir arlk vardr. Bunun yardmyla kay sabit bir gemginlik al-
tnda tutulur. Bu tr gerdiriciler, ekme elemannn uzunluuna etkiyen scaklk deiimlerini, uzama ve anma-
lardan doan sarkmalar, ani ve darbeli yklerin etkilerini kendiliinden dengelerler. Saylan bu nitelikler, arlk-
l gerdirme dzeninin stnlkleridir. Bu dzenlerin sz konusu edilmee deer tek sakncalar, fazla yer
kaplamalar ve ar-hizmet gtrclerinde uygulanacak kar arln ok byk olmasdr. Bu durum araba ve
kar arlk arama bir kasnak (tambur blokunun yerletirilmesini gerektirir. Kar arlkl gerdirme dzenleri
genellikle uzun kaylarla, halatlarda ve dzgn olmayan profilli (konturlu) yksek gtrcler ile tayc-
zincirli gtrclerde uygulanrlar.
altrma (T ahrik) B irimleri
altrma birimleri, gtrcnn ekme ve yk tayc elemanlarn hareket ettirmee yararlar. ekme ele-
mansz bir gtrme makinasnda hareket, dorudan doruya yk tayc elemana aktarlr.
Dndrme kuvvetini aktarma biimine gre altrma birimleri iki ana kmeye ayrlrlar: (1) ekme kuvveti-
ni kavrama yoluyla aktaranlar, (2) ekme kuvvetini srtnmeyle aktaranlar. Sonuncu kmeye kaylar, halatlar ve
kalibresiz yuvarlak-baklal zincirler girer.
ekme kuvvetini kavrama yoluyla aktaran altrma birimlerinde, gtrcnn hareket yrngesini 90
(ekil. 55a), 180 (ekil. 55b) eviren ya da hi saptrmayan (ekil. 55c) zincir dilileri ya da yrekli tamburlar
vardr. Paletle dndrme ad verilen baz altrma birimlerinde ise gtrcnn dorusal bir blmne yerleti-
rilmi zel bir dili-zincir dzeni bulunur (ekil. 55d).
Ana paralarnn tasarm bakmndan, altrma birimleri aadaki gibi snflandrlrlar: (1) ak kay (ter-
kedilmi uygulama); (2) kapal hz drme (redksiyon) dzeni (bugnk uygulama); (3) bir hz drme biri-
minden sonra V kay ya da zincirli g aktarma ve zel yap altrma birimleri (rnein, tambur motorlar) kul-
lanan karma dzenler.
altrma birimleri sabit ya da deiken hzl olabilirler. Deiken hz, birimin uygun bir yerine yerletiril-
mi olan bir varyatrle; hz deitirme dilileriyle (basamakl hz deitirme) ya da ok (birden fazla) hzl motor-
la elde edilebilir.
Tek ya da birden fazla motor kullanlabilir. ok motor kullanan gtrclerde bamsz fakat birbiriyle
uyumlu (senkron) olarak alan elektrik motorlar, ekme elemannn hareket yrngesi boyunca yerletirilmi-
lerdir. Bu dzenleme biimi, ekme elemannn toplam ekme gerilmesini nemli lde azaltr.
ok motorlu altrma birimleri, byk uzaklklara ar ykleri gndermek zere tasarlanan gtrclerde,
geni bir uygulama alan bulmaktadrlar.
altrma birimlerinin tasanm,deiik tr gtrme makinalarnn incelendii blmlerde gsterilmitir.
Uzun-adml zincirler kullanan ve yksek hzda (genellikle 0,75 - 1 m/s nin stnde) alan gtrclerde,
dengeleme altrcs ad verilen altrma birimleri kullanlr.
altrma biriminin yeri, ekme elemanndaki maksimum ekme gerilmesini azaltacak bir noktaya yerleti-
rilmelidir. Bu istemi karlamak zere altrcnn, ar ekilde yklenmi blmlerin ucuna (yani yksek di-
renli blmlerden hemen sonra) yerletirilmesi gerekir. Bylece, ekme eleman, birok yay ve dn tayan
blmlerden mmkn olan en kk direnle geer. Byle bir dzenleme, etkin ekme kuvvetinin yzdesi olarak
tanmlanan diren kayplar mutlak deerlerinin enazda (minimum) tutulmasn salar. Basit profilli bir yrnge-
ye sahip olan gtrclerde (rnein yatay, yatay-eimli kayl; paletli; krekli gtrcler) altrc, en uygun
yer olarak, ykl eridin sonundaki tambur ya da zincir dilisine balanr. Karmak bir yrnge profiline sahip
gtrclerde ise (yksek; kepeli; tablal gtrcler) altrcnn yeri, ekme gerilmesi dalmnn yararlar
ve sakncalar incelendikten sonra -daha iyisi, zel bir gerilme dalm diyagram izerek- belirlenir.
7-56
GTRCLER
ekil. 54-Gerdirmedzenleri
a ve b- vidal tip;
c- kar arlkl ve arabal tip;
d- yayl ve vidal tip.
ekil. 55-Zincirli altrclar
a- zincir dilili 90 lik asal dndrc; b- ayn 180 lik
c- dorusal blmde zincir dilili; d- paletli dndrc
7-57
GTRCLER
10. K A YI L I GT R C L E R (B E L T CON VE YORS )
Genel T antma
Bir kayl gtrcnn ana blmleri (ekil. 55) unlardr: asi 1; tamburlarn yerletirildii ular: dndr-
c (tahrik) 2 tamburunun yerletirildii ba taraf ile gerdirme tamburunun 3 bulunduu kuyruk taraf; sonsuz
kay 4 (bu tamburlara sarlr); hareketi boyunca kay st (ykl) eridini destekleyen st tayc makaralar
(avaralar) 5 ve kay alt (bo) eridini destekleyen alt tayc makaralar (avaralar) 6. Bu makaralar asiye balan-
mlardr. Baz durumlarda kay, tayc makaralar tarafndan deil de sabit bir klavuz kzak tarafndan des-
teklenir. Yk, genel olarak, st eritte gider ve alt erit, bo olarak dn salar.
stisnai durumlarda, yk tamak zere, alt erit kullanlr. Dier baz durumlarda ise st ve alt eritler ayn
anda ve zt ynlerde yk tarlar (genellikle tane-mallar). Dndrme tamburu, hareketini altrma biriminden 7
alr. Gnderilecek mal. gtrc stne (uygun ykseklikte) kurulmu bir ya da fazla sayda ykleme haznesin-
den 8 kay zerine yklenir. Kay tarafndan tanan yk, ba tamburu 2 zerinden boaltma oluuna 9 ya da
gtrc boyunca herhangi bir noktaya yerletirilmi zel boaltma dzeneklerine boaltlr. Kay temizleyicisi
(silici) 10, kayn d yzeyine yapm olan malzemeyi syrr. Bu dzenek genellikle gtrc ba tamburuna
2 yakn bir yere yerletirilir.
Kayl gtrcler geni bir yelpaze iine giren birim-ykleri ve dkme malzemeleri, yatay ya da hafife
eimli yrngeler boyunca tamakta ya da hat retimi (line production) birimlerinde, hafif ara rnleri bir ilem-
den dierine iletmekte kullanlrlar: dkmhanelerdeki tama ilemlerini mekanikletirmede (dkm kumunun
gelii ve dal); kuvvet santrallarnda yakt tamada; kmr ve maden ocaklarndaki yeralt ve yerst tama-
larda; metalrji sanayiinde kok ve cruf yapclarn tanmasnda; tahl silolarnda her eit tahln tanmas ve
ykseltilmesinde; toprak kazs ve inaat antiyelerindeki tama ilemlerinin mekanikletirilmesinde; besin ve
hafif endstride; sre kademeleri arasndaki tamalarda, vb.
Kayl gtrcler, genellikle, transfer hatlar, tayc kprler, dzeltici-ykselticiler (grader elevators), vb.
gibi karmak tesislerde yer alabilirler. Yksek kapasite (500-5000 nvVsa ve daha fazla), byk uzaklklara yk
tama (500-1000 m ve daha fazla) yetenei, basit tasarm ve olduka dk z arlk, gvenilir iletme ve
uygun altrma gibi zellikler, kayl gtrcleri, dnya apnda en ok kullanlan gtrme makinas durumu-
na getirmilerdir.
Tasarm biimine gre, kayl gtrcler sabit (bu blmde incelenen), tanabilir ve hareketli diye snflan-
drlrlar. Amalarna gre gtrcleri u ekilde ayrabiliriz: genel amal ve zel amal gtrcler. Sonuncu
gtrcler arasna yeralt gtrclerini, besin ve tahl endstrisinde kullanlanlar ve hat retiminde kullanlan-
lar sokabiliriz.
Gtrc kaylar dokuma, elik erit ya da elik tel rgl olabilirler.
f-\ ^ |
A-A Kesiti
( I
I
i
!
i]
'///s////////////
eki. 56- B ir kayl gtrcnn yaps
D okuma (T ekstil) K ayl Gtrcler
1. Kayl Gtrclerin Geometrisi
Hareket yrngelerine gre kayl gtrcleri (ekil. 57) u ekilde snflandrabiliriz: yatay, a; eimli, b;
karma: eimli-yatay, c; yatay-eimli, d, e ve f. Yataya gre eim (P as) esas olarak tanan malzeme ile hare-
ketli kay arasndaki srtnme katsaysna, malzemenin statik ev asna (dkme ykler iin) ve malzemeyi
7-58
GTRCLER
kay zerine ykleme yntemine baldr.
Kayl gtrclerde izin verilen eimler izelge. 8 de gsterilmitir.
izelge. 8- D z kayl Gtrclerde D eiik M alzemeler in nerilen M aksimumE imA lan
M alzeme
Briket kmr
Ykanm ve snflandrlm akl
Tahl
Dkmhane kumu, sarslm
(yanm)
Dkmhane kumu, nemli (hazr)
Krma ta, boyutsuz
Kmr, boyutlu
Kmr, boyutsuz
M aksimum
eimas
derece
12
12
18
24
26
18
17
18
M alzeme
Hzar tala taze
Kire, pudra
Kum, kuru
Kum, slak
Cevher, byk paral
Cevher, krlm
Antrasit, para
Kmr, tuvnan
Kmr, boyutlu, kk
imento
Cruf, antrasit, ya
M aksimum
eimas
derece
27
23
18
27
18
25
17
18
22
20
22
/Dndrme (tahrik) I 1
ekil. 57- K ayl gtrclerin geometrisi
7-59
GTRCLER
2. Kayl Gtrclerin Paralan
(a) Kaylar. Aadaki dokuma trleri kayl gtrclerde kullanlrlar: deve ty, pamuk (dokuma ya da
rme), kauuk kaplamal dokumalar. Gtrc kaylar u istemleri karamaldrlar: dk nem tutma (higros-
kopi) yksek dayanm, dk z arlk, kk zgl uzama, yksek bklebilme (fleksibilite), (tanan yke
kar srtnme ile sk sk tekrarlanan eilmenin ve kay destekleme dzeneklerinin yaratt deiken gerilmeler-
den doan) katlarn ayrlmas eilimine kar yksek diren, uzun alma mr.
Kauuk kaplanm kaylar bu istemleri dier trlerden daha iyi karladklarndan genellikle tercih edilirler.
Kauuk kaplanm dokuma kaylar (ekil. 58) eitli tabakalardan oluurlar: kaba pamuk dokumadan mey-
dana gelen katlar 1, bunlara kay rgs (belting) denir. Katlar birbirine doal ya da yapay kauukla ve vulkani-
zasyon yntemiyle balanrlar. Baz durumlarda katlar, yksek-dayanml sentetik dokumalardan yaplrlar: cap-
ron, perlon, nylon, vb. Kayn stnde 2 ve altnda 3 kauuk kaplama tabakalar vardr. Bunlar kay nem
giriine, mekanik hasarlara ve gtrlen malzemenin andrc ve kesme etkilerine kar korurlar.
Kaytaki katlar, onun iskeletini (karkas) olutururlar. Boyuna ekme gerilmelerini ve kay zerine den
ykn darbesini bu iskelet alr. Kauuk ve kpk kaplamalar katlan yaptrc imento grevi grrler. Ayrca,
katlar nem ve mekanik hasarlara kar korurlar. Gtrc kaylar kesik-katl (ekil. 58a), katlanm-katl
(ekil. 58b), spiral katlanm-katl (ekil. 58c) ve kademeli-katl (ekil. 58d) olarak tasarlanabilirler. Kesik katl
kaylar dierlerine stn olup en ok bunlar kullanlrlar.
Bir kayn dayanm (mukavemeti), iskeletinin dayanmna baldr. Kay rgleri normal, yksek dayanm-
l, pamuk-kanavie dokuma ve ok yksek-dayanml sentetik dokumalardan yaplabilirler. Katindokumal (solid-
vvoven) ve kauuk kaplamal kaylar da yaplabilir. Ancak, yksek rijitlik, ar maliyet nedeniyle bu kaylarn
kullanm yaygnlamamtr. Kaylar genel amal ve zel amal olarak iki ana blme ayrlabilirler. oun-
lukla genel amal kaylar kullanlrlar. zel amal kaylar scak ykleri tamakta ya da +60 C den yukar ve
- 25 C den aa scaklklardaki iletmelerde ve bir de kayn dokuma rgsne ya da kauuk kaplamasna kim-
yasal olarak zarar veren malzemelerin tanmasnda kullanlrlar.
Ykl taraf
\
(e)
' 111 n ' 11
M
111 | M 111 ' ' y M 11 r* ' ~ ^ \
' 1 ' | I ' 1 I [ I 1 I ' I r I I I I I t I II I | I I f | I rr- TT rTT . /
ekil. 58- D eiik trlerdeki kauuk dokuma kaylarn enine kesitleri
a- kesik katlar; b- katlanm katlar; c- spiral hiimde katlanm katlar; d- kademeli katlar; e- sya dayankl kay; 1- dokuma
katlan; 2- st kaplama; 3- alt kaplama; 4- amyant tabaka; 5- krc erit
7-60
GTRCLER
zel amal kaylar u trleri ierir: sya dayankl; dona kar dayankl; yanmaz, vb. Isya kar dayankl
kaylar (ekil. 58e) bir sya-direnli kauuk kaplama 2 ve stteki kat ile kauuk kaplama arasna yerletirilmi
bir amyant tabaka 4 ile donatlrlar. Avnca, stte ve yanlarda "krc" 5 ad verilen ince bir eritle de glendiril-
milerdir. Bu kaylar 100 C ye kadar olan iletme scaklklarna dayanrlar. Dona kar dayankl kaylar, kau-
uk karmnn iine zel don nleyici (antifreeze) maddeler katlarak retilirler. Bu kaylar - 45 C ye kadar s-
caklklarda etkin olarak alrlar. Kauuk kapl kaylarn ana parametreleri izelge. 9 da gsterilmitir.
izege. 9- nerilenK ay K atlar
Kay genilii, mm
Minimum ve maksi-
mum kat says, i
300
3-4
400
3-5
500
3-6
650
3-7
800
4-8
1000
5-10
1200
6-12
1400
7-12
1600
8-12
1800
8-12
2000
9-14
izelgede verilen kay geniliiyle kat says arasndaki bant, kayn -tamburlara sarlmas iin gerekli-
bklebilirliine ek olarak, belli bir boyuna rijiditeye de sahip olmas gereini gstermektedir. Byle bir rijidite,
kayn i makaral avaralardan (tayc makara grubu) gemesini ve bu makaralar arasndaki bolukta dzelme-
sini nleyerek oluklama durumunu korumasn salar. Demek ki, ar ve byk-paral malzemenin tanmas
iin tasarlanm bir gtrc kaynda (oluklu), hafif ykler iin tasarlanm bir kaytan daha fazla kat bulun-
maldr. Kauuk kaplamann seimi ise (izelge. 9) tanan malzemenin boyutlarna ve fiziksel zelliklerine ba-
ldr.
Kauuk kaplamal bir dokuma kayn yryen her metresinin q
k
arl (genilik B m. kat says i ve kalnl-
8 mm. kaplama kalnlklar S
i
ve 8
2
mm ise) aadaki formlden hesaplanr:
q
k
=HB( 8
i
+8 +6
2
) N/m (106)
Kauuk kpk kaplamasnda dikkate alnmam bulunan bir kat kalnl 8 normal pamuk dokumal kay r-
gsnde 1,25 mm, yksek dayamml kay rgsnde 1,9 mm, pamuk-kanavieli rgde 2,0 mm ve sentetik do-
kuma rglerde 0,9-1,4 mm alnr.
izelge. 10- K auuk K aplamal D okuma K aylar innerilen Dkme ve Birim Ykler
(izelge. 1ve 2 ile ekil. 57 ye baknz.)
Yk N itelikleri
Taneli ve pudra, andrc deil
nce taneli ve kk-paral, andrc,
orta ve ar (a'<60 mm; y<20 kN/m
3
)
Orta-paral. hafif andrc, orta ve ar
(a'<60 mm: y <20 kN/m
3
)
Ayn, andrc
Byk-paral. hafif andrc, ar
(a'>160mm;y>20kN/m
3
)
Kat ya da kuma ambalajda hafif ykler
Yumuak kaplardaki ykler
Sert kaplardaki ykler
150 N a kadar
Ayn 150 N den fazla
Darasz ykler
Malzeme
A. Dkme ykler
Tahl, kmr tozu
Kum, dkm kumu, imento,
krma ta, kok
Kmr, turba briketi
akl, klinker, ta cevher,
kaya tuzu
Manganez cevheri, demir
cevheri (manyetit)
B. B irimYkler
Paketler, kutular, kitaplar
antalar, balyalar, denkler
Kutular, variller
sepetler
Makina paralar, seramik eya
yap elemanlar
K aplama K alnl, mm
Ykl
taraf
1.5
1.5-3.0
3.0
4.5
6.0
1.0
1.5-3
1.5-3
1,5-4.5
1,5-6.0
D n
taraf
1,0
1,0
1,0
1.5
1.5
1,0
1,0
1,0
1,0-1,5
1,0-1,5
7-61
GTRCLER
Gerekli kat says aadaki denkl emden hesaplanr;
S
m
,
l ks
BK,
(107)
Burada:
S
m a k s
= Maksi mum teorik kay ekmesi, N
K, = Kat babna 1 cm genilik iin kopma gerilmesi. N/em
k = Emniyet katsays (izelge. 1 le baknz)
B = Kay, genilii, cin
rg snf normal: 550 N / cm
Normal yksek dayanl: 1150 N / cm
izelge. 11- K ay K at S aysna B al OlarakE mniyet K atsaylar
Kay kat says
Emniyet kat says, k
2-4
9
4-5
9.5
6-8
10
9-11
10,5
12-14
11.0
izelgeden grlecei zere, emniyet katsays, kal saysyla bymektedir. Bu olgu, kaytaki gerilmelerin
btn katlara dzgn olarak dalmay ve kay, tamburlar ve tayc makaralar zerinden geerken yalnz
ekme gerilmelerine deil, ayn zamanda eilme gerilmelerine de uramas ile (bu gerilmeler bu hesap yntemin-
de dikkate alnmazlar) aklanr. Kayn bklnelerdcn doan yorulma sonucu zayflamas, anmann ve ek
yerlerindeki zayflamann da nedenidir.
SES L
ter"
ekil. 59- elik halatla berkitilmi kauuk kaplamal dokuma kay
Pamuk dokumal, kaavie ya da sentetik rgl ve yksek dayanl trlerin yannda, elik tel halatla berki-
tilmi (takviye edilmi) kaylar da retilmektedir. Bu kaylarda (ekil. 59), elik tel halatlar 2 (ap 1,2-4,5 mm),
rg katlan 1 arasna yerletirilmi ve boyuna vlkanize edilmilerdir. Bu kaylar, 30 000-40 000 N/cm dolayla-
rnda bir kopma gerilmesine sahiptirler ve emniyet katsays 6-8 arasnda alnr.
alma yzeyi zerine vlkanize edilmi baklava dilimleri, zel eimli kntlar (ekil. 60a) ya da enine las-
tik perdeler (ekil. 60b) tayan kaylar kullanlarak gtrc eimi bytlebilir.
Bununla birlikte, gtrc eimi 35-40 nin stne kartldnda, kapasitenin nemli lde decei unu-
tulmamaldr.
Yanlarda etekleri (skirt) bulunan kaylar da kapasiteyi ykseltmekle kullanlrlar.
(a) Kay ekleme dzenekleri (Belt fasteners). Kay ular gtrc zerinde, u yollarla birbirine eklenir:
ham deri ile dikme, zel yaptrclarla souk yaptrma, scak yaptrma (vulkanizasyon), eitli tiplerde ijit
ya da menteeli madeni birletiriciler, lin gvenilir yntem vulkanizasyondur. Kay vlkanize etmek iin, kay-
n iki ucundan ayn zamanda ve edeer katlar kesilir (ekil. 61). temizlenir, gazya ile ykanr, yaptrc ile
kaplanr, stste getirilir ve bir vulkanizasyon presinin madeni levhalar arasnda preslenil'. Bu levhalar elektrik
akmyla (baz durumlarda buhar kullanlr) 140-150 "C ye kadar stlrlar. Kay uygun basn ve scaklk altn-
da, kat says ve kaplama kalnlklarna bal olarak. 25-60 dakika tutulur.
7-62
I l l.N
(OTURUCUl.Kk
(b) Tayc Makaralar (Avaralar). Cenellikle kay, avara makaralar tarafndan desteklenir. Seyrek olarak d
aa ya da elik levhadan bir yalak tarafndan ya da avara makaralarla dier tr desteklerin birlerimi bir dzenek
tarafndan desteklenir. Avara makaralar, balca dkme ykler tayan gtrclerde, daha seyrek olarak da birini
ykler tayan gtrclerle klavuz yutaklar ve birledik destekleme d/.enlerinin ounlukla uyguland tane -
mal gtrclerinde kullanlrlar.
C;
ekil. 60- D ik edimler iin kauuk kapl anm dokuma kay
:- c i l i k nt l ar ; l> - c i l H ' l akti k j u-rd ' Ur
Gtrcdeki yerine gre, avara makaralar st tayc (kayn ykl eridini ksrlar) ve alt tayc (kayn
bo dn eridini tarlar) makaralar adyla ikiye asrillar. I ist tayc makaralar -nakaral (ekil. 62a) ya da
tek-makaral (ekil. 62b) trden ohbililer. ki inak.nal avaralar, iletme (transfer) makinalarna yerletirilmi dur
kayl (B = 300-400 mm) gtrclerde ok seyrek olarak kullanlrlar. Oluklu be makaral avaralar ise ba/.an
olduka geni (B>1400 mm) kaylar iin kullanlrlar. Al tayc (avara) makaralar (ekil. 62c) hibir zaman
birden fazla makaral yaplmazlar. Kay, lek-akarul t ya da dz) avara tayclar zerinde dz olarak yrr;
ancak, ok-makaral avaralar zerinden geerken oluklanr. Bu durum, btn kay boyunca tekrarlanr. Dkme
yk tamak zere tasarlanm gtrcler genellikle oluklu makaralarla donanmladr. Dz makaral avaralarla
donanm gtrcler (avaralar) yalnz boalma pullklu (plough) ve dk kapasiteli (25 mVsa e kudur) kayl
gtrclerle byk ktleli malzemeler tayan geni kayl gtrclerde kullanlrlar.
ekil.62 ve 63 de gsterilen trlerdeki avara (tayc) makaralar 1 yan destekleri. 2 silindirleri, 3 milleri. 4
yatuklar, 5 szdrmazlk halkalar ve 6 tayc tabanndan (yalnz oluklu avaralarda) meydana gelirler. Flanlar
yukun doru konmu olan elik profil ya da kebentler, genellikle yan destekleri tamak amacyla kullanlrlar.
Bu i iin hazan da yuvarlak demir ya da T demiri kullanlr. Tayc tabam gtrc asisine balayan .saplama-
larn delikleri, tayc (avara) makarann durumunu ve kay hareketini ayarlamak amacyla, geniletilmilerdir
(ekil. 62-A grn). Dz tek-makaral avaralarn va destekleri hadde profillerden, oluklu avaralarnki ise
dkm, kaynak ya da pres bask olarak yaplrlar. Makara silindiri ise genel olarak elik borudan, dkme demir-
den (srekji kalp), seyrek olarak da presli plastikten yaplr. Makara mili. tesviye edilmi ularndan, yan destek-
ler zerindeki yarklara yerletirilerek sahiletirilir .ekil. 63c).
Dnmeye kar direnci mmkn olan en az deerde tutmak iin, makaralar genellikle bilyul ya da masural
yataklar zerinde dnerler (*). Baz durumlarda, kendiliinden yalanr sert kauuk ya da plastik burlar da kay-
mal yutuk yerine kullanlr.
Yataklarn dnda, ieriye toz giriini nleyen szdrmazlk halkalar (seals) bulunur. Bu szdrmazlar kee
(kenevir) halkalar, preste baslm labirent halkalar, lbirent ile kee halkadan oluan karma birleik halkalar
(ekil. 63a); mekanik lbirenlli salmastra halkalar (ekil. 63b); zel yaa-dayakl kauuk ya da esnek plaslik-
Masuruh yalaklar ancak ok ar hizmet trlerinde kullanlr.
7-63
GTRCLER
ten yaplm esnek szdrmazlar (ekil. 63c) ve deri ya da kee ile biten salmastra halkalar olabilir. Deneyler s- vj f
radan bir kee szdrmazn, orta tozlu bir alma ortamnda kk apta bir koruma salayabildiini ve etin a- 'UK- 3
lma koullarnda ise hi ie yaramadn gstermitir. En gvenilir, dolaysyla en iyi szdrmaz, labirent basa-
y
f l
maklar arasndaki tatl geme (snug fit) nedeniyle, mekanik labirentli szdrmazlk halkasdr. Bu ilem fazla ji-it!
1
iilik istemekte ise de salad uzun mr ve gvenilir alma, ek harcamay dengeleyecek ldedir.
Birinci kayn sonu
J
l kinci kaysn
sonu
A gorunusu
Kay hareket
dorultusu
ekil.61- Viilkanizasyon iin hazrlanm kauuk kaplanm dokuma kay
a- kesilmi u; b- birletirilmi u
izelge. 11- D kme YkT ayan B ir K ayl Gtrcde M aksimumA vara M akaraA ralklar
(ekil.64 e bak n z)
YUkn yma
kN /m
3
Y<10
Y= 10-20
y> 20
400
1500
1400
1300
B mm
500
1500
1400
1300
kay genilii iin
650
1400
1300
1200
800
1400
1300
1200
1 uzakl,
1000
1300
1200
1100
mm
1200
1300
1200
1100
1400
1200
1100
1000
1600-2000
1100
1000
1000
Makarann i yzeyi pullarla, gres yuvalaryla 7 (ekil. 63a) ya da bir i kovanla 8 (ekil. 63a ve b) korunur.
Bunlar yata, makara silindirinin i tarafndan tmyle yaltarak bir gres deposu devi grrler. kovanh ma-
karalar (avaralar) en gvenilir olandrlar.
Bilyal yataklar 9 gresr (ekil. 63a) ile ve milde alm gres kanal yoluyla ya da makaralarn dnemsel
bakmlar srasnda gres baslarak yalanrlar.
7-64
GTRCLER
(a)
A Gorunuu
ekil. 62- Kauuk kaplamal dokuma kaylar iin avara makaralar
a- oluklu makaral; b- dz I ok makaral; c- lz dn makaras
Avaralarn ana boyutlun unlardr (ekil. 62 ye baknz):
Tayc mukara (avara) ap, D mm : 108
Kay genilii, B mm 400-800
159
800-161K)
194
1600-2000
Dz bir makarann toplam L uzunluu ya da oluklu bir tayc makara takmnda makaralarn toplam uzunlu-
u, B kay geniliinden 100-200 mm fazladr. Gtrcnn avara makaralarnn dzenlenmesi ekil. 64 de e-
latik olarak gsterilmitir.
(c) Merkezleme Dzenekleri: Merkezden kak ykleme, toprak ylmas, malzemenin tamburlara ve maka-
lara yapmas, vb. gibi birok nedenden tr kay yalpa yapabilir. Kayn makaralar zerinden kamasn
nlemek zere eitli biimlerde zel kay klavuzluma makaralar kullanlr. Bu makaralar, kay merkezleme-
ni otomatik olarak yaparlar.
Bir kay klavuzlama makaras (ya da sylendii gibi bir kediliinden-merkezleyici), iki bilyal yatakl 3
p yatann evreside -kontroll snrlar iinde- serbeste dnen 2 asisine balanm normal bir oluklu -
akaral avara takmndan oluur. Dey 3 dip yalann (pivot) 4 yuvas 5 tayc profiline balanmtr. Bu
ofil ise gtrc asisine cvutalunmlr. 2 asisine iki yanndan 6 zengileri (stirrups) balanmtr. Bu zen-
lerin ularnda birer kovan vardr ve bu kovanlara yerletirilerek sabitletirilmi 7 milleri, bilyal yataklarla do-
tlm 8 kay snrlama makaralarn tarlar. 7 mili kay kenarna dikeydir.
Kay eksenden kat zaman, kayn kenar 8 snrlama makarasna hafif bir basnla deer. Bu etki, kay
lavuzlama makara takmnn asisini, gtrcnn boyuna eksenine gre, belli bir a kadar dndrr. Makara
kiminin bu durumu, kay zt yne dndren, yani merkezleyen bir kuvvet dourur. Kay merkezlendii
iman, klavuz makara takmn da kendiliinden ilk durumuna getirir (Bak. GTRCLER, MMO Yayn
o. 105, ekil.40).
7-65
GTRCLER
ekil. 63- Avara makara trleri
a- labirent keeli sizdrmazlk; b- mekanik labirentli szdrnazlk; c- lastik syrcl
Dz klavuzlama makaralar da, ykl ve bo eritler iin, yukarda tantlan biimde yaplrlar. Ancak, dip
yatakl dner avara takm oluklu deil dzdr. Dey milin (pivot) ar hareketlilii, tantlan bu tasarmn zayf
yandr. Kay klavuzlama avara takmlar iin uygulanan br tasanm biimleri de ayn alma ilkesine daya-
nrlar. ok uzun gtrclerde, bazan iki ya da klavuzlama avara takmn ieren menteeli masalar (banks)
kullanlrlar. Bunlar birbirine genellikle 0.5-1 m uzaklkta yerletirilmilerdir. Bu dzenleme, kay doru (ekse-
ninde) hareket ettirmek iin, ou kez baaryla kullanlr. Kay klavuzlama makara (avara) takmlar, genellikle
40-20 metreden yukar uzunluktaki gtrclerde etkindirler. Gtrclerdeki kay klavuzlama makara takm-
larnn ematik yerletirme dzeni ekil. 64 de grlmektedir.
20-25 m
k l
^
n v
' " i
r
makaralar \^i"
1
U -20-25
21-J
m
025 m " T ~ 3 " ^
n v
' " i n n r -
aralar Klavuz makaralar I
?Ki.avuz
Imakarala
ekil. 64- Gtrcde avara (tayc) makar alar n d/unlcnmcsi
Kay gidiini merkezlemek iin, baz durumlarda, birka oluklu avara takmn kay hareketi dorultusunda
2-3 kadar emek (devrik tutmak) mmkndr. Ancak, hzl kay anmasna neden olduundan, bu yntem sa-
kncaldr.
Kay trmanmasn engellemek iin bazan da kay kenar boyunca rijit milli dey makaralar yerletirilir.
Bu uygulama, dey makaralarn kay en zayf yeri olan kenarndan andrmas nedeniyle, kesin olarak sakn-
caldr.
(d) altrma Birimleri. Kayl gtrclerde hareket ettirici g, bir elektrik motorunun evirdii dndr-
me tamburuna sarlan kaya, srtnme yoluyla aktarlr. altrma birimi aadaki blmleri ierir: tambur
(bazan iki tane), motor ve motorla tambur arasndaki g aktarma dili dzeni. Eimli gtrclerde, altrma
7-66
GTRCLER
birimleri, ykl kayn -elektrik akm kesildiinde- tanan ykn arl altnda geri kaymasn nleyen bir
frenleme dzeniyle donatlrlar.
altrma Trleri ve Ana Kuram
Kayn dndrme tamburuna nasl sarldn gsteren ematik resimler ekil. 65 de verilmitir, a ve b ema-
larnda a = 180 ve a s 210-230 lik sarlma al tamburlar gsterilmitir, b semasndaki byk sarlma as,
bir bask (snub) kasna (tamburu) yardmyla elde edilmitir, e ve d emalar, sarm as 350-480 derece arasn-
da deien iki -tamburlu (tandem) altrma dzenlerini gstermektedirler, e ve f emalar ise uzun ve ar gt-
rclerde kullanlan bask kasnakl ve bask kayl altrma dzenlerini gstermektedirler.
ekil. 65- Kayl gtrcler iin tipik dndrme (tahrik) biimleri
a ve b- tek tamburlu; c ve d- ikiz tamburlu; e- bask kasnakl; f-bask kayl
Srtnme ile dndrme kuramndan (Huler Kanunu) bilindii zere
S
ger
< S
g e v
e" (108)
olduu zaman kasnak zerinde kay kaymas olmaz. Burada,
7-6
GTRCLER
S
ge r
ve S
g e v
= Dndrme tamburu zerinde gergin ve gevek tarafladaki kay ekmesi;
a = Kay sarlma as, radyan;
e = Neperien logaritma baz, e = 2,718;
|i = Kay ile kasnak arasndaki srtnme katsays.
Dndrme tamburu zerindeki W
o
evresel ekme kuvveti, kay katlndan ileri gelen tambur zerindeki
srtnme ihmal edilirse, (47) denleminden hesaplanr.
Buradan:
o
= s
g e r
-s
g e v
W
o
= S
gor
- S
g e v
<S
gcv
et- - S
g
,
v
= S
g e v
( d- - 1). (109)
yada
^ S,.., elde edilir.
(110)
(110) denkleminden grld gibi, dndrme tamburunun kaya iletebildii ekine kuvvetinin iddeti sarl-
ma as, srtnme katsays ve kay gerginliindeki artla byr. Srtnme katsaysnn bykl, kasnak
(tambur) alan ve ortam koullarna (izelge. 12). kayn kasnak evresindeki sarlma durumuna ve asna ba-
ldr. Kay gerilmesi, kayn genilii ile kat saysnn belirledii kay dayanmna baldr. Gerekli ekme kuv-
veti, kay ile dndrme tamburu arasndaki srtnmeyi arttrmak yoluyla, kay gerginliini arttrmadan -snrl
bir aralkta- da mmkn olabilir. Bunu, kasnan yzeyine srtnmeyi fazlalatrc maddeler srmek ve uygun
bir dndrme emas seip sarlma asn byltmek yoluyla gerekletirmek mmkndr. Kay gerginliini
arttrmadan ekme kuvvetini artrmann bir dier yolu da kay tambura doru bastran bir d kuvvet uygula-
maktu'. Bu etki, bir bask kasna (ekil. 65e) ya da bask kay kullanarak elde edilir (ekil. 651).
Bask kasnakl altrma dzenlerinde (ekil. 65e) bask kasnann mili, bir basma yaynn dourduu kuv-
vetin etkisiyle, mafsall bir ereve (asi) iinde tutulur. Kasnak, kaln bir lastik tabakayla kaplanm/r ve belli
bir kuvvetle kaya bastrr. Kasnan bask kuvveti P ise deme noktasndan kayn kasnaa uygulad noktasal
(youn) kvet P olacak ve euler denklemi u biimi alacaktr:
S
g e r
<( S
g e v +
Pu) e >-
ve kay katl (slifness) ihmal edildiinde ekme kuvveti
W
o
<S
g t
,
v
( e
l
" -l ) - I'ne
1
" olur.
(111)
(112)
Bu denklem, bask kasnakl bir dndrme sisteminde kaya iletilen ekme kuvvetinin, kayn gevek tara-
fndaki ekme kuvvti ayn kakl hakle -basit bir dndrme tamburu dzenine gre- P|ie
M
" kadar arttn gste-
rir.
ekme kuvveti gevek tarafta S
g c v
+ S
a
, gergin tarafla S
gt
.
r
+ S., olur. Euler denklemi bu durumda aadaki
biime girer:
Buradan:
elde edilir.
7-68
W
o
< S
gev
(e>' - 1) + S
a
(e" - 1) = (S
g w
+ S
a
) (e'"- 1)
(113)
(114)
mymm
GTRCLER
izelge. 12-S rtnmeK atsays (|i) vee*"
1
D eerleri
T ambur tr ve
atmosferik koullar
Dkme demir ya da elik
tambur, cok nemli atmosfer,
kirli
Aa ya da lastik kaplanm
tambur, ok nemli atmosfer,
kirli
Dkme demir ya da elik
tambur, nemli atmosfer,
kirli
Dkme demir ya da elik
tambur, kuru atmosfer, tozlu
Aa kapl tambur
kuru atmosfer, tozlu
Lastik kapl tambur
kuru atmosfer, tozlu
S rtnme
katsays
0,1
0,15
0,20
0,30
0.35
0,40
S arlmaas (dereceveradyan) iine
1
"*deerleri
180'
3,14
1,37
1.60
1,87
2,56
3.00
3.51
210*
3,66
1,44
1,73
2,08
3,00
3,61
4,33
240'
4,19
1,52
1,87
2,31
3,51
4,33
5,34
300*
5,24
1,69
2,19
2,85
4,81
6,25
8,12
360*
6,28
1,87
2,57
3,51
6,59
9,02
12,35
400'
7,0
2,02
2,87
4,04
8,17
11.62
16,41
480'
8,38
2,32
3,51
5,34
12,35
18,78
28,56
- 3 E
( c)
(d;
ekil. 66- T ipik g aktarmadzenleri
a- abn dilili hz drc; b- aln konik dilili ya da salyangoz dilili; c-redktr ve zincirle dndrme; d- tambur-notor
(113) ve (114) denklemleri, bir bask kayl altrma dzeninde dndrme tamburunun gtrc kayna
ilettii ekme kuvvetinin -byle bir bask dzeni olmayan altrma biimine gre- S
a
(e*"
1
- 1) defa byk oklu-
unu gsterir.
7-69
GTRCLER
ekil. 64 de gsterilen dndrme dzenleri arasnda, b emasnda gsterileni en ok kullanlabilir, c, d, e ve f
emalarnda gsterilen dndrme dzenleri, ancak ok uzun ve ar ykl gtrcler iin uygundur.
Dndrme (tahrik) tamburlar : Tamburlar dkme demir ya da elik sacdan yaplrlar. Tambur yanal yzeyi
dz ya da tmsekli (bombeli) olabilir. Bu tmsekli ksm, kayn merkezlenmesini salar. Tmsek ykseklii,
yani tamburun ortasndaki ve ularndaki yaraplarn fark genellikle tambur geniliinin (boyunun) yzde 5 i
(ancak en az 4 mm) olarak alnr. Tambur boyu, kay geniliinden 100-200 mm byk alnr. Tambur ap, i
kay kat saysna bal olarak
D,>ki mm alnr. (115)
Burada, k oranllk katsays (factor of proportionality) olup:
i=2-6. k=125 ; i = 8 - 12. k= 150 alnr.
Yeralt koullarnda ve iletim makinalarnn gtrclerinde ise k=80 alnr. (115) denkleminden hesaplanan
tambur aplar aadaki deerlerde yuvarlatlr:
250, 320, 400, 500, 630. 800, 1000, 1250, 1600 mm. Kayla tambur arasndaki srtnmeyi iyiletirmek iin
(izelge. 12 ye baknz) tambura lastik kaplanr ya da bask dzeni uygulanr.
Demir paralarn tanan malzemeden ayrmak iin, baz durumlarda manyetik bir tambur kullanlr.
G aktarma dzenei: Modern altrma d/cnlerinde, teknik ve ekoomik gerekelerle kapal tip hz d-
rcler (redktrler) kullanlmaktadr. Kapal tp IMI hz drc az yer kaplayan ve gvenilir bir g aktarma
dzenei olup, alma mr bakmndan, die enlerle baaryla karlatrabilir. Bu dzenein daha ileri bir
stnl de tmyle kapal olmas ve yksek ..:, indir. Tek tamburlu altrma birimlerine ilikin ana uygula-
ma biimleri ekil. 66 da verilmitir. Elektrik motoru mili, esnek bir kavramayla hz drc miline balanm-
tr. Hz drc ve tambur milleri ise genlemeli ya da debriyajl bir kavrama aracyla birbirlerine balanmlar-
dr. Gtrcye yumuak bir ilk hareket vermek ve kalk momentini azaltmak iin ar ykl ve uzun kayl
gtrclerin altrma dzenleri, genellikle bir hidrolik kavramayla donatlr, tletim makinalanndaki gtrc-
lerde en uygun altrma birimi, tambur-mel > Jcnen dndrclerdir. Bu tr altrma birimlerinde elektrik
motoru ve g aktarma dili dzeni ya da b m byk bir bl tambur iine yerletirilmilerdir. Tanbur-
motorlar ift-dili hz drc, kapal plan ' ,p ve merkezka planet tipi olarak retilirler (ekil. 67).
Tambur-motorlarn balca stnlkleri a/ yer kaplamak ve hafifliktir. Sakncalar ise yapm incelii (precisi-
on) isteyen karmak tasarmlar, motorun yetersiz soutulmas, srekli olarak yk altnda bulunmadan ileri gelen
ar snmadr.
(e) Gerdirmeler (Take-ups): Bir kayl gtrcde mekanik (vidal tip) ya da kar arlkl gerdirme diueni
olabilir. Sonuncu ise arabal (yatay) ya da dey trden olabilir.
Vidal tr gerdirmelerde (Seki. 68), gergi kasna ayn zamanda kuyruk tarafnn saptrma tamburu grevi
yapar ve sabit bir milin evresinde (en iyi zm) ya da u yatann iinde (en kt zm) dner. Boyuna do-
rultuda, sabit bir klavuz kzak zerinde kayabilir. Gerekli gerginlik, dzgn aralklarla ayarlanan ve sklan iki
cvata tarafndan yaratlr. Kay gerdirmek iin gerekli kuvveti azaltmak amacyla yamuk dili civatalar kullan-
mak uygundur.
Arlkl gerdirmelerde (ekil. 69) gergi kasna (ayn zamanda kuyruk tamburu olarak da grev yapar) hare-
ketli bir araba zerine yerletirilmitir. Araba, bir elik halat ve saptrma tamburlar araclyla geriye doru e-
kilir.
Araba, gtrcnn boyuna eksenine paralel (yani yatay gtrclerde yatay, eimli gtrclerde eimli)
olarak yerletirilmi klavuz kzaklar zerinde hareket eder.
Dey kar arlkl bir gerdirme dzeni (ekil. 70), bir gerdirme ve iki saptrma tamburundan oluur. Ger-
dirme tamburu, dey klavuz kzaklar zerinde haeket eden asi ile birlikte inip kar ve kay gevekliini -
kendi arl art hareketli asi zerinde yryen kar arlk etkisiyle- alr. Arabal-tip gerdirme dzeni, daha
basit yaps ve nemli ldeki hafiflii nedeniyle, bu dey tre stndr. Ancak, kayn gevek tarafnda dz-
gn (niform) bir gerginlii garanti edemez. Avara makaralardaki srtnmeler, kay gerginliinde baz deiik-
liklere neden olurlar. Bir dey gerdirme dzeni, dndrme tamburuna yakn bir yere yerletirildiinde, bu sakn-
7-70
ir; mu:.;
GTRCLER
7-71
GTRCLER
t s ,
1
o.
S
i
7-72
: r n
GTRCLER
es
. c
a
2
E"
7-73
GTRCLER
alan gstermez. Bu tr gerdirme dzerinin sakncalan tambur gerekmesi ve kayn eitli ynlerde bklme
zorunluluudur.
Vidal gergi dzenleri balca, d hava scaklnn ve nem derecesinin olduka kararl olduu durumlarda,
ksa yatay ve eimli gtrclerde kullanlr. Arabal-tip dzenler, en ok orta uzunlukta (50-100 m) ve karmak
bir hareket yrngesine sahip gtrclerde; dey dzenlemeler ise uzun gtrclerde (100 m ve yukan) ve
yer darlnn, araba donanmnn gtrcnn kuyruk tarafna yerletirilmesini zorunlu kld durumlarda kulla-
nlr. Ar hizmet snf uzun gtrclerde arabal-tip ve otomatik (ya da yanm otomatik) kay gerdirme diize-
nekli gerdirme dzenleri kullanlr. Bu dzenler, ters-dnl (reversible) bir elektrik motorunun evirdii meka-
nik bir vinten yararlanrlar. Kar arlkl gtrclerde, gevek tarafn kay gerginlii kayn ilk hareketinde
maksimuma ykselir ve gtrc kararl bir harekete vannea minimuma der. Bu dzenleme, kay gerginliini
iletme yknn bir fonksiyonu yapar.
AA Kesiti
ekil. 70- K ar-arlkh dey gerdirme dzeni
(f) Kayn Yn Deitirmesi (Bending) : Kay, u ya da ara tamburlar (ekil. 71a ve b), makara takmlar
(ekil. 69c) aracyla saptrlr ya da serbest bir sarkma erisi (doal sarkma) meydana getirir.
Kayn, bir saptrma tamburu yardmyla (ekil. 71a) eimli durumdan yatay (ya da az eimli) duruma gei-
i, ancak dz tayc (avara) makaralar iin pratiktir. Oluklu tayc makara takmlarnn kullanld gtrc-
lerde bu gei, tayclar arasnda kayn dzlemesini ve malzemenin salmasn nlemek amacyla, bir seri
oluklu tayc makara takmyla gerekletirilir (ekil. 71c). Erisel yrngedeki tayc makaralann aral 1, =
(0,4-0,5) 1; erinin toplam erilik yarap R > 12B (B kay geniliidir); makara takm says ve daha yukan
alnr. Saptrma tamburlannn (ara. u ve gergi tamburu) ap (115) denkleminden (k=10O-125 ve istisna olarak
k=50 alnarak) hesaplanr.
Kay, yatay durumda yukarya doru eimli bir eriye geiyorsa, serbeste sarkan kay (ekil. 71d), bir zin-
cir erisinin parasn oluturur. Bu erinin erilik yarap, kay gerginliiyle doru ve erisel ksmdaki kay-
n birim arlyla ters orantldr. Yani:
7-74
GTRCLER
k| m (116)
Burada:
S = F.risel blmn sonundaki kay gerginlii, N
q
k
= Kay boyunca birim yk arl, N/m
k[ = Bir katsay. (f$) deerlerine gre:
P = 8-1.V p= 16-20 P<70
k
=
1.05 k, = l,l k[ = l
ekil. 71- Kay saptrma dzenleri
Olaan durumlarda, bu erisel gei blm, B = 400-500 mm iin R
mi n
= 50-60 m, B = 650-800 mm iin
R
mi n
= 75-90 m ve B>800 mm iin R
mi n
= 100-150 m olan bir ember yay olarak tasarlanr. Hrisel blmde ta-
yc makaralar, ayarlanabilir saclar (liners) zerine yerletirilir. Bylece, kaya uygun erilii vermek mmkn
olur.
(g) Ykleme ve Boaltna Dzenekleri. Ykleme dzeneklerinin tasarm gtrlen ykn trne, zellikleri-
ne ve ykleme yntemine baldr. Para-mallar, gtrc zerine eitli trlerde oluklar (stler) yardmyla ya
da dorudan kayn zerine yklenirler. Gevek malzemeler, gtrcye bir besleme haznesinden (hopper) ve 2
klavuz oluu yoluyla boaltlrlar (ekil. 72). Hazne duvarlarnn eim as, malzeme ile bu duvarlar arasndaki
srtnme asndan 10-15 fazla olmaldr. Klavuz oluun yan ve arka duvarlarnn sonunda zel boaltma sz-
drmazlan (etekler) vardr. Bu szdrmazlar, yumuak lastikten (ekil. 72.a ve b) yaplrlar. Teknenin alt paras-
nn genilii, malzemenin salmasn nlemek iin. kay geniliinden kk olmaldr.
7-75
GTRCLER
ekil. 72- B eslemehaznesi veklavuz oluk
a- kk-boyutlu mallar iin; b- byk-ktleli mallar iin; 1. hazne; 2. klavuz oluk; 3. berkitme paras
Byk ktleli ar malzemeler iin kullanlan ykleme haznelerinde ykler nce haznenin duvarlarna arpar
ve ondan sonra da bu duvarlar boyunca kayarak kay zerine dklrler (ekil. 72b). Bylece, kayn hasar gr-
mesi nlenir ve mr uzatlm olur.
8-20 mm kalnlktaki elik sac ya da lastik 3 berkitme (takviye) levhalar (ekil. 72b), andrc malzeme ta-
nd zaman, haznelerin anmasn nlerler. Bu levhalar darbenin geldii blgelere yerletirilirler ve annca
deitirilirler.
Boaltma genellikle kuyruk tamburu zerine ya da tama yolu boyunca herhangi bir yere ve bir syrc pul-
luk (scraper plough) ya da boaltma arabas (tripper) yardmyla yaplr. Bu sonuncusu sadece dkme mallar iin
kullanlr. Boaltma pulluu (ekil. 73) kayn boyuna ekseniyle belli bir a as yapan kama biiminde bir mah-
muzdur. Pulluk bir asiye tutturulmu olup bu asi bir krank eksantrik ubuk ya da kaldra aracyla ve pullukla
birlikte kaldrlarak bo duruma alnabilir. alma durumunda pulluk, kendisine tutturulmu lastik eritler ara-
cyla kaya bastrlr (ekil. 73 AA kesitine baknz.). Boaltma pulluklar tek ya da ift-yanl (ekil. 73), sabit
ya da bir araba zerinde hareketli olabilirler. Birinci tr, genellikle gtrcnn yatay ya da hafife eimli (5-
10) blmlerine yerletirilir, ikinci tr ise ancak yatay blme yerletirilebilir. Pulluklar, haznelerin dolma dere-
cesine bal olarak elle ya da otomatik kontroll olabilirler. Otomatik kontroll pulluklarda mahmuz, bir hava si-
lindiri, elektro-manyet ya da baka bir mekanizma aracyla kaldrlp indirilebilir.
7-76
I M T
GTRCLER
ekil. 73- ki-yanl boaltmapulluu
a- ince taneli dkme mallar iin kpete (board) kesiti; b- ayn, iri taneli dkme mallar iin
b)
ekil. 74- Pulluk boaitcnneiminin belirlenmesi
7-77
GTRCLER
7-78
ekil. 75- H areketli boaltc
GTRCLER
Pulluun normal almasn gven altna almak iin. gtrc ekseniyle yapt a eim asnn doru seil-
mesi gerekir. Bu a, malzemenin bir pmacgnn (parcle) ya da G aulgndaki bir ayr ykn, kaytan boal-
tld zaman, yrngesini belirler. Ykn kayla arasndaki srtnme katsays |i ve pullukla arasndaki ise Hj
olsun. Bir v kay hznda, ykn pulluk boyunca sabit bir vj hzyla hareket ettii varsaylabilir. Bu hz, parac-
n mutlak hzdr.
Paracn kaya gre v
o
bal hz, hz genlerinden elde edilir (ekil. 74a). Paracn kayn boyuna ek-
senine gre greceli (izafi) hareket as |3 olsun. Yatay dzlemdeki yk zerinde etkiyen kuvvet vardr (ekil.
74b): (1) ykle kay arasndaki srtnme kuvveti, yn paracn kaya gre v
o
bal hzna zttr. Yani, kay-
n boyuna ekseniyle P as yapar ve iddeti G|i dr. (2) pulluun N normal tepkisi ve (3) pullua kar olan sr-
tnme kuvveti v
a
ya zt ynde ve iddeti Nji, . Eer paracn v
a
hz sabit deerde ise bu kuvvet dengededir.
Bunlar pulluk kenarna paralel ve ona dik dorultuda izdmlersek:
N| a
r
Gu. eos(a + P) = 0 (117)
N- G| i s i n( a + P) = 0 (118)
elde ederiz.
Bu denklemlerin ikinci terimlerini sa tarafa geirip birbirlerine blersek
) = -L = L_ =cotg p, (119)
elde ederiz. Burada pj, \

srtnme katsaysna karlk olan srtnme alardr. Buradan:

a + P + p! = 90 bulunur. (120)
Ayn sonu ekil. 73b ye bakarak dorudan doruya elde edilebilir, p asnn deeri daima sfrdan byk-
tr. Aksi hakle, v
a
pozitif bir say olamayacakt (ekil. 74a ya baknz). Sonu olarak, a + p, < 90 ya da
a<90- p, olur. (121)
Demek ki, a nn deeri ne yk arlna ne de ykle kay arasndaki srtnme katsaysna baldr. Sadece
yk ile pulluk arasndaki srtnme katsaysna baldr. Ykle kay arasndaki srtnme, kay boyuna ekseniyle
P as yaptndan, kay yanlara atmaya alan bir enine kuvvet (bileen) doar. Bu kuvvetin iddeti G (i. sin p
dr.
P as ile pulluun eim as olarak alman a asnn deerleri (120) denkleminden ekle edilir, a as b-
ydke P klr; dolaysyla enine kuvvet de klr. Genellikle a = 30-45" alnr.
Hareketli bunaltclar (ekil. 75) uzun gtrclerin yatay blmlerine yerletirilir ve boaltma alannn tm
uzunluunca otomatik boaltmay salarlar.
(h) Kay Temizleyiciler. Siliciler ya da kazyclar kayn d yzeyine tutunan kuru malzemeyi temizleme-
ye yararlar. Islak ve yapkan malzemenin temizlenmesi iin dner fra kullanlr. Kazyc dzeneklerde temiz-
leme ilemi, ya mafsall bir ubua tutturulmu bulunan bir lastik eritle, fra durumunda ise sert kl fra ya da
silindirik faaya ana dorular boyunca tutturulmu 1.0-1,2 mm capon fiberi eritlerle yerine getirilir. Kay te-
mizleyiciler, boaltna tamburunun yaknna yerletirilirler ve kaznan malzeme boaltma oluuna dklr.
Kayn i yzeyini, istenmeden salan malzemeden temizlemek iin kuyruk tamburu yaknma bir kazyc
yerletirilir (ekil. 76). Baz durumlarda, malzemenin alt tarafa dklmesini nlemek iin. alt ve st kay arasna
bir dolu blme yaplr (rnein, dkmhanelerde).
7-79
GTRCLER
ekil. 76-K uyruktamburuyaknndaki kazyc
K ayl Gtrclerin H esab
(a) Hesap iin ilk veriler. Bir kayl gtrcde kay ana boyutlarn ve gerekli motor gcn belirlemek
iin aadaki ilk veriler bilinmelidir: gtrlecek ykn karakteristikleri (Ayrm.2 ye baknz), hesaplanm or-
talama ve maksimum (pik) kapasite (kN/sa ya da m
3
/sa), gtrcnn geometrisi ve ana boyutlar, iletme koul-
lan (kuru ya da slak ortam, ak hava ya da kapal yer, besleme ve boaltma yntemi, vb.).
(b) Kay genilii. Dkme ykler tandnda, kay geniliini, gtrcnn kapasitesi ve gtrlen mal-
zemenin boyutu belirler. Para-mal gtrlmesi durumunda ise bu genilii, paralann says ve dtan da l-
leri belirler. Dz tayc (avara) makaralarla desteklenen bir kay zerinde, serbest akl bir malzemenin, bir
ikizkenar gen biimini alaca kabul edilir (ekil. 77a). Kay kenarlanndan salmay nlemek iin, gen ta-
ban, b = 0,8 B ve genin taban astp, = 0.35 <p alnr. Burada B kay geniliini, (p ise ykn statik ev asn
gsterir. Eimli bir gtrcde, ykn olas salmalann tanmlamak iin C
t
dzeltme katsays hesaba sokulur.
Bu katsay gtrc eimine baldr. Bir dz kay zerindeki ykn enine kesitinin alan (ekil. 77a):
^
C =
(122)
Bir oluklu tayc makara takm tarafndan desteklenen bir kay zerindeki ykn (ekil.77b) enine kesitin
F alan ise F
2
yamuu ile P, geninin alanlarnn toplamna eittir. Yan makaralarn eim as 20 ve orta maka-
rann uzunluu lo = 0,4 B ise toplam alan:
F = F
t
+ F
2
= 0.16B
2
C,tg<p

+ 0,0435B
2
= B
2
[0,16C,tg (O,35q>) + 0,0435] (123)
7-80
IsHC^
GTRCLER
Ykn bu hesaplanan enine kesit alan deerlerini (7) denkleminde yerine koyduumuzda, gtrc kapasi-
tesini aadaki biimlerde hesaplarz:
(a) dz tayc makaralarn destekledii kay iin:
Q
d
= 3600 p! vy= 576BC
1
Y v tg (O.35cp) kN/sa (124)
ve kay genilii:
Q.
576 C Y v tg (0,35<p) <
1 2 5
)
(b) oluklu bir tayc makara takmnn destekledii kay iin:
Q
o
= 3600 Fv Y = B5 v Y [576 C, tg (0,35cp) + 160]
= I6OB3 v Y [3,6 C, tg (O,35cp) + 1] kN/sa
( 1 2 6 )
ve kay genilii:
Q
m (127)
160vY[3,6C| t g (0,359)+
Deiik ykler iin statik ev as cp ve Y yma arl (kN/m
3
) Sayfa.7-06. izelge.3 de verilmitir.
Kaba bir yaklam iin ortalama (p = 45 alnabilir. C, katsaysnn deerleri ise, gtrcnn P eim asna
gre:
( =0-10 10-15 15-20' >20
C = l,0 0,95 0,90 0,85
cp = 40 alarak aadaki deerleri elde ederiz.
m (128)
m (129)
324 vyC,
Kay hz gtrlen ykn cinsine, kay geniliine, gtrc eimine, orada boaltmalar olup olmayaca-
na baldr. nerilen kay hzlan izelge. 13 de verilmitir. Pulluklar aracyla ara boaltmalarn yapld gt-
rclerde kay hz. 1,25-1.6 m/s yi gememelidir.
(125) ve (127) denklemlerinden hesaplanan kay genilii, aadaki bantlara gre, ykn puya-
boyutuyla irdelenmelidir (Sayfa.7-03, izelge.1 e baknz):
Snflandrlmam malzemeler iin
B> 2a
1
+ 200 mm (130)
7-81
GTRCLER
S nflandrlm malzemeler iin
B 3,3a' +200 mm
(131)
ldr.
S onolarakseilenkay genilii, (hesaplanangeniinstndeki) enyaknstandart geniHe yuvarlatlma- fi
ekil. 77- Gtrc kay zerinde dkme (a ve b) ve birim(c) ykler
Para mallar tamak zere tasarlanm bir kayn genilii, gtrlecek ykn dtan da llerine ve |j y
kay zerindeki konumuna baldr. Mallar, kayn iki kenarndan en az 50-100 mm kadar ierde olacak biim- te
de yklenmelidir (ekil. 77c).
Birim ykler tayan kaylarda hz, birim arlk, ykleme ve boaltma yntemi ve istenen gtrme kapasi- jj. vi
tesi belirler. wLL
7-82
GTRCLER
izelge. 13-nerilenK ay H zlan
D kme yk zellikleri
Andrmaz ve andrc
malzemeler, krlm fakat
snflandrlmam
Andrc, kk ve orta-
paral (a'<160 mm)
Andrc, byk-paral
(a'> 160 mm)
Krlgan ykler, snflan-
drlm krma malzeme
Plverize yk, tozlu
Tahl
M alzemeler
Kmr, tuvenan
cevher, tuz, kum
turba
akl, cevher,
cruf, krma, ta
Kaya, cevher, ta
Kok, snflandrlm
kmr, odun kmr
Un, imento,
fosforit
avdar, buday
K ay genilii B , mm
400 500-600 800-1000 1200-1600
K ayhz v, m/s
1,0-1,6
1,0-1,25
1,0-1,25
1,25-2,0
1,0-1,6
1,0-1,6
1,0-1,6
2,0-4,0
1,6-2,0
1,0-1,6
1,25-1,6
2,0-4,0
2,0-3,0
1,6-2,0
1,6-2,0
0,8-1,0
2,0 - 4,0
Genellikle, v hz 0,5 - 0,8 m/s alnr. Eer bir teknolojik sre dorudan doruya kay zerinde gerekleti-
riliyorsa kay hz bu srecin istemlerine gre belirlenir. Para-mallar tayan bir gtrcnn kapasitesi (10)
denkleminden bulunur.
(c) Gtrcnn eitli blmlerindeki harekete kar diren katsaysnn belirlenmesi. Kay, dorusal b-
lmlerdeki (kesitlerde) tayc makaralar (avaralar) zerinde hareket ederken, diren kayplar bil yal yataklarda-
ki srtnmeden, avaralar zerinden geen kayn yuvarlanmasndan ve kayn avaralar zerindeki eilmesinden
doar. Eimli gtrclerde dorusal blmlerdeki diren kuvvetleri (36) ve (38) denklemlerine gre hesaplanr.
W
y
= (q + q
k
+ q
d
') Lw" cos P (q + c^) L sin
Ykl erit iin:
= (q + q
k
+ q
d
') L
yat
w' (q + q
k
)H
Bo (dn) eridi iin:
W
b
= (q
k
+ q
d
") I-w
1
cos p q
k
L sin P = (q
k
+ q
d
") L
yat
w' cos
Burada:
(132)
(133)
I- 1k< id = Birim arlklar: (q) yk. (%) kay, (q'
d
) ykl erit iin avaralarn dnen paralar, (q"
d
) bo
erit iin.
P = Yatay dzlemle gtrcnn as, derece.
L = Dorusal blmn uzunluu, m
L
yat
= Dorusal blmn yatay izdmnn uzunluu, m
7-83
GTRCLER
H = Blmn balangc ile sonu arasndaki ykseklik fark, m
w' = Tayc makaralar ile kay arasndaki diren katsays
(132) ve (133) denklemlerinde, art iaret kayn yukar doru hareketi iin, eksi iaret ise aa doru hare-
keti iin kullanlr. q
k
(106) denkleminden hesaplanr. Avaralarn dnen paralarnn aul bunlarn tasarun bi-
imine ve boyutlarna bal olup artnamelerine uygun olarak alnrlar. 159 mm apl bir tayc makara iin ka-
baca B kay geniliinin fonksiyonu olarak ve m biliminde, aadaki denklemlerden hesaplanr:
oluklu avara takun iin
G
d
= 100D +70N
dz avaralar iin
G"
u
= 100B + 30N
Avarann dnen paralarnn birim arlklar u denklemlerden bulunur:
(134)
(135)
= H. N/m
--^- N/m
(136)
(137)
Burada l ve 1
2
ykl (lj) ve bo (1
2
) eritlerde avaralar arasndaki aklktr (metre).
Bilyah yatakl avara makaralardaki w' kalsayasnm deerleri izelge. 14 de verilmitir. Kaymal yatakl ava-
ralarda w' deerleri drt kat yksek alnr.
Kayn ykl eridi, srtnme katsays fj., olan bir sabit kzak zerinde kayyorsa, eimli ve dorusal bir
blmdeki diren kuvveti
= ( q+q
k
) ( L, H

I I )
ve
(138)
izelge. 14- I tilyal Yatakl A varalar in D iren K atsaylar
letme K oullar
Uygun
Orta
Kt
letme koullarnn zellikleri
Temiz, kuru ortam, andrc toz yok
Istlan bir ortamda aln snrl miktarda
andrc toz, normal hava nemi
Istlmayan ortamda ya da ak havada alna,
byk lde andrc toz, ar nem ya da
yatak almasn ktletiren dier etkenler
A varalar iin w' katsays
dz
0,018
0,022
0,035
oluklu
0,020
0.023
0.040
7-84
GTRCLER
W
y
=( q + q
k
) Lm olur. (139)
elik bir kzak zerinde kayan kayn srtnme katsays \
x
= 0,35-0,60; lifleri boyunca planyalanm bir
tahta kzak zerindeki kayn srtnme katsays ise u.[ = 0,4-0,7 alnabilir. Alt deerler elverili, st deerler ise
elverisiz iletme koullan iin alnrlar.
Saptrma tamburlarnn direnci (39) ve (40) denklemlerinden ve 180 lik sarlma as iin K = 1,05-1,07, 90
lik sarlma as iin K = 1,03-1,05 alnarak hesaplanr. Dndrme (tahrik) tamburundaki diren (yataklardaki
srtnme kayplar ihmal ediliyor), (41) denkleminden elde edilir.
Makara takmlarnn (roller banks) W
m
, direnci (45) denkleminden ya da gtrcnn yapt kk al d- -
nlerde, u yaklak formlde yaplan dzeltmelerle elde edilir:
W
e
S'
g e r
w' P N (140)
Burada:
S'
ger
= Kayn makara takmndan getii yerdeki ekme kuvveti, N
w' = Bilyal yataklardaki diren (izelge. 14 e baknz)
(5 = Makara takmndaki toplam kay dn as, radyan.
Boaltma pulluunun direnci taman ykn kayn metresine den q birim arlyla ve metre olarak l-
len B kay geniliiyle orantldr. Bu diren kuvveti aadaki yaklak formlden hesaplanr:
W
p l
=2, 7 qB N (141)
(d) Kay geniliinin, ekme kuvvetinin ve motor gcnn hesab. Kay gerginliinin, btn profili boyunca
ayrntl bir hesab, kayn dndrme tamburundan zld noktadan balar ve bu tambura girdii noktada ta-
mamlanr. Tambur zerinde kayn gergin tarafndaki S
ge r
ekme kuvvetinin, gevek taraftaki S
g e v
ekme kuvve-
tiyle ayrlma ve girme noktalan arasndaki btn blmlerin direnleri toplamna eit olduu bilinmektedir. S
iin aadaki genel anlatm yazlabilir:
S
ge r
= K"S
g e v
+
A (142)
Burada:
K" = Yerel direnlerin iddetlerinin belirledii saysal katsay (yani, saptrma tamburlar
ile avara makara takmnn direnleri), kay gerginliine bal,
A = Bir saysal miktar (N), lineer direnler (zellikle dorusal blmlerde)
Kurulacak altrma biriminin tr kararlatrldktan ve buna bal olarak tambur zerindeki kayn a sarl-
ma as ve kayla tambur arasndaki |i srtnme katsays belirlendikten sonra (izelge. 12 ye veu olarak)
(108) denklemindeki e
Ma
saysal deeri hesaplanr. (108) ve (142) denklemlerinden gtrcnn uygun blmleri
belirlendikten ve bu ayn blmlerdeki btn direnler (dolaysyla K" ve A deerleri) hesaplandktan sonra. S
c ov
teriminin saysal deeri bulunur. Bu ilk verilerle, kay profili boyunca her noktadaki gerginlik hesaplanabilir.
Ykl eridin gerginliinin S^,, minimum deerini ald iki avara makara arasnda -bu nedenle kay sark-
masnn meydana gelmedii kontrol edilmelidir. Kay bir bklebilir halat olarak kabul edilerek, avaralar arasn-
daki (1) blmnde maksimum sarkma (senim)
7-85
GTRCLER
bulunur.
(143)
Pratik olarak, dkme ykler iin
f
maks
<, (0,025 - 0,03) 1 olmaldr. (144)
Buradan kay gerginlii iin minimum deerin -denklem (143) e gre- aadaki banty salamas gerekti-
i anlalr:
S
y min ^ (5 + 4) (q + q
k
) 1 olmaldr. (145)
Para - mallarn tand durumlarda, kay arl dzgn yayl bir yk olarak alnrken, malzemeninki
nokta (concentiated) yk kabul edil". Avaralar aasmdaki blm yalnz bir birimlik G ykn tayorsa, toplam
kay sarkmas
f =
qki
Gl
8 S
v
4 S,
olacak tu'.
(146)
y nn
Eer iki avara aasmdaki blmde birok birim yk varsa kay sarkmas -dzgn yayl yk varsaymna
gre- (143) denleminden bulunur.
Ykl eritteki minimum gerginlik, yukarda akland ekilde -noktalara gelen kuvvetler toplanarak- hesap-
lanm ve (145) ve (146) denklemlerinden hesaplanan Sy,
Iin
dan daha kk bulunmusa, hesap yeniden yaplma-
l ve ykl eritte ekme kuvvetinin minimum olduu gerek nokta bulunarak bu noktann Sy
mi n
deeri alnmal-
dr. Bu yeni hesaplamada kay profili, kayn dndrme tamburuna sarlna ve zlme noktalarna kadar, iki
ynde izlenil' ve kay sarkmalarn kabul edilebilir snrlar iinde tutan S
ge r
ve S
gev
deerleri bulunur. (107) denk-
leminden bulunan maksimum ekme kuvveti, gerekli kay katsaysn da belirler.
Yklem
ekil. 7 8- Kav yiM'yili^i di vn^r m
1- lndiiiL' lahui'u; 2- gerdirme tamburu
(47) ve (48) denklemlerinden S
gcr
ve S
g e v
deerleri belirlendikten soma (49) denkleminden W
u
etkin ekme
kuvveti bulunur. Kullanlacak motorun gc, genellikle, hesaplanan bu deerden % 15-20 daha yksek olarak al-
nr.
7-86
GTRCLER
rnek 1- B ir K ayl GtrcnnH esab:
Problem: Bir gtrcnn saatte Z = 1600 para mal L = 60 m lik bir uzakla gtrmesi isteniyor. Besleme
dzgnszlnu gsteren katsay K' = 1,25 dir. Paralarn izdm boyutlar b = 220 x ^ = 180 mm, ykseklik
100 mm ve para arl G = 100 N dr. Gtrc yatay (ekil. 79) ve ara boaltmalar bir pulluk aracyla olmak-
tadr. Gtrc, bir n ileme atlyesinin stlan hacmine kurulacaktr.
Y klamc
ekil. 79- B ir kayl gtrcnn hesaplama emas
1. Gtrcnn ana parametreleri
Dz gtrc kay, bilyal yatakl dz avaralar zerinde dnmektedir ve bu avaralar (tayc makaralar)
arasnda bir elik sac kzak bulunmaktadr. Minimum dtan da boyutlar ve basit bir tasarm salamak zere,
X = 0,01 L = 600 mm stroklu bir vidal gerdirme dzeni kullanlmaktadr. Kay genilii B = b+2x9O=220+180
= 400 mm dir. Para, kay zerine yanlamasna (ekil. 77c ye baknz) konduu zaman parann kay kenarn-
dan uzakl (kegenel) 0,5 (400-284) = 58 mm olur ki bu da yeterlidir. Kay hzn 0,5 m/s alalm. Ykl erit-
te avaralar aras aklk 1 = 1,4 m, bo eritte 1
2
= 2,8 m alnyor. Gtrlebilecek maksimum para saysnda g-
trcnn maksimum teorik kapasitesi, (18) ve (19) denklemlerine gre,
, = ZK' = 1600 x 1,25 = 2000 para/sa olur.
Q =
GZ^b
=
100
x
2000
= 2 0 0 k N / g a
1000 1000
Maksimum ykte, ayr birim ykler arasndaki ortalama uzaklk (17) denkleminden bulunur:
3
_ 3 6 0 0 v _ 3 6 0 0 x 0 , 5 _
0 9 m
2000
ki bu da paralarn dtan da boyutlarndan daha uzundur.
2. Yryen her metre bana ykler
Kayn her metresi bana den yk arl, (5) denklemine gre
q = G_
=
! 00
= U ] N / m d k
a
0,9
Kaytaki kat saysn ilk yaklamda i = 4 ve kaplama kalnlm ykl tarafta 5
t
= 3 mm, bo tarafta 5
2
= 1,5
mm buluruz. 5, = 1,25 mm alarak kayn birim arl (106) denklemine gre
11 B(l,25i + 6\ + 8
2
) = 11 x 0,4(1,25x4 + 3 + 1,5) = 42 N/m
bulunur.
7-87
GTRCLER
Avaralarn dnen paralarnn arl, (135) denklemine gre,
G
d
100 B + 30 = 100 x 0,4 + 30 = 70 N buluntu'.
Ykl eritteki avaralarn dnem paralarnn metre hasna t],,' arl ve bo, eritteki q
d
" arl (136) ve
(137) denklemlerinden hesaplanr:
(
j, = ^k = JO.
=
50 N/m;
1 1,4
| = M = J-= 25 N/n
b 2,8
3. Harekete kar diren ve kaytaki ekme kuvveti
Gtrc profilini, direnleri laikli ayr blmlere ayralm. Bunu yaparken a ve b saptrma tamburlanndaki
direnci ihmal edelim ve profili 1 den 4 e kadar numaralayalm (ekil.79 a baknz).
Kayn dndrme tamburundan zld 1 noktasndaki S, gerginliini S
g e v
olaak alyoruz.
2 noktasndaki gerginlik, (46) ve (133) denklemlerine gre,
5
2
= Sj + W
u
= S + (q
k
+ c
)cl
") Lw'
= S! + (42 + 25) x 60 x 0,022 = S, + 90 N
olur. Burada, harekete kar avaralar zerinde kay diren katsays (izelge. 14 e baknz), ortalama alma ko-
ullarnda w' = 0,022 alnmtr.
3 noktasndaki gerginlik, (39) ve (40) denklemlerinden,
5
3
= KS
2
= 1,07 (S, + 90) = 1.07S, + 100 N bulunur.
Kayn ykl eridindeki harekete kar diren, avaralarn direnleri ile elik sac kzan direncinin toplam-
na eittir. Mesap kolayl bakmndan ykn, bu iki kalem orasnda orantl olaak daldn varsayyoruz.
Yani, kay ve ykn arlnn yans avaralar taralndan ve dier yans da ' :/.ak tarafndan tanmaktadr, diyo-
ruz. elik sac zerinde kayn srtnme katsays (i = 0.4 dr.
4 noktasndaki gerginlik iki durum iin hesaplanmaldr: (1) boaltma pulluu iletme durumunda, paralarn
ara boaltmas (S'
4
) meydana geliyor; (2) boaltna pulluu kaldrlm, boaltma yalnzca kuyruk tamburu zerin-
de oluyor (S"
4
). Hesaplar (132), (139) ve (141) denklemlerine gre yaplacaktr.
Birinci durum iin:
S
4
= S
3
+ W
3
,4 + W
p
= S., - [0.5 (c
lk
+ q) + qj L, w'
+ 0,5 (q
k
+ q) L, (i, + (0,5 q
k
+ q'
c
,) L
2
w' + 0,5 q
k
L
2
H + 2,7 B = l,07S + 2094 N
kinci durum iin:
S
4
= S
3
+ W
3
,
4
= S
3
+ [0,5 (q
k
+ q) + q|J Lw'
+ 0,5 (q
k
+ q) L,, = 1,07 S + 2102 N
Burada 1,07, (142) denklemindeki K" katsaysn. 2094 ve 2102 ise A deerini gsterirler.
Hesapta, yk iin st deeri veren ikinci sayy alyoruz.
7-88
GTRCLER
Dndrme tamburundaki sarlma as a = 210 ve srtnme katsays (i = 0,20 (elik tambur ve nemli ortam)
olduu zaman, izelge. 12 ve (108) denkleminden,
S^ = S
4
<, S
r v
e"= S
g e v
x 2,08 = 2,08 Sj buluruz.
Son iki ifadeden u sonulan elde ederiz:
2,08 S! 1.07S, + 2102 ve S, 2080 N
5
2
= 2080+ 90= 2170 N
5
3
= 1,07 x 2080 +100 = 2326 N
5
4
= 1,07 x 2080 + 2102 = 4328 N
Kayn dolu ve bo (dn) eritlerini paralel varsayarak, gerdirme arl (105) denklemine gre,
G
g
= S
2
+ S
3
+ W
T
= 2170 + 2326 + 150 = 4646 N bulunur.
Burada W
T
= 150 N, kzaklar zerinde hareket eden tambur iin gerekli kuvvettir.
4. Kay yapsnn hesab
Kauuk kaplamal ve katlan B-820 snfndan bir kay kullandmz varsayalm. Kay kat says (107)
denklemine gre,
B K, 40 x 550
Gerdirme vidasnn an yklemelerini hesaba katarak i = 3 alrz. nceki hesaplarda, kay kat saysn i = 4
aldmz iin, kata inerken kay birim arlnda bir deiiklik olacaktr. Ancak, bu kk bir deiiklik ol-
duundan, hesaplan yeniden yapmak gerekmez. Aynca, kzak nedeniyle avaralar arasndaki kay sarkmas n-
lendiinden minimum kay gerginliini de kontrol etmeyeceiz.
5. ekme kuvveti ve gerekli elektrik gc
Denklem (41) e gre, dndrme tamburundaki diren -yataklardaki kayplar hesaba katlmazsa- aadaki de-
ere eittir:
W
w
=k

( S
I
+ S
| W
) -0. 03( 84 + ^)
= 0,03 (4328 + 2080) = 192 N
ekme kuvveti ise (48) denklemine gre,
W
o
= S
ge r
- S
g e v
+ W
ev
= S
4
- S, + W
e v
= 4328 - 2080 + 192 = 2440 N olur.
ift dz aln dili takmndan meydana gelen bir g aktarma dzeni (redktr) bulunduunu ve her dili
iftinin veriminin T|' = 0,96 ve dndrme tamburunun kavramalar ile yataklarnn toplam veriminin T|" = 0,95 ol-
duunu varsayalm. Bu durumda, (49) denkleminden gerekli motor gcn
N=
W o V
=
2 4 4

X
'
5
=1,42 kW olarak buluruz.
1020 x 0.96
3
x 0,95
6. Gtrcnn toplam diren katsays. (30) denklemine gre,
w =
3670
N =
3670 x 1.42
=
200 60 200x 60
7-89
GTRCLER
Kay, btn hareket yrngesi boyunca bir dolu kzak tarafndan desteklenen gtrcnn toplam direnci,
elbette daha da yksek olacakt.
Madeni Kayl Gtrcler
elik erit kayl gtrcler (genellikle dendii gibi Sandvik kaylar), genel dzenleme ve alma ilkeleri
bakmndan, kauuk kaplamal dokuma kaylar kullanan gtrclere benzerler. Ancak, tek tek elemanlarn tasa-
rm, elik kayn yksek rijitlii nedeniyle, deiiklik gsterir. Kaylar, souk ekilmi karbon eliinden ya da
paslanmaz elikten yaplrlar ya da tm haddelenmi (350-800 mm genilik ve 0,6-1,2 mm kalnlk) tek kaytan
ya da tm haddelenmi iki ya da fazla sayda eridin zel yntemle birletirilmesinden meydana gelirler (4 m ye
kadar genilik). Uygulamalarda en ok kullanlan elik kaylar, kopma gerilmesi 650 N/mm
2
, uzamas % 12 olan
elikten yaplm 500-600 mm geniliinde ve 0,8-1,0 mm kalnlndaki kaylardr.
Karbon eliinden kaylar, dzgn olmayan bir stmada 100-120 C ye kadar stlm malzemenin tanma-
snda ve stma dzgn olduu takdirde 300C ye kadar stlan malzemenin tanmasnda kullanlrlar. Bir elik
kay, koku tamaz ve kaznmaz, tehlikesizce ya da souk suyla iyice ykanabilir. Bu zellik bu tr kaylar sa-
la elverili ve besin endstrisi iin ok uygun bir duruma sokar. Bir elik kayn dzgn yzeyi, slak kil, ham
eker, vb. gibi yapkan malzemelerin tanmasn ve hareket boyunca deiik noktalardan boaltlmasn mm-
kn klar.
Edeer ykler tandnda, madeni kayl gtrclerin eimi, kauuk kaplamal dokuma kay kullanan
gtrclere gre 2-5 daha dktr. Bir elik kay darbelere, noktasal etkilere ve keskin bklmelere kar ol-
duka duyarldr. Bu nedenle, titizlikle yerine yerletirilmeli, tmyle bakm altnda tutulmal, merkezleme ve ko-
ruma dzenekleriyle donatlmaldr. Yksek rijitlii nedeniyle, u ve saptrma tamburlar daha byk apta seil-
melidirler. Tamburun D ap, kayn 8 kalnl ile birim zamandaki bklme saysnn fonksiyonudur. Bundan
dolay da kay hzna, saptrma tamburlarnn saysna ve gtrc uzunluuna baldr. Yukarda saylan zellik-
lere uygun olarak, D = (800 - 1200)5 alnr. Dk deer, uzun ve dk hzl, yksek deer ise ksa merkez
aklkl yksek hzl kaylara uygulanr.
elik kayn ulan bindirme-perin biiminde birletirilir. Birletirme, tek sra ve yass byk bal zel per-
inlerle yaplr. elik kay, kauuk kaplamal tekstil kaytan nemli lde daha ucuzdur.
Bir elik kay, ok makaral avaralar (ekil. 80a) zerinde dz olarak ya da yayl avaralar zerinde (ekil.
75c) oluklu biimde hareket eder; ya da aa eritler (ekil. 80b) zerinde gider. Avaralar arasndaki aklk
kay boyutlarna, kapasitesine ve makara trne baldr.
Dz ykl eridin avaralar iin bu aklk genel olarak 1 -2 m, yayl avaralar iin kay geniliinin iki kat-
dr. Dn (bo) erit avaralarnn arasndaki aklk genellikle 3-6 m arasndadr. Dkme yk tamak zere ta-
sarlanm bir gtrcnn kapasitesi, kenarlarna eklenen -gtrc asisine rijit ya da oynak balanm- etek
levhalanyla (ekil. 80b) arttrlabilir.
elik kayn d ve i yzeyleri zel spatulalar ya da fralarla iyice temizlenmelidir. U noktalar arasndaki
boaltma pulluklarla gerekletirilir; gezer gtrcler (tripper) kullanlmaz. Gerdirme dzenleri ounlukla
yatay ve kar arlkl, arabal ve bazan da vidal tip olarak yaplrlar. Dey tip gerdirme dzenleri elik kayl
gtrclerde kullanlmaz. ekme kuvvetinin gvenilir bir biimde aktarlmas ve avaralar arasndaki kay sark-
masnn azaltlmas iin yksek bir ilkel gerginlik zorunludur.
elik kayn yn saptrma tamburlar, makara takmlar (her makaradaki dnme 2-3 yi gememelidir) ve
dnemelerde (virajlarda) serbest sarkma (sehim) ile deitirilir. 1 m/s den yksek kay hzlar nerilmez.
elik kayl gtrcler besin ve kimya endstrisinde ve kauuk kaplamal dokuma kaylarn elverili ol-
mad dier endstri dallarnda zellikle ar iletme koullarnda kullanlrlar.
Telden-rlm kaylar. Yukarda tantlan tmyle haddelenmi (ekilmi) elik kaylara ek olarak, eitli
tasarm ve trlerde telden-rlm kaylar da kayl gtrclerde kullanlrlar. Mentee-ivili tip (ekil. 81)
kay, en geni uygulama alann bulmutur. Bu kay, ayr dz tel spirallerin (blmlerin), srasyla bir araya ge-
tirilerek (1 sa spiral, 2 sol spiral) bunlarn 3 ubuuyla birbirine balanmas sonucunda elde edilen bir rgdr.
Bu tr telden-rlm kaylar yksek dayanml olup yk altnda az uzarlar ve gerek birleme yerleri gerekse
dier blgeler eit dayanmdadrlar. Kk apl tamburlara sarlabilirler. Telden-rlm kaylar dz (ekil.
81a) ya da 90-100 mm yksek kenarl (ekil. 81b) olarak yaplrlar. Bu tr kaylar iin kullanlan miller, tambur-
lar ve dndrme (tahrik) dzenleri kauuk kaplamal dokuma kaylarda kullanlanlardan deiik deildirler. Yal-
nzca oluklama avaralar deiiklik gsterirler. Boyuna bklebilirlikleri yannda telden-rlm kaylar, birle-
7-90
GTRCLER
ekil. 80- B ir elik kayl gtrcnn enine kesiti
a- dz avarali; b- yukan dnk yan kenarl; c- geri-getirme yayl
ekil. 81- M entee-ivili tipeliktel kay
- dz, flansz; b- yukar kvrlm kenarl; c- kay elemanlar',
1 - sa spiraller, 2- sol spiraller, 3- ubuk
7-91
GTRCLER
tirme ubuklar nedeniyle, enine dorultuda rijittiler ve ok makaral avaralar zerinde sakmazlar.
Telden rlm kaylarn yapmnda birok gere kullanlabildii iin bunlar sre basamaklar arasnda
malzemenin tanmasn gerektiren deiik endstri dallarnda ok elverili ve geni bir uygulama alan bulurlar.
Telden-lm kaylar, malzemenin 1000 C scakla kadar tavlama, stma, frnlama ve kurutma ilemle-
ri arasnda tanmasnda, ekmek ve hamur ilerinin piirildii tnel frnlarda ve ayrca ykama, kire, sndrme,
soutma, snflama ve benzer ilerde kullanlrlar.
|A
Dndrme I -Dndrme I
Gerdirme
(e)
ekil. 82- Zincir kayl gtrc
a- ema; b- enine kesil; c- hareketli para
Zincirle altrlan ve Halatla altrlan Kayl Gtrcler
Bu gtrcler, kay hareket ettirmek iin zincir ya da halat kullanular. Bu zel tasarm, u iki amaca yarar:
(1) yklerin tekrar tanmasna gerek kalmadan tama yolunu uzatmak. (2) kay maliyetini drmek. Bu gt-
rclerde kay, yalnz yk-tayc eleman olarak grev yapar ve uzunluundan baunsz olarak 3-4 katl olarak
yaplr. ekme kuvveti, salam bir zincir ya da tel halatla aktarlr. Hareketin zincir ya da halattan kaya aktarl-
mas srtnme ile olur.
Bir lamelli-baklal (ya da yuvarlak-baklal) 1 zinciri, ekil. 82 de gsterilen zincir-kayl gtrcnn ekme
eleman olarak grev yapar. Bu tr gtrc, kauuk kaplamal 3 dokuma kayn desteklemeye yanyan 2 yatak
levhalaryla (yastklar) donatlmtr. Kay 4 avaralar aracyla oluklundrlr. Bu avara takmlarnda orta makara
yoktur. Bunun yerini ekme /.inciri almtr. Zincir. 5 makaralar stnde ve 6 kzaklar boyunca hareket eder.
Kay, levhalarla kay arasndaki srtnmeyle harekele geer. 150 x 90 mm boyutlarndaki yatak levhalar birer
bakla ara ile yerletirilen zel zincir baklalarna balanmlardr. Kayla levhalar arasndaki srtnme katsaysn
arttrmak iin levhalar trtll lastik tabakayla kaplanrlar.
Bir zincirle-ekilen kayl gtrcnn baarl almas, kayla zincir arasndaki demenin tamlna ba-
ldr. alma srasnda, tama levhalar kirlenebilir ya da slanabilirler ve bunun sonucu yetersiz deme, anma
ve kayma meydana gelebilir.
Bu ve zincirin kay hzn snrlamas gerei, bu tasarmn balca sakncalarn meydana getirirler.
Bu gtrclerin sahip olduu stnlk, bunlarn bir sonsuz kay profilinin bamsz ve e uyumlu (senkro-
nize) hareketli birok zincir profilini ierebilmesi nedeniyle (SOa). byk uzaklklara mal tayabilmeleridir.
7-92
IMTH.
A
GTRCLER
Zincir-kayis.il gtrcler, kmr madenlerinde, kmr tamak iin kullanlrlar. u anda kurulmu bulunan
tesislerin ana parametreleri unlardr: kay genilii 800-1000 mm; kapasite 4000-6000 kN/sa; hz 1 m/s; uzun-
luk 200-1200 m.
Halat-kayl gtrclerde, kenarlar yivli eer biiminde kalnlalulm ze) bir kay kullanlr (ekil.
83). Kalnlatrlm kenarlar, kay srtnme ile harekete geiren iki ekme halat tarafndan desteklenirler.
Yayl elik ubuklar, kauuk kay iinde vulkanize edilmilerdir ve kayn yk altnda oluklanmasn salarlar
(ekil. 83b). Halatlar, gtrcnn ba ve kuyruk taraflarnda bulunan dndrme ve gerdirme tamburlarnn ev-
resinden alnrlar. Kay dndrme tamburlarnn evresinden geer. Bunlardan bilisi gerdirme tamburu olarak
grev yapar. U tamburlar arasndaki hareketle halat ve kay, makaralar tarafndan desteklenir (ekil. 83b). Bu
tr gtrcler uzun uzaklklara mal gnderebilirler. Ancak, baz nemli sakncalara da sahiptirler. Bunlardan
balcalar: karmak ve g bir dndrme, karmak kay tasarm ve yksek maliyet. Kayn halatlar zerinde-
ki kayna olasl nedeniyle, eim 15-16 olarak snrlandrlmtr.
Bu gtrclerin ana parametreleri unlardr: kay genilii 600-1200 mm; kapasite 250-7500 kN/sa; hz
1,25-2,5 m/s; uzunluk 400-3800 m; halat ap 25-35 mm; dndrme tamburu ap 2-2,5 in.
Yukarda tantlan birbirinden ayr ekme ve yk tama elemanlarna sahip bu iki tr gtrcye ek olarak,
bir yksek kablo hattna aslm olarak alan oluklu kayl gtrcler de vardr.
Kapal-Tip Kayl Gtrcler
Dkme mal tayan srekli gtrcler arasnda kapal-tip kayl gtrcler de saylmaldr. Bu tr bir gt-
rc (ekil.84), 2 dndnne tamburu ve 3 gerdirme tamburu evresinde dnen 1 kay ve kayn iinde bulun-
duu 4 szdrmaz (hermetik) yuvasndan oluur.
7-93
GTRCLER
n p n
1
11
1
1
1
i
1
J"T~
! !
ri" _ I '
u
-
.
1
JJ
-
-
M
i

-t
L
ro
en
7-94
ekil. 83-H alatkayl gtrc
a- ema; b- enine kesit; c- kay 3- dndrme tamburu;
4- saptrma tamburu; S- dokuma tabaka; 6- elik ubuk, 6x6 mm
'illk\.
GTRCLER
ykleme
AA Kesiti
D D 0 : 0 D D D 0 0 0
ekil. 84- Kap al - t i p kay l g trcler
7-95
GT R C L E R
B oru (T ube) T ipi Gtrcler
zellikle ak havada alan ve byk uzaklkara mal gtren gtrclerde kay, yklendikten sonra zel
klavuz makaralar yardmyla kapatlarak kapal ve szdrmaz bir boru biimine sokulur (ekil. 85).
olur.
ekil. 85- B oru (tube) gtrc
Bylece, kapal galeri yapma zorunluluundan kurtulunmu ve nemli bir ilk yatrm ekonomisi salanm
11. PA L E T L GT R C L E R
Genel T antma ve A ma
Paletli ya da lamal gtrc (slat conveyor) ekil. 86, 1 asisi, 2 dndrme ve 3 gerdirme dilisi (zincir dili-
leri) ile 5 ekme zincirinin tek ya da iki eridine birden balanm ve birleme noktalannda hareketli makaralar
tarafndan tanan 4 lamalarndan oluan bir palet takmndan (yryen yatak) meydana gelir. Zincir dilisinin
dililileriyle kavramaya giren ekme zincirleri ifti 6 altrma birimi tarafndan dndrlr. Zincirler, palet tak-
myla birlikte gtrcnn boyuna ekseni dorultusunda dnerler. Zinciri tayan makaralar, 1 asisinin sabit k-
lavuz kzaklar zerinde hareket ederler. Gtrlecek malzeme gtrcye, yrnge boyunca herhangi bir nokta-
ya yerletirilmi bir ya da fazla saydaki 7 besleme teknelerinden yklenir ve dndrme zincir dilileri yanndaki
8 boaltma oluuna boaltlr.
Paletli gtrcler, eitli dkme ve para-mallann yatay ya da eimli olarak gtrlmesinde kullanlrlar.
Kimya endstrisinde, metalrjide, maden kmr tamasnda, makina yapmnda ve endstrinin br dallarnda
geni apta uygulanrlar. Bundan baka, hat retiminde ara mallarn ilem duraklarndan gemesini salarlar.
Kayl gtrclerden ayrldklar nokta, bunlarn genellikle ar byk-paral, andrc ve scak malzeme-
leri tamakta kullanlmalardr: elenmi dkm kumu, dkm paralar, vb. Ykama, boyama, soutma, kurutma,
tavlama, su verme ya da boyutlama (tasnif) ilemleri yol boyunca uyglanabilir. Paletli gtrcnn almaklar
(alternatifleri) pik dkm makineleri, yryen merdivenler ve dzgn olmyan profilli (konturlu) paletli gtr-
clerdir.
Paletli gtrcler u stnlklere sahiptirler : Aar, byk-paral ve scak malzemeleri tayabilirler;
2000 kN/sa ve daha yukar kapasitelerde (zellikle etek levhalar takld zaman) yaplabilirler. Paletli gtrc-
ler merkezleri arasnda uzun bir akla izin veren uzun ekme zinciri olarak yaplabilirler; yksek haznelerden
beslenebilirler; kayl gtrclere gre daha geni ve karmak hareket yrngelerini izliyebilirler; daha dik
eimli ve bir dorultudan brne daha kk dnme yanapl erilerle geiler salyabilirler.
Sakncalar ise unlardr: palet takmnn ve zincirlerin nemli orandaki arlklar; karmak yap ve yksek
maliyet; gtrcnn verimli bir alma yapabilmesi iin srekli bakm gerektiren ok saydaki mafsall birle-
me yerleri.
7-96
I I M I I K k

r
*+
i
O
n
*5
ekil. 86- B ir paletli gtrcnn dzenlemesi
GTRCLER
Paletli gtrclerin geometrisi kayl gtrclerden deiik deildir; u istisna ile ki, bu tr gtclerde
eim as -paletler enine perdelerle donatlm ve yataydan deye gei kk bir erilik yarap ile (R= 5-8
m) gerekletirilmise- 45 ve daha yukar olabilir. Bu tr iinde, paletli profil (konlur) gtrcleri zel bir k-
meyi olutururlar (aaya baknz). ok amal ve sabit paletli gtrcler standardlatrlmlardr. Balca,
palet tasarmna ve yrnge profiline gre snflandrlrlar.
Paletli Gtrclerin Paralar
ekme eleman : Paletli gtrcler, genellikle, her biri bir tarafta bulunan iki tane lmelli-baklal ve burlu
makaral zincirle (ekil. 53c), daha seyrek olarak da tek zincirle (yalnz 400 mm genilie kadar olan hafif gt-
rclerde) donatlmlardr. Hafif ve yava hzl gtrclerde, bazan, daha ucuz olan bursuz zincirler (ekil. lj| V*
53a da gsterilene benzer) kullanlr. II&
*
Paletli gtrcler, ok seyrek olarak, lmelli -baklal ve burlu (makaasz) ya da burlu- makaral ve ayrla- (LlVi\
bilir zincirlerle donatlrlar. Zincirin t aclun 100, 125, 160. 200, 250, 320, 400, 500 ve 630 mm olur. '*
En ok kullanlan burlu -makaral yrr makaralar gtrcnn klavuz kzaklar boyunca, palet takmn ve
yk tarlar. Makara, flanl ya da flansz olabilir, kaymal yataklar ya da bilyal yataklar zerinde dnebilir.
Sonuncu tr, ar hizmet snf gtrclerde kullanlr.
Gtrc asisine balanm sabit makaralar (avaralar) ise palet takm ile gtrcnn burlu, burlu-
makarah ve ayrlabilir trden zincirlerini tarlar. Ykl blmde, zincir baklasnn kenarlar sabit makaralar ze-
rinde kayar (ekil. 86d ye baknz); dn blmnde (eridinde) ise palet, kayl gtrclerde kayn destek-
lenmesine benzer biimde tanr.
Paletli gtrclerin yk -tayc eleman palet takm (lmalar)dr. Bu nedenle, bunlarn, gtrlen malze-
menin yapsna uygun olarak tasarlanmas gerekil'. Paletler aadaki ana tasarmlarda olurlar: flansz, dz, ara-
lkl, makaral (ekil. 86a, b); flansz, dz aralksz, makaasz (ekil. 86d); flansz, dk makaral ya da makara-
sz (ekil. 86e); flansz, baklaval; flanl, derin (ekil. 86j ve k) ve kutu-tipi (s ya da derin).
Bir dz (dzgn) palet takm, aatan ya da elik sacdan yaplm olabilir. Baz durumlarda, paletler, silindir
eklinde ykleri tutmak iin takozlarla donatlm olabilirler.
Baklaval (flanl ya da flansz); flanl ve dz; flanl, derin ve kutu - tipi paletler 4-10 mm arasnda elik
sacdan preste baslr.
Flansz paletler genellikle birim ykler iindir. Ykn flansz bir paletten dmesini nlemek iin, zellikle
ykleme blgesinde, aa ya da elik yan levhalar (etekler) kullanlr (ekil. 86 CC kesiti).
Flansz, dz ve baklaval paletler, eer dkme mallar tanacaksa, ounlukla sabit etek levhalaryla donat-
lrlar. Flanl ve dz ya da baklaval paletler, dkme mallar ile para-mallar (rnein scak dkm paralan) ta-
mak zere tasarlanrlar. Flanl derin ve kutu-lipi paletler ise yalnzca dkme mal tayan dik eimli (45 - 60) ve
yksek kapasiteli gtrclerde kullanlr.
Palet takmn oluturan lamalar cvalal, perinli ya da zel alarda kaynakl olabilirler. Paletler, ekme zin-
cirlerinin baklalarna balanrlar. ekme zincirleri, dolu lamalarla ya da birbirinden 1 ile 3 zincir adm arayla
yerletirilmi olan pimlerle (ivilerle) birbirlerine balanrlar. Palet, mutlaka ekil. 86 daki oklar ynnde hare-
ket etmelidir, tersine hareket paletlerin aralarna malzeme dklmesine ve burakua yaparak gtUenn zarar
grmesine neden olur.
Paletin ana boyutlar (ekil. 86) unlardr: B genilii ve flanlarn h ve h
r
, (flal paletlerde) ykseklikleri.
Standart paletler B = 400, 500, 650. 800. 1000, 1200. 1400 ve 1600 mm ve h = 100. 125, 160, 200, 250. ve 320
mm llerinde yaplrlar. Paletin B genilii, flanl paletlerde flanlarn i yzeyleri arasndaki uzaklktr.
Flansz paletlerde ise bu l, paletin toplam geniliidir (ekil. 86). Baklaval. derin ve kutu-tipi paletlerde,
flan ykseklii olarak h^, alnr. h
or
paletin t adm uzunluunda bir keskindeki flan alannn, t admna bln-
mesiyle elde edilen blmdr.
Bir paletli gtrcnn altrma birimi dndrme zincir dilisi (cer dilisi), aktarma dzeni ve elektrik mo-
torundan meydana gelir. Eimli ya da yatay-eimli bir yrngeye sahip gtrcler, motoru besleyen elektrik
akmnn kesilmesi ya da g aktarma dzenindeki bir arza olmas durumlarnda, ykl kayn geri kaymasn
nleyen bir frenleme dzeniyle donatlmlardr. Frenleme dzeni mandal - kilit, makara ya da solenoid trnden
olabilir. Dndrme zincir dilileri 5, 6, 7, 8 dili ve elik ya da dkme demirden olabilirler. Baz durumlarda, zin-
cir dilileri dkm gvdeli ve elik bandajl (rin) olabilirler. ki yandaki zincir dililerinin eit ekme uygulama-
7-98
I'I IT
-li
lann ve merkezlenmelerini su;
me miline balanmlardr.
GTRCLER
jlamak zere dililer, dilen birbirleriyle tam uyum idinde olacak biimde dndr-
(a)
Dndrme
(Tahrik)
ekil. 87- l'uletli gtrcnn geometrisi
G aktanm dzeni : Genellikle, kapal tip tek bir hz drc dili kutusundan ya da bir redktrle ona ek
bir dili ya da zincirli aktarma organndan oluur. Yava zincir hareketi, yksek deitirme oranl (60-200 aras)
redktrler kullanlmasn zorunlu klar. Sonsuz hir hz deiimi isteniyorsa, motorla redktr arasna bir hz de-
itirgeci (vayatr) yerletirilir.
Gerdinne : Paletli gtrclerde, vidal ya da u zincir dilisine taklan yayl-vidal gerdirme dzenleri kulla-
nlr. Gerdirme stroku, ekme zincirinin admna bal olarak ve bu admn 1. 6-2 katndan aa olmamak zere,
320, 500, 800 mm deerlerinde seilir. Gerdirme tamburlarndan bilisi mile kamaldr, dieri ise zincir ularnn
birletirilmesini mmkn klmak zere, kamal deildir.
Gtrc asisi genellikle profil eliinden ve kaynakl yap olarak hazrlanr. U blmler, dndrmeyi ve
gerdirmeyi kolaylatrmak amacyla, ayr yaplrlar. Gtrcnn hareketli paralarn tayan ara blmler ise 4-
6 m uzunluunda ayr madeni yaplardr.
Tayc makaralarn klavuz kzaklar 1 kebent (hafif gtrclerde) ve profil demirlerinden ya da dar - l-
l raylardan (ar gtrclerde) yaplr. Erisel blmlerde, tekerlek yolu zerindeki 2 raylar, zincirlerin yu-
kar doru frlamalarn nlerler. Btnletirme hatlarnda (assembly lines) kullanlan gtrclerin eitli tasa-
rm biimlerindeki koruma dzenleri, gtrcnn ara blmlerinde iletme gvenliini salarlar ve alan
zincir eridini fiziksel dokunmalara kar kapatrlar (ekil.88).
Paletli Gtrclerin H esab
Hesap iin ilk veriler. Zincirler ile palet takmnn ana boyutlarn ve gerekli motor gcn hesaplamaya yara-
yan ilk veriler, kayl gtrclerin hesab iin gerekli olanlarla edeerdirler.
Palet geniliinin hesab. Hesap amac iin. flansz bir paletli gtrcde dkme ykn, dz kayl bir g-
trcde olduu gibi, bir gen oluturduunu varsayabiliriz. Ancak, paletin katl (rijidile) ve dk hz, ka-
yl gtrcde olduundan daha byk bir (P[ as ve b tabam almamza izin verir. Paletli gtrclerde genel-
likle (P[ = 0,4cp ve b = O.85B alnr. Burada, (p gtrlen malzemenin statik ev as. B ise (metre olarak) palet
geniliidir.
7-99
GTRCLER
n
rr
O:
I
S
B

S
S
7-100
GTRCLER
Flansz bir palet zerinde, serbest akll bir malzemenin enine kesiti:
F =
bh Lc =
= . | 8 r olur. (147)
Burada, C2 = Eimli bir gtrcde olas bir alan klmesine izin veren dzeltme katsaysdir.
Fi deerini (7) denkleminde yerine koyarak, gtrc kapasitesini veren aadaki forml elde ederiz:
Qian
5S
,
z
= 360 F, v 7 = 3000 x 0.18 B
2
C
2
v 7 tg (0,4 9)
= 648 B
2
C, v 7 tg(0,4 (p) kN/sa... (148)
Verilmi bir kapasitede, llansz gtrc genilii ise.
648 C
2
v7 tg (0,4cp)
m bulunur. (\ V),
C2 katsaysnn deeri izelge. 15 den alnr.
izelge. 15- (147) - (151) Denklenlerindeki C
:
Gtiirenn eim as, derece
10 a kadar
10-20
>20
Pal e t l
Flanssz
1,0
0,90
0.85
J
Flans.li ya da sabit yan levhal (etekli)* bir palette (ekil. 89b ve c) serbest aks.l bir malzemenin F enine
kesit alan F gen ve F dikdrtgen alanlarnn toplamna eittir:
F = F
2
+ F
3
=
B h : C
- + Bh., = 0.25 B
:
C'
2
ig(0.4(p) + Bh \\ m
2
(150)
Burada,
y=i 2i palet kesitinin, fiansjan ya da sabit eteklerin ykseklii taralndan belirlenen ykleme
h
verimi olup genellikle 0,65-0,75 arasnda alnr.
* Sabi t yan levhalar bulunan paletli gtrc iin (150) ve (151) denklemlerinde B yerine B alnr.
7-101
GTRC!. ER
Flanl paletleri olan bir gtrcnn kapasitesi ise
Q
r
. = 3600 Fv X = 3600 [0,25B
2
C
2
tg(0.4 cp) + B \|/]v y
= 900 Bvy [BC
2
tg(0,4 cp) + 41 y] kN/sa
(151)
ekil. H

J- I'aktli gtrcde dkme ykn enine kesiti

a- l'lansz: b- land; c- etek levlal
Byk pay l-nallann palet takmnn tm boyunca ve ayn anda ayr yerlerden yklenmesi durumunda,
ykn, palet zerinde dzgn bir dikdrtgen tabaka oluturduu varsaylabilir, Bu durumda F
2
= 0,
F = Bh y m
2
ve \\ = 0.8 - 0,85 olur.
(149) ve (151) denklemlerinden elde edilen B palet geniliinin, aadaki bantya gre, malzemenin para-
boyutuna uygun olup olmad irdelenmelidir.
B> 1,7 a' + 200 mn
Snflandrlm, malzemelerde:
B 2,7 a
1
+ 200 mm
Burada a', malzemenin mm olarak karakteristik en byk para boyutudur.
(152)
(153)
Hesaplanan palet genilii ve flalarm ya da yan levhalarn (eteklerin) ykseklii, yrrlkteki en yakn
Standard llere (st l) yuvarlatlmaldr. Birim ykler tamak zere tasarlanm bir gtrcde palet geni-
lii, kayl gtrcde olduu gibi, bu yklerin boyutlar, konumu ve saysna gre belirlenir (ekil. 77 ye bak-
nz).
Palet hz genellikle ancak 0,05 - 0,63 m/s alnr. Bu dk hzn nedenleri ekme eleman olarak zincirlerin
kullanlmas ve halat etkisinin dourduu dinamik yklerin minimumda tutulmas gereidir (Alt blm 8 e bak-
7-102
4-A
, . i i *. SL .... I H
1
GTRCLER
nz). zellikle ksa-adml yuvarlak- baklal zincirler kullanlan yeni tasarmlarda, daha yksek palet hz (1,25
m/s ye kadar) amalanmaktadr. Btnletirme gtrclerinin hz, btnletirme evrimine gre belirlenir.
Zincir ekme kuvveti ve motor gcnn belirtilmesi: Kullanlan zincirlerin tr ve paralarn boyutlar, bili-
nen yntemle yani en dk gerginliin bulunduu noktadan balayp (Ayrun.8 e baknz) yrngenin ayr b-
lmlerindeki direnleri belirleyerek, hesaplanr. Minimum gerginlik, genellikle 1000 - 3000 N arasnda alnr.
Yan etek levhasz (flunh ve flasz) gtrcler iin ayr blmlerdeki direnler (36) ve (38) denklemlerinden
elde edilir.
Yukadaki denklemlerde, paletin ve zincirlerin yryen her metresi bana q

arl artnamelere ya da ya-

pmclarn kataloglarndaki verilere gre alnr. Tasarm standardlarna gre de alnabilen bu deer, paletin geni-
liine ve trne baldr. Aadaki denklemden yaklak bir deer de bulunabilir:
q
o
= 600B + A N/m (154)
Burada,
B = Kay genilii, m
A = izelge. 16 dan alnan katsay.
A katsaysnn, flansz paletler iin olan deerleri, yzde 10-15 orannda kltlr.
Hafif paletler, taneli ya da dj yma arlkl kUk-paral malzemelerin; ar paletler, byk paral ve
ar malzemelerin tanmasnda kullanlrlar. Orta arlkl paletler ise orta arlkta malzemeler iin kullanlrlar.
Gtrcnn metresi bana q yk arl (1) denkleminden elde edilir.
izelge. 16- Flanl ve Baklaval elik Paletli Gtrcler in A Katsaysnn Yaklak Deerleri
(ekil. 86h ve i ye baknz)
Palet tr
Hafif
Orta
A r
B geniliindeki palet iin A katsays
B = 0,4 - 0,5 m
400
600
800
B = 0,65 - 0,8 m
500
700
1100
B > 0,8 m
700
1000
1500
Paletin, harekete kar w' diren katsays (35) denkleminden bulunur ya da izelge. 17 den alnr.
izelge. 17- B urlu-makaral Zincirler in w
1
K atsaysnn Yaklak D eerleri
Gtrcnn alma
koullar*
Uygun
Orta
Kt
M akaralar iin w'
K aymal yataklarda**
0.06 - 0,08
0.08-0.10
0,10-0,05
katsays
B ilyal yataklarda
0.020
0.030
* alma koullarn nitelendiren veriler iin izelge. 14 e baknz.
** A lt deerler byk makara apl ar zincirler ile flansz makaral zincirler iin kullanlr.
7-103
GTRCLER
w' diren katsays (35) denkleminden alnd zaman srtnme katsays ray zerindeki fianlar iin C = 1,1 -
1,20; yalama ve salmastra kayplarn da ieren bilyal yatakladaki indirgenmi, |i srtnme katsays ise uygun
alma koullarnda 0,001, orta koullarda 0,25 ve kt koullarda 0,045 alnr. Kaymal yataklarda (elik ya da
dkme demir) bu katsaylar, dzgn aralklarla yala yalama durumunda srasyla 0,1. 0.15 ve 0,20; gresle ya-
lamada ise 0,15, 0,20 ve 0.25 dir. Makaralar iin k yuvarlanma srtnmesi katsaylar, ayn iletme koullan iin
srasyla 0,06; 0,08 ve 0.1 alu\
Sabit yan etek levhal gtrclerde dkme yk gtrld zaman, ykn bu sabit levhalara kar srtnme
direnci, yukarda saylan direnlere eklenmelidir. Belli bir emniyet pay braklmak kouluyla yan levhalar zerin-
deki basncn hidrostatik kanuna gre yani dorudan doruya ykn yma arlna ve etek levhalarnn yk-
sekliine bal olarak gen eklinde dald varsaylabilir. Direncin deerini geree daha yakn biimde belir-
lemek zere, yan basn iin bir katsay kullanmak gerekil'.
Zincir dililerinin direnleri (35) denkleminden k = 1.05 - 1.10 alnarak hesaplanr. Kk deer uygun al-
ma koullan iin, byk deer ise kt koullar iin alnr.
Erisel klavuz kzaklardaki diren (45) denkleminden bulunur.
Di says az olan zincir dilisinde, 0,20 m/s yi geen hzlarda, ekme zincirlerinin hesab iin (57) denkle-
minden hesaplanan ve dinamik gerilmeleri de ieren toplam S
k
,
or
kullanlmaldr.
ekme eleman iki zincirden oluuyorsa zincii' bana den teorik ekme,
S'
e o r
=1 . 1 5^L olur.
( ] 5 5 )
Burada, 1,15 = Zincir zerindeki d/.gnsz yk dalmna izin veren katsaydr.
Dndren zincir dilisindeki ekme (48) denkleminden ve gerekli motor gc ise (49) denkleminden hesapla-
nr. Kullanlacak motor gc, bu deerin % 15-20 stnde olmaldr.
12. KUREKLI GTRCLER
Genel Tantma ve Ama
Genellikle, dolu-gvdeli krekli gtrcler (ekil. 90) u paralardan meydana gelirler: asiye balanm 1
ak teknesi, 4 enine kreyicilerin (serapers) ya da kreklerin (fliglts) balanm bulunduu boydan boya hareket
eden 3 ekme eleman. ekme eleman, u zincir dilisinin ya da kasnann evresinden dner ve hareketini 5
altrma biriminden alr. Elemann gerginlii 6 gergi kasna tararndan salanr.
Gtrlecek malzeme, gtrcnn dolu eridinin herhangi bir noktasndan, tekneye yklenir ve krekler
(kanallar) tarafndan oluk boyunca itilir. Boaltma da, teknedeki deliklerden ve herhangi bir noktada yaplabilir.
Boaltma, bir kapakl oluktan ya da kayar kapaklardan olabilir.
Gtrcnn alt ve st eritlerinin ikisi birden (ekil. 90a) ykl erit olarak kullanlabilir ve gerektiinde,
ayn anda, zt ynlerde malzeme tanabilir (ekil. 90b). Krekli gtrclerde, ekme eleman olarak bir ya da
iki zincir, baz durumlarda da halat kullanlr.
Krekli gtrcler eitli pudra, tane ve serbest-akl dkme malzemeyi tamakta kullanlr. Krlgan,
nemli, yapkan, sktu'iiabilir ve yma malzemelerin tanmasna elverili deildirler. Krekli gtrcler
kmr ocaklarndaki kmr tamalarnda, cevher zenginletirme birimlerinde ve kimyasal endstri kurulularn-
da geni lde kullanm alan bulurlar. Bundan baka scak kl ve cruf tamasnda da kullanrlar. Odun, kat
hamuru vb. gibi ktle halinde gelen para-mallarn tanmasnda zel halatl diskli gtrcler kullanlr.
Krekli gtrclerin balca stnlkleri aadaki gibi zetlenebilir: tasarmn basitlii ve yapnn dayank-
ll, yk st ve alt eritlerde -iki ynde- gnderebilmesi; gtrc boyunca istenen noktalardan kolay ykleme
ve boaltma.
Ana sakncalar ise unlardr: tama srasnda malzemenin krlmas ve paralanmas (bu durum, rnein
kmr gibi baz malzeme iin son derece zararldr); ykleme teknesinde ve hareketli paralardaki (zellikle an-
drc mallar tandnda) hzl anma, yksek g tkemi. Bu nedenlerle, krekli gtrcler 50-60 m uzunlu-
u ve 1500 - 2000 kN/sa tama kapasitesini seyrek olarak geerler.
7-104
in r
GTRCLER
nlr.
Yalnz kmr madenlerinde 100 m uzunlukta ve 1500 kN/sa kapasitesinin stnde krekli gtrcler kulla-
Gardlrme stroku
7
Gerdirme stroku
rs h
3 M
ekU. 90- B ir (a) veiki (b) eridi yklkrekli gtrcler
Maln gtrld yne gre, krekli gtrcler (ekil.91) u snflara ayrlrlar: yatay (a), aa ya da yu-
kar doru eimli (b), eimli-yatay (c) ve yatay-eimli. Eim as P genellikle 30 ye kadar, seyrek olarak da 40
ye kadar alnr. Bunun nedeni, bu tr gtrclerde eimdeki bir artn, kapasitede nemli bir azalmay sonula-
masdr.
Genel amal krekli gtrclerden (olaan tr) ayr olarak, zel amal gtrcler de vardr. Bunlar kapal
tip (submerged) gtrclerdir. Alak ve dolu, eitli biimde profilli ve yuvarlak olabilirler. Dzgn olmayan
profilli (konturlu) gtrcler de kullanlrlar. Bu trlerde, paletli gtrclerde olduu gibi, hem dey hem de
yatay dzlemlerde dnemeler vardr.
K rekli Gtrcnn Paralar
ekme eleman : Krekli gtrclerde ekme eleman olarak genellikle 200, 250, 320 ve 400 mm adml
temper dkm burlu-makaral zincirler kullanlr.
Birleim zincirleri ve halatlar ok seyrek olarak kullanlr. Yeralt kmr tamalar iin tasarlanm krekli
gtrclerde, dvme elikten 80 mm adml ayrlabilir zincirlerle yksek dayanml yuvarlak-baklal zincirler
geni bir uygulama alan bulurlar. Sonuncular, dzgn olmayan profilli gtrclerde kullanlrlar. 400 mm ge-
nilie kadar olan gtrclerde, ekme eleman olarak, genellikle bir tek zincir (ya da halat), daha geni krek-
lerde ise iki zincir kullanlr.
7-105
GTRCLER
Q*rdlrme stroku
t 1 t M 1 i 1 1 i 1 t t i * t
ekil. 91- Olann krekti ^(itiiriiciileri tipik emalar
Krekler (Jlights) biimlerine gre snflandrlrlar (ekil. 92): yamuk (a); dz (h) ya da tek taraftan keleri-
kesilmi (sheared-off) (e), ift taraftan kesilmi (d) dikdrtgen (iki eridi de ykl gtrcler) ve halatl gtr-
cler iin disk-tipi (e) ve (f). Krekler 3-8 mm lik elik sacdan, baz.an dkme demirden ya da temper dkmden
yaplrlar. Disk-tipi krekler, genellikle dkme demirden ya da elik sacdan yaplrlar. Rijitlii salamak amacy-
la sac krekler, arkadan kaynak edilen elik kebent ya da lamalarla takviye edilirler. Kmr tamak iin tasar-
lanan yeralt gtrclerin hadde profil (ekil. 92) ya da dvme levha (ekil. 92l) krekler kullanlrlar.
(9) M
ekil. 92- Tipik krekti ^iitriiciiler
7-106
GTRCLER
Tekne (gvde), 4-6 mm lik elik sacdan ve dikdrtgen ya da yamuk biiminde ya da elik profillerden yaplr.
Tekneler elik sacdan preste kartlabilirler. Hafif malzeme tamak iin (hzar tala, tane, vb.) tasarlanm gt-
rclerde tekne tahtadan yaplabilir. Tekneyle krek arasndaki aklk 3-6 nun arasnda olmaldr. Teke, 4-6 m
lik paralarn birletirilmesinden meydana gelir.
altrma birimi, allm trden ve genellikle bir hz drc (redklr) ile birliktedir. Orta ve ar-
hizmet tr gtrclerde, dili kutusunu ar yklere kar korumak zere, motorla g aktarma dzenei aras-
na bir balatal kavrama yerletirmek uygundur. oklu ve iftli dndrclerde (rnein tek milin iki elektrik mo-
toruyla dndrld durumlarda), hidrolik kavrama kullanlr.
Zincirli-krekli gtrclerde gerdirme dzenei vidal ya da yayl-ve-vidal trden olur. Ayar uzunluu, zin-
cir admnn 1,6 katndan aa olmamaldr.
Krekli gtrclerde gerdirme dzenei, allm amacna ek olarak, zincirin ilkel gerginliini arttrarak,
kreklerin stabilitesini gven altna almaya da yarar.
Krekli gtrclerin asisi, genel olarak kaynak - yap ya da hadde profilinden ve ayr blmlerden yapla-
rak bii' anya getirilir.
K rekli Gtrclerin H esab
Krekli gtrclerin hesabnda da kayl gtrclerdeki ilk veriler kullanlr.
Ana parametrelerin belirlenmesi. Krekli gtrclerin hesab iin gerekli ana boyut, tekne iin kesit alan-
dr. Bu eleman, \|/ ykleme verimi (tekne doldurma katsays) dikkate alnarak, istenen Q kN/sa kapasitesi belir-
ler.
ince - taneli, serbest-akl malzeme kreklerin nnde ayr ynlar halinde birikir. Bu ynlarn boyuna ke-
sitleri ikizkenar olmyan bir yamuk biimindedirler (ekil.93a). Bu tr serbest-akl malzemelerin gtrUlU s-
rasnda, malzemenin paracklarnn srekli bir yer deitirmesi (deplasman) gzlenir. Srtnme etkisiyle taban-
da ve yanlarda tutulan paracklar (hareket srasnda) krek boyunca yukar doru itilerek krein nne
dklrler ve bu blmde yuvarlanmaa balarlar. Ynn ykseklii ok artt zaman paracklar krein arka-
sna (geriye doru) yuvarlanrlar. Ykn bu ekilde geriye doru akmasn nlemek iin tekne doldurma katsays
Y = 0,5 - 0,6 gibi alak deerlerde alnr. Ar ktleli malzeme tandnda (rnei n tuvenan kmr), dzgn bir
hareket elde edilir ve ktleler arasnda -pratik olarak- karma meydana gelmez. Olduka dzgn bir tabaka elde
edilir (ekil. 93b). Bu durumda krekler tarafndan tutulan ve taman malzeme miktar, serbest-akl malzemele-
re gre daha fazladr. Bundan dolay, para malzemeler iin y ortalama olarak 0,7 - 0.8 alasnda alnr.
Eer gtrc eimli ise krein nndeki yn, eimdeki artla orantl olarak azalr (ekil. 93c). Bu
durum, bir C
3
dzeltine katsaysnn hesaba katlmasyla karlanr. Bu nedenle krein nndeki malzemenin
miktar ve biimi, gtrcnn eimi ile tanan malzemenin fiziksel ve mekanik zelliklerinin bir fonksiyonu-
dur. Bu deerlerin deiik karakteristiklerdeki ykler iin deneysel olarak belirlenmesi gerekir. Geni bir malze-
me yelpazesi iin veriler mevcut olmadndan hesap, ykleme teknesinin ortalama y dolum katsaysna gre, bir
yaklam biiminde yaplr.
Tekne (gvde) ierisindeki malzemenin teorik kesit alan (ekil. 93a da), y katsays hesaba katlarak,
F = Bh y C
3
= kir y C
3
m
2
dir. (156)
Burada, yukarda aklanan sembollere ek olarak B ve h. srasyla teknenin metre olarak alan geniliini ve
yksekliini gsterir. Bu iki l arasnda.
k = E- =24 - 4 gibi bir baulanl vardr.
h
Krekli gtrcnn kapasitesi. (7) denklemine gre.
Q = 3600Fv y = 36OBh y C
3
vy = 3600 kir y C
3
vy kN/sa dir. (157)
7-107
GTRCLER
u halde, teknenin alan ykseklii.
m olur.
(158)
3600 kv y C
}
C
3
katsaysnn deerleri izelge. 18 de verilmitir. Krek hz genellikle v = 0,1-0.5 m/s alnr. Yeralt k-
rekli gtrcleri iin hz snrlan 0,5-1,1 m/s dir.
(a)
ekil. 93- Serbest-akl nal/.emenin krekler nndeki durumu
Krekler arasndaki a uzakl, t zincir admyla blnebilir olmaldr. iftli baklalarda ise zincir admnn iki
katyla blnebilir olmaldr, h krek ykseklii olduuna gre genellikle a = (3-6) h alnr.
Tablo 18- (156) ve (158) Denklemlerindeki C
3
Katsaysnn Ortalama Deerleri
Tanan malzemenin karakteristikleri
Serbest-akl
Topak (yava)
Gtrcnn derece olarak camiindeki C,
0 10 20 30 35 40
1
1
0.85
1
0,65
0,85
0.5
0.75 0,6 0,5
Teknenin hesaplanan B genilii ile a krek aralnn, gnderilecek malzemenin granlometrik birleimiyle
(belirleyici nitelikteki en byk para boyutu a' hesaba temel alnarak) uyum iinde olduu kontrol edilmelidir.
B>ma
(159)
alnmas nerilir.
7-108
GTRCLER
Snflandrlm mal tayan ift zincirli gtrcler iin m = 3-4 ve snflandrlmam malzeme iin m = 5-7
ve zincirin tekne merkezinden geerek gtrcnn ykleme ve boaltmasna kt etki yapt durumda ise
m= 3-3.5 alnr.
Krekli gtrclerdeki ekme kuvveti, allm biimde, yani ayr blmler (noktalar) iin gerekli glerin
belirlenmesi yoluyla hesaplanr. Ykl eridin dorusal blmndeki harekete kar diren (37) denkleminden,
bo (avara) eridinki ise (38) denkleminden elde edilir.
Yukardaki denklemlerde, tekne iindeki malzemenin (malzeme ile tekne taban ve duvar lan arasndaki srtn-
meden meydana gelen) harekete kar diren katsays w', kabaca, tuvenan kmr iin 0,6; antrasit iin 0,4; toz
kmr iin 0,7-0,6 alnabilir. Zincir ve krek btnnn harekete kar diren katsays ise kaymal yataklar ze-
rinde hareket eden makaral zincirler iin w'
r
= 0,1 - 0,13 ve makarasz zincirler iin w'
r
= 0,25 dir.
Hareketli paralarn yryen her metresi bana arl (zincir ve krek btn) u yaklak orandan tretile-
bilir :
q
o
= Kq N/m (160)
Burada,
q = Ykn yryen her metresi bana, N/m olarak arlk, (1) numaral denklemden hesaplanmtr.
K = Tek zincirli gtrclerde K = 0,5 - 0,6 ve ift zincirlilerde K = 0,6 - 0,8 arasnda alnan orant katsays.
Byk deerler, dk Q kapasiteleri iin alnmaldr.
br bakmlardan ekme kuvveti hesab, paletli gtrcUlerdekinin ayndr. ekme elemannn minimum
gerginlii genellikle S
mi n
= 3000-10 000 N alnr. Toplam gerginliin iki zincir arasnda dzgn yaylmas nede-
niyle her zincir zerindeki yk, ekme elemannn maksimum teorik gerginliinin (S
t e o r
) 0,6-0,7 kat olarak al-
nr. ekme kuvveti ve gerekli motor gc (48) ve (49) denklemlerinden hesaplanr.
13. V-K E PE L , M A FS A L L I -K E PE L VE D N E R-T A B L A L I GT R C L E R
V-K epeli Gtrcler
Bir V-kepeli gtrcnn elemanlar (ekil. 94) unlardr: 1 ak ykleme tekneleri (gvde) ile 2 madeni
destek yaplar (yatay blmlerde), 3 ve 4 muhafaza borular (casings) (dey blmlerde) iki sonsuz zincir ile
bunlara salam bir biimde balanm olan V-biimli 6 kepelerinden ve kelere yerletirilmi 7 zincir dilile-
rinden (bunlardan, genellikle gtrcnn ykl eridinin st blmnde olan birisi dndrme 8, dieri ise ger-
dirme 9 dilisi olarak i grr) oluan hareketli paralar.
Yatay blmlerde (ekil. 94, BB kesiti), ak tekne boyunca hareket eden kepeler, zincirlerin yryen maka-
ralar tarafndan tanr. Kepeler gtrcnn destek yapsna balanm kebent klavuzlar ya da raylar zerin-
de hareket ederler. Dkme malzeme, gtrcye, gtrcnn alt yatay blmndeki herhangi bir noktasna yer-
letirilmi bir besleyici aracyla yklenir ve tekne boyunca, kazma grevi yapan kepeler tarafndan krnr.
Kepeler gtrcnn alt blmnn sonundaki dnemece vardklar zaman otomatik olarak malzemeyle dolar-
lar ve bu malzemeyi, dey blmde tayarak st yatay blmdeki tekneye boaltrlar. Burada da malzeme, bo
kepeler tarafndan krnr. Malzeme, st yatay blmn herhangi bir noktasndaki delikten, krekli gtrc-
lerdeki gibi, boaltabilir. Bu delikler kapaklarla kapatlr.
V-kepeli gtrcler de, krekli gtrcler gibi, eitli pudra, taneli ve kark dkme malzemenin iletilme-
sinde kullanlrlar. Tama kapasiteleri 800-1000 kN/sa ve tama uzaklklar (yatay blmde) 100 m ye kadar
olabilir.
V-kepeli bir gtrcnn balca stnlkleri yle zetlenebilir : ykleri, yeniden tamay gerektirmeden
yatay ve dey yrngelerde gtrebilir, boaltma alannn tm boyunca istenen noktalara ykn boaltlmasn
ve datlmasn mmkn klar.
Sakncalar ise unlardr: gtrlen malzemenin krlmas, kepelerde ve teknede an anma, yksek g t-
ketimi, dzenli ykleme iin bir besleyiciye gereksinme duyulmas.
ekme eleman. Adm 200-500 mm arasnda iki lmelli-bai'.lal, burlu-makaral tip zincir, bu gtrclerin
ekme eleman olarak kullanlr.
7-109
GTRCLER
Gerdirme stroku
ekil. 94- B ir kepeli gtrcnndzenlenmesi
Kepeler 3-8 mm elik sacdan ve kaynakl olarak yaplrlar. Her kepenin kapasitesi 70 litreye kadardr. Kep-
elerin boyutlarn istenen gtrme kapasitesi ile gtrlen malzemenin ktle boyutu belirler.
Allm trden bir hz drmeli altrma birimi ve bir fren (almal ya da otomatik) kullanlr.
Krekli gtrcde olduu gibi, ilkel zincir gerginlii yksek bir vidal-tip gerdirme dzenei kullanlr.
Bunun nedeni, yatay blmlerde kepe tarafndan kaznan (krenen) malzemenin direncini yenmektir.
Bir V-kepeli gtrcnn kapasitesi (8) denkleminden hesaplanr. Buna gre, her kepe bana kapasite
, = &- litredir.
3,6v
(162)
Kepeler arasndaki a uzakl zincir admnn iki ya da daha ok kat olmaldr.
Zincirlerin ve kepelerin hz genellikle 0,1-0,5 m/s; kepenin ykleme verimi = 0,7-0,9 arasnda alnr. Kep-
enin izdm A (3-4) a'; genilii BS2a' (burada a', karakteristik en byk ktlenin lsdr.).
V-kepeli gtrclerde zincir ekme kuvveti; yatay ve dorusal blmlerdeki direnler, krekli gtrcler-
dekinin ayn olan bir yoldan (37) ve (38) denklemlerinden ve ayn katsaylarla hesaplanr. Dey blmlerde ise
diren, hareketli paralarn arl ile yaratlr.
7-110
* * #
GTRCLER
GtcnUn haeketli paralarnn (zincirler ve kepeler) gtrcnn metre uzunluu bana arl yakla-
k olarak
q
0
= 1800 B +500 N/m alnr. (163)
Burada B = kepe geniliidir, (metre).
Gerekli ekme kuvveti ve motor gcn (48) ve (49) denklemleri belirler.
M afsall-K cpcli (Pivotcd-bucket) Gtrcler
Mafsall-kepeli gtrcler (ekil. 95), V-kepeli gtrclere benzer yrngeleri izlerler. Bu sonuncudan
ayrdedici nitelik udur: kepeler, burlu-makaral zincirlere mafsalanmlardr. Bylece, birbirine paralel olan iki
yatay ve iki dey erit boyunca, mafsal ad verilen sabit nokta evresinde serbeste dnerler.
Dkme malzeme kepelere, gtrcnn alt yatay blmnde yklenir ve herhangi bir ara iletime (transfer)
gerek kalmadan, gtrcnn yatay ya da dey blmlerinde bu kepeler tarafndan tanr. Bu nedenle de par-
alanmaz. Kepeler gtrcnn st blmndeki herhangi bir noktasnda hareketli bir alc (tripper) ya da bir
boaltma dzeneine (diseharger) yklerini boaltrlar. Kepeler, ya erisel kamlarla (a) ya da klavuz makaralar-
la (b) donatlmlardr. Bunlar, boaltcnm 3 boaltma koluna dayannca kepeyi devirerek boaltrlar.
Kepeli gtrcler eitli pudra, taneli ve paral dkme malzemelerin tanmas iin tasarlanrlar ve kimya
endstri fabrikalarnda, kmr madenlerinde, kuvvet sanallarndaki kazan stokellerinde, ehir gaz retim birim-
lerinde, imento fabrikalarnda ve dier biiok kurulularda geni apta kullanlrlar. Mafsall-kepeli gtrcle-
rin tama kapasitesi 50 ile 4000 kN/sa gibi geni snrlar iinde deiir.
r "
ekil. 95- B ir kepeli gtrcnn dzenlenmesi
Mafsall kepeli gtrclerin stnlkleri unlardr: malzemeyi birbirini izleyen yatay ve dey (gerekiyora
eimli) blmlerden ve ikinci bir boaltma-ykleme olmakszn alrlar; onu yatay blmn istenen noktasna bo-
altrlar; malzeme paralanmas ya da ufalanmas olma/..
Sakncalar ise: karmak tasarm ve iletme; byk arlkl hareketli paralar; yksek maliyet; kepelerin,
yksek gtrme hznda an dnmesi.
7-111
GTRCLER
ekme eleman. Mafsall-kepeli gtrclerde genellikle iki tane lmelli-baklal ve burlu-inakaral tip zin-
cir (320-1000 mm adml), ekme eleman olarak kullanlr. stisna olarak, dzgn olmayan profilli gtrcler-
de, elik halatlarn ve zel ift-baklal zincirlerin kullanld da grlr.
Kepeler genellikle 2-6 mm elik sacdan kaynakl olarak yaplr ve kapasite 250-400 1 arasndadr. Kepe ge-
nilikleri B = 900 mm ye kadardr. Kepenin arlk merkezi daima aslma ekseninden aada bulunur. Bundan
dolay kepe, hareket srasnda, eksen (mafsal) evresinde serbeste dnerken kararl denge konumundadr ve bo-
altma (devrilme) durur.lundan soma yine bu kararl konuma gelir.
Kepeler, ya pratik olarak aralksz (akk tr) ya da belli aralklarla yerletirilirler.
Birinci trde, kepeler arasndaki aralk, kepelerin uzatlm yan levhalaryla kapatlmtr ve bu durum s-
rekli bir beslemeye izin verir. kinci trde ise, kontroll bir besleyici -salmalar nleyerek- her kepeye gerekli
miktarda malzeme verir. Bu tr gtrc, byk-ktleli malzemenin geni hacimli kepeleri kullanmay zorunlu
kld ve istenen kapasitenin, kepe admnda bir azalmay gerektirmedii durumlarda kullanlr. Birinci tr, ok
elverili uygulama alanlar bulmutur. Kepeler arasndaki a u/.akl.t zincir admnn tam katlan olmaldr. Kep-
enin, hareket dorultusundaki A izdm uzunluu, tanan malzemenin en byk karakteristik boyutundan en
az 2-3 kat fazla uzun olmaldr.
Mafsall-kepeli gtrclerin tama kapasitesi, kekli gtrclerde olduu gibi, (8) denkleminden belirle-
nir.
Kepelerin ykleme verimi y = 0.75-0.90 arasndadr. Gtrme hz. 0.15-0,4 m/s arasnda alnr. 500 mm
den fazla adml zincirlerde, zincir zerindeki dinamik ykleri azaltmak ve Kepelerin ar dnme hareketini n-
lemek iin, hzlar 0,10-0,15 m/s alnr.
ekme kuvveti ve motor gc, kekli gtrclerdeki gibi hesaplanr. ekme elemannn minimum gerginli-
i S
mi n
= 2000-3000 N alnr. Hareketli parann arl u ifadeden kestirilir:
1500 B+400 N/m (164)
Burada B = kepe genilii, m dir.
Dorusal blmlerdeki diren katsays [(36) ve (38) denklemlerine baknz] bilyal yataklar zerinde giden
makaral zincirler iin w
1
= 0,03-0,05; kaymal yataklar zerinde giden makaral zincirler iin w' = 0,6-0,10 alnr.
Dner Tab lal Gtrcler
Dner tablal gtrclerin tasarm, kepelerin yerini zincire mafsallanm bir dizi dz tabla biimindeki ta-
yclarn almas istisnas ile mafsall-kepeli gtrclerinkine benzer (ekil. 94). Bu tr gtrcler eitli
para-mallarn (dvme paralar, boru ara paralan, kitaplar, kutular), bir dey dzlemde yatay ve dey blm-
ler ieren karmak yrngeler boyunca tanmasna ve sreler arasndaki hareketine ok elverilidir.
Dner-tablal gtrcler, dey blmlerde, elle ya da eitli otomatik dzeneklerle yklenirler.
Dner-tablal gtrcler ykleri katlar, koridorlar, sre donatmlar arasnda ykseltmek ya da indirmekte
kullanlrlar. Deme seviyesinin altndan giderler ve yk. ikinci tamalar gerektirmeden, birbirine bal yatay
ve dey blmlerde tarlar. Yrnge, yk kurutma ve salamura (deri iletmelerinde) daireleri arasnda taunak
zere tasarlanabilir. Bir dner-tablal gtrcnn toplam uzunluu genellikle 100-150 m yi gemez. Dey b-
lmlerin ykseklii 20-30 m arasnda olabilir.
ekme eleman. ki tane lmelli ve burlu-makaral tip zincir, ekme eleman grevini yapar. Zincirler, birlik-
te giden, flanl makaralarla donatlmlardr, /.incir adm 100-320 mm arasndadr. Tek ekme zincirli tasarm-
lar, dner-tablal ykselticileri (elevat) belirler.
Bir dner-tablal gtrcnn yk-tayc eleman bir di/.i asl tabladan (suspcnded Irays) oluur. Bu elema-
nn yaps, ykn gereklerine, ykleme ve boaltma yntemine uydurulmutur. Ykleme ve boaltmann otoma-
tik olduu durumlarda, tablalar genellikle zgaraldr.
Dner-tablal gtrclerin besleyicilerinin ve bojllclarnn tepeleri de genellikle zgaraldr. Yk, buralar-
dan bir skma eneli kepe (gab) ya da baka bir boaltma dzenei yardmyla alnr. Tablalarn tasarm da
byk eitlilik gsteril'. Bunlardan birou elle yklemeye ve boaltmaya elverilidir.
Duu-tablal gtrclerin kapasitesi (9) ve (10) denklemlerinden belirlenir. Bu gtrcler genellikle 0,25
in's ye kadar hzlarda alrlar. Bu kapasite, besleme ve boaltma clebileriyle snrldr.
Zu ir gerginlikleri, ekme kuvveti ve motor gc, dier zincirli gtrclerdekine benze yoldan hesaplanr.
i !12
GTRCLER
ekil. 96-B ir tablal gtrcnndzenlenmesi
1-besleyici; 2-boalc; 3-alrma-birimi; 4-gerdirme; 5-zincirdilileri; 6-hareketli paralar; 7-klavuzkzaklar.
7-113
GTRCLER
14. Y K S E K GT R C L E R
Genel T antma ve A ma
Yksek ya da asl tr yk-tayc gtrcler (ekil. 97) bir sonsuz ekme eleman 1, ask dzenekleri 2,
bunlara asl tayclar 3 ve 4 yknden meydana gelirler. A sklar, kapal bir eri izen S yksek ray boyunca
hareket ederler. Ray, binannyap elemanlarnaaslm olupuygunyerlerdededesteklenir.
ekme eleman (iki-eimli ya da iki-dzlemli trden zel zincir, baz durumlarda da elik tel halat), iki dz-
lemde bklebilir ve gtrcnn yukan-aa ve kelerde hareket etmesini mmkn klar. Yani gtrc, iki
dzlemde ve her ynde dnemelere sahipolabilir. ekme eleman, hareketi 6 altrcsndan alr. ekme ele-
man, yatay dzlemdeki dnemeleri hareketli makaralarla ya da 7 zincir dililenyle ya da makara takmlaryla;
deydnemeleri iseklavuzlanm 8 erisel raylar zerinde geer.
ekil. 97- B ir yksekgtrcnn dzenlenmesi
7-114
'im
GTRCLER
Tayclar, yol boyunca yklenir ve boaltlrlar. Bu ilem, gtrc boyunca bir ya da daha ok noktada elle
ya da eitli trde ekonomik dzeneklerle yaplr. Gtrcnn kapal eri biimindeki yrngesi, malzemelerin
pratik olarak btn gtrc boyunca tanmasna izin verir.
Yksek gtrcler, deiik birim mallarn (taslak paralar, yar mamuller, para ve btnlenmi mallar, am-
balajl maddeler, vb.) atlye-ii ve atlyeler aras srekli (seyrek olarak kesikli) tanmasnda, ambalajl dkme
mallarn tanmasnda; ayrca, makina yapm, besin, tekstil, lastik ve yap malzemesi gibi retim dallarn da
iine alan eitli sre-ii tamalarda kullanlrlar.
6 7
(0)
ekil. 98- Deiik trden yksek gtrc emalar
a, yk tayc (ana tr); b- arabal; c- ekilir
7-115
CITURUCULER
Taman maddeler deiik yap ve biimde ve boyutlarda (3-6 m uzunluu kadar) ve arlkla (15-20 kN a
kadar) olabilirler.
Kum pskrtme, derilerin salamura yaplmas, y/.ey kaplama, boyama ve kurutma, sl ilemler ve benzerleri
yolda (malzeme gtrlrken) yaplabilirler.
Yksek gtrclerin stnlkleri yle sralanabilir: dzgn olmayan bir yrnge izlerler, yn deitirmele-
re yatkndrlar; byk tama uzakl (tek motorlu dndrmede 400-500 m. ok motorlu dndrmede 2 km ye
kadar); yerden ekonomi (ray genellikle tavan elemanlarna tutturulur ve ykleme-boalna olmayan yerlerdeki
yksek engeller kolayca alabilir); dk g tketimi, vb.
Yksek gtrclerin geni uygulama alanlarnn bulunmas nedeniyle, gtrcnn ve ayr paralarnn tasa-
rmnda, b'ok almak zm biimi gelitirilmitir.
Ykn gtrlme yntemine gre, yksek gtrcler aadaki trlere ayrlrlar:
(1) Ana tr, yiik-tayc gtrc (ekil. 98a). Bunda asklar ve yk tayclar srekli olarak ekme elema-
nna baldrlar.
(2) Arabal gtrc (ekil. 98b). Bunda 3 yk taycs ile 1 ekme eleman birbirlerne bal deildirler.
Ancak, 3 yk taycs, 6 ask makaralar ile 1 ekme elemanna bal olan 5 enesi aracyla itilerek 4 ek
ray zerinde yrtlr.
(3) Yk ekici gtrc (ekil. 98c). Bunda 1 ask makaralar, 4 zel kancas aracyla 2 yk-tauna arabalar-
nn 5 kolunu iterek i unlan deme zerinde yrtrler.
Yksek gtrcler zincirle (ana tr) ve tel halatla ekilirler. Bunlar arasnda yatay dzlemdeki bir yrngeyi
izleyen yatay gtrcler ile eitli dzlemlerde dnemeleri olan profil (kolur) gtrcleri ayredebilir. al-
trma biimine gre gtrcleri, tek-notorlu ve ok-molorlu gtrcler olarak ayrmak mmkndr. Ayrlabi-
lir zincirler kullanan yksek gtrclerin ana parametreleri sladurllatrlmtr.
15. AKAIALI GTRCLER
Genci Tantma ve Ama
Frdolay ya da carouscl ad da verilen bir arabal gtrc, para-mallar tekerlekli bir tayc zerinde g-
trr. ekme elemanna balanm bulunan baklalar (kanca, ubuk. kam. vb.) tekerlekli bir yk (ekil. 99) ya
da klavuzlam bir ray zerinde giden bir arabay eker. Baz tasarmlarda yk. bir kzak boyunca kaydrlr ya
dasabit yatakl avara masuralar zerinde yuvarlanr. Arabal gtrcler, eitli tasarmlarda yaplrlar.
ekme elemannn dzenlenmesine gre bu gtrcler de tre ayrlr: (1) dey dzlemde gidililer, (2)
yatay dzlemde gidililer ve (3) yatay ve dey dzlemlerde birok dneme ieren karmak yrngeli profilli
(konturlu) arabal gtrcler.
Dey gtrcler dorusal bir yatay yrnge ya da yatay ve eimli blmlerden oluan bir yrnge izlerler.
Yatay gtrclerin yrngesi, tek bir yatay planda uzanr. Ancak, iki ynde de dnemeler yapabilir.
u ya da bu trden bir arabal 1 ekme eleman (ekil. 99), 2 dndrc ve 3 gerdirme zincir dililerinin (ya
da kasnaklarnn) evresinde sarlr. ekme eleman 4 klavuz yataklar zerinde kayar. Gtrc, bir 6 madeni
taycs. 7 altrma birimi, 8 gerdirme dzenei ve 9 makara takmndan meydana gelir. Gtrlen yk ya te-
kerleklidir ya da bir arabayla (lori, traktr, vb.) ve 11 ray zerinde tanr. Ray. gtrcnn tayc yapsnn d-
nda, dorudan doruya yere denmitir. Bu yap. gtrc tasarmn basitletirir ve onun arln azaltr. Te-
kerlekli yk, ekine elemanna 12 ubuu, kancas ya da baklasyla balanmtr. Bu balant yardmyla yk elle
ya da otomatik olarak, gtrc yolunun sonunda zlebilir.
Arabal gtrclerin iyilik derecesi u zelliklerle llr: tasarm basitlii, dk ilk yatrm maliyeti ve az
yer kaplama, yrngenin esneklii, gtrclerin uygun biimde ve olduka kk bir alana bo dnme zorunlu-
luu, bu tr gtrcnn nemli bir sakncasdr. Arabal gtrcler zellikle para-inallar iin ve ounlukla
hat retiminde btnletirme, bitirme ilemleri ile dier karma sre ve tama ilemlerinde, maazalar, onarn
atlyeleri vb. yerlerde kullanlrlar Bu tr gtrcler otomobil ve traktr vapn"
1
" eni apta uygulama alan
bulurlar.
7-116
i m s-
GTRCLER
ekil. 99- D eydzlemdegtrmeli tasarmdabaklalar aracylagtrc zincirin
dorudan balanan arabalarn genel grn
GTRCLER
Arabal gtrcler srekli ya da kesikli olarak alabilirler. Hzlar alak -srekli ykler iin 0,1 m/s ye
kadar (0,1-6 m/dak), kesikli ykler iin 0,16 m/s ye kadar (1-10 m/dak)- tutulur. Dey ve yatay yrngeler o-
unlukla 150-200 m, profil (kontur) trnde ise 600-700 m uzunlua kadar olurlar.
Bklebilir ekme eleman kullanan genel trden gtrclere ek olarak, kesikli alma iin zel zincir ve
ubuk tr arabal gtrcler yaplmaktadr.
16. VAGONLU YA DA PLATFOKMLU GTRCLER
(Car or Platform Cunveyors)
A na T rler ve Ama
Adndan da anlalaca zere, bu tr gtrcler, yk bir vagon ya da tabla (platform) zerinde tarlar. Va-
gonlar ve stlerindeki yk, ekme eleman tarafndan nceden belirlenmi bir ray zerinde hareket ettirililer. Bu
tr gtrclerde, geni bir tasarm eitlemesi vardr. Almak tasarmlar, ekme eleman ve rayn dzenlenme
biimi ile vagonlarn gtrc eritleri zerindeki yerletiriliine gre birbirinden ayrdedilebilirler. Bilinci ayr-
ma biimine gre gtrcler, yatay dzlem yrgeli ya da dey dzlem (carousel) yrngeli olabilirler. lk
blmde, yalnz tek bir yatay dzlemde yrngesi bulunan gtrcler deil, fakat profilli (kontur) tr gtrc-
ler de bulunurlar. Tayclarn (vagon ya da tabla) dn eridi zerindeki yerleme biimine gre dey dzlem
yrngeli gtrcler ikiye ayrlrlar: devrilir vagonlular, devrilmez (sabit) vagonlular. Ykn tanma yntemi-
ne gre de srekli ve gidi-dnl gtrcler ayrm yapmaktayz.
Vagonlu gtrcler genellikle yklerin, hat retimindeki sre-ii hareketlerinde kullanlrlar. Balca b-
tnletirme (assembly) gtrcleri (paralarn ilem istasyonlar arasnda tanmas), dkmhane gtrcleri
(dkm atlyelerinde derecelerin balanmas, dkm, soutulmas ve temizlenmesi), tama gtrcleri (par-
alarn yapm sresince ilem istasyonlar arasnda tanmas) ya da teknolojik gtrcler olarak i grrler.
u ya da bu trn seimi srecin gerekleri, tanan ykn karakteristikleri ve sre alannn genel yerleme
biimi tarafndan belirlenir.
Dey dzlem yrngeli trler, yatay dzlem yrngelilerden daha deii toplu olmakla birlikte, devrilir va-
gonlar kullanldnda, ykn tanmas iin yalnz st eridin kullanlmas gibi nemli bir zayf yanlar vardr.
Her iki eridi kullanabilmek iin, devrilmez arabalar kullanlmas zorunludur ki bu da gtrc tasarmn karma-
klatrr. Dey dzlemdeki bir yrngenin uzunluu, srecin gerekleri tarafndan belirlenir. Demek ki, uzun
sreli bir sre, uzunluu fazla bir gtrcy gerektirmekle ve bu da sre blmnn genel yerleme plann
, kannaklatrmaktadr.
Buna karlk, yeterli alan salandnda, yatay dzlem yrngeli gtrclerde her iki erit de etkin olarak
kullanlabilir. Yatay yrngelerde yk, evrimini srdren gtrcden alnmaz. Bu da uzun sreli srelerde
(rnein, kurutma ya da soutma) ve depolama amalan iin ksa yrngeli bir gtrc kullanlmasn mmkn
klar. Uzun ve dzgn olmayan sreler iin tasarlanan teknolojik gtrcler (dkmhane gtrcleri, test is-
tasyonu gtrcleri, vb.) genellikle yatay dzlem yrngeli olurlar.
Yukarda sz edildii gibi, seilen gtrcnn tr, tanan ykn karakteristiklerine de baldr. Dey
dzlem yrngeler, genellikle btnletirme hatlarnda olduka ar ve para yklerin (otomobil, traktr, elektrik
motorlar, vb.) tanmasnda kullanlrlar. Bu kurallar, ykn zel karakteristiklerine ve alma koullarna
uygun olarak deitirilebilirler.
u ya da bu trden bir gtrcnn tayc vagonlar arasndaki aralk, yalnz istenen kapasiteye deil, ayrca
ykn boyutlarna da bal olarak ve en yksek iletme kolayln salyacak biimde seilir. Gtre ekine
elemannn anm uzunluu, vagon admnn tam kat olmaldr. Toplam vagon says, uygulanan srecin gerek-
tirdii ilem istasyonu saysna ve ilemlerin yaplmasna yeterli toplam zaman salyacak hza bal olarak sei-
lir.
Dey Dzlemi! Yrngeler
Bir dey dzlem yrngeli ve devrilir (ekil. 100a) ya da devrilmez vagonlu gtrc, u elemanlardan olu-
ur: 1 ekme elaman, buna balanan 2 vagonlar, bunlarn zerinde yrd klavuz kzaklar tayan 3 tayc
yaps, 4 altrma birimi ve 5 gerdirme dzenei. Btnletirme gtrclerinin vagonlar, genellikle, 6 bala-
ma ayaklarn (jig), 7 mufsall masasn ve btnletirmeyi kolaylatrc dier balama dzeneklerini (fixture)
ierirler. Tayc elik yaplar, kaldrlabilir elik sac ya da tel rgden 8 mahfazalar ile alt ve st eritleri birbi-
rinden ayran 9 blmesiyle donatlrlar. Bu dolu sac blme, btnletirme iinde alanlar tehlikeye kar korur,
7-118
GTRCLER
3 2 1
Dndren makaralar Dondurulan makaralar
ekil. 100- D eydzlemyrngeli bir vagonlugtrcnngenel dzenlenmesi
(a) devrilir, (b) devrilmez vagonlu
f T'A
ekil. 101- E lektrikmotorlarnnbtnletirmesindekullanlan
devrilir vagonlu bir gtrcnn enine kesiti
7-119
GTRCLER
st eritten aaya takm ve malzemelerin dmesini nler ve yukardan damlayan yalan toplar.
Dingil geniliine, taban boyutlarna ve gerekli zincir ekme kuvvetine bal olarak, devirmeli vagonlu gt-
rcler, tek ya da ift zincir suali olarak yaplrlar.
Basit bir kural olarak, A dingil genilii (ekil. 101 e baknz) A < 3-4 zincir adm ise vagon kararll tek
zincirle; A>4 ise ift zincir ile salanabilir. Dndrme zincir dilisi tarafna yerletirilen sabit ray mahfazalar,
vagonlar dnemede klavuzlar. Dier uta ise, gerdirme zincir dilisinin miline balanm iki destek diski, ayn
amaca hizmet ederler. Destek diskleri, gerdirme zincir dilisi miliyle birlikte giderler. Disklerin ap, vagon asi-
sini dnemete kuvvetle diske doru bastracak bir zincir ekme kuvveti yaratacak biimde seilir.
Sabit (devrilmez) vagonlu gtrclerde (ekil. 100b) ekme zincirleri, vagonun bir dingiline (klavuz) bal,
dierine deildir. Daima iki tane olan ekme zincirleri, vagonun iki yannda ve ondan serbest olarak bulunurlar.
Vagonlarn, dndrme ve gerdirme ularnda zincirler arasndan engelsiz geiini salamak zere, zincir dilisi
milleri, gtrc merkezine yeterli aralk brakan yan desteklere yalakladrlar. Bu tr gtrcnn vagonlar, d-
nemelerden, yalnzca hafif bir eimle ya da bunlara paralel olarak geerler ve bylece, daima yatay durumlarn
korurlar. Erisel blmlerde vagonlar, zel dzenekler ve klavuz raylar yardmyla dndrlrler.
Zincir dililerinin yan destekler zerine yerletirilmesi, erisel blmlerdeki zel vagon ve zincir eklentileri,
vb. bu tr gtrcleri karmak ve pahal yaparlar. Bu da, bunlarn seyrek kullanln aklar. Bu yapnn bal-
ca stnl, st ve alt eritlerin birlikte yk tamada kullamlabilmesidir.
Bu tr gtrcler bazan dkmhanelerde, st eridin kalp ve dereceleri tamaya, alt eridin ise dolu derece-
leri soutularak temizleme istasyonuna teslim etmeye yarad durumlarda kullanlrlar. Dey dzlem yrngeli
devrilmez vagonlu gtrclerde, hareket yrngesi daima yatay ve dorusaldr.
17. KKVElA, KKVVA VK DNER TKl'SL YKSKLTCLKR
(Hckct-, Arn-, and S\vig-Tray Elevators)
Genel Tantm ve Ama
Bir kepeli ykseltici (ekil. 102) u paralardan meydana gelir: 1. sonsuz ekme eleman, buna salamca
balanm 2 kepeleri, ekme elemannn evrelerinde dnd 3 st (dndrme) ve 4 alt (gerdirme) kasnaklar
(ekme elemannn trne bal olarak zincir dilileri de olabilirler). Ykselticinin hareketli paras ve dndrme
dzenei 5 st blm (kafa), 6 ara blmeleri ve 7 alt blmnden (laban) oluan kapal bir sac mahfazas ierisi-
ne alnmtr. Mahfazann ara blmeleri, ykselticinin her iki eridini (gidi ve dn) iine alabildii gibi her
erit ayr bir mahfuza iinde de olabilir.
8 adam delikleri, alma srasnda, ykselticinin belli dzelerde denetlenmesini salarlar. Kepeli ekme
eleman hareketi 9 altrma biriminden alr ve 10 gerdirme dzenei tara Tndan nceden gergin duruma getiril-
mitir. Dkme malzeme ykselticinin alt ucundaki (tabandaki) besleme oluundan ve kepelerin kuzuna etkisin-
den yararlanlarak yklenir, st kasnaa (zincir dilisine) kadar ykseltilir ve burada boaltma oluuna dklr.
altrma bilimi hareketli parann geri harekelini nleyen II tutma frenini ierir. Ykseltici mahfazasnda 12
klavuzlar vardr.
Kepeli ykselticiler eitli trlerde pudra, taneli ve para mallarn (imento, kum. toprak, turba, kmr,
soda, refrakter, kimyasal maddeler, tahl. un. vb.) tanmasna elverilidirler. Yap malzemelerinin tanmasnda,
kimya endstrisi fabrikalarnda, dmmhanelerde, refrakler malzemesinin yapmnda, metalrji fabrikalarnda,
besin endstrisinde, un fabrikalarnda, tahl silololarnda yalnzca ykselticiler kullanlr.
Az yer kaplamas, ykleri nemli bir ykseklie kaldrma yetenei (50 m ye kadar) ve 5 mVsa den 160 mVsa
e kadar deien kapasite yelpazesi kepeli ykselticilerin balca stnlkleridir. Bunun yannda, ar yklemeye
kar duyarllklar ve dzgn (niform) ykleme zorunluluu, bunlarn zayf taraflarn olutururlar.
7-120
GTRCLER
ekU. 102-K ayvekepeli ykseltici
1- kay; 2- kepeler; 3- dndrme kasna; 4- gerdirme kasna; 5- st mahfaza blm; 6- ara mahfaza blmleri; 7- alt mah-
faza blm (taban); 8- adam delikleri; 9- altrma birimi; 10- gerdirme; 11- fren; 12- klavuzlar.
7-121
GTRCLER
ekil. 103-D ndrmeeleman zerindekepelerindzenlet nesi
a-aralkl kepeler; b-srekli kepeler
Ykselticiler dey (ekil. 102) ya da eimli olabildikleri gibi kay ya da tek ya da ift sra zincir kullanabi-
lirler. Besleme ve boaltma yntemlerine bal olarak ya yksek hzl santrifj ya da alak arlkl boaltma uy-
gulanr. Kepeler aralkl (ekil. 103a) ya da srekli (ekil. 103b) biimde yerletirilirler. Kepelerin dzenlen-
mesi ile besleme ve boaltma yntemi, tanan maln trne bal olarak seilir. Kay ve kepeli ykselticilerde
kepeler arkadan - asl; zincirli ve kepeli ykselticilerde ise ya arkadan - asl ya da utan balanm olabilirler.
Sonuncu balama yntemi yalnzca ift zincirli gtrclere uygulanabilir. Eimli ykselticiler, dn (avara) e-
ridinin dzenlenmesi bakmndan ayrlrlar. Bu erit ya serbeste sarkar (kayl ykselticilerde, ekil. 104b) ya
da desteklenir (ekil. 104c, ift zincirli ykselticide).
K epelerin yklenmesi ve boaltlmas
Malzeme ykselticiye ya tabanda kepelenir, ya da dorudan doruya bir besleme oluundan verilir. Uygula-
mada, birinciye ncelik verilerek, genellikle bu iki yntem birlikte kullanlr. Kayl ve zincirli gtrclerin
pudra ya da kk-paral ve ounlukla orta andnclkta malzeme (kmr tozu, turba, imento, toprak, kum,
hzar tala, krlm kmr, fosfatl gbreler, vb) tayan aralkl kepeleri, genellikle birinci ykleme yntemini
kullanrlar. nk bu tr malzemeler, kepelenmeye kar nemli bir diren gstermezler. Bu malzemeler tanm-
lanan bu yntemle yklendiinde ykseltici 0,82 m/s arasnda olduka yksek hzlarda alabilir. Byk-paral
va andrc malzemeler (akl, maden cevheri iri-paral kmr, vb.), kepelenmeye kar byk-diren gsterir-
ler ve bu da kepenin anmasna hatta (kayn, ya da zincirin) kopmasna neden olur. Bu nedenle, byk-paral
ve andrc malzemeler, kepelere dorudan doruya beslenirler.
Bu ykleme yntemi srekli kepeli ykselticilerde ve yalnzca malzemelerin kepeler arasndaki boluklar-
dan dmedii ve hzn 1 m/s yi gemedii durumlarda uygulanabilir. nk daha yksek hzlarda paralar s-
rarlar.
7-122
GTRCLER
i ,- /) -
-
ekil. 104-E imli gtrclerinemalar
a- kayl tr; b- doal sarkmal eridi olan zincirli tr;
c- desteklenmi dn eritli ift zincirli tr.
ekil.105-K epetrleri
a-derin; b-s; c-V-kepe
K epeli YkselticilerinH esab
Ykselticinin tr ve kepe biimi, ykselticinin zelliklerine ve istenen tama kapasitesine bal olarak se-
ilir.
Bir kepeli gtrcnn tama kapasitesi Q(kN/sa) gtrc uzunluunun her metresi bana gerekli kepe
kapasitesini elde ederek hesaplanr.
a
3,6 vyy
(182)
Burada,
i
0
: kepe kapasitesi, 1;
a: kepe aral, m; derin ve s kepelerde a = (2,5-3)h, srekli V-kepelerde a=h (h kepe
yksekliidir)*
v : kay ya da zincir hz, m/s;
Y: ykn yma arl, kN/m
3
;
y : kepe ykleme verimi
En ok rastlanan malzemeler iin v hzlan ve ykleme verimleri izelge.19 da standart boyutlardaki kepeler
iin, gtrc uzunluunun metresi bana kapasiteler izelge.20 de verilmitir.
* Zincirli ykselticilerde kepe aral zincir admnn bir ya da iki kat olmaldr.
7-123
GTRCLER
Seilen kepelerin boyudan, en byk parann a boyutuyla uyumlu olmaldr. Kepe izdmnn A deeri
u koulu salamaldr.
Af'Uuufcs m (1^3)
Burada m katsays, malzeme iinde a^^, boyutundaki paralar arlka % 10-25 orannda ise m = 2-2,5; bu
paralarn oran: 50-100 arasnda ise m = 4,25-4,75 alnr.
izelge. 19-K epeli YkselticilerinA naParametreleri (YaklakVeriler)
D kme Yk zellikleri
Pudra(tlm)
T aneli vekk-paral
(a' < 60 mm) orta derecede
andrc
A yn yksek derecede
andrc
Orta ve byk-paral
(a' 60 mm), orta derecede
andrc
A yn, yksekderecede
andrc
K tleli, krlgan, krlarak
kk boyuta indirilmi
Cttnflu, toz vetaneli
slak
T ipik Ykler
K mr tozu
imento, al
fosfatl gbre
H zar tala, para
kmr,turba
akl, cevher, cruf
K um. kl. toprak,
ta
K mr
K esekler halinde
turba
K rma ta, cevher.
Odun kmr, kok
T oprak, slak kum,
slak pudra al
I slakkimyasal
maddeler kabartl-
m turba
Ykseltid T r
D k hzl arlkl
boaltma
Yksek hzl santrifj
boaltma
A yn
D k hzl ynlendiril-
mi arll boaltma
Yksek hzl santrifj
boaltma
D k hzl ynlendiril-
mi arlkl boaltma
Yksek hzl santrifj
boaltma
D khzl ynlen-
dirilmi boalma
A yn
Yksek hzl santrifj
boaltma
D k hzl santrifj
boaltma
K epe
T r
D
D
D
V
D
V
D
V
V
S
S
K epeninOrtalama
Ykleme Verimi, y
0,85
0,75
0,7-0,8
0,7-0,85
0,85
0,6-0,8
0,5-0,7
0,6-0,8
0,6
0,4-0,6
0,4-0,6
H z v, m/s
K ay, iin Zincir iin
1,25-1,8
1,25-2,0
0,8-1,0

_
0,6-0,8
1,25-1,8
0,6-0,8
1,25-1,6
0,8-1,0
0,6-0,8
0,6-0,8
1,25-1,4
0,5-0,8
0,6-0,8
1,25-1,6
0,6-0,8
N ot: K epetrleri : D - derin
S - s
V- Vkepe
a - karakteristik enbykparacnboyutu, mm
ekme kuvveti bilinen yntemle, yani ykseltici yrngesinin blmlerindeki direnleri toplayarak hesapla-
nr. Ykselticilerin hesabnda dikkate alnmas gerekli tek zel durum, ykseltici tabanna ykleme srasndaki
kepeleme direncidir. Bu direncin deeri ancak amprik olarak belirlenebilir. nk, en nemlileri unlar olan bir-
ok etkene baldr: tanan malzemenin zellikleri, kepe hz, kepe tr ve aralk kepelerle taban duvarlar
arasndaki boluklar, kepelerin ykleme verimi ve kepe ykleme yntemi.
Ykseltici parametrelerini yaklaunlamak iin genellikle amprik denklemler kullanlr.
7
- 124
GTRCLER
izelge. 20- Gtrc Birini Huyu Mana Kepe Kapasitesi jp , l/n
K epe Ccilii
B , mm
135
160
200
250
350
450
600
750
900
D erin
K epe ra-
lll a,
300
300
300
400
500
600
-
-
-
K epeler
K epe kupa-
S lCS i, 1
0,75
1,1
2,0
3,2
7,8
14,5
-
-
T ' /-
2.5
3.67
0.67
<s.o
15.6
24,2
-
S K epeler
K epe kapa-
.N U'S i, 1
0.65
1.1
2.6
7.0
15,0
-
! l/n
2,17
3,67
6,5
14,0
25,0
-
V-Kepeler
K epe aru-
lll u,
160
-
200
250
320
400
500
630
K epe K apa-
S lCS , 1
_
1,5
-
3,6
7,8
16,0
34,0
67,0
130,0
F
Vm
_
9,4
-
18,0
31,2
50,0
85,0
134,0
206,0
izelge. 21-(184), (185) ve(186) D enklemlerindenOrtalamaK i, K
2
veK ., D eerlen
Gtrme kapasitesi
Q kN /sa
10
10-25
25-50
50-100
> 100
K i
K
2
Ykseltici tr
K ay,
D erin ve s
T ek /.incir
K epe trleri (ekil.105 e bakn/.)
V-kepe D erin ve s V-kepe D erin ve s
ift Zincir

V-kepe
K : katsays
0,6
05
0,45
0,40
0,35
2,5
1.6
-
0.6
0.55
0.5
2
1.1
1.1
0,8
0.6
0,5
-
1.5
1.3
-
1.1
0,85
0,7
-
1,25
0,8
-
1.2
1.0
0,8
0.6
1.5
1.3
-
-
-
1,1
0,9
1,25
0,8
B udenklemler, bir ykselticide ana diren ykn kaldrlmas iingerekli g olduundan, gerekdeerlere
yakn sonular verirler. Dey ykselticilerde, ekme elemannn en yksek statik gerginlii S
mak! j
, dzgn hare-
ketiin, aadaki denklemle yaklak olarak hesaplanr :
S
m a l
=l , 15 I I ( q + K ,c.|
o
) (184)
7 ,.''
GTRCLER
Burada :
H : ykn kaldrld yseklik, m (ekil. 102 ye baknz),
q : ykselticinin metresi bana birim arlk, N/m [(1) denklemine baknz],
q
o
: kay ya da zincirin kepeli olarak birim arl. N/m,
K, : haekete ve dndme eleman ile kepelerin st ve alt kasnaklanndaki (ya da zincir dililerin-
deki) bklmelerine kar direnleri ve ykn kepeleme dilencini dikkate alan katsay. eitli
tr ykselticiler iin ortalama K deerleri izelge. 21 de verilmitir.
q
o
deeri yapmc artnamelerinden, tasarm verilerinden alnabilir ya da aadaki denklemden yaklamla-
(185)
K
2
nin yaklak deerleri izelge. 21 de verilmitir.
Yksek-hzl zincirli ykselticilerde en yksek teorik S
eor
ekme etkisi, (55) ve (57) denklemlerinden hesap-
lanan statik ve dinamik ekme kuvvetlerinin toplamna eittir.
Kayl ykselticiler iin en yksek ekme kuvveti (kay gerginlii), kayn kaymasn nlemek zere
= S
gcr
eitliini salamaldr [srtnmeyle dnme teorisi ve (108) denlekimini inceleyiniz].
Zincir ya da kay dayanmnn hesabnda en yksek teorik ekme kuvveti alnr.
Dey gtrcnn dndrme milinde gerekli motor gc (altrma dzeneindeki kayplar darda brak-
lyor), yaklak olarak aadaki denklemden hesaplanr:
W iki;
3670 3670 3670
(186)
Yk kaldrmak iin tketilen g (1,15 e eit olan emniyet katsaysn da ierir), yukardaki denklemin birin-
ci blmnden, hareketli parann srtnme direnci ise ikinci blmnden belirlenir. K katsaysnn yaklak de-
erleri izelge. 21 de verilmitir. G aktarma dzeneindeki kayplar kullanlacak motorun seiminde hesaba
katlr.
Kefeli Ykselticiler
Kefeli ykselticiler birim ykleri (variller, kutular, paketler, makina paralan, vb.) kaldrmakta kullanlrlar.
Kefeli ykselticiler (ekil. 102a ve c) dey ya da eimli (ekil. 106b) olabilirler. Bunlarda, st ve alt zincir
dilileri dnen iki sonsuz zincir vardr. Yke uygun biim verilmi olan yk tayclar (kefeler) belli aralklarda
bu zincirlere cvatalanmlardr. Tayclarn (kefeler ya da raflar) ykleme ve boaltmas elle ya da otomatik
olarak yaplr. Silindirik ykler, eik bir dzlemde yuvarlanabilmeleri, zgaral bir masadan yine zgaral bir kefe-
ye ya da rafa aktarlmalar ve bunun tersi ilemin kolayca yaplabilmesi nedenleriyle, otomatik ykleme ve bo-
altmaya ok elverilidirler. Ykler genellikle dndrme elemannn st zincir dilisinden ayrld noktada bo-
altlrlar. Baz tasarmlarda, taycy imek ve yk ykselen eritte boaltmak iin bir saptrma zincir dilisi
(ekil. 106c) kullanlr.
Tayclar, yke uygun olmak zere dz ya da erisel kefeler biiminde olabilirler. Baz durumlarda, boalt-
may kolaylatran deviricilerle donatlrlar. Bu deviriciler taycnn ykselticinin ykselen eridi boyunca her-
hangi bir noktasnda boaltlmasna izin verirler ve bunlara, boaltma noktalarna yerletirilmi kulaklarla kuman-
da edilir. Deviriciler yay etkisiyle ilk durumlarna dnerler.
Kefeli ykselticilerin dndrme elemanlar olarak lmelli-baklal, birleim, burlu ve burlu-pernolu (en iyi
zm) zincirler, baz durumlarda ise lmyle-dkm zincirler kullanlr. Bu ykselticiler alak-hzl ykseltici
tr olup hzlar 0,2-0,3 m/s arasnda deiir.
7-126
GTRCLER
ekil. 106- Kefeli ykselticiler
a- dey; b- eimli; c- dey ve ykl eritte saptrmal: d- hesaplar iin ema
Kefeli ykselticilerin parametreleri (16-19) denklemlerinde elde edilir.
ekme kuvveti, allm yolla hesaplanr. Hesaplar yaplrken zincirin sabit klavuz yataklar zerindeki sr-
tnme kayplar dikkate alnmaldr. Yk, zincirden belli bir uzaklktaki konsollar zerinde tandndan sabit k-
lavuz yataklar zerindeki srtnme kayplar bu ykselticilere zeldir (ekil. 106d). Kefe zerindeki ykn ar-
ln G N, kefe ve yk arlk merkezinin zincir eksenine uzakln 1 m, kefenin zincire balant noktalar
arasndaki uzakl b m alrsak, kefenin balant noktalarnda klavuz yatak zerindeki basn (zincir gerginlii-
nin etkisi ihmal ediliyor)
ve (187)
her tayc zerindeki ek srtnme direncinin deeri
W
ek
= 2pw' = 2QL
w
' bulunur,
b
(188)
Burada, w': zincirin klavuz yataklar zerindeki hareketine kar diren katsaysdr.
Eer ykseltici ekme zinciri hareketli makaralarla donatlm ise w' nn deeri (35) denkleminden belirlenir.
Zincirde hareketli makaralar bulunmuyor ve klavuz yataklar zerinde kayyorsa w' = f = 0,25 - 0,35 alnr (bura-
da f zincirin klavuz yataklar zerindeki srtnme katsaysdr).
7-127
GTRCLER
D ner T ablal Ykselticiler
Dner tablal yselticiler (ekil. 107a ve b), eitli birim ykleri kaldrmakta ve indirmekte kullanlrlar. Ke-
feli ykselticilerle dner-tablal ykselticiler arasndaki ana ayrlk, birincilerin yk tayclara rijit olarak ba-
lanm, sonuncularn ise zincire mafsall ve ekseni evresinde serbeste dnen tablalar olmasdr. Bu yap ykn
inen erit boyunca herhangi bir noktada boaltlmasn mmkn klar.
ekil. 107- Dner tab lal ykselticiler
1- ekine zi nci r le r i ; 2- dndren zi nci r di lli si ; 3 - dncr - t ablalar ; 4- al t rma bi r i mi ; 5- g e r di r me zi nci r dilileri.
Dner-tablal ykselticiler, dner-tablal gtrclerden yalnzca yrnge profili bakmndan ayrlrlar: yk-
selticiler ykleri yalnzca dey olarak tarlar; oysa gtrcler onlar birbiri arkasndan gelen dey ve yatay
blmlerde tarlar. Hafif ykler iin (rnein kitaplar) bir dner-tablal ykselticide konsollu raflara balanm
tek zincir yeterli olabilir (ekil. 108b).
Paketlenmi kitaplarn tanmasnda kullanlan tek zincirli bir tablal ykseltici ekil. 108 de gsterilmitir.
iler katta elektriksel olarak kontrol edilen otomatik ykleme ve boaltma dzenekleri vardr. Dmeye basnca
ykleme dzeneinin ykl (zgaral) tablas devreye girer. Yk, inen atall tepsiden alnr.
Yk alndktan sonra, tabla otomatik olarak ilk durumuna dner. Boaltma noktasnda bir kumanda iareti
tablay dndrl' ve inen tepsi tarafndan kendi zerine braklan yk almas iin devreye sokar. Yk, eik tabla-
dan bir masural gtrcye alnr ve yerine gnderilir; tabla da balang durumuna dner.
Dner-tablal ykselticilerin hesab allm yolla yaplr. Bu tr ykselticiler iin zel katsaylar hesaba ka-
tlmaldr.
7-128
' i
GTRCLER
ekil. 108- K itaptamaktakullanlantek-zincirli tepsili gtrc
a- genel grn; b- ykleme ve boaltmadzenekleri; c- konsollu-tepsi btn;
1- ekme zincirli; 2- tepsi; 3- altrmabirimi; 4- gerdirme;
5- zgaral ykleme tablas; 6- boaltma tablas; 7- masural gtrc
18. H E L E ZON (V D A L I ) GTRCLER
Genel T antma ve A ma
Vidal, spiral ya da helezon gtrc adyla anlan gtrc-masural ve titreimli gtrcler gibi- bklebi-
lir bir ekme elemannn bulunmamasyla, yukarda tanmlanan gtrc trlerinden ayrlr. Helezon gtrc
(ekil. 109). genellikle, bir tekne iinde dnen mile taklm helezon ile bu mili hareket ettiren bir altrma biri-
minden meydana gelir. Mil dndke malzeme, helisin (ya da kanatlarn) eksenel etkisiyle, gtrcye beslenir.
Mil ve helezon. U biimindeki tekneye yataklanm olan milin evresinde dnerler. Tanacak malzeme gtrc-
ye bir ya da fazla sayda besleme oluundan doldurulur. Malzemenin tekne boyunca kayma ilkesi, dnmesine
engel olunan bir somunun -iindeki vida dndke-yapt teleme hareketinin benzeridir. Yk, malzemenin
arl ve tekne duvarlar ile arasndaki srtnme nedeniyle, vida (helezon) ile birlikte dnemez. Bylece, tele-
me hareketi yapan malzeme, tekmenin br ucundan ya da teknenin altna alm deliklerden boaltlr. Boalt-
ma oluklar bu deliklerin altna yerletirilirler. Ara boaltma delikleri ise kapakl olup bu noktalarda boaltma
yapmak istendiinde alrlar.
H elezon Gtrclerin Paralar
Gtrc helezonu sa-vida (allm tr) sol-vida, tek-, ift- ya da U-helisli olabilir. Helezonun tasarm,
gtrlecek malzemeye uyacak biimde seilir. Eer gtrc sktrlamayan kuru taneli ya da pudra malzeme-
leri tayacaksa. ksa-adml ya da srekli vida (ekil. 110a) kullanlr. Ktleli ve yapkan malzemeler iin kor-
dela (ribbon) helis (ekil. 110b) uyulanr. Sktrlabilir malzemeler iin pervane-kanatl (ekil. 110c) ya da
kesik-kanai (1 lOd) helisler elverilidir. Pala- ve kesik-kanatl helezon gtrcler, iki ya da daha ok sayda in-
celik derecesinde olan bir malzemenin-benzer amalar iin- paallanmas. dvlmesi ve e-yap (homojen) duru-
ma getirilmesinde bir ara olarak kullanlrlar.
7-129
GTJRCLER
ekil. 109-B irhelezongtrcnndzenlenmesi
1- helezonlu mil; 2- tekne; 3- ara ask yatak; 4- n yatak; 5- arka yatak; 6- besleme oluu-, 7- gzleme cam; 8- kapakl ara
boaltma oluu; 9- u boaltma oluu (ak); 10- elektrik motoru; 11- redktr; 12- elastik kavrama; 13- dengeleme kavramas
V V V
I ? . ,0. .t).
JTT7 nr
7T 71
7-130
ekil. 110-H elezontrleri
dolu, sraekli; b- kordela; c- pala-kanatl; d- kesik-kanatl
II I I i
GTRCLER
H elezon Gtrclerin H esab
Bir helezon gtrcnn kapasitesi D helezon apna, S vida admna n (d/dak) dnme hzna ve helezonun
dey kesit alannn y ykleme verimine baldr. Srekli (kesiksiz) helis biimindeki (ekil. 110a) bir helezon
gtrcnn saatlik kapasitesi.
kN/sa
( 1 8 9
)
Burada,
V = Kapasite, m
3
/sa
Y = Malzemenin yma arl, kN/m
3
C = gtrcnn eimini dikkate alan bir katsay
Tipik tasarmlarda vida adm D ye eit alnr. Yava akl ya da andrc malzeme iin adm 0,8 D olarak
alnr.
\j/ Ykleme verimi, ara yataklar dolaylarnda meydana gelecek dar boaz tehlikesini nlemek amacyla, ge-
nellikle dk deerde alnr. Andrc olmayan ve serbest akan malzeme iin yksek, andrc ve yava-akan
malzeme iin dk alnr. Genel uygulamada Y katsays aada gsterilen deerlerdedir :
Yava-akl andrc malzemeler iin: 0.125
Yava-akl orta derecede andrc malzemeler iin: 0,25
Serbest-akl orta derecede andrc malzemeler iin: 0,32
Serbest-akl andrc olmayan malzemeler iin: 0,4
Malzemeyi yukar doru gtren helezon gtrclerde, zellikle ara yataklarn kullanld durumlarda,
ykleme verimi ok daha dktr. Bu, (189) denklemindeki C katsays ile dikkate alnr ve C nin ortalama de-
eri, gtrcnn yatayla yapt p" asna baldr.
P = 0 5" 10 15 20
C = l,0 0,9 0,8 0,7 0,65
Helezonun dnme hz istenen kapasiteye, helezon apna ve gtrlen malzemenin trne baldr.
Genel uygulamada aadaki anma aplan : D = 100; 120; 150; 200; 250; 250; 300; 400; 500 ve 600 mm ve
dnme hzlan alnr : n = 9,5; 11,8; 15; 19; 23; 6; 30; 37,5; 47,5; 60; 75; 95; 118 ve 150 d/dak.
Yukardaki sralamaya ilikin en dk ve en yksek hzlar izelge. 21 de gsterilmitir.
izelge. 21- H elezonun E n D k ve E nYksek D nme H zlar
Helezon
n, d/dak
ap D, mm
En dk
En yksek
150
23.6
150
200
23.6
150
250
23.6
118
300
19
118
400
19
95
500
19
95
600
15
75
izelgede verilen en yksek dnme hzlan hafif ve andrc olmayan yklere (tahl, ekirdekler, vb.) uygu-
lanabilir. Andrc olmayan ar malzemeler iin (rnein tuz) bu deerler % 30 azaltlmaldr.
7-131
GTRCLER
Ar ve andrc malzemeler iin (kl, kum ve dierleri) % 50 azaltma yaplmaldr.
istenen D helezon ap (189) denkleminden ve istenen Q kN/sa kapasitesine bal olarak hesaplanr.
Gtrlecek malzemenin tane-boyutu D helezon apn etkiler. Bu ap, snflandrlm, malzemede tane bo-
yutunun en az 12 kat, snflandrlmam malzemede ise en az 4 kat olmaldr. Bu yolla bulunan ap, izelgede
gsterilen en yakn st deere yuvarlatlr.
Bir helezon gtrcnn haekete kar toplam direnci u direnlerin toplamna eittir:
Malzemeyle tekne arasndaki srtnme; malzemeyle helezon yzeyi arasndaki srtnme; ara ve u yataklar-
daki srtnme; eksenel bask yatandaki srtnme; malzemenin bolua kaan ve genellikle tekne duvarnda
sert bir kabuk oluturan paracklarn dourduu srtnmeden ileri gelen ek direnler. Eimli bir gtrcde,
arla kar ek bir g dnlmelidir.
Toplam direncin yukarda saylan btn elemanlar - ek direnleri darda buakibnak kouluyla-srtnme kat-
saylar biliniyorsa, belirlenebilir. Toplam dilencin nemli bir blmn oluturan ek direnler hesapla buluna-
maz. Bu nedenle, helezon gtrclerin uygulanmasndan elde edilmi olan w
u
toplam diren katsays kullanla-
rak, pratik yolla bulunabilir.
(27) denklemine gre, yatay gtrcnn helezon milinde gerekli g,
3670
d,r. (190)
Yatayla P as yapan eimli bir gtrcde ise gerekli g.
3670 3670
kW olur. (191)
Buradaki tanmlamalar (27) lbrmlndekilere uygundur. Art iaret yukar doru harekette, eksi iaret aa
doru harekette alnr.
Antrasit, havada kurutulmu linyit, briket kmr, kaya tuzu, vb. gibi malzemeler iin w
o
in ortalama deeri
2,5; gips, para ya da ince kuru kil, dkmhane kumu. kkrt, imento, kl, kire, byk ve kk taneli kum,
dkm kumu iin w
o
eit 4 alnr.
n d/dak hz ile dnen helezon milinin tad moment
M u
_1 020No_ 1020x60 N
o
_
I J 7 5 0
N,
C 2 71 11 "
(192)
ve helezon zerine etki yapan en yksek eksenel kuvvet
P = -
M
o
N dur.
(193)
r tg (a + cp)
Burada
r : P kuvvetinin uygulama yarap, m; r = (0,7-0,8) D/2
q>: malzemeyle helezon yzeyi arasndaki indirgenmi srtnme as (tg 9 = f, f helezon yzeyi zerindeki
ykten ileri gelen indirgenmi srtnme katsaysdu');
a : r yarap zerindeki helis as
7-132
GTRCLER
Yukarda verilen gtrcyle edeer boyutlardaki kesik-kanatl ve pal-kanatl helezon gtrclerde,
ykn daha youn biimde kartrlmas nedeniyle, kapasite daha dk ve g tketimi daha yksektir.
D ey H elezon Gtrcler
Bir dey helezon gtrcnn genel grn ekil. 111 de gsterilmitir. Gtrc, bask yatandan asl-
m 1 srekli vidas ile 2 silindirik gvdesinden (tekne) oluur. Ara yataklar yoktur. Gtrc, malzemeyi tekne-
nin alt tarafna getiren ksa ve yatay 3 helezonu ile beslenir. ki helezon da ayn motordan hareket alrlar. Bir
konik dili g aktanna dzenei ile birbirlerine kavratlrlar. Gtrc 2 st tekne blmndeki 5 penceresinden
boaltlr.
Malzeme dey mil boyunca u yolla hareket eder: 3 yatay helezonunun 1 dey helezonunun yzeyine bes-
ledii malzeme, bu sonuncu tarafndan dndrlr. Dey helezon yzeyine etki eden tm d kuvvetlerin etkisi
altnda (malzeme ile gvde i yzeyi arasndaki santrifj kuvvetten doan srtnme direncini ierir) malzeme,
helezonunkinden daha kk bir asal hzla, dner ve bu nedenle tpk bir somunda olduu gibi helezon boyunca
yukar doru harekete zorlanr.
ekil. 111-D eybirhelezongtrcnndzenlenmesi
7-133
GT R C L E R
izelge. 22
H elezon ap
mm
H elezonhz
d/dak
K apasite
nrVsa
100
150
250
300
400
450
215-300
200-250
165-250
140
2,1
8,5-11,5
30-37
70-85
170
Dey gtrclerde helezon, yatay trlere gre daha yksek bir hzla dner. G tketimi de ayn ekilde
yksektir. Gerekli g. (191) denkleminde L = H konarak elde edilir. Pratik deneyler, bu gtrclerde w
0
diren
katsaysnn tahl iin 5.5-7,5; tuz iin 6.5-8,3 olduunu ve gtrc kapasitesindeki bir dme ile arttn gster-
mektedir. izelge. 22 de verilen deerler serbest akh ve andrc olmayan gereler iin nerilir.
Kurulu birimlerde, kaldrma ykseklii genellikle snrl olup en yksei 30 m dir.
19. H A VA L I GT R C L E R
A na T rler ve A ma
Pnmatik ya da haval gtrcler, dkme malzemeleri (ya da zel tayclar iinde birim ykleri), bir kanal
iinde hareket eden hava akmyla gtrmee yararlar. Haval gtrclerin hepsinde ortak olan alma ilkesi,
hareketin hzl bir hava akm tarafndan yke iletilmesidir.
Haval tamann bir almak yntemi de serbest akh pudra ya da kk-parah malzemelere havalandrma
yoluyla akclk kazandrmaktr. Bu ilkeye gre alan dzeneklerin iine hava kza denen havalandrlm ta-
ma tekneleri, havalandrlm tablalar, malzemeyi geveterek ykleme teknelerinden ve silolardan boaltlmasn
salayan eitli tasarmlardaki boaltclar girer.
Standart boyutlardaki tayclar iinde tanan birim ykler ise borularda ve basn altnda gtrlrler.
Haval tama endstrinin birok dalnda, inaat ilerinde, demiryolu ve su yolu tamaclnda kullanlr.
Ayrca, dkme malzemeleri ambarlar ve atlyeler iinde; ambardan ykleyiciye ve demiryolu vagonlarndan ya
da gemilerden fabrikalarn silolarna ya da ykleme yerlerine; vagonlarn ve gemilerin boaltlmasnda; basnl
konteynerlerin boaltlmasnda; malzemelerin silolardan kontroll olarak alnmasnda kullanlrlar. Kuru ve ser-
best akh ve pudra durumundaki geni bir malzeme dilimi haval sistemde baar ile tanrlar. Bunlarn bahea-
lan: imento, kmr tozu. tahl, almina. fosforit konsantresi, kl, pamuk, tlm kmr, hzar tala, kraking
nitelerindeki katalizrler ve daha biroklar.
Bir haval imento tama biriminin basit emas ekil. 112 de grlmektedir.
Yukarda saylan malzemeleri gtrmek zere deiik tasarmlarda haval gtrcler kullanlr. Bu gtrc-
lerin kapasitesi ve ana karakteristikleri geni snrlar iinde deiir. Baz trler, bir tek boru iinde 3000 N/sa
kadar yksek olabilirler. almakta olan bir fabrika malzemeyi, aktarmasz olarak 100 m ykselterek 1,8 km
uzakla tamaktadr.
Haval Gtrclerin Paralar
Hava akmyla dkme mal tayan bir haval gtrc (ekil. 113) al birimi, boru, yol deitirici vanalar,
separatrler ve toz toplayclar, kompresr sistemi ve otomatik kontrol dzeninden oluur.
7-134
GTRCLER
5
ekil. 112- B ir betonsantralnn imentosilosunda haval gtrme
1- vidal (helezon) besleyici; 2- gtrme borusu; 3- silolar; 4- yol deitirme vanalar; 5- seviye gstergeleri; 6- toz toplayc
(torba filtre); 7- boaltma kapaklar; 8- havalandrma levhalar; 9 hava kza; 10- krkler; 11- kendiliinden boaltmal hazne;
12- ara hazne (bunker); 13- beton santral haznesi; 14- kompresr; 15- basnl hava deposu; 16- su tutucu.
(a) Al birimi. Vidal ya da hcreli besleyiciler ve kaplar dzenekleri yklemekte kullanlrlar. Emmeli g-
trme dzeneklerine ise al azlar kullanlr.
Sabit helezon besleyiciler, imento ve dier pudra malzemeler iin geni lde kullanlrlar.
Malzeme, motorla dndrlen yksek hzl bir 3 helezonuyla 1 besleme haznesinden alnp 2 kartrma oda-
sna gnderilir. Bir silindirik gvde iinde 1000 d/d kadar hzla dnen helezon vida adm, ykn gidi dorultu-
sunda azalr. Silindirik gvde iine 4 deitirilebilir gmlekleri yerletirilmitir. Bu deiken vida adm ykn
skmasn salar ve bylece kartrma odasndan ykleme haznesine helezon yoluyla-basnh hava kamasn
nler. Mazemenin helezon tarafndan sktrlma derecesi S vanas ile ayarlanr. Bu vana, sistem sUprUldnde
(vakum) helezon yoluyla tekneye hava girmesini nler.
Kartrma odasnn alt blm iki sral 6 horu azlarn ierir (sayca 11-13 tane). Basnl hava bunlar ara-
cyla kartrma odasna girer. Hava oda iinde malzemeyi gevetir ve onu k azna gtren boru iinde gt-
rr.
7-135
Komp r e sr de n
(fi)
ekil. 113- H aval gtrclerin ana trleri
a emme gtrc-1- emme aa; 2- boru; 3- separatr; 4- toz toplayc (siklon); 5- kapak; 6- krk; b- yksek-basnl gtrc: 1- dner besleyc; 2- boru; 3- yol deitirme
vanaTt y S ^ e ^ c - S hnl gtrc: 1- abs birimi; 2- boru; 3- separatr; d, emme-bas.nl. birlesml gtrc: 1- emme agz.; 2-boru; 3- separatr; 4- toz topla-
yc. (siklon); 5- kapak; 6- krk.
GTRCLER
20. HDROLK GTRCLER
Ana Trler ve Ama
Hidrolik gtrme, dkme malzemelerin borular ya da tekneler (kanallar) boyunca bir su akm iinde tan-
ket eder.
Hidrolik gtrcler endstrinin birok dalnda ve inaat islerinde kullanlrlar: elektrik santrallannda kl ve
crufun kazan dairesiden uzaklatrlmasnda, maden ocaklarnda cevherin aynadan koparlmas ve tanmasnda,
cevher zenginletirme tesislerinde crufun uzaklatrlmasnda, vb.
Hidrolik gtrclerin stnlkleri unlardr: yksek kapasite ve nemli gtrme uzunluu, olduka basit do-
natm ve genellikle dk iletme maliyetleri ve ayrca tama srasnda belli teknolojik srelerin (proses) uygu-
lanma olaslklar: maden cruflarnn slatlmas ve tane biimine getirilmesi, soutma, ykama ve younlatrma
(konsantrasyon)
Hidrolik gtrmenin sakncalar unlardr: kapal iletmelerde alrken artan hava nemlilii, alak d scak-
lklarda suyun donmas, suyla tanacak malzemelerin snrl olmas ve ayrca yksek su tketimi.
Hamurun (pulp) su-yk oranndaki deimelere ve su tketimi ya da hzna bal olarak yatay bir boru hatt-
daki hamur u yoldan biriyle gtrlr.
(1) borunun tabann kaplayan bir malzeme tabakas zerinde.
(2) tabanda sert paracklarn bir blnn titreimi ve sspansiyon halindeki daha kk paracklarn s-
rekli hareketi ile,
(3) sspansiyon halindeki btn sert paracklarn, tm boru kesiti boyunca hareketi ile.
ekil. 114, bir elektrik santralnn kazan dairesinde cruf ve kln atlmasna yarayan bir hidrolik donanmn
emasn vermektedir. Cruf ve kl 1,2 ve 3 ykleme teknelerinden 4 eimli tama kanalna yklenmektedir. Bu-
raya akan su bunlar alp 5 madeni zgarasna getirir.

ekil. 114- Termik santraln kazan dairesinden cruf ve kl uzaklatrmak iin

kullanlan hidrolik donanmn dzenlenmesi
1- cruf teknesi; 2 ve 3- kl tekneleri; 4- kanal; 5- zgara; 6- cruf krc; 7- pompa;
8- hamur hatl; 9- atk yeri; 10- havuz
7-137
GTRCLER
H idrolikGtrcler inB esleyiciler
Malzemeyi hamur hattna vermek iin deiik trde besleyiciler kullanlr. Tipik ve en ok kullanlanlar
pompalar ve hidrolik ykselticiler (elevatrler)dir.
ekil.115 de hamuru byk uzaklklara gndermek zere tasarlanm tek kademeli bir santrifj pompa gr-
lyor. Pompa, hamuru salyangozdaki eksene deliklerden eker ve salyangoz bal hamur hattna basar.
Birok pompa tasarmnda, hamuru uzaa pompalamak iin direkt emmeye izin verilmez, kalk su ile yap-
lr.
Pompa pervanesi nemli bir anmaya maruzdur. Bunun derecesi tanan malzemenin andrclna, para
boyutuna ve hidrolik basma yksekliine baldr. Pervane genellikle yksek karbonlu ya da manganl elikten,
bazan da dkme demirden yaplr. Dkme demir paralar ise deitirilirler.
ekil. 111, bir su jetinin yksek hzn yksek basnca dntrerek bir dkme malzemeyi yksekbasnl
hamur hattna basmaya yarayan bir hidrolik ykselticiyi gsteriyor.
25 at basntaki su, 1 ejektr yardmyla hidrolik ykselticiye beslenir. Hz basnc statik basnca dnt-
rldkten ve malzeme 2 honisinden alndktan sonra, 3 yaycsnn arkasndaki basn 7 at olur. Bu basn, ha-
muru pompasz 1 km den daha fazla uzakla gnderilebilir. Baz durumlarda ejektr terk eden suyun kuvveti,
tanan kl paralamaya yeterlidir. Yayclar genellikle 24 saatten nce anrlar.
Bir hidrolik kl ykselticisi (ekil. 111 deki tasarm) 17 t/sa kapasitesinde olup su tketimi 330 mVsa ve ba-
snc 21 atdr.
ekil. 115- T ek kademeli santrifj karmpompas
1- salyangoz; 2- basn taraf kapa; 3- emme taraf kapa; 4- rotor; 5- koruyucu bur; 6- ayar bilezii;
7 ve 8- deitirilebilir tablalar; 9- pompa mili; 10- kavrama
ekil. 116, bir su jetinin yksek hzn basnca dntrerek bir dkme malzemeyi yksek basnl hamur hat-
tna basmaya yarayan bir hidrolik ykselticiyi gsteriyor.
25 bar basntaki su. 1 ejektr yardmyla hidrolik ykselticiye beslenir. Hz basnc statik basnca dnt-
rldkten ve malzeme 2 hunisinden alndktan sonra 3 yaycsnn arkasndaki basn 7 bar olur. Bu basn, ha-
muru pompasz 1 km den daha fazla uzakla gnderebilir. Baz durumlarda ejektr terkeden suyun kuvveti, ta-
man kl paralamaya yeterlidir. Yayclar genellikle 24 saatten nce anrlar.
Bir hidrolik kl ykselticisi (ekil.116 daki tasarm) 170 kN/sa kapasitesinde olup su tketimi 330 mVsa ve
basnca 21 bardr.
7-138
o
Q
:
I
ekil.116-H idrolikYkseltici.
GTRCLER
K A YN A K A
(1) M ARKS, Lionel S., M echanical E ngineen' H andbook Mc Graw - Hl Book Co. Inc., 1951.
(2) CARMICHAEL,Colin K E N T 'S M echanical E ngineers' H andbook, Design and Producon. John . . .
WUey & Sons, Inc., 1958. Stf f
(4) SPIVAKOVSKY, A ve DYACHKOV, V., Gtrcler, (eviren. CERT, A. Mnir), MMO
Yayn No. 105 - Ankara, 1976
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 547 Kaylar (Konveyrier iin) Nisan 1977
T S 1306 Akkanh G letiminde Kullanlan Hidrolik ve
Pnmatik Donanmlar Mart 1973
T S 2377 Zincirler - Kuvvet ve G iletimi iin Tarifleri ve
Snflandrma Esaslar Nisan 1976
T S 3509-11 Konveyr Zincirleri Aralk 1980
T S 3578 Zincirler ve Zincirli Dili arklar Mart 1981
T S 4464 Bantlar (elik rgl, Konveyrier iin) Nisan 1986
7-140
t i
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirlepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnl yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
L
B L M 8
YA L A M A VE YA T A K L A R
H azrlayan
Prof. Dr. Metin AKKK.ODT Makina Mhendislii Blm
YA L A M A
S ayfa S ayfa
1. Yalamann nemi ve Yalama
Yntemleri 02
2. Yalayanlar ve zellikleri 04
3. Yalayanlarn Snflandrlmas 10
4. Yalarn Seimi 14
YA T A K L A R
1. Yataklarn Snflandrlmas 15
2. Yatak Seme zellikleri 15
3. Kaymal Yataklar 1 18
4. Radyal Yataklar 19
5. Eksenel Yataklar 26
6. Hidrostatik Yataklar 33
7. Srtnmeli Yataklar 39
8. Yatak Malzemeleri 40
9. Yuvarlanma Elem anl Yataklar 43
10. Yatak Sembolleri ve Toleranslar 46
11. Yatak byklnn Belirlenmesi
ve Yatak Seimi 50
12. Yatak Yerletirme Yntemleri 55
KAYNAKA 57
LGL STANDARDLAR 58
8-01
YA L A M A
1. YA L A M A N I N N E M VE YA L A M A YN T E M L E R
Genelde temas durumundaki yzeyler arasnda srtnme kuvvetini ve amm miktarn azaltmak iin yala-
yalur kullanlr. Srtnen yzeyler arasnda bir yalayan kullanmann amac aadaki ilevlerden bir veya bir-
den fazlasn salamaktr.
1. Yzeyler arasndaki normal kuvveti yalayc bir tabaka ile iletmek. Bylelikle, yzeylerin przleri ara-
snda kuvvet iletimini daha geni bir yalayc tabakaya yayarak yzey gerilmelerini azaltmak.
2. Yalayc tabaka ile yzeylerin przlerinin birbirine srtnmesini engelleyerek srtnme katsays ve
anma miktarn azaltmak.
3. Yalama ile srtnme katsaysn azaltarak srtnme nedeni ile oluacak s retimini azaltmak. Srtnme
ile oluacak sy tamak ve bylelikle de yzey scakln istenilen deerde tutmak.
4. Ar evre koullarnda alan yzeyler zerinde bir tabaka oluturmak malzeme ile korozif ortam arasn-
daki ilikiyi kesmek ve korozyondan korumak.
5. Srtnen yzeyler arasna yabanc sert paralarn girmesini nlemek ve yzeylerden uzak tutmak.
6. Yzeyler masnda anma veya evre koullar nedeni ile oluabilecek kk ve sert paralan kayma hare-
keti ile veya dardan salanacak ya akm ile srkleyerek temizlemek.
7. Makinann dier paralarndan iletilen titreim ve okun temas halindeki yzeye iletimini snmlcmek.
Ya tabakasnn snmleme zellii ile makinalarda titreim seviyelerinin azalmasn salamak.
Yalama T ipleri
Yalama tipi ve buna bal olarak srtnme katsaysnn deiimi yzeyler arasndaki kayma hz, U, (veya
asal dnme hz, N) kayma ynne dik yndeki genilik. L, uygulanan yk, W, (veya ortalama basn, p= W/
A), ve ya viskozitesine, u, baldr. Bu bant Stribeck erisi ile ekil.1 de verilmitir ve srtnme katsaysnn
deiimine bal olarak eitli yalama tipleri tanmlanmtr. Burada srtnme katsaysn etkileyen faktrler bo-
yutsuz Stribeck says, uUL/W veya (.N/P olarak verilmitir. Hidrodinamik yalama teorisinde de gsterilecei
gibi Stribeck says yzeyler arasndaki ortalama aklk h, ile orantldr. Bu nedenle ekil.1 srtnme katsays-
nn h ile deiimi olarak da dnlebilir. Srtnme katsays yzey malzemelerine bal olmakla birlikte birok
alma koullarnda Stribeck saysnn 1O'
S
ile 10'
6
deerleri arasnda en az deere eriil'. Bu deer de yaklak
olarak yzeyler arasndaki ortalama akln, h, ortalama yzey przll deerine, o"= (O + a
2
)"
2
, yakn de-
ere karlktr.
I *

\ h < c
1
\
\
V
10
- ' ' . i
r
-10
s v
h > c r
1 0 "
b
r
- 4
10
ekil.1- Yalama tiplerini tanmlayan Stribeck erisi
8-02
YALAMA
Yalama ve srtnme tipleri kesin snrlarla ayrlmamakla birlikte yzeyler arasndaki ortalama akln or-
talama yzey przllne gre bykl ile belirlenir.
(h>a): Kaln tabaka yalamada yzey przllnden en az bir mertebe daha byk olun bir ya tabakas
(h> 10nm) ile yzeyler birbirlerinden tmyle ayrlmtr. alan yzeyler arasnda hi bir biimde temas olma-
dndan anma yoktur ve srtnme sadece yan akm ve viskozitesine baldr. Yk, kayna hz ile yzeyler
arasnda ya kamasnn (daralan filmin) oluturduu basn dalm ile tanyorsa hidrolik yalama, yzeyler
arasna yksek basnta ya gnderilerek tanyor ise hidrostatik yalama olarak tanmlanr. Srtnme katsays
bu tip yalamada 0.001-0.02 arasnda deiir.
Ykn artmas veya hz ya da viskozitenin azalmas ile ortalama akln yzey przllnn sadece 3-5
katna dt durumda, yk yalayc tabakann ka\tn.M ile oluan hidrodinamik basn ile tanrken yzey p-
rzlerinin en yksek noktalarnda karlkl metalin melal ile temas da oluur. Bu tip yalama ince tabaka yala-
ma olarak tanmlanr.
h - a: Elastik ekil deiiklii oluturabilecek kadar ar yklenmi ve yzey przll ok kk olan
yzeylerde, rnein nokta ve izgi temasn olutuu dili ve yuvarlanma elemal yatak yzeylerinde h=o--().2-
lujn), elastohidrodinamik yalama oluur. Bu tip yalamada viskozite ya basnc ile artar ve yk hidrodinamik
basn ile tanr.
Yzeyler arasndaki akln yzey przllnn 3 katndan daha kk deerlerinde ykn nemli bir
ksm yzeylerin temas ile tanrken bir ksm da yzey przlerinin arasna skm olan yan basnc ile ta-
nr. Bu koullarda yzeylerin temasn nleyen, yzeylere yapm bir yalayc tabakann olmas durumunda
kark yalama koullan oluur. Snr tabakann kayma dayanmna bal olarak srtnme ve anma artar.
Srtnme katsays 0.4-0.5 deerine kadar kabilir.
h<a: Kayma hznn ok dk, ykn ve scakln yksek olduu durumlarda yzeyler arasndaki aklk
ortalama yzey przllnden daha kk olur. Yzeylerde kimyasal olarak bileik oluturmu bir yalayc
maddenin olmas durumunda yk tmyle bir ka molekl kalnlndaki bu tabaka taralndan tanr ve snr
yalama olarak tanmlanr. Yzeylerin przll ve snr tabakann kimyasal yaps srtnme ve anmay be-
lirler. Ar yk altnda kayma ile yzeydeki snr tabakann syrlarak temizlenmesi veya yzeylerde herhangi bir
yalayc madde bulunmayan temiz metal yzeylerin temas durumunda kuru srtnme koullan oluur ve sr-
tnme ve anma katsays ok yksek deerlere eriir.
Yalama Yntemleri
Srtme ve anmay azaltmak iin yalar srtnen yzeylere eitli ekillerde uygulanabilir. Sadece iyi bir
ya semekle yalama salanm olmaz, ayn zamanda yan yalanacak yzeylere en uygun ekilde uygulanma-
s gereklidir. Yalama yntemi yalayc tipine, yalayc miktarna, yalama periyoduna ve yalanacak yzeyle-
rin tasarmna gre deiir. Balca yalama yntemleri unlardr :
1. El ile yalama (yadanlk ile yalama): Bu yntem dk hzda, hafit" yklerde alan yalaklar, srtnen
yzeyleri yalamakta kullanlr. Uygulamada ok tercih edilen bir yntem deildir. Yan uyguland anda ve
daha sonraki alma srasnda fazla miktarda olan ya srama, akma ve sznt ile yalanacak yzeylerden uzak-
laarak bir sonraki yalamadan nce yzeylerin yasz kalmasna neden olabilir. Genel bir kural olarak, baka bir
seenek yoksa ve yataklar veya srtnen yzeyler alan sislem iinde nemli ilevi olan paralar oluturmuyor-
sa el ile yalama kullanlabilir.
2. Fitil ile yalama : Bu yntemde, ya emebildi lamba fitili, pamuk. kee. yn ve bu gibi maddelerin birbir-
leriyle kartrlmas ile yaplan bir fitilin bir ucunun ya banyosu iinde dier ucunun ise yalanacak olan yzey
zerine yerletirilmesi ile yalama elde edilir. Ya. hazne iinden fitil ile emilerek yasz olan yzeyin yalan-
mas salanr. Ya akm miktar fitil malzemesine ve rg yapsnn ekline baldr. Bu yntemde, yzeylerin
alma hzna bal olmakszn devaml bir ya akm salanr. Yalamann durdurulmas ancak fitilin kartl-
mas ile mmkn olur.
3. Damlalk ile yalama : Bu yntemde, ya hazneden damlalar halinde dorudan srtnen yzeyin zerine
akar. Ya akm hazne zerindeki ine vana ile kontrol edilir. Ya iinde bulunabilecek yabanc maddelerin va-
nay tkayarak ya akmn engellemesi mmkndr.
4. Halka, zincir ve bilezik ile yalama : Bu tip yalama yatay durumdaki yataklar yalamak iin kullanlr.
Halka ile yalamada mil zerinde byk apta bir ember mil ile birlikte dnerek alttaki ya kabnn iinden
geer. Bu srada halka tarafndan emilen ya, tanarak mil zerinde yatak yzeyini yalar. Zincir ile yalamada
halka yerine zincir kullanlr. Ya zincir halkalarnda yzey gerilim kuvvetleri ile tulutlur ve mil zerine tanr.
8-03
YACLAMA
Ya dolu zincir halkalar dier bir y/.ey ile temasa geldiklerinde ya yzeye yaylr. Bilezik ile yalamada mil
zerine madeni bir bilezik geirilmitir. Burada ya mil ile birlikte dnmekte olan bilezik ile yalanmas istenilen
yzeylere merkezka kuvveti ile frlatlr. Eu yntem olduka gvenilir bir yntemdir, orta ve yksek hzda
alan makinalarda ok geni uygulama alan bulmaktadr.
5. Dalma veya banyo yalama : Bu yntemde srtnen yzeyler ya banyosuna tamamen daldrlm olarak
alrlar. Ya seviyesi kontrol yzeyler almazken yaplmaldr. Yksek devirlerde gerekli ya seviyesi de-
neylerle bulunur. Hacmi kk olan ya banyolar yan abuk bozulmasna, zelliini yitirmesine yol aar ve
daha sk ya deiimi gerekli olur.
6. Sratma yalama : Kapal bir gvde iine yerletirilmi dnen paralan olan makinalann yalanmasnda
kolaylkla kullanlabilen bir yntemdir. Dnen paralarn yeterli seviyede ya bulunan banyoya arparak dalar-
ken etrafa srattklar ya ile srtnen yzeylerin yalanmas mmkndr. Krank-biyel mekanizmal iten yan-
mal motorlarda, kompresrlerde ve dili sistemlerinde kullanlr. Bu tr yalamada alma balangcnda yzey-
lerin yeteri kadar yalanabilmesi iin gerekli ya tutucu ve depolayc boluklar, kanallar vb. tasarm
deiiklikleri yaplmaldr.
7. Pompal (basnl) yalama sistemi : Bu yntem endstride ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Yalan-
mas gerekli olan elemanlara ve dier srtnen yzeylere sabit akl ya vermek amac ile kullanla-. Yksek hz-
daki veya byk yataklardaki gibi yan ok miktarda iletilmesi gereken durumlarda basnl yalama ile ya
devrettirilir. Ya basn ile yalama sistemi borularndan yalanacak yzeye kadar iletilir. Borularn ucuna yer-
letirilen ya memelerinden yksek hzla (I5m/s) kan ya dorudan yalanacak noktaya pskrtlr. Yalama-
dan sonra bir depoda toplanan ya temizlenerek tekrar kullanma alnr. Ya devridaimi bir pompa ile salanr.
Bu sistemler yan filtreden geirilerek temizlenmesine, yksek yatak scaklklarnda snn ya soutucusu ile
sistemden dar atlmasna olanak saladndan srekli alacak sistemler iin tercih edilirler. Ya toplama de-
likleri ya giri deliklerinden daha byk olmaldr.
8. Ya sisi (hava-ya karm) ile yalama : Sv yan ok kk tanecikler (piilverize) halinde basnl
hava ile birlikte gnderildii bir yntemdir. Bu tr yalama yksek hzda alan makinalarda yan kolaylkla
temas blgesine girememesi durumunda havann kolaylkla girecei dnlerek uygulanr. Yalanacak yzeyler
kapal bir sistem iinde basn altnda altklarndan dardan istenmeyen yabanc maddelerin girmesi de nle-
nir. Bu yalama ynteminde piilverize olma zellii ve oksidasyona kar direnci artrlm yalar kullanlmal-
dr. Ya-hava karm ile yalamada, ya miktar belirleyici bir birim tarafndan hava akm geen bir boru iine
aktlr. Ya damlas hzl hava akm iinde kk paralara ayrlr ve yalanacak yzeyde srekli bir ince ya
tabakas oluturur.
9. Gres ile yalama : Ar yk, dk hz ve yksek scaklk nedeni ile sv yan yzeylerde tutulmasnn
zor olduu ve yeterli bir film kalnlnn oluturulamad uygulamalarda gres ile yalama tavsiye edilir. Gres ile
yalamada;
- basit gres kutusu,
- hava veya yay baskl gres kutusu,
- gres presi (elle alan) veya
- birok yalama noktas ayn anda yalanabilen ve gres miktar her yalama yeri iin ayarlanabilen otomatik
gres presi kullanlabilir.
2. YALAYANLAK VK ZKLLKLER
Yalayc Maddeler
Yalayan, yk altnda hareket eden iki yzey arasnda bir tabaka oluturabilen herhangi bir madde olabilir.
Yalayanlar gaz, sv ve kat olarak snflandrlabilirler.
1- Gaz yalayanlar : I lava, helyum, azot, hidrojen, karbon dioksit vb.
2- Sv yalayanlar : Madeni yalar, doal yalar, sentetik yalar.
3- Kat yalayanlar : Grafit, molibden dislfit, naylon, talk, mika, politetrafloretilen (PTFE), poliklortriflore-
tilen (l'CF), eitli titanyum, selenyum ve tungsten slfitleri.
Bunlara ek olarak yar-kat yalayunlardan gres ve petrol jlesi de kullanlu
1
.
Gaz Yalayanlar
Genellikle hava, gaz yalayan olarak kullanlr. Ancak kapal bir sistem iinde alan yzeylerin yalanma-
snda alma ortamndaki gaz ve akkanlarn buharlar yalayan olarak kolaylkla kullanlabilir. Gaz
8-04
YALAMA
lai'm sv yalayaluru gre viskoziteleri ok kk olduundan yk tama kapasiteleri az ve yzeyler arasndaki
srtnme katsays ok kktr. Gazl hidroslalk yataklarda srtnme katsays sfra yakndr. Bu nedenle ge-
nellikle yksek hzda ve ok hafif yklerde hassas alna gerektiren sistemlerde kullanlr.
S v Yalayanlar
Sv yalayanlar elde edililerine gre balca iki grupta toplanabilir.
1 - Doal yalar
2- Sentetik yalar
Doal yalar da kendi aralarnda elde edildikleri han maddelere gre ayrlabilir. Bitkisel yalar bitkilerden
(zeytin, hurma, am, vb.), bitki tohumlarndan (pamuk, susam, soya, yer fst, msr vb.) ve bitki kklerinden;
hayvansal yalar eitli hayvanlarn (balina, ay bal, balk, domuz vb.) i yalarndan elde edilir.
Madeni (mineral) yalar ham petrolden, kmrden, bitml linyitten, ziftli amurdan, fosillemi bitkilerden
elde edilen yalan ierir. Ancak 19. yzyln son yarsnda endstrideki ya kullanmnn nemli miktarda artma-
syla gerekli olan ya byk bir ounlukla 1nun petrolden elde edilmitir. Ham petrol yaklak %83-87 karbon,
%11-14 hidrojen, deiik oranda su ve az miktarda kkrt, oksijen ve azot ierir. Dier bir deyile yalar hidro-
karbonlardr. Ancak karbon ve hidrojen balar ok eitli ekillerde alabilir ve bu da petroldaki farkl zellikle-
rin nedeni olur. ilam petrol temel olarak parafinler, olefinler, aonalikler, naflanlardan asfaltiklere kadar deien
ok karmak hidro-karbonlann karmndan oluur.
Sentetik yalar ileri teknoloji gerektiren uzay aralar, nkleer, uak vb. endslrilerdeki gelimeler karsnda
madeni yalarn zelliklerinin yeterli olmamas nedeni ile kimyasal olarak laboratuvarlarda gcltirilmitir. Sente-
tik yalarn madeni yalara gre en byk zellii yksek scaklklarda kullanlabilmeleridir. Bu yalar genellik-
le yanmayan yalar olduundan hidrolik ya olarak da kullanlr. Sentetik yalar sala zararl olabileceinden
gerekli nlemler alnmaldr. Madeni yalara gre fiyatlar yksektir. Bu yalarn karlatrmal olarak alma
scaklklar izelge. 1 de verilmitir (1).
K at Yalayanlar
Kat yalayanlar allagelmi yalar ve greslerin yalama grevlerini yerine getiremedikleri yksek scaklk-
taki evre koullarnda kullanlr. Bu yalayanlar atomlarnn tabakalar halindeki yerleimleri nedeni ile ok
dk kayma gerilmelerinde kolaylkla kayarlar. Srtnmeyi azaltmalarnn yansa yzeylerde bir tabaka olu-
turduklar iin korozyonu da nlerler. Kat yalayanlar toz. macun, sv iinde amurlatrlarak. toz halinde gres-
lere ve yalara katk olarak, plastik ve sinler metallere yedirilmi olarak kendinden yalama salarlar. Yksek s-
caklkta alan makinalarda rnein, roket motorlarnda, frn iindeki konveyr yataklarnda ve zincirlerinde,
veya ok souk ortamlarda alan makinalarda rnein, ykseklerde uan uaklarda, uzay aralarnda kullanlr.
izelge.1- Sentetik Yalarn alma Scaklklklar (1)
Yalar
Madeni yalar
Sper-rafine madeni yalar
Sentetik hidrokarbonlar
Organik eslerler
Poliglikoller
l'olifenil eterler
Alkil fosfat eslerleri
Alil fosfat eslerleri
Puli-silikonlar
Silikonlar
Silikat esterleri
llalojenli poli-ariller
riorokarbonlar
Perfloroglikollar
Uzun sreli ("C)
93-121
177-232
177-232
177-190
163-177
316-371
93-121
149-177
190-218
218-274
177-232
204-260
288-343
232-260
Ksa Sreli ("C)
135-149
316-343
316-343
218-232
204-218
427-482
135-149
204-232
260-288
316-343
316-343
288-316
399-454
288-343
8-05
YALAMA
Kat yalayanlar elde edildikleri kaynaklara gre snflandrlabilir.
1 - Organik
2- norganik
3- Metalik
Grafit ve molibden dislfr
Polimerler (PTFE. PTCFE vb.)
Kurun, indiyum, baryum, gm, altn vb.
Uygulamada bu maddeler bileikler halinde de kullanlr.
Grafit Doada toz veya pul eklinde bulunan karbon esasl bir yalaycdr. Grafit yapsnda karbon eleman
kristal halinde bulunur ve atomlar tabakalar halinde yerlemitir. Srtnen yzeylerin przlerine dolarak dz ve
palak bir yzey oluturur. Srtnmeyi azaltmak iin yaa ve grese toz halinde katk olarak kullanld gibi suya
kartrlm olarak da kullanlabilir.
Grafit genellikle yksek basnta ve scaklkta srtnmeyi azaltmak iin kullanlr. 2000C nin zerinde ergi-
dii iin scakla kar ok dayankldr. Grafit genellikle karbon (kmr yatak) veya metaller iine yedirilerek
yatak, makina eleman veya szdrmazhk eleman olarak istenilen ekilde ve lde ilenebilir. Bu malzemelerle
hava iinde 600C, asal gazl bir ortam iinde 3000"C ye kadar kullanlabilir. Bu malzemeler krlgan olduklar
iin arpma yklerinin olduu yerlerde veya arkasnda rijit metal olmadan kullanlmamaldr. Kimyasal olarak
aktif bir malzeme olmadndan asit veya dier kimyasal svlarn bulunduu sistemlerde, pompalarda ve srt-
nen yzeylerde yatak malzemesi olarak kullanlr. Ortalama yzey basncnn 1.38 MPa dan dk deerlerinde,
ok yava kayma hareketi olan yzeylerde ise 6.89 MPa ya kadar uygulamalarda kullanlabilir. Elektrik iletkenli-
i yksektir.
Molibden dislfr (MoS
2
) pullan grafit pullarndan daha kk olmas nedeniyle srtnen yzeylerin prz-
lerini ve ukurlarn daha iyi doldurur. Grafitten daha yumuak, ancak younluu grafitin iki katdr (5 g/cm
3
).
Kristal yapsnda molibden ve kkrt atomlar farkl paralel tabakalara yerletiklerinden tabaka halinde bir yaps
vardr. Kimyasal yapsndaki iki kkrt atomu ile yzeye yapr, dier iki kkrt atomu ile molibden dislfr
moleklleri arasnda kayma salanr. Bu yap ile yatak yzeylerinde korozyon da nlenir. Yzeydeki filminin bo-
zulmas ancak 1000 MPa temas basncnda olduundan, plastik metal ekillendirme ilemlerinde olduu gibi, ok
yksek temas basnc olan uygulamalarda yzeyler arasnda souk kaynak oluumu nlenir.
MoS
2
toz halinde veya yalarda ve greslerde katk maddesi olarak (yaklak %10 kadar) veya az bir miktarda
madeni veya sentetik ya karm ile macun olarak kullanlr. MoSj 400C de oksitlenir. Bu nedenle normal at-
mosfer koullarnda -100C ile +400C arasnda yalama yaplabilir. Hava ile temasn az olduu yerlerde 630C
ye kadar klabilir. Yksek vakumda, hidrojen ya da asal gaz ortamlarnda 1100C ye kadar yalama yaplabilir.
M0S2 de bir miktar nem bulunmas kinetik srtnme katsaysn dk hzlarda artrr ve yksek hzlarda retilen
s nedeniyle nemin azalmas ile kinetik srtnme katsays azalr. Normal atmosferik koullarda srtnme katsa-
ys 0.05 den yzey basncnn artmasyla 0.03 e kadar der. Grafitin aksine, M0S2 n dk tuzlardaki ok
dk statik ve kinetik srtnme zellikleri nedeniyle tutuklu kama veya yap-kay (stick-slip) titreim zellii
yoktur.
Kat yalayclarn eitli alma scaklklarndaki srtnme katsaylar izelge.2 de verilmitir (1). Bu de-
erler mika ve talk iin 0.41m/s kayma hz ile 0.9 N yk altnda, dierleri iin ise 3,05 m/s kayma hz ile 3,2 N
yk altnda elde edilmitir. Kat yalayclar arasnda en dk kinetik srtnme katsays 1400 MPa basnta
0,009 ile tantalyum dislfr (TaS
2
) ile elde edilir.
izelge.2- Kat Yalarn Srtnme Katsaylar (1)
Yalayan 8"F (2(>.7
O
C) 50F (26()C)
0.9
_
0,2-0,47
0,13
0,29
0,06-0,12
0.10
0,15
0.6
0,6
0,2
1000F (538C)
0,65-0,75
0,51
0,15-0,19
0,37
0,21
0,20-0,27
LF
AIPO4
PbS
PbS/MoS
2
PbS/Grafit
Grafit
MoS.
BN
PbF
2
TS,
WS
2
Mika
Talk
0,3-0,4
0,6
0,47
0,16-0,13
0,20
0,14-0.30
0,43
0,3
0,6
0,7
0,7-1.6
0,38-0,89
0,13-0,89
8-06
YA L A M A
Yalayan olarak kullanlan yumuak metaller genellikle sert yzeyler zerinde ince bir kaplama olarak kulla-
nlr. Kayma ile oluan s ile ergiyerek yzeylerin przlerini doldurur ve srtnme katsaysn azaltrlar. Bu ne-
denle ar artlarda kayma ile yksek scakln olutuu uygulamalarda kullanlr. izelge.3 de yalayc olarak
kullanlabilecek metallerin ergime scaklklklan verilmitir.
izelge3- Yalayc M etallerin zellikleri
M etal E rgime S cakl (C)
Galyum 30
ndiyum 155
Kalay 232
Talyum 300
Kurun 327
Baryum 704
Gm 961
Aln 1063
Naylon, teflon, asetal, poliyamid ve fenolikler gibi organik polimerierin de yalayc zellikleri vardr. Bu
malzemelerin s iletim katsaylar genellikle dktr. Yk tama kapasitelerini ve s iletim katsaylarn artr-
mak amacyla fiberglas, grafit, metal tozlar vb. dolgu malzemeleri ile birlikte kulamlr. izelge.4 de polimer
yalayanlann zellikleri verilmitir. Srtnme katsaylar alma koullarna bal olarak izelgede verilen de-
erler arasnda deiebilir.
izelge.4- Polimer Yalayanlann zellikleri
Polimer S rtnme K atsays E rgime S cakl (C)
290
290
200
100
150
260
280
350
110
M adeni Yalar ve zellikleri
Viskozite
Viskozite akkan tabakalarnn birbirine gre kaymaya kar gsterdikleri diren olarak tanmlanr. Kayma
gerilmesi T, kayma ynne dik yndeki kayma oran (hz gradyan) du/dn ile doru orantl olup bu iliki Newton
viskozite yasas ile verilir.
t=H.du/dn
Burada orant katsays n dinamik viskozite ya da mutlak viskozite katsays olarak tanmlanr ve genellikle k-
saca viskozite olarak bilinir. Akkanlarn viskozitesi ap kk olan bir boruda kendi arlnn etkisi ile olu-
an akm ile lldnden kinematik viskozite
v = u/p
8-07
PTFE (teflon)
PTFE+dolgu
PTFCE
Naylon 6
Naylon 6+dolgu
Polislfon
PPS
Poliyamid
Asetal
0,03-0,12
0,1-0,6
0,12-0,3
0,2-0,3
0,2-0,4
0,14-0,22
0,2-0,5
0,2-0.1
0,1-0,4
t''''%
YALAMA
olarak tanmlanr. Burada p yan younluudur.
Viskoziteler eitli birim sistemlerine gre tanmlanabilir.
S I B irimi c.g.s. B irimi ngiliz B irimi
v
Pa.s
m
2
/s
dyn. s/cm
2
= Poise (P)
cm
2
/s = Stoke (St)
lb. s/in
2
= Reyn
n
2
/s
Ayrca mPa.s = 10"
3
Pa.s, centipoise (cP) = 0,01 P, centistoke (cSt) = 0,01 St, microreyn (uReyn) = 10"
6
Reyn
de kullanlr.
ok yksek temas basnlarnn olutuu elastohidrodinamik yalama koullarnda madeni yalar sktrla-
bilir akkanlardr. Dowson ve Higginson tarafndan younluun basn ile deiimi
olarak verilir. Burada p
0
atmosfer basncndaki younluk ve basn GPa olarak alnmaldr. ok yksek basnlar-
da bu eitlikten yaklak %35 younluk art elde edilir.
ViskoTte-Scaklk Bantlar
Madeni yalarn dier nemli bir zellii de viskozitenin scakla gre deimesidir. Genel bir kural olarak
viskozitesi yksek olan yan viskozitesi dk olan yaa gre scaklkla deimesi daha fazladr. Kinematik vis-
kozite, v, ile mutlak scaklk, T, arasndaki bant Walther eitlii ile verilir.
Bu bantdaki parametre v, p ve C verilen bir yan U ayr scaklktaki kinematik viskozite deerleri kullan-
larak bulunabilir. ASTM tarafndan bir ok ya iin v(cSt) alnarak y = 0,6 bulunmu ve bu bant iki defa loga-
ritmas alnm ekliyle nerilmektedir.
log log ( v + 0,6) = A-C log T
Bu ekliyle, verilen bir yan iki ayr scaklktaki kinematik viskozite deerleri kullanlarak A ve C katsaylar
bulunabilir.
Bu tr eitlikler kullanarak istenilen bir scaklktaki bilinmeyen viskozitenin bulunmas en doru ekilde
Vogel eitlii ile elde edilmektedir. Bu eitlikte dinamik viskozite, u, ile mutlak scaklk, T, arasndaki iliki
olarak verilir. Buradaki A, B ve C katsaylar, verilen bir yan ayr scaklktaki dinamik viskoziteleri kul-
lanlarak bulunur.
Viskozite ndeksi
Madeni yalar ilk kullanlmaya balandnda naftanik yalarn viskozitesinin parafinik yalann viskozitesi-
ne gre scakln artmas ile daha ok azald grlmtr. Viskozite indeksi, (VI), viskozitenin scaklkla dei-
imini greceli olarak belirtmek iin tanmlanmtr. Ham petrolnden elde edilen ve scaklk deiimiyle visko-
zitesi az deien parafinik yalarn viskozite indeksi 100, scaklk deiimiyle viskozitesi ok deien naflanik
yalarn viskozite indeksi 0 olarak tanmlanmtr. Dier yalann viskozitelerinin scaklkla deiimi bu referans
yalara gre VI ile belirlenir. Viskozite indeksi 100C deki kinematik viskoziteleri ayn olan yalar iin tanmla-
nr ve referans yalar ile viskozite indeksi bilinmeyen yan 40C deki kinematik viskozite deerleri kullanlarak
Dean ve Davis eitlii ile hesaplanr.
L-H
100
8-08
n
YALAMA
L : viskozite indeksi dk (VI =0) olan yan kinematik viskozitesi
H : viskozite indeksi yksek (VI =100) olan yan kinematik viskozitesi
U : viskozite indeksi bilinmeyen yan kinematik viskozitesi
B urada kinematik viskozite deerleri 40C deki deerler olarak alnmaldr. 1()C deki kinematik viskozite
deerleri ayn olan madeni yalar iin 40C de, viskozite indeksi en yksek (Vl=100) olan yan kinematik vis-
kozitesi, I I , ve viskozite indeksi en dk (VI=0) olan yan kinematik viskozitesi, L, izelge.5 de verilmitir.
B urada 100C deki kinematik viskozite deerleri 2 eSt dan 70 cSt kadar verilmitir. Verilen deerler arasnda in-
terpolasyon yaplabilir ve 70 eSt dan byk deerler iin
I. = 0.8353 Y
2
+ 14.67 Y-216
11 = 0,1684 Y
2
+ 11.85 Y - 97
eitlikleri kullanlr.
40C deki viskozitesi I I deerinden kk olan baz sentetik yalarn VI deeri 100 den fazladr. Bu cins
yalar iin VI , 100C deki kinematik viskozite deeri, Y, ile yeni bir parametre, N. tanmlanarak hesaplanu'.
N=(l ogII-l ogU)/l ogY
VI = 100+ 140x(log-l N-l)
izelge.5- H veL kinematikViskozite(eS t) D eerleri (A S T M D 2270)
100 C de
2,00
3,00
4,00
5,00
6,00
7,00
8,00
9,00
10,0
11,0
12,0
13,0
14,0
15,0
16,0
17,0
18,0
19,0
20,0
21,0
22,0
23,0
24,0
25,0
26,0
40 C
L
7,994
15,49
25,32
40,23
57,97
78,00
100,0
123,3
147,7
173,9
201,9
231,9
263,3
296,5
331,9
369,4
408.6
449,9
493,2
538.4
585.2
633,6
683.9
736,5
790,4
de
H
6,394
12,15
19,56
28,49
38.19
48.57
59,60
71,10
82,87
95,19
108.0
121.5
135.4
149,7
164.6
180.2
196,2
212.7
229.5
247,1
264.9
283,3
301.8
320.9
340.5
100 " C de
27.0
28.0
29.0
30.0
32.0
34.0
36.0
38.0
40.0
42.0
44.0
46.0
48.0
50.0
52.0
54.0
56.0
58,0
60.0
62.0
64.0
66.0
68.0
70.0
40 C de
L
84 7,0
904,1
963,4
1023
1151
1286
1427
1575
1730
1892
2064
2243
2426
26.18
2817
3020
3233
3452
3676
3908
4147
4392
4645
4905
H
360,5
380.6
401,1
421,7
464,9
509,0
555,6
603,1
651,8
701,9
754,4
808,2
863.0
919.6
977,5
1036
1097
1159
1222
1286
1352
1419
1488
1558
rnek : 100C deki kinematik viskozitesi 10 cSt ve 40"C deki kinematik viskozitesi 110 cSl olan yan vis-
kozite indeksinin bulunmas :
izelge.5 den 100C de lOeSt ya iin 11 = 82.87 eSt ve I. = 147.7 cSt bulunur ve
olarak hesaplanr.
147.7 - 1 10
VI = X 11)0 = 58
147.7 - S2.87
8-09
YALAMA
Viskozite-Basn Balam
uk yksek Hertz temas basncnn (100 Ml'a ve daha yksek) olutuu yuvarlanma elemanh yataklar ve di-
liler gibi uygulamalarda viskozite basn ile de deiir. Viskozitelerin basn ile deiimi
ile verilir. Burada u
H
atmosfer basncndaki viskozite, p (Pa) basn ve abasn-viskozite katsays
a =(0,6+ 0,965 logu
u
) 10
8
olarak alnr. Bu eitlikte u.,,(eP = mPa.s) alnarak a(l/Pa) olarak bulunur.
Katklar
Yalarn zelliklerini gelitirmek ve yeni zellikler kazandumak amacyla eklenen kimyasal maddeler katk
olarak tanmlanr. Oksitlenmeyi nleyici, reaksiyon nleyici, korozyon nleyici, vizkozite indeksini ykseltici,
anmay azaltc, yksek basn tayc (EP), yapkanlk verici, kpk nleyici, emlsiyon yapc, donma nok-
tasn drc vb. katklar kullanlr.
3. YALARIN SINIFLANDIRILMASI
Endstride makialarm ok deiik alma koullarnda yalanmas iin deiik zellikleri olan madeni ya-
lar gerekmekledir. Yalarn .snrlandrlmas kinematik viskozite deerleri temel alnarak yaplmaktadr. Gn-
mze kadar bir ok kurulu tararndan yalarn snflandrlmas yaplmtr. Ancak tm mhcndilik kurulular
tarafndan kabul edilebilen ortak bir snflandrmaya endstrilemenin balangcnda geilememi olmas bugn
okluka byk karkla neden olmaktadr.
ISO Sistemi
ISO (International Slandards Organization) ya snflandrma sislcminde, yalarn 40C deki cSt (mm
2
/s) cin-
sinden kinematik viskozite deerleri temel alnmtr. Viskozite numaras (ya snflandrma numaras) VG (Vis-
cosity Grade) harfleri ile ifade edilir ve bir nceki ya s;nflandrma numarasndan %50 artrlarak elde edilen sa-
ynn standard sayya yuvarlulmas ile elde edilmitir. rnein : 10, 15, 22, 32, 46, 68, 100 ve bu saylarn onluk
katlar, iler viskozite numaras belli bir blgedeki viskozite deerlerinin orta deeridir. Bu blge orta viskozite
deerinin %10 deiimi ile belirlenir. Bu snflandrma sisteminin zellii viskozitenin 40C de verilmesidir.
Dier scaklklardaki viskozite, hidrokarbon yaps, katk oran, zel uygulamalar iin uygunluu gibi ya kalite-
sini belirten dier zellikleri iin hi bir bilgi verilmez. Bu snflandrma sistemi ASTM (American Society for
Testing and Materials) ve ASL; (American Society ot Lubrication Engineers) tarafndan da kabul edilmitir.
ekil.2 de ISO VG yalarnn dinamik viskozitelerinin scakla gre deiimi verilmitir. 40C deki kinematik
viskozite ekseni ya younluu 900 kg/m3 alnarak bulunmu ve ISO VG numaralarnda bu deerler temel aln-
mtr.
AMA Sistemi
AMA (American Gear Manufacturers Association) ya snflandrma sistemi 1981 de ISO snflandrma sis-
temine gre yenilenmitir. Bu snflandrmada viskozite blgeleri ayn olmakla birlikte kullanlan snflandrma
numaralar 1 den 9 a kadar deimektedir. ekil.2 de AMA numaral yalarn scaklkla deiimi verilmitir.
SAE Sistemi
SAE (Society of Automotive Engineers) ya snflandrma sisteminde yalar karter ve dili (otomotif trans-
misyon) yalan olmak zere kullanldklar yere gre iki ayr grupta snflandrlmlardr. Bu sistemde smnflan-
drma 210F (99C) deki. W (Winter) harfi ile olanlar iin ise 0F (-18C) deki viskozite deeri temel alnarak
yaplmtr, viskozitenin ISO sistemine gre farkl scaklkta verilmesi nedeni ile ya numaralar tam uyumaz.
ekil.3 de SAE ya snflarnn, ekil.4 de ise alak scaklk yalarnn scakla gre deiimleri verilmitir.
ekil.2 de SAE ya numaralar 218F (99C) de gsterilmitir.
8-10
YALAMA
D O k; /m
5
younluki;in
klcer.ok viskozite fmm
2
/eS l)
60 60 70 60 90 IOC
T (' C)
ekil.2- ISO ve AUMA yadlarnn Visko/ile-scaklk deiimi
SUS Sistemi
100F (38C) deki Saybolt saniyesi cinsinden viskozite deerlerini temel almtr. Viskozite lme scaklklar
ISO ve Saybolt snflandrmasnda ok yakn olduundan birbirine evirme yaklak olarak kolaylkla yaplabilir.
Saybolt saniyesini ISO numarasna evirmek iin 4,8 ile blp, en yakn standard ISO numaras alnabilir.
Yukarda aklanan viskozite snflandrma sistemlerinin birbirleri ile karlatulmas ve edeer yalarn
bulunabilmesi bu sistemlerin sabit bir scaklk iin ayn bir viskozite ekseninde gsterilmesi ile yaplabilir.
ekil.5 de 40C deki viskozite deerleri iin eitli snflandrma sistemlerindeki edeeri kolaylkla bulunabilir.
Gresler ve zellikleri
Gresl
lere kar srt
s olmayan
nlr.
ile oluan yar-kat haldeki yalayanlardr. Ka-
kon) yalar kullanla-. Gres viskozitesi olarak da temel yan kat halden sv hale gemeye balad scaklk ola-
rak tanmlanr. Genellikle gresler emniyet amacyla damlama noktasnn altndaki scaklklarda kullanlmaldr.
8-11
YA L A M A
H
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 H0 120 150 ',-
TCC)
ekiU- S A E yalar ve visko/.ite-scaklkdeiimi
rCcSU
10 20 30
T CC)
ekil.4- S A E nlti-visko/.ilc yalar ve
viskozite-scaklk deiimi
*jckil.5- Ya snflandrma sistemlerinin
karlatrlmas
8-12
' M i k i ' - "
k
I * . ' " '
n
1'IBKP
YALAMA VE YATAKLAR
/.elgc.6 Gres Trlerinin zellikleri
Kalnlatrc
sabun
Lityum sabunu
Kalsiyum sabunu
Kalsiyum kompleks
sabunu
Sodyum sabunu
Sodyum kompleks
sabunu
Alminyum sabunu
Alminyum kompleks
sabunu
Baryum sabunu
Baryum kompleks
sabunu
Kark sabunlu
(Na+Ca,Na+AI,Li+Ca.
Li+Na,vb.)
Sabunsuz gresler
T emel
Madeni ya
sler ya
Silikon ya
Madeni ya
Madeni ya
Madeni ya
Madeni ya
Madeni ya
Madeni ya
Madeni ya
sler ya
Madeni ya
Madeni ya
Sentetik ya
alma
scakl
-20/60
-50/120
-50/160
-20/60
-30/150
-20/120
-20/130
-20/70
-40/150
-20/150
-60/130
-20/80
-10/150
-10/250
Damlama
noktas
170-190
170-190
170-190
70-90
260
170-190
260
66-104
260
190
190
160-190
240
240
Gres trnn seliminde kvam (konsistans), alm scakl ve gresin .suya kar dayankll gz nnde
tutulmaldr. Gresin yumakl kvam (konsistans) says ile belirlenir (IMN 51804. 51818 ve ASTM D217).
Kvam, gresin dardan etki eden kuvvet ile ekil deitirmeye kar gsterdii direntir. Bu diren boyutu ve
au'l belirli bir koninin gres iimle batma derinlii (penalrasyont) ile llr ve 0.1 mm nin katlar olarak
kvam says ile gsterilir. Gres kvam Amerika'da NLGI (National Lubricating Greases Insitule) tararndan 000
dan (akkan halde), 0 (yumuak gres). 6 ya (kat gres) kadar snrlandrlmtr ve bu numaralar kvam saylarna
karlk olarak kullanlr. izelge.7 de 771
;
(25C) deki kvam saylarna karlk edeer NLGI numaralan veril-
mitir. Greslerin kvam gresin yapld temel yan cinsi ve viskozitesine, kalmlatrc olarak kullanlan madde-
nin cinsine ve miktarna ve imalat yntemine baldr.
izulge.7- NLC.I Numaralar ve ASTM Kvam Saylar
N L GI N umaras
000
00
o
1
2
3
4
5
6
Kvam Says
475-445
430-400
385-355
340-310
295-365
250-220
205-175
130-160
85-115
8-13
YALAMA
Gresler Nevvton akkan yasasna uymayan yaslayanlardr. Kayma gerilmesi belirli x
u
deerini at zaman
kaymaya balar. Kayma gerilmesi ile kayma ynne dik yndeki hz gradyan (kayma oran), du/dn, arasndaki
bant
eklinde verilir. Burada T
P
plastik viskozitedir ve gres iindeki kalnlatrc maddenin miktar ile deiir. Bu tr
akkanlar Bingimin akkan olarak tanmlanl'.
4. YALAYAN1N SEM
Genelde alma ortam scakl sv yalayanlar iin ok yksek ise, uzun ve srekli alma isteniyorsa, ya
yenileme yaplmadan en iyi zm kat yalayclardr. Soulma bir sorun deilse, szdrmazlk iin yeterli nlem
yoksa ya da yzeyler kirli bir ortamda alyorsa gres kullanlmaldr.
Tasarmcya ilk aamada yol gstermek amacyla ekil.6 da ortalama yatak basnc ve kayma hzna bal
olarak kat (kuru), gres ve sv yalayanlar iin emniyetli alma blgeleri tanmlanmtr (2). burada belirtilen
snrlar yatak tipine, alma scakl ve mrne gre geni bir band oluturmaktadr. zellikle sv yalayclar
iin alma scaklnda gerekli ya viskozitesinin doru seildii kabul edilmitir.
Ya seimi
Kullanlacak ya viskozitesinin doru olarak seimi makinann performans iin ok nemlidir. alma s-
caklnda viskozite ne ok yksek, ne de ok dk olmaldr. Viskozitenin ok yksek olmas durumunda yk
altnda kayma hareketi olan yzeyler arasnda srtnme artaca iin g kayb artar ve buna bal olarak yzey
scakl artabilir. Viskozitenin ok dk olmas durumundu ise yzeyler arasnda yeterli kalnlkta ya filini
oluamayaca iin yk tama elde edilemez ve yalamadan beklenilen ilev yerine getirilemez.
Yk tayan kaymal yataklarda yeterli bir film kalnl elde edilebilmesi iin yatan alma scaklnda
gerekli minimum ya viskozitesi, u.
nl
j
n
, ekil.7 de yzey kayma hzna, U ve ortalama yatak basncna, P, bal
olarak verilmitir (2). Burada
U= rtDn
P = W/I.D
p = 0.4 W/LD
radyal yataklar iin
eksene! yataklar iin
n(d/dak) mil dnme hz, L yatak boyu (ekseel yataklar iin lokma genilii) ve D yatak ap (eksenel yataklar
iin ortalama ap olarak) alnmaldr. Eksene! yataklar iin minimum ya viskozitesi u
n
in(D/L) dir. Bu ekil yar-
dm ile bulunacak viskozite yaklak bir deer olup yalak geometrisi ve alma koullarna gre seilen ya ile
s denge hesab ile ortalama scaklktaki visko/.ile deeri kontrol edilmelidir.
KAYMA HIZI (m/s)
ekil.6- eitli yalayanlar iin hz ve yk snrlar (2) .ukil.7- Kaymal yataklur iin gerekli
en az ya viskoziteleri (2)
t.
8-14
I I I ll H
YA T A K L A R
1. YATAKLARIN S I N I FL A N D I RI L M A S I
Yataklarn temel ilevi makinalarda hareketli ve sabit paralar arasnda yk iletimini salamak ve bu parala-
r birbirine gre sabit bir konumda tutmaktr. Bu ilevi yerine getirmek zere alma koullarna bal olarak y-
zeyler arasndaki hareket tipine gre farkl alma ilkeleri olan iki yatak eidi kullanlmaktadr. Bunlar yatak
paralar arasnda kayma hareketi olan kaymal yalaklar ve yatak paralan atasnda yuvarlanma elemanlarnn
yerletirilmesi ile oluan yuvarlanma elemanl yalaklarda. Kaymal yataklar da yzeyler arasndaki yalama tipi-
ne grek snflandrlrlar. Kuru ve snr yalama koullarnda alan yataklar srtiinmeli yalaklar, yzeyler ara-
snda kaln bir ya tabakas oluumu ile alan yataklar hidrodinamik ve hidrositalik yataklar olarak tanmlanr.
Yalaklar uygulanan ykn ynne gre de snflandrlabilir. Mil eksenine dik yndeki (yanal) kuvvetleri kar-
layan yataklar radyal yalaklar, mil eksenine paralel kuvvetleri karlayan yataklar eksenel yalaklar ve dz bir
izgi zerinde ileri-geri (git-gel) hareketi yaparak yk tayan yataklar dorusal (lineer, klavuz kayt) yataklar
olarak snflandrlr. Kaymal ve yuvarlanma elemanl yataklar kendi aralarnda uygulanan yk ynne gre de
alt snflara ayrlabilir.
2. YATAK SEME L K E L E R
Genellikle tasarmn ilk aamasnda kullanlabilecek yatak eitleri arasnda bir seim yapmak gereklidir. Bu
aamada tasarmcnn en genel hatlar ile kullanlacak yatak eidini verecek ynlendirici bilgilere gereksinimi
vardr. Yatak eidi belirlendikten sonra bu yatak iin istenilen koullan salayacak ayrntl bir hesap yaplmal-
dr.
Yataklardan hangisinin hangi koullarda kullanlmas gerektiinin belirlenmesi iin birok parametrenin kar-
latrmal olarak incelenmesi gereklidir. Bu parametreler yle sralanabilir :
1. Yk-hz karakteristii
2. Srtnme momenti (ifti)
3. Konum ve alma duyarll
4. Yer durumu
5. Maliyet
6. Dier zel alma koullan.
Yk-H z Karakteristii
Bir yatan temel ilevi yzeylerin yk altnda birbirine gre hareket etmesini salamak olduuna gre uygu-
lanabilecek yk ile hz arasndaki ilikinin incelenmesi yatak seiminde en nemli bir lttr. T asarmcy ilk
aamada yatak seiminde ynlendirmek amacyla yk-hz diyagramlar hazrlanmtr. Bu diyagramlar ile tasa-
rmc yk ve hz parametrelerinin hangi yatak eidine uygun olduunu ve alma sulularn ap amadn ko-
laylkla denetler. Genellikle verilen bir tasarm probleminde uygulanacak yk ve alna hz bilinir ve kullanl-
mas gereken en uygun yatak eidinin belirlenmesi istenir. Birok durumda en kk yatak ap, mil zerine
uygulanan ykler ile mukavemet, eilme vb. ltler gznnc alnarak hesaplanan mil ap olarak alnr.
ekil.8 de drt eit radyal yatan eitli alma hzlarnda ve aplarnda tayabilecei yk deerleri veril-
mitir (3). Bu diyagramlar oda scaklnda 10 000 alna saati iin verilmitir. Yuvarlanma elemanl yataklar
hari, dier yataklar iin yatak boyu apma eit olarak alnmtr. Hidrodinamik yataklar iin orta viskozitede ma-
deni ya kullanld kabul edilmitir.
ekil.8 de diyagram yukardan aaya eik kaln izgilerle blgeye ayrlmtr. Hzn dk olduu birinci
blgede metal olmayan, ya emdirilmi gzenekli metal yataklar ve yuvarlanma elemanl yataklar kullanlabilir.
kinci blgedeki hzlarda srtnmeli yataklarn (metal olmayan ve ya emdirilim gzenekli metal yataklarn) a-
lmas scaklk ile snrlanmakladr. Standart (normal) yuvarlanma elemanl yataklarn hz snr "a" izgisi ile
gsterilmitir. Gaz trbinlerinde kullanlan zel imal edilmi yalaklarn hz snrlar daha yksek olup snr "b"
izgisi ile gsterilmitir. nc blge temel olarak hidrodinamik kaymal yalaklarn alt blge olmakla bir-
likte bir blmnde de yuvarlanma elemanl yataklar kullanlabilir. Hidrodinamik yataklarn yk kapasitesi hz
ile artar. Ancak belli bir hzdan sonra scakln etkisiyle viskozitenin dmesi nedeniyle yk kapasitesi der.
Yataklarn kullanlabilecekleri en yksek hz elik malzemenin merkezka kuvvetinin etkisiyle dalmas (patla-
mas) ile snrlanmaktadr. Bu snr ekil zerinde "c" izgisi ile gsterilmitir.
8-15
0 1 0 * I0
1
I0
4
o' I0
6
YATAKLAR
W (N)
n(dev/dak)
,7_L
.asMuSs,
gtiifwkli metal yolaklor
Yuvarlonmo lmanl yolaklar
Hidrodinamik kaymak yolaklar
ekil.8- Radyal yatak eitlerinin
alma blgeleri
cf* o
2
o'
n ( d e v / s )
SOrt nmeH ve y o j emdi ri mi gzenekli yat ukl ar
Hi drodi nami k kaymal yat akl ar
Y uvarl anma el emanl yal akl ar
ekil.9- Eksenel yatak eitlerinin
alma blgeleri
Ayn ekilde eksenel yataklarn hz ve apa bal olarak yk tama kapasiteleri ekil.9 da verilmitir (4). Yu-
varlanma elemanl yataklarn ayn ap iin yk tama kapasiteleri ve eriebilecekleri hz srtnmeli ve ya emdi-
rilmi gzenekli metal yataklara gre daha yksektir. Srtnmeli ve ya emdirilmi gzenekli metal yataklarn
hz snn "a" izgisi ile, standart yuvarlanma elemanl yataklarn hz snr "b" ile gsterilmitir. Hidrodinamik ek-
senel yataklarn yk kapasiteleri dier yatak eitlerinin tersine hz ile artmakta ve yine elik malzemenin mer-
kezka kuvvetlerin etkisi ile dalmas (patlamas) ile snrlanmaktadr ("c" izgisi).
Bu eriler genellikle karlalan mhendislik uygulamalar ve kolaylkla bulunabilen malzemeler iin veril-
mitir. Daha yksek yk kapasiteleri ve alma hzlar veya daha kk mil aplan standart st mhendislik uy-
gulamalarnda (yksek teknoloji tasarm ve yapmnda) zel malzemelerle elde edilebilir. Genel bir kural olarak,
dk hzlarda hidrodinamik basncn yeterli bir yk tama salayamad durumlarda srtnmeli yataklar kulla-
nlr. Yuvarlanma elemanl yataklar dk hzlarda, kaymal yataklar ise yksek hzlarda tercih edilir. Mil ap
arttka yuvarlanma elemanl yataktan kaymal yataa gei daha dk hzlarda olur. Dtan basnl (hidrosta-
tik) yataklar uygun bir tasann ile tm yk ve hz deerlerinde kullanlabilir.
Bu diyagramlar genel olarak dk hz, orta hz ve yksek hz olmak zere blmden oluur. Srtnmeli
yataklar esas olarak dk hz blgesinde kullanlr. Ya emdirilmi gzenekli metal yataklar ile hz snr artrla-
bilir. Yuvarlanma elamanl yataklar hemen hemen tm hz blgelerinde kullanlabilir. Ancak eriilebilecek en
yksek hz mil apma bal olarak snrlanmaktadr. Gaz trbinleri iin zel imal edilmi bilyal yataklarn hz s-
nn, standard imal edilmi olan yataklardan daha yksektir. Hidrodinamik kaymal yataklar dk hz blgelerin-
de yeterli ya film kalnl olumamas nedeni ile genellikle yk-hz erisinin en yksek olduu blgede kullan-
lr. Bu yataklarn alma hz, ya film kararszl ya da elik milin yksek hzda merkezka kuvvetin etkisiyle
dalmas ile snrlanmaktadr.
Srtnme Momenti (ifti)
Tm yataklar srtnmeden dolay g kaybna neden olurlar. Bu g kayb srtnme muomenti ile belirlenir.
Hidrodinamik yataklarn zayf yan. alma balangcnda mil ve yatak yzeylerinde metalin metale srtnmesi-
dir. Ya filmi oluumundan sonra srtnme azalmakta fakat ok yksek hzlarda tekrar artmaktadr. Bunun nede-
ni de yksek hzlarda scakln artmasyla yan viskozitesinin dmesi ve film kalnlnn azalmasdr. Hidros-
tatik yataklarda srtnme kayma hz ile doru orantl olduundan ok kk hzlarda pratik olarak srtnme
sfrdr. Yksek hzlarda da dier yatak eitlerine gre en az srtnme elde edilir. Yuvarlanma elemanl yataklar-
da snr yalama koullarnn olutuu ok dk hzlarda srtnme katsays yksektir. Hain artmasyla kark
yalama oluur ve stnme azalr. Ancak, hzn artmas ile elastohidrodinamik yalama koullan oluur ve sr-
tnme hz ile tekrar artar. Srtnme katsays yuvarlanan malzemelerin histerezis zellii nedeniyle belirli bir de-
erden daha kk olamaz. Yatak eitleri iin srtnme momentinin karlatrmal olarak hza gre deiimi
ekil. 10 da verilmitir. Burada "a" hidrodinamik, "b" yuvarlanma elamanl ve "c" hidrostatik yatklan gster-
mektedir.
8-16
rru
YATAKLAR
ekil. 10- Srtnme- momentinin (trknn) l/.a }>re deiimi
Konum ve ulumu Duyarll
Milin alma duyarll, kullanlan yalan eidine ve geometrisine baldr. Yuvarlanma elemanl yataklar
ile milin duyarl bir ekilde konumlanmas mmkndr. Ancak yatan geometrik yapm hatalar nedeniyle milin
bu konum evresindeki almas uasnda titreim hareketi oluur. n yklemeli yuvarlanma elemanl yataklar
ile milin almada duyarl bir ekilde konumlanmas ve titreimlerinin a/.allhnas mmkndr. Ancak n ykle-
me ile yatan srtnme katsays artmakla ve temas blgesindeki gerilmeler artt iin de yatan mr azal-
maktadr.
Hidrodinamik yataklarda inilin yatak boluu iindeki konumu alma parametrelerinden bir veya birkann
deimesiyle kolaylkla deiir. Ancak, bu konumda yk kaln bir ya tabakas ile tandndan yzeylerde her-
hangi bir geometrik hala olmamas durumunda mil ekseninde bir titreim olumaz. Milin yatak iindeki konumu-
na grek yatak direngenlii deimektedir. Genellikle yalak direngenlii merkezden kaklk orannn 0-0,5 ara-
sndaki deerlerinde ok dktr. Bu nedenle direngenlii artrmak iin daha yksek merkezden kaklk
oranlarnda tasarm yaplmaldr.
Srlnmeli yataklarda yapm toleranslar yeteri kadar dar ise anmann ok az olduu ilk alma sresinde
milin alma duyarll olduka iyidir. Ancak bu yataklarda dk hzlarda tutuklu kayma (yap-kay) hareketi
nedeni ile titreimler oluabilir.
Yer Durumu
Yataklar iin gereken yerin belirlenmesinde d ap (do), u/unluk (I.) ve yk tama kapasitesinin (W) mil a-
pna (d) oranlarnn karlatrlmas faydaldr. Bu oranlar alma koullarna bal olarak deiebilmekle birlik-
te uygulamadaki tipik radyal yalaklar iin yaklak olarak aadaki deerler verilir:
Srtnmeli
Yatak
Kaln Ya
Tabakal Yatuk
Yuvarlanma
Elemanl Yatak
d,,/d
L/d
W/d
1,15
1,0
0,75
13
13
1.0
2,0
0,6
0.5
Maliyet
Yataklarn kendi maliyeti ile birlikle, yatan kullanlaca makinann yapm ve iletme maliyeti (bakm, de-
itirme ve arzann neden olaca maliyet) de dnlmelidir. Yapm yntemi ve istenilen duyarllk makinann
maliyetini belirler. Bu nedenle makinay oluturan paralardaki ekil ve konum tolenanslar nemlidir. Yuvarlan-
ma elemanl yataklarn yerletirilecei mil ve yuvann ince toleranslarla ilenmesi gerektiinden maliyet yksek-
tir. Hidrostatik yalaklardaki kaln ya tabakas yatak yzeylerindeki geometrik hatalarn etkisini azaltr.
8-17
YATAKLAR
Bakm maliyeti yalama tipine, yatak mrne ve deitirme maliyetine (para, iilik ve makinann alma sre-
si kayb) baldu-. Genellikle, gres ile yalanm yuvalanma elemanl yataklar ve kendinden yalamal srtnme-
li yataklar en az bakm gerektiren yataklardr.
Tasarm, birok tasann parametreleri arasnda en uygun zm verecek bir uzlama noktas bulmaktr. Ge-
nellikle yukanda verilen yatak seim parametrelerinin tmnn gz nne alnmas gerekirken baz durumlarda
bunlardan sadece biri ya da birkann salanmas yeterli olabilir ve sadece bu parametrelere bal olarak yatak
seimi yaplabilir. rnein, yksek hzda alma yamsra dk balang ve alma momenti gerektiren bir uy-
gulamada hidrostatik (dtan basnl) yatak en uygun zmdr.
3. KAYMALI YATAKLAR
Hidrodinamik Yalama Teorisi
Hidrodinamik yalamann matematiksel teorisi Osborne Reyolds tarafndan 1886 ylnda gelitirilmitir.
Reynolds hidrodinamik yalamay birbirine gre kayan yzeylere yapan yan yzeyler alasnda daralan blge-
ye sktrlmas sonundu basn art ile aklamtr. Yalama teorisinin gelitirilmesinde aadaki kabuller ya-
plr.
- Ya tabakasnn kalnlnn yatan nominal llerine gre ok kk olmas nedeni ile yatak yzey-
lerinin erilii ihmal edilir.
- Yzeylerle temas eden ya elemanlar yzeye yapr ve yu ile yzeyler arasnda kayma yoktur.
- Ya ak lamincrdir.
- Ya ak Nevvton viskozite kuralna uyar.
- Ya sktrlmayan akkan olarak kabul edilir.
- Yan eylemsizlik kuvvetleri viskoz kuvvetler yannda ihmal edilebilecek kadar kktr.
- Ya viskozitesi yatak iinde sabit kabul edilir.
- Ya tabakasnn kalnlnn ok kk olmas nedeni ile ya basncnn ya tabakas aralnda deiimi
yoktur.
ekil.l 1 de gsterildii gibi herhangi bir (x) konumunda (x) ynnde (U) hz ile hareket eden yzey ile sabit
yzey arasnda (h) film kalnlnda akkan hz dalm
2H Dx
h/
(D
olarak verilir. Bu (x) konumundaki hz denkleminin ya filmi kalnlnca integrali (x) ynndeki birim derinlik-
teki debiyi verir:
qx =
12u
(
-)x 2
(2)
ekil..! 1- Kayan yzeyler arasnda ya hz dalm
8-18
YATAKLAR
y ynnde (eksenel ynde) yzeyler arasnda kayna hz olmadndan biz dalm V(z) ve debi q
y
sadece ba-
sn deiimine bal olarak benzer sakilde yazlabilir.
12 u dy
Debilerin sreklilik denkleminde
! I + - = 0
<)x ely
yerine koyularak eitliin yeniden dzenlenmesi ile
h
3
12 M 0x
Ji_ ^
1 2 ^ ' D y
(3)
(4)
(5)
elde edilir. Bu diferansiyel denklem Reynolds denklemi olarak adlandrlr. Yzeyler arasndaki film kalnl
h (x,y), yzey kayna hz U ve yan viskozitesi biliniyor ise yzeyler arasnda olunacak basn dalm V (x,y)
yan yatak snrlarndaki basn deerleri de kullanlarak zlebilir.
4. RADYAL YATAKLAR
Hidrodinamik basn oluumu iin muylu ile yatak birbirine boluklu geine yaplr. Yatak yarap, U+e, ile
mil yarap, R, arasndaki fark radyal (yanapsal) boluk, e, olarak tanmlanr ve genellikle yatak boluk oran
(bal yalak boluu) e/R - 1O'\ mertebesinde alnr. Yatak boluuna ya genelde, yklemenin olmad tarafta-
ki bir delikten ya da eksenel kanaldan salanr. Yk. W, altnda muylu dnmedii zaman muylu ile yatak yzeyi
arasnda metal temas oluur. Muylunun dnmesi ile birlikte mil yatak yzeyi zerinde yuvarlanarak ykselmeye
balar ve ykn temas noktasnda yzeye paralel bileeninin melalin-metale srtnme kuvvetine eritii noktada
mil yatak yzeyinde geriye doru kaymaya balar. Mil ile yatak arasnda dnme ynnde oluan daralan bolukta
ya skarak, basnc atar.Daralan boluktan geen ya miktar genileyen boluktaki hacmi dolduramaz ve ba-
sn derek yatak kenarlarndan atmosfer basncndaki hava yalak iine girer. Milin dnme ynnde genileyen
yutak blgesinde oluan bu hava boluuna kavilasyon blgesi denir. alma koullarnn sabit tutulduu durum-
da, mil ekseni yatan dk basn olan blmnde, mil etrafndaki basn dalmnn uygulanan yk dengele-
dii belirli bir konumda almaya devam eder. Bylelikle. ekil. 12 de gsterildii gibi yatak merkezi ile mil
merkezi arasnda oluan uzaklk merkezden kaklk (eksalrisilej (e) veya eksalrisile oran (bal eksanlrisile)
(e=e/c) ile tanmlanr.
Muylu ile yatak yzeyi arasnda herhangi bir B konumundaki ya film kalnl h, A.IB geni yardm ile bu-
lunabilir.
AB = h + R
AB = A.l cos a. + JB cos 0
AJ = R + C . JB = e ve e/R = 10' olmas nedeni ile a = 0
cos e
olarak bulunur. ekil.12 den de grlecei gibi en ince ya kalnl l
()
= c-e. merkezler dorusu zerinde yk-
lenmi blgede oluur. Bal en ince ya kalnl hu/c = 1-f olarak tanmlanr.
8-19
YATAKLAR
\
a. Kadyal basn dalm b. Kkscnel basn dalm
ekil. 12- Radyal kaymal yatak geometrisi ve basn dalm
Reynolds denkleminin ilk analitik zm 1904 ylnda Sommerleld tarafndan sonsuz uzunluktaki radyal ya-
taklar iin ekle edilmitir. Bu zmde dnme ynnde daralan ya film blgesinde pozitf basn elde edilirken
genileyen film blgesinde negatif basn elde edilir. Pratik geerlilii olmayan bu zm ancak teorik almalar
asndan nemlidir.
Reynolds denkleminin sonlu genilikteki yataklar iin tam zm ise 1950 li yllarda bilgisayar yardm ile
saysal yntemler kullanlarak elde edilmi ve sonular Raimondi ve Boyd tarafndan boyutsuz yatak performans
parametrelerinin boyutsuz tasarm parametrelerine gre deiimleri grafik olarak verilmitir. Bu grafiklerin tm
boyutsuz parametreler ile verildiinden farkl alma koullarnda ve geometrideki tm radyal yataklar iin kul-
lanlabilir.
Tasarmcnn dorudan kontrol edebilecei yatak geometrisi (R, L, c) ve alma koullar [W, N(d/s], u) ile
ilgili parametrelere tasarm parametreleri veya bamsz parametreler denir. Yatak geometrisi tanmlanm ve
alma koullan belirlenmi bir yatan performansn belirleyen eksantrisite (e), en az film kalnl (h
0
), en az
film kalnlnn konumu (<j>), srtnme katsays (f), yalama iin gerekli ya miktar (Q), yatak kenarlarndan d-
ar kan ya miktar (Q
s
), maksimum ya basnc (Pmaks) ve konumu (Bpmaks), ya filminin sona erdii konum
(9po), ya scaklk art (AT) ise performans parametreleri olarak tanmlanr. Bu parametreler zerinde tasarm-
cnn dorudan kontrol yoktur. Ancak tasarm parametrelerini deitirerek performans parametreleri deitirile-
bilir. Bu nedenle bu parametrelere baml parametreler de denir.
Bu parametrelerin boyutsuz ekilleri aada verilmitir.
Boyutsuz tasarn parametreleri :
Sommefekl says ya da boyutsuz yk says : S =
Yatak boy-ap oran
B oyutsuz performans parametreleri :
Minimum film kalnl oran
Minimum film kalnlnn konumu
Srtnme katsays faktr
8-20
L/l)
L i
C
II i I
YATAKLAR
Debi faktr deikeni
Dar akan ya debi oran
Maksimum ya basnc oran
Ya tabakasnn sona erdii konum
Q / Re NL
Q
s
/Q
1' / Pmaks
Maksimum ya basnc konumu
Scaklk art deikeni
Bu tanmlarda.
Yatak ortalama basnc
mil hz
ya younluu
ya zgl ss
olarak alnr.
haks
pC[|AT/P
P = W / LD
N( d/s)
p = 860 kg / m
3
C
H
= 1760J/kgC
Boyutsuz performans parametrelerinin boyutsuz tasann parametrelerine gre deiimleri ekil.13-21 de ve-
rilmitir (5). Bu ekillerde yatay eksen (S ekseni) loguritmik olup yalnzca 0,0-0,01 aras dorusaldr. Performans
parametreleri ekillerde L/D orannn 1/4. 1/2, 1 ve ~ deerleri iin verilmitir. Bu deerlerden farkl L/D oranla-
r iin interpolasyon yntemi kullanlr. Herhangi bir performans parametresinin ara bir L/D iin deeri
y =

(IVD)
3
D
D M D' 24 V I ) M D J
(7)
olarak verilir. Burada y, y, y
U2
ve y
/4
szkonusu performans parametresinin L/D = <, 1, 1/2 ve 1/4 oranlarndaki
ayn S says iin deerleridir.
ekil. 13- M il merkezininyatak
boluundaki yrngesi
ekil. 14- E n ince ya kalnl ve
eksantrisite orannn deiimi
8-21
YATAKLAR
f
0 001 0.02 0.04 006 0.1 0.2 0.4 06 1.0 2 4 6 10
5
4
3
2 -
-
K\ 1 1
L/D=l/4
1 / 2 - ^
1 1 t 1 1 1 I I
w

/
/
1 1 1 1 1 1 t 1
ekil.15- E n ince ya kalnl konumunun deiimi
ODI 002 0.04 0050.1 02 0.4 06 10
ekil. 16- Srtnme katsays faktr
alma S cakl ve Viskozitenin B elirlenmesi
Performans parametrelerinin tm ekillerde tasarm parametrelerine (S. L/D) bal olarak verilmitir. Bu ne-
denle ilk nce tasarm parametreleri belirlenmelidir. Sommerfeld saysnn hesaplanmasnda alma scakln-
daki vizkozite gereklidir. Ancak ilk hesaplamada ya ortalama scakl bilinmedii iin ya giri scakl (Tin)
zerinde tahmini bir ortalama scakla karlk u - T erisinden u deeri alnarak S says hesaplanr. Bu S deeri
ve L/D deeri kullanlarak ekil.21 den scaklk art hesaplanr ve ortalama ya scakl
T
~ T . AT
on = 1 in H (8)
olarak alnr. Kabul edilen u deerine karlk bulunan bu ortalama scaklk u-T (ekil.4) grafii zerinde bir
nokta olarak iaretlenir. Bu nokta kullanlan yan izgisinin zerinde ya da altnda olabilir. Bu durumda ikinci
bir tahminde bulunmak gerekir. Rer bu nokta u-T izgisinin zerinde ise daha dk bir u. deeri , uVT izgisinin
altnda ise daha yksek bir u deeri seilerek ilem tekrarlanr ve |I-T grafii zerine ikinci bir nokta olarak ia-
retlenir. Birisi y,-T izgisi zerinde dieri altnda olmak zere bulunan iki nokta bir doru ile birletirilerek u,-T
izgisini kestii noktadaki n ve T gerek ortalama ya viskozitesi ve scakl olarak alnr. u-T deiiminin do-
rusal olmamas nedeniyle bu zm tam doru olmayabilir. Bu nedenle bulunan zmn bir kez daha kontrol
edilmesi gereklidir. Birinci ve ikinci tahminlerde bulunan noktalar ne kadar u-T izgisine yakn ise kesitirme ile
bulunan noktadaki deerler de o derece gerek deere yakn olacaktr.
6
0
RcNL
5
3
2
1
-
^ ^
~ ^
\|/2 ^ \ .
~~v. ^ ^
1 1 1 1 1 1 1 1
X
1 1 t 1 1 1 1 1
1.0
O.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
1 1 1 1
N
1 1 ) 1 1 1 1 1
\
L /
s
N
3=1/ 4
S/2 \
\
N
\
\ \
\
N
\
\
\
s.
\
\
\
\
0 001
0.1
8-22
0 ODI 002 OO40O60J 02 0.4 0.6 1.0 2 4 6 10
S
ekil. 17- Debi faktrnn deiimi ekil. 18- D ar akanyadebi oran
H
t
M
YATAKLAR
evresel Ya K anall Yataklar
Baz alma koullarnda yalak iindeki lidrotlinamik ya akm yatakla oluan sy, 11= 1W (N/2t) R, ta-
mak iin yeterli olmayabilir. Bu durumda yalan scakln drmek iin yatan ortasna yaklak 3-5 mm ge-
niliinde ve derinliinde evresel ya kanal alr. Bu kanala yksek basnta (l's) ya gnderilerek yataktan
eksenel ynde dar akan ya miktar artrlr ve bylelikle ya scaklk arls drlebilir.
Ya kanal derinlii yatak boluuna gre ok byk olduundan bu blgede hidrodinamik basn olumaz.
Bu nedenle genilii L olan iki yatakta birbirinin ayn basn dalmlar oluur.
mox
1.0
-0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
L/D= ,
1 1 1 1 t 1 ! 1 1 1 1 1
0>l 0J 1.0 10
ekil. 19- Maksi mum ya basn oran
Yatak ekseni ynnde birim genilik iin debi (3) numaral denklem ile verilmitir. Eksenel ynde sabit ya
kalnl nedeni ile basn lineer olarak deiir ve dp I oy = - \\ I L' alnr. Bu durumda yalan iki tarafnda tm
evresinden akan ya debisi yaklak olarak
l
2n
i . = 2 i ]
v
Jo '
. R clB =
n P
*
R c
' (1 + 1 . 5 E
2
)
3i:
(9)
bulunur. Ya scaklk arls ise
p C
n
e
s
pC'
M
l> , R
4
( l + 1.5 E
2
)
( 1 0 )
olai'ak elde edilir. Burada p = S60 kg/n
:
'; C\\= 1760 J/kg C; W. Nesvton; l's. Pa ve R. m olarak alnmaldr.
Verilen bir yatak geometrisi ve giri scakl iin tahmini bir '!' alnr ve S says hasaplanarak (R/c) f faktr
ekil.l(i dan bulunur. (10) numaral denklentlen scaklk arls ve (S) numaral denklemden T
o
n hesaplanr. Tah-
min edilen ile hesaplanan scaklklar arasndaki fark kabul edilebilir bir kkle eriinceye kadar hesap tekrar-
lanarak alma scakl bulunur.
8-23
YA T A K L A R
ekil.20- Ya basncnn sona erdii ve maksimuma eritii konumlar
Gvde inde Yalamal Yataklar
Endstride bir ok uygulamada yatak gvdesi iindeki bir blmde ya depolanan yataklar kullanlr. Ya
banyosu, bilezik ile yalama ya da fitil ile yalama gibi yntemler kullanlarak gvde iinde yalama yaplabilir.
Bylece yatak ve yalama sistemi ayn gvde iine yerletirilir.
Yatak iinde srtnme nedeni ile oluan s ya akm ile gvde iindeki depoya tanr. Yatak gvdesinden
iletkenlik yolu ile gvde yzeyine ve oradan da evreye konveksiyon ve radyasyon yolu ile iletilir. Srekli al-
ma koullarnda s akm denge denklemi
olarak verilir. Burada
hc : konveksiyon katsays TH: yuva d yzey ortalama scakl
A : yatak yuvasnn d yzey alan TA : evre (ortam) scakl
Konveksiyon katsays ekil.22 de yatak gvdesinin ortalama d apna (d) ve gvde etrafndaki hava hzna
(V) bal olarak verilmitir (2). Is akm denge koulu nedeniyle yatak scakl-gvde yzey scakl fark ile
gvde yzey scakl-evre fark arasnda bir iliki domaktadr. Bu iliki ekil.23 de gvde iindeki yalama
yntemine ve gvde etrafndaki hava hareketine bal olarak verilmitir (6). Burada "a" snrlan gvde etrafnda
durgun hava "b" snrlan ise hava akm olmas durumu iin geerlidir.
10V
2 0 0 -
i
I
L/D
L

100
5 0
20
10
5
Y al a y gSvde
- -
-
si i i n
yS
'
(l
s* 0
$?
S*
ti
s
/ /
// >
y
^ M M i n _ ^ h
c
Havo
Oki fn
l .02 D4 .10 .20 .40
0 01 0 .0 2 0.05 0.1 0.2 0.5 I 2 5
Hova h z , V (m/s)
10 20 50
5
." jcki l.21- S cakl k art dei keni
8-24
eki l .22- Y at ak gvdesi z eri ndeki
konveksi yon kat says (2).
' f! I M
YATAKLAR
Yatak ve yalama sistemi ayn gvde iinde olan yataklarda ya giri scakl ortalama gvde scakl ola-
rak alnr. Tasarmn ilk aamasnda gvde scakl bilinmedii iin tahmini bir deer alnarak yatak iindeki or-
talama ya scakl yukarda belirtilen yntemle bulunur ve yatak iinde oluan s hesaplanr. Gvde geometrisi
ve evre koullan yardm ile (11) numaral s akm denge denkleminden Tu hesaplanr. Hesaplanan ve tahmin
edilen TH deerleri arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar bu hesap tekrarlanr. ekil.23 den
ise (T B -T A ) ve (T H -T A ) deerleri girilerek evre koullarna uygun yalama sistemi seilebilir.
Eer yalama sistemi ve evre koullan biliniyor ise gvde scakl tahmin edilerek ekil.23den bulunan TB
deerine gre (11) numaral s akm denge denkeminden THdeeri hesaplanr. Hesaplanan ve tahmin edilen de-
erler arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar bu hesap tekrarlanr.
Radyal YatakT asarm lkeleri
Sommerfeld says radyal yatak boluunun karesi ile ters orantldr. Bu nedenle yatak tasarm parametrele-
rinden radyal boluk ,yatak performansn belirleyen en nemli parametredir. Yatak tasannnda izlenmesi gere-
ken aamalar yle sralanabilir:
1. Mil ap genellikle mil tasarmnda mukavemet hesaplarndan bulunur.
2. Yatak boyu, milin yk altnda elastik esnemesi sonucu oluan eim dnlerek seilmelidir. Genellikle
balang deeri olarak L/D = 0,5 alnarak yatak boyu bulunur.
3. Yatak ortalama basnc ve mil yzeyi kayma hz yardm ile ekil.7 den ortalama yatak scaklndaki ge-
rekli en az ya viskozitesi bulunur.
4. Ya giri scaklndan daha yksek bir ya ortalama scakl tahmin edilir ekil 2,1 ya da 4 yardm ile
kullanlmas gerekli en yakn ya numaras seilir.
5. Bu seilen ya iin yatak performans parametrelerinin yatak boluunun eitli deerlerine gre deiim
erileri ayn dey eksen zerine izilir.
6. Genellikle yan kirliliinin, duru ve kalklarn neden olaca anma dnlerek en ince ya kalnl
erisinin maksimum noktasnn sol tarafnda bir Hlge en uygun (optimum) yatak boluu olarak seilir.
Mil ve yatak yzeyi imalat kalitesine uygun olarak belirlenecek toleranslarn oluturaca maksimum ve
minimum yatak boluu en uygun yatak boluu blgesi iinde olmaldr. Seilen yatak boluu iin dier
performans parametrelerinin istenilen deerleri salad kontrol edilmelidir.
7. Bu yntem sonucunda elde edilen en ince ya kalnl yeteri kadar kaln deilse
- daha kaim bir ya seilerek ya da.
- L/D oran artrlarak ya da,
- D artrlarak
istenilen koullar salanncaya kadar baa dnlerek tasarm tekrarlanr.
Hidrodinamik kaymal yatak tasarmnda aadaki dier faktrler de gz nnde bulundurulmaldr :
1. Yksz blgeden yataa giren yan tm yatak ekseni boyunca dalm salanmaldr. Bunun iin ya de-
lii yeterli olmuyorsa ya kanal almaldr.
2. Kullanlan ya yeteri kadar temiz olmaldr. Yan iindeki sert maddelerin boyutlar en ince ya film ka-
lnlndan daha kk olmaldr.
3. Ya giri scaklnn doru olarak bilinmesi gereklidir. Ya giri scaklnn yksek olmas durumunda,
yk tamak iin yeterli hidrodinamik basn oluumu salanamayabilir.
4. Maksimum ya scaklnn yaklak 90C altnda olmasna dikkat edilmelidir.
5. Yatak iindeki en ince ya kalnl (hu), kayma srasnda yzey przllklerinin tepelerinin birbirine
srtnmesini nleyecek kadar byk olmaldr. Yzeylerde srtnme olmadan hidrodinamik basn oluu-
mu iin gerekli en ince ya kalnl, yatak ve muylu yzey przllklerinin toplamnn yaklak 7-10
kat olarak verilr. Yzey przll arttka en ince ya kalnl da artrlmaldr . ince talanm yatak
ve muylu yzeyleri iin en ince ya kfahnl 3-5 u m alnabilir.
6. Kaymal yataklarda E < 0.6 deerinde ya film direngenlii ve snmleme katsaylar genellikle kk ol-
duundan yatakta kararsz almaya neden olur. Bu nedenle tasanm e> 0,6 olacak ekilde yaplmaldr.
8-25
YATAKLAR
7. Srtnme katasays mmkn olduunca kk olmaldr.
8. Mil ve yatak yuvasndaki esnemeler ve yatak eksenleri arasndaki kaklklar nlenmelidir. zellikle L/D
orannn 1 den byk deerlerinde, yatak performans ar derecede etkilenebilir.
9. Mil yk altnda almaya balamadan nce ve alma bitiminde yatak yzeyine oturaca iin yatak mal-
zemesi seiminde malzeme dayanm, kalk ve durutaki srtnme zellikleri gz nne alnmaldr.
T
B
-T
H
(t)
0 10 20 30 4 0 50
T
H
- T
A l
( t )
ekil.23- Gvde iinde yalamal yataklarn scaklk artlar (<S).
5. EKSENEL YATAKLAR
Eksenel yataklar temelde birden fazla eik dzlem yatak yzeyinin birbiri ardsra yerletirilmesi ile oluur.
Kayan yzey ile eik dzlem yzeyleri arasnda kayma ynnde daralan ya filmlerinin oluturulmas ile hidro-
dinamik basn dalm elde edilir.
Eik Dzlem Yataklar
ekil.24 de kayma ynndeki uzunluu B ve dik ynde sonsuz genilikteki (L = ~) bir eik yzeyli yatak
iin Reynolds denkleminin tek boyutlu zm ile elde edilen basn dalm eitli eimler iin ekil.25 de ve-
rilmitir (6). Burada boyutsuz basn P = ph
2
/6uUB ve baj>l eim m = (h,-h
o
)/h
0
olarak tanmlanmtr. ekilden
de grlecei gibi yatak bal eimini artrmak ile basn dalm ilk nce artmakta ve sonradan azalmaktadu-.
Bu nedenle en fazla yk tama yaklak m = 1,18 deerinde elde edilmektedir.
u
8-26
YATAKLAR
y/y/s?
:
/////////////////////////
U
ekil.24- Eik dzlem yatak geometrisi
Genilii L olan sonlu bir eik yzeyli yataka, ya yanlardan akaca iin basn dalm der. ekil.26 da
sonlu bir yataktaki basn dalm gsterilmektedir. Reynolds denkleminin iki boyutlu zm ile elde edilen ba-
sn dalmnn yatak yzeyinde integrasyonu ile eik yzeyli yatan yk kapasitesi elde edilir. ekil.27 de bo-
yutsuz yk kapasitesi ve srtnme katsays faktrnn IJB ile m deerine gre deiimi verilmitir (7).
Burada
olarak tanmlanmtr.
u
0.2 0A0.6
X/B
ekil.25- Kik yzeyli sonsuz
genilikteki yatakta basn dalm
ekil.26- Eik yzeyli yataklarda basn dalm
' (Sonlu yatak) (6)
L okmal Yataklar
Bu yataklarar d ve i kenarlar Ri ve R2 yarapl dayireler zerine yerletirilmi, ortalama yarap Ro =
(R+R
2
)/2, zerindeki uzunluu B olan eik dzlemlerden oluan dayire kesmeleridir. Eik dzlemler kayan
8-27
YA T A K L A R
yzey ile kayma ynnde daralan ya kalnl oluturacak ekilde yerletirilmelidir. Ya, lokmalar arasndaki
radyal ya kanallarndan lokmalarn giriine gnderilir. L okmal yataklar ekil.28 de gsterildii gibi sabi t lok -
mal (sabi t ei mli ) ve dei k en ei mli (oyn ak ) olabilir.
Reynolds denklemininkutupsal koordinat sistemine gre yazlmas ve saysal yntemlerle zmile lokma-
lar zerinde oluan basn dalm Raimondi ve B oyd tarafndan elde edilmitir. B u abmann sonucunda bo-
yutsuzperformans parametrelerinin boyutsuz tasarmparametrelerine gre deiimleri grafikler halinde verilmi-
tir.

, 0 . 16
0.14
0.12
0 .1
0 .0 8
0.06
0.04
0.02
- I \x\
Ili /~ -~ ^ ^
S s
O\s> v
W s-^^^^:
\ls ~~
:
^
L /B
0 0
8
4
133
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
'fr
100
70
50
30
20
10
7
5
20 0
3
m
a. boyutsuzyk kapasitesi
ekil.27- E ikyzeyli yataklarn performans parametreleri
b. S rtnme katsays faktr
S abit L okmab Yataklar
S abitlokmabyataklardatasarmparametreleri :
L okmasays
Oralamayarap
L okmagenilii
Ortalama yanapl ember zerinde uzunluk
E im
Ortalamayatakbasnc
Ortalamakaymahz
B oyutsuztasarmparametreleri :
L okma genilik-uzunluk oran
B oyutsuzyksays
8-28
: Ro= (R+R2>/2
: L = R1-R2
: B
: a (h-ho)/B
: p= W/nL B
: U= 2tN Ro
: L /B
ct
2
pB W(h,-h
0
)
2
YA T A K L A R
ekil.29 da boyutsuz performans parametrelerinin deiimleri verilmitir (8).
Bunlar:
Bal en ince ya kalnl : h
(
/oB
Srtnme faktr : f/a
Debi deikeni : Q/BLUa
Dar akan ya debi oran : Q
z
/Q
Scaklk art deikeni : p C
H
AT/p
W
Kayan yzey
T9
kanal l ar
Sab i t
l okmol ar
W
Kayan yzey
- Mesnet
Oynak
l okmol ar
a. S abit eimli b. D eikeneimli
ekil.28- L okmal (E ksenel kaymal) yataklar
rnek : alma koullan verilen eksenel kaymal yatak iin kullanlabilecek ya belirleyiniz. W/n = 1780 N,
U = 30,5m/s, B = L = 25 mm. ot = O.OOlrad., T
i n
= 70C, pC
H
= 1.36xl0
6
N/m
2o
C
Verilen deerlerden
B LB 25 x 25
u x 10"' x 30,5
a
2
pB 10
6
2,85 x 10
6
x 25 x O"
3
2,334
Burada j (mPa.s) alnmtr. eitli \ deerleri iin hesaplanan Kf. T (ekil.29 e) veTon = Tj
n
+ AT/2 deer-
leri aadaki izelgede verilmitir.
H(mPa.s)
10
20
40
80
100
4.28
8,57
17,14
34,27
42,84
pC
H
AT
P
11
13
16
20
21
AT
23.0
27,2
33,5
41.9
44.0
T,,,
8,15
83,6
86,7
90,0
92,0
8-29
YATAKLAR
deerleri ekil.3 zerinde iaretlenerek elde edilen erinin SAE yalarn kestii deerler ilgili yalar
iin alma scakln ve viskozite deerlerini verir. Bu yalar iin elde edilen minimum ya film kalnlklar da
aada verilmitir.
S A E
10
20
30
40
50
60
70
T
or l
(C)
80
81
82
82,5
84
86
87
H (mPa.s)
7
9
12
15
22
28
35
K
f
3,00
3,86
5.14
6.43
9,43
12.00
15.00
4,5
5,0
6,0
6,8
8,0
9,0
10,0
Mum)
11.3
12.5
15.0
17,0
20.0
22.5
25,0
a. B al en ince filmkalnl parametresi
-
-
E
/
:
w
1 1 1 1 1 1 1 1 1
L/B'0.250> .
0 . 3 3 3 - A ^
1 1 1 1 1 1 11
w
1 1 1 M 1 I I
2 5
Kf
I 0
2
2
b. S rtnme faktr
ekil.29- S abit iokmal eksene] yataklarn performans parametreleri (8)
Bylelikle verilen alma koullarnda eitli yalar kullanlarak elde edilebilecek en ince ya film kalnlk-
lar bulunur. Yatak ve karl yzeylerin ilenmesinde elde edilecek toplam przlln yaklak 5-7 kai. .l
nanik kullanlacak ya tipi belirlenir.
Oynak L okmal Yataklar
Oynak lokmalar milin hzna, ya scaklklna, yk deerine gre en ince ya kalnln ve eimlerini ken-
diliinden ayarlarlar ve en uygun ya filminin otomatik olarak meydana gelmesini salarlar. Dnme ynne
gre daralan bir ya kalnlnn oluabilmesi iin dayanak noktas, lokmann ortas ile ya k kenan arasnda
olmaldr.
Boyutsuz tasarm parametreleri :
Lokma genilik-uzunlukoran :L/B
Dayanak noktas konumu : X / B
Yk faktr :
Kf =
W
PB
Boyutsuz performans parametreleri:
8-30
En ince ya film kalnl:
ho
YATAKLAR
Ba eim : -S3_=
h
' '
h

Debi deikeni :
Dar akan ya debi oran : Q
z
/ Q
Scaklk art deikeni : p CH AT / p
Oynak lokmal yataklarn performans parametrelerinin deimleri ekil.30 da verilmitir (8). Verilen bir L/B
oran ve yk faktr iin ekil.3O dan maksimum yk tama durumundaki mesnet konumu ve bu konum iin en
ince ya film kalnl. ekil.3O(b) den de alma koullarnda oluan eim bulunur.
BLUO<
2A
o. a
0.6
02
o
-
,.1 , 1l 1
\ ^
r-CO
5 10 2 5 KD
2
2 5 I0
3
c. Debi faktr
d. Dar akan ya debi oran
10
e. S caklkart deerleri
ekil.29- S abit lokmal eksene! yataklarn performans parametreleri (8).
E ksenel Yataklarn D irengenlii
Dnel makinalarda rotorun dinamik davranlarn yataklann direngenlii etkilemektedir. Kaymal yataklarda
ya filminin yay gibi davranma zellii nedeni ile direngenlik katsays, k,
8-31
YATAKLAR
d m
olarak tanunlanr. Verilen bir eik dzlemli yatak geomeisi iin yk kapasitesi
olarak yazlabil-. (12) eitliinden eik dzlemli yatak iin direngenlik
ho
olarak bulunur. B u eitlik lokmal yataklar iin de geerlidir.
0.5
0.6 0.7 0.8 0.9
x/B
a. E n ince ya filmkalnl b. Ya filmi kalnlk orannn deiimi
BLU>li<j "
' t
%
-L /B -Z
* V-'-
5
:
1 1
4.
/
>C s
1
7,
l
/ /
' i ** '
0.5 0.6 0.7 0.8
/B
c. D ebi faktr
0.9 1.0
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0
-
L /B -0.250^
0.333-v
r. . . . .
0.5 0.6 0.7 0.8
x/B
d. D ar akan ya debi oran
050 0.60 0.70
X /B
0.60 0.90
8-32
e. S rtnme faktr f. S caklk art deikeni
ekil JO D eikeneimli ekseneI yataklarnperformansparametreleri (8).
*..*,-
YATAKLAR
E ksencl YatakT asarm lkeleri
Eksenel lokmal yataklarn tasarmnda izlenecek yntem yle sralanabilir :
1. Genellikle L/B=l alnarak tasarma balanr. Yatan yerletirildii yer ve lokmalar arasndaki ya kanal
genilii de dikkate alnarak lokma says (n) ve lokma nominal lleri (R|, 1<2 ve D) belirlenir.
2. Verilen bir ya ve giri scakl iin, giri scakl zerinde tahmini bir ortalama scaklk alnr.
3. Ortalama scakla karlk \x deeri verilen ya iin u-T grafiinden okunur (ekil.3).
4. Maksimum yk ve minimum srtnme katsays ltlerinden biri seilerek verilen alma koullarnda
oluacak hu ve h grafiklerden hesaplanr.
5. Scaklk art deikeninden ortalama scaklk hesaplanr. Kabul edilen ortalama scaklk ile hesaplanan
ortalama scaklk arasndaki fark kabul edilebilir bir deere dnceye kadar hesaplanan yeni ortalama s-
caklk ile 3. aamaya geri dnlerek hesap tekrarlanr.
6. Bu yntem sonucunda elde edilen en ince ya filmi yeteri kadar kaln deilse :
- ya viskozitesi ve/veya hz artrlarak,
- yk ve/ya da daha iyi bir ilem ile yzey przll azaltlmak, tasarma yeniden balanmaldr.
7. Yeterli bir en ince ya filin kalnl elde edildikten sonra dier performans parametreleri grafiklerden bu-
lunur.
6. HDROSTATK YATAKLAR
Birbirine kar yklenmi yzeyler arasnda dk kayma hzlarnda yk tayacak kadar hidrodinamik ba-
sn oluamaz. Kayma hareketinin olmad ya da ok dk olduu durumlarda yzeyler arasnda temas nleye-
cek kaln bir ya tabakas oluturmak amac ile yatak iindeki bir blgeye (cebe) yksek basnta yalayc ak-
kan gnderilerek hidrostatik (dtan basnl) yalama yaplr.
Hidrostatik yataklarn, geometrileri ve cep ekilleri ile allagelmi hidrodinamik kaymal yataklara gre
daha karmak yapm ve altrlmas daha pahal olmalarna ramen birok stnlkleri vardr. Bunlar :
1. alma duyarll yksektir. Radyal kaklklar kolaylkla 0,1 um ya da altnda tutulabilir.
2. Yalak direngenlii ve snmleme zellii olduka yksektir. Uygun bir ya viskozitesi ve ya film kaln-
l seimi ile istenilen deerler elde edilebilir.
3. Yatak scakl ksa bir srede srekli alma deerine eriir. Bu zellik, saysal denetimli tezgahlar iin
olduka nemlidir.
4. Yatakta hi bir zaman metali-metale temas olmadndan, alma mr snrszdr.
Hidrostatik yalaklarn performans yk tama kabiliyeti, ya debisi, gerekli g gereksinimi ve yatak diren-
genlii ile belirlenir.
E ksencl H idrostatikYataklar
Geometrisi tanmlanm hidrostatik yalaklarda cep basnc. 1\, gerekli ya debisi. Q, ve pompa gc, G, ge-
reksinimi yatak katsaylar kullanlarak ifade edilir.
\
G:
- K,,
\
W.
A
h
12
W \
A I
3
v
1
P
W
A
M
Burada
A : toplam yatak yzey alan
W : yatak yk
h : film kalnl
Kp : basn katsays
Kq : debi katsays
K = Kp.Kq : G katsays
8-33
YATAKLAR
ekil.31-34 de geometrileri tanmlanm eitli hidrostatik yatak ve cep ekilleri iin basn, debi ve g kat-
saylar verilmitir (6). G katsaylar genelde en az bir deere eritiinden her yatak geometrisi iin en uygun | J ^
(optimum) yatak ve cep boyut oranlan belirlenebilir. Birden ok cepli dier yatak geometrileri iin gerekli cep Bs
basnc, debi ve pompa gc Reynolds denkleminin saysal zm ile elde edilir.
Hidrostatik yataklarda direngenlik
olarak tanmlanr.
dh
r*
! yk
f a
ekil.31- Cepli dayiresel yatak (6). ekil32- 4-sektr cepli dayiresel yatak (6).
Genel olarak hidrostatik yataklarda ya bir pompa yardm ile cebe gnderilir ve yzeyler arasndaki boluk-
tan dar kar. Boyutlar kk olan yataklarda ykteki eksen kaklnn neden olaca film kalnl deiimi
de kk olacandan tek cepli yataklar kullanlr. Geni yzeyli yataklarda ykteki eksen kaklnn olutura-
ca devrilme momentini karlayabilmek iini farkl basnlarn uygulanabilecei birden fazla cep kullanlr. Bu
ceplere sabit debide ya gnderilerek ykn devrilme momentine daha iyi direnerek ya film kalnlnn olduk-
a sabit tutulmas mmkn olmaktadr.
-
s]
rh
LJJ -r-
i
ekil33- K are cepli kareyatak(6).
8-34
ekil34- D ayire cepli keleri yuvarlatlm
kare yatak (6).
III M
YATAKLAR
S abit D ebili S istemler
Sabit debili sistemlevede ya dorudan yatak cebine bir pompa ile gnderilir. Pompann sabit debide alna
basnc Ps ile snrldr. Belirli bir yk iin tasarn filin kalnlnda, hu; (14) ve (15) numaral denklemlerden ta-
sann cep basnc P
t 0
ile debi arasndaki iliki
1> -
1 2
'

Q KJI
c
3 ' v (17)
H u I V
olarak yazlr'. Ya film kalnlnn herhangi bir nedenle h deerine deimesi ile cep basnc
l\-= --r (18)
h K
q
olarak yazlabilir.
Boyutsuz parametreler :
Boyutsuz film kalnl : 11 = h / hu
Cep basn oran : 1\. = 1\ / P
M
Tasarm cep basn oram : r = l\
o
/ P^
Boyutsuzdebi Q -
KV
. ^P
p
s
l' Kq
Boyutsuz yk kapasitesi : \y _\y / /\p K
Boyutsuz direngenlik : K = - ^^
dil
Boyutsuz parametreler kullanlarak cep basnc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik
W = P,
Q = PTH'
K = 3 ^ = 3 ^
l
4
I I (19)
olarak bulunur (7).
D irenli S istemler
ok cepli sistemlerde her cep iin ayr ayr pompa ile yalama devresi kurulmas pahal bir zmdr. Genel-
likle tek bir pompadan gnderilen ya cep girilerinden nce diren elemanlarndan geirilir. Bylece ceplerin
bulunduu yatak yzeylerine farkl kuvvetlerin uygulanmas (devrilme momenti) nedeniyle ya aralnn azald-
yatak yzeyinde debi azalaca iin cepteki basn der. Ancak diren elemanlar nedeniyle pompa knda
(ana ya besleme kanalnda) basn etkilenmez. Bylelikle devrilme momentine kar bir moment oluarak eil-
me nlenmi olur.
Hidrostatik yataklarda diren eleman olarak klcal (kapiler) boru ya da konik delikli diyafram (orifis) ya da
sabit debili vana kullanlr.
K lcal (K apiler) B oru Dcnklctiricili Sistemler
Kk apl uzun bir boru ya kstlayc (diren) eleman olarak basn dm salar.ap de, boyu L
t
olan
bir boruda ya giri, k etkileri ve viskozite deiimi ihmal edilerek laminer akm iin debi denklemi
Q
t
= k , ] ^ ^ (20)
8-35
YATAKLAR
olarak verilir. Burada k
c
= ^ Genellikle boru boyu L> 100 de olarak alnr. Laminer akm borular iin
1 2 o LJC
Reynoldas saysnn 2000 den kk deerleri iin geerlidir. Reynolds saysnn debi ile tanm
R
c =
Qi <20 0 0
olmaldr. Klcal boru denkletiricili sistemlerde klcal borudan geen ve (20) numaral denklem ile verilen debi,
yataktaki (18) numaral denklem ile verilen debiye eitlenerek cep basnc sabit pompa k (ana ya besleme
boru) basnc, P,, cinsinden yazlr.
Pc = -
P,
burada Kc=
1 2 K p
l +h' / Kc
dr.
Cep basnc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik boyutsuz parametreler ile
(21)
y=Pc
j = H
3
Pc
K=^Pc(l -Pc)
H
olarak yazlr (7).
K onik D elikli D iyafram(Orifis) D enkletiricili S istemler
ap do olan konik delikli (keskin kenarl) diyafram denkletiriciden geen debi
\l/2
olarak verilir. Burada
(22)
p akkan younluu ve diyafram akm katsays C
d
Reynolds saysna bal olarak verilir. Reynolds says basn
fark ile
R
e
= i[2p(P
z
-P,)]"
2
olarak tanmlanr ve
Re> 15i i nC
d
= 0,6
Re < 15 iin Cd = 0,20 VR7
alnr. Diyafram delik ap, diyaframn yerletirildii boru apnn en fazla 1/10 u olmaldr, do < 0,5 mm deerle-
rinde diyaframn tkanma tehlikesi yksektir.
Konik delikli diyafram denkletiricili sistemlerde, diyaframdan geen ve (23) numaral denklem ile verilen
debi yataktaki (18) numaral denklem ile verilen debiye eitlenerek cep basnc sabit pompa k basnc cinsin-
den yazlr. Boyutsuz cep basnc
denkleminin pozitif kk
8-36
P?H =K
0
(l-Pc) (25)
(26)
YATAKLAR
olarak verilir. Burada
Ko = X
Boyutsuz parametreler kullanlarak yk, debi ve direngenlik
W
P

r
c
Q = H
3
P
C
(27)
olarak bulunur (7).
D enkletiricili S istemlerin K arlatrlmas
l-'ilm kalnlnn alma koullarnda herhangi bir nedenle tasarm deerinden deimesi sonucunda cep bu
snc, yk kapasitesi, debi ve direngenlik de deiir.
Yatak direngenlii ykteki deimeye kar ya film kalnlndaki deimeyi belirledii iin hidrostatik
yaliV. tasarmnda ok nemli bir tasarm parametresidir. Genellikle yatak alma koullarnda direngenlik mak-
simum deerde olacak ekilde tasarm yaplmaldr. Sabit debili, klcal borulu ve diyafram denkletiririn sistem-
lerde direngenlik srasyla (19), (22) ve (27) numaral eitlikler ile verilmitir. Bu eitliklerde direngenlii etkile-
yen iki parametre cep basn oran ve ya film kalnl olduundan hidrostatik yatak tasarmnda bu iki
patne trenin etkisi gz nnde tutulmaldr.
Cep B asn OrannnB elirlenmesi
Cep basn orannn deeri direngenlii belirleyen en nemli faktrdr. ekil.35 de tasarm film kalnl
(H=1,O) iin boyutsuz direngenliklerin tasarm basn oranna (r) gre deiimleri karlatrmal olarak verilmi
tir (7). Klcal boru ve konik delikli diyafram denkletiricili sistemlerde direngenlik bir maksimum noktasna eri
sirken sabit debili sistemlerde direngenlik dorusal olarak artar.
Tasarm film kalnlnda direngenliklerin maksimum deerleri ve bu deerlerdeki cep basn oranlar
V V m re F
Klcal borulu 3r(l-r) 0,75 0,50
Konik delikli diyafram 6r(lr)/(2-r) 1,03 0,586
olarak bulunur. Bu nedenle tasarm film kalnlnda cep basn oran klcal borulu sistemler iin 0,5 ve diyafram-
l sistemler iin ise 0,586 deerleri tercih edilmelidir. Direngenliin maksimum deerlerine eritii blgelerde
basn oranna gre deiimi ok azdr. Maksimum direngenliin elde edildii blgede konik delikli diyaframl
sistemlerde direngenlik yaklak olarak %33 daha fazladr.
Film K alnlnn E tkisi:
ekil.36 da cep basnc (yk kapasitesi), debi ve direngenliin karlatrmal olarak film kalnlna gre de-
iimleri verilmitir (7). Burada karlatrma, tasarm fim kalnlnda klcal boru ve diyaframl sistemlerde
maksimum direngenlii veren cep basn oranlarnda, sabit debili sistemler iin ise bu iki maksimum deerin eri-
ilebilecei basn oranlarnda yaplmtr. ekil zerindeki numaralar ve sistemlerin zellikleri aada verilmi-
tir.
No.
1
2
3
4
S istemler
Klcal borulu
Diyaframl
Sabit debili
Sabit debili
K m,ta
0,75
1,03
0,75
1,03
r
0,5
0,586
0,25
0,333
8-37
YATAKLAR
K
1.4 h
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2 -
/s
/ , ,
/^-Sabi t
Klcal
debili
.
^ \
boru-
1
pompa
\ /
X
X
I
-Konik delikl
diyafram
\
\
1
0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
ekil-35- Direnli sistemlerin direngenliklerinin basn oranna gre deiimi (7).
ekil.36a da klcal borulu ve diyframl sistemlerde cep basnc film kalnlnn 0,6 dan kk deerlerinde
besleme basnc deerine ve yk kapasitesi de maksimum deerlere yaklar. Diyafram denkletiricili yataklar ge-
nelde tm film kalnl deerlerinde klcal borulu sistemlere gre daha yksek yk tarlar. Ancak sabit debili
sistemlerde cep basnc ve yk kapasitesi film kalnlnn azalmasyla ok hzla artmakta ve cep basnc 1,0 de-
erini aamyaca iin film kalnlndaki azalma snrlanmaktadr. rnein: 0,25 cep basn oran iin film ka-
lnlnn 0,63 den, 0,333 cep basn oran iin ise film kalnlnn 0,7 den daha kk olmas durumunda sistem
pompa basnc ile snrlanmaktadr.
ekil.36b de diyafram ve klcal boru denkletiricili sistemlerin debileri arasndaki fark ok kktr. Sabit
debili sistemlerde film kalnl cep basncnn 1,0 deerine eritii yerde sona erer. Film kalnl azalrken yan
byk bir miktar basn alma vanasndan ya deposuna geri dner.
10 -,
Q
08-
0J6.
0.4
02
0
8-38
0 02 0.4 06 08 10 12 1.4 16 16 2JO
LJ
a. Yk kapasitt-M
Q2 O4 C6 08 O 12 14 16 \B ZP
b. Debi
H
0 Q2 04 06 0.8 I X) 12 W L 6 LB D
H
c. Direngenlik
ekil J6- Denkletiricili sistemlerin karlatrlmas (7).
YATAKLAR
Film kalnlnn deimesi yatak cep basncn da etkiler. Klcal burulu sistemler iin direngenlik denklemi-
nin ikinci tarafndan r=0,5 iin
(28)
elde edilir (7). Bu eitlikte direngenliin filin kalnl ile deiimi ekil.36c de verilmitir. Maksimum direngen-
lik film kalnlnn 0,7937 ve cep basncnn 0.666 deerinde 0.837 olarak bulunur.
Diyaframl sistemlerde film kalnl azalrken direngenlik klcal boruk sistemlere gre daha hzl artarak
maksimum deere eriil'. Direngenlik denkleminde r = 0,586 koyularak ve (11) ya gre trevi alnarak 11=0,9 de-
erinde maksimum direngenlik 1,09 olarak bulunur. Bu koullardaki cep basnc (26) numaral denklemin ikinci
tarafndan (ya da ekil.36a dan) 0,691 olarak bulunur.
Tasarm film kalnlnda diyafram ile daha yksek direngenlik ekle edilebilmesine karn, film kalnlnn
azalmasyla direngenlik ok daha hzl azalmakladr. Bu nedenle pratikte daha az deiim gsteren klcal borulu
denkletiriciler kullanlr. Sabit debili sistemlerde direngenlik film kalnlnn azalmasyla ar derecede artar.
Ancak, bu art film kalnlnn minimum deeri ile snrlanmaktadr.
7. SkTNMKL YATAKLAR
Kuru ya da snr yalama koullarnda alan kaymal yataklar srtnmeli yatak olarak tanmlanrlar. Ar
yklerde ve/veya yava kayma hzlarnda yatan yalanmasna ramen yeterli byklkte hidrodinamik basn
oluamaz. Bu koullarda alan yataklarda kayan ve sabit yzeyler birbirine srterler. Bu yataklarn almas
an snna ve inilin yatak sarmas, yatak malzemesinin mekanik zelliklerinin deimesi ile snrlanmaktadr.
Srtnen yzeylerde srtnme kuvveti direnci nedeni ile oluan snn yzeylerden malzemelerin ilerine s ileti-
mi ile yaylmas gereklidir. Srtnme (ya da izdm) alan A. yzey kayma hz V. iki malzeme arasndaki sr-
tnme katsays f olan bir srtnen yataa W yk uygulanrsa, yzeyler arasnda oluan s fWV ile ifade edilir.
Bu s, TD scaklndaki yatak yzeyinden yatak gvdesi ve mil ile T
A
scaklndaki evreye s iletimi, konvek-
siyonu ve radyasyonu ile yaylr. Toplam s yaylm katsays k ile gsterilirse s denge denklemi
f W V = k A (T
B
- T
A
) (29)
eklinde yazlr. Bu denklem yatak tasarm parametreleri ortalama yatak basnc p = W/A ve kayma hz arpm
eklinde yazlrsa
pV =
k
-(T
u
-' l \) (30)
f
denkleminin sa tarafndaki k, f ve Tu yatak malzemesinin zellikleri ile belirlenmektedir. Verilen bir yatak mal-
zemesinin dayanabilecei en yksek yatak malzemesinin dayanabilecei en yksek yatak scakl Tmats olduun-
dan pV arpm iin en yksek bir (pV),
M:
,k
s
deeri tanmlanmakladr. Bu nedenle srlnmeli yataklarda yatak pa-
rametresi pV
pV<(pV)
m;k
,
olarak tasarm yaplmaldr.
Kayma hznn ok dk olduu ya da kayma durumunun olmad durumlarda yalak malzemesinin uygula-
nan ortalama basnta yorulma ve statik basna dayanm deeri ile snrlanmakladr.
Ayn ekilde yatak basncnn ok dk ve kayma hznn yksek olduu durumlarda yalakta oluan s ko-
laylkla evreye iletilemedii iin yatak malzemesine bal olarak kayma hz bir st limit ile snrlanmaktadr.
V < V,,
uU
Kuru ve snr srtnme koullarnda alan srlnmeli yataklarda melal olmayan malzemeler, gzenekli ya
da yalayc dolgulu metal malzemeler de kullanlr. ekil.37 de sahil bir yk altnda salnm hareketi yapan rad-
8-39
YATAKLAR
yal yataklar iin yatak ortalama basncnn kayma hzna gre deiimleri verilmitir (9). Burada elik mile kar
alan eitli yatak malzemelerinin emniyetli alma blgeleri erilerin altndaki blgeler olarak tanmlanmtr,
ayn koullarda al;an yuvarlanma elemanl yataklarn yk kapasitesi yaklak 10 MPa dr.
P(MPo)
o.o
V(m/s)
a. elik
b. T li tekstil
c. 1" IT'E ile dolgulu gzenekli metal
d. Dolgu malzemeli tcrnosctlcr
e. Dolgu malzemeli PTFE
ekil.37- Salnm hareketi iin srtnneli yatak malzemeleri (9).
8. YATAK MALZEMELER
Genci zellikler
Hidrodinamik ve snr srtnme koullarnda yatan ilevini yerine getirebilmesinde yatak malzemesinin
zellikleri nemlidir. Yatak malzemesi seiminde yk ve kayma hz dnda dier alma ve evre koullan, g-
venilirlik, mil esnemesi ve eksen kakl gibi faktrler de gz nne alnmaldr. yi bir yatak malzemesinin u
zellikleri olmaldr :
1. Yatak zerindeki maksimum statik yke ve deiken yke .dayanabilecek derecede basma (statik) ve yo-
rulma dayanmna sahip olmaldr.
2. Yar-sv srtnme koullarnda srtnme katsays ve anma miktar az olmaldr.
3. Is iletim katsays yksek olmaldr.
4. Isl genleme katsays dk ve genleme dzgn olmaldr.
5. Yatak malzemesi eksen eimleri ve dier geometrik hatalar iin muylu ile kolaylkla altrlabilir olmal-
dr.
6. Yatak malzemesi muylu ile yk altnda blgesel kaynak balar oluturmayan, yapma (adhezyon) zel-
lii olmayan, benzemez malzemeden olmaldr.
7. Tam sarmann nlenmesi iin, malzemenin ergime scakl alma scaklnn stnde fakat dk ol-
maldr.
8. Muyludaki anmann nlenebilmesi iin yatak malzemesi muyluya gre daha yumak olmaldr.
9. Yatak malzemesi yatak iindeki sert yabanc maddelerin kolaylkla gmlebilecei derecede yumak ol-
maldr.
10. Ya ile slatlabilme zellii olmaldr.
11. Korozyona kar dayankl olmalda-.
12. Malzemenin kolaylkla ilenebilme zellii olmaldr.
13. Malzeme kolaylkla bulunabilir ve ucuz olmaldr.
8-40
YATAKLAR
Metal Yatak Malzemeleri
Kaymal yatak malzemesi olarak kullanlan malzemeler yumak malzemelerin alamlardr. izelge.8 de ge-
nellikle kullanlan malzemelerin zellikleri ve alma st snr deerleri verilmitir (10, 11). Burada anma fak-
tr, K, kullanlarak anma miktar, V(m
3
), kayma mesafesi, L(m), ve yk, W(N) ile V = K.WL eitliinden he-
saplanabilir.
Bronz esas malzemesi bakr olan ve kalay, kurun, inko ve alminyum gibi maddelerin biri ile ya da birden
fazlasnn alamdr. Kurunlu bronzun dayanm ve snr srtnme soullarndaki srtnme katsays dk ve
sert malzemelerin gmlebilme kabiliyeti yksektir. Kalay ve alminyum bronzlarnn dayanmlar ve sertlikleri
daha yksektir, ancak sert maddelerin gmlebilme kabiliyeti daha azdr. Genelde kalay, alminyum ve demir
gibi alam elemanlar statik ve yorulma yk kapasitelerini; sertlik, anma direncini arttrr.
Babit ya da beyaz metal olarak bilinen kalay ya da kurun esasl alamlar en eski malzemelerdir. Alamn
yaklak %80 i esas malzemeden oluur. Bu metaller yumak olduundan mile zarar vermeden kolaylkla altr-
labilirler. Yalanarak kullanlmal ve snr yalama koullarnda ok kk srtnme katsays gsterirler. Meka-
nik dayanmlar dktr ve bu nedenle bakr ve antimon gibi maddeler katlarak kuvvetlendirilebilir. Babiller
genellikle daha kuvvetli bir metal (demir, elik ya da bronz) zarf zerine ince bir tabaka olarak kaplanabilir ya da
kaln bir tabaka olarak dklebilir. ince babit tabakasnn yorulma dayanm kaln tabakaya gre daha yksektir.
Bu metallerle alacak milin sertlii en az 150-200 BUN olmal ve mil yzeyi ortalama yzey przll 0,25-
0,30 um olacak ekilde talanmaldr.
Alminyum alaml yataklar sert, statik yk tama kapasiteleri, yorulma dayanmlar ve korozyon direnci
yksek, fiyatlar dk malzemelerdir. Dier malzemelere gre altrma, gmlme ve yapma zellikleri daha
az olduundan bu yataklar yalanmak kullanlmaldr. Birlikte alacak milinin iyi bir yzey kalitesi ve sertlii
en az 160 BUN olmaldr. Bu yataklar zellikle iten yanmal motorlarda krank mili yataklar olarak kullanlr.
izelge.8- Metal Yatak Malzemelerinin zellikleri (10, 11)
M alzeme
Kalayl Bronz
Kurunlu Bronz
Alminyum Bronz
Kurun Babit
Kalay Babit
Alminyum Kalay
Berilyum Bakr
l'mak
(M Pa)
35
28
138
35
35
28
690
T
1 a kB
(C)
150
150
150
150
150
120
315
( pV)
n a k B
(M Pa.m/s)
1750
1045
1750
10450
f
0,05
0,05
0,07
0.05
0,05
0.06
0,07
10'a
(1/C)
18
18
16
25
23
24
17
Sertlik
(B H N )
75
65
170
10
10
40
(40R
c
)
1O'K
(m3/N .m)
1,7
3,5
0,7
1,2
1,2
0,3
Gzenekli Metal Yatak malzemeleri
Gzenekli metaller metal tozlarna presleme ve sinteleme uygulanarak elde edilen geirgen metal mazeme-
lerdir. Bu malzemeler birbiri ile balants olan ve tm hacmin A10 ile %35 i arasnda deien oranda gzenek-
lerden (boluklardan) oluur. Ya, gzenekli metallere emdirilerek boluklarda depolanr ve yalan almas s-
rasnda yk ve scakln etkisi ile birbirine bal gzenekler arasndan klcallk etksi ile akarak yatak yzeyini
yalar. Bu nedenle bu yataklar kendinden yalamak yalak olarak da tanmlanr. Bu yatalar iindeki emdirilmi
ya ile uzun sre ya eklenmeden alabildiinden yalamann kolaylkla yaplamad yerlerde tercih edilirler.
Kendinden yalamal yataklarn zelliklerini gelitirmek iin %1-3.5 grafit eklenebilir. Ancak, grafit yatak mal-
zemesinin dayanmn azaltu'. Salnm hareketi ya da git-gcl hareketi yapan yzeyler iin ya miktar az, ancak
grafit oran yksek olan yataklar kullanlmaldr. Yksek hzda az yk altnda alan yataklarda ise maksimum
ya tutabilmek iin yksek gzenek oranl yataklar kullanlmaldr. izelge.9 da snr yalama koullarnda al-
an gzenekli metal yataklarn alabilecekleri st snr deerleri verilmitir.
8-41
YATAKLAR
izelge.!)- Gzenekli Metal Yataklarn zellikleri (10, 11)
Malzeme
Bronz
Kuru-Bronz
Bakr-Bronz
Demir
Bronz-Demir
Kurun-Demir
Sertleti rilcbilir
Bakr-Dcmir
AlUminyum
1
Statik
55
24
138
69
72
28
345
28
,!* (Ml'a)
Yorulma
14
5,5
28
21
17
7
55
14
v
m a k s
(m/s)
6.1
7.6
1,1
2,0
4,1
4,1
0,2
6,1
T
m u k s
(

C)
150
150
(
pV)
mak
.
v
(Ml'a.n/s)
1,75
2.1
1.2
1,05
1,2
1,75
2,6
1.8
f
0,10
0,12
Metal Olmayan Yatak Malzemeleri
Metal olmayan birok malzemenin yatak malzemesi iin gerekli zellikleri vardr. Grafit ve eitli plastik
malzemelerin dzgn metal yzeylerle ok dk srtnme katsays olduundan bu malzemeler kendiliinden
yalamak ya da kendi kendini yalayan malzemeler olarak da bilinil'. Srtnme katsaysnn kk olmas, yk-
sek scaklkta bozulmadan alabilme, zclere kar direnci ve fiyatlarnn dk olmas gibi nedenlerle ter-
cih edilirler. Naylon, Vl'VIl gibi plastiklerin ar yklerde ezilmeleri ve dk s iletim katsaylar nedeni ile an
snmalar en olumsuz zellikleridir. Ancak bu malzemeler, eitli katk ve dolgu maddeleri ile ya da metal yatak
zerine kaplama yaplarak orta-yksek hzlarda ve yklerde kullanlabilir.
izelge.10 da metal olmayan yatak malzemelerinin alabilecekleri en yksek basn, scaklk, (pV) faktr
ile srtnme ve sl genleme katsaylar vcrilrtir (2). Buradaki (pV)
m
aks ve srtnme katsays deerleri kuru
srtnme koullan iin verilmitir. Allagelmi yalayaular ya da alma ortamndaki svlar ile yalama yapl-
mas durumunda (pV),,,^ deerlerinden daha yksek ve srtnme katsaylarnda daha dk deerler elde edile-
bilir. rnein, gres ile yalanm grafit dolgulu metallerde 0.02 ve su ile alan dolgulu termoset plastiklerde
0,006 srtnme katsays deerleri elde edilebilir. Anma oran yk, kayma hz, scaklk, malzeme ve yzeylerin
przll ile deimektedir. Bu izelgede verilen (pV),
mks
deerleri 100 saatlik bir alma sresi iinde 25 \un
anma derinlii iin geerlidir. zel uygulamalarda daha fazla ya da daha az anma oran elde edilebilir. Bu du-
rumlarda reticiye danlmaldr.
Karbon-graji zellikle yksek scaklktaki kuru srtnme koullarnda kullanlr. Srekli kuru alma koul-
larnda V
nu
j;
S
1,25 m/s olmaldr. izelge. 10 da V,
m
us ve (pV)
maks
iin verilen ilk deerler srekli kuru alna ko-
ullarndaki, ikinci deerler ise ksa sreli periyotlarla alma iindir.
Naylon, asetal, teflon, feolikler. polielilen, poliyamid gibi ok eitli plastik bileikler yatak malzemesi ola-
rak kullanlabilir. Yalama ve anma zelliklerini gelitirmek amac ile M0S2, grafit tozu ve eitli reineler ile
kartrlarak kullanlrlar. Bu malzemeler ymaklr ve mekanik dayanmlar dktr. Mekanik dayanmlarm
artumak iin cam elyaf ve metal dolgu malzemeleri ile kuvvetlendirilerek ya da metal yatak zerine ince bir ta-
baka kaplanarak kullanlrlar. Koro/.yona kar direnli olmalarna karn birok eriyik, asit ve bazik svlardan et-
kilenirler.
Teflon (poliieirajloreiilen, l'TFE) en nemli zellii dier kat maddelerle ok az yapma (adhezyon) eilimi
olmas nedeniyle srtnme katsaysnn ok kk olmasdr. Saf teflon olarak mekanik dayanm, s iletim kat-
says dk ve sl genleme katsays yksek olan bir malzemedir. Bu nedenlerde dk hz ve yk uygulamala-
rnda kullanlabilir. Ancak bu zellikler teflonun gzenekli metal yap iinde ya da bir melal yap iinde dolgu
malzemesi olarak ya da metal bir yalak zarf zerine kaplama olarak kullanlmas ile gelitirilebilir. Bylelikle
mekanik dayanm ve sl zellikleri melal malzemenin ya da esas malzemenin zelliklerine, yzey zellikleri ise
teflonun zelliklerine sahip olur. Teflonun yzeye yapna zellii olmadndan ancak fenolik reine ile yzey-
lere yaptu'ilabilir.
Poliyamid plastikler iinde yksek scakla (400"C) dayanabilen ve kimyasal olarak aktif olmayan bir mad-
dedir. Mekanik dayanmn arttrmak iin grafit ve dier dolgu malzemeleri ile sinterleneek kullanlabilir.
Fenolik yataklar kompozit malzemelerdir. Pamuklu tekstil, asbest ya da dier dolgu maddeleri fenolik reine
ile tabakalar (katmanlar) halinde yaptrlarak elde edilir. Ar yklere dayanabilen gzenekli bir yaplar vardr.
8-42
\f- &
ili.'- '<
YATAKLAR
Is iletim katsaylarnn diis.uk olmas nedeniyle dk kayma hzlarnda kullanlabilir. Fenolik yataklarda genel-
likle su ile yalama ve soutma yaplr. Yatak su ile ierek ekil deitireceinden normal olarak kullanlan
yatak boluklarndan daha l'azla boluk kullanlmaldr.
ok yksek scaklklarn olduu nkleer reaktrlerde ve frnlarda sertlii, korozyona ve anmaya kar di-
renci yksek seramikler, sermetler (90 R
c
) ve alminyum oksit (AI2O3) ve bor-silisyum cam ok kk srtnme
momenti gerektiren saatilik ve cihaz imalatnda kullanlmaktadr.
izelge.10- Srtnneli Yatak Malzemelerinin zellikleri (2)
Malzeme
Karbon-grafit
Karbon-grafit metal dolgu ile
Grafit dolgulu demir
Grafit dolgulu bronz
Grafit-termoset reine
Dolgulu termoset plastikler
Termoplastikler
Dolgulu termoplastikler
Metal zarfl dolgulu
termoplastikler
Dolgulu PTFE
elik zerine dolgulu F11E
Metal zerine kaplanm
cam elyaf ile PIT E
P,,K,ks
(MPa)
1,4-3.0
3-5
70
30
2
35
10
10-14
140
7
140
420
nuks
(
U
C)
500
250
600
500
250
200
100
100
105
250
2S0
250
(pV)
n uk

(kPa.n/s)
110-180
145-220
280-350
"280-350
350
350
35
35-110
35
35
1750
1600
f
0,10-0,25
0,10-0,35
0,10-0,15
0,02
0,13-0.5
0,1-0,4
0.1-0,45
0,15-0.40
0,20-0,35
0,05-0,35
0.05-0,30
0.03-0,30
10*a
(1/C)
1,5-5,0
4,0-5,0
12-13
16-20
3,5-5,0
25-28
100
80-100
27
60-100
20
9. YUVARLANMA LLKMANLI YATAKLAR
Genel zellikler
Yuvarlanma elemanl yataklarn kaymal yataklara gre stnlkleri yle sralanabilir :
1- Kalkta ve duruta srtnme ok dktr. G zellik ok sk durup kalkan nakinalai' iin nemlidir.
2- Dil' ok yuvarlanma elemanl yatak radyal ve eksenel ykleri birlikte tayabilir.
3- Yatan genilik/ap oran ok daha kktr.
4- Yuvarlanma elemanlar ile bileziklerin temas alan ok kk olduundan gerekli ya miktar ok azdr
ve bu nedenle de yalanmas kolaylkla yaplabilir.
5- Mil yuvaya gre daha hassas olarak merkezlenebilir.
6- Yuvarlanma elemanl yalaklar geometrileri, yk kapasiteleri ve sembolleri ile slandard nakina elemanlar
olduundan kolaylkla deitirilebilir.
Zayf taraflar ise :
1- alma mrleri malzemenin yorulma zellii nedeni ile snrldr.
2- Yuvarlanma elemanlar ile bilezikler arasndaki temas blgeleri ok kk olduundan mildeki titreimle-
rin snmlendirilmesi ok azdr ve bu nedenle titreim kolaylkla gvdeye iletilir.
3- Milin alma konumundaki titreim ve grlt dzeyi kaymal yataklara gre daha fazladr.
4- Montajda mil ve gvdedeki geometrik halalara kar duyarldrlar.
5- Dairesel lek para yaplar ile iki paral kaymal yalaklara gre montajda zorluk kartabilir.
6- Eil apl kaymal yataklara gre daha pahaldr.
8-43
YATAKLAR
YatakGeometrisi ve T anmlar
Uygulamada eitli koullar iin birbirinden farkl yuvarlanma elemanh yataklar gelitirilimitir. Ancak, te-
melde bu yataklarn tm yuva iine yerletirilen d bilezik (gvde ya da yuva bilezii), mil zerine yerletirilen
i bilezik (ya da mil bilezii), bilezikleri birbirinden ayran yuvarlanma elemanlar ve bu elemanlarn birbirine
srtnmesini nleyen kafesten oluur. ekil.38 de tipik bir radyal yatan kesiti zerinde yata oluturan paralar
ve zellikleri gsterilmitir. Yuvarlanma elemanlar i ve d bilezik iindeki yuvarlanma yollarnda hareket
ederler. Yuvarlanma elemanlarnn yk altnda birbirlerine srtnmelerini nlemek amac ile yatak ekseni etrafn-
da yuvarlanma elemanlar ile birlikte dnen kafes iine yerletirilirler. Yk iletiminde kafesin hibir rol yoktur.
Kafesler genellikle elik ya da pirin satan presle ekil verilerek, masif elik ya da prin ya da plastikten ilene-
rek elde edilir. Kafesler i ya da d bilezie klavuzlu olarak yerletirilir. Yatak bileziklerinin keleri mil ve yu-
vaya tam olarak oturtulabilmesi iin yuvarlatlmtr. Mil ve yatak yuvasndaki yuvarlatma deeri bileziklerin
imalat katalogunda belirtilen ke yuvarlatma lsnden daha kk olmaldr. Yataklarn d lleri stan-
dartlatrlrrutr. t yaplan, yuvarlanma elemanlarnn boyutlar ve saylar, kafes tipi imalatya gre deiebilir.
Yatak T ipleri
Yuvarlanma elemanh yataklar uygulanan yk ynne gre temelde iki gruba ayrlabilir. Mil eksenine dik
yndeki (yanal) kuvvetleri tayan yataklar radyal yataklar ve mil ekseni ynndeki ykleri tayan yataklar da
eksenel yataklar olarak adlandrlrlar. geometrik tasarmlar nedeni ile radyal yataklar radyal yke ek olarak
eksenel yk, eksenel yataklar da eksenel yke ek olarak radyal yk tayabilirler. Radyal ve eksenel yataklar da
kendi aralarnda yuvarlanma elemannn ekline gre snflandrlabilirler. ekil.39 da yuvarlanma elemanh yatak
tiplerinin snflandrlmas ve kesit ekilleri verilmitir.
Radyal Yataklar
Sabit bilyal yataklar ok sk olarak kullanlan yataklardr. ve d bilezikteki yuvarlanma yollarnn yara-
p bilya yanapndan ok az byk olduundan nokta temas salanr. Srtnme katsaysnn dk olmas nedeni
ile yksek hzlarda g kayb az olur. Sabit bilyal yatak geometrisi ile dier yatak tiplerine gre daha hassas
yatak yapm mmkn olduundan dk titreimli ve grlt seviyeli yataklar yaplabilir. Tek taraf ya da iki ta-
raf temassz kapakl, temasl contal ve/veya d bilezii yatak yuvasna eksenel ol ark tesbit edebilmek iin seg-
man yuval ve segmanl olan tipleri de vardr.
r-D yzey
Segman yuvos """Ty^V
Soc kapak
Kafes
pOK yuvas pah
Bilya
D bilezik omuzu
- bilezik
yuvarlanma yolu
D bilezik
kee yuvas pah
Ke yuvorlotmas
Rodyol
~ yotoklor
- \2
/DI
Eftik J ""*""
1
'
sral
Drl nokto terriasl
Oynok bilyal
Tek
Silindir J
s
""
Konik J
rol
T ek
cr.
Oynak mokorol
.Sobit
{
bilyol
EJik
| B il/Ol - ( ' - - ; t oy nok)
bilyol
ekil.38- Yuvarlanma elemanh
yatan paralar
ekil J9- Yuvarlanma elemanh
yataklarn snflandrlmas
ift sra bilyal yataklarn genellikle bilya doldurma kanal vardr. Tek sra bilyah yataklara gre radyal yk
kapasiteleri daha fazladr, ancak eksenel yk kapasitesi bilya doldurma kanal nedeni ile snrldr.
8-44
I imi.
YATAKLAR
Omuzlu bilyal yataklar sabit bilyal yatak ile ayn i bilezie sahiptir. Tek suali sabit bilyah yataklardan
fark d bileziinin yuvarlanma yolunun bir tarafnn ak olmasdr. Bu nedenle yatak paralarna ayrlabilir .ve
ancak tek ynden gelen eksenel kuvvetleri karlayabilir. Genellikle bu yataklarn ikisi bir inil zerine yerletiri-
lir, t ve d bileziin ayr ayr taklmas montajda kolaylk salar.
Eik bilyal yataklarn i ve d bilezik yuvarlanma yollarnn birer yan birbirlerinin ters ynnde aktr.
Bylelikle bilya doldurma kanal olmadan ok sayda bilya yerletirilebilir ve yatak paralarna ayrlamaz. Yk
bilyalardan mil eksenine eik olarak iletilir ve bylelikle radyal ve bir yndeki eksenel ykleri birlikte tamaya
uygundur. 15, 30 ve 40 temas al eik bilyal yataklar vardr. Radyal ykn yatak zerinde oluturaca ek-
senel kuvveti ya da iki ynden de gelebilecek eksenel kuvvetleri karlayabilmek amacyla iki tane eik bilyal
yatak kullanlmaldr. Bu yataklar mil zerinde iki ayr konumda ve farkl lde olabilecei gibi ayn bir konum-
da eletirilmi ift olarak da yerletirilebilirler. Eik bilyal yataklar 0-dzeninde (srt-srta), X-dzeninde (yiiz-
yze) ya da landan dzeninde (ayn ynde) n ykleme ile yerletirilirler. Yksek devirlerde ve yklerde hassas
bir alma salamas nedeni ile takm tezgahlarnda geni bir uygulama alan bulmaktadr.
ift sral eik bilyal yataklar i yap bakmndan 0-dzeninde yerletirilmi bir ift tek sral eik bilyal ya-
taktr. Standard yapdakilerin bilya doldurma kanal yoktur ve temas as 32 dir. Tek sral bilyal yataklara gre
daha yksek radyal ykleri ve iki ynde eksenel ykleri karlayabilirler.
Drt nokta temasl yalaklar tek sra bilyal ve iki paral i bilezii olan yataklardr. Bilya saylan dier tek
sral yataklara gre daha ok olduundan yk kapasiteleri daha yksektir. bilezik paralarna n ykleme uy-
gulanarak bilyalar ile bilezikler arasnda eik kuvvet iletimi elde edilerek yerletirilir. Standard yataklarda temas
as 35 dir. Bu yataklar her iki ynde de eksenel yk tarlar.
Oynak bilyal yataklarn ift suali bilyalar kafes ile birlikle i bilezik zerindeki yuvarlanma yollarna yer-
letirilmitir. D bilezikteki yuvarlanma yolu i bkey kre eklinde olduundan yatak paralarna ayrlamaz
ancak 4 ye kadar eksen kaklklarndan kaynaklanan yerletirme hatalar ya da mil ve yuva esnemelerinden et-
kilenmez. delik yzeyi silindirik ve manon (kovan) ile yerletirilmek zere konik olanlar seri olarak retil-
mektedir.
Silindirik makaral yataklar i ve d bilezikleri birbirinden ayrlabilen radyal yalaklardr. Silindirik makaral
yataklarn makaralar tutan dudaklarn i bilezikte ve/veya d bilezikte olmasna gre N. NU, NJ NUP tipte olan-
lar vardr. ap boyuna gre ok kk silindirik makaral yataklar ineli yataklar olarak adlandrlr.
Konik makaral yataklarn i ve d bilezikleri birbirlerinden aynlabildiinden ayr ayr montaj yaplr ve ek-
senel yk bir ynde tarlar. Konik makaralar kafes ile birlikte i bilezik zerindeki iki kenarnda ynlendiriciler
bulunan yuvarlanma yolu zerine yerletirilmitir. Makaralar, i ve d bilezik yuvarlanma yollan tepeleri yatak
ekseni zerinde ayn noktada olan konik yzeylerin paralardr. Bu nedenle yuvarlanma elemanlar ile i ve d
bilezik arasnda tam bir yuvarlanma hareketi oluur. Konik makaral yataklarn yuva ve inil eksenleri hatasz ol-
maldr. alma scaklna bal olarak milde meydana gelen genlemeler yatan almas iin gerekli olan
yatak boluunu olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle yataklar arasndaki uzaklk kk tutulmal ya da tasarmda
gerekli nlemler alnmaldr. Konik makaral yataklar mil zerine bir ift olarak n ykleme ile yerletirilir ve
bylece birbirine ters ynde etki eden eksenel d kfivvelleri karlayabilirler.
Oynak makaral yataklarn if sral makaralar kafes ile birlikte i bilezik zerindeki yuvarlanma yollarna
yerletirilmitir. Yuvarlanma elemanlar f biimli makaralardan oluur. D bilezikteki yuvarlanma yolu i
bkey kre eklinde yatan ayrlmaz parasdr. Bu tip yataklar 0.5 ye kadar eksen hatalar ve mil esnemelerin-
den etkilenmezler, i delik yzeyi silindirik ve konik olanlar seri olarak retilmektedir. Byk eksenel ykleri de
karlayabildi oynak makaral yataklarn yalanmas iin d bilezik zerinde yalama delikleri ve kanal olan
tipleri de vardr.
Oynak bilyal ve oynak makaral yataklarn konik delikli olanlar konik mil zerine dorudan ya da silindirik
mil zerine ekme (ektirme) ya da akma (sktrma) manonu (kovan) ile yerletirilir.
Eksenel Yataklar
Tek ynl bilyal eksenel yalaklar bilyalar takm halinde iine yerletirildikleri kafes ile mil bilezii ve yuva
bilezii olmak zere ayrlabilen paradan oluur. Paralar birarada tutabilmek iin minimum bir eksenel kuv-
vet uygulanmaldr. Bu yataklar sadece tek ynde eksenel ykleri tarlar, radyal yk tayamazlar.
ift ynl bilyah eksenel yataklar ayrlabilen iki takm bilya kafesi ve bilezikten oluur. Ortadaki bilezik
8-45
YATAKLAR
mile, iki yandaki bilezikler ise yuvaya yerletirilir.. Bu yataklar iki ynden de gelebilecek eksenel ykleri kar-
larlar ve radyal yk tayamazlar. Yuva eksenine gre mil ekseninin eilmesini karlamak amacyla kresel yuva
bilezikli ve oturma bilezikli olan oynak sabit bilyal eksenel yataklar da yaplr.
Eik bilyal eksenel yataklar i yap olarak O-dzeniide yerletirilmi bir ift eik bilyal yataa benzer, iki
tane bilya takun ortak bir yuva bileziinin iki yanndan iki tane mil bilezii ile n yklemeli olarak yerletirilir.
Mil bilezikleri arasna n yklemeyi ayarlamak amacyla aralk burcu yerletirilmitir. Ivik bilyal yataklar 60
lik bir basn asna sahiptir. Sadece ift ynl eksenel kuvvetleri karlayabildi bu yataklar daraltlm tolerans-
ta hassas yataklardr. Bu nedenle genellikle takm tezgahlarnda fener millerinde radyal yk karlayacak konik
delildi ift sral silindir makaral yalak ile yanyana yerletirilmeye uygundur.
Silindirik makaral eksenel yataklar paralarna ayrlabilen bir takm silindir makaralar tutan kafes ile mil ve
yuva bileziklerinden oluur. Genellikle dk hzlarda darbeli ve au' ykler iin kullanlr.
Oynak makaral eksenel yataklarn makaralar f eklinde koniktir. Makara kafesi mil bileziinin ayrlmaz
parasdr. Yuva bileziinin yuvarlanma yolu kresel olduundan mil eksen kaklklar ve mil esnemelerinden
etkilenmez. Bunun sonucu olarak yalak byk yklerde ve yksek hzlarda kullanlabilir. Yataa uygulanan ekse-
nel yk belli bir minimum deerden daha az olmamaldr. Yksek hzlarda merkezka ve jiroskopik momentler
nedeniyle yuvarlanma elemanlar ile bilezikler masnda oluan kayma harekelini nlemek amacyla yalaa mini-
mum bir eksenel n ykleme uygulanmaldr. Birok eksenel yatan aksine radyal ve eksenel ykleri birlikte ta-
yabilirler. Ancak radyal kuvvet eksenel kuvvetin %55 inden kk olmaldr. Bu yalaklar sv ya ile yalanma-
ldr.
alma koullan bilinen bir uygulamada doru bir yatak seimi eitli yalak tiplerinin zelliklerinin bilinme-
si ile mmkndr. izelge. 11 de standart yatak tiplerinin yk tama deerleri, maksimum alma hz, mil ekse-
ni eilme as ve srtnme katsays karlatrmal olarak verilmitir. Bu izelgede yataklarn yk tama deer-
leri ve maksimum alma hz ayn delik apl sabit bilyal yalan radyal yk tama kapasitesi ve maksimum
alma hz baz alnarak greceli olarak verilmitir. Bu deerler yaklak deerler olup yatak tipinin -belirlenme-
sinde yol gsterici olarak kullanlabilir. Yalak tipi belirlendikten sonra yapmc katologlarndan o yatak ile ilgili
ayrntl teknik zellikler kullanlarak yatak seimi yaplmalda'.
10. YATAK SEMBOLLER VE TOLERANSLAR
Yuvarlanma elemanl yataklar salandan ve deitirilebilme zellikleri nedeniyle yalaklar iin karakteristik
semboller gelitirilmitir. Bu sembollerin temel ksm 3. 4 ya da 5 rakamdan ya da harflerin ve rakamlarn kar-
mndan oluur. ekil.40 da yalak temel sembol sisteminin oluumu gsterilmitir. Birinci karakter yatak tipini be-
lirten rakam ya da harf(ler)i, ikinci karakter yatak geniliini (ya da yksekliini) belirten rakam, nc karak-
ter ise d ap belirten rakam gsterir. Drdnc ve beinci (son iki) karakterler ise yatak delik apn belirtir.
Genilik (ya da ykseklik) ile d ap belirleyen semboller boyut serisi, tip ve boyut serisini belirleyen sem-
boller yatak serisi olarak adlandrlr. ekil.40 da parantez iinde gsterilen semboller baz yataklarda pratik ne-
denlerle kullanlmamakta ve bu nedenle temel semboldeki rakam says azalmaktadr. Delik ap sembol 04 ve
daha yksek olan saylarn 5 ile arpm mm olarak yalak delik apn belirtil'. 04 den kk semboller iin delik
aplar aada verilmitir.
8-46
YATAKLAR
Cizel54e.il- Yatak Tiplerinin zellikleri (12)
Yatak T ipleri
RADYAL
Sabit bilyal
Bilya doldurma kanall
ift sra bilyal
Bilya doldurma kanall
Omuzlu bilyal
Eik bilyal
Srt-srta
Yz-yze
Tandem
ift sral
(bilya doldurma kanall)
Drt nokta temasl
Oynak bilyal
Silindir makaral
ift sral
Konik makaral
Oynak makaral
EKSENEL
Sabit bilyal
Tek ynl
ift ynl
Eik bilyal
Oynak makaral
Greceli
K:
Radyal
1.0
1,2-1,
1.5
1,5
0,9-1,
1.0-1,
1,85
1,85
1,85
1,5
1,65
1,15
0,7
1.55
1.85
2,40
0
0
0,1
Sembol
00
01
02
03
04x5
Yk Tama
pasitesi
Kksenel
0,7
4 0.2
1.4
0.2
3 0,5-0,9
15 1,5-2,3
1,5
1.5
2,4
1,85
0,5-1,5
1,5
0,2
0

0.70
1.5
1.5
1.8-2.4
_
H z
Faktr
Mil Eim
As
1,0 Normal 8"
C3
C4
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0-1,3
3,0
3,0
3,0
0,8
0,7
3,0
1,0
1,15
1,0
0,5
0,3
0,3
0,35-0.50
Delik ap (mm)
10
12
15
17
20
12'
15'
3'
0'
+ 3'
5'
+ 2'
1'
r
r
r
r
2'
5
5'
0
2'
230'
0
0
+3
Srtnme
Katsays
0,0015
0,0020
0,0024
0,0024
0,0024
0,0024
0,0024
0,0022
0.0012
0,0011
0,0011
0,0018
0,0018
0,0013
0,0013
0,0018
Normal bir yatak yapsndan farkl veya deitirilmi, yapdaki yataklar belirtmek iin bu temel sembollere
ek olarak ek semboller kullanlr. n ek semboller paralarna ayrlabilen yuvarlanma elemal yalaklarn bir par-
asn belirtmek iin kullanlr. Son ek semboller ise yatan i geometrisi, d l ve ekli, kee, kapak, bilezik
vb. elemanlar, kafes tipleri, yatak ana lleri zerindeki tolerans snrlarn belirten tolerans snflarn, yalak ii
boluu, alma srasndaki grlt seviyesi ve scakl, yalama iin ekil deiikilikleri, yalama maddeleri
ve zel imalat ile ilgili bilgileri belirtmek iin kullanlr.
Yatak T oleranslar
Yuvarlanma elemal yataklarn i ve d bileziklerinin lleri eitli tolerans snflar ile standardlatnlm-
tr. Yatak toleranslar olarak delik ap. d ap ve genilik toleranslar, i bilezikle yuvaianma yolu ile yan yz
arasndaki, d bilezikte ise yuvarlanma yolu ile d y/.ey arasndaki yanal salglar; / bilezik ve d bilezik yu-
varlanma yollar ile mil eksenine dik referans bir dzlem arasndaki eksene! salglar milir. Normal toleransl,
PO, yataklarn tolerans snf belirtilme/.. Daraltlm toleransl (l'6, 1\5, P4 ve daha kk) yataklar ok hassas
mil klavuzlamalarda ve ok yksek dnme hzlarnda gereklidir. Takm tezgahlarnn i milleri gibi zel duyarl-
lk gerektiren uygulamalar iin zel duyarllk S', ileri duyarllk UF ya da yksek duyarllk, H tolerans snf-
larnda yataklar kullanmak gereklidir.
8-47
YA T A K L A R
B,
- "O o
1
T
>
:
1 .
- T3
RADY AL Y ATAKLAR EKSENEL Y ATAKLAR
Y ATAK T PLER
Q
L L U u -o
10) I 2 3 4 5 6 7 8 N 0 J
Geni li k veya yksekli k
D cap
8
9
0
1
2
3
4
Boyut Y alak b ykl
0 0 0 0 0
Y ot ak seri si
ekil. 40- Yuvarlanma elemanh yatak temel sembol sistemi
8-48
i II] H M. v\
YATAKLAR
Yataklarn delik ap toleranslar ve d ap toleranslar standardlatnlmtr. Ancak bu toleranslar ISO altr-
ma sistemlerinin tolerans alanlarndan farkldr. Yataklarn yerletirilmesinde mil ve yuva iin kullanlabilecek
tolerans alanlarnn yatak ve i d ap tolerans alanlarna gre konumlar ekil.41 de gsterilmitir.
Gemeler
Tatl sk Sk
ekil.41- Yatak delik ve d aptoleranslarna gre
mil ve yuvada kullanlabilecek tolerans blgeleri
Yatak B oluklar
Yatak boluu, yatan bir bileziinin dierine gre yatak zerinde yk yok iken hareket edebilecei aralktr
Eksenel yndeki hareket aral eksenel boluk, radyal yndeki hareket aral radyal boluk olarak adlandrlr.
Yatak yerletirmede sk geme nedeni ile i bileziin genlemesi, d bileziin de daralmas sonucunda al-
ma srasndaki radyal yatak boluu, genellikle yatak yerletirilmeden nceki boluktan daha azdr. alma ko-
ullarnda milin duyarl bir ekilde klavuzlanmas iin yatan i boluu sfra yaklamaldr. Yataklarda radyal
boluklar belirtmek iin Cl , C2, (normal), C3, C4 ve C5 (artan boluk ile) son ek semboller kullanlr.
8-49
YATAKLAR
11. YATAK BYKLNN BELRLENMES VE YATAK SEM
Yk Saylar
Yatak hesaplarnda yk kapasitesi ls olarak yatak tipine ve lsne bal olarak karakteristik byklk
olan yk saylan kullanlr.
S tatik Yk Says
Durun ya da ok dk devirlerde (n < 33 d/dak) dnen ya da yava salnm hareketi yapan yataklarda yataa
uygulanabilecek maksimum yk, yuvarlanma yolunda yuvarlanma elemanlarnn oluturulabilecekleri kalc ekil
deiiklikleri ile snrlanmaktadr.
Statik yk says bir yatan en fazla yklenen blgesindeki yuvarlanma eleman ile bileziklerdeki yuvarlan-
ma yollarnda toplam olarak yuvarlanma eleman apnn 0,0001 i orannda kalc bir ekil deiikliini oluturan
statik yk deeri olarak tanmlanr. Bu yk radyal yutaklarda radyal statik yk says, Co
a
, eksenel yataklarda ek-
senel statik yk says, Co, yutak tipi ve byklne bal olarak kataloglarda verilir. Yksek hzda dnen mille-
rin yataklarnda ksa sreli iddetli darbe yklerinde de bu yk saysnn gznne alnmas gereklidir.
D inamik Yk Says
Dinamik yk says yk altnda dnen yuvarlanma elcmanl yataklarn hesaplarnda kullanlr. Eer bir yatak
yk altnda dnyorsa, yatak bileziklerinde ve yuvarlanma elemanlurndaki lemus gerilmelerinin zamana gre de-
imesi ile yzey tabakasnda malzeme yorulmas meydana gelir ve alma mr yzeylerin pul halinde dkl-
mesi (soyulma) ile snrlanmaktadr. Bir yutum ideul (gerek) mr. yatan bileziklerinde ya da yuvarlanma
elemanlarnda malzeme yorulmasnn ilk belirtilerinin ortaya kmaya halamasna kadar geen srede yapt
toplam devir saysdr.
Deneylerde birbirinin ayn (tip, boyut, malzeme) olan yataklarn, tamamen ayn alma koullarnda (yk ve
ykleme ekli, yerletirme ekli, hz) farkl mrlere sahip olduu grlmekledir. Bu nedenle birbirinin tamamen
ayn olan bir yatak grubundaki yataklardan en az %90 inin eritii ya da at mr nominal mr olurak tanm-
lanr ve bu mr %90 gvenilirliin karldr. Yataklarda bu mr genellikle grubun ortalama mrne (%50
gvenilirlie) kar gelen mrn 1/5 dir.
Dinamik yk says bir yatan nominal mrnn 10
6
devir saysna eritii sredeki yk olarak tanmlanr.
Bu deer radyal yataklarda radyal dinamik yk. O, eksenel yataklarda eksenel dinamik yk, C
a
. olarak kataloglar-
da yatak tipi ve byklne bal olarak verilir. Bu deerler 120C ye (zel durumlarda 150C ye) kadar sabit
alma scaklklar iin geerlidir. Daha yksek seakhklardaki almada yalak malzeme yapsnn deimesi
nedeni ile dinamik yk says azalr. Bu durumlarda yalan alna scakl ek sembol olarak yatak sembolnde
gsterilir, bu scaklktaki dinamik ve stalik yk saylar
C,= f,.C ve (\
olarak hesaplanr. Burada fi scaklk katsays kataloglarda verilir.
(31)
Yatak Byklnn Belirlenmesi
Yk altnda duran ya da ok dk devirlerde (n<3d/dak) dnen ya da ok yava salnm hareketi yapan yu-
varlanma elemanl yataklarn bykl statik yk saysna gre belirlenir. Radyal ve eksenel bileeni olan statik
kuvvet ile yklenen bir yatak iin edeer stalik yk IV aadaki eitlik ile hesaplanr.
P
( )
=X
( )
F
r
+ Y
o
r
a
(32)
Burada F
r
: maksimum statik ykn radyal bileeni
F
a
: maksimum statik ykn eksenel bileeni
Xo : yatan stalik radyal yk katsays
Yi): yatan statik eksenel yk katsays
Xo ve Yo deerleri yatak tipine bal olarak kataloglarda verilir. I', deeri F
r
da kk karsa eksenel yk
dikkate alnmaz ve Po = F
r
olarak alnr.
letme koullarna gre ortaya kan maksimum edeer ykn yatan statik yk saysna oran statik yk
tama emniyeti, So. olarak tanmlanr.
J . ' ' ' '
S
o
= (radyal yataklar iin) ya da (eksenel yutaklar iin)
* 1 o
(33)
8-50
JL
YATAKLAR
Genci olarak Su iin aadaki minimum deerler alnr.
letme Koullar So
Titreimsiz statik yk varsa ve
alma grlts ok nemli deilse 0.5
Normal alma artlarnda ve alma grltsnde 1.0
iddslli darbeli yklerde " 1.5-2.0
zellikle sessiz alma isteniyorsa > 2.0
Radyal ve eksenel bileenleri olan bir kuvvet altnda dnmekte olan bir yatan alma mrnn hesaplana-
bilmesi iin edeer dinamik yk P, tanunlamr.
V = XF
r
+ YF
a
(34)
Burada F
r
: Radyal yk
F'
a
: Eksenel yk
X : Dinamik radyal yk katsays
Y : Dinamik eksenel yk katsays
X ve Y katsaylar kataloglarda eksenel-radyal yk oranna (F
a
/F
r
) bal olarak verilir. Bu yk orannn snr
deeri, e, yuvarlanma elemal yatan geometrisine ve i yapsna bal karakteristik bir deerdir.
Tek suali radyal yataklarda :
Yk oran F
a
/F
r
<e iin X = 1 ve Y =0 dr. Bu nedenle P = F
r
alnr.
Yk oran F
a
/F
t
> e iin X ve Y katsaylar kataloglarda verilir.
Sabit bilyal tek su'al yalaklarda yk oram snr deeri, e. eksenel yk-statik yk says oranna, F
a
/C
0
; bal
olarak verilir. Bu nedenle bu tip yatak seiminde aranlan artlar salad varsaylan bir yalak seilir ve byle-
likle F
a
/C
o
oran hesaplanarak e deeri ve X ve Y katsaylar bulunur. Aada verilen mr hesab yaplr ve bu
seilen yatak iin istenilenlerin salanamamas durumunda ilemler yeni bir yatak iin tekrarlanr.
Eksenel yuvarlanma elemal yalaklar radyal yk tayamadklar iin dinamik edeer yk eksenel yk ola-
rak alnr.
P = F
a
(35)
Eksenel oynak makaral yataklar ise radyal ve eksenel yk tayabiliriler. Genellikle F
r
<0.55 F
a
olmaldr. Bu
durumda edeer dinamik yk
l = F
:
+ 1/2F, (36)
olarak alnr.
alma mr Hesab
Normal alma artlarnda yuvarlanma elemal yataklar genellikle yalamann yetersizlii, kirlenme, kat
yabanc maddelerin yalaa girmesi, mil ve yuva eksenlerinin birbirini karlamamas (hatal yerletirme) gibi ne-
denlerle beklenenden nce hasara urarlar. Bu olumsuz koullarn olmad vasaylrsa bir yuvarlanma elemal
yatan performans, yuvarlanma eleman ve yuvarlanma yolu yzeylerindeki malzeme yorulmas ile snrlan-
maktadu'. Bu da temas blgelerindeki ok yksek Hertz temas gerilmelerinin deiken olmasndan kaynaklan-
maktadr. Bu nedenle yatak mr uygulanan yke ve dnme hzna baldr. Yalak hasarna malzeme yorulmas
neden olduundan yatak mr istatistiksel olarak bulunabilir. Birbirinin ayn olan ok saydaki bir yatak grubunu
belli bir yk ve dnme hznda kontroll deney artlarnda deneyerek alma mr belirlenir.
Yuvarlanma elemal yataklarda nominal yatak mr dinamik yk says ve edeer dinamik yatak yk ara-
sndaki eitlik ile verilir.
'7
8-51
YATAKLAR
Burada C: yatan dinamik yk says
P : edeer dinamik yatak yk
k : alma mr eitlii ss
bilyal yataklar iin k = 3
makaral yataklar iin k = 10/3
L : ideal artlarda nominal alma mr (milyon devir olarak).
Nominal alma mr yuvarlanma elamanl yatak eliinin iyi kalite, sertletirilmi olmas ve doru yerle-
tirme, iyi yalama, gvenilir szdrmazlk, alma scaklnn ok dk ya da ok yksek olmamas ve temiz
alma koullar gibi kusursuz iletme ortam iin geeerlidir. Bu koullardan sapmalar ideal koullarda bekle-
nen nominal alma mrn ksaltr ya da uzatr.
(38)
ISO dzeltilmi alma mr denklemi:
=a . a
2
3. I
1>/ \p/
Burada a!: gvenilirlik katsays
a
2
: malzeme katsays
a
3
: iletme koullar katsaysdr.
Genellikle yatak malzemesi ve iletme koullan arasndaki bamllk nedeni ile bu her iki katsayy kapsayan
ortak bir katsay a,
3
kullanlr. Bir rulmanl yatan yuvarlanma eleman yzeyleri ile yuvarlanma yolu arasnda
yeterli derecede yk tauna kabiliyeti olan bir ya tabakasnn oluabilmesi iin yatan alma scaklndaki
ya viskozitesinin belli bir deerin altna inmemesi gereir. Yeterli bir yalama iin gerekli en az ya kinematik
viskozitesi, v, elastohidrodinamik yalama teorisi kurallar ile belirlenmitir. Yuvarlanma elemanl yataklar iin
olmas gereken en az ya kinematik viskozitesi ortalama yatak apna, d
n
ve mil hzna, n (d/dak), bal olarak
ekil, 42 de verilmitir. ekil.43 de ISO snflandrma sistemine gre Viskozite ndeksi 95 olan ISO VG numaral
yalarn viskozitelerinin alma scaklna gre deiimi gsterilmitir. Bu ekil eksenlerinden, alma scakl-
ndaki gerekli en az ya viskozitesi ve yatak alma scakl girilerek kullanlmas gereken ya numaras bulu-
nabilir. alma scakl ve ya numaras biliniyor ise yine bu ekil yardunyla alma scaklndaki kinematik
viskozite, v, bulunur. ekil.44 de 333 katsaysnn viskozite oranna, x = v/x>, gre deiimi alma koullarna
bal olarak ayr blgede tanmlanmtr. Bu blgeler ve alma koullar yle sralanabilir :
Blge alma Koullar
B
C
Yatak yzeylerinin ve yan en yksek temizlikte ve yklemenin an olmad durumlarda y-
zeylerin ya filmi ile tamamen ayrld ideal iletme koullar
Uygulamada genellikle elde edilebilecek normal alma koullarnda
Kullanlan yan yeterli derecede temiz olmad ve elverisiz iletme koullar
Radyal ve eksenel oynak makaral yataklarla konik makaral yataklarda iletme scakl genellikle ayn al-
ma artlarnda ve ayn aptaki dier yataklara gre daha yksektir. Bu nedenle gerekli en az ya viskozitesi daha
yksektir.
alma scaklndaki ya viskozitesi, olmas gerekli en az ya viskozitesinden daha yksek seilerek yatak
mr artrlabilir. Bununla beraber yksek viskozite alma scaklnn atmasna da neden olduundan pratikte
yalamann bu ekilde gelitirilmesi pek mmkn deildir. Eer gres kullanlyorsa x> iin gresteki temel yan
alma scaklndaki viskozitesi alnr.
Genellikle viskozite oran X = v) A), 1,0 den kk ise EP katk maddeli yalarn kullanlmas tavsiye edilir.
Eer bu oran 0,4 den de kkse katk maddeli yalar kesinlikle kullanlmaldr. EP katk maddeli yalar viskozi-
te orannn 1,0 den yksek olduu durumlarda da yatak alma gvenilirliini artrmak iin kullanlabilir.
Korozyon ve yalanmaya kar katk maddeleri ile takviye edilmi yalar (sembol harf L); ar yklerde (C/P
< 10) anmay azaltc, alma mrn uzatc, yksek basn katk maddeleri bulunan (EP katkl, sembol harf
P) yalar; dk yklerde (C/P < 40) silikon yalar tavsiye edilir.
a, a->j p
k
ndt = 10
6
Jo
(39)
u
8-52
YA T A K L A R
ekil.42- Gerekli en az ya viskozitesi ekii.43- ISO yalarn viskozite-scaklk deiimi
Deiken Yk ve H zlarda
Yukarda verilen yatak hesab sabit radyal ve eksenel ykler iin geerlidir. Uygulamada birok durumda
yatak zerindeki radyal, eksenel kuvvetler ve dnme hz sabit deildir. ekil.45 de gsterildii ekilde en genel
durumda radyal, eksenel kuvvetler ve hz zaman ile deiiyor ise sonsuz kk bir zaman aral, dt, iin edeer
dinamik yk, P, (34) numaral eitlik yardmyla hesaplanr. Bu ykn alma suresince yatak zerine uygulan-
mas ile oluturaca kalc metal yorulma hasan (38) numaral eitliin aadaki ekilde yeniden yazlmas ile
gerekli yk says hesaplanr.
En Yksek Hu S nr
Yuvarlanma elemanl yataklarn gvenilir olarak alabilecekleri en yksek hz, nmaics (d/dak), yatak tipine,
boyutlarna, i boluuna, i tasarmna, kafes tipine, ykn byklne, ya cinsine, yalama ve soutma yn-
temine bal olarak yatak scakl ve merkezka kuvvetlerin etkisiyle snrlanmaktadr Kk yataklarda (d
m
ya
da YDH < 50 mm) 100000 saat alma mr iin yatak tipine bal olarak ortalama yatak bykl ile en yk-
sek hz arpm A sabiti ile verilir. ekil.46 da radyal, ekil.47 de ise eksenel yataklar iin A sabiti ve eriilebile-
cek en yksek hzn yatak byklne gre deiimi gsterilmitir (2). Farkl yatak byklkleri ve alm
mr iin
Radyal Yataklarda d
m
. rimaks = f. fj. A
E ksenel Yataklarda VH . n^ = f . f
2
. A
eitlikleri kullanlr. Burada fi, yatak boyut katsays ortalama yatak byklne gre ekil.48 de ve f2, yatak
mr katsays ise ortalama yatak byklne gre eitli alma mr deerleri iin ek.49 verilmitir.
100000 saat alma mr iin yatak tipi ve byklne bal olarak ya ve gres ile yalamada elde edilebilecek
hz deerleri yapmc kataloglarnda verilmitir. Gres ile yalamada eriilebilecek en yksek hz sv yalamaya
gre genellikle %20-30 daha azdr.
8-53
YATAKLAR
3
5
A
3
2
0. 5
0. 2
1

1

t

1

1

1
1 1 1 1
^ ^
B /
0,05 Ot 0,2 0.5
i
C
/
A
2
dt
eki l .44- a
;
kat saysnn vi skozi t e
oran na gre dei i mi
ekil.45- D eikenyklenme
eki l .4 6- Radyal yat akl ar n eri eb i l ecei
en yksek h z (2)
8-54
ekil.47- E ksenel yataklarn eriebilecei
en yksek hz (2)
r
YATAKLAR
SlOOOOOsoot
,
100
I
50
200 300
I I
100 150
500 d
m
(mm)
250 /DH(mn)
500 d
m
Imm)
250 v/DHImm)
ekil. 48- Yatakbyklkkatsays (2) ekil.49- almamr katsays (2)
Yatak Tipinin Seimini Etkileyen Etmenler
Yatak tipinin seiminde her uygulama iin geerli olabilecek kurallar verilemez. Ancak, yatak tipi seiminde
gznne alnmas gereken birok faktr yadunyla yataklarn birbiiyle karlatrlmas yaplarak en uygun tip
belirlenebilir. Bu faktrler yle sralanabilir :
Yer durumu : Genellikle yatak delik ap inil taann ile belirlenir. Yatak d ap ve genilii yatan
yerletirilebilecei gvde iinde ayrlabilecek yer ile snrlanabilir. Genellikle ineli, silidirik makaral sabit
bilyal ve oynak makaral yataklar radyal yerin az olduu, sabit bilyal ve silindirik makaral yataklar dar
yataklarn gerekli olduu yerde kullanlr.
Yk : Yatak bykln belirleyen en nemli faktrdr. Genellikle makaral yataklar ayn boyutlardaki bil-
yal yataklardan daha fazla yk tarlar. Silidirik makaral yataklar dndaki dier radyal yataklar ve sabit bilya-
l (tek ynl veya ift ynl) eksenel yataklar dnda dier eksenel yataklar radyal ve eksenel ykleri birlikte ta-
yabilirler. Genellikle radyal bileeni eksenel bileenine gre daha byk olan yklemeler iin radyal yatak-lar,
tersine durumlar iin eksenel yataklar kullanlmaldr.
Eik konumlar: Mil ekseninin yk altnda yuva eksenine gre eilmesi ya da yapm ve montaj srasnda gv-
dede birbirinden uzak yatak yuvalarnn eksenlerinin kak olmas gibi durumlarda eik konumlar oluabilir. Ya-
taklarda izin verilebilen en yksek mil eim alan yatak tipine, i boluuna ve almada istenilen gvenilirlie
baldr. Eim asnn byklne bal ol ark yatak i bileziinin d bilezie gre asal hareketine olanak
salayan kresel yzeyli (oynak) yataklar kullanlmaldr.
En yksek alma hz : Yataklarda en yksek alma hz alma scakl ile snrlanmaktadr. Genellikle,
radyal yklerde sabit bilyal ya da silidirik makaral, bileik yklerde ise eik bilyal yataklar srtnme katsay-
larnn dk olmas nedeni ile yksek hzlara eriilebilir.
alma duyarll : Yksek alma duyarll istenilen millerde inil ve yuva rijit olarak yaplmal ve ayn
hassasiyetle izlenmelidir. Yksek alma duyarll genellikle sabit bilyal, eik bilyal. iki sral silindirik ma-
karal yalaklar ile eik bilyal ekseuel yalaklar ile elde edilir.
Rijitlik (esnemezlik) : Yk altnda makaral yataklarn ayn apl bilyal yataklara gre elastik ekil deitir-
meleri daha kk olduundan daha rijittir.
12. YATAK YEKLE.TKME YNTEMLER
Gemeler alma koullarna uygun sklkta seilmelidir. Yatak tipine, yatak byklne, yk oranna (C/
P) gre tavsiye edilen mil ve yuva tolenanslan yapmc kataloglarnda verilmitir. Genelde yk ve darbeler ne
kadar byk olursa gemelerin de o kadar sk olmas gerekir. Byk yataklar iin (d>2()0mm) genellikle sk
gemelerde daha sk, boluklu gemelerde ise daha boluklu gemeler seilmelidir. Ancak, uygulanan skln
bileziklerde dengesiz bir ekil bozukluu oluturmamas gerekir. Normal alma duyarll aranan koullarda
milde 6, yuvada ise 7 altrma kalitesi yeterlidir. Sessiz alma ve mil dnme duyarllnn yksek olmas iste-
8-55
YATAKLAR
nilen uygulamalarda daha iyi kaliteler seilmelidir. Yataklarn germe veya akma kovan ile (manonu) taklmas
durumunda mil tolerans b.7 ya da h8, sktrma kovan ile taklmas durumunda da h9 ya da hlO uygundur.
Genellikle dnmekte olan bir mili desteklemek, radyal ve eksenel olarak tesbit etmek iin iki noktadan yatak-
lanr. Normal olarak bu yataklardan birinin mili eksenel olarak tesbit etmesi gerekir. Bu nedenle bu yataa sabit
yatak denir ve radyal ve eksenel yk birlikte tar. Dier yatan, ise, milin ve/ya da yuvann scaklk art ile
uzamasna, ve/ya da elastik esnemesine (ekil deiikliine) kar i ya da d bileziinin eksenel ynde kayabile-
cek ekilde yerletirilmi olmas gerekir. Bu nedenle b yataa serbest yatak denir ve sadece radyal yk tar.
Sabit yataklama iin, yatan i ve d bileziklerinin mil ve yuva zerinde her iki yandan da desteklenmesi ge-
reklidir. Sabit yatak, bir ift eik bilyal ya da konik makaral yatan i ya da d bileziklerinin birbirlerini sabit-
lemesi ile de salanabilir.
Silindirik makaral yataklarn N ve NU tiplerinin her iki bilezikleri de sk geme yerletirilir. Bu yataklarn
i dzenleri eksenel kaymaya uygundur. Dier yataklar iin eksenel serbestlik (kayma) mil ya da yuva yzeyinde
boluklu (kaygan) geme ile salanr.
Yatak bileziklerinin tesbitlenmesinde sk geme yeterli olmayabilir. Bu durumlarda bileziin bir yan mil ya
da yuva zerindeki faturaya (omuza) dayandrlr. Dier yanndan ise ekil.SO de gsterildii ekilde eksenel
ynde tesbitleme elemanlar kullanlr. Bunlar mil ya da yuva iine yerletirilmi emniyet segmanlar ya da d bi-
lezii segmanl yatak; mil ucuna ya da yuva yan yzne vida(lar) ile taklabilen kapak (ya da plaka); gevemeyi
nleyici emniyet sac ile birlikte mil somunlar ya da koni delikli yataklar iin somunlu ve emniyet sal germe
(ektirme) kovanlar (manonlar) ya da akma (sktrma) kovanlar olabilir.
/ / / / / / / / .
t-
a. Emniyet segman ile
b. Kapak ya da plaka le
' / / / / / / / , ' / / / / / / / / . ' / / / / / / / ,
c. Somun ya da Kovan ile
ekil.50- Yatak bileziklerini sabitleme ekilleri
8-56
YA T A K L A R
K onik makaral ve eik bilyal yataklar ift olarak kullanlr. B u yataklarn birbirine gre yerletirilme ekli
mil-yatakdzeninindirengenliini belirler. ekil.51 dekonikmakaral yataklar iingsterilenfarkl yatakyerle-
tirmedzenleri, eikbilyal yataklar iinde geerlidir. Yataklar aras gerek u zak lk (geometri k u zak lk ) L g, ve
yuvarlanmaelemanlarnnyklenme izgilerininmil eksenininkestii ykleme noktalan arasndaki uzaklk etk i n
u zak lk L e, olaraktanmlanr. B u tipyataklar iinyklemenoktas ileyatakyanyzarasndaki uzaklk, a, kata-
loglarda verilir.
ekil.51.adaki O-dzeninde etkinuzaklkgeometrikuzaklktan dahabykolduundan yatalar dndan yk-
leme durumunda mil esnemesi daha azolaca iinmil direngenlii daha yksektir. ekil.51 bdeki X-dzeninde
ise etkin uzaklk geometrik uzaklktan daha kk olduundan yataklar arasndan ykleme durumunda mil esne-
mesi dahaazolaca iindirengenlii dahayksektir.
a. O-D zeni (srt-srtayerletirme) b. X-D zeni (yz-yze yerletirme)
ekU.51- K onik(yadaeikbilyal) yatakyerletirmeekilleri
K A YN A K A
(1) S ZE RI , A Z., T ribology, M cGraw-H ill, 1979.
(2) N E A L E , M . J. (E ditr), T ribology H andbook. B utterworths, 1973.
(3) General Guide tothe Choice of Journal B earing T ype. E ngineering S cience D ataI temN o: 65007,
N ov. 1965,1. M ech. E .
(4) General Guide tothe Choice of Journal B earing T ype. E ngineering S cience D ataI temN o: 67033,
N ov. 1967,1. M ech. E .
(5) S H tGL E Y, J.E ., M echanical E ngineeringD esign, M cGraw-H ill, 1986.
(6) FUL L E R, D .D ., T heoryandPracticeof L ubricationfor E ngineers, JohnWileyandS ons, 1984.
(7) H A L L I N G, J., Principlesof T ribology, T heM acmillanPress, 1975.
(8) O'CON N E R, J.J., B oyd J., (E ditors), S tandard H andbook of L ubrication E ngineering, M cCraw-
H ill, 1968.
(9) D ryRubbingB earings, E ngineering S cience D ataI temN o: 68018,1. M ech. E .
(10) PE T E RS ON , M .B ., Winer, W.O., (E ditors), Wear Control H andbook, A S M E , 1980.
(11) M echanical D rives ReferenceI ssue, M achineD esign, Penton/I PC, Cleveland, June 18, 1981.
(12) H A M ROCK , B .J., A N D E RS ON , W.J., RollingE lement B earings, N A S A RP-1105, June 1983.
8-57
YATAKLAR
L G L T S E S T A N D A RT L A RI
T S 371
T S 510; 513; 527; 941-42;
966; 3572-73
T S 5102; 5126
TS 3574; 3711; 5639-42
582*4-25
T S 5796
Bilyal ve Makaral Yataklarn Statik Yk
Deerlerinin Tayin Metotlar Temmuz 1982
Bilyal ve Makaral Yataklar (Ana lleri,
yardmc paralar; boyutlar ve toleranslar) 1967-1981
Kaynakl Yataklar (Boyutlar, toleranslar ve
Muayene yntemleri) Mart 1987
Rulmanl Yataklar (Snr boyutlar, serileri,
toleranslar, ller) 1981 -1988
Kaymal Yataklar-SUrtUnme ve Anma ile l-
gili Terimler ve Tarifler Nisan 1988
8-58
M
M A M A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TM M OB M AK NA M HENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
BOLUM 9
I S I T M A - H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
H azrlayan
Kevork LNGROLU, Mak. Yk. Mhendisi
Sayfa
1. Istma 02
2. Levha (Panel) Istma 15
3. Is Pompalan 27
4. Havalandrma 46
5. Hava artlandrma 52
KAYNAKA 69
9-01
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
1. I S I T M A
T arihe
Eskilerde insanlar, ilk olarak darda, akta ate yakarak snmlardr. Istmann yap iinde uygulanmas,
kulbelerde atda braklan delik altnda, kulbenin ortasnda ak ate yaklarak gerekletirilebilmitir.
Avrupallar, ak ate ile snmay, mine ad verilen bir mahalde, duman ekip gtren bir baca altnda uy-
gulayarak yanmay daha iyi bir hale getirmilerdir.
Eskilerde, bugnk ini sobalara benzeyen bir tr sobay snma ya da stma arac olarak inliler kullanm-
tr.
Ruslar da bu sisteme benzer Pe denilen bir tula soba ina ederek birka odann kesitii noktaya koymak
suretiyle bu odalan stmaktadrlar. Bu sobaya ait scak gazlar duvarlar arasndaki kanallardan dolatnlmaktadr.
tik merkezi stma, iki bin yl nce eski Romallar taralndan kulanlmtr. Roma hamamlarnda uygulanan
bu sistemlerde ocaktan kan scak gazlar, deme ve duvarlardaki kanallardan dolatrlmak suretiyle stma
salanrd.
I stma T esisatndan B eklenen zellikler
Istlan bir ortamda hissedilen scaklk derecesi (hava ve duvar ortalama scaklk derecesi) 1 C lik dei- |jj , ' t
simle (20 C den 22 "C ye) mmkn olduu kadar ayn kararda olmaldr. fjjjj; j
Istma, ayarlanabilir olmal ve belirli snrlar iinde deitirilebilme olanana sahip olmaldr. Ayarlama ii,
ortamda istenilen scaklk derecesini en ksa zamanda salayacak ekilde olmaldr.
Ortamdaki hava, stma nedeniyle bozulmamal, yani zararl gaz, toz ve buhar meydana gelmemeli; ayn za-
manda tesisattan rahatsz edici grlt domamal.
Istclar mmkn mertebe dz yzeyli, temizlenebilir durumda olmal ve ortam, zararl akmlar domayacak
ekilde d hava infiltrasyonuna elverili olmaldr.
Istma tesisi, iletme ve bakm masraflar ekonomik olmaldr.
Istma ilemi, evreyi kirletmeyecek ekilde uygulanmaldr.
I stma T esislerinin S nflandrlmas
Enerjilendirme cilaznn bulunduu yere gre :
a) Lokal stma
b) Merkezi stma
c) Blgesel stma olarak adlandrlrlar.
Kullanlan yakt cinsine gre :
a) Kmrl stma
b) Gazl stma
c) Sv yaktl stma
d) Elektrikli stma olarak adlandrlrlar.
Istc akkan cinsine gre :
a) Scak sulu stma
b) Kaynar (kzgn) sulu stma
c) Buharl stma
d) Hava ile stma olarak adlandrlrlar.
Is verine ekillerine gre :
a) Konveksiyon ile stma
b) Inm (radyasyon) ile stma
c) Ya da bunlarn birkann kombine edilmesiyle meydana gelen stma olarak adlandrlrlar.
9-02
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L JM D tRM E
I stma S istemleri
Yerel Istma : I s,stlmas istenen hacmin iinde retilir. B u nedenle stlacak her yenir ayr bir s reticisi
bulunmas gerekir. H er trl yakt kulanmakmnkndr. L okal stc olan sobalar, elektrikli ve gazl stclar
ile mine bu gurubun iindedir.
Merkezi stma sistemi: Birok hacmin stlmas iin gerekli s miktar, sadece bir yerde (kazan laie.si veya
stma merkezinde ) retiliyor ve bu hacimlere, s tayc bir akkan araclyla s datlyor ise , b urkezi
stma sz konusu demektir. Merkezi stma sis>--m'
s tayc akkann cinsine gre eitli isimler ai<
Scak sulu stma sistemi : Scak su ile stma.'-
s tayc akkan olarak, scakl 90 "C den fazia
olmayan scak su kullanlr. Su, bu scaklk derece-
sinde kaynayp buharlamayaca iin tesisat, en
yksek noktasnda atmosfere alabilir. Bu yzden
byle sistemlere ak sistem de denebilir.
ekil. 1 de atmosfere ak scak sulu bir stma te-
sisatnn emas grlmektedir, a) En basit tesis,
scak suyun tesisatta, zel bir sirklatr (devrettirici)
kullanlmadan, gidite scak olan suyun stclar ze-
rinden getikten sonra ssn bir miktar brakarak so-
uyan suyun zgl arlklar arasndaki fark ile do-
lam yaptrlmas suretiyle altrlan, doal
dolaml tesisattr. Doal dolam kuvveti:
H = (g
2
- gj) N / m
2
ya da 10"
1
mm SS dr.
Burada;
H = metre cinsinden, hesaplanacak radyatr
devresi, radyatr orta noktas ile kazan
orta noktas arasndaki l.
g = N / m
3
cinsinden, suyun kazan k scak-
lndaki zgl arl.
eki l . 1-Doal Dolaml Istma Sistemi
A= Genleme Tank
E= Hava lk
SV= Gidi Emniyet Borusu
SR= Dn Emniyet Borusu
= Tama
g
2
= N / m
3
cinsinden, suyun kazana dn scakl-
ndaki zgl arldr.
rnek : k suyu scakl 90 C ve dn suyu s-
cakl 70 C olan bir stma tesisatnda dolam kuvveti
H (m) a bal olarak p = H (9778 - 9665) = 113 x 10
1
H=l l , 3HmmSS.
Bu durum ekil. 2 de ematik olarak gsterilmitir.
Kazan seviyesinde stc bulunduu takdirde boru
soumalarn da hesaplayarak dolam kuvvetine ek yap-
makta yarar vardr. Bu durum zellikle dolam iin
pompa kullanlmayan kat kaloriferlerinde nemlidir. Bu
gibi tesisatlarda borular sya kar yaltmamak dolam
kuvvetini artrc etkendir.
Bu hesap tarz, az yaygn olan stma tesisatlarnda
ekonomiktir.
ok yaygn stma tesisatlarnda dolam iin pompa-
lar kullanlr. Bu tesislerde pompa basnc (dolam kuv-
Genleme Tank
_ Istc
H
Kazan
90"
7 0 *
ek i l . 2 - Doa l Dolam Prensip
emas
9-03
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
veti) nin ykseklii dolaysyla kk kesitli boru kullanmak mmkn olacandan, boru ebekesi maliyeti ucuz
olur. Tulumbah tesisatta pompa nedeniyle stma zamannn (ilk harekette) ksa olmas, kk tesisatlarn da
pompal sistemde yaplmasna neden olmaktadr. Scak sulu stma tesisatlar pompal ve pompasz olmak zere
ikiye ayrld gibi alttan datmal ve stten datmal sistemler olarak da snflanabilir.
1) Alttan stmal sistem (ekil. 3):
Bu sistemde genelde kazan dairesi
bodrum katta bulunur. Kazandan
kan, yapya doru ykselerek giden
ana datm borularndan (gidi ve
dn ana borular) kolon balantlar
yaplarak katlara s sevkyat yaplr.
Bu kolonlara katlarda stclar ba-
lanmak suretiyle bacmlar stlr. Ya-
pya doru ykselerek kan gidi ko-
lonlarnn u ksmlar st katta
bulunduundan bu ksmlar, zel bir
hava tahliye boru ebekesi ile donatp,
sistemi, genleme kabna ulatrmak
gerekir.
eki l . 3 _ Al t t a n Datmal. Di yaf raml
Kapal Genleme Tankl ,
Ponpal, Istma Tesi sat
E: Havalk , S: Emniyet Vent i l i
A: Kapal Oenie?me Tank
Kapal genlemeli tankl sistem-
lerde hava tahliye ebekesinin sonunu
kapal bir havalk kab ile sonulan-
drmak mmkndr. Bazan bu hava-
lk ebekesi at iinde kurulur. Eer
buralarda donma tehlike var ise ya
da at souk at (teras at) ise, ha-
valk borulan ou zaman stlan son
katn tavannna yerletirilmelidir.
Fakat bu halde de, hava toplama boru-
sunda ini dirsei ngrlmesi gibi
bir nlem alnmaldr. Aksi halde ha-
valk borulan su ile dolar ve tesisin eitli ksmlar arasnda istenmeyen bir sirklasyon olay doabilir. Byle bir
nlem alndnda, ortaya kan hava torbacklar sayesinde her trl sirklasyon tehlikesi engellenmi olur.
stten datmal sistem (ekil. 4) : Eer kazan-
dan kan scak su. bir ana k kolonu ile dorudan
doruya tesisin yksek bir blgesine ynlendirilir ve
sonra en yksekteki stclardan daha yukanya yer-
letirilmi yatay bir ana datm borusu araclyla
gidi kolonlarna datma tabi tutulursa, bir stten
datm sistemi sz konusu ediliyor demektir.
Sistemin doldurulmas srasnda, tm tesis iinde
nceden var olan hava ktlesi ile su iinde eriyik du-
rumda bulunup da. tesis altrldktan sonra suyun
snmas sonucu aa kan hava ktlesi, bu durum-
da, eer stma sistemi ak genleme tankl bir sistem
ise doal bir ekilde sistemi terkeder; eer sistem ka-
pal genlemeli (diyaframl) tankl bir sistem ise, en
yksek noktaya ya da noktalara konan hava kaplar
veya otomatik hava tahliye aletleri ile sistemdeki
hava ktlesi dan atlr. Bu sonuca varabilmek iin
tm boru donanmna, kazandan ak genleme kab-
na ya da havalk tp ya da aletlerine doru ykselen
bir eim verilmelidir.
stste, kolonlar boyunca dizilen stclardan
kan soumu su ktlesi, aaya doru inen bir
dn kolonunda toplanr. Ve bu kolonlar, en alt st-
c allnda toplanarak kazana vardrlr.
9-04
e k i l . I *_s t t e n Da t mal , Di yaf raml
Kapal Genleme Tank.
Ponpat, Istma Tesi sat
E: Haval * , S: Emniyet Vent i l i
A: . Kapal Genleme Tank
i inim;
ISITMA-IIAVALAND1KMA VE KLMLENDRME
ki sistemin yarar ve zararlar : stten dalml sistemlerde, etkin basn daha gl (pompas/, sistemlerde-
ki gibi), bu sistemlerin rejim haline geirilmesi, alttan dalml sistemlere oranla daha abuk bir ekilde salanr.
Buna karlk, bu sistemler. s kayplarnn daha yksek olmas gibi bir saknca dourur. Bu sistemlerde tavan
aras daha scak, bodrum katlar daha serin olabilir.
Alttan dalml sistemlerde ise datm ebekesi daha az pahalya malolur. Fazla olarak, gerek duyulduunda
sistemi blmek ya da geici bir alna olana salamak iin, st katlardan balamak kaydyla, tesisin tamam
faaliyetten alkonmaks/.m. ksmi boaltma yaplmak islenilen katlar devreden karllabilir.
Genelde tesis giderinin mmkn lde az olmas istenen durumlarda altlan datmal sistemi uygulamak;
doal sirklasyon etkisiyle alan tesislerde, sirklasyon glnden korkulan ya da bodrum blgelerinin
kesin olarak serin tutulmas gerektii ya da bodrum katnda iki ana borunun birden geirilmesinin olanaksz g-
rnd durumlarda ise stlen dalml sistemi uygulamak doru olur.
B uharl I stma Sistemleri
B u sistmede stma genellikle alak basnl buhar ile yaplr. Alak basnl buhar en fazla 0.5 bar basn ola-
rak snrlanmtr. 0,5 bar m stndeki buhar basnlar, yksek basnl buhar snrna girer. Yksek basnl
buhar reten kazanlar, baz artlarda (TS 2736) yerleim yerlerinin altna lesis edilemezler.
Bu sistemlerde de alttan datml ve stten dalml dzenler bulunmaktadr.
Buharl stma sistemleri en eski sistemlerdir. imdilerde konut, bro gibi stclara dayal tesislerde pek kul-
lanlmamaktadr. Istmada ayarlamas zor bir dzeni vardr.
Istcdaki scaklk derecelerinin yksek olmas, iyi hesaplanmam buharl stma sistemlerinde, havann tah-
liye edilememesi, youma suyu devrelerine buhar kaarak grlt meydana gelmesi ve youan suyun iyi drene
(aktlma) edilememesi nedeniyle meydana gelen skntlar dolaysyla bu sistem dorudan stmada kullanlma-
maktadr.
Daha ziyade endstrici maksatlar ile
atlye ve fabrikalarn stlmasnda kulla-
nlmaktadr. Mahallerin stlmas iinde
kullanlan buharl sistemlerde ekil. 5 te
grld gibi stclardaki youma
suyu, genellikle serbest havaya alan
borular yardm ile tahliye edilir. Atmos-
fer ile olan iliki (atmosfere ak olma
durumu) youma suyu toplama ana bo-
rusu araclyla salanr.
Istclara girite buhar musluunun
ilk ayar dikkatle yaplrsa, youma
suyu borularna buhar kamasndan ileri
gelen s kayplarnn nlenmesi olana
salanm olur.
ekil. 6 da ift horulu. alak basnl,
slten dalml youma suyu borular
slak dnl buharl stma tesisat siste-
mi grlmekledir.
e k i l . 5 . ift Borulu Alak Basnd,
Al t t an Datml Y ouma Suyu Borular
Buharl Istma Tesi sat :
: Basn Y kseklii , C: Havalandrma
K: Kazan , K,: Y ouma Suyu
S: Emniyet Sifonu , W: Su Tahliye Az
Burada buhar kolonlarnn, kolonun mmkn mertebe kuru kalmas iin, ana datm borusundan nasl alna-
can aka grmek mmkndr.
Merkezi sistemde
aadaki gibidir.
buhar ile stma sisteminin yatay dorultuda yaygnlna gre minimum alma basnc
Sistemin yatay dorultudaki yaygnl
alma basnc (bar)
30 m
0.05
50 m
0,07
200 m
0.10
9- 05
ISITMA-IIAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
sTj
K
E
M i
Sakil . ( - Ci f t Borulu, Alak Basnl
st t en Dsttml, Y ousma Suyu
Borular Islak Dnl Buharl
Istma Tesi sat :
D: Basn Y kseklii , E: Havalandrma
S: Emniyet Sifonu. K: Kazan
K,: Y ousma Suyu
ayet buhar kazanlar, stma iinden
baka sanayi veya ticari ihtiyalar iin
buhar retimi (mutfak, amarhane, st
iletmeleri, strelizasyon, vb.) devi ile de
ykml tutulacaklarsa, bu durumda a-
lma basnc olarak 0,4 + 0,5 bar deer-
lir seilir. Bu takdirde yousma hattna
buhar kamasn nleyen cihazlar kon-
maldr.
Vakum buharl stma sistemi
(ekil. 7) : Vakum buharl stma sistem-
leri, datm ebekesinin btn veya
yalnz bir ksm iindeki basn deeri-
nin atmosfer basncndan dk olduu
stma sistemleridir. lk harekat srasnda
ebekede mevcut olan ve sonradan sz-
drma hatalar nedeniyle devreye girmi
bulunan hava ktlesi, yousma suyu dev-
resi zerine monte edilmi bir vakum
pompas araclyla sistemden dar at-
lr.
Bu sistemde de boru dzeni, alak basnl buharl stma sisteminde olduu gibidir. Vakum pompas baz
hallerde besleme pompas devini de grr. Vakum pompas, basn fark ile kumanda edilir. Bu sistemin en
byk stnl, kondens suyunun ok sratle kazana dnmesi ve tpk scak sulu sistemler gibi bir merkezden
ayarlanabilir olmasdr. Bu sistemde vakum hali 0,25 bar in altna dmemelidir.
Kzgn Sulu Istma
Bu sistemde 110 "C den 195 C ye kadar scaklkta kzgn su kullanlr. Suyun buharlamasn nlemek ve su
scakln 100 C un stne katabiLnek iin tesisatta eitli yntemler ile devaml bir kar basn meydana
getirilir. Bu nedenle tesisatn ak hava ile ilikisi yoktur ve bundan dolay bu sisteme "kapal sistem" denir.
Basnlandrma
Basnlandu-ma, kazan dairesi ile kullanma blgeleri-
nin (yk blgesinin) bulunduu yerin ykseklik farklala-
nna sk skya baldr.
Yk alan, kazandan
a) Daha yksekte olabilir
b) Daha aada olabilir
c) Kazan seviyesinde olabilir.
Sistemin basnc, seilen scaklk derecesinin doyma
basncna, ykn kazana nazaran ykseklik seviyesine
ve kabul edilen buharlamaya kar emniyet (anti-fhash)
basncna ve kontrol sistemlerindeki basn farkna gre
seilir.
Genelde trl basnlandrma yaplabilir:
a) Pompa ile basnlandrma (tesislerde)
b) Asil (inert) gaz ile basnlandrma (Orta byk-
lkteki tesislerde)
c) Buhar ile basnlandrma (Byk ve yaygn tesis-
lerde).
Byk ve yaygn tesislerde maks. tasarm scakl 205 "C - 220 "C nerilir.
9-06
Istc
as
Kazan
Kondehs Hat t
Vakum l?onpas
ekil - 7 _ Vakum Buharl Istma Sistemi:
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Kzgn su sistemi genellikle sanayi tesislerinde kullanlr ve bu alanda buharl sistemler ile rekabet halindedir.
Konut olarak kullanlan yerlerde, eitli nedenler ile stc scaklk derecesinin yksek olmamas istenir; bu
yzden bu gibi yerlerin stlmasnda kzgn sulu stma sistemi akkan dorudan stcya gnderilmez ve bu
gibi hacmlarda kullanlmaz.
H ava ile I stma
Bu sistemde s tayc akkan havadr. Hava, suya gre daha az miktarda s tar. rnein 1 N hava yakla-
k 1,7-2,1 kJ s tarken, su yaklak 8,5-10,5 k.1 s tar. Bu nedenle kk kesitli boru yerine byk kesitli
hava kanallar kullanlmas gerekir.
Bu sistem, ancak stma ile birlikte kontroll hava deiiminin de salanmas gereken yerlerde kullanlr.
Uzaktan I stma ya da Blgesel Istma
Uzaktan stmada gerekli s, tekil evler yerine, ev gruplar iin ya da bir yerleim blgesi ya da bir ksm iin,
tek bir santralda elde edilir. Is tayc olarak yine kzgn su ya ela yksek basnl buhar kullanlr. Istlacak
blge, ok byk ve youn bir yerleim blgesi olabilir. Bu takdirde bir kent stmasndan sz edilebilir.
Uzaktan stma ebekesi, yol, su ve elektrik ebekesi gibi bir alt yapdr. Bu alt yap, lkemizde genellikle bir
kargir kanal iinden geirilen sya kar yaltlm stc akkann gnderilmesi eklinde uygulanmaktadr.
Bu sistemin dnda, d lkelerde, stc akkan sevk burular ayn zamanda arada s yaltm bulunan ift
boru eklinde dorudan topraa serilerek uygulama olana bulmutur. imdilerde boru sisteminin ucuzlatlmas
iin d borunun HDPE (lligh Density Poly Elhylen) malzemeden yaplmas ngrlm ve uygulamaya kon-
mutur. Ayrca aktma, szdrma, delinme nedeniyle meydana gelecek arza yerlerinin bulunmas iin s izolasyo-
nu arasnda elektriksel sistemler gelitirilmitir.
Blgesel stma santrallar ve stma ebekeleri sayesinde aada belirtilen yararlar elde edilir.
evre sorunlar : Birok soba ve kaloriler bacas yerine, bir blge santralnda bir tek ve yeterli ykseklikte
seilmi bir santral bacas ile gerekli likideme ve temizleme tesisleri de ngrlerek evre kirlenmesi nlenir.
Yakacak ekonomisi: Kk kazan darelerindc yaklamayan (6 no. fuel-oil) ya da ok verimsiz ve byk ilet-
me glkleri ile yaklabilen dk kalorili (linyit) yaktlar, byk merkezi blge stma santralnda verimli ola-
rak yaklabilirler ve bylece enerji tasarrufu elde edilir.
iletme ralatl : Her yap iin ayr ayr yakt tanmas, artk malzeme sorunu ve kazan dairesi iletmecili-
i, dolaysyla yetimi kaloriferci gereksinimi ortadan kalkar, yaplarn iletme giderleri azalr. Yakt, duman,
kurum ve kl pislii ortadan kalkar.
Tesis giderlerinin azalmas : Boru ebekesinin yksek maliyetine karn tek merkezin maliyetinin, ayr mer-
kezlerin maliyetlerinin toplamndan ok daha az olmas nedeniyle tesis giderlerinin zannedilenden az bulunmas-
dr.
Tehlikelerin azaltlmas : Yaplarda ayr ayr kazan dairesi ve yakt depolar bulunmayacandan bunlara da-
yal olarak patlama ve yangn tehlikeleri de ortadan kalkacaktr.
I stma Projelerinin Hazrlanmas
Burada sz konusu stma projesi, scak suyun burularda dolatrlarak stclarda ssn vermek suretiyle ger-
ekletirilen sistemlerdir. Byle bir projenin dzenlenmesi iin aadaki hesap dzenlerine ihtiya vardr.
Is kayp hesaplar
Istc seimi ve hesaplar
Kazan seimi ve hesaplan
Boru hesaplar
Pompa hesaplan
Gvenlik borular, genleme kab ve hesaplar
9-07
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Is kayp hesaplar : Bilindii zere bir stma tesisatnn hesaplanmas iin nce s kayp hesaplar yap-
lr. Bu suretle toplam s gereksinimi saptanr. Is kayp hesaplar sistem ile ilgili deildir. Yani bir s kayb hesa-
b ile scak sulu stma sistemi, buharl stma sistemi ya da bir havalandrma sistemi de uygulanabilir.
Is kayp hesaplar, mimari elemanlarn "K" s geirgenlik deerlerinin bilinmesi ile balar. Bu durum ise TS
825 ile dzenlenmitir. Ayrca komple bir scak sulu stma sistemi projesinin dzenlenmesi iin Trk Standartla-
r TS 216 Normu ve Makina Mhendisleri Odas yayn "Kalorifer Tesisat Proje Hazrlama Teknik Esaslar" ki-
taplarna bavurulmaldr.
Ayrca ok yksek yaplarda s kayplarna yaplan ykseklik zamlarnn yaplabilmesi iin DN 4701 nor-
munun en son basks (1983) na bavurulabilir.
Ykseklik zamlarn katl yaplar iin
8GA=maks[l(-
h
-)
4
'
9
l
L o J
formln kullanarak hesaplayabiliriz.
E
GA
: Ykseklik zam faktr
h : m cinsinden yapnn zeminden itibaren ykseklii
Formlde, virglden sonra yuvarlatmak mmkndr. Bu forml, yap yksekliinin 10 metreden sonraki k-
smlar iin uygulanr.
rnek verelim;
ok katl yksek bir yapnn zeminden itibaren 29 metre yksekliindeki katn ykseklik zammn hesaplaya-
lm:
EGA=| 1 ( )
4 / 9
l = 1 16 bulunur. Bunu, 1,2 alabiliriz.
L 10 J '
Is kayb hesaplamasnda, nce btn yzeylerin zamsz s kayb.
Q
o
= K x A (tj - t
d
) formlne gre hesaplanr.
Burada:
K : Is geirme katsays, W/m
2
"C
A : Yap eleman yzey alan, m
2
ti : Hacm i scakl, C
t,, : D scaklk, C
Q
o
: Yzeyin s kayb, W
Bundan sonra normun gerektirdii zamlar uygulanarak hacm I arn s gereksinimleri bulunmu olur.
I stc S eimi ve H esaplar
Kazanda retilen s, odalarn istenen scaklk derecesinde stlmas iin stlan su aracyla stclara ileti-
lir. Bu stclar aada belirtilen tiplerde olabilir.
Dkme dilimli ve elik radyatrler: Dkme dilimli radyatrler ayn ayr dilimler halinde olup nipel ve conta-
lar ile dilimler birletirilirler ve gruplar oluturulur. Radyatrler iin TS 369 Trk Standardlarna bavurulabilir.
Bu konuda Alman DN 4720 normu da vardr.
9-08
I K
ISITMA-IIAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Dkme radyatrler, mrleri uzun. su ieren hacmi fazla, ge snp ge souyan stclarda.
Dkme radyatrlere paralel olarak elik radyatrler gelitirilmitir. Bunlar daha ucuz, daha hafif ve abuk s-
nan ve abuk souyan (dkme dilimli radyatrlere oranla), mrleri dkm stclara gre daha az olan stclar-
dr. Yapmlar daha kolaydr.
Bunlar preste imal edilip sonra iki yarm dilim, kenarlardan ve aradan kaynak dikii ile dikilerek elde edilir-
ler. Fabrikadan 10 ar dilimlik paketler halinde dilimler birbirine kaynak edilerek gnderilirler.
Grup dilimleri iin projeye gre sipari vermek gerekir.
Radyatr slna alan :
K(t
or
. - ti)
forml ile hesaplanr. Burada:
F
Q
K
Istc alan, m
2
Istcnn verecei s miktar. W
Istcnn s geirme katsays. W/n- "C
Oda scakla C
Akkann gidi-dn scakl ortalamas, C
Konvektrler : Bu stclar, boru zerine sk gemi kanatlardan olumutur. Bunlar daha ziyade konveksi-
yon (snan havann hareketlenmesi) ile stma yaparlar. Bunun iin haca etkisi yapan bir kabuun iine alnrlar.
Bunlar borulardan olutuu iin bacmlar az olup ksa zamanda stma rejimine geebilirler.
Levha stclar : eitli yksekliklerde retilirler, uzunluklar .radyatr gruplarndan daha fazla olabilir.
Ancak genilikleri radyatrlere oranla daha azdr.
Boru stclar : Fn basit stc eklidir. Fazla stma gerektiinde demet biiminde yaplrlar. Fabrika ve se-
ralarda ok kullanlrlar.
Kazan Seimi ve Hesaplar
Kazan stma yzeyi bykl, tm s gereksinimi saplandktan sonra bulunmaldr. Kazan stma yzeyinin
saptanmas:
AK = x ( l + Z<) m
2
forml ile bulunur.
Burada:
QK
K
Kazann stma nc, k\V
K : Kazan stma yzey verimi, kW/m
2
(imalat verilerine bal)
ZR : Yzde ile belirlenen bir artrma kalsaysdr ve aada verilen artlarda alnabilir:
a) Ana datm borularnn genelde scak bacmlardan s yaltml olarak gemesi ve kolonlarn
duvar stnde bulunmasnda.
Z
R
= 0,05
b) Ana datm borularnn souk bacmlardan s yaltml olarak gemesi ve kolonlarn duvar
stnde bulunmasnda,
Z
R
= 0,10
c) Ana datm borularnn souk at arasndan s yaltml olarak gemesi ve kolonlarn d d
duvarlara alm kanallara (tesisat bacalarna) yerletirilmesinde,
Z
R
= 0,15 alnr.
Genelde iki tip kazan stma tesisatnda kullanlmaktadr.
a) Dkme dilindi kazanlar
Bu kazanlar dkm olup dilimler sonradan birletirilerek kazan gvdesi ekle edilir. Maksimum 4 bar basnca
kadar basn altnda alabilirler. Son yaplan tasarmlara gre ortalama % 90 lara varan verim elde edilebilmek-
tedir. Bu kazanlarda, dilim boyutlar deitirilerek ve gruplar oluturularak yaklak 16 kW a kadar tek niteler
9-09
LSITMA-IIAVALANDIRMA VH K .MI.KNDRML'
yap l abi l mekt edi r. mr l e r i el i k kazandan daha uzun ve kor o/yuna mukavi mdi r , l n byk st nl k, . M: , on
kk kap boyul l annda dahi di l i m di l i m geerek i st eni l en bykl kt e grupl ar n ol u t urul mas d r. I I . ! ' l rl
yak t (sv, kat ve a/, gi bi ) bu kazanl arda yakl abi l i r.
Yak t ol arak doal gaz kul l an l d nda, ocak scakl 2000 "C lere va abi l nekl o ve dkm kazanlar-> bu s-
cakl kl ara dal a fazl a dayan kl okl uu anl a l makt ad r.
zel l i kl e konut t esi sat l ar nda d kme di l i ml i kazanl ar ok kul l anl dr. Ancak, yksek yap l anl a bas v. ,-; iyi
ayar l amak gereki r.
b) elik kuzalr
Istma tesislerimle elik kazanlar son zamanlarda ok kullanlmakladrlar. zellikle byk gler " I- ' i'k
basnlar iin bu kazanlarn uygulamas, dkme dilimli kazanlardan i./ladr.
Istma tesislerinde kullanlan elik kazanlar, scak su kazan, kzgn su kazan ya da buhar kazan ol av ir Bu
kazanlarda da kat, sv ve gaz yaktlar yaklabilir.
Gaz yaktlarda dikkat edilecek husus, gaz yan mavi alev ile y andndan, radyasyon snmas ile s ietimi-
iii dk olmasdr. Bu nedenle zellikle son zamanlarda kullanlmas dnlen doul gaz yakacana gre
kazan yanma hcresi tasarmn gelitirmeli ve bu yakacakta scaklklar 2000 C ye kadar ykselebilecc inden.
borularn aynalara makineli) ile deil, aynada alan havsalam iine hibir knl olmayacak ekilde kay nak ile
balanmas dnlmelidir. Bu tedbir, dier ale ile ilikisi olan blmlerde de alnmaldr. Ayrca, kaza, kons-
trksiyonunda yksek nitelikli sac ve boru kullanlmaldr.
B oru H esaplar
Boru hesaplarna, stc hesaplar yapldktan sonra balanr. Boru plan (datm) izilir ve izimden sonra
kolon emas kartlr. Kolon .emasnda, en uzak kolonun en ula kalmasnda yarar vardr. Kolon ea.s.^a kat-
lar lekli izmek, llendirme olayna kolaylk getirir.
Bilindii zere boru hesaplar iki ynteme gre hesaplanr:
Doal dolamh slna sistemi : Bu sistem hakknda S. 12-0S de gerekli bilgi verilmiti.
Zorunlu (cebri) dolaml slna sistemi : Yatay dorultuda geni alan kaplayan byk tesislerde dolam
gc pompalar ile salanr. Byk boru aplan kullanmamak iin genelde ln slna tesisleri pompa ile altrl-
maktadr.
Boru ebekesinin kk apl olmas, daha kk ilk tesis gideri, daha az s kayb, daha az su kitlesi ve dola-
ysyla daha abuk slna anlamna gelir.
Merkezi slna sistemindeki suyun dolam denge yasasna baldr. Dolam hz. dolam gc ile direnler
arasnda denge meydana getirecek dzeyde olmaldr.
Buna gre : Dolam kuvveti = Direnler olmaldr.
Bir boru ebekesindeki direnler, iki gruba ayrlr.
a) Dz srtnme kayb:
Bu kayb etkileyen eitli etmenler vardr. Boru uzunluu, boru ap, boru i yzeyi przllk di .'ecesi,
su hz etkisi gibi.
b) zel direnler kayplar :
Yn deitirmeler, boru zerindeki armatrler, vb. suyun akna bir diren gsterir.
Yukarda aklananlar formle dktmzde denge denklemi:
11 = R x 1 +Zolur.
Burada:
II : Hlkili basn (Dolam iin inin. kuvvet), S ya da l'a.
R : Dz boruda beher metredeki basn kayb, mmSS/m ya da Fa/m
1 : Devrenin boru uzunluu, m
7. : Devrenin zel direnleri basn kayb. mSS ya da l'a.
9- 10
ISITMA-IfAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
e seilmesi iin bir takm abaklar ve izelgeler hazrlanmtr. Hesap yaplrken bu Bu eeilerin bulunmas v<
abak ve izelgeleri kullanmak problemin zmne kolaylk getirir.
Pompalar ve Hesapiar
Bir pompann basnc ve debisi, pompann yapsna, byklne ve devir saysna baldr. Basn ile debi
angndaki, balant, deneyle saptanan bir eri olarak verilir Bu eri yardm ile belirli bir pompann belirli g s-
nr* un iinde her basnca karlk gelen debisi okunabilir Buna gre bir pompann alma durumu kendi karakte-
ristik erisi snrlar iinde olmaldr.
/.orunlu dolaml suna sistemlerinde, pompalarn, boru ebekesindeki basn durumunu belirleyen balant
yerlerini belirtelim.
Bir stma tesisatnda pompa esas itibariyle ayr yere balanabilir. Ve her bir durum iin de tesisatn st ba-
s ve alt basn altnda bulunan ksmlar deiik olur. Devredeki basn durumunun incelenmesinde, sfr nok-
tasnn yerini bilmek nemlidir. Tesisatn bu noktas, dinamik basncn sfr olduu noktadr. Sfr noktas, gven-
lik dn borusunun tesisat ile birletii noktadr. Buna gre konumu inceleyelim.
Pompann gidie balanmas (ekil. H ve 9.
1
us Dasn al t asn; fui umba
eki l . 8- TULUMBANI N GDE BALANMASI
HALNDE BASIN DAILII
eki l . 9. TUL UM BASI G D E BAGl l
BR TES S
ekil. 8 de grld gibi, pompann gidie balanmas halinde tesisatn hemen hemen her ksmnda st ba-
sn meydana gelir. Alt basnta olmas gereken sfr noktas ile tulumbann emme noktas aras, kazann bulun-
duu blmdr. Tesisatn stte bulunan btn ksmlarnda st basn, yani (+) basn bulunduundan, tesisata
hibir yerden hava emilmez. O halde genleme kabnn yksekteki stcdan en az 0,5 m daha yukarya konmas
yeterlidir.
Pompann dne (sfr noktasndan nce) balanmas (ekil. 10 ve 11)
Bu balanma dzeninde, gvenlik (genleme) dn hattnn tesisat ile birleme noktas, yani sfr noktas,
pompa ile kazan arasnda bulunur.
9-11
ISITMA-HAVALANDIRMA VE tKLMLENDRME
e k i l . 10 -TULUM BANIN DNE.SIFIR
NOKTASINDAN NCE BALANM ASI
HALNDE BASIN DAILII e k i l . 11 . TULUM BASI DNE BALI
BR TES S
Bu durumda, pompa ile sfr noktas arasndaki ksa aralk hari, hemen hemen tm tesisat alt basn, yani (-)
basntadr.
Bu balant eklinde ana zellie dikkat etmek gerekir..
En stte bulunan radyatr musluklarnda (-) basn vardr. Bu alt basn, bundan daha yksek statik st basn
ile takviye edilmedii takdirde, musluklarn ya da ek yerlerinin salmastralarndan tesisata hava emilebilir. u
halde genleme kabnn, en st stcdan pompa basnc kadar yksekte kurulmas zorunluluu vardr.
Pompann dne, sfr noktasndan sonra balanmas (ekil. 12 ve 13)
e k i l . 12 . TULUM BANI N DNE, SIFIR NOKTASINDAN
SONRA BALANM ASI HAL NDE BASIN
DAILII
e k i l . 1 3 - TULUM BASI DNE, SIFIR
NOKTASINDAN SONRA BALI BR TES S
Bu tr balantda, boru ebekesinin blmleri gvenlik dn hatt olarak alrlar. Pompa, gvenlik (gen-
leme) dolam devresinde bulunduundan, gvenlik dn iin gerekli kesite karlk gelen boru apnda olma-
ldr. Sfr noktas, yine gvenlik dn hattnn bir radyatr devresiyle birleme noktasndadr. Buna gre tesisa-
tn gidi blm (+) basn, dn blm (-) basn etkisindedir.
Gvenlik gidi hatt da (+) basn etkisinde bulunduundan, bu hattn genleme kabndan daha yukarya e-
9-12
II l'IIl
ISITMA-HAVALANDIRMA VE K.MLENDRME
kmesi gerekir. Burada gidi gvenlik borusunu genleme kab zerine, pompa basnc kadar kartmak gerekli-
dir. Gidi borularnda (+) basn bulunduundan, genleme kabnn yksekte olmas zel bir etki yapmaz.
Pompann gidie mi yoksa dne mi konmas gerektii sorununa yant verebilmek iin aadaki dnce-
leri gznnde bulundurmak gerekir.
Eer genleme kab, en yksekteki radyatr seviyesinden, en az pompa basnc ykseklii kadar yksee yer-
leriebiliyor ise, ancak bu durumda pompann dne konmas mmkndr. Bu koul yerine getirilemiyor ise
pompann gidie yerletirilmesi zorunlu olur.
Pompann kazan kna konmas stnl udur :
ebekenin hibir noktasnda basn deeri (-) iareti almaz, yani atmosfer basnc altna dmez. Buna kar-
lk byle bir zmn zayf yan ise udur: Pompann gidie konmas durumunda, datm ebekesindeki basn
deerleri ile pompann iinde bulunduu scaklk dereceleri daha yksek noktalardadr.
Pompa kapasitesinin belirlenmesi: Pompal stma tesislerinde eitli scaklk dmeleri dnlebilir. rne-
in bir 90 "C/70 C scak sulu stma sisteminde At = 80 C - 60 C = 20 C kullanlabilir.
Bir nm yoluyla stmada, rnein deme stmasnda:
At = 55 C - 45 C = 10 C olabilir. Bu nedenle pompa debileri de buna gre farkl olur. Zira pompa debisini
belirleyen bant:
., 86OQ . . . . . 0.860 Q , . ..
V = -I- 1 / sa ya da V = : - I - m
3
/ S dr.
A t 3600 A t
Q : Sistemin s ihtiyac, kW
At : Dolaan suyun souma miktar, C
V : Pompa debisi, 1 / sa ya da m
3
/s
Gvenlik B orular, Genleme K ab ve H esaplar
Gvenlik borular : Scak sulu stma sistemlerinde s reticileri, genleme deposu ile balantl olurlar. Bu
balant, bir gvenlik gidi borusu ve bir gvenlik dn borusu eklinde olur.
Gvenlik gidi borusu, reticinin stnden kar ve genleme kabna stten balanr. Gvenlik borular i
ap 25
0
mm den kk olamaz. Gidi gvenlik borusu i ap aadaki forml ile hesaplanr :
d
g
= 15 + 1.5 V 0,860 Q mm
Burada:
Q : kWcinsinden kazan gc.
Gvenlik dn borusu, genleme kabnn alt ksm ile kazana dn borusu arasna balanr. Dn gvenlik
borusu:
dd=15 + V0,860 Q yada (15+ '
8 6 0
Q ) mm ile hesaplanr.
1,08
Gvenlik borular iin TS 2164, TS 2736, TS 2796 ve TS 2797 ye ya da DN 4751 e baknz.
9- 13
, * ;
ISITMA-HAVALANDIRMA VI- KLMLENDRMK
Ak genleme kab : Her scak sulu stma tesisatnda, tesisatn en yksek yerinde, TS 713 ya da DN K06
ya gre yaplm bir genleme kab bulunmaldr. Genleme kabnn yeri mmkn olduu kadar kazan daire i s-
tnde seilmelidir.
tnaat ynnden buna olanak bulunmazsa, yatay dorultudaki uzaklama, kazandan dey olarak kan s ;isa-
ta gidi borusu uzunluunun 10 katn gememelidir (ekil. 14). Genleme kabnn zerinde kapatlmaz havalan-
drma ve tama borular bulunmaldr. Aksi halde kapal genleme kab haline gelebilir.
%M
Kapal genleme tank : Bilindii zere ak genleme kaplarnn en istenmeyen taraf, dardan hava ji
suretiyle tesisin iinde korozyon olaynn meydana gelmesidir. Bu nedenle son zamanlarda diyaframl kapal gen-
leme tanklar oka kullanlmaya balanmtr. Bu tanklar ayn zamanda at arasna kadar gvenlik boruh> t
uzatlmasna da engel olmaktadrlar. Kapal diyaframl, gaz yastkl ve gvenlik vanal genleme tanklarn ! jzan
dairesine koymak mmkn olmaktadr.
ekil. 15 de bir tek kazana balanan kapal diyaframl genleme tank, ekil. 16 da ise ok kazanl bir sisteme
uygulanan kapal genleme tanklar grlmektedir. !|j
9- 14
KISM A DZEN
s v -
a
plmw 1 ^ll
sL
- EN [OK 10 a -
Se k i l . K-GVENL K BORUSU Y ATAY GDEBLM E OLASILII
e k i l . 1 5 . T E K KAZANA BALANAN KAPALI D. GENLEM E TANKI.
1- GENLEM E TANKI.
2- EM NY ET VENTL.
3- HAVA TOPLAM A KABI.
t - HAVA TAHLY E.
ISITMA-H A YALANDIRMA VE KLM RNDRME
ek.; 16. LK K A Z A N L -iSTf-Mt BALANAN <APAU D. GENLEME KAPLAR!.
1- GENU-ME T ANK.
- EMNIYET VENTILI.
3- HAVA TOPLAMA KABI.
4.- HAVA TAHLYE
5- KA2/-N ALAK SU StVYE
6- OTAMATiK S TAKVYE CHAZI.
2. LEVHA (PANEL) ISITMA
Radyasyonlu Istrmt Tesisat
Scak su ile s'.tir>ann /e! bir :ek!;d;r Allm merkezi stma tesislerinde, stlmas istenen hacmlara st-
t.ta yer!et;;itnc.;i .iaSKijr Bu ISIU,!;I a grevi stc akkan tarafndan tanan s miktarn oda iine ver-
iclt'n ibarettir. i.)u\ar ya &J tavanlara hon stclar yerletirmek yoluyla hacmi ya da oday evreleyen cidarla
i'.n baz ksmlarn starak, sz konusu edilen sclan ortadan kaldrmak mmkndr. Inm yoluyla
aen, ekletirilen stma tesisleri iinde duvarlardan, demelerden ya da tavanlardan yaplan stma dzenleri bir-
biri-., nden ayrdedihr. Bu Sr stma sistemlerinde, s aktarlmas olay. stclardan olduu gibi tanm (Kon-
vokh n. (Vnvecon) eklinden /.ivade nm (Strahlung. Radiation) olayyla saland iin bu tip dzenlere (-
nnd st:i:a sistemleri) denilmektedir. Bununla birlikle, bu iki tr stma ekli arasnda yaplm olan byle bir
ayrm kesin oimaku>n u/.akr. Hr stma sisteminde retilen snn !( 50 oranndan fazlas nm yolu ile harca-
nyor ISO b/yk" bir dzen radyasyonlu stma sistemi olarak kabul edilmelidir, fakat yzeyler yoluyla gerekleti-
rilen stma sistemlerinde durum genellikle byle deildir. rnein, duvarlar yoluyla yaplan stma sistemlerinde
tanm yolu ile verilen s mikiar da nemli miktarlardadr. Buna karlk stc (radyatr) yzey scaklklar
yksek ise bu aletlerin nm yoluyla verdii s miktar, tanm yoluyla verdii s miktarndan daha fazla olur.
B duruma gre nn: dr stma deyimi teknik bakmdan yetersiz kalr ve stma sistemini tanunlayamaz.
Bu nedenie ek bir terimden daha yararlanmak, rnein (nunl tavandan stma) gibi bir deyie ba vurmak soru-
nu zmleyebilir. Yzeyler yolu ile yaplan stma sistemlerinde, stc akkan olarak scak su kullanmak do-
rudr nk scak sudan yararlanlmas halinde. stma yava olarak salanabileceinden, oda mimari eleman
y/cyier atlama tehlikesiyle karlamaz Ayrca, yzey scaklklarnn ayarlanabilirle olana, d scakla
gre ieride fizyolojik ve konforsal artlar oluturma olanaklar verebilir.
Salk ilkeleri : Norma! durumda, insan vcudunun d yzey scakl, evre scaklndan daha yksek olur
ve vcut devaml sekside s verir. Bu durum, vcuttaki s dengesini dzenlemek iin gereklidir. Bu s verme,
kiMicn konveksiydi;, ksvr, radyasyon, ksmen evaporasyon ve ksmen solunumdan oluur. Ortalama, normal
arilaida :;sy.s:i! oktruK. insan vcudundaki v,. retimi aadaki gibidir :
9-15
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KT.tMT HNDRME
Radyasyon kayplan
Konveksiyon kayplan
Evaporasyon kayplan
Solunum kayplar
Toplam
199kJ/h
115 kJ/h
65kJ/h
48kJ/h
427 kJ/h
(55.24 W)
(32.0 W)
(1S.0 W)
(1336 W)
insan vcudunda s vermede konveksiyon yolu ile olan s verme, vcut ile oda havasnn scaklk derecesi
farkna; radyasyonla s verme ise vcut ile evredeki duvar scakl farkna baldr. Hissedilen scaklk denin-
ce, evredeki duvarlarn ortalama scakl ile hava scakl arasndaki ortalama deer anlalr.
Radyatrl stmada, esas olarak hacmdaki hava stlr, sonra bunun ss, konveksiyon (dolam) yoluyla,
duvarlara, tavana ve demeye geer. Radyasyon ss (nm), havadan havay stmakszn geer. Bu s, nlan
kat ya da sv bir cisme arptnda hissedilir bale gelir. u halde radyasyon ile stmada nce duvarlar, tavan ve
deme stlr. Sonra bu alanlardan, konveksiyon yoluyla odadaki hava stlm olur. Oturma odalar iin yakla-
k olarak aadaki scaklk deerleri hesaplanabilir:
Radyatrl stmada
Tavandan stmada
: Hacmin hava scakl: 20 C ; duvar scakl: 18 C
: Hacmin hava scakl: 18 C ; duvar scakl: 20 C
Bu kabullere gre her iki halde de, ortalama hissedilen scaklk 19 "C olmaktadr. Bu durumda nm ile st-
mada, oda scaklnn (hava scakl), dier stma sistemlerine oranla 2 C kadar daha dk olduu grlyor.
Is ihtiyac hesaplarnda, radyatrle stma halinde alnan scaklklar esas tutulur, zira bir duvardan geen s, hava
scaklna deil, duvar i tarafnn scaklna baldr.
2.7m
1,7m- -
Ol m
: 16 20 24
ideal Istma ,
Seki 1.17-MUHTELF ISITMA EKLLER DYAGRAMI
L
v
16 20 24 16 20 24
Demeden Istma Tavandan Istma
16 2 0 24 16
Radyatrle Istma
20 24 . 28
Scak Hava le Istma
ekil. 17 radyasyonun eitli ekilleri ile radyatrl stma hallerine gre oda scaklklarnn karlkl durum-
larn, oda yksekliine gre grafiksel olarak gstermektedir.
Bu grafiklerde radyasyonlu stma halinde, demeden yukarya kldka oda scaklnn azald, ba sevi-
yesinde daha az olduu grlmektedir .zellikle deme yzeylerinin eyalar ile kapl olmas, deme scakl-
nn ykselmesine neden olur. Fakat fabrika, bro, okul snflarnda deme alanlarnn byk bir ksm serbesttir.
Radyasyonlu stmann bir sakncas; radyatrl stmada pencere yaknndaki souk hava, stclar aracly-
la kuvvetli bir konveksiyon ile karland halde, radyasyonlu stmada pencere yaknlar ok souk olur ve ek
bir stma yzeyi gerektirir. Buna are olarak, pencere nlerinde stc boru aralklann sklatrarak s ylmas
yaplmaya allmaktadr. Radyasyonlu stmann, homojen bir s dalm ve en az toz hareketi meydana getir-
me stnlkleri vardr.
9-16
ISITMA-HAVALANDIRMA VF. KLtMLENDRME
Is
radyasyon
eki l . 18_ DUVARLARA VE DEMEYE
YAPILAN ISI RADYASYONU
Seki 1.19- TAVANDAN IINIMLA ISITMA
dKULARININ KOLONLARLA BALANII
Ta\>andan (radyasyon) nm yoluy-
la stma : Inm yoluyla oluan genel
s alverii kanunlarna gre, tavandan
nm yoluyla stlan bir hacmdaki
dey duvarlarn st ksmlar, bu duvar-
larn alt ksmlarna oranla daha fazla s-
ekil. 18 de tavandan homojen bir e-
kilde stlan kp eklindeki bir odann
dey yzeyleri (duvarlar) ile demesi
tarafndan yutulan s miktarlar yaylm
ematik olarak gsterilmitir. Bu durum-
da, deme dahil oday evreleyen be
yzeyden herbiri, tavandan nm yoluy-
la yaylan s miktarnn 1/5 ini alr.
ayet oda kp eklinde deil ve uygula-
mada ounlukla rastland gibi tavan
ksmi olarak stlyor ise, hem dey du-
varlar ve hem de deme zerine nm
yoluyla yaylan s miktarlar ve scaklk-
lar farkl bir ekilde dalm bulunur.
Byle bir durumdaki stma sisteminin,
radyatrl stma sisteminden daha kt
olmad. Berlin Teknik niversitesi Ist-
ma ve Havalandrma Knstitsnde yaplan deney so-
nularndan anlalmtr.
Ta\>an iin kabul edilebilecek scaklk deerleri:
Sala uygun en yksek tavan scakl imdiye
kadar uzmanlarca saptanamamtr. Oturma ve al-
ma odalarnda, yaklak 32 C olan kafa derisi scak-
lnn fazla almamas istenmektedir. Buna gre en
geerli deerin 35 C olmas uygun grlmektedir.
Bununla birlikte, bu scaklk derecesine gre hesap-
lama ile ok byk, dolaysyle pahal tavan stma
yzeyi bulunur. Fakat bir stma tesisatnn maksi-
mum s gc, yln yalnz birka gn iin gerekece-
inden, ou gnler daha dk gidi suyu scaklk
derecesiyle altrma yeter ve bunun sonucu olarak,
ounlukla en yksek tavan scaklk derecesi yakla-
k 40 - 45 C kabul edilir ve bylece stma yzeyi
daha kk kar.
Dk scaklkta tavan (sval tavan) : Sval
tavan iin s tama akkan olarak yalnz scak su
kullanlr. Tavan borularnn kollektr ile birletiri-
len demetler eklinde olmas durumunda, boru kangallarnn kk ksmlara blnerek doal dolam ile ala-
bilmesi mmkndr. Istma kangal borusu fazla uzun ise, diren yksek olacandan, tesisat tulumbal olarak ya-
plr.
Tavann her tarafndan homojen bir scaklk derecesi dalm elde etmek iin, stc akkann gidi-dn
derece farkn 5C + 10C gibi kk bir scaklk dmesinde semek gerekir. Bunun sonucu, dolam yapan
suyun miktar oalr ve ayn ekilde tulumba debisi olduka ykselir. Byk hacmlarda tavann uygun byk-
lkte ksmlara ayrlmas suretiyle, tm yapda ayn modlde ve ayn uzunlukta stma borusunun kullanlmas
olanakl olur.
Birok durumlarda stma borular eimsiz denir. Bu nedenle hava tahliyesi zor olur. ou zaman boru
gruplar teker teker doldurulur. Bu i zellikle byk tesislerde, ok zaman alr ve su kayb olur. Ayn zamanda
iletme srasnda erbet kalan hava da gznne alnmaldr. Bu amala gidi borusu alttan verilip, dn borusu
dn kolonuna yukardan balanr (ekil. 19). Bylece havann ak ynnde srklenmesi salanr.
9-17
>
Marley veya Seramik
Kaplama
Refon
/
ISTMA-HAV M.ANDIRMA VK K: ,!M J-NDRME
B t avandan iMtna t esi sat nda, dun k' hkcMnc kar, suyunun boah l mas gerekt i i nde, ou zaman b:: :)., l jfl ' *
hava kul l anl r. I J
#<;/<> iine verii^lnien stma burulan I .u;
(
b. ;,i ai i . l.eUii l.t'.'.n yapl s ras nda bet on iine yer: :-.ii
ri l mekt edr (eki l . 20).
Borul ar n al na yakl ak 2,5 cm yksek M l<.> t at uvi i Ur fconmak' adr. Bor ul ann evresi ni saran bet on, bo i:u
iyin i%i i'ir koruyucu oK iindan, hasai go . r; .
I
"i :i /j n an. el i k ve l uk r borul arda i tarafta ol abi l i r. Isnr st
den eyo gei i ni leisck IC; horiilar st ' >:aiiiid :.; S ir ' ! i zoi as onu gereki r. ,
n
Bu sistemin sakncal yar:, ataletinin bii\i. ltu.i.u stmaya ba.>!,.iken nce btn beton tavann snmas 'jlfiS j
lekler. Bundan sonra snn odaya yayuV ag !;.saba ka-.isahd.r
Tavandan Ist ma Ht Ki rdar
Inm yoluyla yapiun stma hcs.;_...>' ,
kuran ve hesaplarn sonulan biviiK jik!.
1
.,
kunun!,uma <iav:tnn,kl;ilr.
: .i. /;'. ,<.^:ii! kimseler tarafndan meydana get :i, r.
'.: . .JI',1 ..: ;ec-,k hesap ve abak t/ml cri Kolla :,y' 1.
Beton iine gi nbu .stc boulan r.t-ii.ma.-. :. -I IMI'CI Jaiiinm birim alana den q
D
(W/rn s
verimi, birok saysal etkenleri" baidr. iii etkeiiler en onemhluTi aadadr:
Ortalama stma suyu scakl
Boru d ap
Ortalama boru aral
Boru st kenarndan deme st alanna kada olan t/.aklk
Boru alt kenarndan tavas st alamna katlar olan uzaklk
Borularm st tarafna konan s et'.elleyci fi/ola.syonj malzcuesinin s kondksiyon (L. imi
katsays (W/rrK)
Tavan toplan alanna oranla stc blm oran.
Ayn etkenler duvardan ve demeden sna ilemi iin de geerlidir.
<)-
?\.* v iv*
1
;v '"ji ,tl'?\fr
! ' i" i i -I
!
.
: . -eki . ,!; V il
j.' i.aih
.-,.: W
l)<'.v.'t)ict;ii :s>U:a i yi n.
t Hi..ij' a o ' ^ c u o S-aki :
iiuvar s.;ak!ji
I':!) Vv;
K, W/i r
4.! ik ..,,. ;... -
20";. Q(- M'AK'
i r . A K L M I i K ; ; L ' . '
o k l u u n a g r e >'(:) d .
1
: > - . . i t i ^ ; J I I I . : , ' : .
r
: , . . ' . . : . . (.' - . - .
4 it
o k s o u k g n l e r d e b e m b n y e n i n s d e p o i a u . i M y e t e n e i n i d n e r e k v e c o k s o u k t ' ' i i e r n y l d a s av l a-
r n n a z l g/ . n n e i i r <K l av a ->. .h >IIJ.-: . ^ nj . l s ci s ki u. - 15 t ' ) o i a c a k y e r d e ( -5 ( " ) i ni j u b i h a -
r e k e t e d i l m e s i u y g u : ; : >! ,! ,
'"dik borular h' iivcn '.smiios
;!ii.ilidir. Bilindii /.ec, !HI IJMSUIIU;
s konmaldr
I S I T M A -H A V A T .A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
Pratik hesaplamalar iin ekil. 22 yi kullanmak yararl olur.
48
"C
42
S" 38
i 36
I 34
1 32
g 30
S 26
74
- -260
L
=10 cm
l=15cm
-20cm
1=25 cm
25
C
28
35 40 45 50 55 C
Q
Isrma suyu s cakl r
H
2" 26 L *
J ^
O
2 0 L
- 60
- : w
'S 20
0
y
< ^
- ,

60
c m
10
15
20
25
10cm
25cm
40 45 50 5S t 60
Is t ma suyu s cakl r
H
e k i l . 2 2 . BORULAR LE TAVAN ISITM ASI.
Bu ekilde tavan stmasna ait s geirgenlik (K,,) saysn bal tavan yzeyi s verimi, 1/2" apl elik boru
iin gsterilmitir. Bir stma alannn evre boyutlarnn s verimi, yani kenar ss, yaklak olarak stma boru-
larnn ardarda balantlarnda Q
E
= 65 (a+b x 0.6)W,
Paralel balantlarda Q
E
= 65 (a + 2b) W dir.
Burada (a) boru uzunluunca olan boyut (m) cinsinden; (b) ise boru dizisinin dik ynde lsdr, (m) cin-
9-20
ISITMA-H AV Al ANDIRMA VE KLMLENDRME
sinden. (Genauere Werte siehe GesundheiLs Ing. 1963, Heft 7, Arbeitsblatt 63).
rnek: 5 x 6 x 3,1 m
3
hacimli bir odann s kayb Q = 3840 W, tavann s gei says K = 0,5 W/m
2
C, st-
ma suyu ortalama scakl t
H
= 55 C, tavan stma alan bykln hesaplaynz.
zm: Seilen stma borusu ap 1/2" elik borudur. Borular aras uzaklk 1 = 20 cm, s verimi (ekil. 22
ye gre) q
D
= 186 W/m
2
, gerekli stma alan A = 3840/186 - 20,6 m
2
dir.
3 kangal oluturan ve beher kangalda 7 tane boru olacaktr. Borularn toplam sra uzunluu. b=2OxO,2=4,O m.
Boru uzunluu a = 5 metre.
Toplam alan A = 5 x 4 = 20 m
2
. evre ss Q
E
= 65 (5 + 4 x 0,6) = 481 W
Toplam s verimi Q,
op
= 20 m
2
x 186 + 481 = 4201 W bulunur.
ekil.22 den yukar kaan sy da hesaplarsak,
Q
K
= 20 m
2
x 18 W/m
2
= 360 W. Sonu, Q = 4201 - 360 = 3841 W bulunur.
Yaplan dzen uygundur.
Tavan yzeyindeki s yaylma derecesi: Burada esas itibariyle, s veriine ait stma alannn byk blm
tavandadr. Burada zgl s verii:
q = (konv. -"ha.) At W/m
2
dir.
a
s t r
= 5,8 W/m
2
C (40 C tavan scakl iin)
4
a
k o n v
. = a Y At
Burada (a) katsays, hacmdaki hava hareketinin kuvvetine, stma alannn ve tavan alannn byklklerine
gre geni snrlar iinde yaklak 0,60 ile 1.25 arasnda deiir. Bu deerler At = 20 C iindir.
( a
k o n v
) iin bylece snr deerleri belirlenmi olur:
a
k o n v
= 1,25 +2,60 W/mC
Tm tavan alanndaki stma alan pay ne kadar kk olursa, zgl stma gc o kadar byk olur. Bu olay
bir dzeltme faktr olan (p) ile gz nne alabiliriz.
Tm tavann % 50 sinin stma iin boru ile denmesinde p = 1,0 olur.
Dier deme oranlan iin ekil. 23 den (p) faktrn bulmak mmkndr.
Bakr boru ile tavan stmas: Al sval, bakr borulu stma tavanlarnda gerekli olan stma alannn hesab
iin ekil. 24 deki diyagram kullanlr.
9-21
ISITMA-HAVALANDIRMA Vi KLM i NDRMK
1;.
,-, v hh--K - I i---!
0.8 L . 1 _ 1 _ L .
e k i l . 3 _ D FAKTR C.N TV.'ANPA I fl TMA ALANI ORAN'!
Bu diyagram ela ekil. 22 deki diyagram artlarmla dzenlenmi olup ayn ekilde kullanlr.
boru mesafesi |~ lOcn
iz
25 JP 35 40 45 50
sitmj suyu skakiigi r
M
55 C 6
e k i l . 2 i t -BAKI R BORULU TAVAN ISITM ASI ( Bakr boru ap: 3 /8 " .
veya 1 /2" oda scakl 20 C).
ekil. 24 den seilecek bakr borular, 3/8" ve 1/2" apl olup. al sva iine denmitir. Oda scakl art
2O'C dir.
Alminyum lamel tavan stmas : Bu tip tavan stmalarnn hesaplanmasnda ekil. 25 ve 26 daki diyafram-
lar kullanlr. Istma alanlarnn meydana getirilmesinde, alminyum lamel alanlarnn dorudan s verii (<!,,) yi
ve evresinde bulunan kenar s veriini yani kenar ss (q
) ;
) yi ayrmak orvkir. Kenar s verii olan (q
E
), i inici-
ler arasnda uzaklk var ise, buradan ve hem de d kenarndan meydana p.'r. u hakle toplam s verii :
Q -- A x q
D
f S (k)|.;) W
forml ile hesaplanabilir. Burada (1) lamellerin d kenar uzunluklarn (m) cinsinden. (A) ise s veren alimlin
yum lamellerin toplam alann (m
2
) cinsinden ifade etmekledir.
9-22
A-H \ v'A! / \MMUM- \V! ! K
V
M! r N ^
Istma sny" SK..<^
:
.I.JI
Sekil .25- AL-LEVMAU TA"AN
J_i- ',; 1<L
V
<A!'
Uygulama ekli aadaki bir rnek :L- eostenlmistir
viil..
eki l . 27-RNEKTEK TAVAN ALAMI NY UM
LEVHA DZLS PLAN GRN
f^s yap l m st i r i va *\ v.ii.'j ,>tki z.'> viok,
->ro qu - i''2 W/rr olup. gcokli IS' alan A - 26(-<
' ' ' ) ; i i r . A l ! ; . V U l ! l ' L ^ n ' i S l aS I >' ! , ! : . : ' < S C i
s x \M t
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
gOUSY ON
- - . . . . . ; . : - .
SIVA TAIY ICI
Se k i l . 2 8 _STRAM AX ISITM A SSTEM
Lamelli stma alanlar
yanl seilmi olsayd, dier
bir dzenleme yaplp yeni
batan denenmesi gerekecek-
ti.
Verimli bir stma etkisi
iin yap teknii asndan
doru bir uygulamadr. Boru
ve lamellerin, birbirine iyi
bir ekilde temaslar salan-
maldr. Istma ileminin
devreye giri ve k sra-
snda svalarda herhangi bir
atlama, hasar, zlme ol-
mamas iin al svann la-
meller zerine mmkn mer-
tebe iyi yapmas gereklidir.
Ayrca svann nemden uzak
tutulmas nemlidir. Patentli
birok stma sistemlerinde
en ok tannm olan Stra-
max dr. Bu sistemde boru-
lar, kaba yaps bitmi tavan altna asabilmektedir (ekil.28).
Borular zerine geirilen alminyum levhalar kapal bir yzey meydana getirmektedir. Sv tayc ile sva,
bu yzey zerine gelmektedir. Alminyumun s iletkenlii ok iyi olduundan, borudaki s, levhaya yaylmakta-
dr. Levhadan da kondksiyon yolu ile svaya gemektedir. Parlak alminyumun nm ok zayftr. Buna ra-
men st yzeyde izolasyon gereklidir. Bu amala ou zaman cam yn iltesi kullanlr. En yksek gidi suyu
scakl 65 C dolaylarndadr.
Istma yapan bir dier asma tavan ekli
de Frenger tavandr (ekil. 29). Burada sva
tabakasndan vazgeilmitir. zerine levha
tipi yaltm malzemelerinin yerletirilmi ol-
duu alminyum sac levhalar, boru stclar
yardmyla askya alnmtr. Grltye engel
j _ olunmas amacyla bu levhalar zerine delik-
eki l . 2 9 _ RADY ASY ON Y AY ICI LEVHA
( SUNZTRIP ISITICI )
a- Boru Istc , b- Sa Pano
c- Tecri d M alzemesi
Inm plakalar yoluyla stma
Inm yoluyla stma sistemlerinin zel
bir uygulama ekli daha vardr. ekil. 30 da
kesiti verilen tavan nm plakas, tesbit
band, asma tertibat ile birlikte yaplmakta-
dr. Is tayc olarak scak su, kzgn su ya
da buhar kullanlabilir. Bu nedenle yzey s-
caklk derecesi olduka yksektir. Bu sistem,
konut ve brolar iin uygun dmez. Daha
ok insanlarn bir yerde devaml olarak kal-
malar zorunlu olmayan yerlerde, montaj hal-
leri, depolar, fabrikalar, yksek olan ve has-
sas deneyler yaplan (havann konveksiyon ve cebri hareketlerinden etkilenen) laboratuvarlarda kullanm uygun
olur.
Konstrksiyon, iki, , drt,...tane boru stc zerine, uygun ekilde profillendirilmi s iletici zellikte bir
sac oturtulmu eklidir.
1 + 1,5 mm kalnlnda siyah elik satan yaplm olan bu sac levhann zeri bir yaltm malzemesi yorgan
ile kaplanmtr. Panolarn stlmas istenilen mahal iindeki dalm durumuna gre, mahallin baz ksmlar az
ok kuvvetli bir ekilde stlabilir. rnein, byk atlyeler ve fabrikalarda, i yaplan blgeleri daha fazla st-
mak olasdr. Inm yoluyla yaylan snn byk ksm, personelin bulunduu blgeleri starak demeye kadar
ular.
9-24
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D tRM E
Panolarn s gc, aada verilen formllere ve
abaklara gre hesaplanabilir. Panonun m
2
ye den
s verii q = ( a
k o n v
+ o,) (t^ -tj) W/m
2
dir.
: W/m
2
C konveksiyon ak says
a
konv.
W/m
2
C
a
s
: W/m
2
C Radyasyon ak says = P . C
1 2
(Recknagel 88/89, 135-3 blmne baknz.)
p = 'oo
oo/
1
=
1 1 1
Cl2 C] C
2
Cs
> nar profili.
I S I
' ZO Sy onu AI -I . VI .
e k i l . 30 _f KENGER SSTEM TAVAN ISITM ASI.
T-T
2
(A. Kollmar 1957 s. 286; Rietschel 1958. s. 351)
^ : Istc plaka yzey ortalama scakl, C
t
L
: Oda scakl, C
Ortalama stma alan scakl t, stc akkan tayan borularn plaka zerine tesbit edilme ekline ve eidi-
ne bal bulunup yaklak olarak hesaplanr.
Seri hesaplamalar iin
ekil.31 deki abaktan yararlan-
mak mmkndr. ekil..31 deki
abak, stma panelinin siyah sac
ve 1,5 mm kalnlkta olmas esa-
sna dayanmaktadr. Almin-
yum plakalarda s verii byk-
tr. Yaklak elik sac boru
aralk lleri ayn kaldnda,
alminyum plakalarn verimi %
10 + 25 daha byk olmaktadr.
ODA SICAKLII.
12C 1S-C 18C
130
120 .
110
100
90
ao
70
60
1,0 (,5 50 55 60
Y UKARI KAAN ISI a
o
W/m
2
"
S e k i l . 3 1 -I SI NI M PLAKALARI (SAC KALINLII 1.5mm).
rnek : Istc akkan s-
cakl t
H
= 90 C, hacm havas
scakl tL= 15C, boru aral
1 = 20 cm ve boru ap d = 1" ol-
duunda, bir nm plakasnn
aa doru olan s verii (q
u
)
nun bykl nedir?
zm : ekil. 31 den aa
doru verilen s miktar:
q
u
= 610W/m
2
;
yukar doru verilen s miktar
ise
q
o
= 47 W/m
2
bulunur.
9-25
I S I T M A -H A YA L A N D I RM A VE K L tM L E N D RM E
Yksek scaklk dereceli -
nm cihazlar : Yzey scakl-
nn 700+1400 C gibi yksek
olmas halinde, zellikle ksa
nm dalgalarnn etken olmas
sonunda, snn byk bir ksm
nm ile yaylr. Bu tr nm
cihazlar ile stma, yalnz yk-
seklii 4 metreden fazla olan
(ekil.33) yerlerde, byk mon-
taj hallerinde, fabrikalarda vb.
yerlerde kullanlr.
Bu ama iin gaz yaktl
brlrler uygun der. Gaz alevi
ile bir seramik plaka 800 + 900
C ye kadar stlr ve s enerjisi
buradan yaylr. Doal gaz iin
en iyi uygulamalardan birisidir.
OA
w
20 0
100
30 O SO 60 70 8 0 *C 90
ORTALAM A ISITM A SUY U SICAKLII.
eki l .33.DUVAR ISITM ASI N ISI DY AGRAM I.
" ''zalas
i
-
on. -
Elektrik enerjisi kullanan enfraruj stma cihazlar gnmzde ok kullanlmaktadr.
D uvardan I stma
Gerek ekliyle duvardan stma sistemi, tavandan stma sistemlerinde yapld gibi yap iine gmlm
ola boru stclar araclyla gerekletirilir. Bu durumda, boru stclar ya betonla tamamen kaplanp kapatlr
ya da bir rt arkasndan gizlenen bir yuva iine alnp, panosuz bir ekilde ya da araya bir de pano konularak d-
zenlenir. D duvarlarda boru stclann arkasna, dar doru oluacak s kayplarna engel olmak iin bir yal-
tm tabakas yerletirilmesi gereklidir.
Duvardan stma yzeyleri genelde, deme seviyesinden yaklak olarak en ok 1,5 m ykseklie kadar yer-
letirilir. nsan vcudu, yanal ynlerde yaylan s olayna, tepeden yayman sya oranla daha az duyarl olduu
iin duvardan yaplan stmalarda, tavan scaklk deerlerinden daha yksek deerler alnabilir.
Is gcnn seri hesaplanmas iin ekil. 32 deki diyagramdan yararlanlabilir.
Kenar ss yaklak tavan kenar ss gibidir.
Deme I stmas
Demenin stma yzeyi olarak kullanlmas fikri eskidir. Romallar zamannda deme stmas kullanlm-
tr. Deme iine scak hava kanal lan
yerletirilmesi yolu ile gerekletirilen
bu tip stma eklinin hayli eski bir ge-
mii vardr (hamam ve benzeri yerlerin
yeralt fnnlaryla stlmas).
Daha sonra iinde scak suyun dola-
m yapt, deme iine gmlm
boru stclar ekli altnda, zellikle d-
emesi souk olan yerlerde ya da yerlerin
baz ksmlarnda (yzme havuzu kenar-
lannda, havuzdan ktan sonra yere ba-
sldnda insan vcudunun titremesini
nlemek gibi) destekleyici bir stma sis-
temi olarak uygulanmaktadr.
Tavandan stmada grlenin aksine,
demeden yaplan stma sistemlerinde,
bileke scaklk, deme seviyesinden
ykseldike artmaz.
Deneyler gstermitir ki, demeden
stlan bir yerde srekli ekilde otururlar-
sa, hacm iinde bulunan kimseler ister
hareketsiz, ister hareketli bulunsunlar,
9-26
eki l .ji~ Y KSEK SICAKLIK DERECEL IINIM CHAZLARI
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE tK L M L E N D RM E
deme scakl 25 C yi atnda ayaklarda imeler ve rahatszlk duygusu balamaktadr. Ama pek seyrek e-
kilde baslan ksmlarda deme scakl 29 C ye kadar kartlabilir. Banyolarda ve hamamlarda deme scak-
lk derecesi 30 C dolaylarnda olabilir.
1973-1974 knda enerji krizi patlak verince enerji tasarrufu ynnden byk almalar yapld. Bu alma-
larda bulunan yollardan biri de sc akkann dk scaklklarda bulunmas nedeniyle yerden stma sisteminin
n plana karlmasyd. Birok avantaj ile ok eskiden beri bilinen demeden stma sistemizellikle 15 - 16 yl
iinde yaygnlam, tm dnyada stma blmne tekrar sokulmutur. Zira 45C - 55C gibi olan stma suyunu
elde etmek, gne enerjisi, s pompas ve geotermal su enerjisi, vb. ekonomik dzenler ile mmkn olabilmekte-
dir. Yalnz bununla kalmayp son zamanlarda plastik teknolojisindeki gelimeler sonucu bulunan, sya dayankl,
srtnmeden dolay basn kayplar az, nisbeten ucuz zel (PP-C) polyproyplene ya da polybutylene plastik bo-
rularn, daha nceleri kullanlmak zorunda bulunulan elik ya da bakr borularn yerini almas bu tip stma siste-
min n plana kmas nedenlerinden oldu.
Yap Katmanlar
nce kaba beton zerinde, aaya doru s giine kar bir yaltm tabakas denir. ou kez 3/4" borudan
dzenlenen stclar, dk dozlu beton iine, stleri en az 3 cm kadar rtlecek ekilde erletirilir. ekil. 34 de
grld zere boru aral ayarlayclar bulunmakta olup st blme fayans, mermer, parke, hal, vb. deme
kaplamas uygulanabilir.
10mm
e k i l . 3 1 - DEM EDEN I SI TM ADA BORU VE NAAT KATM ANLARI NI N
D Z L .
3. ISI POMPALARI
Yakt enerjisi tasarrufu, evre kirliliinin azaltlmas istekleri stmada birok aratrmalara yol amtr. Bu
aratrmalar, yeni bir eyi kefetme hareketinden ziyade evvelce bilinen birok olgular gndeme getirmitir. r-
nein, gne ssndan faydalanmak, soutma prosesinde s pompas dzenini slah ederek dk scaklkh stma
sistemlerinde uygulamaya koymak.
Is pompas olayn kavrayabilmek iin soutma olaynn termodinamik evrimini tekrar incelemek gerekir.
Soutma evrimi
Bir basnl soutma prosesinde, i yapan ortamn basnlamas suretiyle buhar halinden sv hale dn,
kompresre verilen mekanik i araclyla olmaktadr. Bu nedenle, i yapan ortam (soutucu akkan), aada
gsterilen bir eri boyunca hareket edecektir. Bu eri, eitli fazlardan olumakta ve proses evrimi adn almak-
tadr.
9-27
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDtRME
lg p
3,1 Bar
h ( kj/lON )
e k i l . 35.R12 N BASIN-ANTALP DYAFRAMINDA
BUHARLAM A
1 M ARLASTI RI CI
A- BUHARLAM A ISISI
lg P
Gerekte evrimin faydal ii, daima eanjrler-
deki birinci ve ikinci akkanlarn scaklk farklarna
dayanmaktadr. Bu scaklk farklar ikinci akkan su
iin 5C - 15C; hava iin ise 10C - 20C dir.
Genleme (Expansion) : (D) noktasnda akkan
(refrigerant) tekrar sv hale gelmi bulunmaktadr
(ekil. 38). Fakat dorudan buharlanc (evapora-
tr) ya girmek iin gerek basn gerekse scaklk ba-
kmnndan yksek deerlerdedir. Soutucu akkan,
(D-A^ dey hatt boyunca makaslayn bir sistem
ile genletirilmelidir. Bu dzen, otomatik ya da sl
genleme valf; elle ayarlanan bir valf, bir flot valf
ya da klcal bir boru olabilir. Genleme prosesinde
gaz, s ekerek i deiime urar ve bir blm bu-
harlar. Sv-buhar karm soutucu akkan buhar-
latncya (evaporatr) girmeye balar. Makaslama
prosesinde, sv basncna kadar drlUr. (ekil.
9-28
12 B ar
3,1 Bar
kj/1ON
Seki 1.36- BASINCLANDIRMA
1 BUHARLATIRICI
2 KOMPRESR
B-C BASINCLANOIRMA
Buharlama (Evaporation) : evrime buharla-
ma prosesinden balandm farzedelim. ekil. 35
de R 12 iin basn-antalpi diyagram grlmekte-
dir. 0 C de soutucu akkann buharlamas A-B
hatt boyunca meydana gelmektedir. Bu scakla
karlk olan basn 3,1 bardr. Is, her zaman scak- M
tan souk ortama akar; bu ak, evaporatrde, eva-
!
H
poratrn ekline gre, i blmde bulunan soutu-
cu akkan evresini saran ikinci ortama olur.
Bunun sonucu, etrafta bulunan ikinci ortam souya-
cak ve soutucu akkan buharlaacaktr. Bu ekilde
soutucu akkann scakl sabit kald halde
gizli s halinde antalpisi yselecektir.
evrimi tamamlamak iin, buharlama devam
ederken kondenserden akkan gelmeye devam
eder. Bu arada kompresr de emiini yapmaktadr.
Basnlama (Compression) : Evaporatrden
emilen soutucu akkan gaz, kompresr tarafndan
sktrlr. Bu sktrma sonucu kzgn buhar mey-
dana gelecek ve akkann scakl ve basnc arta-
caktr. Bu ilem ekil. 36 da (B-C) dorusu ile gs-
terilmitir. Bir fikir vermek iin R-12 de bu scaklk
50C ve basn ise 12 bardr. Antalpi art Ah ise B
ve C noktalarnn (h) ekseni zerindeki izdm
uzunluu kadardr.
Youma (Condensation) : Sonradan kzgn
gaz, kondksiyon ile soumaya balayacak ve doymu buhar haline gelecektir. Bu durum, ekil. 37 de (C-D)
yatay hatt ile gsterilmitir. Bu soumay daha ok artrmak iin soutucu akkann getii boru kangahnm etra-
fndaki ortam geii artrlr. Bu suretle (C-D) boyunca youma gerekletirilir ve Proses (D) noktasmda tamam-
lanm olur.
Buharlama (evaporation) prosesinde olduu gibi youma prosesinde de soutucu akkan ile kangal etrafn-
daki ikinci akkan scaklklar arasnda fark vardr. Ancak, burada durum ters olup kangaln evresindeki ikinci
akkan, soutucu akkana nazaran daha dk scaklktadr.
Soutma makinasnn yapsna bal olarak atl-
mak istenilen bu s, hava ya da su araclyla uzak-
latrlr. Fakat "s pompas" durumunda bu atk su,
stma amacyla kullanlr ve prosesin bir rn ola-
rak kabul edilir.
ir H on
12 Bar
3,1 Bar
ekil. 37.Y0GUMA OLAY
1 BUHARLATIRICI
2 K OM P R E S R
3 Y OG U T U R U C U
C-D Y O U N L A M A
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
38) de grlen (A-A) uzunluu, soutucu
akkann buhar-sv karm orann gster-
mektedir.
evrimde kzgn hale ve alt soutma du-
rumuna getirme ilemi (Superheating and
undercooling) : (A-B) yatay dorusu boyun-
ca ilerleyen ve s eken soutucu akkan,
buhar hattn kestii (B) noktasna vardktan
sonra kuru doymu buhar haline gelecektir.
Fakat kompresre girite, gaz halindeki sou-
tucu akkan iinde sv paracklarnn kal-
mamas gerekir. Aksi halde kompresrde sv
darbeleri meydana gelerek, kompresrn
harap olmasna neden olabilir. Bu nedenle
(B) noktasnda soutucu akkan kzdrma
sz konusudur (ekil. 39).
Bu gerekten hareketle (B) noktas (B,)
noktasna ulatnlarak evrimin verimi de
slah edilir.
h (kj/1ON)
Dier taraftan (C-D) hatt, (D) de durma-
maldr. Kondenser o ekilde yaplmaldr ki
(D) noktas ( D ^ varabilsin. Bu durum da alt
soutmay temsil etmektedir. Alt soutma
(D-D^ hatt ile ifade edilir. (D) noktasnn
(D
t
) noktasna vardnlmas, (A
t
) in de (A) ya yaklamasna neden olur. (A-A^ hattnn ksalmas da evrimin ve-
riminin artmasna neden olur.
Eer buharlatnc ve youturucu arasna bir eanjr konacak olursa alt soutma blgesindeki sv kzdrma
blgesindeki svy starak dzen slah edilebilir.
evrim kayplar: Basn-antalpi diyagramnda yalnz kaypsz ideal evrim gsterilmektedir. Halbuki ekil.
40 da grld gibi, gerek proses ideal prosesten farkldr.
Soutucu akkan, kondenser, evaporatr ve kangallardan geerken, zellikle evaporatr-kompresr arasnda
emi borusunda ve kompresr -kondenser arasndaki scak gaz borusunda byk apta srtnme ve basn kayb-
na uramaktadr. Aynca, kompresr ve tahrik moto-
runda srtnmede olduu gibi s kayplan vardr.
Soutma ve stma kapasiteleri : Buharlatrc-
da, soutucu akkann sv halden buhar haline ge-
erken ald s miktanna makinann soutma kapa-
sitesi denir. Hesaplanmas, hBphA, antalpi fark ile
evaporatrdeki soutucu akkann MK ktlesinin
arplmasyla bulunur (ekil. 41).
12 Bar
3,1 Bar
Soutma kapasitesi:
h ( kj /l ON )
ekil. 38. GENLEME OLAY!
1 BUHARLATICI
2 KOMPRESR
3 YOUTURUCU
U GENLEME VANASI
0- A, GENLEM E OLAYI
Bilindii gibi buharlama ss, A

den B[ e
kadar soutucu akkan tarafndan alnmakta; ba-
snlandrma ss, B
i
den Cj e kadar kompresr ta-
rafndan verilmekte ve Cj den Dj e kadar youma
ss srmektedir. Bu duruma gre, soutma makina-
s olarak etraftan s ekecek; s pompas halinde ise
s verecektir.
9-29
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Kondensasyon (youma) ss:
Q
h
= Istma kapasitesi
Q
c
= Soutma kapasitesi - kompresre verilen i
1 2 B a r
olur.
Verim ve performans : Bilindii zere bir ma-
kinann ekonomik durumu, verilen i bykl ile
alnan iin bykl arasndaki bantlara bal
olup verim ile ilgilidir. Fakat bu iliki burada her 3,iBar
zaman 1 den byktr. Hatta s pompas halinde
bu say 1 den ok daha byktr. Bu durumda bu
sayya verim deil, makinann performans ad ve-
rilmektedir. Performans E(epsilon) ile ifade edilir.
Soutma makinas iin
_ Buharlatnc soutma kapasitesi (Q
c
)
Kompresrn harcad enerji (P)
ekil.
hci - hui
EK = Soutma makinas performans
Is pompas iin :
Youma ss (Qh)
h ( kj/1ON )
3 9 _ KIZDIRM A VE ALT SOUTM A
1 BUHARLATIRICI
2 KOM PRESR
3 Y OUTURUCU
U GENLEM E VALFI
5 KIZDIRICI
B-B KIZDIRM A
D-D1 ALT SOUTM A
EW = -
Kompresrn yapt i (P)
I g p
EK = Is pompas performans
deal evrim, bilindii zere Carnot ev-
rimidir ve gerek soutma makinas, gerekse
s pompasna nazaran farkldr. Carnot ev-
riminin ideal performans aadaki gibi he-
saplanr.
EKC = -
T-T
o
Soutma makinas iin:
EWC = -
T-T
o
9-30
h ( kJ/1 0 N
Seki l . t O_ EVRM KAY IPLARI
DEAL EVRM
AKTEL EVRM
ISITMA-HAYALANDIRMA VE CLMLENDRME
EKC = Soutma makinas iin Car-
not performans.
Is pompas iin:
eWC = Is pompas iin Carnot per-
formans.
T
o
(K elvin olarak) = 273 + t,, (ter-
modinamik evrimin soutma taraf mut-
lak alma scakl). Buharlama (eva-
poration) scakl.
T (K elvin olarak)= 273 -1 (termodi-
naik evrimin scak taraf mutlak alma
scakl). Youma (Condensation) s-
cakl.
rnek t= 60C, T= 273+60 = 333 K
10 = 0-0, T
O
= 273 +0=273 K
Pratikte, ideal Carnot evrimine var-
mak mmkn deildir. Etkin ve ideal
performanslar arasndaki oran, verim fak-
tr adn almakta ve gerek evrimi elde
etmeye yaramaktadr.
Ig p
hA,, D,
h ( kj /l ON ;
Di
/
!\
L
/ r
/ ! !
hB,
eki l . 41.SOUTMA KAPASTES , ISITMA KAPASTELER
A,-B, ZGR SOUTMA KAPASTES
C,-D, ZGR ISITM A KAPASTES
eK
Soutma makinas iin verim faktr = -
EKC
EW
Is pompas iin verim faktr = -
EWC
Verim faktr her zaman 1 den kktr. Basnlandrma esasl byk soutma makinalannn verim faktr
0,5 ve 0,6 saylar arasnda deiir. Dier soutma makinalar verim faktr bazen hatr saylr miktarlarda d-
ktr.
Basnlandrma prosesinde kullanlan soutucu akkanlar
Soutucu akkann, evrimdeki tm fazlar bilindiinden, onlardan beklenen zellikleri anlamak imdi kolay
olacaktr.
Soutucu akkanlardan istenilen zellikler aadadr :
- Soutma cihaznn arlamasna engel olmak iin seilen youma scakl basncnn dk olmas ter-
cih edilir.
- Soutma evrimine hava girmesini engellemek iin buharlatnc - kompresr aras emi devresi basnc-
nn, atmosfer basncnn stnde olmas istenir.
- Az miktardaki soutucu akkan ile s transferi mmkn deildir. Bu nedenle soutucu akkann buhar-
9-31
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLtMLENDRME
lama ssnn greceli olarak yksek olmas gereklidir.
- Kompresrn hareketli paralarn ve kendisini mmkn lde kk boyutlarda tutabilmek iin soutu-
cu akkan buharnn, greceli olarak dk zgl hacmda olmas istenir.
- Genleme (expansion) valfinden geerken meydana gelen flash gaz orannn sabit kalmas, evrimin yk-
sek verimi iin gereklidir. B unun iin soutucu akkann zgl ssnn (specific heat) mmkn lde
dk olmas istenir.
- Sistemde kaaklar belirlemek iin soutucu akkann tans kolay olmaldr.
- Soutucu akkan, kompresrde yalama ya ile kanabileceinden, bu karma uyum salayabilmeli-
dir. Yani yalama yandan kolay ayrlabilmeli, kimyasal olarak dengeli ve (non-corrosive) korozyona
meydan vermemelidir.
- Soutucu akkann zehirli olmamas, parlayc yani alev alc olmamas, kolay elde edilebilmesi, kolay
kullanlr ve olduunca ucuz olmasna gereklidir. Amonyak en eski soutucu akkanlardan birisidir. Ze-
hirli ve hemen alev alabilir olmasna karn, termodinamik stnlkleri dolaysyla hl kullanlmaktadr.
Ancak, yalnz endstride kullanlmak kaydyla kullanm alanlar kstlanmtr, tklimlendirme tesislerinde
(Cloro Floro Carbon)lar ok kullanlmaktadr (*).
Bunlara (halogen) soutucu akkanlar denilmektedir. Bu tr soutucu akkanlar renksiz, kokusuz ve zehir-
siz olup, balarna konan "R" rumuzu ve numara ile ifade edilmektedirler.
Bunlarn iinde n nemli halogen soutucu akkanlar :
R 12 en fazla Avrupa'da kullanlr.
R 22 ise en ok Amerika'da tercih edilir.
Bu iki soutucu akkan karlatrldnda, ayn scaklk derecesi iin R 22 ye oranla R 12 nin daha dk
basnta bulunduu anlalr. rnein 50C lik svlama scakl iin R 12 iin 12 bar basn gerekli iken, R 22
iin 20 bar gerekmektedir. Dk basn soutma malcinasn olduka sadeletirmektedir.
Buna karlk, R 22 lehine nemli bir stnlk, bu akkann volumetrik soutma veya stma kapasitesi R 12
ye oranla daha yksektir. Bu nedenle ayn kapasite iin R 22 kullanan makinann boyutlar R 12 kullanan maki-
naya oranla daha kktr. Her ne kadar R 22 yalama ve szdrmazhklara kar agresiv ise de, veriminin yksek
oluu, Avrupa'da dahi nem kazanmasna (**) neden olmaktadr.
Baz halogen soutucu akkanlarn, kaynama noktalan dk olduundan, uuculuk nitelikleri vardr. Bu
akkanlar, renksiz sv ya da gaz-sv karm halinde bulunurlar. Soutucu akkanlarn buhar halinde tans,
koku ile ancak ortamda yaklak % 20 konsantrasyonda soutucu akkann gaz halinde bulunmas durumunda
mmkn olur. Ancak, daha kk konsantrasyonlarda hile gaz, evre iin ok zehirli ve zararl olmaktadr. Sou-
tucu akkanlar, ak alev ile ok scak ya da kor halindeki yzeyler ile ya da elektrik kayna ark ile temasta
paralanp blnmektedirler. Bu paralanma sonucu zehirlenme, kant, sinirlilik ve tembih hali meydana gelir.
Duman halinde atmosferde bulunan soutucu akkan, paralanarak zehirli hale gelir. Bu nedenle soutucu ak-
kanlar ile uraanlar, akkann duman halinden kammahdlar. Hatta soutucu akkann ufak bir parac dahi
burun mukozasnda tahriler meydana getirir.
Halojen soutucu akkanlarn genellikle hava karm, parlayc ve patlayc karm oluturmaz. Soutucu
akkan buharlarnn alev sndrc olduu da bilinmektedir. Tm halogen soutucu akkanlarn, azot gazlar
gibi olduunu dnmekte yarar vardr. Zira hava iindeki oksijenin, hacmsal oran %15 in altna dt anda
nefes alma glkleri domaya balar ve gaz. hava iindeki oksijenin yerine yerleerek bu tehlikeyi dourur. R
11 ve R 113 soutucu akkanlarn buharlar narkotik etki meydana getirir.
Bu tip soutucu akkanlar, deriye temas ettiinde dokular dondurup yanklar meydana getirir. Deride mey-
dana gelecek yaralar, donmu organda olduu gibi saaltlr.
Grlyor ki soutucu akkanlarn ilem grd bacmlarda, baz lkelerde standartlara balanm emniyet
tedbirleri alnmaktadr.
() CFC ler de ozon tabakasn deliliklerinden, 1987 Montreal Bilimsel Toplantsnda bu soutucu akkanlardan CFC lerin
2000 ylna kadar retimden ve kullanmdan kaldrlmas kararlatrlmtr.
(**)R 22 ozon tabakasna daha az zarar (% 5 gibi) vermesi nedeniyle. Montreal protokolnde retim ve kullanmn 2030 ylnda
kaldrlmas kararlatrlmtr.
9 - 3 2
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Is Pompas ve Soutma B asnl M akinalarnn alma lkeleri
Basnca dayal s pompas ya da soutma makinas, genellikle pistonlu, dnel (rotary) ya da turbo kompre-
srlerdir. Byle bir makinann alma ilkelerini ve tasarmn daha iyi anlayabilmek iin ekil. 42 deki blok di-
yagram incelemekte yarar vardr:
- Kompresr (1), buharlam haldeki soutucu akkan dk basnta emip gerekli svlatuma derecesi
basncna ykseltir. Basnlandnna prosesi srasnda, soutucu akkan buhan snr ve i srtnmelerden
doan s ile svlama scaklna ular. Bu nedenle youma scakl daima youma basnc ile orant-
ldr. Isnan ve basn kazanan soutucu akkan buhan, komprserden kzgn gaz olarak kar.
- Eer soutucu akkan buhan, birlikte kompresrdeki yalama yan tamakta ise, ya-ayrc (6) (oil se-
parator) da, ya brakarak yan kompresre dnn salam olur.
- Youturucu (3) da, scak gaz soutucu ikinci ortam (su ya da hava) ile temas ederek, youmas iin ge-
rekli s miktarn ikinci ortama transfer eder. Scak gaz youarak sv hale geer.
Sv hale gelen soutucu akkan, kollektr (3a) de toplanmaya balar. Bu durumda hala yksek basnta
ve yksek scaklktadr. Soutucu akkan kurutucu ve filtre (7) den geerek genleme valfine (5) gelir.
Bu srada filtreden geerken sv iindeki kirler ve su paracklan filtre/kurutucu (7) da kalr. Genleme
valf iki grevi birlikte yapmaktadr :
1) Soutucu akkan genletire-
rek tekrar dk basnca indirger.
2) Buharlatuc iin yeterli mik-
tarda soutucu akkan debisini ayar-
lar. Basn derken birlikte scaklk
deeri de buharlama scakl dee-
rine der.
- Evaporatrde hala sv halde
bulunan soutucu akkan, souya-
cak ortam ile temas haline gelerek
buharlama scaklna der. Sou-
tucu ortam su ya da hava olabilir. So-
utucu akkan, buharlamas iin
gerekli sy bu ikinci akkandan e-
kerek, ikinci akkan scaklnn (su
gibi) daha da dmesine neden olur.
Bu ekilde buhar haline gelen sou-
tucu akkan komprser tarafndan
emilerek evrim tekrar balar.
Bu alma" ilkesi soutma maki-
nas ve s pompas iin geerli bir
uygulamadr. Tek kelime ile eer so-
utma etkinlii isteniyor ise makina
soutma makinasdr; eer stma et-
kinlii isteniyor ise makina s pom-
pasdr.
Is Pompas ve Soutma Makinala-
r Topluluu ve Blmleri
Kompresrler
Kompresrlerdeki sktrma
olay birbirinden farkl deiik
kompresr dzenleriyle yaplr:
a) Pistonlu kompresrler
b) Rotatif kompresrler
c) Turbo kompresrler
e k i l . A2 _I SI PONPASI VEY A SOUTM A BLOK D Y AFRAM I
1 KOM PRESR
2 TAHR K EDC M OTOR
3 Y OUTURUCU
3a SOUTUCU AKIKAN KOLLEKTR
BUHARLAT1RICI
GENLEM E VE DEB AY ARLAY I P VENTIL
Y A AY IRICI
F LTRE / KURUTUCU
SOUY AN AKIKAN IKII
ISINAN AKIKAN IKISI
9-33
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
a) Pistonlu kompresrlerde, soutucu akkan, piston hareketi ile skmakta ve supaplar araclyla gaz al
verileri denetlenmektedir.
Pistonlu kompresrler, tek pistonlu ve ok pistonlu olarak tasarmlanrlar ve yksek sktrma oranlarna sa-
hiptirler.
b) Rotatif kompresrler: Bu kompresrler de pistonlu kompresrler gibidir. Fakat pistonlularda olduu gibi
bunlarn karlkl hareket yerine dnel hareketleri vardr. Kompresr, balca bir kompresr kabuu (hou-
sing), egzantrik ekilde dnen rotor ve yay ile rotora bask yapan bir kaydna (slider) dan olumutur.
Saat ynnn aksine egzantrik dn yapan rotor, gaz emip sktrarak grevini tamamlar.
Bu p kompresrler de iki trl olup. tek hacimli (single chamber) kompresrler, ok hacimli (multi
chamber) kompresrler adn alrlar.
c) Turbo kompresrler: Bu kompresrlerin basnlandrma ilemi, yksek basnl radyal vantilatrlere ben-
zer. Bu makinalar yksek devirlerde dnerler. Dk basntaki gaz merkezden emen cihaz yksek bir hz ile
dndnden, santrifj kuvvet ile gaz, rotor korumas (rotor housing) iinde enerjilendirir ve kazanlan dinamik
basnc statik basnca dntrr. Bu tip kompresrler, greceli olarak dk basnca fakat byk volumetrik (ha-
cmsal) debiye sahiptirler. Ancak, yksek basnlar elde etmek iin iki ya da daha fazla trbini birbirine seri ba-
lamak gereklidir. Bu kompresrler byk kapasite aralnda, rnein 350 -15000 kW kullanlr. En byk avan-
tajlar, az yer tutmalar ve pratikte titreimlerin etkili olmamasdr.
Kabuk (Casing) tasarmna ve altrma kavramasna gre turbo kompresrler aadaki blmlere ayrlrlar:
- Tam kapal kompresrler (Hermetic)
- Yar kapal kompresrler (Semi-hermetic)
- Ak kompresrler.
- Tam kapal kompresr: Tm sistem, yani altrma motoru, kompresr sistemi bir kabuk iine konarak sz-
drmaz ekilde kaynaklanarak kapatlmtr. Bu nedenle makinay pratikte onarmak mmkn deildir. Bu durum-
da tm makinay paket halinde deitirmek gerekir. Bu kusurlarna karn bu kompresrler ok geni lde ya-
plmakta ve kullanlmaktadr. Doaldr ki retim ok kk kapasiteler iin yaplmaktadr (pencere tipi unitler ve
kk air conditioning cihazlar gibi).
Kapsln iindeki elektrik motoru, gaz emi tarafna konarak soutucu akkan tarafndan soutulmas sa-
lanmtr. Buna gre s pompas durumunda, elektrik motorunun ss geri kazanlmaktadr.
- Yar kapal kompresr : Bu tiplerde de tm sistem bir kabuk iindedir. Yine elektrik motoru ayn emi ma-
halline konularak soutulmas salanmtr. Tam kapal kompesrlerden fark, sistem kabuunun kaynaklanma-
yp, szdrmaz ekilde vidal olmas ve onarm annda vidann alabilmesidir. erdeki ya seviyesi, bir ya gs-
tergesi (oil sight glass) vastas ile gzlenmektedir. Gerek tam kapal, gerekse yar kapal kompresrlerin en
byk sakncalar, elektrik motoru stator sarglarnn soutucu akkan tarafndan tahrip edilerek paracklar ha-
linde soutma devresini kirletmesidir. Buna are olarak, elektrik motoru rotoru izole edilerek statordan ayrlm-
tr. Bunun faydas, sarglar harap olsa bile soutucu akkan devresine karmamakta ve tortu yapmasna msaade
etmemektedir.
(
- Ak kompresrler : Ak kompresrler altrma motoruna baml deildir. altrma iin krank mili,
kompresr muhafazasndan (kabuundan) darya kmtr. Bu durumda, eitli tiplerde motorlarn makinaya
balant olana vardr. rnein elektrik motoru, dizel motor, gaz trbini, buhar trbini vb. altrclar kullanla-
bilir. Makinaya kuvvet aktarmas, elastik bir kavrama ya da kay-kasnak sistemi ilegerekletirilebilir.
Bu tip kompresrlerde soutucu akkan kaybna engel olmak mmkn deildir.
altrma (T ahrik) M otorlar
Kompresrleri altrmak iin genelde zel motorlara gereksinim vardr. zellikle tam ve yarm kapal
kompresrlerde altrma motoru ve kompresr mili ortaktr ve alma dzeni buna gre ayarlanarak uyum sa-
lanmtr. Bu biim ierdii soutucu akkan miktarna, emi ve basma arasndaki basn farkna baml olarak
altrma motoru seilmesi gerekir.
Bu veriler, vantilatr ve pompalar iin de geerlidir; aradaki fark, kompresrn daha ok sistem basncna
kar kalk yapaca dnlmelidir. Bu nedenle kompresr ek kalk torkuna zel olarak dikkat etmek gerekir.
Dier tip tahrik motorlar (gaz, dizel, buhar) daha ilerde incelenecektir.
Youturucular (Condenser)
Soutma dzeninde youturucunun grevi, kompresrden sktrlm ve scakl yksek gelen soutucu
akkann ssn alarak gaz halinden sv haline gelmesini salamaktr. Is pompalarnda, soutucu akkandan
elde edilen sy youturucu yoluyla ekmek mmkndr.
Youturucular iki trldr:
- Hava soutmal youturucular
- Su soutmal youturucular.
9-34
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
Hava soutmal youturucular: Hava soutmal kondenserler, boru ve kanatklardan olumu bir batarya-
dr. Boru iinden soutucu akkan geiinde hava akm ile temasta bulunur. Hava-boru temasnda s geii
zayf olduundan dzen, kanatklar ve hava frc vantilatr ya da vantilatrler ile takviye edilmitir. Sout-
ma tesislerinde haval youturucular ok byk hava debilerine ihtiya duyduklarndan, yap dna konarak
mmkn mertebe atmosferin ypratc etkilerine kar korunurlar. Is pompalarnda stma grevi yapacaklarn-
dan, hava stcs olarak genelde dorudan verici kanal iine kurulurlar. Hava soutmal youturucu kontrol,
vantilatr dur-kalk altrarak yada vantilatr hzn deitirerek ya da damper konumlarn deitirmek sure-
tiyle gerekletirilebilirler.
-,Su soutmal youturucular: Bu sistemde youturucunun scakl, soutma suyu aracyla alnmaktadr.
Youturucu, esasnda boru kangalndan olumu bir s deitiricidir (exchanger). Soutucu su, borularn iin-
dedir ve soutucu akkan bunlarn dnda youur. Scak su ile stma yapan s pompas tesislerinde you-
turucuyu, soutucu akkann ssn verdii bir kazan gibi dnmek mmkndr. Su soutmal youturucula-
nn kontrol genelde su tarafndan yaplr. Hissedici eleman, youma basncn ya da scakln hisseder.
Soutma tesisatlarnda iki yollu, s pompalan tesisatnda ise yollu vanalar ile kontrol gerekletirilir.
Buharlatrc (Evaporator, cooler)
Bilindii zere, sv haldeki soutucu akkan, buharlatncda buharlamaktadr. Bu buharlama iin ikin-
ci akkandan s ekilmesi gereklidir. Bu ekim iin ise ikinci akkan scaklnn, soutucu akkan buhar-
lama scaklndan daha yksek olmas gerekir. Bu nedenle buharlatrcya soutucu demek adet haline gel-
mitir. Bir buharlatrc da s deitirici (exchanger) olup yaps youturucu gibidir. Bu cihazlar gda
sanayiinde ve iklimlendirme alannda ok kullanlrlar Bunlar soutma eriminde iki tiptirler:
- Ya buharlatrc
- Kuru buharlatnc.
Ya buharlatnclar: Ya buharlatncda borular tamamen soutucu akkan ile doludur. Borularn sv
ile dolu olmas s transferini iyiletirir, fakat buna karlk sistemde daha fazla soutucu akkan kullanlmas
gerekir. Borularn bal olduu kaptaki sv seviyesi, bir seviye kontrol dzenei ile sabit tutulur. Boru ve kabuk
(Tube and Shell) tipi buharlatrclarda borulann iinden su gemekte, boru dnda ise soutucu akkan bu-
lunmaktadr. Kabuun st tarafnda buhar kubbesi (domu) boluu braklr. Bu tip soutucular daha ziyade
turbo makinalarda kullanlmaktadr (ekil. 43).
2 - L ;
eki l . 43J TAS TIP BUHARLATIRICI
1 SOUK SU
2 HAVALANDIRMA
3 SOUTUCU AKIKAN IKII
t, SOUTUCU AKIKAN GR
5 Y AG DREN
e k i l . 4 4 . Y ATAY BORULU BUHARLATIRICI
1 SOUTUCU AKIKAN G R
2 SOUTUCU AKIKAN IKII
3 SOUK SU GR
I, SOfiUK SU IKII
5 N B RLET R C KAPAK
6 ARKA TARAF B RLET R C KAPAK
Kuru buharlatnclar. Bu tip buharlatnclarda. sv / buhar karm giri yapar. Burada en nemli husus,
soutucu akkann s eanjr yzeyine uniform olarak datlabilmesidir. Buharlatrcya bir termostatik
kontrol sistemi yardm ile buharlaacak kadar sv gnderilir. Az sv gnderilmesi halinde soutucu akkan
buhar kta kzacandan, termostatn duyar eleman genileme valfine kumanda ederek daha fazla sv ge-
mesini salar. Buna gre soutma yk arttnda daha fazla, azaldnda daha az sv kullanlr. Ya buharla-
tncda ise daima ayn miktarda sv bulunur. Ve soutma yknn gerektirdii kadar buharlama olur.
9-35
ISITMA-HAVALANDIRMA VE tKLMLENDRME
Haval soutucular genelde boru ve kanatlardan oluur. Standard cihazlarda, bakr boru ve alminyum ya da
bakr kanatlardan oluturulmutur. Gelen soutucu akkan hava soutucusuna niform olarak databilmek
iin bir datc (spider) kullandr.
Sv (su, salamura vb.) soutucu kuru buharlatncarda, soutucu akkan borularn iinde buharlar. Ge-
nelde (ekil. 44) de grlen boru demetli buharlatnc kullanlr.
M akaslayc / D ebi A yarlayc B irim
Her basnlandnc soutma devresinde, ister soutma ister s pompas makinas olsun, bir yksek basn
bir de dk basn taraf vardr (ekil. 45).
Yksek basn taraf kompresr kndan balayp youtuncuyu getikten sonra makaslama / debi ayar-
layc nitede biter. Dk basn taraf ise, yine makaslama nitesinden balar, buharlatnc ve kompresr
emiine kadar uzanr. (ekil. 45) ematik olarak bu durumu ifade etmektedir. Bu suretle dk basn, kompre-
srde yksek basnca deimektedir. Makaslaycda basn dmekle birlikte ihtiya duyulan soutucu akkan
miktar da ayarlamaktadr. Buna gre makaslayc cihaz ayn zamanda debi ayarlayc cihaz olarak da bilinmek-
tedir.
e k i l 45 _S0 f i UTM A- GRUBUNDA Y KSEK VE ALAK BASIN
DEVRELER
1 K O M P R E S R
2 Y O G U T U R U C U
3 G E N LE M E V E D E B V E N T L
4 B U H A R LA T I R I C I
Y KSEK BASIN TARAFI
Q ALAK BASIN TARAFI
e k i l . t s _ DK BASINLI Y 7 ER VALFI
a) Det ay b) Tespi t Sekt i
1 Y ksek Basnta Soutma Akiskanl . Sivi Durumu
2 Dk Basi nt t a Soutucu Aki skan Buhar Durumu
3 Buhj r l ast i r i cl ya Giden SM Soutucu Aki skan
t Buharl ast i ri ci ya Giden Buhar Halinde Soutucu Akiskar
5 Buharl ast i ri ci
T
9-36
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
Bu cihazn en ok kullanlan ve bilinen tipleri aadadr:
- El ile kumanda edilen genleme valf
- Dk basnl yzer (float) valf
- Yksek basnl yzer (float) valf
- Otomatik genleme (expansion) valf
- Termostak genleme valf
- Kapilcr tp
El ile kumanda edilen genleme valf: Szdrmaz ekilde imal edilmi ve soutucu akkan etkilerine diren-
li, pratikte el ile kumanda edilebilen bir valftir. Bu dttzenee ine ulu valf da denebilir. Ve makaslama dnda
debi ayarn da yapabilir. Genelde sabit yklerde tercih edilir. Yine de bir uzman kimse tarafndan yk deitir-
melerinde kontrol edilip dzenlenmelidir.
Dk basnl yzer (float) valf: Adnn da ifade ettii gibi valfn alak basn tarafna tesis kurulmutur.
zellikle ya buharlatncarda kullanlr. Seviye ayarlayc, buharlatncmn iine konaca gibi ayr bir
hcre ile dna da kurulabilir (ekil. 46). Eer ayr bir yzer seviye ayarlayc kullanlyor ise, flotrn iinde
bulunduu hcre, alt ve st ksmlardan (ekil. 46) da grld gibi buharlatncya balanmaldr. Bu sistem,
pratikte hatasz ve ok iyi bir kontrola elverilidir. Her cins soutucu akkanda kullanlabilir. Bu nedenle ya
sistem buharlatncarda en iyi ekilde debi ayarlayan sistem olarak tanmlanr.
Yksek basnl yzer (float) valf:
Bu sistemde yzer vah
7
, yksek basn tarafna balanmtr (ekil. 47a). Ve yksek basn tarafndaki sv
tarafndan ynlendirilip kontrol edilmektedir. Bu debi ayarlaycs, sistem iinde, soutucu akkan miktarm
ayarlayarak byk grev yklenir. Bunun anlam, cihazn buharlatncya akkan gnderme ilemi, kendi hc-
resindeki seviyeye bal kalr ki bu da youturucudaki miktarlara baldr.
-w
e k i l t 7 _ Y K SE K BASI NCI ! Y ZER VALF
SI V] DURUM U
1 OSK BASI NTA SOUTUCU AKI KAN BUHAR
DURUM U
3 BUHARLATI RI CI Y A GOEN SI VI HALDEK SOUTUCU
AKI KAN
i . BUNARLATI RI CI
ek i l . ^ 8 - OTOM AT K GENLEM E VALPI
1 Y OUTURUCUDAN
2 VALF P STONU
3 SIVI BUHAR KARIIM I
4 D Y AFRAM
5 BUHARLATIRICI BASINCI
6 Y AY BASINCI
7 AY AR V DASI
9-37
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Otomatik genleme (expansion) valf:
ekil.48 de grlen otomatik genleme valfnn grevi, buharlatucda basncn sabit deerde kalmasn
salamaktr. Buharlatncda basn yseldiinde valf kapanr, basn azaldnda ise valf aar. Bu suretle bu-
harlatrcda basn, dolaysyla buharlama scakl da sabit kalm olur. Bu valf, ani yk deiimi gsteren
tesisler iin uygun deildir. Ancak ok kk yk deiimi gsteren tesislerde kullanlabilir.
Termostatik genleme valf:
ekil.49 da grlen termostatik genleme valfi ok kullanlan bir valftr. Bu valfn kontrol alan, buharla-
mann balangc ile bitimi arasndaki farkta yaplr. Kontrol nitesinin detektr (7), buharlatncnn kna
kurulur. Bilindii gibi buharlama olay sabit scaklkta olur. Scaklk fark, kzgn (superheating) buhar aral-
na karlktr. Grld zere, esas olarak bu kontrol sistemi, buharlatncnn tm yzeyini kullanabilmesini
ayarlayan bir dzendir.
Termostatik genleme valfi, ayar yetenei bakmndan otomatik genleme valfine gre daha stndr. So-
utma ykndeki arta gre soutucu akkan debisini devaml ayarlamak mmkn olur. Aynca, daha nce be-
lirtildii gibi, termostatik valfda kzma derecesini ayarlayarak buharlatrc knda soutucu akkann bir
miktar kzdrlmas salanabilir. ok dk kzma derecesinde, kompresr durduunda genleme valfnin tam
kapatmas mmkn olmayabilir. Bu durumda sisteme, genleme valfinden nce bir solenoid valf eklemek gere-
kir.
eki l . 4 9 . IC BASIN DENGEL TERM OSTAT K
EENUM E- VALF
1 D Y AFRAM
2 NE
3 AY AR Y AY I
4 AY AR V DASI
M AKASLAY ICI AIZ
6 Y OGUTURUCUOAN
7 H SSED C
8 BUHARLATIRICIY A
eki l . 50_CAPILLARY TP
1 SIVI HALDEK SOUTUCU AKIKAN
2 CAPIUARY TP
3 BUHAR HALNDEK SOUTUCU AKIKAN
4 KALBUR FLTRE
Kapiler tp (boru): ekil 50 de grlen kapiler tp ok basit bir makaslaycdr. Fakat uygulama aral k-
stldr. Bunlar, nceden saptanan soutucu akkan miktarlan ve basn d deerleri iin yaplrlar. Bu ar-
lar deitiinde, kendi kontrol etkileri de deiir. alma emniyetleri dolaysyla ev soutuculan, pencere tipi
soutuculan, iklimlendirme kk cihazlar gibi 5 kW gemeyen seri yapmlarda kullanlrlar. Genellikle spiral
eklinde, ince 0,4 - 2 mm apl bakr borulardan 2 m boyunda yaplrlar. Soutucu akkan giri balangcnda
kalbur gibi ince delikli bir filtre bulunur. Bu, kapiler boruya pisliklerin giriini engeller.
9-38
I S I T M A -H A V A L A N D I RM A VE K L M E N D tRM E
Gvenlik D zenekleri
Yksek ve dk basn presostat:
Bu dzenek kompresr giri ve kna klcal borular ile balanmtr. Yksek basn alter (switch) i, st
basnlar iin koruyucu grevini; dk basn alteri ise dk basn tarafnda meydana gelecek arzalarda
koruyucu grevini srdrerek durdururlar.
Ya basnc fark alteri:
Kompresr yalanms bir ya pompas aracyla salanmaktadr. Bu pompa bir altere bah olup pompa -
k ile karterdeki yan basn fark bu dzenek aracyla kontrol edilmektedir. Eer bu basn fark ayarlanan
deerden dk ise kompresr otomatik olarak durdurulmaktadr.
Kompresrn balama faznda, ya basn kontrol, ya 15 - 45 saniye kadar, zaman rlesi aracyla ksa-
devre yapmaktadr.
Duru an koruyucu rlesi (zaman rlesi) :
Bir soutma makinasnn devre d kal srasnda baz tehlikeler vardr. rnein, scakla bal olan
kontrol sonucu makinann devreye giri ve k ayarlanm ise bu zaman aral ok ksa olur. Kalk yapan
motor yksek akm eker. Bu durum ise sarg scaklklarnn aniden ok yksek deerlere ulamas, dolaysyla
tahribata uramas demektir. Bu nedenle otomatik iletmelerde duru an rlesi kullanllarak tesis korumaya al-
nr. Rlenin devreden kmasndan itibaren 6-10 dakika duru zaman telenir.
Motor korumas :
Akm sigortas, an yk termik rlesi ve sarglar aras termisteri. sarglan an scaklk ve akmdan koru-
mak iin kendi aralarnda uyum salayack ekilde dzenlenir. Genellikle kontrol faznda, altrc elektrik mo-
toru, bimetal bir rle ile irtibatlanr. Bu bimetal, izin verilen akm deerine ayarlanmaldr (set edilmelidir).
Krankn snma durumu :
Kompresr alrken durma konumunda snm olur. Bu durum ya ve soutucu akkann birbiri ile is-
tenmeyen baz kanmlan oluturmasna neden olur. Bunlar da makinann tekrar kalknda kompresrde sv
darbelerine ve arzalara neden olur. Bunu engellemek ii soutucu akkann youmasna engel olacak lde
yalama ya stlr.
Dondan koruma:
Duyargas youturucu kna konan bir termostat aracyla koruma yaplr. Bu dzen +1"C ye ayarlanr ve
bu suretle su soutucu donma tehlikesinden kurtulur. Bunun iin makina, devreden zamannda kartlm olur.
Ak kontrol:
Bu kontrol, boruda minimum ak salamak iin gereklidir. Ak miktar minimum deeri bulmad tak-
dirde makina durur.
Is pompas iin defrost kontrol : Hava ile alan s pompas buharlatrcs, hava ok nemli olduu
zaman donma olayna maruz kalabilir. Bunun sonucu olarak buharlatnc basnc der. Normalde seri olarak
programlanm olan diferansiyel basn presostat, bu basnc kontrol eder ve soutma ilemini 4 yollu vana ara-
cyla tersine evirir. Ve ksa bir sre iin buharlatnc, youturucu olarak almaya balar ve sy ykseltir.
+20C'ye ayarl bir termostat aracyla scaklk ykselerek defrost olay durur. Sistem tekrar normale dner.
S istemin D ier B irimleri
Filtre / Kurutucu : Soutma devrelerinde pislik, kk paracklar vb. kirler byk tahribata ve zararlara
neden olurlar. Bu nedenle devreye, ok ince delikli szge ile (silika jel) ieren filtre / kurutucu konur. Silika jel
kimyasal olarak su damlalarn tutar. Bu kurutucular, su damlalarn renkli olarak gsteren gzleme camlan
(sight-glasses) ile donaltlmtr. Turbo kompresrler kurutuculara ihtiya gstermezler. nk sisteme eklenen
havalandrma dzeni ile bu kurutma yaplabilir.
Ya ayrc : Ya ayrclara yalnz pistonlu kompresrlerde gereksinim vardr. Bunlar zellikle ya buhar-
latrclarda kullanlr. Genellikle, santrifj ayrc tipinde tasarmlanmlardr. Krank muhafaza kabuunda
(karterde) bulunur. Ve yzer ine ulu kontrol ile karter arasnda otomatik olarak ya devri yaptnr.
I s K aynaklar ve I s Gei Ortam
Is pompasnda en byk rol s kaynaklan yklenmitir. B unlan yakndan incelemek gerekir. Bilindii
zere gnmzde s kaynaklan deyince su, hava, toprak, gne enerjisi ve teknik olarak s kayna olabilecek
ortamlar akla gelmektedir. Yukarda belirtilen s kaynaklann inceleyelim.
9-39
ISITMA-HAVALANDIRMA VE tKLMLENDRME
Su: zgl ss en byk kaynak olmas nedeniyle ok elverili bir durumu vardr. rnein, bir metre kp su ]j,
eer 5C soutuluyor ise s deeri 5,8 kW olur. Su, doada yeralt suyu. nehir, gl, sel suyu ve deniz suyu olarak Wl
bol miktarda bulunmaktadr. Ancak, doal su rezervuarlarn birka (C) fark iin kullanmak gerekir. Zira evre
suyuna bal bitki ve hayvan topluluu byk deiimlerden zarar grebilir.
zel s kaynaklarn seerken aadaki kurallara uymak gerekir. Bu kurallar :
- Yerel olanaklar ve yeterlilik,
- Yeterli s miktar ve uygun scaklk ve zamanlama,
- Yerel yetkili makamlarn onay,
- Kirlilik derecesi
- Suyun koroziv etkisi.
eki l . 51 . I SI VERP DN Y APAN Y ER SUY U
1 ISI POM PASI
2 Y ER ISITM ASI
3 ISI VEREN Y ER SUY U
i, Y ER SUY U DN KUY USU
Yeralt suyu : Yeralt suyu, s pom-
pas iin en iyi kaynaklardan bir tanesi-
dir. Zira onun scakl yaz ve k evre-
den en az 10C daha dktr. Bu da 1
m
3
/s iin 8- 10 kW s atlmas anlam-
na gelir.
nce pilot kuyular aarak su kapasi-
tesini, seviye dn ve suyun kalite-
sini lmek gerekir. Kt bir su kalitesi,
koroziyon tehlikesini ve ilk yatrm fi-
yatlarnn ykselmesini sonular.
ekil.51 de kuyular ile alan bir s
pompas dzeni gsterilmitir. Burada
(3) numaral kuyu yeralt suyunu veren,
(4) numaral kuyu ise dn yapan ve
filtre grevini yapan kuyudur.
in doru olan, yeralt suyunun bu-
harlatncya szmasn nlemek iin
ekil.52 de gsterildii gibi bir ara ean-
jr (s deitirgeci) kullanmaktr.
FLTRE KUY U Yzeysel sular :
Gl ve nehir suyunu kullanan s
pompas dzenlerinde, stma prosesle-
rinde ekonomik bir sonu almak iin su scakl 4C soutulacak ekilde hesaplanr. Bu da buharlatncnn
0C de olmas demektir. Bu artlarda s transferi sonularndan emin olmak iin soutucu akkan buharlama
scaklnn (-5C) alnmas gereklidir. Bu retim ise buharlatrcdaki su yzeyinin 0C olmas dolaysyla
donma tehlikesinin birlikte gelmesi demektir. Bu nedenle arada antifriz karml bir devre kullanmakta yarar
vardr (ekil.53).
Deniz suyunda ise yosun ve deniz suyunun korozif etkisi dolaysyla uygun bir buharlanc tipi semekte
yarar vardr. Bu nedenle levha (pleyt) evaporatr kullanarak bakm giderlerini azaltmak ve srekli temizlemeyi
kolaylatrmak mmkndr.
Hava :
Is pompas stma prosesinde phesiz hava, en mkemmel bir s kaynadr. nk her yerde ve her
zaman vardr. Dier yandan, havann baz sakncalar vardr. rnein, d hava scaklk derecesinin dmesi,
s pompasnn stma retiminin hzla dmesine neden olur.
Havann dier bir sakncas, dk zgl sya sahip olmasdr. Bu da byk miktarlarda havaya ihtiya du-
yularak onun iletimini pahallatnr. Aynca, enerji kayb ve grlt problemleri yaratr. Kirli hava daima temiz-
leme gereksinimi ve korozyon tehlikesi yaratabilir. Son olarak havadaki nem, birlikte defrost ve youma proble-
mini getirir. Bu problemler de ancak parasal g ile zmlenebilir. Buna gre hava pek fazla ekonomik bir
zm getirmez. Hava daha ok ara mevsim geilerinde yararl olabilir.
9-40
ISITMA-IIAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
O
c
eki l . 52 _YER SUYU N ARA EANJR
1 BUHARLATIRICI
2 SOUTUCU AKIKAN GR VE IKII
3 ARA EVRM ISI EANJR
4 ISI EANJR
5 ISI VERC YER SUYU
6 YER SUYU DN
eki l . SJ _ ARA EVRM ( ARA EANJR )
YZEY SUYU
1 BUHARLATIRICI
2 SOUTUCU AKIKAN GR VE IKII
3 ARA EVRM
4 ISI EANJR
Toprak (Yer) :
Bundan 30 yl nce. toprak (yer) kul-
lanlarak, borular aracyla s boalmas-
nn aratrmalar balad. Halen bu ara-
trna srmektedir. Yamur ve gne
enerjisini depolayan toprak, s retimi
yapar. Yerin ancak kk bir blm,
y/.eye yakn olarak jeotcrnal s akm-
n kapsar. yle ki yer scakl, d at-
mosfer scaklnn bir fonksiyonudur.
Toprak derinliine indike d tesir-
ler azalarak klr. Sonunda, 10 metre
derinliklen itibaren aaya doru pratik-
te yaklak olarak scaklk sabit kabul
edilebilir. Bu sabit say, yllk ortalama
scakla karlktr, lllbette bu say,
coral'ik konu, klinatik artlara da bal-
dr. Ayrca derinlik arttka, scaklk az
miktarlarda deimektedir. Deneyler 1,2
m ile 1,5 n arasndaki derinliklerin ye-
terli olduunu gstermitir. etken,
yer scaklnda byk rol oynamakta-
dr. Bunlar:
- zgl s kapasitesi, kJ/kg.K
- s kondksiyon katsays, W/m K
- Younluk, kg/nr
1-akat bu etken, topran ierdii
neme baldr. Eer zemin doyma nokta-
sna kadar zenginletirilmi ise kuru ze-
mine gre % 30-50 daha iyi bir s trans-
feri zelliine sahip olur. Dier taraftan,
topran nemlilii, yerin yapsna bal-
dr; nk toprak yaps kayal, kumlu
ya da killi olabilir. Bunun sonucu olarak,
killi arazi yksek nem absorbe etmesi ne-
deniyle zemin kollektr olmaya olaa-
nst derecede elverilidir.
Topraa denen bu borularn met-
resinden 25-58W/m s boaltmak mm-
kndr. rnein, verilen stma yk ve
metresi 40 W/m yk boaltan boru
uzunluu 250 m bulunur. Buna gre iki
boru aral 1 metre olmalda'. Buna
karlk olan alan ise 250 m
2
bulunur.
Istma peryodunda, s ekii dola-
ysyla zemin souyacakta'. Boru evre-
sindeki su buhar youacak ve s at
artacaktr. Sonu olarak su donacak, -
zlmede s serbest kalacak ve s k
daha da artacaktr.
Sebze yetitirmeye engel olacak ka-
lc kra (trst) nn sabitlemesini n-
lemek iin atya boru yerletirilerek
zemin borularna balanr. Bylece,
zemin scaklk seviyesi yaz aylarnda
ykselir ve k aylarnda s akmlat-
r gibi alr (ekil.54).
9-41
ISITMA-H A YALANDIRMA VE KLMLENDRME
ek i 1.54 -TOPRAA DENEN BORULU SSTEM
1 ISI POM PASI
2 Y ER ISITM ASI
3 ATI KOLLEKTR
l> TOPRAK KOLLEKTR
Plastik ya da elik boru kullanlabilir. Ve antifriz karm akkanda s transfer ortam olabilir.
Pratikte s kayna olarak ok avantajldr. nk uzun mrl ve dk onarm hareamaldr. Sakncal
yn ise geni alanlara ihtiya gstermesi ve kazy gerektirerek ilk yatrm artrmasdr.
Gne enerjisi:
Hava gibi gne nlar da bir s kaynadr. nk her yerde vardr. Yalnz k aylarnda konuyu dn-
mek gerekil'. Buna are olarak da s depolumu tank sisteme balanabilir. Dnya atmosferi dnda gne rad-
yasyonu iddetlidir. Pratik olarak sabit ve yaklak 1,35 kW/m
2
dir
Yer yzeyinde ise radyasyon .iddeti atmosfer tarafndan azaltlr. F.tkili gne enerjisi radyasyon nlarnn
geli asna, yerel zamana, gne nnn devam sresine baldr. Merkezi Avrupa'da senelik gneli gnle-
rin toplam saati bazen 1300 den azdr, ln fazla da 2000 dir. Trkiye iin bu ortalama ylda 2000-2400 alnabilir.
rnein, hesaplarda Kasm aynda, gnlk ortalama olarak, kollektr m
2
si bana 1,5 kW-sa./m2 gne
enerjisi topland kabul edilebilir. Bu deer Ocak aynda 2.2 kW-sal/m
2
' ubat'ta ise yaklak 3 kW-sa./m
2
dir.
Dnya yzne varan gne radyasyonu iki ksmdan oluur: Direkt radyasyon ve havaya bal olarak yayl-
m diffused radyasyon. K aylarnda optimum n iin kollektr as dey ile 25 dir. Bu a diffused n
iin en uygun olandr. Fakat yaplan deneyler, her mevsim geerli olmak zere 45 lik a kullanmann duha fay-
dal olacam ortaya koymutur.
Bir yapy yalnz gne enerjisiyle stmak iin gerekli kollektr yzeyleri ile s depolama tanknn kurulu-
unun ekonomik olmad bilinen bir gerektir. Bu nedenle, direkt gne enerjisini stmada kullanmaktan ise
kollektr ssn s pompasnda kullanmak daha avantajldr.
Alklardan s geri kazanm:
Soutma suyu, atk su, egzost havas ve egzost gazndan teknik s kayna olarak bahsetmek mmkndr.
Soutma suyu ve alk su dorudan s kayna olup kooziv olmamasna dikkat etmek gerekir. Kirli su halinde
bu svlardan ara media olarak yararlanmak ve bunun iin araya uyttun malzemeli bir s deitirici koymak gere-
kir.
Sistemler
isi kaynaklarna ve s kullanmna gre muhtelif s pompas kombinasyonlar vardr. rnein hava-hava,
9-42
II !
ISITMA-1IAVALANDIRMA VI- KLM.ENDRME
eki l . 5 . HAVA-HAVA ISI POM PASINDA ISITM A VE SOUTM A LEM
A ISITM A LEM
B BL" ;OZM E LEM
' AKI' Y N
..LATIRICI
3 KOM PRESR
l, KOLLEKTR
5 t, Y OLLU VANA
6 Y OUTURUCU
7 ISITM A LEM , GENLEM E VALFI
8 SOUTM A LEM , GENLEM E VALFI
olabilir.
Hava-su s pompas:
Bu sistemde de s kayna d, havadr,
taraf panel stclar olup su scakl 4O'C
hava-su, su-hava, su-su gibi. Bu sra-
lamada birinci terim s kaynann,
ikinci terim ise kullanlan snn cin-
sini vermektedir. Bunlar teker teker
gzden geilelim.
Hcva-hava s pompas :
ekil.55 de bir hava-hava ak
emas grlmektedir.
Bu sistemde s kayna olarak
evredeki hava kullanlmtr. Ila-
cmlarm stlmas iin ise konden-
ser (youturucu) zerinden geen
scak hava bacmlara gnderilmitir.
Bu sistemde en byk saknca, s
kayna olarak kullanlan evre ha-
vasnn scaklnn dmesi halin-
de byk s miktarlarna ihtiya du-
yulmasdr. Bu sistemlerde evre
havas scaklnn +5"C den aa
dmesi istenmez.
ok iyi yaltlm tek ailelik bir
ev iin 15 kW-sa. sya ihtiya oldu-
unda bu sy salyacak hava mik-
tar yaklak 9000 kg/sa olacaktr.
Bu da scaklk ve neme bal olarak
7200 vVsa lk bir hava debisini vere-
cektir.
Bu sistemlerde evre scakl-
nn d dolaysyla daima buz
zme tedbirlerini almak gerekil'. Bu
durum ekil.55 te belirtilmitir.
Bu dzenlerde performans yakla-
k =2,5 dolaylarnda hesap edil-
melidir. nk sisteme ylda %35-
40 eklemek gerekir. Bu enerji ise
gaz, akaryakt yada elektrik enerjisi
Balca fark, slna taralnda scak su olmasdr. Genellikle stma
50 C arasdr.
Bu sistemin avantaj basit kombinezonlar ile yardmc s reticiler olan gaz, akaryakt veya elektrik stcla-
rna balanabilmesidir. rnein, d hava +5C nin altna indiinde bir s reticisi, ek s ihtiyacn karlamak
zere otomatik olarak devreye girebilir. Bu sistemin ortalama performans ekli e =2,5 - 3,0 alnabilir.
Is kayna hava her yerde bulunduundan bu tip s pompas oka kullanlmakladr.
Su-su s pompas :
Kuyudaki s kayna zemin suyu, yl boyunca. 8"C - 12'C arasnda sabit scaklkta kalmaktadr. Bu suyu s
pompas 4C - 6C soutmaktadr. Bu su sonradan filtre kuyusuna pompalanmaktadr, l'iltre. kuyu suyunun aln-
d kuyudan itibaren yaklak 15-20 metre uzaklkta olmaldr. Su kaynann sabit scaklkla olmas nedeniyle
s pompasnn buharlama scakl da 0 O nin stnde sabit kalacaktr. Bunun sonucu, sistemin performans
ekli nemli oranda dzeldiinden e =3.0 - 3,5 olur.
Kirlenmelere engel olmak iin nceki paragraflarda belirtilen ara deitiricileri kullanmakta yarar vardr. Ko-
rozyon tehlikesine kar, s kayna olacak suyu gvenlik asndan test etmek ve buna gre gerekli nlemleri
almak uygun olur.
9-43
ISITMA-HAYALANDIRMA VE tKLMLENDRME
Havuz Hacmi Ist
TEM Z HAVA
G R
T
Scak Su
Istcs
Serpatini
HAVUZ HACM
Is Kayna
" " Serpantini
I Kzdrc
Kompresr
| Buharlatrc
EXZOST
Se k i l . 5 6 _ HAVA-HAVA ISIPOM PASI
Eer s kayna olarak toprak kullanlyor ise, borulara antifrizli su ya da salamura su doldurmakta yarar
vardr. Bu salamura -10C ye kadar donmadan inebilmelidir. Is transferi boru apna bal olmadan 30-40
W/m
2
alnabilir. Performans ekli E = 3,0 tr.
Is kayna olan toprak alan, stlan alandan 2-3 defa daha byk olur. Bu sistemin tasarm ok basit olup
uzun bir mre sahiptir.
Nehir ve gl sular ancak 2C fark ile alabilir ve korozyon bakmndan zemin sularndan daha tehlikelidir.
Bu nedenle muhakkak bir ara media kullanmak gerekir.
Su-hava s pompas :
Is kayna su olup su-suda grld gibi alr. Youturucu tarafndaki hava stma ilemi de hava-hava
da olduu gibi iler.
Uygulamada B az I s Pompas D zenleri
Hava-hava s pompas uygulamas :
ekil.56 da bir kapal yzme havuzu hava-hava s pompas dzeni grlmektedir. Burada kapal yzme ha-
vuzu hacmi youturucu ss ile stlmakta, evaporatre s ise havuz hacmi egzost havasndan verilmektedir.
Yangn ve byk yaplar iin su s kaynakl kk s pompalan :
ekil.57-a da yaz durumu grlmektedir. Yaklak tm birimler soutma durumunda olup havamn ss
dn suyuna gemektedir. Soutma kulesine giden bu su yaklak 40C olup kuleden ktktan sonra 33C gibi
kk birim (unit) youturucularna gelmektedir.
ekil.57-b ara mevsim durumunu gstermektedir. Yapnn bir blm stma isterken dier blm soutma
istmektedir. Buna gre soutma kulesine dnen suyun ortalama scakl derek soutma kulesini ksmen a-
ltrmaktadr.
9-44
f i m
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Sourma Y apan Unit
e k i l . 5 7 _a : Y AZ DURUM U
Soutma Y apan ni t el er Istma Y apan ni teler
Se k i l . 5 7 - b: ARA M EVSM DURUM U
ekil.57-c ise ayn tesisin k duru-
munu gstermektedir. Ekstrem havalarda
sisteme s eklenmesi gerekebilir.
Dn suyu minimum deerin altna
dtnde, su stcs otomatik olarak
devreye girer. Baz birimler soutmaya
getiinde, dn suyu scakl ykse-
leceinden, stc devreden kar.
ekil.57-d de kuvvetli i kaynaklan
olan bir uygulama durumu grlmekte-
dir.
t zon s kazanc k, insan, cihaz
vb. olabilir.
zon, tm mevsimlerde yani sene
boyunca soutulmaya gereksinim duya-
bilir. Buradan ekilen s miktarlar ev-
rime katlabilir.
Eer yaklak tm sistemin 1/3 biri-
mi tm mevsimler boyunca soutma ya-
pyor ise s talebini dengeleyecek kadar
sy sisteme ekleyebilir.
Gtnlesme Tank
va Ayrc
2 t " C
Soutma Yapan niteler Istma Yapan niteler
eki l . 57 _:c: KIS DURUM U
Genleme Tank
LHava Ayrc
2VC
Soutms Kulesi Su Istcs f
Soutma Yapan niteler
e k i l . 5 7 _d : KUVVETL KAY NAKLI
Istma Yapan niteler
9-45
1SITMA-IIAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
s4. HAVALANDIRMA
Havann Nitelii
Havann bileiminde, yaklak olarak, hucmcn %21 orannda oksijen ve %79
tarda dier gazlar bulunur. Bunlarn haricinde havadaki su buharndan sz edilmesi gerek:
bulunan su buharnn yzdesi daima deiir.
9 orannda azot, ayrca az inik- M
esi gerekir. Havann bileiminde nl
Oturulan yaplarda, insanlarn bedensel fonksiyonlar ve hareketleri hava bileimini etkiler. Solunumla kan
havada CO2 ile su buhar vardr. Solunum, aksrk ve ksrk srasnda havaya bakteriler yaylabilir.
Duman retimi olmas ya da ak alevli bir yanma olaynn meydana gelmesi halinde, yanma rnleri aracl- j?
yla hava kirlenir.
Ayn ekilde endstriyel ilemler sonunda ortaya kan dumanlar, gazlar ya da tozlar da havann kirlenmesi- ifti
ne yol aar. W<lf *
Mahal ii havasnda bulunan COj gaznn oran, genellikle d havadan daha fazladr. Bununla birlikle, bu
durum nadiren zararl sonular dourur. Gerekte CO2 gaz zehirli deildir ve bu gazn oran istisnai hallerde %1
deerini aar. Oysa bu orann %2 mertebesinde bulunmas bile. zararl tesirler dourmaz. CO miktarnn yk-
sek oluunun tek sakncas, havadaki oksijen orannda azalma olmasdr. Havann bileiminde bulunan en haya-
ti bileen oksijen olmasna karn, oksijen orannn bir hayli azalmas bile zararl etkiler yapmaz. Oksijen oran
%17 ye indii zaman, yanmakta olan bir mumun alevi sner. Halbuki, bu oran sadece %13 mertebesinde bulunsa
bile insann yaam baz artlarda devam edebilir.
nsan vcudundan kan kokular:
iinde ok sayda insan bulunan mahallelerde hafif bir nemlilik duygusunun hissedilmesinin asl nedeni, v-
cuttan yayman organik maddelerdir. Vcut kokularnn zehirlerden ibaret olduu kesinlikle sylenemez. Bununla
birlikte, bu kokularn havada organik maddelerin bulunmasndan ileri geldii ve insanlarn salk durumlar bo-
zulduka koku iddetinin artt anlalmtr. Baz aratrmaclar, vcut kokularndan dolay zararl etkilerin
meydana gelebildiini gstermektedir. rnein, itahn azalmas gibi fiziksel bir tepki gzlenmi, baz hallerde
mide bulantlar hissedilmi ve kalabalk yerlerde insanlardan kan kokulardan dolay ba arlarnn duyuldu-
u grlmtr.
inde fazla miktarda insan bulunan bir hacme hangi nedenlerle ve ne miktar hava vermek gerekliini incele-
yelim. C J
jj V\ j
Oksijen lt : Sp^
Doal olarak ilk akla gelen kriter, solunuma gerekli oksijen miktarn temin maksad ile laze hava verilmesi- | , }' *,
{)
di-. " *"
Konu, fizyolojik bakmdan yle dnlebilir: Deniz seviyesinde bulunan normal bir insan her solunum
devresinde 500 cm' havay cierlerine alr. Normal artlarda dakikada 16 kez solunum hareketi yapld gz
nne alnacak olursa, solunum iin kullanlan hava miktar S l/dak. dr ve bu miktar hareket haline bal olarak
360 l/dak. ya kadar kar.
Karbondioksit lt:
Akla gelen ikinci lt, kapal mahallerin havas iindeki dh miktarn zararsz bir deerde tutacak kadar
hava vermektir. lk zamanlarda, kullanlm havann salk zerindeki kt etkisi, bu hava ierisinde bulunan ze-
hirli bir gaza yklenmiti. l
:
akat byle bir gazn varl hibir /.aman ispat edilememitir. Daha somalar buna
neden olarak kullanlm hava iersindeki CO younluu gsterilmitir.
Atmosfer havas iinde normal olarak %().O3 ya da 0.04 katlar CO2 gaz bulunur. Halbuki insan tarafndan -
karlan CO miktar, solunmu olan hava miktarnn
C
AA3 n oluturur. O hakle iinde ok sayda insan bulu-
nan kapal mahallerin CO2 younluu yava yava artacaktr.
Normal artlar altnda hava iersinde %l-2 kadar CO
2
in bulunmas fark edilir bir rahatszlk meydana getir-
mez. Hatta bu deer %3 e kadar ykseldii zaman bile nemli bir rahatszlk grlmemektedir. Takat %5 den
%10 a kadar- olan^CO: younluu, daha nce de belirtildii gibi nefes almakta zorluk, kalp arpnts ve yorgun-
luk hissedilmesine neden olur. Bu bakmdan CO2 younluunu islenilen bir deerde tutmak iin kapal hacme
verilecek taze hava miktar da havalandrma iin en dk bir ll olarak ele alnabilir. Takat bu amala verile-
9-46
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
cek olan hava miktar da kk bir miktardr. rnein, hafif iler gren insanlar iin ve CO2 younluunu %0,5
de sabit tutmak zere insan bana 114 1/dak. d hava vermek yeterli olmaktadr.
Daha sonra yaplan deneyler gstermitir ki CO younluunu sabit tutmak amacyla normal artlarda veril-
mesi uygun grlen 100-150 1/dak. d hava miktar konfor salamaktan ok uzaktr.
nsan vcudundan ve eitli organik maddelerden kan koku lt:
Fazla sayda insann toplanm bulunduu kapal bir mahalde insan vcudundan ve eitli organik maddeler-
den kan kokular fazla rahatsz edici olurlar. Ayrca, sigara iilmesine izin verilmi olan mahallerde toplanan
duman, zellikle sigara kullanmayanlar ok rahatsz eder.
insanlarn kokuya alma yetenei byktr. Kapal bir mahalde uzun sure kalan bir kimse yava yava bu-
lunduu yerin ne kadar fena koktuunu hissetmemeye balar. Bununla birlikte insan mekanizmas bu gibi du-
rumlarda bile kokularn kt etkisi altndadr. Sigara dumanlar ise sigaraya alk kimselerde bile nabzn artma-
sna neden olur. Yaplan baz deneylerde stlm ve havas deimeyen evler iindeki hafif toz kokusunun,
insanlar tarafndan fazla hissedilmemesine karn, itah kesici sonular dourduu grlmtr.
tinde az insan bulunan mahallerde genellikle doal enfiltrasyon (sznt) gerekli taze havay salar. Bu ne-
denle evlerde havalandrma tesisat bulunmas zorunluluu yoktur.
Tersine, sinema, tiyatro, dershane, lokanta, genel ofis gibi kalabalk yerlerde mekanik havalandrma yapmak
zorunluluu vardr.
Bu gibi yerlere verilmesi gereken d hava miktarlar iin, ASHRAE 62-1989 (Ventilation for acceptable in-
door air qualitiy) standardna ya da TS 3419 numaral Trk standardndaki izelgelere bavurulabilir.
Endstriyel yaplarn havalanma gereksinimi:
Endstriyel ilemler sonunda ortaya kan duman, gaz ve tozlarn ounluu insan sal iin zararldr.
Hava iinde kabul edilen yzde oranlan genellikle ok dk deerdedir. Oturulan bir mahal iine bu tr zararl
rnlerin girmemesi gerekir. Bu gibi rnlerin, ktklar kaynaktan alnarak darya atlmas uygun olur. k
yerlerinin zerinde davlumbaz tesisleri ve at yerlerinde ise temizleyici yntemlerin kullanlmas zorunluluu
vardr.
H avalandrma Yntemleri
Hava hareketini salayan kuvvetlere gre:
- Doal havalandrma,
- Zorunlu (cebri) havalandrma yaplabilir.
Doal havalandrma:
Doal havalandrmada, havann hacm iindeki hareketi ve dolaysyla yenilenmesi, scaklk farklarna ve
rzgar etkisine baldr. Bu da i ve d mekann basn fark demektir.
Vantilatr kullanmadan doal havalandrma ilemi de ayrca aadaki gibi blmlere ayrlr:
- Derz aralklarndan ya da birleme yerlerinden havalanma,
- Pencere aracyla havalanma,
- Baca (aft) aracyla havalanma,
- Tepe-kule pencereler ile havalandrma.
Den aralklarndan ya da gzeneklerinden havalanma :
Eer kapal bir hacm stlm ise ve d hava scaklndan daha scak ise i hava hacmin yksek blmle-
rine karak bu ksmlarda basn ykselmesi meydana getirecektir. Buna karlk hacmin alak blmleri daha
dk basnta kalacak ve d souk hava, pencere ya da kap aralklarndan ve duvar gzeneklerinden ieriye
szacaktr. Ayn ekilde i hava darya szacaktr. Olay tersinedir. Eer ierdeki hava d havadan daha souk
ise ayn olaylar meydana gelecektir.
Bu hava deiiminin bykl, pencere ve kaplarn derz uzunluklarna ve szdrma durumlarna baldr.
Normal bir yaama hacminde k aylarnda hava deiimi saatte 0,5 ya da 1 defa olur. Doal olarak, rzgar art-
t takdirde hava deiim miktar da artacaktr.
Yaama hacmlarndaki normal derz infiltrasyonu konfor limitlerini sabit tutmaktadr. Eer daha fazla hava-
landrmaya ihtiya var ise, pencerelerden yararlanmak mmkndr.
9-47
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Pencere aracyla havalanma :
Pencereyi amak suretiyle havalandrmay artrmak mmkndr. Eer d hava i hacm havasndan daha
souk ise pencere aldka d hava pencerenin alt tarafndan ieriye girer, odann kullanlm scak havas ise
pencerenin st tarafndan darya kar.
Yaz aylarnda pencere aralndan havalanma, byk lde rzgara bamldr.
Baca (aft) aracyla havalanma:
K aylarnda nemli miktarda doal bir hava deiimi uygulamas istendiinde, hacmin yksek blmn-
den balayarak atya varan bir baca kurmak yeterlidir. Bu bacada ekme kuvveti, duman bacalarnda olduu
gibi, i ve d hava younluk fark ile meydana gelmektedir. D ve i hava scakl birbirine eit olduka hava
hareketi durur. Yaz durumunda, d hava daha scak olduundan hava akm ters yne dnerek d havann ie-
riye girmesine neden olur.
Baca vantilasyonu byk lde d scaklk ve rzgar durumuna baldr. Yaz aylarnda tam gerektii anda
grevini yapmayabilir. Bu nedenle uygulamas snrl olup havalanmann ok ciddi olmad mahallere uygulan-
mas olasdr.
Tepe-kule pencereler ile havalandrma:
Bu tip havalandrma ksa bacal bir havalandrma eklidir. Ve yaplarn atsna konur. Yine bu tip havalan-
drma i-d scaklk fark ile alr. Rzgarl devrelerde tepe-kule pencereler ile havalandrma yetersiz kalr.
nk rzgarn ynne bal olarak, ksmen dar kan hava ksmen ieriye frlr. Hava deiimini kontrol
etmek iin dzenek, ayarlanabilir kontrol damperleri ile donatlr. Tepe-kule pencere ile havalandrmada tepe-
kule pencere says havalanacak hacmin byklne ve havann ktlk derecesine baldr.
Bu tip havalandrma, dz atl, endstriyel yaplarda, zellikle yksek scaklk alanlar olan, enerji reten
tesislerde, elik ve demir dkm tesislerinde ok yaygn olarak kullanlr.
Zorunlu havalandrma:
Hava artlarnn uygun bir satndartta tutulmasnn salanmas bakmndan ou kez, vantilatrler aracl
ile havalandrma yaplmas zorunludur.
Bu ama ile eit sistem uygulanabilir:
- Havann mahal iinden ekilerek egzost edilmesi,
- Havann mahal iine baslarak ya da flenerek gnderilmesi,
- Her iki sistemin ortaklaa uygulanmas.
Havann mahal iinden ekilerek egzost edilmesi :
Bu tip havalandrma sistemleri en yaygn ekilde uygulanmaktadr. Basit ve ekonomik oluu nedeniyle, bir
ok halde bu tip sistemler tavsiye edilmektedir. Aspiratr tarafndan hacmdan ekilen hava, bir kanal yoluyla ya
da dorudan dar atlmaktadr. Hacmda vakum yaratld iin, buraya hava dardan menfezler aracyla,
kap, pencere vb. blmlerden girmektedir. Bu yntem genelde kk hacmlann havalanmas iin oka kulla-
nlr. Gaz, buhar ve koku ya da oda yksek scakl nedeniyle, orta boy ve kk mutfaklarda, tuvalet mahalle-
rinde, kk laboratuar, ak odalarnda vb. hacmlarda kullanlr.
Havann mahal iine baslarak ya da flenerek gnderilmesi :
Bu yntem, bundan nce incelemi olduumz yntemin tam anlamyla kartdr. Temiz hava vantilatr ve
basit bir datm sistemi araclyla mahal iine baslmak ya da flenmek suretiyle gnderilir. Basn altnda
kalan hacmdan hava, bulabildii btn aklklardan geerek darya kar. Bu tip basn altnda kalan hacma
evreden herhangi bir enfiltrasyon ya da kt bir hava sznts olamaz. Temiz havann vantilatr araclyla
mahal iine uygun bir ekilde sokulmakta olmas, hava dalmnn, hava hacmi ve hznn uygun bir ekilde
kontrol altnda tutulabilmesi olana, bu sistemin stnlkleri arasnda saylabilir. Gerektii takdirde, ieriye so-
kulan havann temizlenmesi ve stlmas da olanakldr.
Her iki sistemin ortaklasa uygulanmas (Compound ventilation):
Havalandrma ileminin en gvenilir bir ekilde kontrol, hem eki (aspiratr) ve hem de bas (vantilatr)
dzeneklerinin kullanlmas yolu ile gerekleebilir. Ancak bu ekilde niform bir hava dalm salanabilir.
Ancak bu takdirde, temiz hava gerekil olan blmlere gnderilebilir, tm oturulan mahal iindeki hava dalm-
nn, giri ve k aklklar arasnda olumlu bir ak elde edilebilir. Vantilatrn, aspiratre oranla yaklak
%10-20 orannda daha byk bir hava debisi salayacak ekilde seilmesi ile mahal iindeki hava basncnn d-
arya oranla daha yksek bir dzeyde tutulmas salanm olacaktr. Bu ise hava akmlarnn meydana gelme
olasln azaltacaktr. Bu ekilde hareket edilmekle, dardan kirli havann girmesi de engellenmi olacaktr.
9-48
n i
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Bu sistemin, genellikle bilgisayar cihaz odalarna uygulandn unutmamak gerekir.
Tozlarn ve dumanlarn darya atlmas:
Hacm iindeki tozlar ve kokular sakncal olduu zaman, havann yenilenmesi ya da deiim saysnn art-
rlmas suretiyle bu saknca bir lde nlebilir. Fakat bu are genel olarak ekonomik bir zm yolu deildir.
zellikle tozlarn ortadan kaldrlmas sz konusu olduu zaman hava yenileme ya da deiim saysnn artrl-
mas, baz hallerde bir ie yaramaz. En uygun zm yolu, bu kirlenmenin kt kaynakta tedbir alnarak kir-
lenmenin bertaraf edilmesidir.
Normal olarak bu gibi hallerde, sonuca varabilmek iin en iyi zm mahal iinde toz ve duman kna yol
aan cihazlarn mmkn mertebe en iyi ekilde evreleyen bir davlumbaz sisteminin iine alnmas ve manhal
iindeki havann bu blgeden ekilerek davlumbaz sistemi araclyla dar atlmasdr. Ancak, davlumbaz sis-
temine giren havann hz toz ve dumanlarn davlumbazn alt ksmndan hacmin dier blgelerine savrulmasn
nleyecek lde yksek olmaldr. Tozlarn srklenebilmesi iin, kanallar iinde hava hz deerleri yeterince
yksek olmaldr.
Tozlar ile dumanlar arasnda ekil.58 deki diygramda belirtilen farkn dnda, esas olarak hibir ayrlk
yoktur. Genellikle havada asl halde bulunan sv damlacklarndan oluan sis keltileri ile ayn ekil ve bo-
yutlara sahip olan toz paracklar arasnda fark yoktur.
Mahal iinde bulunan dumanlarn ve buharlarn kontrol edilmesi ve dar atlmas iin eitli tip parackla-
rn kelti hzlarndan daha yksek deerlerde hava hzlarndan yararlanlmas zorunluluunu unutmamak gere-
kir. Bu gerek esas alnmak ve daha ziyade deneysel verilerden hareket edilmek suretiyle, tozlarn ve dumanlarn
darya atlmas iin genellikle gereklilii kabul edilen hz deerleri izelge. 1 ve izelge.2 de gsterilmitir.
izelge. 1 - eitli Tip Davlumbaz ve Hacmlar iin Tavsiye
Edilen Minimum Hava Hz Deerleri
yaplan hacmin ismi
- Elektroliz atlyeleri
- Elektrik ark kayna atlyeleri
- Mutfaklar
- Pistole ile boyayaplan mahal
- Kum pskrtme yolu ile yzey
temizleme ileminin yapld mahal
Tavsiye edilen
Hz deeri m/s
0,75
0,75
0,2 * 0,5
0,75
2,5
0,4
Hzn etki alan
Davlumbaz aklnn n
Davlumbaz aldnn n
Davlumbaz aklnn n
ilerin solunum yaptklar seviye
Girilerde, aaya doru
Mahal iinde
izelge.2 - Malzemelerin Nakli iin Gerekli
Minimum Hava Hz Deerleri
Malzemelerin cinsi Hava hz deerleri m/s
- stp ya da ktk cinsinden malzemeler 7.5
- Tahl tozlar 10.0
- Jt ya da hint elyaf tozlar 10.0
- Kauuk tozlar 10.0
-Un 15.0
- Talama ya da rektifikasyon ilemeleri
sonucunda aa kan metal tozlan 15.0
- Ahap malzeme yongalar 1X.O
- Testere talalar 15,0
- nce kmr paracklar 20.0
- nce pirin talalar 20.0
- Kurun tozlan 25.0
9-49
ISITMA-H AV AL ANDIRMA VE KLMLENDRME
Mtkron Cinsinden Partikl Boyuflari
Daha fazla bilgi edinilmek istendiinde
1988 ASIIRAE IIANDBOOK Equipnent
Chuptcr II, Recknagel-Sprenger-Hnmann
Taschenbuch fiir Hcizung + Klimatechnik 88/
89 5. Idustriclle Absaugungen blmlerine
baklmas.
Havann Temizlenmesi
Havada asl durumda bulunan pislikler-
den olumsuz ynde elkilenebilen ilerin ya-
pld bir mahalle hava gnderilecei
zaman, havadaki pisliklerin ortadan kaldrl-
mas gerekil-. rnein saat, l cihazlar fab-
rikalar, gda maddeleri imalathaneleri vb.
yerlerde durum bu ekildedir, insan vcudu-
nun nazik bir yapya sahip olduu, gnde
23000 defa solunum yapt havann zellik-
lerinden byk lde etkilenebilecei husu-
su da gz nne alnmaldr. Bir mahalle
giren ya da bu mahalden kan tozlarn ve du-
manlarn kontrol altna alnmas sorunu bir
uzmanlk konusudur. Problemin karmakl-
nedeniyle burada sadece uygulanan yn-
temlerin basil bir tanm yaplacaktr.
Dumanlar ve tozlar gibi kirlilik rnleri-
nin havadan ayrlmasnn salanmas iin,
ncelikle bu malzemelerin boyutlarnn ve
dier fiziksel zelliklerinin bilinmesi zorunlu-
dur. ekil.58 deki grafikte bu konuda baz fi-
kirler verilmitir.
In iri partikller (paracklar) ncelikle
ele alnrsa, havann temizlenmesi ileminde
en yaygn ekilde uygulanan yntemler aa-
da akland gibi sralanabilir.
kelti odalarndan ve su huzmelerinden
yararlanlmas:
kelti odalar, genellikle tozlarla ykl
havay tayan kanallarla balant halinde
bulunan byk boyutlu bacmlardr. Kirli
hava. bu tip bir odaya girince hzn ve dola-
ysyla tama gcn kaybeder. Bunun so-
nucu olarak havada bulunan tozlar odann dip
tarafna kelir. Havann yol deitirmesi
iin genellikle engeller ngrlr ve ayrca
plakalar yerletirilerek, toz paracklarnn bu plakalara arpmas ve bylece kinetik enerjilerinin azaltlmas
salanr Baz hallerde bu odalarn iine su huzmeleri pskrtlmek suretiyle tozlar agrlatrlarak dibe okturu-
lr Pistole ile boya ilerinin yapld mahallerde ve zellikle iinde yabanc buharlarn mevcut olduu yer erde
bu yntemin uygulanmas nerilir. Bu tip kelti odalarnn havann geime kar gsterdii diren genellikle
ok az ise de zellikle engel ve perdelere baldr.
Siklonlardan yararlanlmas: _ . . ..
Siklonlar, ilerindeki havann bir silindire teet dorultuda psktiildtig dinamik kelti odalarndan baet-
tir (ekil.59).
Santrifj kuvvet etkisiyle tozlar dnme hareketi yapmaya ve silindirin cidarlarna kmeye zorlanrlar.
ken tozlar, ekil.59 da grld gibi. zaman zaman boaltlan bir depoya dokulur.
Siklonlarn verimi genellikle dktr. nk havann k akl i evrinti blgesinin stnde bulun-
maktadr ve bu akln boyutlar kktr.
9-50
ekiL58- Havada Sspansiyon Yani Ask Halinde Bulunan Partiklleie lg ili
Boyutlar Ve zellikler
ISITMA-IIAVALANDIRMA Vl KLMLENDRME
Hava Girii
D evrinti
Konik Gvde
Toz k
ekil.59_ BR SKLONUN PRENSP EMASI.
Bu durumun sonucu olarak, tpk ok ince
udnl bir vida gibi, byk bir hza sahip ev-
rinti halinde ykselen bir hava ktlesi meyda-
na gelir. Dnme enerjisinin byk bir ksmn
kaybetmeksizin bu dayiresel hareketin bir ek-
senel hareket haline dntrlmesi gtr.
Bu nedenle vantilatr yapmcsna danlma-
dan, siklon tesisleri eksenel vantilatrlere
dorudan doruya balanmamaldr. Daha
fazla bilgi iin (Design of Industrial Exhaust
Systems, John L.Alden) e bavurulabilir.
Fili relerden yararlanlmas:
Hava kirlenmesine yolaan elemanlarn
kaynaklarnn kontrol edilmesi, atmosferimiz-
de bulunan kirlilii azaltsa da bu sorunu t-
myle ortadan kaldramaz. Bu durum, hava-
nn yap iine verilmeden ya da baka bir
ama iin kullanlmadan nce temizlenmesi
gerektiine olan bilincin artmasna yol a-
mtr. Gnmzde filtre elemanlar en ok
cam lifi ya da senetik viskon malzeme ile me-
talik yapdan oluan tiplerde meydana getiril-
mitir. Bu filtreleri snfta toplamak mm-
kndr.
Kaln filtreler:
Genel havalandrma ve iklimlendirme sis-
temlerinin hava temizlii gereksinimleri bu
snftaki filtreler tarafndan salanr. Bunlar
genellikle yksek bir toz tutma kapasitesi ile
hava akmna kar dk diren gsterme
niteliklerini bir arada toplayan, eitli biim
ve karakteristikteki filtre elemanlarndan olu-
lular. Toz tutma kapasitesi bir filtrenin nor-
mal alma artlan altnda deitirilmeye
ihtiya gstermeden nceki mrn ifade
etler. Ama, modern hava filtrelerinde, zel
bir ekilde bklm ve bylece hava temiz-
leyici nitelik kazandrlm cam liflerini
byk lde kullanmaktr. Bunlar toz tutma
kapasitesini artran yapkan bir sv ile de
kaplanabilirler. Bu suretle 1-3 mikron apn-
daki tozlar bile maksimum kapasite ile filtre
edilebilirler.
Bu tiplerde filtre verimleri, AS1IRAE 52-
76 standardlarna uygun olarak "Dst Spot F.fficiency" cinsinden ya da baka bir standarda gre verilirler.
Hassas Filtreler:
1-3 mikrondan daha kk paracklar, ktleleri ufak olduundan kaba filtreler ile tutulamazlar. Atmosferik
toz, arlk itibariyle ortalama olarak ' /< 10 orannda bu paracklar ierir. Bu paracklarn leke yapma zellikle-
ri olduundan kompler odalar, elektrik ve elektronik yapn vb. ilemleri gibi ilerin yapld yerlerde hassas
uygulamalarda sakncal olabilirler. Deiik kalnlk ve miktarlarda mikroskopik liflerden oluan cam lifi ele-
manlardan yaplan hassas filtreler bu blmde kullanlr. Bu ince toz paracklarnn leke yapma zellikleri bu
snfa giren filtrelerin performanslarnn llmesinde kullanlr.
Bu snftaki filtre verimleri. ASHRAIv 52-76 standartlarna uygun olarak "Syntelic Dusl VVeight Arrestanee"
cinsi ya da benzeri yntemlerle llmelidir.
9-51
IS1TMA-IIAVALANDIRMA VE KLMLINDIRME
Mikro Fili reler:
Bugn elde edilebilen en yksek derecele hava temizlii salayan eihazlara ait snftr. Filtre yapmnda ok
inee cam filtrelerinden oluan elemanlar kullanlmaktadr. Bu filtreler, aplan 1 mikrondun kk olan parack-
lar bile atmosferik havadan ekebilirler. Fikre mrnn uzatlmasn salamak iin bir n filtre kullanlmas ge-
rekir. Bu filtreler, nkleer enerji santrallarmda, ameliyathanelerde ve steril odalarda, optik, ila ve elektronik sa-
nayiinde geni lde kullanlr.
Filtre verimleri 0,3 mikron apndaki paracklar kullanlarak "D(i) o (ctyl) P (htalale)" test yntemine ya da
"Sodium Flame Test Yntemi B.S. 3928" e gre ya da benzeri yntemlerle llmelidir.
Elektrostatik keltme Ynteminin Uygulanmas :
Son derece ince yapl tozlar, hafif dumanlar, havada devaml ekilde varolan mikoskopik pislikler bu yol
ile temizlenir.
Elektrik kanunu uyarnca zt iaretli elektrik yklerine sahip olan iki parack arasnda bir ekme kveti
doar. Bu paracklar birbirlerine yaklama eilimi gsterir, Elektrostatik toz tutucularn gereklemesinde bu
ilke esas alnmUr. Kirli hava, yaklak 13000 V dolaylarnda pozitif bir gerilime sahip, bir doru akm kayna-
na balanm bulunmas nedeniyle yksek dzeyde elektrostatik bir yk kazanan ince teller arasndan geirilir.
Bu teller, topraa balanan ubuk ya da borular ile birbirlerinden ayrlm durumdadr. Teller ile ubuklar ara-
sndaki elektrostatik alandan geileri srasnda, paracklar pozitif bir yk kazanu-. Bundan sonra, hava ile toz
karm, aralarnda yaklak 8 mm kadar aklklar bulunan birbirlerine paralel bir seri plaka ya da levha ara-
sndan geer. Bu plakalardan herbiri yaklak 6000 V dolaylarnda pozitif bir gerilime sahip olan bir doru akm
kaynana baldr. Pozitif ykl tozlar, viskoziteli bir madde ile kaplanan, topraa bal baka bir takm plaka-
lara doru itilirler. Bu plakalar zerinde biriken tozlar, ykama yoluyla ya da baka herhangi bir yntemle orta-
dan kaldrlr.
ok etkili bir yapya sahip olan bu tip hava temi/.leme dzenekleri, ok ince toz paracklarnn tutulmasna
olanak salar. Elektrostatik tipte bir toz tutucu iinde meydana gelen yk kayb 10 Pa gibi ok kk bir merte-
bededir. Fakat yatrm masraflarnn yksek olmas, bu tip cihazlarn yaygn biimde kullanlmasn engellemek-
tedir. Deerli tozlarn geri kazanlmasnn son derece nemli olduu hallerde, filtre iin yaplan yatrmn kayp
olmad inancn veren bir yapm ynteminin uygulanmas, evre kirliliini nlemek durumunda, yatrm gider-
lerinin yksekliine karn bu lip filtrelerden yararlanlmas doru ve yerinde olur.
S. HAVA ARTLANDIRMA
Islna, havalandrma ve iklim tesislerinin son senelerde kazanm olduklar nem ok byktr, insanlarn
konfor kavramna verdikleri deer sonucu olarak her trl yapnn inaat kadar i tesislerin de nemi anlal-
m bulunmaktadr.
Son gelimelere gre iklim tesislerini iki ana blmde toplamak mmkndr :
1) Endstriyel iklim tesisleri
2) Konfor iklim tesisleri
Bunlardan birincisi, endstride baz rnlerin yapmnda en uygun hava koullarn salamaktr. Deneyler
gstermitir ki tekstil sanayiinde, gda ve sigara vb. sanayiinde hava belirli bir scaklk ve nemde tutulduu tak-
dirde retim daha verimli ve daha kaliteli olmaktadr.
Bunlardan ikincisi, yani insanlarn salk ve konforu iin yaplan iklim tesisleri baz blmlere ayrlabilir:
a) Yaz iklim tesisi,
b) K iklim tesisi.
c) Tam (yaz-k) iklim tesisi.
3u tip iklim tesisleri fonksiyon ve ekonomik dnceler ile seilir. rnein, bir kampusla snflar ya da labo-
rlar yalnz k dnemlerinde kullanlr. Bu nedenle iklim koullarna gre buralarda yaz klimas yapmaya
Bu
ratuarlar '
gerek yoktur. Fakat kampusta bulunan bir bilgisayar makina hacn iin tam iklimlendirme uygulamak gerekir.
Bu rnekleri oaltmak mmkndr.
klimlendirme ya da Tam klimlcdirmcTcsislerdcn SeklciMi Grevler
Tm mevsimler boyunca havay filtrelerden geirerek ieriye almak, yap iine toz, pislik ve hatta mikropla-
rn girmesine engel olmak.
9-52
M JK :
ISITMA-IIAVALANDIRMA VH KLMLENDRMH
Yaplarn iinde salk ve konfora gerekli olan her trl koku ve sigara dumanlarn bertaraf etmeye yeterli
lde taze hava salamak
Not 1- ASI1RAE 62-1989 standardnda verdii kabul edilebilir d hava kalitesi i/.elge.3 de verilmitir.
izolj>o.3 - ABD evre Koruma Hakanl Tarafndan
Saptanan D Hava Kalite Standard
Kirlilik
Kkrtdioksit
Toplam parack
Karbon mooksit
Karbon mooksit
Oksidan (Ozon)
Azot dioksit
Kurun
Uzun vadede
Ortalama
konsantrasyon
(i j>/m
3
ppn.
80 0.03
75
100 0,155
1.5
1 yl
1 yl
1 yl
3 ay
365
260
40000
10000
235
Ksa vadede
Ortalama
konsantrasyon

3
ppn.
0,14
-
35
9
0.12
24
24
1
8
1
saat
saat
saat
saat
saat
Not 2- Yine ayn ASIIRA1 62-1989 standardnda i bacmlarda kabul edilebilen bava kalitesi verilmi bu-
lunmaktadr.
Havann grlt ve titreimler meydana getirmeden iletilmesini, rahatsz edici bir hava akm etkisi meydana
getirmeden her tarafa homojen datmn salamak.
Kn havann konfor salayan bir scakla (21C-24 C) kadar her taraf stmasn salamak.
Yazn i mekanlarn. d hava scaklndan 7 0-8"C daha aa bir scakla kadar soutulmasn sala-
mak.
K aylarnda ieriye alman havann bal nem deerinin konfor derecesine ykseltilmesini salamak.
Yaz aylarnda ieriye alman havann soutulduktan sonra bal nem derecesinin %55 in altnda kalmasn
salamak amacyla kurutma yapmak.
Psikrometri
Iklimlendirme mhendisinin ura konusunu nemli hava oluturur. inde su buhar bulunmayan havaya
kuru hava ad verilir ve bu havann bileimi genelde sabittir.
Mutlak kuru havann ierdii maddeler aada grlmektedir.
K imyasal
simgesi
H acnca A rlka
Azot
Oksijen
Argon
Karbondioksit
Hidrojen
Neon
Helium
Kryplon
Xeno
O
2
Ar
CO
2
Il
2
Ne
ile
Kr
Xe
78.060
20.960
0.930
0.030
0,010
0.002
0.008
75,490
23 ,170
1.290
0,040
0,001
0.001
0.008
9-53
ISITMA-HAVALANDIRMA VE IKLMLENDRME
e k i l . 6 0 _ Psi kometri k di yagram ve kar akt er i st i k e r l e r i
1- Kuru Termomet re Scaklk Erisi
2- zgl Nem M i kt ar Erisi
3- zgl Ner. Skal as
A- Y a Termomet re Scakl Erisi
5- zgl Hacim Erisi
6 - Ant al pi Skal as
7 - Doyma Veya Ci Nokt as Scakl Skal as
8 - zaf i Nem Erisi ,
9- Su Buhar Basnc Skal as
10 - Duyulur Is Oran Skal as
A- Duyulur Is Oran Ref er ans Nokt as
Halbuki nemli hava iindeki su buhar iniklar havann artlarna bal olarak nemli oranda deiil'. Bu de-
iik artlar altnda, hava iindeki nem miktarn ve bu havann dier termodinamik zelliklerini hesaplayabil-
memiz gerekecektir.
Kuru lavann arl:
G
h
= -
10P
2,1529 (273 + t)
N/m
3
forml ile bulunur. d)
Burada G,: Kuru hava arl (N/m
3
)
P : Barometreb asnc (mmllg)
t : Havann scakl (O, kuru termometre)
Formln incelenmesinden anlald zere kuru havann 1 m
3
nn arl barometre basnc ile doru,
mutlak scaklk ile ters orantl olarak deimektedir.
Scaklk ve barometre dzeltmelerini salayabilen aadaki forml de dzenlenebilir:
G = Go
273 + to
273 + t
N/m
3
(2)
Burada G, t scaklnda ve P basmcndaki kuru hava arln; G
o
ise to scakklnda ve P
o
basncmdaki
kuru hava arln gstermektedir.
9-54
HIlHff!
ISITMA-HAVALANDIRMA VH K JMLBNDRME
H ava iin scaklklar
Havann kuru tenoetre scakl :
Havann, iindeki su buhar ya da radyasyon etkisinde kalmadan, herhangi bir termometre ya da termokupl
ile llen seakldu'.
Havann ya temometre scakl :
Pratikte, haznesi slak pamuk ya da slak kee ile sarlmak suretiyle yaklak 5 m/s hava akm iinde l-
len scakla ya termometre scakl denir.
Ayn mahalde hava doymu deilse llen kuru ve ya termometre scaklklar birbirinden farkldrlar. Zira
hava, pamuk ya da keedeki suyu buharlatrmak suretiyle doymu hale geldiine gre bu suyu buharlatrmak
iin gerekli sy kendinden verir ve duyulur ss azalr. Takat ayn miktarda da gizli ss artar. Tam doymu
hale karlk olan scaklk da ya termometre scakldr.
Bir hava doymu olmaktan ne kadar u/.ak ise kuru ve ya termometreler aramdaki fark o kadar fazla olur.
Dolaysyla ya ve kuru termometrelerin llmesi, havann nem miktarnn bir ls olarak kullanlabilir.
Youma noktas scakl (i noktas):
artlar verilmi olan bir havann youma noktas scakl diye ayn barometrik artlar altnda ayn miktar
su buhar ieren doymu havann scaklna denir. Bir hava-buhar karmnn scaklnda bir azalma olduu
zaman yle bir an gelir ki iindeki su buharnn bir miktar youmaya balar, yani var olan nem havay doyur-
mu olur ve fazlas youur. Bu durumda i noktas, an lir soutma yapldnda, youmamn balad
doyma scakl olarak da tanmlanabilir.
Nem :
Havann ierdii su buhar, havann nemi olarak ifade edilir. Verilen bir bacmdaki havann tutabilecei
maksimum su buhar, hava scaklnn bir fonksiyonudur.
Mutlak nem (H) :
Havann birim hacmi ierisindeki su buhar ktlesine mutlak nem denir. Birimi kg/n
3
dr.
zgl nem (X) :
Birim ktledeki nemli havann ierdii su buhar ya da nemin miktarna zgl nem denir. Birimi g/kg (kuru
hava) dr. Nemli havann iersindeki nem miktar her zaman deiebileceinden bilimlerde kuru havaya kyasla-
nan deerler kullanlr. Burada nemli hava iin birim klle olarak yle bir miktar alnmaktadr ki bu miktarn
iinde, nem dnda kalan net kuru hava ksm 1 kg olsun.
Bal nem (RH) :
Verilen artlardaki havann iindeki su buhar ktlesinin, ayn artlardaki havann iinde bulunmas mm-
kn olan maksimum su buhar ktlesine olan oranna denir. Dier bir deyimle, ayn kuru termometre ve baromet-
rik basn artlarndaki havann doymam ve doymu haldeki mutlak nemlerinin orandr.
RH=- (3)
Ayn zamanda da bu iki haldeki buhar basnlar oranna eittir :
D
, , _ P .
Doyma derecesi:
Verilen artlardaki bir havann ayn kuru termometre scakl ve ayn barometrik basn artlarndaki doy-
mu havann zgl nemleri oranna doyma derecesi denir.
s
_x,

(5)
Buhar basnc (f\) :
Su buharnn nemli hava iindeki ksmi basncna buhar basnc denir. Nemli hava. su buhar ile kuru hava-
9-55
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
nn karm olduuna ve bu gaz karmnn toplam basnc da atmosfer basnc olduuna gre,
P= P, + Pb (6)
yazlabilir. Burada (P) mmllg olarak baronelrik basnc, P, kuru havann, Pb ise su buhar ksmi basnlarn
gsteril". Ayn zamanda youma noktas scakl, ayn buhur basendaki doymu havann scakldr diye
de tanmlanabilir.
Psikronetrik ilikiler :
deal gazlar iin kurulan, lamm verilen ve basil matematik ifadeleri kartlan birok fizik kanunlarnn, has-
sas lme teknii ve yntemleri sonucu gerek gaz ve buhar karmlarnn fiziksel zelliklerini tan olarak yan-
stamadkJar anlalmtr. Takat uygulamal mhendislikte, problemleri yeteri kadar yakn bir yaklaklk ile
zmekte istenen sonular vermekledir
( l )
.
Bu bakmdan havay, kuru hava ile su buhar karmndan oluan bir gaz kabul ederek termodinamik ka-
nunlarn uygulayaca/.
Mkemmel gazlar kanunu:
zotermik deimelere uygulanan Maiotte Kanunu
PV = Sabit (t= sabit) ile (7)
sabit basnl ve sabit hacimli deimelere uygulanan Gay-l.ussac Kanununu birletirerek bulunan,
=Sabil(P=sabil) (8)
T
= Sabil( V=suhit)
(9)
Mkemmel gazlar kanununu uygulayalm:
Buradaki (R) sabiti, psikrometrido bamlar N/m" (Pascal) ile gsterildiinden aadaki gibi bulunur :
101366,73N/m"baometrik basnta ve 'C scaklndaki hava iin:
D
PoV 101366. 73x0, 773 ,
U 1 I
. ,. . . . . . . . .
Ru= = = 287J/kg.K (Ilavam ideal gaz sabiti)
To 273
Ayn artlardaki su buhar iin:
,101366.73 x 1.24
273
= 460 J/kg.K (Su buharnn gaz sabiti)
Dalton Kanunu :
Dalton, karm halinde bulunan ga/.lann basncnn, karm oluturan gazlarn toplam hacmi ayn scak-
lkta tek balarna igal ellikleri andaki basnlarnn, yani ksmi basnlarnn toplamna eit olduunu ifade et-
mitir. Daha sonra bu kanun ( ibbs tarafndan biraz geniletilerek aadaki biime sokul mutur
'^Tlrelked 1970 de bu hatann <?0,7 den daha kk olduunu gstermitir.
9-56
ii
1
m ma
ISITMA-II AV ABANDIRMA VE KML1-NDRME
- Gaz karmnn basnc, karm oluturan gazlarn ksmi basnlarnn toplamna elittir.
- Gaz karmnn i enerji, anlalpi ve antropisi. gazlarn her birinin ayn scaklkta toplum hacmi tek ba-
larna igal ettikleri zamanki kendi i enerji, antalpi ve untropilerinin toplamna eittir.
Dalton-Gibbs Kanunu, iklimlendinnede kullanlan basnlar iin de yeterli bir yaklaklk ile nemli havaya
uygulanabilir ve aadaki denklemler ile temsil edilir:
V = V,, = V,,
T=T,, = T,,
1' = l', + l'b
G = G| , ii! + G, ih
(11)
(12)
(13)
(14)
(G) burada karmn toplam arln, (Gi) kuru havann arln ve (Gb) su buharnn arln gsterir.
Mkemmel gazlar kanununun (10) ifadesinde. (V) zgl hacmi gsterir. Ayn kanun (G) N gaz iin aadaki
gibi yazlabilir:
PV = - RT (u=9.81 m/s
:
): buradan. , = -... p bulunur.
8 " T R
(15)
Sz konusu nemli hava her zaman doymu halde olmayacaktr. Bu bakmdan buhar basnc (l'b), doymu
buhar basnc (IV) ol mak zere
Pb = cp 1>
S
(16)
Maksi mum buhar basnc, doymu buhar basnc (l's) olacandan, buradaki cp katsays iin
cp <l art geerlidir.
O halde (13) ve (16) ifadeleri yardmyla
l\ = 1> - cpl\ ifadesi yazlabilir. (17)
Bunlara gre arl veren (15) denkleminde (R) yerine yukarda bulunan deeri koymak suretiyle srasyla
kuru hava, su buhar arlklarn veren denklemler aadaki gibi bulunur:
R,,.T 287 T
l\) = 0,0341 y~ ( l ' -
T
Q, = -l- cp 1\ = -l- = 0.0213 ^ cp 1\
RT 460 T 1'
p
R,,.T 460 T
1'
(18)
Burada :
G
h
. G
h
: N; V: m
3
: T: K: 1. l's: N/m
2
(l'a) dr.
Buna gre nemli havann arl.
G = ^-'( 0.0341 1' - 0.01275 cp l'
s
) bulunur.
G = G,+ Gh olduundan :
(20)
9-57
ISITMA-IIAVALANDIRMA VB KLMLENDRME
(20) denkleminde V = 1 n yaplacak olursa nemli havann zgl arl :
G
0,0341 P- 0.0128 (
P
1>
S
' V = SJ- = N / m' ya da
Jf V T
r.. 0,0341 P 0,0128 cp l'
s
'y = : N /
n l
3
olur.
/ T T
(21)
(21) numaral denklemde ilk terim (P) bamandaki kuru havann arldr. O halde her iki terim de ayn
basnta bulunduklar /.aman nemli hava, kuru havadan daha hafiftir.
zgl nemin hesabna gelince.bu nem hava iindeki su arlnn kuru hava arlna oran olarak veril-
mi olduundan,(18) ve (19) formllerini kullanarak ve her ikisinin de (nmllg) basncna gre lldn d-
nerek: i|j ,-'
0,0213
G,, 0 , 0 3 4 1 ( 1 ' - c p P
s
)
P - <P l ' s
(22)
bulunur. Burada X = N / N (Kuru hava) ; V - N / ur (pascal) dr.
Doymu buhar iin:
X
s
= 0,624 dir.
P-P,
(23)
imdi bal nem derecesi ile doyma derecesi arasndaki banty aratralm. Doyma derecesi (S) :
v <p(P - P
s
)
S = = dir. Buradan
(24)
cp=
X
s
P- pP
s
S
bants bulunur.
-(1-S)P
S
/P
Doymu buharn ksmi basncn hesaplamak iin (23) denkleminden (P
s
) ekilir.
X
I\= P
(25)
0,024+ X
s
Kuru havann ksmi basnc, (25) ifadesi yardmyla ve P|, = P - l'
s
olduu gznne alnarak hesaplanr ve
> >
P
h
=Px bulunur.
(26)
0.624+X
s
Bal nem derecesini veren forml de (22) denkleminden
(p = olarak bulunur.
P
s
0,624 + X
(27 )
9-58
ISITMA-IIAVALANDIRMA VI- KLM.ENDRME
Yukarda bulunmu olan bir di/.i psikrometrik denklemler yardmyla barometrik basn, hacm, scaklk ve
ksmi buhar basnc gibi llebilen delerlerden hareket ederek nemli havaya ait tm hesaplar yaplabilir.
Uygulama : I
20C scaklktaki doymu nemli havann 760 nnllg baroetrik basnla zgl nemi 0,0147 N/N dir. Ayn
havann %50 bal nemli halindeki
a) Buhar basncm
b) Kuru hava ksmi basncn
c) zgl nemini
d) zgl arln
hesaplaynz.
zm :
nce doymu haldeki buhar basncn bulalm :
M>
P X
760x0,0147
a) P = = = 17.40mnllu
0.624+X
s
0,624+0,0147
<p = olduundan %50 bal nemli haldeki buhar basnc :
1 s
l\ =
(
p p
s
= 0.5 x 17,49 = 8,75 mmllg
b) Kuru havann ksmi basnc :
P
u
= 1' - P, = 760 - 8,75 = 751,25 mmllg
c) %50 bal nemli haldeki zgl nem
-
7 5
= 0.0073 N/N
P - (p P
s
760 - 8,75
Yani (p = %50 iin X = 7,3 m N / N dir.
d) zgl arlk (21) formlnden heaplanabilir ( P= 760 mmllg = 100000 Pa) :
0,()34x 100000 O.O128xO,5x 17.49.x 100000
y
273+20 (273+20)760
y
=
3 4 1 0 0 . 1 1 1 03. 6
=
1.638 - 0,()S = 11. 588 N I
y
bulunur.
203 222680
Nemli havann antalpisi:
Nemli havann antalpisi, karm oluturan kuru hava ve su buharnn s tutumlarnn toplamndan ibaret-
tir. Karm havasnn antalpisi. 1 N kuru havaya oranlanarak hesaplanr.
0"C den itibaren l'C ye getirilmesi iin verilmesi gereken s miktar :
i, = C, x t olur.
9-59
IS1TMA-IIAVALANDIRMA VI < KLMLKNDRME
Burada Q, kuru havann /gl ss olup
d, = 102.43 J/N. "al nr
Bu suretle : i,, = 102.43 J/N bulunur.
tC de 1 N su buharnn ierdii s miktar ise
i, = \, + (", t J/N ckr.
Burada (r
o
), 1 N suyun 0"C de buharlamas iin gereken s (r
o
= 254,79 kJ/N) dr. ( d, t) ise, 0"C deki 1 -N
su buharnn 'C ye kadar stlmas ile alacay s miktardr. Burada (C',) sabit basnta su buharnn zgl ss
olup deeri : C
b
= 196,32 J/N C d ir.
u halde 1 N kuru hava ile birlikte (X) N su buharnn antalpisi aadaki forml ile hesaplanabilir :
i = 102.431+ (254,790+ J96,32t)X (28)
Kah) 1. Verilmi artlardaki doymam bir havann alalpisi yerine, bu havann adyabalik olarak doymu ha-
lindeki antalpisii almak ile ok ulak bir hata yaplr. Verilen hava artlar (1) olsun, bu havann antalpisi :
i = 102,43 ti + (254790 + 196.32 ti) X, dir.
Bu hava adyabatik olarak doymu duruma getirildiinde .artlar Is. x.solur.
Burada x
s
> x ve L, < t| dir. (ts) bu havann ya termometre scakldr.
Bu durumdaki antalpi :
i
s
= 102.43 l
s
+ (254790 + 196.32
s
) X
s
dir.
Bu iki denklemin fark alndnda :
i
s
- i, = 102.43 (t
s
-1,) + 254790 (X
s
- X,) + 196,32 ( t
s
X
s
- t, X,) olur.
Ilava-nem karmnn adyabalik olarak doymu hale gelmesinde, gerekli gizli s havann duyulur ssndan
alnr ve :
254790 ( X
s
- X, ) = 102.43 (t
s
- t,)+ 196.32 X, (t, - t
s
)ol ur.
u halde :
i
s
- i, = 196,32 Is (X
s
- X,) bulunur.
Bu fark ok kktr, zira burada t onlar mertebesinde ve (X
s
- X,) binde onlar mertebesindedir.
Dier ynden (i
s
- i) farkn veren denklem, aadaki gibi de yazlabilir :
Bu denklemde t
s
= sabit iiir
Sabit = i - 196,32 t
s
X yazlabilir.
Bu fonksiyona X fonksiyonu ad verilir ve gerek atalpiden fark, XN buharn (t
s
) dereceye kadar stlmas
iin gerekli olan snn hesaba katlm olmamasdr.
fonksiyonunun tam ifadesi :
S = 102.43 t, +[(254 790 + 196.32 (I, - t
s
))] X, dir.
( 2
9 )
Uygulamada, doymu hale getirmek iin kullanlan su. (
s
)scaklmlaclr ve buharlama bu scaklkta olur.
9-60
\wmi li
LSITMA-IIAVAF.ANDIRMA V1. KLMU-NDRMI
X, N buhar, (t, - t
s
) kadar stlm kabul edilir. Burada ()' (' deki buharlama gi/.li ss kullanldna gre, buha-
rn tC ye kadar stlmas da hesaba katlmalyd. Takat aradaki laik ok kktr.
rnek : t, = 20 C ; X, = 0.0076 N / N: U = 14C ulan nemli havann ^fonksiyonuna ve genel antalpi (28) for-
mlne gre aradaki farkn hesab istenmektedir.
i, = 102,43 x 20 + (254790 + 190.32 x 20) 0. 0076 = 4014.84 J / N
3993.96 .1 / N
I = 102,43 x 2 0 + [ ( 254790 + 1 9 6 . 32( 20 - 1 4) ] 0.0076 =
Fark 20.88 J/N
K abul 2. (X- t) diyagramnda (anlalpi) fonkiyonu yerine (Z) fonksiyonu alndnda, ya termometre scakl
sabit dorular ile (Z= sabit) dorular slste gelir.
Duyulur s:
Herhangi bir cismin scakln ykseltmek iin verilmesi gereken s miktarna duyulur s denir. Herhangi
bir cismin duyulur s miktarndaki deime, kuru termometre scaklklarndaki fark ve bu cisme ait ortalama
zgl snn bilinmesi halinde birim arlk bana aadaki gibi hesaplanr.
q =( ' x At
Burada : C : Ortalama zgl s. J / NC
At : Kuru termometre scaklk fark. C
q : Beher nevvton bana duyulur s. .1 / N
Gizli s:
Herhangi bir cismin scakl deimeden hal deitirmesi iin verilen ya da alman s miktarna gizli s
denir. Bir ack kapta kaynayan su, 760 mini Ig bahsine altnda 100 (' de buharlamaya balar. Kaptaki tm s u bu-
harlancaya kadar scaklk sabit 100C de kalr. 1 kn suyun 100 t' de buhar olmas iin gerekli izli s 2255 kJ/kg
dr.
Psikronelrik diyagram :
Nemli havann termodinamik zelliklerinin grafik olarak gsterilmi ekline nemli havann psikronetrik di-
yagram denir.
Psikrometrik diyagram, iklinlendirme mhendislerinin en ok kulland ve ok kolay ve abuk havann
zelliklerini bulabildii, ayrca iklinlendirme tesisatlarnda hava problemlerini zd bir yardmcdr.
Psikronelrik diyagram olmayan bir iklinlendirme mhendisi dnlemez.
Psikronelrik diyagramn kullanl :
Yukarda belirtildii gibi, psikrometrik diyagram, nemli havann karakteristiklerini en abuk bulmamz sa-
lad gibi. baz grafik hal ekilleri yardmyla iklinlendir-
me problemlerinin kolayca halledilmesine yarar.
Aada nemli havann baz karakteristik hava hazrlan-
mas ilemleri incelenecektir.
ekil.60 da bir psikrometrik diyagramda eksenler, eriler
ve hatlar gsterilmitir. Bu eri. hat. eksen ve izgilerinin
anlam numaralanmak sureliyle belirlenmitir.
Nemli havann stlmas :
Nemli havann sabit basn allnda iine hi nem ekle-
meden bir stc serpantinden geirilmek suretiyle stlmas
halimle zgl nemi sabit kalr ve ilem psikrometrik diyag-
ramda, balangtaki hava konumunun sahip olduu zgl
nem dorusu zerimle 12 yalay dorusu ile temsil edilir
( e ki l . 6 ) .
ekil 61 : Havann stlmas
9-61
LSITMA-IIAVALANDlkMA VL' KLM.l'NDRMH
Havann scak y/ey ile temas sonucu, /gl nemi dei.neyip scakl arlndan, havann akl s yal-
nz duyulur s eklinde olmaktadr.
lemin enerji denklemi :
Gi + Q; = C12 yada
Qi2 = G (i: - i) tr.
Uygulama 2.
(1) 20C scaklnda. %4() bal nemli 1 N hava 25 C scaklna kadar stlmaktadr. kinci (2) durumdaki
havann karakteristiklerini ve eklenen s miktarn bulunuz.
Psikromelrik Nokta (1) de: t, = 20C; X = 0.0059 N/N; i = 3.54 kj/N
Diagramda Nokta (2) de: i; = 25 C; X
2
= 0.0059 N/N; i
2
= 4.054 kj/N
Eklenen s miktar :
Q
2
= 1 x (4.054 - 3.54) = 0.514 kJ/N (514 J/N)
Bu s duyulur sdr ve aadaki gibi de hesaplanabilir.
Q
2
= 1 x 102.43 (25 - 20) = 512.15 .I/N
Nemli havann soutulmas:
Nemli havann soutulmas iki kademede meydana yelmekledir. nce hava 12 yatay dorusu boyunca sour.
Bu blmde yalnz duyulur s alnmtr. (2) noktasnda doymu hale gelen havann buradan teye souma-
s youma ile olur. Nokia (2) den (3) e kadar y ='/< 100 erisi zerinde hareket eder. (ekil 62). Olayn enerji
denklemleri aada belirtildii gibidir.
C2 + Qi 2 = ( i | Ve C. + Q-.M = C
2
Uygulama3.
30C scaklnda %5() bal nemli I N 15 (' scakla kadar soutulacaklr. (2) ve (3) noktalarnn karakte-
ristiklerini (l'sikrometrik diagramda) kartnz. (2) ve (3) noktalarnn kartlan s miktarlarn bulunuz. Bu
snn ne miktar gizli sdr?
Nokta (1) : ti = 3 0 C. y =%50. X = 0.0137 N/N. i, = 6.531 kJ/N
Nokta (2) : b = 18. 8V. y= "A 100. X
2
=0.0137 N/N. n = 5.359 k.I/N
Nokta ( 3) : t
3
= 15C. y=%\00. X, = 0.0106 N/N. i., = 4.187 k.I/N
12 arasnda kartlan s :
Q : = G (i - i : ) = 1 x (6.531 -5. 359) = 1.172 k.l/N
23 arasnda kartlan s :
O.:.? = G ( i
:
- ij) = I x (5.359 - 4.187) = 1.172 k.I/N
kartlan toplam s :
Q., = 1 x (6.531 - 4.187) = 2.344 k.I/N
Youturulan su miktar :
X = X; -X; = 0.0137 -0.0106 = 0.0031 N/N
n
9-62
nr
Gizli s miktar:
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L M L E N D RM E
Q
g
= (254790 + 196,32 t) AX denkleminden hareketle
Q
g
= (254790 + 196,32 x 18,8) 0,0031 = 801,29 J/N
ekii.62_Nemli havann soutulmas
Kuru soutma :
Soutma serpantini zerinden lava geirmek sureliyle yaplm soulmada iki lrl soutma vardr. B unlar-
lan bir tanesi kuru soutmadr. Curada serpantin yzey scakl, havann i noktas scaklndan yksek ise,
'ani t
c
> t,
v
ise, olay kuru soulmadr. Bu durumda serpantin yzeyimle herhangi bir slanma olmaz. B urada (k)
erpantin yzey scakln: (
V
) havann i noktasn gstermekledir.
rnek: Serpantine giren soutulmu su scakl t = l.i'C, su k scakl ly = 19'C dir. Hava giri s-
akl ise 29'C (K T ) ve bal nemi 'A40, havann k scakl 20"C (KT) dir.
Ortalama serpantin yzey scakl :
l c + 1
2 C d i r .
t
,
c
2 2
Psi kronel ri k di agramdan verilen artl ardaki havann i noktas l
hv
= 1 4 C bul unur. Buna gre
t,.= 1 7 C >l
l K
. = 14 C
Ya soulma :
Ya soutmada, soutma serpalini ortalama yzey scaklnn havann i noktasndan daha dk scak-
kta, yani U- < Uv olmas gerekir.
9-63
,#.
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME
Sekil.63_iki hava akmnn kartrlmas
u
W ti' "
Uygulama 3 te verilen hava deerlerinde w = S.H'C olduu grlmektedir. Soutucu serpantin iinden ; , / *'
geen soutulmu su giri scakl tg = 7"C ve k scakl tv = 1 \'C olduunu dnrsek W
bulunur. Bu ise t
t
. = l l " C<t ,
v
= 18.8'C artn gerekletirmektedir.
/fc hava ktlesinin, adyabalik olarak kartrlmas:
Genellikle iklimlendirme uygulamalarnda ayr artlarda bulunan iki havann kartrlmas sz konusu olur.
ekil.63 de grlen psikrometrik diagran zerinde grlen (1) ve (2) konumuda'iki hava ktlesinin dars ile
hibir s alverii olmayacak ekilde eperleri yaltlm bir mekan iinde kartrldn dnelim.
Kitle ve enerjinin korunmas prensibine dayanarak aadaki denklemler yazlabilir.
1) Kuru havann kitle dengesine gre:
G, +G: = G
3
2) ilemin enerji dengesine gre:
G| i + G2 i: = G3 b yazlabilir.
9-64
ISITMA-IIAVALAND1RMA Vl> K.MLENDRME
3) zgl nemi n ki t l e dengesi ne gre :
G X + G
2
X
2
= C3 X. yazl abi l i r
G3 el eyerek: G (i - 3) = G-> (i-, - i->)
G,(X, - X J ) = G
2
( X J -X
2
)
Sonuta:
G, _ j
}
- i
2
_ X - X
2
G
2
i3 - i, X-, -X
Bu denklemden anlaldna gre karmn son durumunu gsteren nokta, bu iki noktay birletiren doru
zerindedir. (3) noktas, 12 dorusunu hava iktarlanyla ters orantl olarak blmektedir.
Uygulama4.
2C scaklnda %40 bal nemli i hava ile 30 C scaklndaki %50 bal nemli d hava srasyla 3/4 ve
1/4 oranlarnda karlnlacaktr. Karn havasnn son durumunu bulunuz.
zm 1.
Psikromctrik diagram ile (1) ve (2) noktalar birletirilir ve (2) noktasna 1/4 uzaklkta (3) noktas karakteris-
tikleri okunur.
D hava (1) : I, = 30 C, cp, = '7,50, X, = 0.0137 N/N. i, = 6.65S k.l/N
i hava (2) : b = 20"C. q>, = %40, X
2
= 0.0059 N/N. h = 3.5X5 k.I/N
Karm noktas (3): t
3
= 22, 5C, (p, = >{ 45,5, X
3
= 0,007X5 N/N. i-, = 4,353 k.l/N
zm 2.
3
o = Ix30 + -x20=22.5 C
3
4 4
X
3
=-i- x 0,0137 + 3-
x
0.0059 = 0.007X5 N/N
4 4
i
3
= 1 x 6.658 + i x 3,5X5 = 4,3525 kJ/N
Havann su akm ile temasa ^dirilmesi :
Doymam halde bulunan bir hava, iyice paracklara ayrlm du halinde pskrtlen su akm ile temasa
getirilecek olursa hava doymu hale gelir. l
:
akat du halinde dklen suyun scaklna bal olarak havann
zgl nemi ya artar ya da eksilir, yani pskrtlen su. yeteri miktarda souk olduu zaman hava doymu hale
gelmekle birlikle bir miktar su brakr. Havann bu ekilde stlmas ya da soutulmas da mmkndr.
Adyabalik nemlendirme :
Pskrtlen suyun scakl havann ilk ya termometre scaklnda ise hava adyabalik olarak doymu hale
gelir. Yani havann ilk durumunu gsteren (1) noktas, ya termometre sabit dorusu boyunca hareket ederek bir
(2) noktasna gelir (ekil.64).
Bu ekilde (S) noktas pskrtlen suyu temsil etmekledir. (2) noktasnn (S) ye yaknl ykaycnn veri-
mine baldr. Uygulamada bu olay u ekilde olur:
Ayn su, stma ve soutma yaplmadan devaml devredilir ise sonuta bu su havann ya termometre scak-
9-65
I S I T M A -H A VA L A N D I RM A VE K L tM L E N D RM E
lna gelir ve scakl artk sabit kalr.
Uygulamada kullanlan baz deerler:
a) 1 N hava iin pskrtlecek su miktar 0,3 + 1,5N su.
b) Pskrtme azlan (nozzle) nn kapasitesi 0,15+ 0,8 mVsadir.
c) Pskrtme azlarna uygulanacak basn 2,5 + 4,5 bardr (Recknagel 88/89 dan).
Pskrtme suyu scaklnn havann kuru termometre scaklndan yksek olmas hali:
ekil. 61* - AdyabsHk doyma
i(kJ/10N) "o ,o "
2
,
ekil.65-Deiik su scaklklar ile nemlendirme
ekil.65 de (P) havann ilk halini, (A) da suyun scakln gstersin ve tA > t olsun. Hava ile temas srasnda
su scaklnn sabit kald kabul edilirse havann hal deitirmesi PA ile gsterilir. Fakat havann son hali PA
zerinde bir A noktas ile gsterilir.
Pskrtlen su scaklnn havann kuru termometre scaklna eit olmas hali:
ekil.65 de (P) havann ilk halini, (B) de suyun scakln gstersin ve t = te olsun; yani havann (KT) scak-
l su scaklna eit olsun. Scaklklar eit olduu iin duyulur sda herhangi bir deiiklik olmayacaktr.
Fakat gizli s deiecektir. Bu durum hava scaklnda herhangi bir deiim meydana getirmeyecektir.
Fakat havann ierdii su buhan miktan, dolaysyla s miktan deiecektir. u halde havann ilk hali (B) hali-
ne deiecektir. Pratikte bu nokta (B) gibi bir noktada kalacaktr.
Pskrtlen su scaklnn, havann kuru ve yas termometre scakl arasnda olma hali; yani t < tp > ty :
Bu taktirde hava bir miktar souyacak ve kuru termometre scakl decektir. Fakat ya termometre scak-
l ykseleceinden havann antalpisi ykselecektir. Antalpinin artmasna neden, havann kazanm olduu
gizli snn, kaybetmi olduu duyulur sdan fazla oluudur. Bu durum ekil.65 de PF dorusu ile gzkmekte-
dir. Doal olarak tam (F) noktasna varlmayacak ve biraz geride kalacaktr.
Pskrtlen su scaklnn, havann ya termometre scaklna eit olma hali; tc = t:
Bu durum adyabatik nemlendirme ad altnda incelenmitir.
Pskrtlen su scaklnn, havann ya termometre ve i noktas arasnda bulunmas hali; tv > tG >td:
Bu durumda havann ya ve kuru termometre scakl ve antalpisi decektir. Buna karlk i noktas
9-66 <
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDtRME
[dew point) scakl ykselir. Yani havadan antalpi karlm fakat su eklenmitir. Havann kaybetmi olduu
duyulur s, hem gerekli buharlama ssn ve hem de suyu stmtr. Bu durum ekil.65 de (G) noktas ile
temsil edilmektedir.
Pskrtlen su scaklnn havann i noktas (dew point) scaklnn altnda bulunmas hali; td < t
E
:
Bu durumda havann kuru, ya ve i noktas scaklklar hep birden der, yani havadan hem antalpi ve
hem de su karlm olur. Bu durum ekil.65 de (E) noktas Ue temsil edilmektedir. Havann kaybettii gizli ve
duyulur slar, snan su tarafndan alnm olur.
Byle bir ykaycnn hem soutma hem de kurutma yapmaya devam etmesi, devrettirilen suyun bir soutu-
cudan geirilerek veri scaklnn sabit tutulmas ile mmkn olur.
i(kJMON)
-' yo
KkJ /10N)o
5>ekit.66_ Buharl nemlendirme
Havann buhar ile nemlendirilmesi:
Bu sistemde doymu buhar havaya dorudan pskrtlr. Buhar, ya merkezi bir sistemden alnr ya da ayr
kk bir buhar jeneratrnden elde edilir. Bu ilemde buhar, sonu olarak havaya nem eklemekte ve havann s
deerini artrmaktadr. Buharn havaya ekledii nem miktar Ax, s miktar ise Ai olsun.
Buhann 100C de sahip olduu gizli s is = 272,78 kJ/N dur. ekil.66 da grld gibi buhann :
t, = 20C; X = 0,005 N/N; i = 3,312 kJ/N daki havaya ekledii antalpi Ai = 272,78 x 0,006 = 1,637 kJ/N
olur. Havann h durumundaki artlan ise aadaki gibi:
i
2
= 3,312 kj/N+1,637 kJ/N
i
2
= 4,95 kJ/N; X
2
= X+AX = 5 + 6 = l l x l 0
3
N/ N olur.
Psikrometrik diagram zerinde yeni nokta 2 ve X: dorularnn kesitii noktadr. Yine diagramdan grld-
gibi hava t scaklnda kalmamakta, buhann yksek s eklemesi dolaysyla bir miktar artmakta, yani t2 > t
olmaktadr.
9-67
ISITMA-HAVALANDIRMA VE KLMLENDRME j
Buhar ile nemlendirme olay ok nemlidir. Gnmzde buhar ile nemlendirme hijyenik ynden n plana
gemitir. Bir hastane iklimlendirme tesisatnda nemlendirme, su ile deil kesinlikle buhar ile yaplmaldr.
Suyun meydana getirdii ve besledii mikrobik ortam, bu ekilde bertaraf edilmektedir. Bu nemlendirme ekli
yalnz hastahane deil, dier sahalardaki iklimlendirme santrallarnda da kullanlmaya balamtr.
Havann neminin alnmas:
Havann nem olarak ierdii suyu alabilmek iin baz yntemler kullanlr:
- Havann soutulmas suretiyle neminin alnmas: Yousturma yntemi.
- Havay su tutan malzeme zerinden geirererk neminin alnmas: Absorplama yntemi.
- Farkl konumdaki iki havay kartrmak suretiyle havann neminin drlmesi.
i(kJ /1ON) to'Kg !
g
}==
o re:
A
20**
5
/
c " _ - ~^
^ - -
/
5 0
, _ -
c
/
6 C
<

t
[
15
2C
/
/ /
1
-t
> ^
8 0
/
V
%
X-
T2 0
i.rc
4
'A
s
_-^
/
~7 ,
/
/ /
<
T
r
2 5
/
/
~ ^
A .
-
-
1
J
I 3 0
KkJ/10N) o c 20
eki l . 67- Absor psi yon ve yourna prosesi le
hava neminin alnmas
Youturma yntemi:
Bu yntemde i noktas scakl (t<j) olan hava, fiziksel olarak iinden (tc) scaklnda su geen bir serpan-
tin zerinden geirilir.
Burada t < td dir. ekil.67 deki psikrometrik diagramda grld gibi havann (P) noktasndaki ilk hah, ser-
pantinin ortalama yzey scakl boyunca doyma erisini kesmektedir. Bu suretle havadaki zgl nemin AX
miktarn youturmak suretiyle aa karmaktadr.
Absorplama Yntemi :
Bu yntemde nemli hava, havadaki suyu alan bir kimyasal madde zerinden geirilmektedir. Genellikle bu i
iin, hygroscopik bir madde olan silikajel kullandr. Bu madde su buharn alabilmek iin byk bir yzey gste-
rir (1 N de 30 - 50 m
2
). ekil.67 deki psikrometrik diagramdan da grld zere bu ilem srasnda, havann
gizli ss azalarak AX kadar su buharn aa karmakta ve scaklk artmaktadr. Bu ilemde havann antalpisi
deimemektedir.
Eer silikajel doymu hale gelmi ise regenerasyon yapmak suretiyle, rnein 150 -
devreye sokmak mmkndr.
9-68
200C stlarak, tekrar
1SITMA-I1AVAI.ANDIRMA VM KI.MLHNDRME
Farkl konumdaki iki lavay kartrmak .sureliyle havann neminin drlmesi:
Bu ynlmde esas. ekil.63 de grld gibi, nemi yksek (1) konumlu havann, nemi dk (2) konumun-
daki hava ile kartrlmas sureliyle islenen (3) noktas konumundaki havay ekle etmektir. Buradaki karm
belirli b' oran dahilinde yaplmakladr.
Grld gibi zgl nem AX = X - X katlar dmekledir. Bu yntem genelde yzme havuzu hacmlan-
Ja, havalandrma dzenlerinde oka kullanlmakladr.
K A YN A K A
1. I stma
1) ROTU, O., Uygul amal Istma Kl avuzu, C'ilt.l, aviren BA TKMHR, II., M M O Yayn No. 54
2) Kal ori fer Tesisat Proj e Haz rl ama Tekni k Ksaslur (7. bask), M M O Yayn No. 84
3) RII' TSCIII' L , (Dr. imi. VV.RAISS; Dr. Ina. I-.KOIDI.IK). stma ve Haval and rma Teknii I. ve II.
Cilt, eviren: KKTRK. U.
4) Reckagel. Sprenger. Ilnmann Taschanbueh liir Hci/.ung + Klimateelnik 88/89
5) KOLLMAR, A.; LIliSF., W., Di cSt rahh ^s Heizn^ l'hchc - St rahl pl at t en nd Infrarutluizgcn
6) Nordrol r F.s.sbaclenhei/.ung, NordrolrkutstolTrolen VVerk ( mbl l 2 (' o. K.
7) ADLAM, T. Napier, Kadi ant Heatij;
2. I s Pompalar
1) DUNIIAM-B1JS1I, Heat keclaim l'ackagel Chillers 51) Uz Operation
2) LANDLS & GYR Heat Pmps (Part I and Part II)
3) TRANF., Air Coditioninj^ Applications lj^ineerin^ Manal (Water Souee I icat Puinps System
Design)
4) 1987 ASHRAI: Handbook. HVAC System and Applications
5) ASHRAE Technical Data Blleti. Heat keeovery (A Colleclion of l'apers roni tle ASIIRA1 Meetings
at Oltavva and Vacouver. June 19S8 and June 19S9)
3. klinlcnclirme
1) AYBIRS. N., Istma, Havalandrma ve klim Tesisleri, Cilt 1.
2) TAMIR, ., Klima ve Havalandrma, Cilt 1.
3) LANDLS & GYR., P.syclrometrie Clart, Veuilating and Air Conditioing. \
:
J50 - 221
4) TRANI: Air Conditioinn Manal, The Trane Ca.
5) RI I CKNAGI - L. SPRNGIR, IIRMANN, Taselenbueh fiir HKI/UNG + KLMATECHNK, 88/89
6) ASIIRAF. STANDARD 62 - 1989. Ventilation lor Aecept;ble Idoor Air Qality
9-60
t

M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAKI NA MHEND SLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B L M 10
B A S I N L I H A VA D ON A N I M L A RI
Hazrlayan
Efdal DEMREL, Mak. Mhendisi, Atlas Copco A.. - Ankara
Sayfa
1. Tarihsel Geliim 02
2. Basnl Havann zellikleri 03
3. Basnl Havann retimi
ve Kullanma Hazrlanmas 05
4. Basnl Hava ebekeleri 16
5. Kompresrlerde Atk Isnn
Geri Kazanlmas 21
6. Sistemin Koruyucu
Bakm ve nemi 23
KAYNAKA 23
10-01
B A S I N L I H A VA D ON A N I M L A RI
1. T A R H S E L GE L M
Giri
Basnl hava, hidrolik ve elektrik gibi bir enerji eididir. Birok ii daha kolay ve daha etkili yapmak iin
kullanlan makinalan altran g kaynadr. Basnl hava yzyllardr kullanlmaktadr. Bu sre ierisinde
basnl hava motorlar yardm ile endstrideki bir ok ilem mekanikletirilmitir. Her ne kadar modern anlam-
da basnl havann kullanm 19. yzyln sonlarndaki teknik adan zengin atmosfere dayanyor ise de daha
dk basnlardaki havann kullanm birka yzyl gerilerden balamaktadr. Baz cesur karlatrmalar yap-
mak isteyenler insan akcierinin bir anlamda en ilkel ve orijinal kompresr olduunu kabul ederler. Jnsan akcie-
ri yaklak olarak dakikada 100 litrelik bir havay 0.02-0.08 bar arasndaki bir basnla dolatrabilir. Bununla bir-
likte ilk metali reten kltrlerde dakikada 0.1 m
3
den daha yksek kapasitelerde basnl hava kullanm
balamtr. Metal oksitleri kimyasal reaksiyonlara sokmak iin 1000 C den daha yksek scaklklara ihtiya du-
yuldu. Hayvan derisinden yaplan ve elle kumanda edilen ilkel krkler yaplmtr. Bunlarn daha gelimileri-
nin M.. 1500 yllarnda kullanlm olduu Msr mezar talarndaki resimlerden grlmektedir. Pneuna eski
yunancada hayat veren nefes anlamna gelmektedir.
Bundan sonra 18. yzyla kadar su darbeleri ile dnen eksantrik bir arkn altrd ilkel piston-silindir d-
zenleri ile basnl hava retimi srdrlmtr. James VVatt'n (1789-1819) buhar makinasn bulmas ile birlikte
endstriyel devrim balamtr. Bir noktaya bal olmayan enerji kayna bulunmutur. nceleri enerji retiminin
pahal oluu kk endstriyel tesislerde kullanmn mmkn kmamtr. Zamanla merkezi byk bir enerji
kaynandan btn birimlere datm dncesi daha fazla endstriyel tesisin bu enerji eidinden faydalanmasn
salamtr. Ancak, buharn youmas sorunu onun byk uzaklklara tanmasn nlemitir. Buhar makinalar-
nn, iten yanmal motorlarn ve nihayet elektriin g kayna olarak kullanlmas sonucu daha verimli, daha er-
gonomik ve her yere tanabilir ekilde imal edilmeye balanmtr. Basnl hava byk bir kullanm alan yara-
tarak birok zelliinden dolay enerji trleri ile karlatrabilir duruma gelmitir.
B asnl H avann stnlkleri
Basnl hava elektrik ve hidrolik gibi dier enerji trleri ile karlatrldnda enerji iletimi ve depolamada
esneklik, pratiklik ve emniyet gibi stnlklere sahiptir.
Elektrik daha verimli olup enerji kullanm daha iyidir. Buna karlk basnl hava ile i hznn arttrlm ol-
mas ve sistemlere daha fazla emniyet kazandrlm olmas, bir miktar enerji kaybndan fedakarlk edilebilecei-
ni gndeme getirmitir. Haval el aletlerinin elektriklilere oranla daha hafif ve ufak yapda olmas, kullancnn
daha az g harcamasn salamtr, t; alet arlnn aletin ortaya koyduu gce oran bakmndan, insan gc-
nn daha iyi kullanlmasn mmkn kld iin daha ucuza malolmaktadr. Bu, gerekten enerji maliyeti ile ii-
lik maliyetinin dengelendii bir durum yaratmaktadr. Bugn yalnzca bu nedenden dolay basnl hava birok
endstri dalnda kabul ve geni uygulama alan bulmutur.
Ancak, daha yksek basnlarn kullanlmasnn gerekli olduu ilerde hidrolik sistemlerin kullanlmas daha
uygundur.
Basnl hava elektrie gre ok daha gvenlidir. Ar yk altnda kalan bir haval el aleti sonuta duracak
ama hibir paras harap olmayacaktr. Bunun aksine elektrikli el aleti ar yk altnda durduu zaman zerinden
geen ar akm yznden sarglarnn yanmas sz konusudur. Yine nemli ya da sulu ortamlardaki kablolarda
meydana gelecek harap olmalar yznden elektrikli aletlerin kullanlmasnn sakncalar da vardr. Halbuki hor-
tumlar ya da borularn sudan etkilenmesi sz konusu deildir.
B asnl H avann K ullanmA lanlar
Basnl hava teknolojisi termodinamik, gaz dinamii, mekanik kumanda teknii, ergonomi gibi bilim dallar-
n ieren gelimi ve ada bir teknolojidir. malat, proses mhendislii, madencilik ve evre korumas ajanla-
rnda yaygn olarak kullanlmaktadr. nsanlarn yaama koullarnn gelitirilmesi amacyla basnl hava eitli
kullanm alanlarnda snr tanmamaktadr.
Basnl hava arlkl olarak imento, tekstil, kat ya da dkmhaneler ve haddehaneler, madencilik, otomo-
tiv sanayii, tnel yapm, altyap yatrmlar, yzer sondaj platformlar, nkleer santrallerin kontrol, tersaneler,
gda ve ila sanayii, mobilya ve sunta yapm, tp merkezleri ve hastaneler gibi sektrlerde kulanlmaktadr.
10-02
BASINLI HAVA DONANIMLARI
2. BASINILI HAVANIN ZKLLKLER
Havann (Atmosferin) Yaps
Bilindii gibi evremizi saran hava renksiz, kokusuz, tatsz bir gazdr. Hava tek bana bir gaz olmayp eitli
gazlarn karmndan olumaktadr. Yani bir bileik deildir. Bu karmn ana yapclar azot ve oksijendir. Ya-
pclarn su buhar tamayan kuru ve temiz hava iindeki gerek hacim, gerekse arlk olarak oranlar aada ve-
rilmitir:
Yapc
Azot
Oksijen
Argon
Karbondioksit
Neon
Helyum
Metan
Kripton
% Hacim
78.09
20.05
0.93
0.03
0.001818
0.00052
0.00015
0.000114
%A rlk
75.51
23.15
1.23
0.046
0.00125
0.000072
0.000094
0.00029
Bunlarn dnda hidrojen, ozon, ve karbonmonoksit de bulunmaktadr. Normal olarak soluduumuz havada,
iinde bulunulan corafi blge ve meteorolojik artlara bal olarak deien miktarda, su buhar bulunmaktadr.
Ayrca, evre kirlenmesinin sz konusu olduu ortamlarda, byk sanayi blgelerinde havann iinde bir takm
dier gazlar (kkrtdioksit ve azot oksitleri) ile toz bulunmaktadr.
Az kirlilikte bir ehirde 1 m' havann iindeki toz taneleri yaklak 500 000 tanedir. Buna her yl uzaydan
dnyaya yamakta olan 14 milyon ton kozmik toz dahil deildir.
H avadaki S u B uhar
Suyun s etksiyile dnt renksiz ve kokusuz gaz halindedir. Havann alabilecei maksimum su buhar-
nn miktar hacim olarak % 4 geemez. Havann iinde su buhar eklinde tanabilecek suyun miktarn hava-
nn scakl belirler. Hava scakl ykseldike tayabilecei su miktar arlar. Scakln dmesi ile tanabilen
su miktar da der.
M utlak Nem
Alabilecei su buharnn hepsini tayan havaya doymu hava denir. Atmosferik basn altnda 1 m
3
hava
iinde bulunabilecek maksimum su buhar miktarna mutlak nem denir. En yaygn kullanlan birimi ise g/m
3
dr.
Baz scaklk kademelerinde, basn deiimi ile birlikle- 1 m' havann doyma noktasnda tayabilecei su buhar
miktar dier sayfadaki tabloda verilmitir.
B al Nem
Belli bii" hacimdeki havann iinde bulunan su buharnn, bu havann doymu durumda iken alabilecei mak-
simum su buhar miktarna oranna yzdesine bal nem denir. Bir anlamda bu ifade havann kuruluunu gster-
mektedir.
rnein, 1 m
3
sabit hacimde. 10 (' scaklkla havann maksimum su alma kapasitesi (mutlak nem) 9.40 g/m
3
iken, scakln 30 C ye kartlmas ile 30.3-7 g/m
3
olur. Bylece birinci durumda doymu halde bulunan hava-
10 - 03
BASINLI HAVA DONANI MLARI
nn, scakln artmas ile birlikte bal nem oran % 100 den 9.40 : 30.37 = %30 a dm olur.
t f C)
-60
-55
-50
-45
-40
-35
-30
-25
-20
- 15
- 10
_ 5
0
+ 5
+ 10
+ 15
+ 20
+ 23
+ 26
+ 30
+ 33
+ 36
+ 40
p (l)ar)
0.009
0.020
0.039
0.070
0.124
0.223
0.374
0.63
1.03
1.65
2.60
4.01
6.11
8.72
12.27
17.04
23.37
28.08
33.60
42.42
50.30
59.40
73.75
r (}j/
J
)
0.011
0.021
0.038
0.069
0.117
0.198
0.333
0.55
0.88
1.38
2.14
3.24
4.85
6.80
9.40
12.82
17.29
20.57
24.37
30.37
35.66
41.72
51.16
t CC)
+ 43
+ 46
+ 50
+ 54
+ 58
+ (>0
+ 64
+ 68
+ 70
+ 74
+ 78
+ 80
+ 84
+ 88
+ 90
+ 92
+ 96
t CC)
+ 100
+ 110
+ 200
p (bur)
86.4
100.9
123.4
150.0
181.5
199.2
239.1
285.6
311.6
369.6
436.5
473.6
555.7
649.5
701.1
756.1
876.4
p (bar)
1.0133
1.4326
15.550
r f e/ m
3
)
59.4
68.7
83.0
99.8
119.3
130.2
154.6
182.7
198.2
232.6
271.3
293.4
340.8
394.3
423.6
454.6
522.1
r (k
g
/m
J
)
0.5977
0.8264
7.862
ilenme Noktus
Belli bir basn altnda havadaki su buharnn artmas durumunda doyma noktasn aarak youmaya bala-
d scakla ilenme noktas denir.
Basn deiiminin bu olay dorudan etkilemesi nedeniyle ilenme noktasn iki ekilde inceleyeceiz.
a) Atmosferik ilenme Noktas : Atmosferik basn altnda havadaki su buharnn youmaya balad s- }I"f l'
cakhktr. l.*~
b) Basn Altndaki ilenme Noktas : Herhangi bir basn kademesinde bulunan havann iindeki su buhar-
nn youmaya balad scaklktr.
Atmosferik basn altndaki 1 m
3
hava sktld zaman daha kk bir hacim igal edeceinden ilenme
noktas daima farkl olacaktr.
Farkl iki ilenme noktas arasndaki balant ekil.1 deki grafikte grlmektedir.
Kurutucularn tanmlanmasnda ska s/.U geen ilenme noktas daima basn altndaki ilenme noktas
olarak dnlmelidir. nk kompresrden kan hava arlk belirli bir basn kademesine kadar sktrlm de-
mektir.
10-04
BASINLI HAVA DONANIMLARI
3 . B A S I N L I H A VA N I N RE T M VE
K UL L A N I M A H A ZI RL A N M A S I
K ompresr eitleri
Basnl hava sistemlerinin ilk eleman olan kompresrler, mekanik enerjiyi basn enerjisine dntren ma-
knalardr. Sktrlan akkan hava olabilecei gibi azot, hidrojen, karbondioksit gibi gazlar da olabilir. Hava
kompresrlerinde genellikle atmosferik koullardaki hava emilir ve alma basncna kartlr. Ancak yksek
basnta hava ya da gaz emip basnc daha da arttran kompresrler de vardr. Kompresrleri genel olarak snf-
landrrsak (ekil. 2):
a) Pozitif Yerdeitirmeli Kompresrler
Bu tip kompresrlerde hava bir silindir ierisine ekilir, bir krank mili ile hareket ettirilen piston tarafndan
sktnlr. Emme ve k basnc arasndaki fark kompresr tarafndan ortaya konulan ii tanmlar. Pistonun ha-
vay sktrmas ile molekller birbirine daha yakn bir duruma gelerek hzlann arttrrlar. Molekl hzndaki bu
art scakl arttrr. Scaklk artnn bykl u faktrlere baldr:
-60 -50-40-30-20 -10 0 10 20 30 40 50 C
ekil. 1- D eiik basnlardailenme noktalar
10-05:
BASINLI HAVA DONANIMLARI
1 - Gazn cinsi 3- Sktrma oran
2- Emme scakl 4- Soutma sistemi
KOMPRESRLER
DNAMK
EJEKTR SANTRFJ AKSYAL
POZTF DEPLASMANLI
DNER ELEMANLI (ROTATF) PSTONLU
PALETL SU HALKALI VDALI ROOTS
BYEL
KOLLU
KROSEDLI SERBEST PSTONLU LABRENT DYAFRAM
ekil. 2- K ompresrlerin snflandrlmas
Ar gazlara oranla hafif gazlarn scakl, ayn sktrma orannda daha fazla art gsterir. rnein 20C
giri scaklnda 4/1 sktrma orannda helyumun k scakl 236 C iken propann k scakl 78 C dir.
Kompresr tarafndan emilen havann emi basncndan, istenilen k basncna kadar sktrlmas bir defa-
da, deimeyen termodinamik ve mekanik aamada gerekleiyorsa buna tek aamal (kademeli) sktrma denir.
Bazen istenilen basnc birka kademede salamak mmkndr. stenilen basn yksek ve kapasite fazla ise ilk
sktrma kademesinden sonra ara soutucuda soutulan hava ikinci bir silindirde istenilen k basncna ulat-
rlr. Buna da iki aamal sktrma denir. Balangtaki basncn, k basncna oranna bal olarak ara sout-
mal birok sktrma aamas olabilir.
Pozitif yerdeitirmeli kompresrler, tasarm farkll nedeniyle balca iki ana gruba ayrlr:
a.l- Dner Elemanl (Rotatif) Tip Kompresrler
a.2- Pistonlu Tip Kompresrler
10-06
l i l l
BASINLI HAVA DONANIMLARI
a.l- Dner Elemanl Rotatif Tip Kompresrler
Paletli Tip Kompresrler: Sktrma, gvde ierisinde merkezden kak olarak yataklanm bir rotor zerine
alan yarklara yerletirilmi kayar paletlerle salanr. Rotor gvde iinde eksantrik olarak dnmekte olan palet-
ler yuvalarndan dar doru kayarak gvdenin i duvarlarna demektedir. Birbirini izleyen iki palet, rotor ve
gvde yzeyleri arasnda oluan cebe emilen havay, rotorun eksantriklii nedeniyle hacim klterek sktrma
ve basma ilemi yapmaktadr.
Bu kompresrler ayn zamanda vakum pompas uygulamalarnda da kullanlmaktadr. 25 bar basn ve 170
mVdak. kapasiteye kadar kan tipleri vardr. Basn ve kapasite snrlar kompresrn yalama ve soutma ekli-
ne gre deimektedir.
Su Halkal Kompresrler : Genel olarak pek verimli almayan bir kompresr tipi olmakla birlikte, ok ko-
rozif zellikli hava ve gazlarn sktrlmasnda, zellikle kat sanayiinde kattan su buharnn emilmesinde
vakum pompas olarak kullamlagelmektedir. alma ilkesi paletli kompresr andrr. Yalnz burada paletler ye-
rine rotora sabitlenmi kanatlar vardr. Rotor gvde iinde eksantrik olarak yerletirilmitir. Gvde iindeki bir
miktar su (akkan) rotor dnmeye balaynca santrifj kuvvetle gvde zerinde kat bir tabaka oluturur. Sktr-
ma ite bu tabaka ile kanatlar arasnda gerekleir. Akkan, d bir kaynaktan ak sistem olarak salanabilecei
gibi, bir eanjrde soutularak da devaml kullanlabilir. Su halkal kompresrler 7 bar basn ve 450 mVdak. ka-
pasiteye kadar uygulamalarda kullanlabilir.
Roots Tipi Kompresrler : Bu tip k-
rkler daha ok vakum pompas ve debi-
metre olarak kullanlmaktadr.
ki simetrik rotor (ekil. 3 A ve B) si-
lindirik bir gvde iinde birbirine zt
ynde dnmektedir. Gvde iinde hibir
sktrma olmamakta, rotorlar sadece
gaz emi tarafndan alp basma flanna
tamaktadrlar. Sktrma, herbir rotor
basma azna aldndan, basma hattn-
da meydana gelen kar basnca kar olu-
an basntan elde edilmektedir.
ekil. 3 de 1. konumunda A lobu
giri basncnda havay emerken, B lobu
k basncnda hava (ya da gaz) bas-
maktadr. 2. konumunda A lobunun emi-
le balants kesilmi, B lobunun basmas
srmektedir. 3.konumunda hem A hem
de B lobu basmakta, bu arada A lobunun
dier yannda emi balamaktadr. 4. ko- _ ,. , _ .. .....
numunda A lobu bir yanda basmakta. ekil. 3-Roots koruu
dier yanda emmekte; B lobu ise emiini
tamamlam bulunmaktadr. Tm bu ilemler rotorlarn 90 dn srasnda gerekletiinden her turda drt kez
basma olmaktadr. 0.15 ile 1300 mVdak. arasnda kapasitelerde kullanlmakta olan Roots tipi krklerde kademe
bana elde edilen basn oran 1.8-2 dir. Pnmatik malzeme iletiminde, atk su artma tesislerinde havalandrma
iin, gaz iletiminde, dkmhane ve vakum tesislerinde, metan, helyum, hidrojen, oksijen, hidrokarbonlar, kkrt-
l hidrojen ve azot gibi gazlarn transferi iin kullanlr.
Vidal Kompresrler : alma prensibi asndan ana hatlaryla ayn olmakla birlikte, ya pskrtmeli ve
yasz tipler olarak iki grupta ele alnabilir.
Birbirine zt ynde dnen asimetrik profilli iki vida eleman arasnda tutulan hava, dnme devam ettike hac-
min daralmas nedeni ile skmaktadr. Emme supabndan emilen hava filtre edilerek vida grubuna geer. Vida
grubunda erkek ve dii rotor olarak tanmlanan iki tane vida eleman mevcuttur. Sktrma ilemini yerine geti-
ren birimler vida grubu ierisindeki rotorlardr. Btn kompresrlerde erkek rotor d gle dndrlmekte, dii
rotor erkee baml olarak dnmektedir. yi bir temas ve szdrmazlk salayarak verimi arttrmak, ayr bir dili
kullanmn ortadan kaldrmak amacyla genelde aplar ayn olmak kayd ile erkek rotor (vida) zerinde drt lob,
dii rotor (vida) zerinde ise alt yiv bulunmaktadr.
Vida elemanlarnn dnmesi ile birlikte hava skarak vida grubunu terkeder. Ancak vida elemanlar arasnda
birbirlerine demeden alabilmeleri in az bir boluk vardr. Sktrma annda havann geri kamamas iin s-
10-07
ekil. 4-Vidal kompresr
BASINLI HAVA DONANIMLARI
kstrma yn ile ayn ynde ve basnta ya ps-
krtlr. Bylece vida grubundan ya ile sk-
m hava birlikte kar. Yasz alan vidal
kompresrlerde ise vida elemanlarnn zeri tef-
lon alaml malzemelerle kaplanr. 'Belirli bir es-
neklik kazandrlan vida elemanlar birbirlerine
ok tatl temas ederek akrlar.
Ya pskrtmeli tip vidal kompresrlerde
ya, sistem ierisinde oluan basn ile dolatr-
lr ve drt grevi vardn
1 - Vida grubunda rotorlar arasnda sktr-
lan havann geri kamasn nlemek iin szdr-
mazlk salamak.
2- Skan havann zerindeki sy alarak
soutma salamak.
3- alan paralarda meydana gelen sn-
madan dolay sistemde oluabilecek paracklar
ve emi filtresinden geen tozlar tamak sureti
ile temizlii salamak.
4- Rotorlarn rulmanlarn yalamak.
Vida grubundan kan ya+hava karm separatr tankna belli bir a ile girer ve kazand dn nedeniyle
yan %95 i tankn alt ksmnda toplanr. Hava ierisinde kalan ya ise separatr filtresinde szlr. Bylece 3
ppm (mg/m
3
) hassasiyetine kadar basnl hava yadan arndrlm olur. Separatr tanknda havadan ayntrlan
ya, filtre edilerek ya soutucusuna gider ve burada ssn brakarak tekrar kullanlmak zere vida grubuna gn-
derilir. Separatr tanknda yadan ayrtrlan hava ise hava soutucusunda ssn brakarak su ayntrcya gider.
Su ayrtncs basnl hava ierisindeki suyun bir ksmn mekanik yntemlerle ayrtrr ve otomatik olarak bo-
altr. Suyunun bir ksmn brakan basnl hava, kullanlmak zere kompresrden basnl hava devrelerine gn-
derilir.
Vidal kompresrlerin pozitif yerdeitirme ilkesine
gre almalar dolaysyla rotorlarn dn hznn artt-
rlmas sonucunda daha fazla hava baslaca dnlebi-
lir. Ancak, rotor hznn artmas ile birlikte ortaya kacak
kayplarn da artaca ve verimi dorudan etkileyecei
aktr. Bu nedenle rotor hzlar maksimum verimin sala-
naca deerle snrlandrlmtr. Dn hznn artmas ile
mekanik (srtnme) ve dinamik (k aznda trbUlans)
kayplar artmakta, hacimsel (szdrmazlk) kayplar azal-
maktadr. Kayplarn en dk olduu noktada seilen
dn hz, optimum deeri ortaya karmaktadr. Bu
deer bugn iin vida d yzey hz olarak, ya pskrt-
meli kompresrlerde 30 m/s, yasz kompresrlerde ise 85
m/s olarak tesbit edilmitir.
a.2- Pistonlu Tip Kompresrler
Pozitif yer deitirmeli kompresrlerin en eski ve en
yaygn kullanma sahip olan tipleridir. (ekil.6)
alma ilkelerini incelersek ekilde grlen I nokta-
snda silindir atmosfer (ya da emi) buscndu havayla la-
mamen doludur. Pistonun yukarya harekeli srasnda (1-2)
emine supab artan i basnla kapanr. 2 noktasnda silin-
dir iindeki P basncna ulalmtr ve basnca ayarl
basma supab alarak havay hatta basar. Piston st l
noktaya gelinceye kadar (2-3) hava sabit basnta (P,) ba-
slmaya devan eder. Piston dn stokuna balaynca si-
10-08
Kayplar
30 5
D Dinamik kayplar
V Hacimsel kayplar
T Toplam kayplar (D.V)
Ya pskrtmeli kompresrde
Yasz kompresrde
ekil. 5- Optimumhzn bulunuu
B A S I N L I H A VA D ON A N I M L A RI
lindir basnc P

basncnn altna decei iin basma supab kapanr. Silindir iinde kalan hava, pistonun dn
hareketi ile (3-4) artan hacimde genleir. Silindir basnc emme basncna (P
o
) dnce emme supab alr ve pis-
ton alt l noktaya gelinceye kadar (4-1) P
o
basncnda emi devam eder. Burada incelenen tek etkili bir piston-
dur. ift etkili piston yarm strokla sktrmay salar. Alt l noktadan st l noktaya gelinceye kadar silindi-
rin st yarsnda sktrma, alt yansnda emme vardr. st l noktadan dnte de stte emme, altta sktrma
gerekleir.
A. Labirent Kompresrler: Bu tiplerde piston segman bulunmamakta, pistonla silindirin i duvar arasnda
szdrmadk, bir dizi labirent ile salanmaktadr. Silindirin i yzeyinde gayet ince yivler bulunmakta olup, pis-
ton zerine de keskin di almtr. Segmanh kompresrlere nazaran hava kaaklan daha fazla ise de daha az
srtnme ile almakta ve tamamen yasz hava retmektedirler. 0-20 bar arasnda, 0.3-160 mVdak kapasite ara-
lnda hava, CO
2
, N
2
, O
2
, korozif ve patlayc gazlarn sktrlmasnda soutma kompresr ve vakum pompas
olarak kullanlrlar.
B. Diyafrafnl Kompresrler: Bu tiplerde sktrma si-
lindir iinde hareket eden pistonla deil, esnek bir diyaf-
ram aracl ile elde edilir. Diyafram mekanik ya da hidro-
lik olarak altrlabilir. ekil.7 de mekanik tip
grlmektedir. Kompresrn altrma miline bal bir ek-
santrik, biyel kolu arac ile diyaframa ileri-geri hareketi
verir. Hidrolik tipte ise diyaframn alt yzeyinde deiken
bir hidrolik basn vardr. Bu basn genellikle pistonlu bir
ya pompas ile salanr. Ya kullanmna elverili olma-
yan uygulamalarda sabunlu su ya da asal florokarbonlar
kullanlr.
Mekanik tipler sadece dk basnlarda (4-7 bar) ve
kk kapasitelerde (1.8-18 mVdak) hidrolik tipler ise 15-
4000 bar basn, 0.02-1.7 m
3
/dak kapasite aralnda var-
dr. Daha ok solunum havas salanmas, alkoll iki re-
timinde karbondioksit sktrlmasnda, temiz kuru buz
retiminde, nkleer reaktrlerde karbondioksit soutmada,
argon, neon, azot, heyum, klor, btan, propan ve dier ko-
rozif gazlarn transferinde, fzelerin ve geri tepmeli silah-
larn pnmatik sistemlerinde kullanlr.
C. Serbest Pistonlu Kompresrler: Bu tip kompresr-
lerle entegre alan iki zamanl bir dizel motoru vardr,
tike olarak biyel kolu, krank mili, volan ve kavrama gerek-
tirmediinden basit grnmesine karn, pistonlarn senkro-
nizasyonu olduka karmaktr. Kompresr pistonlarnn
ie doru hareketini pistonlara dtan emilen hava salar.
Yanma odasnda hava sknca yakt pskrtlr ve atele-
nir. Ortaya kan basn pistonlar dan iter ve sktrma
odalarnda hava sktrlr. Bu arada motor pistonlar eg-
zostu aarak yanan gazlar dar atar. Sktrma odasnda
artan basn kompresyon pistonlann stoklarnn sonunda
durdurur ve evrim tekrarlanr. Pistonlarn ayn arlkta ol-
mas ve ayn hat zerinde hareket etmesi sonucu hareket si-
metrik olduundan d kuvvet ya da moment bulunmamak-
ta ve dengeli alma salanmaktadr.
D. Biyel Kollu Kompresrler: Pistonlu kompresrlerin
en yaygn kullanma sahip olan tipleridir. Genellikle tek et-
kili olan kompresrlerdir.
Bir krank milinden, biyel kolu arac ile hareketli piston-
lar, yukar doru hareketlerinde sktrma, aa doru ha-
reketlerinde genleme ortam yaratrlar. W, V, Boxer, I. tipi
gibi eitli yapm biimleri vardr. ok geni bir basn ve
kapasite aralnda tasarmlanrlar. Her trl sanayi tesisin-
de kullanlmaktadr.
Basn
Hacm
ekil. 6- Pistonlu tip kompresrn pv diyagram
ekil.7- Diyaframl kompresr
10-09
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Basnl hava k
L
1
Rezervuar

j
1 || | Vakit enjektr
Egzost
ekil. 8- Serbest pistonlu kompresr
=;T
i!
UT
E. Krosedli Kompresrler: Biyel kollu kompresrlerin ift etkili olarak yaplm tipleridir. Piston st l
noktaya karken de alt l noktaya inerken de sktrma yapmaktadr.
Biyel kolu iki aamada pistona ulamaktadr. lk aamada dengeleyici silindirin alt ucuna balanan biyel
kolu, ikinci aamada dengeleme silindirini pistona balamaktadr. Pistonun iki ynl almas hassas tasarm ge-
rektirmektedir. Genel amal kompresrlerdir.
D inamik K ompresrler
Bir dinamik kompresrde basn art, srekli akan bir gaza kinetik enerji vererek ve bu gazn bir genileme
blmnde hznn drlerek basn enerjisine d-
ntrlmesi sonucu salanr. Bu, deiik ekillerde
olabilir.
Santrifj Tip Kompresrler:
Bu tip kompresrlerde gaz, rotor kanatlan tarafn-
dan santrifj bir kuvvetle duvarlara atlr. Hava bir son-
raki kanada gnderilmeden nce bir difzrden geerek
kinetik enerji basnca dntrlr. Akkan kanatk-
lar arasnda kademeli olarak hz ve basn kazanr.
Santrifj tip kompresrlerde k basnc yksel-
dike alma ilkeleri gerei kapasite dmektedir.
Santrifj kompresrlerde alma basnc daima tama
noktas ile snrlanr. Tama noktas bir santrifj komp-
resrn kararl alabilmesi iin gerekli olan minimum
kapasiteyi belirler. Basn arttka hava ak hz azal-
maya balar. Belli bir basnca ulanca kompresrdeki
hava ak hz. kar basn yznden tamamen kesilir.
Bu durumda kompresrde tersine bir hava ak bala-
yacaktr. Tersine oluan hava ak k basncn azal-
tarak verimi drecektir. Bu olayn nne gemek
iin uygun deerler titizlikle seilmelidir.
Basn
TAMA
NOKTASI /
Hava akis hz
ekil. 9- S antrifj kompresrde tama noktas
Santrifj kompresrler 100 m
3
/dak. ve zeri kapasitelerin salanmas iin kullanm uygun olan tiplerdir.
Dier kompresr tiplerine gre zayf yanlar unlardr:
1. Kademe saylarnn az olabilmesi iin ok yksek dn hzlarna (20 000 - 50 000 d/dak) sahip olmalar
gerekmektedir.
2. Kontrol ve denetim donatmlar ok eitli ve karmaktr.
3. Tama olaynn nlenmesi kontrol sistemlerinin baarsna baldr.
10-10
.1i ****
II I'
ti
BASINLI HAVA DONANIMLARI
4. Kanatklar zel tasarmlandndan pahaldr. evresel hzlarnn fazla olmas nedeniyle knlna tehlike-
leri fazladr.
5. Kompresrn verimli havann (ya da gazn) younluuna bal olduu iin yaz ve ks, aylarnda verimleri
ve enerji tketimleri farkllk gsterir.
6. Bakm giderleri fazladr.
Aksiyal Tip Kompresrler
Bu tip kompresrlerde gaz birbirini izleyen dner ve sabit kanatlar arasndan geerek nce hz sonra basn
kazanr. Aksiyal kompresrler daha ok orta basn aralklarnda ve sabit tketim koullarnda kullanlrlar. ok
yksek basnl hava gereksinimi olan tesisler iin (denir-elik tesisleri ve yksek frnlar) en iyi zmdr. 14
bar basnca ve 4000 mVdak. nn zerindeki kapasitelerde kullanlr.
Vidal ve PistonluT ip Kompresrlerin Karlatrlmas
Pistonlu tip kompresrlerden vidal tiplere geiin bir takn nemli stnlklerini bir karlatrma tablosu ile
gsterelim.
V D A L I T PK OM PRE S RL E R
1- Anma minimumdur. ki helisel vida birbirine de-
meden dnd iin anma sz konusu deildir. Sadece
vida elemanlarn tayan bilyal yataklarda anma
vardr.
2. Bakmlar kolaydr. Ya ve filtre elemanlarnn
alma sreleri sonunda deitirilmesi dnda her-
hangi bir bakm gerekli deildir. Yedek para
miktar azdr.
3. Yllk yedek para tketimi makina bedelinin
ortalama %3-5 i kadardr.
4. Basnl hava k scakl ortam scaklnn
10-15 C kadar zerindedir. ilenme az olur.
5. Hava ak dzgn ve sreklidir. Herhangi bir
hava tanknda toplamadan dorudan doruya
kullanm noktasna Gnderilebilir.
6. Vida tipi kompresrler darbesi/, altndan
dz bir zemine konulmas yeterlidir. Herhangi zel
bir temel gerektirmez.
7. Vida tipi kompresrlerde sadece dnme harekeli
olmas nedeniyle motor gc daha verimli bir
ekilde kullanlr.
P S T ON L U T I P K OM PRE S RL E R
1. Anma en yksektir. Silindir iinde alan pis-
ton ve segmunlur srekli srtnmeye maruz kal-
dndan anma miktarnn yksek olmas
kanlmazdr.
2. Anma miktarlarnn yksek olmas nedeniyle
mutlaka her yllk alma sonunda komple reviz-
yona alnmas gereklidir. Yedek paralar ok
eiLli ve fazladr.
3. Pistonlu tip kompresrlerde yllk yedek para
tketimi, makina bedelinin %25-30 u kadardr.
4. Basnl havann k scakl 135-195 C
olup, son soutucu kullanlmas gereklidir.
5. Zaman devresi nedeniyle pistonlar kesikli ola-
rak hava basar. Tank kullanlmas zorunludur. Ke-
sikli retim, kullanm noktalarnda vuruntuya
neden olur.
6. Byk bir sarsnt ile altklarndan dolay
zel bir temel ve zemin gerekmektedir.
7. Bu tiple, motor gcnn bir ksm pistonlarn
ataletini yenmek iin kullanlr. Verimleri
dktr.
Kompresr Seimi
Kompresrlerde de her makinada olduu gibi belirlenmi bir gle i yaplmaktadr. Buna gre kompresrn
basaca havann, basnc ile birim zamanda retilebilecei hava miktar arasnda daima bir balant bulunmakta-
dr. Gc deimeksizin. bir kompresrn alna basnc ykseltilecek olursa; rettii hava miktar azalacaktr.
Buna bir rnek verecek olursak:
lim.
55 kW lk elektrik gc ile altrlan bir kompresrn eitli basn kademelerindeki kapasitelerini inceleye-
M otor Gc
55 kW
55 kW
55 k\V
Maksimum Basn
7.5 bar
lObar
13 bar
Serbest Hava Verimi
9.5 mVdak.
7.7 mVdak.
6.2 mVdak.
10-11
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Basncn 7.5 bardan 10 bara kmas kapasitede % 18.94 orannda, 7.5 bardan 13 bara kmas ise kapasitede
%34.73 orannda bir kayba neden olmaktadr. Bu deerler birim zamanda harcanan enerjinin artan yzdeleridir.
Hibir zaman, emniyetli davranmak iin, bir st basn kademesi seilmemelidir. Normal bir sistemde en
fazla 1 bar basn kayb olabilecei gz nnde bulundurularak sistem iin gerekli basn ve kapasite tesbit edil-
melidir. Bir sisteme kompresr semek iin kesinlikle alma basnc ve bu basnta retebilecei hava miktar
bilinmelidir.
K urutucu eitleri
Basnl hava devrelerinde su ok zararl bir maddedir. Su buhar proseslere zarar verir, youan su kompre-
sr yan bozar, toz tutarak hava geilerini tkar, korozyona ve haval aletlerde anmaya neden olur. Atmosfe-
rik hava iinde zararsz gibi grnen nemin basn altnda ok miktarda younlama eilimi vardr.
Belirli bir bal nemdeki atmosferik hava kompresr tarafndan emilerek sktrlr. Her nekadar hava hacmi
sktrma orannda azalarak su tutma kapasitesi derse de sktrma ileminin sonucu ortaya kan s, hava s-
caklnn artmasna neden olur. Dolaysyla sktrma annda youma meydana gelemez. Kompresr tasarm
ierisinde yer alan soutucu nitelerde elde edilen soutmayla birlikte youma belirir ve youan sular kondens-
toplar araclyla otomatik olarak boaltlr. Soutucularda belirli scaklk kademesine kadar soutulan hava, o
scaklk kademesindeki doyma noktasndaki (mutlak nem) kadar su tayabilir. Fazlas youur. Ancak, hala doy-
mu halde olduundan, soutucu grubundan kan hava ebekede oluabilecek en ufak bir scaklk kayb ile tek-
rak youmaya urar. Bunu bir rnekle aklayalm.
Sistemde alan kompresrn serbest hava verimi
Kompresrn alma basnc
Havann kompresre giri scakl
Blgedeki havann bal nemi
Kompresr soutma grubundan kan havann scakl
Fabrika ortam scakl
10 mVdak.
7 bar
25 C
%80
40 C
15 C
Kompresr dairesi scakl ortam scaklndan bir miktar fazladr. Bu nedenle 25 C olarak alnmtr.
Birinci aamada kompresr tarafndan emilen havann yapsn inceleyelim. zleyen alt blmdeki mutlak
nem tablosundan yararlanarak 25 C deki havann mutlak nemi 23.04 g/m
3
olarak bulunur.
Bal nem %80 ise havann tad su miktar= 23.04 g/m
3
x 0.80 = 18.43 g/m
3
bulunur.
retilen hava miktar 10 m3/dak ve gnde 8 saat alldn varsayalm.
10 m3/dak x 18.43 g/m
3
x 60 dak/saat x 8 saat/gn
=88 464 g/gn=88.464 kg/gn su devreye baslr.
kinci aamada sisteme baslan havann ortam scakl ile deien yapsn inceleyelim.
Ortam scakl 15 C ise mutlak nem : 12.82 g/m
3
Giri havas ile aradaki fark : 18.43-12.82=5.61 g/m
3
8saatlik vardiyada devreye baslan toplam su miktar
5.61 g/m
3
x 10 mVdak x 60 dak/saat x 8 saat/gn + 26 928 g/gn = 26.928 kg/gn bulunur.
Grld gibi yaklak 27 kg su basnl hava ile birlikte sisteme tanmaktadr. Bir yln sonunda 8 tonun
zerinde bir deere ular. Bu nedenle kurutucular basnl hava sistemlerinin vaz geilmez paralandr.
10-12
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Genelde kurutucular, soutucular ile kartrlr. Soutucular, zellikle vidal kompresrlerde kompresrn
ierisinde yer alan, sistemdeki yan ve havann an snmasna nlem olarak alan nitelerdir. Scakln
40Cyi gemesi durumunda devreye girerek scakln 110Cyi gememesini salar. Pratikte k scaklklar
fazla olan (80-100C)pistonlu tip kompresrlerin sonuna eklenerek bir miktar younlama salasalar da kesin ve
uygun zm deildir.
Soutma: Su buharnn hava ierisinde bulunma miktarnn scaklkla dorudan deimesi prensibinden ya-
rarlanlarak kurutma gerekletirilmektedir. Basnl hava, ierisindeki tm su buharnn younlaaca scakla
kadar soutulur. Bu ilem iin Freon 22 gaz kullanlr. Genleme sonucu -40Cde tamamen buharlaan freon
gaz, kompresrden kan basnl havann ssn alarak -23.5Cye kadar soumasn salamaktadr. Soumayla
birlikte basnl hava ierisinde bulunan su youarak otomatik olarak sistemden dar atlmaktadr.
Kark olmayan yaplar, kolay bakmlar ve yksek verimleri nedeniyle sanayi tesislerinde en ok kullanlan
kurutucu tipi, soutmal tip kurutuculardr. Basn altndaki ilerime noktalar +2C olup bu deer dnya stan-
darddr.
Adsorbsiyon: Adsorbsiyon yolu ile kurutma fiziksel bir ilemdir. Bu ilemde su, buhar emici maddenin mo-
lekllerine adezyon kuvveti ile balanmaktadr. Bu tr kurutma ilemi basnl havann olduka dk ilerime
noktasna ulamasn (-40 C) salar.
Bu tip kurutucular iki blml olup, bu blmlerde su emici madde bulunmaktadr. Basnl hava nce birin-
ci blme girerek ierisindeki nemi bu maddeye brakr. Emici maddenin su ile doymasna kadar bu ilem devam
eder. Doymu olan emici madde stlarak rejenerasyona uratlrken, basnl hava, kurutucunun ikinci blmn-
de bulunan kurumu emici madde iine gnderilmeye balanr.
Nem alc madde olarak genellikle aktif almina (A1
2
O
3
) kullanlmaktadr. Ancak baz zel uygulamalarda
zellikle suyun pH deerinin S den aa olduu ortamlarda silikajel (SiO
2
) tercih edilmektedir. Nem tutucu mal-
zeme su ile temasa geldiinde su moleklleri malzeme molekllerine adezyon kuvveti ile balanrlar. Bu balan-
may, nem alc malzeme ile su buhar arasndaki ksmi basn fark salar. Suyun tutulmas nem alc ile su buha-
r basnlarnn ksmi basnlar ayn olana kadar devam eder. zerinde su tutma yeteneini kaybeden nem alc
malzemenin tekrar stlarak rejenerasyona uratlmas gerekmektedir. Nem alc malzeme ya ierisinden scak
hava geirilerek ya da elektrik direnleri aracl ile stlarak yapsndaki suyun buharlamas salanr. kan su
buhar ise nem alclar iinden bir hava ak salanarak atmosfere atlr. Atmosfere atlan hava, kompresr kapa-
sitesinde %15 kayba neden olur.
Absorbsiyon: Bu yolla kurutma tamamen kimyasal bir prosestir. Bu ilemde havann iindeki su, sv ya da
kat anhidrit bir madde tarafndan kimyasal reaksiyon sonucu alnmakta ve yeni bir bileik ortaya kmaktadr.
Bu tr kurutucularn zayf yanlan:
1. Kurutucu devaml bir emici malzeme harcanmasn gerektirdiinden yksek iletme gideri vardr, ekono-
mik deildir.
2. En fazla + 15 C lik bir ilenme noktas elde edilebileceinden tam kuruluk salanamamas olasl var-
dr.
3. Kurutucudan dar atlan su genellikle asidik olduundan zel devrelere gereksinim vardr.
Sorption (Emilme): Islak hava, zel bir yap kazandrlan tuzla kaplanm emici malzeme iinden geirilerek
kurutma elde edilmektedir. Kurutucu malzeme bal petei biiminde dzenlenmi, ok geni bir emme dzeyi
oluturularak bir rotor zerine konulmutur. 1 dm
2
rotor yzeyinde 200 den fazla hava ak kanal vardr. Kat
zerine lityum klorr tuzu emdirilerek kurutucu malzeme oluturulmutur. Kurutucu malzeme devaml olarak
scak hava ile rejenarasyona uratlmakladr.
Su, lityum klorr tuzunun suyu kristal eklinde tutmas ya da su ile konsantre bir eriyik yapmas, buna ek ola-
rak ayn anda cam elyafndan olan kadn suyu emerek almas yoluyla tutulmaktadr. Rejenerasyonu salayan
scak hava da bu arada kurutulmaktadr. Bu sistemde ayrca bir stma dzenei bulunmadndan kurutucunun
getirdii ek bir ekonomik yk yoktur. Kurutucuda sadece rotorun dndrlmesi iin 0.1 kW dan daha az bir
elektrik enerjisi harcanmaktadr. Bu tr kurutucunun en byk stnl ilenme noktasnn -50C dolaylara
drlm olmasdr.
10-13
BASINLI HAVA DONANIMLARI
K urutucu S eimi
Kurutucularda k havasnn kuruluu seime etki eden en nemli faktrdr. Kuru hava gereksinimi olan
nitelerin almakta olduktan ortam scakl gznnde bulundurulmaldr. Soutma tipi bir kurutucunun ba-
sn altndaki ilerime noktas +2C ise, basnl havann kurutucudan ktktan sonra kullanm yerine kadarki
uzaklk +2C nin altnda bir scaklkla karlamamaldr. Aksi halde tekrar ilerime olacaktr. Ancak, bu ileri-
me miktar -23.5C scaklkta, hava ierisinde bulunabilecek nem kadar olabilecektir. Eer kullanm alan ok
souk bir ortamda ise ya da kurutucudan sonraki basnl hava hatt aktan, araziden gemek zorunda ise k
artlarnda blgesel olarak deimek kayd ile -10C ile -30C scakla maruz kalmas ska rastlanan bir durum-
dur. Her ne kadar kanal yapmak, basnl hava hattn izole etmek mmkn olsa da sistemin scaklnn +2C al-
tna dmesine engel olamayz. Bu durumda basn altndaki ilerime noktas -20C ile -40C arasnda deien
kimyasal tip kurutucular seilmelidir. Hi bir zaman emniyetli davranmak dncesi ile gerekli olmayan hallerde
kimyasal tip kurutucular seilmemelidir. nk hem ilk yatrm maliyetleri, hem de iletme giderleri (%15 hava
kayb ile alrlar) yksektir.
Filtre eitleri
Atmosferin yapsndan daha nce sz edilmiti. Hava kirliliinin byk boyutlara ulamas, bu kirliliin ev-
resel faktrlere bal olarak yresel farkllklar ve artlar gstermesi, zerinde durulmas gereken nemli bir ko-
nudur. Hava kirlilii ve zararlar hemen hemen herkes tarafndan bilinmekle birlikte basnl havann kirlilii ve
dourabilecei zararlar hakknda ok az ey bilinmektedir.
Bir sanayi blgesinde yaplan aratrma sonucunda var olan toz paracklarnn %80 inin 2 mikrondan daha
kk olduu anlalmtr, t yanma srasnda oluan tam yanmam yaktlardan dolay havada hidrokarbon ga-
zna da rastlanmaktadr. Bu kirliliin 0.004 mg/litre oranna ulamas sk rastlanan bir durumdur. Kmr maden-
leri, demir-elik ve imento sanayiinin bulunduu blgelerde ise bu deerler bir ka kat fazladr.
Kompresr tarafndan emilen toz, sistemdeki ya, su ve anma sonucu oluan paracklar birleerek basnl
hava sisteminde ve alan birimlerde paslanmalara, tkanmalara, anmalara neden olmaktadr. Bunun sonucu
olarak malzeme mr ksalr, bakm harcamalar artar.
Genel amal filtreler Burada szn edeceimiz filtreler tozu ve ya ayn anda tutabilen ve basnl hava
hattnda kullanlan filtrelerdir. Bunlar su tutmazlar.
nceleri kaba kat paracklar tutabilen filtreler, cam yn teknolojisinin gelimesi ile ok kk parackla-
r bile szecek ekilde yaplabilmektedirler. Muhafazalar iinde bulunan filtre elemanlar deitirilebilir. Genel
amal filtreler 1 mikrona kadar toz, 0.5 ppm (mg/m
3
) duyarllnda ya tutabilen filtrelerdir.
Bu filtre tipi, tekstil makinalarnda, kat, mukavva yapmnda, sunta ve mobilya yapmnda kullanlan maki-
nalarda, matbaa makinalarnda kurutuculardan nce kullanlr.
Hassas filtreler. Filtre elemanlarnn en byk zelliklerinden biri basnca kar dayanld olmalardr. Filtre-
ler her iki yndeki hava akna kar dayankl olacak ekilde yaplmaldr. Filtre elemanlarnda meydana gelen
anma ve kopma sonucu ortaya kan paralar basnl hava ile birlikte sisteme tanrlar.
Hassas filtreler 0.01 mikrona kadar toz, 0.01 ppm (mg/m
3
) duyarllnda ya tutabilen birimlerdir. Daima
genel amal filtrelerle birlikte kullanlr. Aksi takdirde filtre elemannn mr ksa olur. Otomotiv sektrnde bo-
yahanelerde kullanlan havann temizlenmesinde, termik santrallerde, elektrik-elektronik sektrnde kullanm
alanlar bulmaktadrlar.
zel amal filtreler: Baz proseslerde basnl hava iindeki artk maddeler tamamen atlarak, hava en temiz
ekli ile kullanlr. Hava ierisinde tesbit edilmesi ve ayrtrlmas son derece zor olan ya buular, ktle svlar
ve kokular bulunmaktadr. Bunlarn filtre edilmesi bir ka aamada mmkndr. En son aamada aktive edilmi
karbon kullanlmaktadr. 0.01 mikron tozu ve 0.003 ppm (mg/m
3
) ya filtre edebilirler. Yukarda anlatlan dier
filtrelerle birlikte kullanlrlar.
Gda sektrnde basnl havann gda maddeleri ile kar karya gelmesi durumunda, kumlama ii yapan
operatrn toz maskesi ierisine verilen solunum havasnn temizlenmesinde, hastanelerde solunum havas olarak
kullanlan basnl havalarn temizlenmesinde kullanlmaktadr.
Basnl Hava Deposu
Basnl hava sistemlerinin vazgeilmez bir parasdr. Kompresrn bota alma ve yke geme annda
oluan ani basn dalgalanmalarn snmleyerek sistemdeki dier birimlerin bu durumdan zarar grmesini nle-
mek iin hava depolan daima kompresrden sonra ilk birim olarak yerletirilmelidir. Yatay ya da dikey olarak
10-14
BASINLI HAVA DONANIMLARI
yerletirilebilirler. Basnl hava, depoya hangi ynden girerse zt ynden kmal ve k deponun st seviye-
sinden olmaldr. Bylelikle hem dolam salanm hem de tank tabannda biriken suyun devreye baslmas n-
lenmi olur.
Basnl hava depolar uygulamada sistemde kullanlan basnl havann m
3
/dak. cinsinden miktarnn 1/10
orannda seilmelidir. Ani ve bol miktarda hava tketen nitelerden nce ikinci bir hava deposu da sisteme yer-
letirilebilir. Hava depolarnn yararlarn yle srlayabiliriz:
1- Kompresrn yke girmesi ve bota almas durumlarnda oluan ani basn dalgalanmalarm snmle-
mek.
2- Kompresrden kan havann scakl ortam scaklndan yksektir. Depoda biriken havann scakl
ortam scaklna kadar der ve bu arada ierisindeki suyun bir ksm youur.
3- Sanld kadar byk miktarlarda olmamakla birlikte bir miktar hava depolanr. Bu durum ilk etapta siste-
min beslenmesini salar ve kompresrn sk sk devreye girip, kmasn nler.
4- zerlerinde manometre ve emniyet ventilli olmas dolaysyla basnl havann kontrol altnda tutulduu
birimlerdir.
Uygun Donanm Tasarm
Bir basnl hava sisteminde, retilen havann kaliteli olmas iin srasyla kompresr, basnl hava deposu,
filtreler ve kurutucu bulunmaldr. Bunlan ekilde grld gibi montaj gerekletirilmelidir.
KOMPRESR
KURUTUCU
ekil. 10- Uygun bir basnl hava donanm
Donanmda filtre ve kurutucu giri klarna yaplan ksa devre (by-pass) hatlar, bu birimlerden herhangi
birinin arzalanmas durumunda, basnl havann ana retim hattna ulamasn salamaktadr.
10-15
BASINLI HAVA DONANIMLARI
4. B A S I N L I H A VA E B E K E L E R
B asn H ava Ue alanE l A letleri
Basnl hava retiminin yeni tasarmlarla olduka ekonomik bir hale gelmesi ve sanayi tesislerinde kullan-
!|
minin yaygnlamas ile birlikte basnl hava ile alan el aletleri de nem kazanmtr. Haval el aletleri stn- '
lkleri nedeni ile elektrikli el aletlerinin yerini almaktadr. Bu stnlkleri unlardr: [M v j
1 - Arlk ve hacim oranlarna gre yksek verimli olup, daha etkili ve uygun alma ortamlar yaratrlar. :f" jj jjl
Daha ergonomik olmalar nedeniyle alan personelin verimini arttrr. j ^g |j;, ''
2. Basit tasarmlar ile dk servis giderleri vardr.
3- D etkilerden etkilenmezler.
4- Ar yklenemezler. El aletleri kullanm yerlerinde ar yklenmeden dolay skrsa, almalar durur.
zerlerindeki yk kalktnda tekrar aslkl biimde alabilirler, motor ve rotorlarnn yanmas durumu sz ko-
nusu deildir.
5- Daha uzun mrl olmalar nedeniyle daha ucuza gelirler.
El aletlerinin kullanl ve mrl olmas iin grlt ve sarsnt seviyelerinin dk, rahat kavrama ve toz !jj V j
tutma yeteneklerinin yksek olmas gereklidir. El aletlerini altran ve durduran mekanizmalar uygun yerlere iJiti
yerletirilerek, birka parma deitirmek sureti ile kullanm ans olmaldr. Bylece kullancnn parma yo- ' f J
rulmaz ve adale yorgunluu azalr. r,W ij;'., ''
1. Hatasz bir basnl hava ebekesinin nemi
Tm bir basnl hava sistemi ana blmden meydana gelmektedir:
1. Kompresr dairesi
2. Basnl hava hatt
3. Servis hatlan.
Basnl havann retilmi olduu kompresr dairesi, basnl havay kullanlacak mahallere tayan hat ve
son kullanm birimlerine kadar uzanan servis hatlar bir zincir gibidir. Hibir zincir en zayf halkasndan daha
gl olamaz.
Hava datm sistemi kurulurken en ksa uzaklklar seilmeli, mmkn olduunca dirseklerden kanlmal ve
kullanlacak hava kapasitesine uygun boru aplar tesbit edilmelidir. ou zaman sistemin yanl ve hatal kurul-
mu olmas, basnl havann son tketim noktalarna ulancaya kadar gereksiz basn ve kapasite kayplarnn
olumasna neden olur. Bu durum ise en bata enerji kaybma neden olmakla birlikte havayla alan el aletlerinin
verimini drr ve mrn ksaltr. Doru bir hava datm sisteminde:
1. Tketim noktalarna yeterli hava basnc ulatrlabilmelidir.
2. Sistem minimum hava kaa olacak ekilde kurulmaldr.
3. Tketim noktalarna yeterli hava miktar ulatrlabilmelidir.
4. Yeterli derecede hava kalitesi elde edilmelidir.
5. nceden planlanm olan tm genilemenin hava gereksinimini karlayacak ekilde toleransl bir sistem
kurulmaldr.
6. Hava datm sisteminin optimal yerleiminin saptanmas gerekir.
7. Uygun ve gerekli hat yardmc paralan (aksesuar) seilmelidir.
10-16
IH i t i i
BASINLI HAVA DONANIMLARI
2. Basnl hava hatl aksesuarlar
Valfler, hava artlandrma niteleri (yalayc, reglatr, su filtreleri, manometreler), hortumlar ve bunlar
hava hattna balayan her trl balant elemanlar basnl hava hatt aksesuarlarn oluturmaktadr. Basn
kayb ve hava kaaklarndan doan kayplar azaltmak iin kaliteli ve uygun aksesuarlarn seimi ok nemlidir.
3. Kt bir sistemin maliyeti
Yetersiz bir sistem, hava ile alan niteler iin son derece masrafldr. Hedefimiz en az kaypla basnl ha-
vay tketim noktasna ulatrmak olmaldr, lin bata gelen ve en belirgin olan kayp nedeni sistemde balant
noktalarnda gndeme gelen kaaklardr. Hava kapasite yetmezlii ve artan enerji tketimi hava kayb sonucudur.
Bir hava datm sisteminde rastlanabilecek en sk ve pahal eksiklik budur. Kompresr kapasitesinin %20 sinin
kaakla kayba uramas ok grlen bir durumdur. eitli apta boru deliklerinden kaybedilen hava miktar ve
karl g kayb aada gsterilmitir.
D elik ap
(mm)
1
3
5
10
6 Hurda Hava Kuu
(litre/saniye)
1
10
27
105
G Kayb
(kW)
0.3
3.1
8.3
33.0
Basnl hava ile alan el aletleri stnlkl olmalar nedeniyle endstriyel ve sanayi tesislerinde kullanl-
makta ve gn getike yaygnlamaktadr. 1:1 aletlerinin verimli alma basnc 6 bar olarak standartlatrhntr.
Giri basncnn 5 bar olmas durumunda, el aletinin k gcnde %25;4 bar olmas durumunda ise %49 d
olmaktadr. Bu durum bir talama motorunda birim zamanda kaldrlan tala miktarnn azalmas, bir matkap mo-
torunda delik ama sresinin uzamas, bir somun skma tabancasnn torkunun zayflamas ve bir byk tipin kul-
lanlmas mecburiyeti anlamna gelmektedir. Bir baka deyile 1 barlk basn dm ile kullanm sonucu:
1. %25 daha fazla enerji harcanr.
2. ilem sresi uzayacandan iilik maliyeti arlar.
3. Sarf malzemeleri (matkap ucu. zmpara ta vb.) kullanm mr ierisinde daha az i kartarak mrn ta-
mamlam olur.
4. El aletinin ekonomik mr ksalr.
5. Bakm, onarm giderleri artar.
Kt bir sistem nedeniyle oluan dk alma basnc, aletin k kapasitesinin dmesine neden olacan-
dan ilem sresi uzayacak ve bunun doal sonucu olarak saat bana iletme maliyeti artacaktr. Ayrca, uygun ni-
telikte seilmeyen borularda zamanla oluan pas paracklar, sistemdeki su ve toz. yetersiz yalama pnmatik ci-
hazlarn hasar grmesine neden olmakladr.
Ana Hat ve ebeke Tasarm iin Gerekli Bilgiler
Bir basnl hava sisteminin amac, tketim noktalarna islenilen kalitede, kapasitede ve basnta hava sala-
maktr. Bunun mmkn olan en dk maliyetle salanmas asndan kompresr, hava hatlar ve aksesuarlarnn
seimi ve montaj ekli ok nemlidir.
Bir hava datm ebekesinde drt ana blm vardr:
1. Ana hat, 3. Servis halt.
2. Datm hatlar, 4. Hava halt aksesuarlar.
10-17
BASINLI HAVA DONANIMLARI
imdi bir hava datm sisteminin planlanmasndaki evreleri srasyla inceleyelim.
Basnl hava ihtiyacnn saptanmas: Bu blmde iletmede basnl hava gereksinimi olan btn birimler,
aletler ve cihazlar saptanr. Bir liste oluturularak hava tketimleri hesap edilir. Vardiya sresince srekli hava t-
ketimi olan birimler ile zaman ierisinde belirli aralklarla kullanlan haval aletlerin harcamalar hesap edilirken
dikkatli davranknaldr.
alma sresindeki kullanm younluunu ifade eden "Kullanm Faktrleri" sanayideki sektrler baznda
farkllk gstermektedir. En yaygn kullanlan haval el aletleri iin yaklak hava tketimi ve kullanm faktrleri
aada verilmitir.
A let Cinsi
Darbeli Somun
Skma
Somun Skma
Matkap
Kalp Freze
Talama
Klavuz Motoru
Ceraskal
1/2"
> 1/2"
M8
> M1 0
S 12 mm
> 12mm
<6"
>6"
l t
>1 t
H ava
T ketimi
(l/s)
8
13
9
19
5
10
8
10
54
6
35
45
K ullanmFaktr
1 2 3 4 5
0.2
0.3
0.35
0.4
0.15
0.2
0.05
0.01
0.01
-
0.1
0.15
0.1
0.2
0.1
0.1
0.1
0.1
0.1
0.2
0.35
-
0.01
0.05
0.2
0.1
0.05
0.01
0.25
0.1
-
0.2
0.4
0.1
0.05
0.05
0.2
0.2
0.05
0.3
0.1
0.1
0.15
0.15
0.1
0.1
0.05
0.05
0.15
-
0.2
0.25
-
0.2
0.3
-
0.05
1- Araba montaj endstrisi
4- retim endstrisi
2- Otomotiv endstrisi
5- Taahht ileri
3- Ar makina endstrisi
Belirli aralklarda kullanlan haval aletlerin hava tketimleri toplanr, kullanm faktrleri ile arplarak ger-
ek tketim deerleri bulunur. Srekli alan pnmatik birimlerin hava tketimlerine eklenerek tesisin toplam
hava tketimi bulunur. Kapasite belirleme ile sisteme uygun kompresr seimi yaplr.
Ana hat tasarm: Basnl havay kompresr dairesinden tketim alanlarna kadar kadar tayan hatta ana hat
denir.
Birok atlye ve blme hizmet eden byk bir basnl hava ebekesinde ana hat tasarm, belirli bir birim flf.-
devre d brakldnda dier nitelere normal hava gidebilecek ekilde olmaldr.
Ana hat datm hatt yatay olarak ve tavana yakn uzaklklara yerletirilir. Boru ap, btn blmlerdeki
toplam hava kapasitesini tayabilecek ekilde seilmelidir.
10-18
BASINLJ HAVA DONANIMLARI
Yzey
hazrlama
Sistemde hava kurutucusu varsa ortam s-
caklnn +2 C nin altnda (fazla miktarda
kullanlan Freonlu kurutucular iin basn al-
tndaki ilenme noktasdr) olduu ortamlar-
da, boru ierisindeki ilenmeyi nlemek iin
gerekirse izolasyon yaplmaldr.
Eer hava d ortamdan fabrikaya tana-
caksa, bir kanal ierisinde tamak en doru -
zmdr. Bylece borulara kontrol amac ile
ulamak kolaylar, byk scaklk farklarn-
dan doacak boru boyu deiiklikleri nlenir,
bakm ve onanm almalar ile boru deitir-
me daha ekonomik olarak yaplr. Sistemde ba-
snl hava kurutucusu yoksa, ana ve datm
hatlarnda hava akm ynnde en az 1:200
orannda bir eim olmaldr. En alak noktalara
ise su tutucular konmaldr.
Datm hatt tasarm: Datm hatlarnn
tasarm, servis hatlarnn mmkn olduu
kadar ksa tutulmasna imkan vermelidir. By-
lelikle servis hatlarnda kk aplar kullanla-
bilir. Ayrca, datm hattn hava kullanlan
alann etrafnda bir ring tekil edecek ekilde
kurmak gereklidir. Sistemin her iki ynden ba-
snl hava ile beslenmesi, basncn tm ebeke
iinde ayn obuasn salad gibi, hatlardan
birinin arzalanmas durumunda dier hattn
kullanlarak ilgili birimlerin hava gereksinimi-
nin rahatlkla karlanmasn aslar.
Servis hatt tasarm: Sabit borularn son
blmn servis hatlan meydana getirir. Hor-
tum boyunu ksa tutmak iin servis hatlan alete
mmkn olan en yakn yerde olmaldr.
ebekenin herhangi bir yerinde su youma tehlikesine kar servis hatlan, datm hatt borulanna hatta g-
rld ekilde balanmaldr. Kavis yarap boru apnn iki kat olmaldr. Servis hatt yerden rahata kullan-
labilecek ykseklie kadar indirilir. Servis hatlan dam borulanna kaynakla baland iin muhtemel ek kapa-
siteler iin boru aplan toleransl seilmelidir.
Kompresr
Dairesi
Kurutucu yoksa Kurutucu varsa
Aksesuarlarn seimi: Rahat kullanm aralmda servis hatt ucuna, kayplann az ohnas nedeniyle kresel bir
vana takdir. Servis vanas ile alet arasnda hangi aksesuarn taklaca kullanlan alete bal olmakla birlikte, en
sk kullanlan aksesuarlar; yan otomatik drenajl kombine su tutucu filtreler.basn reglatrleri, yalayclar,
hortumlar ve balant paralandr.
10-19
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Boru malzemesinin ve balant yntemlerinin seimi: En ok kullanlan boru malzemeleri elik, paslanmaz
elik, bakr ve plastiktir. Herhangi zel bir istek yoksa elik, kr dkm ya da galvanizli boru kullanlabilir. Boru
balant yerlerinin ve i yzeylerinin temiz ve apaksz olmas esastr. Kompresr ve hava deposu arasnda metal
boru kullanlmak zere, sistemde plastik borular da kullanlabilir. Ancak standartlara uygunluu kontrol edilmeli
ve patlad zaman dalmamas iin ABS tipler kullanlmaldr. Montaj kolayl, hafif oluu, szdrmazl, pas-
lanmamas ve dzgn yzeyi gibi stnlkleri yannda, baz yalara ve titreime kar dayanksz olular gibi
zayf yanlar vardr.
Hastanelerde, gda ve kimya sanayiinde genellikle paslanmaz elik boru kullanlr. Havann saf ve temiz ol-
mas gereken elektrik ve mekanik endstrisinde de bu eit boru kullanm olanakldr.
Bakr boru paslanmaz elie alternatif olarak kullanlr. Paslanmaz elik borulara oranla montaj daha kolay-
dr. Balant ekilleri genellikle sert ve lehim ve kelepeli balantdr.
Kaynakla boru birletirme genellikle klavuzlu balantya tercih edilir. Kaynakl bir boru sisteminde daha
dzgn bir yzey elde edilir. Korozyon ve kaak muayenesi daha kolaydr. Hava aksesuarlarnn monte edilebil-
mesi iin boru ularnda flan bulunur. Klavuzlu balantlarda boru ularnn birbiri ile tam temas edememesi
durumunda arada oluan boluk nedeni ile basn kayb, klavuz ksmnda szdrmazln salanamamas duru-
munda ise hava kaa meydana gelmektedir.
Uygun boru aplarnn saptanmas: Boru apn saptanmas iin sistemde gerekli hava miktarnn hesaplan-
mas, kompresr dairesi ile kullanm alan arasndaki uzaklklarn belirlenmesi ve izin verilebilir basn dmele-
rinin hesaplanmas gerekmektedir.
Toplam gerekli hava debisini hesaplamak nemli ve dikkat isteyen bir konudur. Btn haval birimlerin ve el
aletlerinin hava tketimleri kataloglarndan bulunmal, bulunamyorsa imalat firmalardan bilgi alnmaldr.
Kumlama ve pskrtme boyama birimleri srekli hava harcayan sistemler olarak deerlendirilmelidir.
Haval aletlerle ilgili teknik bilgiler aletlerin yeni iken gsterdikleri performansa gre verilmitir. Ypranma
ve anma olaslklarna kar %5 lik bir tolerans konmaldr. Tm kaaklarn nlenmesi halinde bile %10 luk bir
kayp olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Mevcut aletlerin daha sk kullanm, daha fazla aletin devreye
alnmas, mevcut aletlerin devre d kalmas gibi nedenler basnl hava ihtiyacn srekli arttrr. Elde bu konuda
kesin bilgiler yoksa %30 luk bir tolerans kullanmak gereklidir.
Sistemde bulunan dirsekler, vanalar, aksesuarlar, redksiyonlar ve servis hatt balantlar basn kayb olu-
turmaktadrlar. Bu basn dm toplamda en fazla 1 bar olmaldr.
Ana hat boru aplar toplam hava kapasitesine yeterli olacak ekilde hesaplanmaldr. Datm hatlar mevcut
birimdeki hava tketimine gre llendirilmelidir. Servis hatlar ise beslemekte olduu birim ve aletlerin tke-
timlerine gre llendirilmelidir. Aada sistemde gerekli hava kapasitesi (kompresrn serbest hava verimi)
ile kullanlmas gereken boru i ap arasndaki oran-
lar, hava ak hzna uygun olarak verilmitir.
Eer kompresr hava tketim alanna yaknsa bu
boru aplarn kullannz.
Eer ana hat datm borunuz 100 m den uzunsa
yandaki boru aplarnn bir st kademesini seiniz.
Eer tesiste gelecekte hava tketimine ilikin yat-
rm dnlyorsa hava miktarn %50 fazla varsa-
yarak boru seiniz.
Eer 2-3 bar gibi dk basnlarda alan kompre-
srleriniz varsa, tabloya gre %50 byk boru ap
seiniz.
K ompresr D airesinin Planlanmas
Kompresr dairesi mmkn olduu kadar basnl
hava sistemine gre merkezi bir yerde dnlmeli-
dir. Eer basnl hava tketim noktasna gelinceye kadar uzun bir yol alyorsa, boru aplar artacandan yatrm
maliyeti ykselecektir. Bu nedenle kompresr dairesi zellikle ok hava tketen noktalara yakn olmaldr.
B oru ap
mm
10
13
19
25
32
40
50
65
80
100
150
200
S erbest H ava Verimi
(m
3
/dak.)
0.2
0.3
0.6
1
2
3
7
12
20
30
90
120
10-20
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Kompresr dairesi hereyden nce temiz olmaldr. Kompresrlerin konulduu yerler beton tartanlarla 15-20
cm yerden ykseltilmeli, su ve ya akntsna kar korunmaldr. Duvarla kompresr ve kurutucular arasndaki
uzaklk en az 1 m olmal, bakn ve onarm iin hareket alan braklmaldr. Yksek ve havadar olmaldr. Mm-
knse iki cepheden 100 cm x 100 cm boyutunda, yerden 100 cm ykseklikte pencereler alarak havalandrlmas
salanmaldr. Kompresr emi paneli bir davlumbazla darya balanmal, bir filtre davlumbaz kma takla-
rak temiz ve souk hava emii salanmaldr. Birden ta/la kompresrn ayn alanda alarak ortam stmas sz
kousu ise yine bir davlumbazla kompresrlerin klarndan scak hava alnarak dar atlmaldr. Gerekirse
kompresr dairesi vantilatrlerle cebri olarak havalaiklnlabilir.
5. KOMPRESRLERDE ATIK SININ GER KAZANILMASI
Is Kazanm Ekonomisi
Enerjinin maliyetinin olduka pahal olduu gnmzde byk bir tasarruf zorunluluu ortadadr. zellikle
uzun klarn yaand lke ve yrelerde stma ve scak su gereksinimleri byk boyutlara ulamaktadr.
Teknolojinin gelien izgisi zerinde yerini alan ve her yl yeni deiikliklerle verimleri ve pazar paylan s-
rekli artan vidal tip kompresrler, alk snn geri kazanlmas iin en uygun olan tiplerdir. Burada sz edilen
deerler vidal tip kompresrler (hava ya da su soutmal) iin geerlidir. Ancak, bu tasarmlar esas alnarak
dier tip kompresrler iin de benzer sistenlcrikurnak mmkndr.
Ya pskrtmeli vidal bir kompresrde s dalm analizi iin aft gc (elektrik motoru k gc) % 100
kabul edilirse;
Ya soutucusunda kaybedilen s 'A 7(>
Hava soutucusunda kaybedilen s ''A 13
Soutma vantilatr tarafndan ekilen g '/t 5
Si st e m i eri si ndeki sl kay pl ar '/< 2 .
S k t r l m havada kal an s '/< 4
'/{ 100
Grld gibi teorik olarak dar atlan snn '/i 4 nn geri kazanlmas mmkndr. Ancak bu deer pra-
tikte %70 dolayndadr. rnein. 110 k\V gcnde elektrik motoru olan bir kompresrde srekli ekilen gcn
102 kW olduundan hareketle %70 geri kazanlan s miktarn hesap edersek; 102 x "A 70 71.4 kW-sa enerji ta-
sarrufu sz konusudur. Yllk tasarruf ise:
300 gn/yl x 8 saat/gn x 71.4 kW-sa =171 360 kVV-sa bulunur.
Is Kazanm Yntemleri
Genel olarak kompresrlerdeki atk s iki ekilde geri kazanlabilir. ismin geri kazanlmasnda kullanlan s
transfer akkan hava ya da su olabilir. Yntemin belirlenmesinde, kompresrn hava ya da su soutmal olmas
durumuna gre seim yaplr. Su soutmal tip vidal kompresrlerde yalnzca dolayl stma yntemi uygulanr.
Hava sounal tip vidal kompresrlerde aada anlatacamz her iki tip yntem de kullanlabilir. Trkiye'de
sanayide kullanlan sabit, vidal tip kompresrerin ' /< 95 i hava soutmaldr.
Direkt stma yntemi: Kompresr ierisindeki hava ya ya soutucu'a'i ile elektrik motorunun soutucusun-
dan ortama atlan scak havann kullanm esasna dayanr. Akkan olarak hava kullanlr. Bu sistem ile kurutma
odalarnn gereksinimi olan scak hava ak, personel yerlerinin stlmas ve kazanlara gerekli krk havas sa-
lanr.
Paket niteler olan sabit, vidal tip kompresrlerde kanopi tasarm ierisinde hava emi ve k panelleri var-
dr. Kompresr ortamdan emmi olduu havay, elektrik motoru, ya soutucusu ve hava soutucusu devrelerin-
de kullanr. Kullanlan hava bu birimlerdeki soutucu devrelerinde kullanlr. Kullanlan hava bu birimlerdeki
sy zerine alr ve scakl artm olarak kompresrden dar atlr. Dar atlan scak hava davlumbazlar arac-
l ile stlmas istenilen yerlere tanr.
10-21
BASINLI HAVA DONANIMLARI
Kompresrn hava k
mazgal zerine monte edi-
len davlumbaz ierisine
hava sirklasyonunu sala-
mak iin vantilatr yerleti-
rilir. Davlumbaz kompresr
kndan sonra bir ucu ha-
vay atmosfere tamak
zere, dier ucu ise havay
kullanm alanlarna taya-
cak ekilde tasarlanr. ste-
nildiinde scak havann at-
mosfere kn salamak
iin davlumbaz ierisinde
elle kumanda edilebilen ke-
lebek vana bulunmaldr. Bu
yntemde scak hava, stl-
mas hedeflenen ortamlara
direkt flenmek yoluyla s
kazanm sz konusudur.
zellikle ortamn yaam
iin normal eerlerine ula-
mas halinde sistemden
gelen scak havann atmos-
fere atlmas gerektiinden
bu da kayp demektir. Bu
anlamda ekonomik olup ol-
mayaca dndrcdr.
Dolayl stma yntemi:
Kompresr ierisinde kapal
bir devrede dolaan yan,
skma sonucu kazand
ssn bir eanjre alma il-
kesine dayanr. Suyun hava-
dan daha yksek s taya-
bilme kapasitesine sahip
olmas nedeniyle bu ynem-
le kazanlan s verimi daha yksektir.
Su soutmal kompresrler genelde s geri kazanma programlarna daha iyi adapte olurlar. Kompresrle bir-
likte oluturulan soutma kuleleri ve hatlar ek bir eanjr sistemi ile desteklenerek devri tamamlanm olur.
Hava soutmal kompresrlerde ise sistemde biraz deiiklik yapmak gerekmektedir. Stanadrt vidal kompre-
sr tasarmnda separatr tankndan scak halde kan ya doruca son soutucuya gider ve ssn brakarak tek-
rar kullanlmak zere vida grubuna geer.
Isnn geri kazanlmas dnlre, separatrden kan ya borusu elle kumandal valf, termostatik valf ve
eanjrden geirilerek son soutucuya gnderilmelidir.
ekilde grlen valf ak konumuna getirilerek kompresr altrlr. Sistemdeki T2 termostatik vanas yan
scaklnn 30C yi gemesi durumunda devreye girmekte ve yan eanjre gitmesine izin vermektedir. Eanj-
re belirli scaklkta giren su, yan zerindeki sy yapsna alarak scakln arttrm bir durumda eanjr terk
etmektedir. Tl termostatik vanas 82C de devreye girmektedir. Eanjrde ssn suya brakan ya, scakl 82
C nin alnda ise doruca vida grubuna gitmektedir. Eer yan scakl 82 C nin zerinde ise Tl termostatik
vanas ya son soutucuya gnderir. Burada soutulan ya tekrar vida grubuna gider. Isy kullanm alanlarna
tayan su eanjrde yeterli soutma yapt srece Tl termostatik vanas devreye girmemekte ve son soutucu
almamaktadr.
Bu tr uygulamalarda kullanlan suyun scaklnn At deeri (suyun eanjre giri ve k scaklk fark)
dk ise suyun ak hz yksek olmaldr.
10-22
l i
B A S I N L I H A VA D ON A N I M L A RI
K ompresr E lektrik
M otoruGc kW 30 37 45 55 75 110 132
Kazanlan Enerji
Su Ak Hz
Su Giri Scakl
Su k Scakl
kW
l/s
C
C
20.6
0.4
68
78
24.3
0.4
64
74
31.6
0.55
65
74
36.4
0.55
60
70
50
0.55
63.5
76.5
714
0.83
59
71
84.7
1
58
66
At deeri yksek ise suyun ak hz dk olmaldr.
K ompresr E lektrik
M otoru Gc kW 30 37 45 55 75 110 132
Kazanlan Enerji
Su Ak Hz
Su Giri Scakl
Su k Scakl
kW
l/s
C
C
20.6
0.08
22
78
24.3
0.1
18
80
31.6
0.13
21
77
36.4
0.158
22
75
50
0.219
19
74
714
0.288
20
79
84.7
0.366
21
75
Bu sistemle elde edilen scak su, allan ortamlarn stlmas, temizlik ve banyo yaplmas, dier stma sis-
temlerinin takviye edilmesi amacyla kullanlabilir.
6. S S T E M N K ORUYUCU B A K I M I VE N E M
Bir basnl hava sisteminin en aktif nitesi kompresrlerdir. Kompresrlerle ilgili iletme esaslar unlardr:
1. Rahata bakm ve servis hizmeti verebilmesi iin kompresrlerin yerletirilecei yerlerde gerekli manevra
alanlar braklmaldr.
2. Kompresrler, gerektiinde hava giri ve k panellerine davlumbaz yaplabilecek ekilde alma alnla-
rna yerletirilmelidir.
3. Kompresr ierisinden geen ve radyatrlerde soutmay saladktan sonra dar kan socak havann tek-
rar kompresr iine girmesi nlenmelidir.
4. Kompresrn gerek devreye bast havann, gerekse kendi soutmasnda kulland havann tozdan arn-
drlm olmas efektif mrn arttrc bir faktrdr. Bu bakmdan kompresr tozlu ortamlarda mutlaka kapal ve
mmkn derece tozdan arndrlm odalarda altrlmaldr.
5. Kompresrn ekonomik ve verimli almas ancak ykte kald srece mmkndr. Bu nedenle ykte
ve bota alma sreleri arasndaki farkn az olmas iin gerekli nlemler alnmaldr.
6. Kompresrn fonksiyonunu yerine getirirken en byk etkenin ya olduu gz nnde tutulursa, kalite ve
zellikleri bakmndan uygun yapda yan kullanlmas gereklidir.
7. Kompresrn fonksiyonel mrnn ancak planl bir bakmla uzatlabilecei ve bu ilemin de eitilmi per-
sonelle gerekletirilebilecei unutulmamaldr.
8. nemli noktalardan birisi de kompresrn kapasitesinin zerinde almayacam bilinmesidir. Aksine
uygulamalarda alnacak sonularn kabahati kompresre yklenmemelidir.
10-23
BASINLI 11 AVA DONANIMLARI
Kompresrlerle tlg'di Bakm ve Tulum Esaslar unlardr:
Bilindii gibi, her aldan parann belli ltlere gre ortaya km bir mr vardr. Bu mrn teorik olan
deerleri pratikte sarlara gre deimektedir.
Olaya bu adan bakldnda ncelikle r belirlenmi paralarn bakn tutumlar arasnda daha idare eder
dncesine kaplmakszn deitirilmesi gerekmektedir. Belli ilkeler zerine kurulmu bakm lutum esaslarna
uyulmaldr.
1. Hava filtreleri sk sk kontrol edilip temizlenmeli ve her 500 saatte bir deitirilmelidir.
2. Kompresr radyatrleri d temizlii her 1000 saatte bir yaplmaldr.
3. Kompresr ya ve ya filtresi her 1000 saatte deitirilmelidir. Tozlu ve scak ortamlarda bu sre daha da
ksa olabilir.
4. Kornpresr ek vanans, ya stop vanas . minimum basn vanas ve hava emi kelebei 3000 alma sa-
atinde kontrol edilip, temizlenmelidir.
5. Solenoid vanalar ve havalandrma vanas ile egzost pencereleri her zaman temiz ve ak tutulmaldr.
6. Her 3000 alma saatinde separalr filtresi deitirilmelidir.
7. iler 2000 alma saatinde elektirik motoru rulmanlarna gres baslmaldr.
8. Her bakm srasnda bilyal yataklarn grlts dikkatlice dnlennelidir.
9. Her 20 000 alma saatinden sonra vida grubu rulmanlarnn deitirilmesinde yarar vardr (bu sreyi sis-
temde kullanlan rulmanlarn cinsine baml olarak, rulman imalats firmalar belirlenmitir.)
KAYNAKA
(1) ATLAS COI'CO Manuel
(2) ATLAS COPCO A. Teknik Kyitim Yaynlar
(3) Itruductio to l'eumatic.s, Festo Yayn
(4) Maintunance of Pncunaties, Festo Yayn
(5) DEPPERT, W., STOOL, K.; Peumatic Control
(6) DEPPERT, W., STOLL, K.; Peumatic Application
(7) Hydrocarbon Processing, U.S.A.
(8) European Commitlee of Manufacturers of Compressors. Vac Pnps and Pneatic Tools,
Pncurop.
10-24
M
M A M A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TM M OB M AK NA M HENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no : 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 11
M H E N D S L K E K ON OM S
H azrlayan
Yard. Do. Dr. Sibel GVEN, ODT End. Mhendislii Blm
Sayfa
1. Giri 02
2. Edeerlik Kavram 03
3. Yatrm Alternatiflerinin Deerlendirilmesinde Kullanlan ltler 10
4. Kullanmdan Kaldrma ve Yenileme (Deitirme) Analizi 16
5. Vergi Sonras Ekonomik Analizin Esaslar 19
EKLER 22
KAYNAKA 27
11-01
M H E N D S L K E K ON OM S
1. GR
Kiilerin hem zel hayatlarnda, hem de i ortamnda stlendikleri grevler erevesinde ulamak istedikleri
amalar ve bu amalara ulamak iin izleyebilecekleri birden fazla yol vardr. Karar verme sreci bu seenekler-
den hangisinin amaca ulamada "en iyi" olduunun saptanmasn kapsar. Alternatif tasarm, yntem, plan ve yn-
temler arasndan seim gerektiren mhendislik uygulamalar erevesinde, seeneklerin deerlendirilmesi meto-
dolojisi ile, ekonomik analiz tekniklerinin btn Mhendislik Ekonomisi olarak tanmlanr.
Mhendislik uygulamalarnda hemen hemen her zaman deiken yatrm maliyetleri, deiken beklendik
gelir ve harcamalar sz konusu olduundan hangi seenein daha ekonomik olduu sorusuna cevap aramak ka-
nlmaz olmaktadr. rnein;
Bir retim bandnn tamamnda m otomasyona geilmeli yoksa otomasyon istasyon istasyon mu gerekle-
tirilmeli?
Yeni bir tezgah ya da makina gereksinimi satn alnarak m, kiralanarak m karlanmal?
Halihazrda kullanlan bir makinaya yatrlan parann getiriinin en az % 20 olmas iin makinann mr
ka yl olmal?
Yatrm btesi kst altnda teknik uygunluu saptanm makina ya da donatmn hangileri seilmeli?
10 yllk bir perspektifte, iilik ve malzeme maliyetlerini drecei ngrlen retim teknolojisine geil-
mesi mi, halihazr retim sistemiyle retime devam etmek mi daha ekonomiktir?
Benzeri sorulara ynelik mhendislik uygulamalarnda temel problem teknik uygunluu saptanm seenekle-
rin hangisinin en ekonomik olduuna karar verilmesidir. Bu tr kararlarn deneyim ve saduyu yerine ekonomik
analize dayandrlmas daha salkl olacaktr. Ekonomik analiz, belirlenmi yatrm alternatiflerinin parasal ola-
rak ifade edilmesiyle, kabul edilmi ltlere (kriterlere) gre karlatrlarak en iyisinin seilmesi srecidir. Be-
lirtilmesi gerekli bir nokta sz konusu tekniklerin belirlenen seeneklerin en iyisini semeye yardmc olacadr.
Bu teknikler alternatiflerin belirlenmesinde yararl olamayacaklarndan seilen "en iyi" alternatif, ancak belirle-
nenlerin en iyisi olacaktr.
Seeneklerin deerlendirilmesinde genellikle herbir seenein ilk alm maliyeti ya da ilk yatrm harcamas,
ekonomik mr, ekonomik mr sonunda beklenen hurda deeri, yllk bakm onarm ve iletme maliyetleri gibi
parasal olarak ifade edilen zellikleri karlatrlr. En iyi seenein belirlenmesi ise iyinin ne olduunu saptaya-
cak bir deerlendirme lt gerektirir. Sz konusu lt, parasal olarak ifade edilen seeneklerin toplam maliyet
ya da net gelirlerinin karlatrlarak, en dk toplam maliyeti, ya da en yksek toplam getirii olan seenei
semektir. Parasal olarak ifade edilmesi g zellikler ise toplam maliyetin ayn ya da yakn olmas durumunda
seenekler arasndaki tercihi belirlemekte kullanlr.
Parasal olarak ifade edilen seeneklerin karlatrlmasnda en nemli zellik parann zaman deerinin gz-
nne alnmasdr, t zamanndaki x lirann ekonomik deeri ayn parann t+1 zamanndaki deerinden daha yk-
sektir, t zamanndaki x lira hemen o anda kiilerin isteklerinin karlanmasnda kullanlabilir, isteklerin karlan-
masnn t+1 zamanna ertelenmesi, istei ertelenen kiiler asndan, ek bir getiriyi gerektirir. Ayn ekilde,
paray kullanacak kiilerin dn ald miktar ile deyecei miktar arasnda da fark olmasn gerekir. Faiz diye
tanmlanan bu fark, parann kullanm iin denen kira, ya da parann frsat maliyeti olarak dnlp, parann
zaman deerini yanstmakta kullanlr. Mhendislik ekonomisindeki en nemli kavram olan parann zaman dee-
ri, deiik zamanlarda, deiken harcama ve getirilerin sz konusu olduu seeneklerin karlatrlmasnda, e-
deer nakit akmlarnn karlatrmasn gerektirmektedir. Baka bir deyile, seeneklerin toplam nakit aklar,
deiik zamanarda yaplan harcamalarn ve getirilerin aritmetik toplam olmayp, harcamalarn hangi zamanlarda
yapld gznne alnarak belli bir zamana indirgenmi edeer nakit akmlarnn toplamdr.
Seeneklerin deerlendirme ltleri, bu ltlerin temelini oluturan edeerlik kavram ile bileik faiz fak-
trleri ve kullanmlar aadaki blmlerde aklanmaktadr.
11-02
M H E N D S L K E K ON OM S
2. E D E E RL K K A VRA M I
E deer M aliyet ve Getirilerin H esaplanmasndakl Faizin RoiU
Parann zaman deerinin ls olan faiz, dn alnan parann kiras, ya da dn verilen parann frsat ma-
liyeti (o parann baka bir ekilde kullanlmas halinde elde edilebilecek gelirin kaybedilmesinin maliyeti) olarak
tanmlanabilir. Bu tanma gre;
dn veren asndan faiz geliri: dnem sonunda alnacak miktar - dn verilen miktar,
dn alan asndan faiz gideri: denecek miktar- dn alnan miktarda.
Faiz oran ise faiz geliri ya da giderinin, dn alnan ya da verilen miktar olan ana paraya blnmesiyle he-
saplanr. Genellikle % olarak ifade edilen faiz oranlar yllk faiz oranlarn belirtir.
Parann zaman deeri ile bu kavramn ls olarak kullanlan faiz oranlarnn doal uzants, deiik zaman-
lardaki deiken miktarlardaki parann ekonomik deerinin eit ya da edeer olmasdr. rnein, faiz oran ya
da kiinin ngrd parann frsat maliyeti 10 ise, o kii iin bugnk 100 TL ile 1 yl sonraki 110 TL edeer-
dir. Bir baka deyile, bu kii bugn 100 TL tu 1 yllna dn vermeye, ancak 1 yl sonra 110 TL alacaksa raz
olacaktr.
Grant ve Ireson, edeerlik kavramn cebirden analoji yaparak yle aklamaktadrlar: "Cebirde birden fazla
elemann tek bir deere eit olmas durumunda her bir eleman birbirine eittir. Ayn ekilde, belli bir faiz oran
iin bugnk bir miktar parann, belirlenen faiz orann da ierecek ekilde, ileride bir defada ya da dzenli eit
taksitlerle geri denmesi halinde, bugnk miktar ile ileride bir defada denen, ya da dzenli eit taksitlerle de-
nen miktarlar birbirine edeerdir." Bir rnek vermek gerekirse, faiz orannn % 10 olmas durumunda bugnk
1000 TL ile 10 yl sonra yaplacak 2593,70 TLlk bir deme, ya da 10 yl boyunca her yl eit miktarlar olan
162,75 TL lk demeler birbirlerine edeerdir, edeerin belirlenmesindeki en nemli faktr faiz orandr. Bu-
gnk 1000 TL nn 10 yl sonraki edeeri ya da dzenli eit taksitlerle denmesi durumundaki edeer deme
plan, faiz orannn bir fonkisyonudur.
Burada belirtilmesi gereken bir nokta edeerlik kavramnn ya da zaman deerinin, enflasyon nedeniyle pa-
rann alm gcnn deimesinden bamsz olduudur. Bir baka deyile, deiik zamanlardaki deiken miktar-
lardaki paralarn belli faiz oranlarnda birbirlerine edeer olmas enflasyonun sfr olmas durumunda tanmlan-
mtr. Enflasyon oran genel fiyat seeviyesindeki artn gstergesi olup, parann alm gcndeki deimeyi
belirtmektedir. rnein yllk enflasyonun % 10 olmas durumunda yl banda 100 TL na satn alnabilen mal ve
hizmetler iin yl sonunda 110 TL demek gerekmektedir. Ama yl sonundaki 110 TL yl bandaki 100 TL na
edeer deildir. Bir baka deyile, yllk enflasyonun % 10 olduu bir dnemde 1 yl sonra 110 TL demeyi va-
deden birine bugn 100 TL vermeye raz olmak, parann frsat maliyetini hesaba katmakszn, sadece alm gcn-
deki deimeyi sabit klacak demeye raz olmak demektir. Dolaysyla enflasyon oran % 10, parann zaman de-
eri olan faiz oran da % 10 ise yl sonundaki 110 TL nn yl bandaki edeeri 90,91 TL dr. Enflasyonun
edeer nakit akmnn hesaplanmasnda nasl ele alnd sonraki paragraflarda aklanmaktadr. Burada vurgu-
lanmak istenen, parann zaman deeri kavramnn genel fiyat seviyesindeki deimelerden bamsz olduudur.
Bu nedenle, Enflasyonun Edeer Maliyet ve Getirilerin Hesaplanmasnda Gznne Alnmas ayrm dnda,
edeerliin hesaplanmasnda kullanlan formllerde ve seeneklerin deerlendirilmesi ltlerinin tartlmasn-
da, alm gc sabitletirilmi (belli bir yln fiyatlarna indirgenmi) parasal byklkler kullanlmaktadr.
B ileik Faiz
Belli bir dnem iin faiz gelir ya da gideri "dnem sonunda alnacak ya da denecek miktar - ana para" ola-
rak tanmlanmt. dn alnan ya da verilen parann birden fazla dnemi kapsamas durumunda faiz gideri ya
da geliri basit ve bileik faiz ayrmn gerektirir. Basit faiz geliri nceki dnemlerde kazanlan faizi hesaba kat-
makszn ana para zerinden aadaki iliki kullanlaarak hesaplanr:
Toplam faiz geliri = Ana para x Dnemlik faiz oran x Dnem says
Bu hesaplamada temel varsaym bir nceki dnemde kazanlan faiz gelirinin bir sonraki dnemde faiz geliri
elde edecek ana paraya eklenmemesidir.
Bileik faiz geliri ise, her dnemin faiz gelirinin, o dneme kadarki faiz gelirlerinin ana paraya eklenmesiyle
elde edilmi tutarn, dnemlik faiz oran ile arplmasyla elde edilir. Dolaysyla bileik faiz, parann zaman de-
erinin faiz gelirine yanstlm hali olup (faiz geliri her dnem sonunda tahsil edilmiyorsa, faiz gelirinin baka
bir ekilde deerlendirilmemesinden kaynaklanan frsat maliyeti sz konusudur) faiz gelirinin faizi olarak tanm-
lanabilir. Birden fazla dnem zerinden, deiik zamanlardaki deiken miktarlardaki deme ve getirilerinin e-
deerliklerinin hesaplanmasnda bileik faiz kullanlr.
11-03
MHENDSLK EKONOMS
Bileik Faiz Faktrleri ve Kullanmlar
Bu ayrmda, bugn yaplan bir demenin belli saydaki faiz dnemi sonundaki eeeri ya da her dnem eit
taksitlerle yaplacak edeer demeleri ile ilerdeki bir tarihte yaplacak bir demenin bugnk edeeri ve o tari-
he kadarki her dnem boyunca eit taksitlerle yaplacak edeer demelerinin hesaplanmasnda kullanlacak bile-
ik faiz faktrleri aklanmaktadr.
Mhendislik ekonomisi analizlerinde kullanlan bileik faiz faktrlerinin hesaplanmasnda, muhasebe kaytla-
rndan kartlm dnem gelir ve giderleri deil, her dnemdeki nakit gelir ve harcamalar hesaplamalara temel
oluturur. Bilindii gibi, muhasebe kaytlarnn yanstt dnem gelir ve giderleri; rnein, her dnem iin tama-
m tahsil edilsin ya da edilmesin, sattan elde edilen geliri ve bu satlar gerekletirmek iin nakit deme sz-
konusu olmasa da, yaplan harcamalar gsterir. Mhendislik ekonomisi hesaplamalarnda ise parann zaman de-
eri nemli olduundan, tanmlanm dnemlerdeki (hafta, ay, yl gibi) net nakit ak kullanlr.
Net nakit ak belirlenmi bir dnemdeki nakit gelirler eksi nakit giderler olarak tanmlanr. rnein, bir tica-
ri kurulu iin nakit gelirler, o dnemde yaplan nakit sat haslat ile nceki dnemlerde yaplan vadeli satlar-
dan tahsilat ile tanr ya da tanmaz deerlerin satndan elde edilen nakit olabilir. Ayn ekilde nakit giderler o
dnemde satn alnan mal ve hizmetler iin yaplan demeler ile nceki dnemlerde satn alnan mal ve hizmetle-
rin nakit demeleri olabilir. Amortisman gibi nakit deme gerektirmeyen giderler gznne alnmaz.
Nakit ak, belirlenmi bir dnem boyunca, deiik sklkta ve deiik zaman aralnda gerekleebilir. Bile-
ik faiz faktrlerinin hesaplanmasnda, kolaylatrc bir varsaym olarak bir faiz dnemi boyunca gerekleen
nakit girdi ve ktlarn her faiz dnemi sonunda gerekletii kabul edilmektedir. Dnem sonu konvansiyonu
olarak bilinen bu varsaym altndaki net nakit aknn zaman ekseni zerinde gsterimi, nakit ak emas olarak
adlandrlr. Nakit ak emasnda sfr zaman bugn, zaman ekseni zerindeki 1, 2, 3, ... vb., gibi sralama ise
bugnden sonraki faiz dnemlerini simgeler. Zaman ekseni zerindeki dey ve dikey oklar o dnemlerin sonun-
daki net nakit harcamalar (-) ve net nakit getirileri (+) gsterir. Aadaki nakit ak emas bugn yatrlan 1000
TLnn 5 faiz dnemi boyunca, her dnem eit taksitlerle denmesi durumunda, edeer geri deme miktarnn
faiz oram % i iken. ne olmas gerektiini belirtmektedir.
A A A A A - ?
I ti t
1 2 3 4 5
P-1000 TL
Bu rnekte ve bileik faiz faktrlerinin hesaplanmasnda:
P
i
n
F
A
Bugn diye tanmlanan zaman dilimindeki parann deerini (TL ya da bir baka para cinsinden),
Dnemlik faiz oranm,
Faiz dnemleri saysn,
Bugnk P TLnn, dnemlik faiz oran i iken n faiz dnemi sonundaki edeerini,
Bugnk P TLnn ya da n faiz dnemi sonunudaki F TLnn (dnemlik faz oran i yi de ierecek ekilde)
n dnem boyunca eit taksitler halinde denmesi durumunda dnemlik deme miktarn
gstermektedir.
Yukardaki tanmlardan da anlalaca gibi faiz dnemlerinin yl, dnemlik faiz oranlarnn yllk faiz oranla-
r olmas gerekmez. Bileik faiz faktrlerinin kullanmnda dikkat edilmesi gereken nokta, kullanlan dnem
11-04
MHENDSLK EKONOMS
uzunluunun o dnemde geerli faiz oran ile tutarl olmasdr. rnein; yllk faiz oran, 6 ayda bir demeli %
10 ise, dnem says 6ar aylk dnemlerin says olmal 6 aylk faiz ise % S alnmal, ya da dnem uzunluu 1 yl
olarak tanmlanyorsa, i yllk efektif faiz orann gstermelidir.
T ek demeli B ileik Faiz Faktrleri
1. Tek deme Bileik Deer Faktr
Bugnk P TLnn, dnemlik faiz oran i iken, n dnem sonundaki tek demelik edeerinin hesaplanmasnda
kullanlan faktrdr. Bileik faiz tanmndan hareketle, sfr zaman olarak tanmlanan bir dnem banda dn
alnan P TLnn o dnemin sonundaki edeeri, (P+Pi) ya da P(l+i) dir. lk dnemi takip eden dnemde ise, faiz
gideri artk P zerinden deil P(l+i) zerinden hesap edilecektir. Dolaysyla 2. dnem sonunda birinci dnem
banda alnan P TLnn edeer demesi P(l+i)+P(l+i)i=P(l+i)
2
dir. Ayn ekilde devam edildiinde bugnk P
TLnn n dnem sonundaki edeeri F=P(l+i)
n
olacaktr. (l+i)
n
ifadesi tek deme bileik deer faktr olarak an-
lr ve mhendislik ekonomisi yaznnda (F/P. %i, n) ksaltmasyla gsterilir. Bu ksaltma dnemlik faiz oran i
iken bugnk deeri P olan miktarn n faiz dnemi sonundaki edeeri olan F yi verecek tek deme bileik deer
faktrn belirtir. rnein, yllk faiz oran % 10 iken bugnk 1000 TLnn 5 yl sonra bir defada yaplacak geri
demesinde kullanlacak tek deme bileik deer faktr (1+0,1)
5
= 1,61051 dir. Dolaysyla bugnk 1000
TLnn 5 yl sonraki edeeri 1000 x 1,61051 = 1610.51 TLdr.
2. Tek deme Bugnk Deer Faktr
F=P(l+i)
n
ilikisi kullanlarak n faiz dnemi sonrasnda yaplacak F tutarndaki demenin, dnemlik faiz
oran i olduunda, bugnk edeerini hesaplamakta kullanlan faktr: l/(l+i)
n
, tek deme bugnk deer fakt-
r olarak tanmlanr. (P/F, %i, n) ksaltmasyla gsterilir. rnein, 5 yl sonra 1000 TL demeyi vadeden birine
bugn ka TL verirsek getirii %10 olur sorusunun cevab P = 1000 [l/(l+i)] = 1000 (P/F, % 10, 5) = 620,92
TLdr. Burada (P/F, % 10, 5) 5 yl sonraki F deerindeki bir defalk demenin faiz oran % 10 iken bugnk e-
deeri P yi veren faktrdr.
D zenli E it demeli B ileik Faiz Faktrleri
1. Dzenli Eit deme Bileik Deer Faktr
Bu faktr, dzenli olarak her faiz dnemi sonunda, eit miktarlar olan A kadarlk demelerin, dnemlik faiz
oran i iken, n dnem sonundaki deerini hesaplamakta kullanlan faktrdr. rnein, n faiz dnemi boyunca d-
zenli olarak her dnem sonunda A kadar paray bankaya yatrdnz varsayalm ve dnemlik faiz oran da % i
olsun, n dnem sonunda yatracanz A TL hi faiz kazanmayacaktr. (n-1) dnem sonunda yatrdnz A TL bir
dnemlik faiz kazanacaktr. Dolaysyla n dnem boyunca her dnem sonunda dzenli olarak A kadar yatrlan
eit miktarlarn n dnem sonundaki edeeri:
olacaktr. Bu ifade F = A {[l+i)"-l] / i} olarak da yazlabilir. Burada ([l+i)
n
-l] / i} dzenli eit deme bileik
deer faktr olup (F/A, %i, n) ksaltmasyla gsterilir. rnein, her ay sonunda dzenli-olarak bankaya yatrlan
1 milyon TL nn aylk faiz oran % 6 iken, yl sonundaki bileik deeri F = (F/A, %6,12) = 1 (16.8699) = 16,87
milyon TL dr. Burada (F/A, % 6,12), dnemlik faiz oran % 6 iken 12. dnem sonunda 12 dnem boyunca d-
zenli olarak dnem sonunda eit taksiter halinde yaplan A k demelerin bileik deerini veren faktrdr.
2. Dzenli Eit deme Bugnk Deer Faktr
Her dnem sonunda dzenli olarak eit miktarlarda yaplan demelerin bugnk deerini hesaplamakta kulla-
nlan faktr olup F = A{[l+i)
n
-l]/[i(l+i)
n
]} ilikisinde parantez iindeki ifade dzenli dnem sonu eit demele-
rin bugnk deer faktrdr ve (P/A, %i,n) ksaltmasyla gsterilir. rnein, borcunu 5 yl boyunca her yl so-
nunda 1 milyon TL lk eit taksitlerle geri demeyi vadeden birine yatrdnz parann getiriinin %10 olmasn
istiyorsanz bugn ka para verirdiniz, sorusunun cevab; P=1(P/A, %10,5)= l(3,7908)=3,79 Milyon Tl. dr. Bu-
rada (P/A, %10,5) yllk faiz oran %10 iken 5 yl boyunca her yl sonunda eit miktarlardaki A k demelerin
bugnk deerini veren faktrdr.
3. Yatrmn Geri deme Faktr
Dzenli eit demelerin bugnk deerini veren ilikideki terimlerin yerlerinin deitirilerek zmlenmesi,
bugn yatrlan P TL nn her dnem sonunda eit taksitlerle denmesi durumunda eit demelerin miktarn verir.
Buna gre A=P{i(l+i)7[(l+i)
n
-l]J olup, parantez iindeki ifade (A/P, %i,n) ksaltmasyla gsterilir ve yatrmn
geri deme faktrn belirtir. rnein, yllk faiz oran %65 olduunda bugn alnan 1 milyon TL tutarndaki t-
ketici kredisinin aylk eit taksitleri A=1(A/P, %6, 12) = 1(0.11928) = 119 280 TL olacaktr. Burada, (A/P, %6,
12) bugnk P TL tutarndaki yatrmn dnemlik faizi % 6 olduunda 12 dnem boyunca her dnem sonundaki
edeerini verecek geri deme faktrdr.
11-05
MHENDSLK EKONOMS
Bu faktrn, ekonomik mr 1 yldan daha uzun olan makina ve donatm iin yle bir anlam da sz konu-
sudur. Bilindii gibi ekonomik mr bir yldan daha uzun olan yatrmlarda, makinann kullanma ve ypranma
pay olan yllk amortisman bir anlamda o makinaya yaplan yatrmn kullanld lde geri demesini belirtir,
rnein, dz amortisman, bir makinann her yl eit ekilde kullanld ve yprand varsaymyla makinaya ya-
plan yatrmn makinann mrne blnmesiyle elde edilir. Bu hesaplamada parann frsat maliyeti dnlmez.
Halbuki sz konusu makinaya, makinann alm maliyeti olan P kadarlk yatrm yaplmasayd, para baka bir e-
kilde deerlendirilip, frsat maliyetinin i olmas durumunda, ilk yl Pi kadar gelir getirecekti, ikinci yln banda
makinaya yaplan yatrm yllk amortisman lsnde klecei iin, ikinci yln frsat maliyeti (P-yllk amor-
tisman)! kadar olacakt. Dolaysyla A=P{i(l+i)
n
/[(l=i)
n
-l]} ilikisinde, yatrmn geri denmesi faktr, dz
amortismann yan sra parann frsat maliyetini de gznne alarak yatrmn edeer geri denmesini hesapla-
makta kullanlr.
Standart Faktr Notasyonu ve Faiz T ablolar K ullanm
Yukarda aklanan bileik faiz faktrlerinin deiik faiz oranlar ve dnem saylar iin deeri bir kere hesap-
landktan sonra deimez. Bu nedenle mhendislik ekonomisi yaznnda standart faktr notasyonu beninsenmi
ve her faiz oran iin her bir faktrn deeri eitli dnem saylar iin ayn ayn hesaplanp bileik faiz faktr tab-
lolar hazrlanmtr. Bu tablolar her mhendislik ekonomisi ve finans kitabnda bulunur. Kullanlan standart no-
tasyonun genel formu (X/Y, %i,n)dir. Burada X hesaplanmak istenen deeri, Y bilinen deeri, %i dnemlik faiz
orann, n ise dnem saysn belirtir. Yukardaki blmlerde kullanlan ksaltmalar bu standart notasyona gredir.
rnein, (P/F, %10,5) 5 faiz dnemi sonunda yaplacak F kadarlk bir demenin faiz oran %10 iken bugnk de-
erini veren faktrdr.
izelge. 1 de edeerliin hesaplanmasnda kullanlan formller ile bunlarn ierdii bileik faiz faktrlerinin
ksaltmalar zetlenmitir. Eklerde ise bu faktrlerin deiik faiz oranlan ve dnem saylan iin hazrlanm tab-
lolar verilmektedir.
izelge. 1 de zetlenen formller ve ekte verilen faiz tablolar kullanlarak deiik zamanlardaki demelerin
edeerleri hesaplanabilir. Ayrca, bu formller ve tablolar kullanlarak bugnk deeri ve n faiz dnemi sonun-
daki deeri ya da her dnem sonundaki eit taksitleri belirlenmi yatrmlarn geliri oran da zlebilir. rnein,
bugn yatrlan 50 milyon TL nm 15 yl boyunca her yl 7 milyon TL gelir getirmesi bekleniyorsa bu yatrmn
getiri oran A=P{i(l+i)
n
/[(l+i)M]} eitliindeki A=7, P=50, n=15 deerleri iin zlecek faiz oran i dir. Dola-
ysyla sz konusu yatrmn getiri oran %11,1 dir.
izelge. 1- Standart Faktr Notasyonu ve Edeerlik Formlleri
Standart Notasyon Forml
(P/F, %
(F/P, %
(P/A, 9i
(A/P, 9i
(A/F, 9i
(F/A, 91
i, n)
i, n)
ji, n)
ji, n)
ii, n)
i>i,n)
P=F/(1+)
n
F=P (l+i)
n
P=A{[(1+)
n
-1]/(l+)
n
}
A=F {i
Ayn ekilde bileik faiz ilikileri kullanlarak bir yatrmn, faiz orann da ierecek ekilde, ka ylda ya da
faiz dneminde kendini geri deyecei, ya da bugn yatrlan P TL nn ka faiz dneminde 2 ya da 3 katna ka-
ca heasplanabilir.
Nominal ve Efektif Faiz
nceki blmde birden fazla faiz dnemi sz konusu olduunda basit ve bileik faiz ayrmnn gerektii be-
lirtilmiti. Bileik faiz gelirinin basit faizden fark ise nceki dnemlerde kazanlan faiz geliri zerinden de faiz
geliri kazanlddr. Nominal ve efektif faiz arasnda da buna benzer bir iliki vardr. Buradaki tek fark bileik
faizin bir yldan az sreli faiz uygulama dnemleri iin hesaplanmasdr. rnein, yllk faiz oran %12, faiz uy-
11-06
IIIIFIS2
MHENDSLK EKONOMS
gulama dnemleri ayhksa, %12 nominal faizi ifade eder. Bu durumda aylk efektif faiz ya da aylk fiilen kazan-
lacak faiz %1 dir. Ama yllk fiili faiz geliri %12 olmayp aylk %1 lik faizin 12 aylk faiz dnemleri sonundaki
bileik deeri olan F=(l+i)
12
= 1,1268 ya da % 12,68 dir. Dolaysyla, % 12 olan yllk nominal faizin efektif de-
eri, yl iindeki faiz uygulama sklnn fonksiyonu olup, yllk nominal faizden daha byktr.
Nominal ve efektif faiz arasndaki iliki matematiksel olarak aadaki gibi ifade edilir.
i = (1 + r/mf -1
Burada;
i = Belirlenen bir dnemdeki (bir yl ya da daha ksa bir dnem) efektif faiz orann,
r = Belirlenen dnemdeki nominal faiz orann,
m = Belirlenen dnemdeki faiz uygulama saysn
gstermektedir.
rnein, aylk %1 efektif faizin 3 aylk efektif deeri, 6 aylk efektif deeri ve 1 yllk efektif deeri u ekil-
de heasplanr:
i) Aylk % 1 efektif faizin 3 aylk nominal deeri 3 x 0,01 = 0,03, 3 aylk efektif deeri ise
i = [l+(0,03/3)M] = 0,0303 ya da % 3,03 dr.
ii) Aylk % 1 efektif faizin 6 aylk nominal deeri 0,06 dr. 6 aylk efektif deeri ise
i = [l+(0,06//6)
6
-l] = 0,06152 ya da % 6,152 dr.
iii) Yllk % 12 nominal faizin yllk efektif deeri ise
i = [l+(O,12/12)
2
-l] = 0,1268, %12,68 dir.
Yukardaki rnekten de anlalaca gibi yl iindeki faiz uygulama skl birbirinden farkl nominal faizle-
rin, yllk efektif deerleri hesaplanmadan, karlatrlmas mmkn deildir. rnein, aadaki mevduat hesap-
larnn hangisinin yllk getirii en yksektir?
a) Aylk faiz uygulamal % 61
b) 3 aylk faiz uygulamal % 72
c) 6 aylk faiz uygulamal % 75
d) Yllk faiz uygulamal % 78
a) Aylk faiz uygulamal % 61 in efektif deeri
i = [l+(0,61/12)
12
-l] =0,813 ya da % 81,3/yl
b) 3 er aylk faiz uygulamal % 72 nin efektif deeri
i = [l+(0,72/4)M] = 0,93878 ya d.a % 93,88/y
c) Yllk faiz uygulamal % 78 in efektif deeri
i = [l+(0,78/l)'-l] = 0,78 ya da % 78/yl
Grld gibi nominal faiz oran en yksek hesap yllk faiz uygulamal mevduat hesab olduu halde yllk
getirii en yksek mevduat tipi, yllk efektif faizi % 93,88 olan 3 aylk faiz uygulamal mevduat hesabdr.
Bu rnekten de anlalaca gibi, nominal ve efektif faiz arasndaki fark, nominal faizin mertebesi ve faiz uy-
gulama skl ite artmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, bileik faiz faktrlerinin hesaplanmasnda kullanlan
11-07
MHENDSLK EKONOMS
faiz oran yllk faiz oran, faiz dnemi de yl olmak zorunda deildir. Dikkat edilmesi gereken nokta, formllerde
kullanlan (i) nin belirlenen dnemdeki efektif faiz olmas gerektiidir. Dolaysyla dnemin uzunluu ve o d-
nemdeki faiz uygulama sklna bal olarak nominal deeri verilen faiz oranlarnn efektif deerlerinin hesap-
lanmas gerekir.
rnek: 6 ayda bir faiz uygulamal yllk nominal % 10 dan bugn bankaya yatrlan 1000 TL nn 5 yl sonraki
bileik edeeri iki ayr ekilde hesaplanabilir.
a) 6 aylk efektif faiz (0,1 )/2 = 0,05 dir. 5 ylda 10 tane 6 ar aylk dnem vardr. Dolaysyla
F = 1000(1+0,05)'= 1628,89 TL dr.
b) 1 yllk efektif faiz [l+(0,10/2)]
2
-l = 0,1025 dir. Be ylda 5 tane yllk dnem vardr. Dolaysyla
F = 1000(1,1025)
5
= 1628,89 TL dr.
E nflasyonun E deer M aliyet ve Getirilerin H esaplanmasnda Gzniine A lnmas
Enflasyon, fiyatlarn genel seviyesindeki art oran olarak tanmlanp parann alm gcndeki d gste-
rir. Fiyatlarn genel seviyesindeki artlarn llmesinde fiayt endeksleri kullanlr. Fiyat endeksleri bir grup mal
ve hizmetin t zamanndaki fiyatnn, temel (baz) yl olarak tanmlanan yldaki fiyatna oran olarak hesaplanr ve
baz ylndaki fiyatnn kendisine blnmesiyle elde edildii iin, 100 deerini alr. Grup iindeki mal ve hizmet-
lerin skl da deiebilir. Dolaysyla, bir grup mal ve hizmetten oluan tketim sepetinin fiyatnn hesaplanma-
snda, gruptaki her bir maln nemini yanstan arlklar kullanlr.
Deiik mal ve hizmet gruplarndan tketim sepetlerinin fiyat artlar birbirinden farkl olacandan, enflas-
yonun gstergesi olarak deiik amal fiyat endeksleri gelitirilmitir. rnein, illere gre hesaplanan geinme
endeksleri her ilde bir ailenin tketebilecei tipik mal ve hizmetlerden oluan tketim sepetinin baz ylna gre
fiyat artn gsterir. Tketici fiyat endeksleri olarak da anlan geinme endeksleri, tketici fiyatlarndaki artn
ls olarak kullanlr. Ayn ekilde toptan eya fiyatlar endeksi belli bir blge ya da lke genelinde alm ve sa-
tm toptan yaplan tipik bir mal grubunun baz yl olarak tanmlanm yla gre toptanc fiyatlarnn art orann
gsterir.
Her iki endekste de, belirlenen mal ve hizmetlerin baz yl ve izleyen yllardaki ortalama fiyatlar kullanlr.
Ayn maln ayn zaman dilimi iinde deiik fiyatlar olabilecei gibi, endeksin hangi amala kullanldna bal
olarak sepete alnmas gerekli mal ve hizmetlerin neler olmas gerektii, arlklarn nasl saptanaca eitli
lm problemlerini ierir. Burada ama fiyat endekslerinin nasl hesaplanmas gerektii ve hangi fiyat endeksi-
nin enflasyonun gstergesi olduu tartmasn yapmak olmayp enflasyonun deiik zamanlardaki paralarn e-
deerliinin hesaplanmasnda nasl ele alnmas gerektii zerinde durmaktr. Dolaysyla bundan byle enflas-
yon oran diye anlacak deer, iinde bulunulan duruma en uygun ve yaynlanan fiyat endekslerinden biri
olabilecektir.
Burada zerinde durulacak nokta enflasyonun, parann alm gcn bileik faiz gibi etkilemesidir. rnein,
nmzdeki 3 yl iin yllk enflasyon tahmini % 10 ise, ilk yl sonunda fiyatlar genel seviyesi bugne gre % 10
daha yksek olacaktr. kinci yl sonunda ise fiyatlarn genel seviyesi birinci yln sonundaki fiyatlarn % 10 ze-
rinde olacaktr. Dolaysyla bugn 1000 TL na-satn alnabilen mal ve hizmetler iin birinci yl sonunda 1100 TL,
ikinci yl sounnda ise 1000 ( . I O) ^ 1210 TL demek gerekecektir. Bir baka deyile, iki yl sonraki 1210 TL
nn bugnk alm gc 1000 TL na eit olacaktr. Daha yksek enflasyon oranlan iin bu fark daha da byye-
cektir. Dolaysyla iki basamakl yksek enflasyonun yaand ekonomilerde deiik zamanlarda, deiik alm
gcne sahip paralarn edeerliinin hesaplanmasnda, parann zaman deerinin yan sra alm gcndeki dei-
melerin de gz nne alnmas gerekir.
Yukardaki blmlerde akland gibi edeerlerin hesaplanmasnda kullanlan faiz oranlar parann zaman
deeri ya da frsat maliyetinin gstergesi olan reel faiz oranlandr ve enflasyonu iermemektedir. Enflasyonun s-
frdan ysek olduu dnemlerde, deiik zamanlarda yaplan harcamalarn ve getirilerin edeerliinin hesaplan-
masnda aadaki dzeltmelerden birinin yaplmas gerekir.
1. Deiik zamanlarda yaplan harcamalar ve gelirlerin enflasyon oran ile seilen bir yln ya da dnemin
sabit fyatlanna indirgenmesinden sonra, reel faiz oranlar kulanlarak edeerliinin hesaplanmas.
rnek:
Bundan 5 yl nce bir arsa 13 milyon TL na alnm, 5 yl boyunca araba park olarak iletilmi, 5. yl sonun-
: -08
MHENDSLK EKONOMS
da da 75 milyon TL na satlm olsun. Bu yatrmn harcamalardan sonraki yllk nakit getirilen ve yllara gre
toptan eya fiyat endeksi aadaki tabloda verildii gibi gerekleti ise, bu yatrmn reel getirii nedir?
Yl
S onu
N akit Getiri
(M ilyon T L )
T optan E ya Fiyat E ndeksi
0 yl sonu=100
5,0
8,0
10,5
15,0
20,0
131
183
266
380
575
Bu sorunun cevabn vermek iin nce yatrmn ierdii nakit harcama ve gelinlerinin belli bir yl ya da d-
nemin sabit fiyatlaryla ifade edilmesi gerekir.
Y
S onu
N akit A k (M ilyon T L )
(Cari fiyatlarla)
N akit A k (M ilyonT L )
(0 yl sabit fiyatlaryla)
-13
5
8
10,5
15
20 + 75
-13/1,00 =
5/1, 131
8/1,83
10,5/2,66 =
15/3,80 =
95/5.75 =
-13
3,8168
4,3716
3,9474
3,9474
16,5217
Dolaysyla bu yatrmn reel getirii;
- 13 = 3,8168 (1+i)-' + 4,3716 (1+i)"
2
+ 3,9474 (1+i)"
3
+ 3,9474 (1+i)-
4
+ 16,5217 (1+i)"
5
eitliini salayan faiz oran (i) dir. Bir baka deyile bu yatrmn getirii, bugn yatnlan 13 Mliyon TL ile bi-
rinci yl sonunda 3,8168 Milyon TL n, ikinci yl sonunda 4,3716 Milyon TL n beinci yl sonunda 16,5217
Milyon TL n edeer yapan faiz oran olan % 30.49 dur.
2. Enflasyonun sfrdan yksek olduu dnemlerde, cari fiyatlarla verilen nakit aklarnn edeerliinin he-
saplanmasnda parann zaman deeri ya da frsat maliyetini yanstan reel faiz yerine, enflasyonu da ieren "piya-
sa" faiz orannn kullanlmas.
Bugn diye tanmlanm bir dnemden n faiz dnemi sonra F kadar bir harcamann bugnk edeeri
P = F[l/i)
n
]dir. Enflasyon oran sfrdan farkl ve sz konusu her dnem iin % e ise bu harcamanm nce bugn
diye tanmlanm dnemin sabit fiyatlarna indirgenip, daha sonra reel faiz kullanlarak bugnk edeerinin he-
saplanmas gerekir. Buna gre
P=F [l/(l+e)
n
] [l/(l+i)
n
] = F {l/(l+i+e+ie)
n
) olacaktr.
11-09
MHENDSLK EKONOMS
Bu ifadedeki (i+e+ie) terimi L diye tanmlanrsa
P = F [l/(l+ip)
n
] = F (P/F, %ip, n) olacaktr.
Bu ifade n faiz dnemi sonunda F turanndaki bir harcamann dnemlik faiz oran ip iken bugnk deerini
gstermektedir. Burada i piyasa faiz orandr ve ip = i+e+i
p
ilikisinde grld gibi reel faiz ile enflasyon oran-
nn bir fonksiyonudur. Enflsayonun sfrdan byk olduu ekonomilerde, hesaplamalarda kullanlan ve bankalar-
da uygulanan oran piyasa faiz orandr. Dolaysyla herhangi bir yatrmn reel getiriinin hesaplanmasnda
(1+i) = (1+ip) / (1+e) ilikisi kullanlr.
Aklamak gerekirse, bugnk P TL nn dnemlik reel faiz % i iken, bir dnem sonraki edeeri P(l+i) dir.
Ayn ekilde bugnk P TL nn, dnemlik piyasa faiz oran % i
p
iken, bir dnem sonraki deeri P(l+ip)dir. Ama
bugnk P TL nm alm gcne sahip edeeri, {P(l+ip)} nin dnemlik enflasyon oran ile iskonto edilmi deeri
olan P = {(l+ipV( 1+e)} dir.
rnek: 3 aylk mevduat faizinin yllk nominal deeri % 66, efektif deeri % 84,206 dr. % 10 luk stopaj d-
ldnde net getirii % 75,785 dir. Yllk enflasyon oran % 70 ise 3 aylk mevduata yatrlan parann net reel
getirii % 3,403 dir.
Dolaysyla enflasyonun sfrdan byk olduu durumlarda, deiik zamanlarda, deiken miktarlardaki nakit
aklarnn edeerlikleri;
a) ya belli bir dnemin sabit fiyatlarna indirgenmi nakit aklarna reel faiz uygulayarak,
b) ya da cari fiyatlarla ifade edlmi nakit aklarnda piyasa faiz oran kullanarak,
hesaplanr.
Alternatiflerin deerlendirme ltlerinin anlatld aadaki blmlerde enflasyon orannn sfr olduu
varsaym ile gelitirilen bileik faiz faktrleri ve reel faiz kullanlmaktadr.
3. YATIRIM ALTERNATFLERNN DEERLENDRLMESNDE
KULLANILAN LTLER
Alternatif yntem ve tasarmlar arasndan seim gerektiren mhendislik uygulamalar hemen hemen her
zaman yatrm seeneklerinin deerlendirilerek en ekonomiinin seilmesini ngrr. En genel anlamda yatrm,
kaynaklarn ve zellikle parann, isteklerin hemen bugn tatmini salayacak ekilde kullanlmas yerine ileride
daha yksek getiriler getirecei beklentisiyle kullanlmas ve bugnk kesin tatminin daha yksek tatmin beklen-
tisiyle ertelenmesidir. Bir baka deyile, yatrm ilerideki getirilerin beklentisiyle bugn yaplan harcamalardr.
Bu tanmdan da anlalaca gibi yatrm kararlarnn zellii, kararn alnmasndan hemen sonra ok ksa bir
zaman sresinde byk harcamalar gerektirmesi ve getirilerin uzun bir dneme yaylmasdr. Dolaysyla deiik
zamanlarda, deiken nakit harcama ve getirilen olan yatrm seeneklerinin belli kriterlere gre deerlendirilip
ekonomik olurluklarnn aratrlmas gerekir. Yatrm alternatiflerinin deerlendirme ltleri;
a) Net bugnk deer lt
b) Yllk edeer getiri/maliyet lt
c) getiri oram lt
d) Geri deme sresi lt
e) Yarar/maliyet lt
olarak sralanabilir. Bu ltlere gre deerlendirmenin nasl yaplaca aadaki blmlerde anlatlmaktadr.
Bir yatrm projesinin ekonomik olarak kabul edilebilir olup olmad, ya da alternatif projelerin hangilerinin
kabul edilebilir olduu, bu ltlerden biri kullanlarak saptanabilecei gibi, ltlerin doru uygulanmas kou-
luyla, verilecek karar her bir lt iin ayn olacaktr.
11-10
M H E N D S L K EKONOMS
N et B ugnkD eer (N B D ) lt
Bu ltn uygulanmasnda en nemli nokta karar vericinin bulunulan ekonomik konjonktr iinde minu-
mum kabul edilebilir getiri orann tesbit etmesidir. Bundan sonra yaplacak olan bu getiri oran kullanlarak her
bir yatrm projesinin planlama dnemi boyunca ya da yatrmn mr boyunca nakit akmlarnn bugnk deeri-
ni bulmaktr.
Sz konusu projeler birbirlerinden bamszlarsa, bir baka deyile, bir projenin kabul dier projelerin kabul
edilip edilmemesini etkilemiyorsa ve bte kst sz konusu deilse, NBD i sfrdan byk btn projeler ekono-
mik olarak kabul edilebilir projeler olacaktr. J projesinin net bugnk deeri olan NBDj
NBDj = E Y
jt
(1+i)-' olarak hesaplanr. Burada,
Yj, - j projesinin t dnemindeki nakit akn [(+) nakit girdi, (-) nakit harcama] t = 0,...., Nj
i - minimum kabul edilebilir getiri oran ya da iskonto orann
Nj - j projesinin mrn
gstermektedir.
Deerlendirilen projeler birbirlerine baml projelerse, bamlln tr dikkate alnarak sz konusu proje-
lerden birbiriyle tam ikame edilebilir proje gruplar oluturulmaldr. Birbiriyle tam ikame edilebilir projeler ya
da proje gruplar, bir proje ya da proje grubunun seilmesi durumunda, dier btn projelerin ya da proje grupla-
rnn reddedilmesi olarak tanmlanr. rnein, 3 alternatif yatrm projesi olsun ve proje A ile proje B tam ikame
edilebilir projeler, proje C ise ancak proje A nn kabul edilmesi durumunda yrrle konabilecek bir proje
olsun. Bu durumda tam ikame edilebilir proje gruplar A, B ve AC olacaktr. Tam ikame edilebilir proje gruplar-
nn saptanmasndan sonra bu proje gruplarnn minimum kabul edilebilir getiri oran kullanlarak NBD leri he-
saplanr. Pozitif NBD i en yksek olan proje grubu seilir. Sz konusu alternatifler sadece harcama ieriyorlarsa,
NBD i en kk olan proje grubu seilir. Proje gruplar tam ikame edilebilir proje gruplar olduundan bu seim
sonucu dier proje gruplar otomatik olarak reddedilir.
Net bugnk deer ltnn kullanlmasnda dikkat edilecek nokta alternatiflerin karlatrlmasnn eit
mr zerinden yaplmasdr. Bunun temel nedeni, nakit aknn pozitif olduu projeler iin NBD nin uzun
mrl projelerde daha yksek olaca, sadece harcamalarn NBD nin karlatrld durumlarda ise mr uzun
olan projelerin daima reddedileceidir. mr birbirinden farkl alternatiflerin NBD lt kullanlarak karlat-
rlmasnda aadaki iki yntemden biri kullanlr.
1. Alternatif projeler, tm seeneklerin en kk ortak arpan (F.KO) mrleri zerinden karlatrlr.
2. Projelerin mrleri ne olursa olsun seenekler seilmi bir planlama dnemi zerinden karlatrlr.
Birinci yntem, projelerden beklenen hizmetin en az alternatiflerinin EKO yl kadar gerekli olduu ve bu
dnem boyunca herbir projenin ngrlen nakit aknn deimeyecei varsaymna dayanmaktadr. Bu varsay-
mn geerli olmad durumlarda, rnein teknolojinin hzla gelitii ve deitii ortamlarda, sz konusu see-
neklerin kullanlmasnn ngrld sre planlama dnemi olarak tanmlanr. Seeneklerin mrleri ne olursa
olsun her bir proje ya da proje grubunun NBD i, planlama dnemi boyunca ngrlen nakit aklar kullanlarak
hesaplanr.
rnek: Aadaki ilk alm maliyetleri, yllk iletme maliyetleri, ekonomik mrleri, ekonomik mrleri so-
nundaki hurda deerleri verilen alternatif makinalardan hangisi daha ekonomiktir? Minimum kabul edilebilir ge-
tiri orannn ylda %15 olduunu varsaynz.
Makina A Makina B
lk alm maliyeti (Milyon TL) 62 77
Yllk iletme maliyeti (Milyon Tl.) 15 21
Hurda deeri (Milyon TL) 8 10
Ekonomik mr (yl) 4 6
11-11
M H E N D S L K E K ON OM S
N B D
A
=62 + (62-8) (P/F, %15,4) + (62-8) (P/F, %15,8) + 15 8(P/A , %15,12) - (P/F, %15,12)
= 190,3436 Milyon TL
NBD
B
= 77 + (77-10) (P/F, %15,6) + 21(P/A, %15,12) - 10(P/F, %15,12)
= 217,9277 Milyon TL.
NBD
A
< NBD
B
olduu iin makina A tercih edilmelidir.
rnek: Eer makinalann EKO yl kadar deil de sadece 10 yl kullanlaca dnlyorsa ve makinalarn
hurda deerlerinin ve tm maliyetlerinin ayn kalaca varsaylma, hangi makina seilmelidir?
NBD
A
= 62 + (62-8) (P/F, %15,4) + (62-8) (P/F, %15,8) + 15 (P/A, %15,10) - 8 (P/F, %15,10)
= 183,8342 Milyon TL
NBD
B
= 77 + (77-10) (P/F, %15,6) + 21(P/A, %15,10) -10 (P/F, %15,10)
= 208,8869 Milyon TL.
NBD
A
< NBD
B
olduu iin makina A tercih edilecektir.
Yllk Edeer Getir! (Maliyet) lt
Net bugnk deer ltnn bir baka ekli olan yllk edeer getiri (maliyet) ltnde de, NBDltnde
olduu gibi, eldeki projeler tam ikame edilebilir proje gruplarna dntrlr. Bu proje gruplarnn nakit akla-
rnn yllk edeerleri hesaplanr. Yllk edeer getirii en yksek, ya da karlatrma harcamalar zerinden ya-
plyorsa, yllk edeer maliyeti en kk proje grubu seilir.
Bu ltn NBD lt yerine kullanlmasnn temel nedeni yllk maliyet ya da getirinin yneticiler asn-
dan daha kolay anlalr olmasdr. Bir deer neden ise alternatiflerin mrlerinin farkl olmas durumunda, en
kk ortak arpan yl zerinden yaplacak karlatrmalarda, hesaplamann daha kolay olmasdr. Bu lt
NBD ltnn bir- baka ekli olduundan, karlatrmalarn ortak mr zerinden yaplmas gerei bu yntem
iin de geerlidir. Ne varki herhangi bir seenein yllk edeer maliyeti hesaplanrken tm seeneklerin en
kk ortak arpan mr yerine, her seenein mr zerinden hesaplama yapmak yeterlidir. nk, rnein bu-
gnk P TL nn 10 yl zerinden yllk edeeri A ise, onuncu yl sonunda tekrarlanacak P kadarlk yatruiun (ki
F e edeer olacaktr) ikinci on yl zerinden yllk edeeri yine A olacaktr. Bu, en kk ortak arpan yl ze-
rinden tekrarlanacaktr.
rnek: Makina A ve makina B birbirleriyle tam ikame edilebilir alternatiflerdir. Minimum kabul edilebilir
getiri oran % 15 ve herbir makinann beklenen maliyetleri aadaki tabloda verildii gibiyse, hangi makina seil-
melidir?
M akina A M akina B
lk alm maliyeti (Milyon TL)
Yllk bakm onarm maliyeti (Milyon TL)
Yllk igc maliyeti (Milyon TL)
Ekonomik mr (yl)
Hurda deeri (Milyon TL)
260
8
110
6
20
360
3
70
10
30
Makina A nn yllk edeer maliyeti = YEM
A
Makina B nin yllk edeer maliyeti = YEM
B
YEM
A
= 260 (A/P, %15,6) - 20 (A/F, %15,6) + 8 + 110= 184,4176 Milyon TL
11-12
rjr
MHENDSLK EKONOMS
YEM
B
= 360 (A/P, %15,10) - 30 (A/F, %15,10) + 3 + 70 = 143,2525 Milyon Tl.
YEM
B
< YEM
A
olduu iin Makina B tercih edilmelidir.
Yatrmn tekrarlanmas durumunda seeneklerin mrleri sresince ngrlen nakit aklarnn deiecei
dnlyorsa projelerin karlatrlmas seilen bir planlama dnemi zerinden yaplr. Ayn ekilde, yatrm-
dan beklenen hizmet EKO yldan daha ksa sureler iin gerekliyse karlatrma seilmi bir planlama dnemi
zerinden yaplr. Her iki durumda da yllk edeer getiri ya da maliyetler seeneklerin mrleri zerinden deil,
planlama dnemi olarak seilen mr zerinden hesaplanr.
Getiri Oran lt
Bir projenin nakit aknn bugnk deerini sfra eitleyen, ya da projenin nakit getirilerinin bugnk dee-
rini, nakit harcamalarn bugnk deerine eitleyen faiz oran o projenin i getiri oran olarak tanmlanr. Bam
sz projelerin ekonomik olup olmadna, projelerin i getiri oranlarnn minimum kabul edilebilir getiri orann-
dan byk olup olmamasna gre karar verilir, i getiri oran minimum kabul edilebilir getiri oranndan byk
projeler kabul edilebilir, dierleri ise ekonomik olmayan projelerdir.
Burada belirtilmesi gereken nokta i getiri orannn ilk yatrmn getirii olmayp, projenin mr boyunca aza-
larak deien ve ancak projenin bitiminde tamam geri dnen yatrmn getirii olduudur. rnein t+1 zamann
da geri dnmemi yatrm tutan F
+1
,
Burada,
F, : t zamanndaki geri dnmemi yatrm
i : faiz oran ya da i getiri orann
C
t +1
: t+1 dnemindeki net nakit akn
gstermektedir. Dolaysyla bugnk P tutarndaki yatrmn t+1 dnemi sonundaki geri dnmemi miktar P den
farkl olduu gibi, sz konusu projenin t+1 dnemine kadarki nakit aknn bir fonksiyonudur. Bu nedenle her
projenin i getiri oran o projenin zamana yaylm nakit akna zg olup projelerin i getiri oranlar birbirleriy
le karlatrlamaz.
Birbirlerine baml projeler arasndan getiri oran lt kullanlarak seim yapmak iin baml seenekler
birbirleriyle tam ikame edilebilir proje gruplarna dntrlp yeniden tanmlanr. Yeniden oluturulmu tam
ikame edilebilir proje gruplar, ilk yatrm en dk proje grubundan, en yksek ilk yatrm maliyetine gre sra-
lanr. lk yatrm maliyeti en dk olan proje grubunun i getiri oran hesaplanr. Eer hesaplanan i getiri oran
minimum kabul edilebilir getiri oranndan kkse ilk proje grubu ekonomik olmad gerekesiyle deerlendir-
meden karlr. kinci en dk yatrm gerektiren proje grubunun i getiri oran hesaplanr. Bu proje grubunun
da i getiri oran minumum kabul edilebilir getiri oranndan kkse bir sonraki proje grubuna geilip i getiri
oran minimum kabul edilebilir getiri oranndan byk olan proje grubuna kadar bu ilem devam ettirilir. Bundan
sonra yaplacak olan ikili karlatrmalardr.
Ekonomik bulunan en dk ilk yatrm maliyetli proje grubu (1) ile ondan sonra en dk yatrm gerektiren
proje grubu (2) karlatrlr. (1) ve (2) tam ikame edilebilir olduundan, (2) nin tercih edilmesi bu proje grubu-
nun seilmesi durumunda yaplacak ek yatrmn getiriinin minimum kabul edilebilir getiri oranndan byk ol-
masn gerektirir.. (2). grubun seilmesi (1). grubun elenmesi anlamna geldiinden, bundan sonra karlatrma
(2). grup ile ondan sonra gelen, yatrm maliyeti daha yksek grup (3), arasnda yaplacaktr. Eer (2). grubun ge-
rektirdii ek yatrmn getirii minimum kabul edilebilir getiriden kkse bu kez (2). proje grubu deerlendirme-
den karlacak, karlatrma (1). proje grubu ile (3). proje grubu arasnda yaplacaktr. Bu ilemler ilk yatrm
maliyeti en yksek proje grubuyla karlatrma yapncaya kadar devam edecektir. Ek yatrmn getirii minimum
kabul edilebilir getiri oranndan daha yksek en son proje grubu seilecektir.
rnek: Bir fabrika yapm iin 4 ayn blge sz konusudur. Her bir blgenin arazi maliyeti, blgelere uygula-
nan vergi indirimi, igc maliyetleri, tama maliyetleri, vb. gibi birbirinden farkl olduundan, fabrikann hangi
blgede kurulacana bal olarak nakit aklar aadaki tabloda verildii gibi deimektedir. Minimum getiri
oran % 15 ise fabrika hangi blgede yaplmaldr ?
11-13
MHENDSLK EKONOMS
lk yatrm maliyeti (Milyar TL)
Yllk net nakit ak (Milyar TL)
Ekonomik mr (yl)
1
-100
22
50
2
-175
35
50
B lge
3
-90
9,5
50
4
-250
42
50
Birbiriyle tam ikame edilebilir bu seenekler, artan ilk yatrm maliyetlerine gre sraya dizildikten sonra, ek
yatrmn ek getiriinin minimum kabul edilebilir getiri oranndan byk olmasna gre aadaki gibi deerlendi-
rilecektir.
lk yatrm maliyeti (Milyar TL)
Yllk net nakit ak (Milyar TL)
Karlatrlan seenekler
Ek maliyet (Milyar TL)
Ek net getiri (Milyar TL)
Ek yatrmn ek getirii
Seilen blge
3
-90
9,5
3 ile
hibiri
-90
9,5
%10,6
Hibiri
1
-100
22
1 ile
hibiri
-100
22
%22
1
B lge
2
-175
35
2 ile
1
-75
13
%17,3
2
4
-250
42
4 ile
2
-75
7
%9,3
2
Dolaysyla fabrikann ikinci blgede yaplmas daha ekonomik olacaktr.
Bte kst sz konusuysa oluturulan tam ikame edilebilir proje gruplarndan, toplam ilk yatrm harcamas
yatrm btesini aan proje gruplar karldktan sonra deerlendirme yaplacaktr.
Geri deme Sresi lt
Bir projenin getirilerinin o projenin ilk yatrm maliyetini karlama sresi o projenin geri deme sresi ola-
rak tanmlanr. Buna gre deme sresi 0 :
e
SY, = 0
ilikisiyle hesaplanr. Burada Y projenin t = 0,1, 2, 9 zamanndaki net nakit akn gstermektedir.
Bu lte gre nceden belirlenmi kabul edilebilir geri deme sresinden ksa geri deme sresi olan proje-
ler kabul edilir, dier projeler ise reddedilir.
Geri deme sresi sralama lt olarak da kullanlr. Bamsz projeler, en dk geri deme sresi olan
projeden en yksek geri deme sresi olan projeye doru sralanr. Bu sralamada ama, rnein bte kst sz
konusuysa, bte kstn gemeyecek ekilde ilk sradaki projeleri semektir. Her iki deerlendirmede de temel
varsaym, geri deme sresinin ksa olmasnn tercih nedeni olmasdr. Bylece, zellikle belirsizlik ortamnda
seim yaplrken, yatrlan parann biran nce geri dnmesi garanti edilmek istenmektedir. Ne varki, tanmndan
da anlalaca gibi, geri deme sresinin hesabnda parann zaman deeri gz nne alnmamaktadr. Deiik
zamanlarda deiken miktarlardaki harcama ve getiriler toplanmakta, daha da nemlisi geri deme sresi dnda-
ki nakit aklar deerlendirmeyi etkilememektedir. Dolaysyla dier ltler kullanldnda ekonomik bulunan
bir proje, geri deme sresinin uzun olmas durumunda reddedilebilmektedir. stikrarsz ekonomilerde yatrlan
11-14
MHENDSLK EKONOMS
parann en ksa zamanda geri dnmesini salad iin tercih edilen bu yntem, yukarda sralanan eksiklikleri ne-
deniyle proje seiminde tek bana kullanlmamaldr. Dier deerlendirme ltlerinin yan sra belirsizliin bir
ls olarak hesaplanmal, ayn derecede tercih edilir projeler arasnda seim yapmada gz nne alnmaldr.
Yarar/M aliyet Oran lt
B u lt zellikle kamu yatrmlarn deerlendirmede kullanlr. Adndan da anlalaca gibi, Yarar/Maliyet
oran bir projeden beklenen yararlarn bugnk deerinin, projenin yatrm maliyetinin bugnk deerine oran
olarak hesaplanr. Bu oran birden byk olduunda (pojeden beklenen yararlarn projenin gerektirdii harcamlar-
dan byk olduu durumlarda), proje kabul edilebilir, aksi halde kabul edilemez olarak deerlendirilir.
Yarar/maliyet analizinde ilk yaplacak i projeden beklenen yarar ve projenin maliyetlerinin belirlenmesidir.
Projeden beklenen yarar kamuya salanacak yararlarn parasal ifadesidir. Projenin maliyeti ise projenin yrrle
konmas durumunda, sz konusu kamu kuruluu ya da devletin yapaca yatrm, iletme, bakm ve onarm har-
camalardr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta projeden beklenen yararlarn yan sra projenin neden olaca
rahatszlk ya da dezavantajlarn parasal ifadesinin bir maliyet gibi dnlmeyip, yararlan eksiltici faktrler ola-
rak hesaplanmas gerektiidir. Hangi kalemlerin yarar, hangilerinin yarar azaltc etken, hangilerinin maliyet ol-
duunun belirlenmesi her bir faktrn sonucunun kimi etkilediine gre gruplandnlr. Kiileri ve genel olarak
halk etkileyen faktrler yarar ve eksi yarar, demesi devlet ya da kamu kurulularnca yaplan harcamalar ise
maliyet olarak snflandrlr.
Bir projenin yarar/maliyet oran Y/M,
Y/M = (Y - D) / M
olarak hesaplanr.
Burada;
Y : projeden beklenen yararlarn parasal deerinin t=o zamanndaki edeerini,
D : projenin neden olaca rahatszlk ve dezavantajlann parasal deerinin t=0 zamanndaki edeerini,
M : projenin gerektirdii yatrm, iletme, bakm, onarm, vb. gibi harcamalarn t=0 zamanndaki deerini
gstermektedir.
Bamsz projelerden Y/M oran birden byk olanlar ekonomik, dierleri ise ekonomik olmayan projeler
olarak tanmlanr.
Birbirleriyle tam ikame edilebilir projelerden hangisinin seileceine karar vermek iin ek yararn ek maliyet-
ten byk olmas koulu aranr. Buna gre birbirleriyle tam ikame edilebilir projeler en dk ilk yatrm harca-
mas gerektiren projeden, en yksek ilk yatrm harcamas gerektiren projeye doru sralanr. lk seenein Y/M
oran hesaplanr, birden kkse bu proje deerlendirmeden karlr. Bir sonraki projenin Y/M oran hesaplanr.
Y/M oran birden byk ilk projeye kadar bu ilem tekrarlanr.
Kalan projeler, en kk ilk yatrm harcamas gerektiren ilk proje ile ondan sonra en dk ilk yatrm harca-
mas gerektiren projeden balamak zere ikili olarak ele alnr. Daha yksek yatrm olarak ifade edilmi projenin
ek yaran, iki projenin parasal olarak ifade edilmi yararlarnn NBD indeki art olarak tanmlanr. Ek maliyet ise
seeneklerin ilk yatnm maliyetleri arasndaki farktr. Ek yarar/maliyet oran, ek yararn ek maliyete oran olarak
hesaplanr. Bu oran birden bykse ilk yatrm maliyeti daha yksek proje geici olarak seilir ve bir sonraki pro-
jeyle karlatrlr. Ek yarar/maliyet oran birden kkse yatrm harcamas daha yksek olan proje deerlendir-
meden kanlr. En dk yatrm harcamas gerektiren proje ile deerlendirmeden kanlan projeden sonraki
projenin ek Y/M oran hesaplanr. Bu karlatrma en yksek yatnm harcamas gerektiren projenin ek Y/M
oran hesaplanncaya kadar devam eder. Ek yarar/maliyet oran birden byk, en yksek yatrm harcamas gerek-
tiren proje seilir.
11-15
MHENDSLK EKONOMS
4. K UL L A N I M D A N K A L D I RM A VE YE N L E M E (D E T RM E ) A N A L Z
Alternatiflerin deerlendirilmesinde ama, en ekonomik alternatif ya da alternatiflerin seilerek hizmete so-
kulmasdr. Aradan zaman geip seilmi yntem, tasarm ya da makinalar eskimeye, ypranmaya baladklarn-
da, nceden planlanan mrleri dolmu ya da dolmam olsun, yenilenmeleri gndeme gelecektir. Kullanmdan
kaldrma ve yenileme analizinin amac seilmi projelerin ekonomik mrn doldurup doldurmadnn aratr-
larak yerine konacak alternatiflerin ne olacana karar verilmesidir.
K ullanmdan K aldrma ve Yenileme H esaplarndaki Gerekli M aliyet T anmlar
Yenileme analizi de alternatiflerin deerlendirilerek en ekonomiinin seilmesini gerektirir.'Tek fark, alterna-
tiflerin birinin halihazrda kullanmda bulunan alternatif olmasdr. Verilecek karar mevcut sistem ya da seene-
in kullanlmasna devam edilip edilmeyecei, edilmeyecekse hangi yeni alternatifin daha ekonomik olduunun
belirlenmesidir.
Mevcut projenin kullanmna devam edip etmemek ve yenilemek ileriye dnk bi karar olacandan, gemi-
te verilmi kararlarn sonucu oluan maliyetlerin kullanlmas yanltr. Bu nedenle, mevcut proje bir alternatif
gibi alglanrken, bu projenin o andaki yatrm maliyeti, devam halinde iletme ve bakm harcamalarnn ne ola-
ca ve kalan kullanm mrnn ne olduu yeniden belirlenmelidir. Bu amala yenileme analizinde iki yntem
kullanlr:
1. Allm yaklam
2. Nakit akm yaklam
Allm yaklamda mevcut projenin yatrm maliyeti hesaplanrken, mevcut projenin birikmi amortisman
dldkten sonraki defter deeri kullanlmaz. nk bu deer, gemite verilmi kararlar ve kullanlan amortis-
man yntemi sonucu ortaya kmtr. Mevcut projenin o andaki yatrm maliyeti, sz konusu sistem ya da maki-
nann o andaki piyasa deeridir. Bunun gerekesi ise yle aklanabilir: mevcut sistem ya da makinaya sahip
olunmasayd ve bir seenek de sahip olunan sistem ya da makinann yanda, ayn cde kullanlm ve ypran-
m bir makina alm olsayd, bu seenein ilk yatrm maliyeti o andaki piyasa deeri olacakt.
Nakit akm yaklamnda ise mevcut sistemin ya da makinann kullanlmaya devam edilmesi ya da deitiril-
mesi halinde yaplacak nakit harcama, karlatrlacak maliyetlere baz olur. Mevcut sistemin kullanlmaya
devam edilmesi halinde, sisteme sahip olmak iin yaplacak nakit harcama sfr olacaktr. Zira ilk yatrm harca-
mas sz konusu proje kabul edildiinde yaplmtr. Mevcut sistemin baka bir alternatifle deitirilmesi halinde
yaplacak nakit harcama ise seilen alternatifin ilk yatrm harcamasndan, mevcut sistemin satlmas ya da hurda-
ya aynimasyla elde edilecek nakit gelirin kartlmasyla elde edilir. Dolaysyla karlatrmada mevcut projenin
ilk yatrm harcamas sfr, alternatif sistemin yatrm harcamas ise yeni sistemin yrrle konmas iin yapla-
cak harcama eksi mevcut sistemin deitirilmesinden elde edilecek gelir olacaktr.
Her iki yaklamda da yatrm harcamalar dnda deerlendirmede gznne alnacak dier getiri ve harca-
malar:
Yllk edeer iletme ve bakm harcamalar,
Kalan mrlerinin sonundaki beklendik hurda deerleri,
Getiri olarak alglanacak harcamalardan tasarruflardr.
Mevcut sistemin devam etmesi durumunda sistemin ilk seildii zaman ngrlen harcamalarnn deiecei
dnlyorsa deerlendirmede bu harcama kalemlerinin gemi deerleri yerine, beklenen deerleri kullanlr.
Belirlenmi Bir Planlama Dnemi iin Yenileme Analizinin Esaslar
Yenileme analizinde karlatrlan alternatiflerin mrleri birbirlerine eit deildir. ounlukla mevcut siste-
min kalan mr, yerine konmas dnlen yeni sistemlere gre daha ksadr. Dolaysyla alternatiflerin karla-
trlmas iin bir planlama dnemi semek gerekmektedir. Genellikle en uzun mr olan alternatifin mr uzunlu-
unda bir planlama dnemi seilir. Mevcut sistemin mr bu dnemden ksa ise mevcut sistemin kalan mr
dolduunda, bu sistemin salad hizmetlerin, ayn yllk edeer maliyetle, planlama dnemi sonuna kadar satn
alnabilecei varsaylr. Sz konusu varsaym geerli deilse mevcut sistemin mr dolduunda ayn hizmet iin
planlama dnemi sonuna kadar yaplmas gerekli harcama hesaba katlarak mevcut sistemin yllk edeer mali-
yeti hesaplanr.
11-16
i A
I I t
r
"
t
" illi
MHENDSLK EKONOMS
Yenileme analizinde planlama dneminin seimi olduka kritiktir. Karlatrma en uzun mrl olan alterna-
tifin mr zerinden yapldnda, tm alternatiflerin ilk yatrm maliyetlerinin, zamann para deerini de gz-
nne alan, geri demesi mmkn olmaktadr. Ne varki, hzl teknolojik deiimin yaand gnmzde tam geri
demeyi olurlu klacak uzun bir planlama dnemi, deiime ayak uydurmay salayacak ksa dnemli zmlerin
aleyhine olmaktadr. Hzl deimeye uyumu salayacak ksa planlama dnemleri ise mr uzun olan alternatif-
lerin tam geri demesine olanak vermediinden, uzun mrl alternatifleri bandan dezavantajl bir konumda b-
rakmaktadr. Bu ikilemin almasna yardmc olaca dnlen yaklam ise mevcut sistemin benzer nitelikte
yeni bir sistemle takviye edildikten sonra yepyeni bir sistemle karlatrlmasdr. Bu karlatrma ise en uzun
mr olan alternatifin mr zerinden deil, deiimin etkili olaca dnlen sre zerinden yaplmaldr.
Karlatrma yaplacak dnem belirlendikten sonra her bir alternatifin yllk edeer maliyeti, o alternatifin
mr planlama dneminden ksa ise alternatifin mr zerinden, deilse planlama dnemi zerinden, aadaki
iliki kullanlarak hesaplanr:
YEMj = Pj (A/Pj, %i, nj) - HDj (A/Fj, %i, n
}
) + YBOMj j = 1 n
Burada,
YEMj : j alternatifinin yllk edeer maliyetini,
Pj : j alternatifinin ilk yatrm harcamasn,
i : Yllk faiz orann,
nj : j alternatifinin mrn (eer ^ planlama dneminden ksa ise)
Planlama dnemini (eer j alternatifinin mr planlama dneminden uzunsa)
HDj : j alternatifinin mr planlama dneminden ksa ise mrnn sonundaki hurda deerini,
: j alternatifinin mr planlama dneminden uzunsa planlama dnemi sonundaki hurda deerini,
YBOMj : j alternatifinin yllk edeer bakm onarm harcamasn
gstermektedir.
Genellikle j = 1 alternatifi mevcut sistemin kullanlmas seeneini simgelemektedir. Btn alternatiflerin yl-
lk edeer maliyeti hesaplandktan sonra YEMj i en kk olan alternatif seilir.
B ir Yl D aha K ullanma ya da D eitirme K ararnn Verilmesi
Mevcut sistem beklenenden daha hzl eskimeye ya da teknolojik deiim nedeniyle istenilen dzeyde hizmet
vermemeye baladnda, her yl yinelenecek bir baka soru sz konusudur. Bu da mevcut sistemin bir yl daha
kullanlmasnn ekonomik olup olmad, kullanlacaksa daha ne kadar kullanlmasnn ekonomik olacadr.
Byle bir sorunun cevab ise sadece mevcut sistemin kalan mr zerinden hesaplanan yllk edeer maliyetle,
yeni bir baka sistemin yllk edeer maliyetinin karlatnlmasyla verilemez. Yaplacak olan, mevcut sistemin
bir yl daha kullanlmas halinde yllk edeer maliyetinin ne olacann hesaplanmasdr.
Mevcut sistemin bir yl daha kullanlmasnn yllk edeer maliyeti C
D
(1 )aadaki gibi hesaplanr:
C
D
(1) = P^A /P, %i, 1) - P
2
(A/F, %i. 1) + YBOM
Burada;
P! : Mevcut sistemin, analizin yapld zamandaki piyasa deerini,
P
2
: Mevcut sistemin, analizin yapld dnemden bir sonraki dnemde piyasa deerini,
YBOM!: Sistemin bir yl daha kullanlmas durumunda, yllk bakm-onarm ve iletme harcamasn
gstermektedir.
11-17
MHENDSLK EKONOMS
Mevcut sistemin bir yl daha kullanlp kullanlmamasna karar vermek iin C
D
(1), sistemin yenilenmesi ha-
linde yenileme alternatifinin ylk edeer maliyeti YEMy ile karlatrlr.
C
D
(1) <YEM
Y
ise mevcut sistemin bir yl daha kullanlmas daha ekonomiktir.
C
D
(1) > YEM
Y
ise mevcut sistemin yenisiyle deitirilmesinin daha ekonomik olup olmadna karar vermek
iin mevcut sistemin kalan mr boyunca kullanlmas durumundaki yllk edeer maliyeti, YEM
M
, hesaplanr.
YEM
M
=
Burada:
YEM
M
:
HD
M
:
n
M
:
(A/P, %i, n
M
) - (A/F, %i, n
M
) + [ I YBOM
k
(P/F, i, k)] x (A/P, %i, n
M
)
Mevcut sistemin kalan mr zerinden yllk edeer maliyetini,
Mevcut sistemin kalan mrnn sonundaki hurda deerini,
Mevcut sistemin kalan mrn,
YBOM
k
: Mevcut sistemin k ylndaki bakm, onarm ve iletme harcamalarn, k = 1, 2,....,n
M
gstermektedir.
Eer, YEM
M
< YEM
Y
ise mevcut sistemin bir yl daha kullanlmas daha ekonomikir. Sistem bir yl daha
kullanldktan sonra bu analiz tekrarlanr. Eer YEM
M
> YEM
Y
ise, mevcut sistem yeni sistemle deitirilir.
nk mevcut sistemin bir yl daha kullanlmas, ya da mrnn sonuna kadar kullanlmasnn yllk eedeer
maliyeti, yeni bir sisteminkinden daha yksektir.
Yatrm Seeneklerinin Ekonomik mrlerinin Belirlenmesi
imdiye kadar alternatiflerin deerlendirilmesinde her bir seenein ekonomik mrnn bilindii varsayl-
mtr. Burada belirtilmesi gereken nokta, herhangi bir makina ya da alternatif projenin tasarmnda ngrlen
teknolojik kullanm sresinin, o seenein ekonomik mrne eit olmayabileceidir. Bir makina ya da projenin
ekonomik mr, kullanm sresiyle deien ve belirlenen yllk edeer maliyetlerin en kk olduu mr ola-
rak tanmlanr.
Bir makina ya da projenin k yl kullanlmas halinde yllk edeer maliyeti, YEM
k
, aadaki gibi hesaplanr.
k
YEM
k
= P (A/P, %i, k) - HD
k
(A/F, %i, k) + [ X YBOMj (P/F, %i, j)] x (A/P, %i, k)
Tanmlar yukardaki blmlerde verildii gibidir.
Bir maikna ya da projenin k = 1, 2 N (N beklenen en uzun kullanma sresini belirtir) yl kullanlmas ha-
lindeki yllk edeer maliyetler, YEM
k
, hesaplanr. Makina ya da projenin ekonomik mr, YEM
k
s en kk
olan k yldr. Genellikle YEM
k
ler, k = 1, 2, ..., N iin k mn arttrlmasyla, nce den, sonra ykselen bir dei-
im gsterir, (k) mn kk olduu durumlarda makinann ya da sistemin yeni olmas nedeniyle bakm-onarm ve
iletme harcamalar dktr. Buna karlk, ilk yatnmn parann zaman deerini de gznne alan geri demesi,
ya da kullanma pay ksa sre zerinden hesaplandndan, yksektir, k ykseldike yllk bakm, onarm ve ilet-
me harcamalar artarken ilk yatrmn yllk edeer maliyeti decektir. Yllk edeer maliyetin paralarn olu-
turan bu harcamalarn hangisinin baskn olduuna bal olarak yllk edeer maliyetler genellikle nce dp
sonra artar.
Bylece hesaplanan ekonomik mrler, sz konusu alternatiflerin bilindii varsaylan mrleri olarak, alter-
natiflerin karlatrlmasnda kullanlrlar.
11-18
MHENDSLK EKONOMS
5. VE RG S ON RA S I E K ON OM K A N A L Z N E S A S L A RI
Edeerliin hesaplanmasnda ve yatrm alternatiflerinin deerlendirilmesinde projelerin net nakit aklar
deerlendirmeye baz oluturur. Daha nce de belirtildii gibi, bir projenin net nakit ak, projenin beklendik ge-
lirlerinden gidelerinin dlm hali deildir. Net nakit ak, projenin dnemler itibariyle nakit getirilerinden
nakit harcamalarnn dlmesiyle hesaplanr.
Vergi ncesi ve vergi sonras nakit ak olmak zere iki ayr nakit ak sz konusudur. Yukardaki blmler-
de vergi ncesi nakit aklar kullanld varsaylmt, izleyen paragraflarda gelir ya da kurumlar vergisinin
nakit akna etkisi ve vergi sonras nakit aknn hesaplanmas aklanmaktadr.
Vergi S onras N akit A knn H esaplanmas
Bir projenin, belirlenmi bir dnem iin, vergi ncesi nakit ak (VNA)
VNA = Nakit Gelirler - Nakit Harcamalar
olarak tanmlanmt. Ayn dnem iin bir projenin vergilendirilecek geliri (VG)
VG = VNA - Amortisman Giderleri
denecek vergi (VERG) ise,
VERG = VO x VG
dir. Burada VO gelir ya da kurumlar vergisi orann gstermektedir.
Vergi sonras nakit ak (VSNA) da vergi ncesi nakit akndan verginin dUlmesiyle hesaplanr:
VSNA = VNA - VERG
Amortisman, vergilendirilecek gelirden bir gider gibi dlmekle birlikte, nakit bir gider olmadndan, sade-
ce denecek vergi miktarn azaltmakta, bakaca nakit akn etkilememektedir.
VSNA nn hesaplanmasnda gz nne alnacak bir dier nokta da sz konusu projenin nasl finanse edilece-
idir. Proje tamamiyle z kaynaklardan finanse edilecekse VSNA nn tanm yukarda verildii gibidir. Proje iin
gerekli fonlarn bir ksmnn borlanma yoluyla karlanmas durumunda finansman giderleri (alnan borcun faiz
demeleri), vergilendirilecek gelirden dlr. Dolaysyla
VG = VNA - Amortisman Giderleri - Finansman Giderleri
VERG = VO x VG
dir. Buna karlk, hem faiz demeleri hem ana para demeleri nakit harcamalar olup nakit akn dorudan etki-
lediklerinden. VSNA aadaki ekilde hesaplanr.
VSNA = VNA - VERG - Finansman Giderleri - Anapara demeleri
rnek:
lk yatrm harcamas P = 100 milyon TL, ekonomik mr 5 yl, ekonomik mrnn sonundaki hurda deeri
sfr olan bir projenin yllk nakit gelirlerinin 65 Milyon TL, nakit giderlerinin ise 20 Milyon TL olaca tahmin
edilmektedir. Dz amortisman yntemi kullanld ve Kurumlar Vergisi orannn % 45 olduu varsaylrsa bu
projenin:
a) Tamamnn z kaynaklardan finanse edilmesi durumunda yllk VSNA nedir?
b) % 40 nn % 55 den borlanarak, % 60 nn z kaynaklardan finanse edilmesi durumunda yllara gre
VSNA nedir? Borcun faiz ve ana para geri deme plannn u ekilde olduunu varsaynz: Her yl sonunda kalan
bor zerinden % 55 faiz demesi, 5 eit taksitte ana para geri demesi (yl sonu).
a) VNA = 65 - 20 = 45 milyon TL (1-5 yllar arasnda)
Yllk Amortisman Gideri = 100/5 = 20 milyon TL
VG = 45 - 20 = 25 milyon TL
VERGt = 0.45 x 25 = 11.25 milyon TL
VSNA = 45 - 11.25 = 33.75 milyon TL (1 -5 yllar arasnda)
11-19
MHENDSLK EKONOMS
b) VNA = 65-20 = 45milyonTL
Yllk Amortisman Gideri = 20 milyon TL
Borlanlan miktar = 100 x 0.40 = 40 milyon TL
Yllk ana para geri demesi = 40/5 = 8 milyon TL
1. Yln faiz gideri = 40 (0.55) = 22 milyon TL
2. Yln faiz gideri = (40 - 8) (0.55) = 17.6 milyon TL
3. Yln faiz gideri = (40-16) (0.55) = 13.2 milyon TL
4. Yln faiz gideri = (40 - 24) (0.55) = 8.8 milyon TL
5. Yln faiz gideri = (40 - 32) (0.55) = 4.4 milyon TL
Buna gre,
Y
0
1
2
3
4
5
VON A
-60
45
45
45
45
45
A mortisman
Giderleri
20
20
20
20
20
Finansman
Giderleri
22
17,6
13,2
8,8
4.4
A na para
demesi
8
8
8
8
8
(M ilyon T L )
VG
3
7,4
11,8
16,2
20,6
VE RG
1,35
3,33
5,31
7,29
9,27
VS N A
-60
13,65
16,07
18,49
20,91
23,33
Vergi S onras N akit A kyla N B D veYllk Edeer M aliyetlerinH esaplanmas
Bir projenin mr boyunca beklenen net nakit aklarnn minimum kabul edilebilir iskonto oran kullanlarak
hesaplanan bugnk edeeri, o projenin NBD olarak tanmlanmt. Bu tanmda net nakit aklar vergi ncesi
nakit aklarn, faiz ya da iskonto oran vergi ncesi oran belirtmektedir. Vergi sonras nakit aklarn kullanla-
rak, vergi sonras minimum kabul edilebilir iskonto oranyla bugne indirgenmi deere, vergi sonras NBD
denir.
Vergi sonras NBD lt kullanlarak projeler arasndan seim yaparken kurallar yine ayndr. Vergi sonras
NBD i sfrdan byk tm birbirinden bamsz projeler ekonomik olduklar iin seilirler. Birbirleriyle tam
ikame edilebilir projeler arasndan ise vergi sonras NBD i en yksek olan proje seilir.
Ayn ekilde VSNA lan ve vergi sonras faiz oran kullanlarak projelerin vergi sonras yllk edeer mali-
yetleri hesaplanabilir. Birbirleriyle tam ikame edilebilir projelerden, vergi sonras yllk edeer maliyeti en
kk olan proje seilir.
Projeler arasnda seim yaparken vergi ncesi ve vergi sonras NBD ya da yllk edeer maliyet ltleri kul-
lanlarak yaplan deerlendirmede ayn esaslar geerlidir. Ne var ki lkedeki vergi kanunlar, uygulanan amortis-
man yntemleri ve projelerin z kaynaklar ya da d kaynaklardan finanse edilmesine bal olarak vergi ncesi ve
vergi sonras nakit aklar ok deiebileceinden, vergi ncesi deerlendirmede ekonomik bulunmayan bir
proje vergi sonras deerlendirmede ekonmik olabilir.
Vergi S onras Getiri OrannnH esaplanmas
Bir projenin vergi sonras i getiri oran sz konusu projenin vergi sonras nakit getirilerinin bugnk deeri-
ni sfra eitleyen faiz orandr. Bu oran minimum kabul edilebilir vergi sonras getiri oranndan yksekse proje
ekonomiktir, aksi halde sz konusu projeye yatrm yapmak anlamszdr.
Grld gibi, vergi sonras i getiri orannn hesaplanmas da, buna dayanlarak karar verilmesi de vergi
ncesinden farkszdr. En nemli ayra, kulanlan net nakit aknn vergi sonras nakit ak olmasdr.
Birbirleriyle tam ikame edilebilir projeler arasndan vergi sonras i getiri oran kullanlarak seim yapmak 3.
ayrmda da anlatlan yntem, VSNA kullanlarak uygulanr.
11-20
t* <* A 4 M I
M H E N D S L K E K ON OM S
E K L E R
D E K FA ZORA N L A RI N E D E E RL K
FA K T RL E R T A B L OL A RI
11-21
MHENDSLK EKONOMS
izelge. 1- % 5 Bileik Faiz Faktrleri
Tek deme Dzenli Eit deme
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
Bileik Deer
Faktr
F/P
1.0500
1.1025
1.1576
1.2155
1.2763
1.3401
1.4071
1.4775
1.5513
1.6289
1.7103
1.7959
1.8856
1.9800
2.0789
2.1829
2.2920
2.4066
2.5270
2.6533
2.7860
2.9253
3.0715
3.2251
3.3864
3.5557
3.7335
3.9201
4.1161
4.3219
4.5380
4.7649
5.0032
5.2533
5.5160
7.0400
8.9850
11.4674
14.6356
18.6792
23.8399
30.4264
38.8327
49.5614
63.2544
80.7304
103.0357
131.5013
Bugnk
Deer
Faktr
P/F
0.9524
0.9070
0.8638
0.8227
0:7835
0.7462
0.7107
0.6768
0.6446
0.6139
0.5847
0.5568
0.5303
0.5051
0.4810
0.4581
0.4363
0.4155
0.3957
0.3769
0.3589
0.3418
0.3256
0.3101
0.2953
0.2812
0.2678
0.2551
0.2429
0.2314
0.2204
0.2099
0.1999
0.1904
0.1813
0.1420
0.1113
0.0872
0.0683
0.0535
0.0419
0.0329
0.0258
0.0202
0.0158
0.0124
0.0097
0.0076
Eit deme
Faktr
A/F
1.000 00
0.487 80
0.317 21
0.232 01
0.180 97
0.147 02
0.122 82
0.104 72
0.090 69
0.079 50
0.070 39
0.062 83
0.056 46
0.051 02
0.046 34
0.042 27
0.038 70
0.035 55
0.032 75
0.30 24
0.028 00
0.025 97
0.024 14
0.022 47
0.020 95
0.019 56
0.018 29
0.017 12
0.016 05
0.015 05
0.014 13
0.013 28
0.012 49
0.011 76
0.011 07
0.008 28
0.006 26
0.004 78
0.003 67
0.002 83
0.002 19
0.001 70
0.001 32
0.001 03
0.000 80
0.000 63
0.000 49
0.000 38
Yatrnm
Geri dem
Faktr
A /P
1.050 00
0.537 80
0.367 21
0.282 01
0.230 97
0.197 02
0.172 82
0.154 72
0.140 69
0.129 50
0.120 39
0.112 83
0.106 46
0.101 02
0.096 34
0.092 27
0.088 70
0.085 55
0.082 75
0.080 24
0.078 00
0.075 97
0.074 14
0.072 47
0.07095
0.069 56
0.068 29
0.067 12
0.066 05
0.065 05
0.064 13
0.063 28
0.062 49
0.061 76
0.061 07
0.58 28
0.056 26
0.054 78
0.053 67
0.052 83
0.052 19
0.051 70
0.051 32
0.051 03
0.050 80
0.050 63
0.050 49
0.050 38
Bileik
Deer
Faktr
F/A
1.000
2.050
3.153
4.310
5.526
6.802
8.142
9.549
11.027
12.578
14.207
15.917
17.713
19.599
21.579
23.657
25.840
28.132
30.539
33.066
35.719
38.505
41.430
44.502
47.727
51.113
54.669
58.403
62.323
66.439
70.761
75.299
80.064
85.067
90.320
120.800
159.700
209.348
272.713
353.584
456.798
588.529
756.654
971.229
1 245 087
1 594.607
2 040.694
2 610.025
Bugnk
Deer
Faktr
P/A
0.952
1.859
2.723
3.546
4.329
5.076
5.786
6.463
7.108
7.722
8.306
8.863
9.394
9.899
10.380
10.838
11.274
11.690
12.085
12.462
12.821
13.163
13.489
13.799
14.094
14.375
14.643
14.898
15.141
15.372
15.593
15.803
16.003
16.193
16.374
17.159
17.774
18.256
18.633
18.929
19.161
19.343
19.485
19.596
19.684
19.752
19.806
19.848
11-22
M H E N D S L K E K ON OM S
izelge. 2- % 10 Bileik Faiz Faktrleri
Tek deme DzenU Eit deme
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
Bileik Deer
Faktr
F/P
1.1000
1.2100
1.3310
1.4641
1.6105
1.7716
1.9487
2.1436
2.3579
2.5937
2.8531
3.1384
3.4523
3.7975
4.1772
4.5950
5.0545
5.5599
6.1159
6.7275
7.4002
8.1403
8.9543
9.8347
10.8247
11.9182
13.1100
14.4210
15.8631
17.4494
19.1943
21.1138
23.2252
25.5477
28.1024
45.2593
72.8905
117.3909
189.0591
304.4816
490.3707
789.7470
1 271.8952
2 048.4002
3 298.9690
5 313.0226
8 556.6760
13 780.6123
Bugnk
Deer
Faktr
P/F
0.9091
0.8664
0.7513
0.6830
0.6209
0.5645
0.5132
0.4241
0.4241
0.3855
0.3505
0.3186
0.2897
0.2633
0.2394
0.2176
0.1978
0.1799
0.1635
0.1486
0.1351
0.1228
0.1117
0.1015
0.0923
0.0839
0.0763
00693
0.0630
0.0573
0.0521
0.0474
0.0431
0.0391
0.0356
0.0221
0.0137
0.0085
0.0053
0.0033
0.0020
0.0013
0.0008
0.0005
0.0003
0.0002
0.0001
0.0001
Eit deme
Faktr
A /F
1.000 00
0.476 19
0.302 11
0.215 47
0.163 80
0.129 61
0.105 41
0.073 64
0.073 64
0.062 75
0.05396
0.046 76
0.040 78
0.035 75
0.031 47
0.027 82
0.024 66
0.021 93
0.019 55
0.017 46
0.015 62
0.014 01
0.012 57
0.011 30
0.010 17
0.009 16
0.008 26
0.007 45
0.006 73
0.006 08
0.005 50
0.004 97
0.004 50
0.004 07
0.003 69
0.002 26
0.001 39
0.000 86
0.000 53
0.000 33
0.000 20
0.00013
0.000 08
0.000 05
0.000 03
0.000 02
0.000 01
0.000 01
Yatrmn
Geri deme
Faktr
A/P
1.10000
0.576 19
0.402 11
0.315 47
0.263 80
0.229 61
0.205 41
0.173 64
0.173 64
0.162 75
0.153 96
0.146 76
0.140 78
0.135 75
0.131 47
0.127 82
0.124 66
0.121 93
0.119 55
0.117 46
0.115 62
0.11401
0.112 57
0.11130
0.110 17
0.109 16
0.108 26
0.107 45
0.106 73
0.106 08
0.105 50
0.104 97
0.104 50
0.104 07
0.10 3 69
0.102 26
0.101 39
0.100 86
0.100 53
0.100 33
0.100 20
0.10013
0.10008
0.100 05
0.100 03
0.100 02
0.100 01
0.100 01
Bileik
Deer
Faktr
F/A
1.000
2.100
3.310
4.641
6.105
7.716
9.487
13.579
13.579
15.937
18.531
21.384
24.523
27.975
31.772
35.950
40.545
45.599
51.159
57.275
64 002
71.403
79.543
88.497
98.347
109.182
121.100
134.210
148.631
164.494
181.943
201.138
222.252
245.477
271.024
442.593
718.905
1 163 909
1 880.591
3 034.816
4 893.707
7 887.470
12 708.954
20.474.002
32 979.690
53 120.226
85 556.760
137 796.123
Bugnk
Deer
Faktr
P/A
0.909
1.736
2.487
3.170
3.791
4.355
4.868
5.335
5.759
6.144
6.495
6.814
7.103
7.367
7.606
7.824
8.022
8.201
8.365
8.154
8.649
8.772
8.883
8.985
9.077
9.161
9.237
9.307
9.370
9.427
9.479
9.526
9.569
9.609
9.6444
9.779
9.863
9.915
9.947
9.967
9.980
9.987
9.992
9.995
9.997
9.9998
9.999
9.999
11-23
MHENDSLK EKONOMS
izelge. 3- %15 B UeikFaiz Faktrleri
T ek deme D zenli E it deme
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
40
45
50
B Ueik D eer
Faktr
F/P
1.1500
1.3225
1.5209
1.7490
2.0114
2.3131
2.6600
3.0590
3.5179
4.0456
4.6527
5.3503
6.1528
7.0757
8.1371
9.3576
10.7613
12.3755
14.2318
16.3665
18.8215
21.6447
24.8915
28.6252
32.9190
37.8568
43.5353
50.0656
57.5755
66.2118
76.1435
87.5651
100.6998
115.8048
133.1755
267.8635
538.7693
1 083.6574
B ugnk
D eer
Faktr
P/F
0.8696
0.7561
0.6575
0.5718
0.4972
0.4323
0.3759
0.3269
0.2843
0.2472
0.2149
0.1869
0.1625
0.1413
0.1229
0.1069
0.0929
0.0808
0.0703
0.0611
0.0531
0.0462
0.0402
0.0349
0.0304
0.0264
0.0230
0.0200
0.0174
0.0151
0.0131
0.0114
0.0099
0.0086
0.0075
0.0037
0.0019
0.0009
E it deme
Faktr
A /F
1.00000
0.465 12
0.287 98
1.200 26
0.148 32
0.114 24
0.090 36
0.072 85
0.059 57
0.049 25
0.041 07
0.034 48
0.02911
0.024 69
0.02102
0.017 95
0.015 37
0.013 19
0.011 34
0.009 76
0.008 42
0.007 27
0.006 28
0.005 43
0.004 70
0.004 07
0.003 53
0.003 06
0.002 65
0.002 30
0.002 00
0.001 73
0.001 50
0.001 31
0.001 13
0.000 56
0.000 28
0.00014
Yatrmn
Geri deme
Faktr
A /P
1.150 00
0.615 12
0.437 98
0.350 27
0.298 32
0.264 24
0.240 36
0.222 85
0.209 57
0.199 25
0.191 07
0.184 48
0.179 11
0.174 69
0.171 02
0.167 95
0.165 37
0.163 19
0.161 34
0.159 76
0.158 42
0.157 27
0.125 28
0.155 43
0.154 70
0.15407
0.153 53
0.153 06
0.152 65
0.152 30
0.152 00
0.151 73
0.151 50
0.151 31
0.151 13
0.150 56
0.15028
0.150 14
0.150 00
B Ueik
D eer
Faktr
F/A
1.000
2.150
3.472
4.993
6.742
8.754
11.067
13.727
16.786
20.304
24.349
29.002
34.352
40505
47.580
55.717
65.075
75.836
88.212
102.444
118.810
137.632
159.276
184.168
212.793
245.712
283.569
327.104
377.170
434.745
500.957
577.100
664.666
765.365
881.170
1 779.090
3.585.128
7 217.716
B ugnk
D eer
Faktr
P/A
0.870
1.626
2.283
2.855
3.352
3.784
4.160
4.487
4.772
5.019
5.234
5.421
5.583
5.724
5.847
5.954
6.047
6.128
6.198
6.259
6.312
6.359
6.399
6.434
6.464
6.491
6.514
6.534
6.551
6.566
6.566
6.591
6.600
6.609
6.617
6.642
6.654
6.661
6.667

11-24
M H E N D S L K E K ON OM S
izelge. 4- %20 B ileikFaiz Faktrleri
T ek deme D zenli E it deme
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
40
45
50
oo
B ileik D eer
Faktr
F/P
1.2000
1.4400
1.7280
2.0736
2.4883
2.9860
3.5832
4.2998
5.1598
6.1917
7.4301
8.9161
10.6993
12.8392
15.4070
18.4884
22.1861
26.6233
31.9480
38.3376
46.0051
55.2061
66.2474
79.4968
95.3962
114.4755
137.3706
164.8447
197.8136
237.3763
284.8516
341.8219
410.1863
492.2235
590.6682
1469 7716
3 657.2620
9 100.4382
B ugnk
D eer
Faktr
P/F
0.8333
0.6944
0.5787
0.4823
0.4019
0.3349
0.2791
0.2326
0.1938
0.1615
0.1346
0.1122
0.0935
0.0779
0.0649
0.0541
0.0451
0.0376
0.0313
0.0261
0.0217
0.0181
0.0151
0.0126
0.0105
0.0087
0.0073
0.0061
0.0051
0.0042
0.0035
0.0029
0.0024
0.0020
0.0017
0.0007
00003
0.0001
E it deme
Faktr
A /F
1.00000
0.454 55
0.274 73
0.186 29
0.134 38
0.100 71
0.07742
0.060 61
0.048 08
0.038 52
0.031 10
0.025 26
0.020 62
0.016 89
0.013 88
0.011 44
0.009 44
0.007 81
0.006 46
0.005 36
0.004 44
0.003 69
0.003 07
0.002 55
0.002 12
0.001 76
0.001 47
0.001 22
0.001 02
0.000 85
0.000 70
0.000 59
0.000 49
0.000 41
0.000 34
0.00014
0.000 05
0.000 02
Yatrmn
Geri deme
Faktr
A /P
1.200 00
0.654 55
0.474 73
0.386 29
0.334 38
0.300 71
0.277 42
0.260 61
0.248 08
0.238 52
0.231 10
0.225 26
0.220 62
0.216 89
0.213 88
0.211 44
0.209 44
0.207 81
0.206 46
0.205 36
0.204 44
0.203 69
0.203 07
0.202 55
0.202 12
0.201 76
0.201 47
0.201 22
0.201 02
0.200 85
0.200 70
0.200 59
0.200 49
0.200 41
0.200 34
0.200 14
0.200 05
0.200 02
0.200 00
B ileik
D eer
Faktr
F/A
1.000
2.200
3.640
5.368
7.442
9.930
12.916
16.499
20.799
25.959
32.150
39.581
48.497
59.196
72.035
87.442
105.931
128 117
154 740
186688
225.026
271231
326.237
392.484
471.981
567.377
581 853
819.223
984.068
1 181.882
1 419.258
1 704.109
2 045.931
2.456.118
2 948.341
7 343.858
18 281.310
45 497.191
B ugnk
D eer
Faktr
P/A
0.833
1.528
2.106
2.589
2.991
3.326
3.605
3.837
4.031
4.192
4.327
4.439
4.533
4.613
4.675
4.730
4.775
4.812
4.844
4.870
4.891
4.909
4.925
4.937
4.948
4.956
4.964
4.970
4.975
4.979
4.982
4.985
4.988
4.990
4.992
4.997
4.999
4.999
5.000
11-25
MHENDSLK EKONOMS
izelge. 5- % 25 B ileikFaiz Faktrleri
T ek deme D zenli E it deme
B ileik D eer
Faktr
F/P
B ugnk
D eer
Faktr
P/F
E it deme
Faktr
A /F
Yatrmn
Geri deme
Faktr
A /P
B ileik B ugnk
D eer D eer
Faktr Faktr
F/A P/A
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
4 0
4 5
50
1.2500
1.5625
1.9531
2.4414
3.0518
3.8147
4.7684
5.9605
7.4506
9.3132
11.6415
14.5519
18.1899
22.7374
28.4217
35.5271
44.4089
55.5112
69.3889
86.7362
108 4 202
135.5253
169.4066
211.7582
264.6978
330.8722
413.5903
516.9879
646.2349
807.7936
1 009.7420
1 262.1774
1 577.7218
1 972.1523
2 465.1903
7 523.1S38
22958.8740
70064.9232
0.8000
0.6400
0.5120
0.4096
0.3277
0.2621
0.2097
0.1678
0.1342
0.1074
0.0859
0.0687
0.0550
0.0440
0.0352
0.0281
0.0225
0.0180
0.0144
0.0115
0.0092
0.0074
0.0059
0.0047
0.0038
0.0030
0.0024
0.0019
0.0015
0.0012
0.0010.
0.0008
0.0006
0.0005
0.0004
0.0001
0.0001
0.0000
1.000 00
0.444 44
0.262 30
0.173 44
0.121 85
0.088 82
0.066 34
0.050 40
0.038 76
0.030 07
0.023 49
0.018 45
0.014 54
0.01150
0.009 12
0.007 24
0.005 76
0.004 59
0.003 66
0.002 92
0.002 33
0.001 86
0.001 48
0.001 19
0.000 95
0.000 76
0.000 61
0.000 48
0.000 39
0.000 31
0.000 25
0.000 20
0.00016
0.00013
0.00010
0.000 01
0.000 01
0.000 00
1.250 00
0.694 44
0.512 30
0.423 44
0.371 85
0.338 82
0.31634
0.300 40
0.288 76
0.280 07
0.273 49
0.268 45
0.264 54
0.261 50
0.259 12
0.257 24
0.255 76
0.254 59
0.253 66
0.252 92
0.25233
0.251 86
0.251 48
0.251 19
0.250 95
0.250 76
0.250 61
0.250 48
0.250 39
0.250 31
0.250 25
0.250 20
0.250 16
0.250 13
0.250 10
0.250 01
0.250 01
0.250 00
0.250 00
1.000
2.250
3.813
5.766
8.207
11.259
15.073
19.842
25.802
33.253
42.566
54 208
68.760
86.949
109.687
138.109
173.636
218.045
273.556
342.945
429.681
538.101
673.626
843.033
1054.791
1319.489
1650.361
2063.952
2 580.939
3 227.174
4 034.968
5 044.710
6306.887
7 884.609
9856.761
91 831.496
91 831.496
280 255.693
0.800
1.440
1.952
2.362
2.689
2.951
3.161
3.319
3.463
3.571
3.656
3.725
3.780
3.824
3.859
3.887
3.910
3.928
3.910
3.954
3.963
3.970
3.976
3.981
3.985
3.988
3.990
3.992
3.994
3.995
3.996
3.997
3.997
3.998
3.998
4.000
4.000
4.000
4.000
11-26
M H E N D S L K E K ON OM S
K A YN A K A
(1) B A RI S H , N .N ., and K A PL A N , S ., E conomic A nalysis for E nglneering and M anagerial D ecision
M akingM c. GrawH ill, 1978.
(2) B L A N K , L .T ., andT A RQUtN , A .J., E ngineerlngE conomyM c. Graw Hill, 1989.
(3) B US S Y, L .E ., T heE cnoomkA nalysis of I ndustrial Projects PrenticeH aU I nc., 1979.
(4) FA B RYCK Y, W.J., andT H UE S E N , G.J., E conomicD ecisionA nalysis Prentice H aU Inc., 1980.
(5) GRA N T , E L ., I RE S ON , W.G., and L E A VE N WORT H , R.S ., Principles of E ngineering E conomy
JohnWileyandS ons, 1990.
(6) JE L E N , F.C., CostandOptimizationE ngineering Mc. Graw HU1, 1970.
(7) K A VRA K O L U, ., D ecision E comics Boazii niversitesi Mezunlar Dernei, 1992.
(8) PA RK , C.S ., and S H A RP-B E T T E , G.P., A dvanced E ngineering E conomics John Wiley and Sons,
1990.
(9) YatrmProjelerinin H azrlanmas ve D eerlendirilmesi Devlet Yatrm Bankas Aratrma ve D
Dikiler Daire Bakanl, 1985.
11-27
M
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Cilt 1
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tmmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Demirtepe / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
B OL UM 12
T E S S PL A N L A M A S I
H azrlayan
Yrd. Do. D r. Canan SEPtL, ODT End. Mhendislii Blm
S ayfa
1. Tesis Yerinin Seimi 02
2. Tesis Yerleim Dzeni Tasannu 04
3. Nicel zmleme Modelleri ve Teknikleri 14
KAYNAKA 23
12-01
TESS PLANLAMASI
Tesis planlamas, tanm olarak, bir endstriyel kuruluun en etkili biimde altrlabilmesi amacn gz
nnde bulundurarak bu kuruluun nerede kurulacann saptanmas ve kurulacak tesisin yerletirme plannn ha-
zrlanmasdr. Tanmdan da anlalaca gibi tesis planlamas kavramn, kurulu yeri seimi ve tesis yerleim d-
zeni tasarm ad altnda iki blmde incelemek mmkndr. Burada ilk olarak kurulu yeri seimi ve tesis yerle-
im dzeni tasarm ayr olarak incelenecektir. Daha sonraki blmlerde ise genel olarak tesis planlamas iin
gelitirilmi zmsel model ve teknikler tantlacaktr.
1. TESS YEKNN SEM
Yeni kurulan bir kuruluun doal olarak sorunlardan biri kurulu yeri seimidir. Ayrca kurulular stratejik
kaynak kullanm planlar sonucunda kapasite artrm kararna varabilirler. Kapasite artrm varolan tesislerin
geniletilmesi ile olabilecei gibi yeni bir tesisin kurulmas ile de mmkn olabilir. Baz kurulular iin varolan
tesisler teknolojik eskime, deien sosyal ve ekonomik durumlar nedeniyle elverisiz duruma dnebilir. Kuru-
luun daha etkin almas, maliyet kontrol ve/veya daha iyi servise sunabilme olana gibi sebeplerle kurulu
zeksizletirme karar alabilir. Btn bu durumlar yeni bir tesis iyin yer seimi kararn getirebilir.
Yeni tesis kurulmas yksek miktarlarda yatrm gerektirmekte ve kurulan tesisin uzun yllar boyunca hizmet
vermesi beklenmektedir. Yanl bir tesis yeri seimi kurulu iin uzun yllar boyunca gereksiz yksek masraflar
dourur. Tesis yeri seimi karar verilirken uzun vadede toplam tedarik, retim ve datm sistemi ile kuruluun
etkinliini artrc btn faktrler gz nnen alnmal ve uzun vadede toplam maliyeti en azlayan ve etkinlii en
oklayan yerin seimi yaplmaldr.
Tesis Yeri Seimini Etkileyen Faktrler
Yerleim yeri seimi genelde aamada yaplr :
a) Blge seimi
b) il veya ile seimi
c) Konum yeri (arsa) seimi
Her aamada yerleim yeri seimini etkileyen ok eitli faktrler vardr. Bu faktrlerden bazlar birden fazla
aamada geerli olabilir ancak bu faktrler deiik aamalarda deiik ekonomik dzeyde ele alnrlar.
Blge seiminde tesisin kurulaca corafi blgenin seimi yaplr. Burada ekonomik faktrlerin mako d-
zeyde ele alnp deerlendirilmesi yaplmaldr. Blge seiminde deerlendirilmesi gereken faktrler unlardr:
a) Pazar Faktr
Yerleim yeri seimini etkileyen en nemli faktrlerden biri pazara yaknlktr. Her retim faaliyeti tketicile-
rin bir ihtiyacn karlamak zere yaplmaktadr. retilen rnn zelliine gre, tketiciler belli bir blgede
toplanm bulunabilirler ya da yaygn bir halde olabilirler. Tketicilerin bir blgede younlam olmas ya da
retilen rnn dayanksz tketim mal olmas, seilecek yerin pazara yakn bir yer olmasn gerektirir. Tketici-
ler dank bir durumda iseler yerin btn tketicilere en etkili ekilde ulalabilecek, tama giderlerini en azla-
yacak bir yer olmas gerekmekledir. Ayrca pazar yaknln iyi servis verebilme, tketici ile iyi iliki kurabilme
gibi konularda etkisi nemlidir.
b) Hammadde Faktr
Btn endstriyel kurulular, retim sistemi iin gerekli han ve yardmc maddeleri satn almak ve kurulacak
tesise getirmek zorundadr. Hammadde giderleri ve tama giderleri retim maliyetlerini direk olarak etkilemekte-
dir. Maden ve tarm gibi sektrlerdeki kurulular iin hammaddeye yaknlk ve nemli faktrlerden biri olduun-
dan bu gibi kurulular hammaddenin bulunduu yeri kurulu yeri olarak seerler. Genellikle kurulu yeri seilir-
ken hammadde ve yardmc maddelerin tama giderlerinin gz nne alnmas gerekmektedir. Hammaddelerin
imdiki ve gelecekteki durumu da yer seimini etkileyen nemli faktrlerdendir.
c) igc Faktr
retim sisteminin en nemli girdilerinden olan igcnn bulunabilirlii de kurulu yeri seimini etkileyen
nemli faktrlerden biridir. Hem dz igcnn, hem de kalifiye igcnn kolaylkla bulunabildii yerleri se-
mek kuruluun etkili bir ekilde faaliyet gstermesini salayacaktr.
d) Tevik Tedbirleri Faktr
Devlet, ncelikle geri kalm blgelerde, bazen de istenilen baz blgelerde yatrmlarn yaplmas iin zen-
12-02
THSS PLANLAMASI
dil'ici baz tedbirler alr. zendirme tedbirleri iki trde olabilir:
- Enerji, ulatrma gibi alt yap tesislerinin nceden devlete yaplmas,
- Gelir vergisi veya gmrk vergisi gibi vergilerde indirim yaplmas ya da muaf tutulmas, kredi kolaylkla-
r gibi ted.irlerle yatrmclara devletin destek olmas.
K urulu yeri seiminde bu tevik tedbirlerinin gz nne alnmas avantaj salayabilir.
e) Zorlayc nlemler
Devlet salk, gvenlik ve benzeri nedenlerle baz kurululun belirli blgelerin dnda kurulu yeri semeye
zorlar. Ar saanyi kurulularnn snrdan uzak kurulmalar, deiik endstrilerin ehirden uzak kurulmalar gibi
durumlar zorlayc nlemlere rnek olarak verilebilirler.
f) iklim Faktr
klim alanlarn sal ve verimliliini etkileycei gibi retim sistemini de dorudan etkileyebilir.
Yukarda saylan faktrler dnda yatrmcnn ahsi tercihleri, enerji, su gibi kaynaklara yaknlk, topluluun
etkisi gibi faktrler de blge seimini etkileyebilir.
Yukarda saylan faktrler dnda yatrmcnn ahsi tercihleri, enerji, su gibi kaynaklara yaknlk, topluluun
etkisi gibi faktrler de blge seimini etkileyebilir.
il veya ile seimi yaplrken uzun vadede retim faaliyetlerinin en verimli ve etkili ekilde yrtlmesini
salayacak faktrler gz nne alnmaldr. Bu faktrlerin arasnda, pazara hammaddeye yaknlk, ulam ve i-
gc olanaklar, enerji ve su kaynaklarna yaknlk, toplumsal yap. yaam koullan bulunmaktadr.
Arsa seimi yaplrken ise gnlk retim kararlarn etkileyecek teknik faktrler ve mikro dzeyde ekonomik
faktrler gz nne alnmaldr. Burada arazi fiyatlar, arazinin topografik yaps, inaat maliyetleri, belediye hiz-
metleri, genileme olanaklar, ulam olanaklar nemli faktrlerdendir.
Deiik aamalarda geerli olan bu faktrleri parayla ifade edilebilen ve edilemeyen faktrler olarak snflan-
drmak mmkndr. Parayla ifade edilebilen faktrler ulam ya da malzeme aktarma giderleri, cretler, enerji
masraflar, vergiler, arsa fiyatlar gibi faktrlerdir, l'ara ile ifade edilemeyen faktrler de deeri llebilen (nitel)
ve llemeyen (nicel) faktrler olarak .snflandrlabilirler.
T esisYeri S eimi A nalizi
Yer seiminin her aamasnda genellikle birka deiik seenek yer bulunmaktadr. Bu seeneklerin her bili-
mi nemli faktrler cinsinden deerlendirmek ve kuruluun en etkili bir ekilde iletilmesini salayacak seenei
semek gerekmektedir. nemli faktrler sadece para ile ifade edilebilen faktrler ise, doal olarak, seenekler-
den, belirli bir dnem iinde maliyeti en azlayacak ulan seilmelidir. Bu seim mhendislik ekonomisi kavramla-
r kullanlarak yaplmaldr.
Ancak birok durumlarda para ile ifade edilemeyen faktrler de belirli bir kurulu iin yer seimini etkileyen
nemli faktrlerdendir. Byle durumlarda btn faktrlerin genci deerlendirilmesi yaplarak seeneklerden biri
seilir. Bu deerlendirmede faktrleri, mmkn okluu kadar deeri llebilecek cinsten ifade etmenin faydas
vardr. rnek olarak pazara yaknlk ulam giderleri dnda da nemli bir faktr olabilir. Bu faktr nitel bir fak-
tr olarak grlebildii gibi ortalama ulama sresi gibi saal cinsinden de ifade edilebilir. Byle bir yaklamla
llebilir duruma getirelemeyen dier btn nitel faktrler iin ise seenekler 100 gibi ortak bir lek zerinden
grup uzlam ad verilen yntem ile puanlandrlrlar. Grup u/.lam ynteminde konuyla ilgili uzmalarn belirli
bir lee gre yaptklar deerlendirmelerin ortalama birbirlerine yaklatrmak iin baz ek almalarn yapld-
grup uzlam ad verilen yntem ile puunlandrlarlar. Grup uzlam ynteminde konuyla ilgili uzmanlarn be-
lirli bir lee gre yaptklar deerlendirmelerin ortalama deerleri alnr. Uzmanlarn birbirlerine gre ok fark-
l olan deerlendirmelerini birbirlerine yaklatrmak iin baz ek almalarn yapld grup uzlam yntemi ise
"delphi teknii" ad altnda anlmaktadr.
Nitel faktrler iin kullanlan lee gre nicel faktrlerin de ayn lee indirgenmesi gerekir. 100 ortak l-
ei kullanldnda bu indirgemeyi yapmak iin. belirli bir faktr gz nnde alndnda, seenekler arasnda bu
faktrn en ok ve en az istenen deerleri bulunur, lier j faktr iin en ok islenen Cj ve en az istenen deeri
A[ ile gsterirsek, i seenei iin I'J: ile gsterilmi j faktr deerini r^ ile gsterilen deere aadaki formlle
indirgeyebiliriz:
12-03
T E S S PL A N L A M A S I
r
"
=
c7 x ;
rnein tesis yeri olarak dnlen deiik seenein pazara yaknlklar nemli bir faktr olarak grld-
nde ortalama pazara ulama sresi saat cinsinden srasyla 4 saat, 14 saat ve 24 saat olarak verilmitir. Bu r-
nekte j faktr pazara yaknl gsterirken Aj deeri 24 ve Cj deeri ise 4 tr. Birinci seenek iin indirgenmi
faktr deeri verilen formln kullanmyla 100 olarak bulunurken, ikinci seenek iin 50, ncs iin ise 0
olarak bulunur.
Yer seeneklerinden birinin seiminin yaplabilmesi iin gereken baka bir unsur da faktrlerin kurulu iin
olan nemlerinin belirlenmesi, baka bir deyile faktr arlklarnn belirlenmesidir, j faktrnn arl, Wj,
sfr ile bir arasnda bir deer olarak ifade edilmeli ve btn faktrlerin arlk toplamnn bire eit olmas salan-
maldr. Burada faktr arlklar grup uzlam yntemi ile bulunabilir.
Her seenek iin indirgenmi faktr deerleri ile faktr arlklarnn bilinmesi ile her seenein toplam pua-
nn hesaplamak mmkndr, n tane faktrn kullanld bir durumda, i seeneinin toplam puan, TPj. yle
ifade edilebilir:
Bylece toplam pun en yksek olan seenek dierlerine gre en elverili olan seenek olarak grlmelidir.
Tesis yerletirme problemlerinde geerli olan ve daha nce tanmladmz gibi birok nitel ve nicel elerin
gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Nicel elerden biri olan ulam giderlerinin katedilen uzaklk ile
doru orantl olduu gz nne alndnda katedilen uzakl, bylece ulam giderlerini en azlayacak deiik
modeller kurulabilir. Bu modeller nc blmde incelenecektir.
2. TESS YERLEM D ZE N T A S A RI M I
Tesis yerleim dzeni tasarm, bir retim ya da hizmet kuruluunda, kuruluun en etkin ekilde iletilmesini
salayacak ve verimlilii artracak ekilde blmlerin, makinalarn, yardmc hizmet ve tesislerin yerlerinin belir-
lenmesi ve dzenlenmesidir.
Tesis yerleim dzeni tasarm, her tasarm gibi sistem yaklam ile zmlenmelidir. Sistem yaklamnn
temel felsefesi sistemi oluturan unsurlarn tmnn birden ele alnmas ve yaplacak almalarn bir btnsellik
iinde yrtlmesidir. Sistem yaklamn oluturan evreleri yle sralamak mmkndr:
a) Problemin tanmlanmas
b) Bilgilerin toplanmas
c) eitli zm nerilerinin karlmas
d) nerilerin karlatrlp en uygununun seilmesi
Bu aamalar aadaki ekilde incelemek mmkndr:
Problemin T anmlanmas
Tesis yerleim dzeni problemi yeni bir tesis kurulduu zaman ortaya kan bir problem olduu gibi var olan
bir kuruluta da deiik ortamlarda gz nne alnmas gereken bir problemdir. Tesis yerleim dzeni tasarmn | *
gerektirebilecek gelimeler yle sralanabilir: k >
w
a) retimde yaplan deiiklikler > r
b) rn tasarmnda yaplan deiiklikler
A
T E S S PL A N L A M A S I
c) retimmiktarlarnndeitirilmesi
d) retim srecinin deitirilmesi
e) Yeni makina ve tehizatn alnmas
A yrca uzun zaman boyunca biriken problemlerin zm iin de tesis yerleimdzeninin yeniden gzden
geirilmesi gerei duyulabilir. M alzeme aktarmazamanlarnn toplam retimzamannagre yksekolmas, kala-
balk alma ortamlar, yetersiz ilemler, makinalarda darboazlar, aklanamayan gecikmeler ve bo zamanlar
ve kt alma ortam byle durumlara mek olarak gsterilebilir.
B u aamada tasarmda kullanlan amalar tanmlanr. Sonraki aamalarda gelitirilen zm nerilerinin kar-
latrlmalarnda kullanlacak olan amalar ve etkinlik lleri saptanr. Etkinlik lleri nerilerin amac ne
denli gerekletirdiklerimi saptamada kullanlan deerlendirme lleridir.
Tesis yerleim dzeni tasarmnda eitli amalar tanmlanabilir:
a) Toplam retim sresinin enazlanmas
b) Malzeme aktarma giderlerinin enazlanmas
c) Makina, ara ve gerelere yaplacak yatrmn enazlanmas
d) Makina ve igcnden daha verimli bir ekilde faydalanlmas
e) alanlarn rahatlnn ve gvenliinin salanmas
f) Yan ilenmi rn ylmalarnn azaltlmas
Bir yerletirme dzeni tasarmnda bu amalarn tmn saalayan seeneklerin zerinde durulmas beklenir.
Kurulu yeri seimi probleminde geerli olan faktrlerde olduu gibi bu amalarn bir ksm iin nicel etkinlik l-
leri tanmlamak mmkndr. Etkinlik llerinden en ok kullanlan malzeme aktarma giderleri ya da malze-
me aktarmalar srasnda katedilen uzaklktr.
B ilgilerin T oplanmas
Yukarda belirtilen ve yerleim dzeni tasarmn gerektiren durumlar gz nne alndnda, bu tasarmn
dier baz tasarmlarla, zellikle rn tasarm, sre tasarm ve retim planlamas ile iice olduu ve birbirleri
ile etkileim iinde olduu grlr.
Bilgi toplama aamasnda ama rnler, retim sreleri ve retim planlan hakknda veriler toplayp bunlarn
yerleim dzeni tasannu iin gerekli bilgilere dnmesidir.
rn tasarm, yerleim dzeni tasarmn dorudan etkilemektedir. rnn hangi hammaddelerden yapld,
zerinde ne gibi ilemlerin yapld yerleim dzenini dorudan etkiler. rn tasarm hakknda gerekli bilgiler
rn resimlerinden, izimlerden, prototiplerden, para listelerinden, rn aalarndan ve montaj izelgelerinden
elde edilebilir. rn aalarnn para listelerinden fark bir rnn, iindeki paralarla olan ilikisini hiyerarik
bir ekilde gstermesidir. Montaj izelgeleri bir rnn zerinde yaplacak tm ilem ve montajlarn srasn gs-
teren grafiksel bir gsterimdir.
Sre tasarmndan bir rnde kullanlan paralarn kurulu dndan m alnaca yoksa kurulu iinde mi
retilecei; paralarn retiminin nasl yaplaca; hangi makina ara ve gerelerin kullanlaca; operasyonlarn
ne kadar zamanda yaplaca gibi bilgiler elde edilebilir. Bu veriler operasyon izelgeler ve rota izelgelerinden
elde edilebilir. Operasyon izelgesinde retim iin gerekli olan ilemleri, ilemlerin yaplmas gereken uray, kul-
lanlmas gereken makina ara ve gereleri, para bana makina hazrlama ve ileme zamanlan gsterilir.
Sre tasarm ile ilgili veriler toplanrken, var olan sre tarmn in en iyi sreci tanmlamas zen gster-
mek gerekmektedir. Etkili bir yerleim dzeni tarm iin, var olan ancak dzeltilmesi gereken sreler deil, en
uygun srecin tanmlanas gerekir.
retim planlarndan ise rnlerin retim zamanlar ve miktarlar ile ilgili bilgiler toplanr. retim iin gerekli
makina, ara ve gere says, i gc gereksinimleri retim planlanndan elde edilir.
Bunlarn dnda retim faaliyetlerinin salkl bir ekilde yrtlmesini salamak iin gerekli olan yardmc
12-05
T E S S PL A N L A M A S I
hizmet veren blmler ile ilgili bilgiler de toplanmaldr. B akm, onanm, takmodas, soyunma odalan, ykleme
ve teslimalma alanlan, depo alanlar, kafeterya ve salkodalan gibi hizmet alanlan hakkndaki bilgiler bunlara
rnektir.
zmnerilerinin Gelitirilmesi
zmnerilerinin gelitirilmesi aamasnda " S istematik YerleimD zeni T asannu" ad ile anlan M uther
(S ) tarafndan bulunmu ve Francis, White (2) tarafndan gelitirilmi olan yaklam kullanlr. B u yaklam
ekil. 1dezetlenmitir.
TTTT
ALAN
GEREKSNMLER
ALAN I UKI
Z I TI
DE KL K
NERLER
"
L K Z I TI
- .
fr
Y ERLETRME
SEENEKLERNN
GEL STI RI I MESI
DEERLENDRME
MEVCUT ALAN
~~ ^
NCEL
ZMLEME
KISITLAMALAR
ekil. 1-S istematikyerleimdzeni tasarm aamalar
ekil. 1degstirlenaamalaryleincelenebilir:
Hareket Analizi: rn tasarm, sre tasarm ve retim planlamasndan gerekli bilgiler elde edildikten
sonra, hareket analizinde malzemelerin, paralarn, rnlerin ve eitli aralarn deiikmakina ve blmler ara-
sndaki hareketlerininsaysal olarakzellikleri saptanr.
Hareketin Niceliini Etkileyen Faktrler: H areketin niceliini etkileyenokeitli faktrlerdenbahsetmek
mmkndr. B unlarn arasnda rn says, rnlerin ierdii para ve ilemsays, srecin tipi gibi rne ve s-
rece bal faktrler saylabilir. A yrca mevcut alan kstlamalar, kullanlacak depolama yntemleri hareketin ni-
celiini etkileyen faktrlerdendir. B unlarn dnda hareketin niceliini etkileyen en nemli faktrlerden biri yer-
letirme dzeni trdr. Genel olanakdrt eit yerletirme dzeni vardr:
a. S abitkonumyerletirmedzeni
b. rne gre yerletirme dzeni
c. Grupyerletirmedzeni
d. S recegreyerletirmedzeni
12-06
T E S S PL A N L A M A S I
Sabit konum yerletirme dzeninde retilen rn deimez bir konumda durmakta, gerekli makina ve servis-
ler rne getirilmektedir. Bu yerleim dzeni daha ok gemi ve uak gibi ok byk yer kaplayan rnler iin
kullanlr.
rne gre yerletirme dzeninde rnn retiminde kullanlan makina ve yardmc servislerin rn ilem s-
rasna gre yerletirmesi yaplr. rne gre yerletirmede makinalar deiik rnler tarafndan paylamadn-
dan makinalardan yararlanma oranlarnn yksek olmasn salamak iin ancak retim hacmi ok yksek olan
rnler iin bu yerletirme ekli uygun olmaktadr.
Srece gre yerletirme dzeninde ise ayn ya da benzer tip makina ve servisler birbirlerine yakn yerletiri-
lirler. Bu tip yerletirme dzeni genellikle ok sayda rnn, greceli olarak az hacimde retildii iletmelerde
kullanlr.
Grup yerleim dzeni ise rne gre yerletirme dzeni ile srece gre yerletirme dzeninin bir ara noktas
olarak grlebilir. Bu yerleim dzeni, rnlerin retim hacimleri rne gre yerletirme dzenim uygun klacak
byklkte olmad durumlarda, baz rnleri kendi ilerinde gruplandrp. gruba gre yerletirme dzeni yapl-
masyla olumu bir dzendir. rnlerin kendi aralarnda gruplandrlmaan Grup Teknolojisi adl almalarn
sonucunda yaplr.
Deiik yerletirme dzenlerinin ematik grnm ekil. 2 de gsterilmitir.
Deiik yerleim dzenlerini karlatrabilmek iin her birinin yararlarn ve sakncalarn yle sralayabili-
riz:
Sabit konum yerletirme dzeninin yararlan:
1. Yan ilenmi rn hareketi azdr.
2. Ekip almas yaplmas iten duyulan zevki artnp sorumluluu fazlalatrr.
3. rn tasarmndaki ve retim hacmindeki deiikliklere kar esnektir.
Sabit konum yerletirme dzeninin sakncalar:
1. nsan ve ara gerelerin hareketi fazladr.
2. gc iin yksek beceri ister.
3. Makinalardan yararlanma oranlan dktr.
4. Malzeme ve makinalarn yerletirilmeleri zor olabilir.
rne gre yerletirme dzeninin yararlar:
1. retimde kullanlan makina ve servisler rnn zerinde yaplan operasyon srasna gre yerletirildiin-
den dzgn ve ussal bir akm hatt oluur.
2. Operasyonlar arasnda biriktirilen yan-ilenmi stok mikan dktr ve stoklama alanlar az yer kaplar.
3. Birim retim zaman dktr.
4. Malzeme aktarma giderleri dktr.
5. retim hattnda gerekli olan beceri dk seviyeli olduundan eitim kolay, ksa ve ucuzdur.
6. rnn hareketi belirli bir sra izledii iin retim planlama ve kontrol sistemi karmak deildir.
rne gre yerletirme dzeninin sakncalar:
1. Yerleim dzeni rne gre belirlendii iin retim tasarmndaki deiiklikler, yerleim dzeninde byk
deiikliklere neden olabilir.
12-07
TESS PLANLAMASI
( a ) SABT KONUM Y ERLET RME DZEN
1
"1 TOHN | **| MATKAP I 1 ICJC T " " * [ _
1 PlANY A I ~*| MATKAP | "*
S L
j -
LJ 1 * (
|
2-

( b ) RNE GRE Y ERLET RME DZ EN

I I
-H MATKAP
AG RU BU
BG RUBU
] t
L-
J
( c ) GRUP Y ERLET RME DZ EN
( d ) SRECE GRE Y ERLET RME DZ EN
eki l . 2- Deiik yerleti rme dzenl eri
12-08
T E S S PL A N L A M A S I
2. retim hattndaki makinalardan birinin bozulmas btn hattn durmasna neden olabilir.
3. retim hz hattaki en yava makinann hz ile kstlanr.
4. zel amal makinalar kullanld iin makinalara yaplan yatrm dier yerletirme dzenlerinin gerektir-
dii yatrma gre daha yksektir.
Grup yerletirme dzeninin yararlar:
1. rne gre yerletirme dzenine gre makinalardan yararlanma oranlar daha yksektir.
2. Daha genel amal makinalarn kullanlmas makinalara yaplan yatrm rne gre yerletirme dzenine
gre daha azaltr.
3. Malzeme aktarma srasnda katedilen uzaklk srece gre yerletirme dzenine gre daha ksadr.
Grup yerletirme dzeninin sakncalar:
1. rne gre yerletirme dzeninde gereken igcnn seviyesi daha yksektir.
2. Srece gre yerletirme dzenine gre makinalardan yararlanma oranlan daha dktr.
3. Grup iinde dengelenmi malzeme akm olmad durumlarda yar ilenmi stok miktarlar yksek olabi-
lir.
Srece gre yerletirme dzeninin yararlar:
1. Makinalardan yararlanma oranlar yksek olduundan greceli olarak az sayda mikanaya ihtiya duyulur.
Bylece makinalara daha az yatrm gerektirir.
2. rn ve sre tasarmndaki deiikliklere kar esnektir.
3. Gzetim daha kolay ve etkilidir.
4. Bir makinann bozulmas durumunda iler dier makinalara kaydrlabilecei iin retim durmaz.
Srece gre yerletirme dzeninin sakncalar:
1. Birim retim zaman daha uzundur.
2. retim planlama ve kontrol sistemi daha karmaktr.
3. Yan-ilenmi stok miktarlar daha yksektir. Bylece daha fazla depolama yeri ve stoa yatrm gerektirir.
4. igc iin daha yksek beceri ister.
rne gre yerleim dzeni genellikle retim hacmi yksek olan az sayda rnn retildii kurulularda; s-
rece gre yerleim dzeni ise genellikle retim hacmi ok yksek olmayan ok sayda rnn retildii kurulu-
larda kullanlr. Ancak bir ok kuruluta bu dzenlerin karma bir ekilde kullanld gzlenmektedir. Kurulu
iin uygun olan yerleim dzenlerinin belirlenmesinde ekil. 3 de gsterildii gibi rn eitleri ve retim hacim-
lerinin karlatrld izitlerden faydalanarak retim hacmi yksek olan rnler iin rne gre yerleim dze-
ni, retim hacmi dk olan rnler iin srece gre yerleim dzeni ve retim hacmi ortalama bir deer olan
rnler iin ise grup yerleim dzeni kullanlabilir.
12-09
T E S S PL A N L A M A S I
R N E GRE
YE RL E T RM E
RE T M
H A C M L E R
GRUP
YE RL E -
T RM E
S RE CE
GRE
YE RL E T RM E
R N YE RL E T RM E
ekil. 3- Yerleimdzeni tipininbelirlenmesinde kullanlanrneit-hacimiziti
Hareket Niceliinin llmesi: Yerleim dzeni tipi ve hareketin niceliini etkileyen dier btn faktrlerin
etkisinin gz nnde alnmasyla deiik rnler iin malzemelerin ve yan ilenmi rnlerin tesis iindeki hare-
ketlerinin incelenmesi ve llmesi gerekir. Bu amala ilem sre izitleri, ok rnl izitleri ve gezi izelgele-
rinden faydalanlr.
lem sre izitleri ilemlerin yuvarlaklar, kontrollerin kareler, aktarmalarn oklar, depolamalarn genler
ve duraksamalarn D harfi ile gsterildii grafiksel izitlerdir. rne gre yerleim dzeni uygulamasna karar
verilen rnler iin malzeme akmlar sre izitlerinin yardmyla kanlr. Bu tip rnlerin says fazla olduu
durumlarda ise ok rnl sre izitlerinden faydalanlr.
Gezi izelgeleri ise grup ve srece gre yerleim dzenlerinden kullanlan bir aratr. Gezi izelgesi malze-
melerin, paralarn, iilerin ya da malzeme aktarma aralarnn deik blm ya da makinalar arasnda belli bir
zaman dnemindeki hareketlerini saysal olarak gsteren bir izelgedir. rnlerin srelerinden faydalanarak ve
retim planlarndan elde edilen retim miktarlar ve retim zamanlarn kullanarak deiik makina ve blmler
arasndaki hareket saysal olarak belirlenip gezi izelgeleri oluturulur. Bu izelgeler makina ve blmlerin yer-
letirilmelerinde byk nem tar. Aralarnda saysal olarak ok hareket bulunan makina ve blmlerin birbirle-
rine yakn yerletirilmelerine zen gstermek gerekmektedir.
/Ufki Analizi: Hareket analizinde tesis iindeki deiik blm, makina ve yardmc tesisler arasndaki nicel
olarak ifade edilebilen ilikiler incelenir. liki analizinde ise tesis iindeki deiik blm, makina ve yardmc te-
sisler arasnda nitel olarak ifade edilebilen ilikiler iliki izelgesi zerinde toplanr, iliki izelgesinde blmler
arasndaki nitel ilikiler gz nne alnarak iki blm arasnda istenen yaknlk derecesi belirlenir. ekil. 4 de
gsterilen iliki izelgesinden ve grlebilecei gibi istenen yaknlk derecesi alt deiik harf ile belirtilmekte ve
istenen yaknlk derecesini gsteren harflerin hangi gereke ile yazld belirtilmektedir.
ekil. 4- liki izelgesi
12-10
T E S S PL A N L A M A S I
TESL M ALMA ^ ^ ^
GM3ERME ^^Z~Z^^>^
DEPOLAMA ^^ZT^^^TZ^
NSEN
1. Grme gereksinimi
2. Ayn eyay paylama
3. Kolaylk
BAKIM VE ONARIM ^f^ZTZ^^^^Z^^>^
ALETODAS, ^ ^ ^ ^
SEKRETER ^ S ^ " ^
BAMHEND S ^ > ^
Y AKINLIK DERECELER
A
E
I
0
X
KES NL KLE GEREKL
OK NEML
NEML
STEN R
STENMEZ
ekil.4- liki izelgesi
istenen yaknlk derecelerini aklayan baz nedenler unlar olabilir:
a) Gzetimve kontrol
b) Ynetimistekleri
c) A yn alan paylama
d) K olaylk
e) Grme gerei
liki iziti: N icel ilikilerin gezi izelgelerinde ve nitel ilikilerin iliki izelgesinde zeenmesinden
sonra bu ilikiler bir btn olarak iliki iziti zerinde gsterilir, iliki izitinde her blmya da makina arasnda
istenilen yaknlk derecesi eitli saylarda izgiler izilerek gsterilir. B urada drt izgi blUmleraras yaknln
ok nemli olduunu, tek izgi ise normal yaknln uygun olduunu gstermektedir. Yaknl arzu edilmeyen
blmler arasndaise krkizgiler izilir. ekil. 5 de bir iliki iziti gsterilmitir.
12-11
TESS PLANLAMASI
1
4
S .
N
2
\
5
3
6
ekil. 5- liki lziti
A lanGereksinimleri veM evcut A lan
liki izitinin hazrlanmasndan sonra bu izitte bulunan blmlerin alanlarnn hesaplanmas ve buna gre
blok planlarn izilmesi gerekmektedir. Blm alan hesaplanmasnn en nemli bilgi gereksinimi blmlerde bu-
lunan makina ve aralann tip ve saylandr. Kullanlacak makinalarn tipleri ile ilgili bilgiler sre tasarmndan,
amalanan retimi salamak iin gerekli olan makina saylan ise kapasite ve retim planlarndan elde edilmeli-
dir. Makinalarn tiplerinin bilinmesi ile bu makinalarn boyutlar, enerji, su gibi gereksinimleri belirlenir.
Blm alan gereksinimlerinin hesaplanmasnda makina ve aralarn dnda aada belirtilen etkinlikler iin
de alan ayrlmas gerekmektedir:
a) Hammadde, yan mamul rn ve rn depolama
b) Yardmc ara ve alet depolama
c) Malzeme giri ve klar
d) Ara gei yollar
e) Bakm-onarm faaliyetleri
f) Kalite kontrol faaliyetleri
g) Gzetim faaliyetleri
Alan gereksinimlerinin hesaplanmasnda kullanlan deiik yntemler bulunmaktadr. Bunlar yle zetle-
mek mmkndr:
a) retim merkezi yntemi
Bu yntemde ncelikle bir tek makinann uygun bir ekilde almas iin gerekli olan alan hesaplanr. Bura-
da bu makinann altrlmas iin gereksinim duyulan alma alan, kullanlan yardmc aralar, yardmc ser-
vislerve depobama iin gerken alan ile ara yollar iin gereken alan hesaplanr. Daha sonra bir tek makina iin ge-
reken bu alan benzer makina says ile arplp blm alan gereksinimi hesaplanr. retim ile ilgili alanlarn
bulunmasnda en ok kullanlan yntem bu yntemdir.
b) Dntrme yntemi
Bu yntemde blmlerin imdiki durumda kapladklar alan bulunup nerilen yerletirme dzeninde yaplma-
s dnlen deiiklikler gz nne alnarak yeni dzen iin alan gereksinimleri hesaplanr. Bu yntem genellik-
le hizmet ve depolama alan gereksinimlerinin hesaplanmasnda kullanlr.
c) Alan standardlar yntemi
12-12
T E S S PL A N L A M A S I
Bu yntemde deiik endstrilerde kullanlan eitli makina ve ara iin gelitirilmi olan alan standardlann-
dan faydalanlr. Ancak bu standardlarn hesaplanmasnda kullanlan varsaymlarn ne olduklarnn bilinmesi ve
imdii duruma uygun olduklarnn tespit edilmesinden sonra bu yntemin kullanlmas gerekir.
d) Kabataslak yerletirme yntemi
Bu yntemde lekli bir plan zerinde lekli modellerle kabataslak yerletirme yaplp blmlerin alan ge-
reksinimleri hesaplanr.
e) Oranlama yntemi
Genellikle byk depolar gibi genel yerlerin alan gereksinimlerinin bulunmasnda kullanlan bu yntemde
alan ile llebilir faktrler arasnda belirli bir oran kullanlr, rnek olarak birim retim bana m2, kii bana
m2 oranlan kullanlabilir. Gemi dnemler iin geerli oranlar bulunduktan sonra gelitirilmekte olan yerleim
dzenleri iin bu oranlar gelecee yanstlr.
Alan iliki izili: Alan iliki izitleri, iliki izitinde olduu gibi, her blm ya makina arasnda istenilen ya-
knlk derecei eitli saylarda izgiler izilerek hazrlanr. Ancak burada blmlerin alanlar da gz nne alnr.
zm nerilerinin Karlatrlmas ve Seim
Alan iliki izitleri ve alan kstlamalar gz nne alnarak blok planlarn hazrlanmas gerekir. Blok planla-
rnn hazrlanmas aamasnda tasarmn amalarn gz nnde bulundurarak ve blm. 3 de tantlacak nicel -
zmleme tekniklerinden de yararlanarak eitli zm nerileri gelitirilmelidir. Bu zm nerilerinin deiik
amalan nasl karladktan tesis yeri seimi blmnde bahsedilen faktr analizi metoduyla zmlenip en
uygun nerinin bulunmas mmkndr.
Yerleim dzeni tasarmnda bilgisayarlarn kullanlmas 1960 l yllarn bandan beri grlmektedir. Ancak
son yllarda veri taban ynetim sistemleri ve bilgisayar destekli tasarm sistemlerinde grlen ilerlemeler yerle-
im dzeni tasarmnn her aamasnda bilgisayar kullanlmasn kolaylatrmtr. Bilgilerin toplanmas aama-
snda veri taban ynetim sistemlerinden yararlanarak verileri toparlayp bunlar gezi izelgelerine dntrmek
mmkndr. Bilgisayar destekli tasarm sistemlerinin yardmyla tasarm izimlerinin oluturulmas, deitiril-
mesi ve saklanmas mmkn olmaktadr.
Deiik seeneklerin gelitirilmesinde kullanlmak zere ise 1960 l yllarnbandan beri eitli sezgisel yn-
temler kulandan bilgisayar destekli algoritmalar gelitirilmektedir, sezgisel yntemler yap ve byklk ynn-
den en iyi sonuca kabul edilebilir bir srede ulamakta sorun karan problemlerin zmnde kullanlrlar. Bu
yntemler belirli bir mantk iinde gelitirilmi deneme ve yanlma tipi yntemlerdir ki en iyi ya da en iyiye
yakn sonulara hzl bir ekilde ulamay hedeflerler.
Bilgisayar destekli tesis yerleim dzeni ve sezgisel yntemlerini kullanan modeller genel olarak iki blmde
incelenebilir.
a) Kurucu modeller : Bu tip modellerde bo bir alandan balanarak belirli bir deerlendirme ltne gre
blmler tek tek ele alnp bu alana yerletirilir ve sonuta bir blok plan elde edilir. Kurucu modellere rnek ola-
rak balca CORELAP, ALDEP, PLANET verilebilir. Bu modellerde deerlendirme lt olarak genellikle ili-
ki izelgesi ve iliki izitinde eitli blmler arasnda arzu edilen yaknlklar gsteren harf ve izgilere karlk
gelen sabit deerleri kullanlr. Ama toplam yaknlk derecesini alan kstlar altnda saysal olarak enfazlayan
yerleim dzenini elde etmektir.
b) Gelitirici modeller: Bu tip modellere girdi olarak kurucu model girdilerine ek olarak bir balang yerle-
tirme dzeni plan verilir. Bu modeller, verilen yerletirme dzeninden yola karak ve belirli bir deerlendirme
ltne gre plan zerinde blmlerin birbirleriyle yerlerini deitirerek iyiletirilmi bir yerletirme dzeni
plan elde ederler. Bu modellere rnek olarak CRAFT verilebilir. Burada kullanlan deerlendirme lt ise
malzeme aktarma uzaklklarna doru orantl olduu kab.ul edilen malzeme aktarma giderleridir ve ama kstla-
r altnda toplam malzeme aktarma giderlerini enazlayan yerleim dzenini elde etmektedir.
12-13
TESS PLANLAMASI
3. N CE L Z M L E M E M OD E L L E R VE T E K N K L E R
Tesis yeri seiminde ve tesis yerleim dzeni tasarmnda kullanlan baz yneylem aratrmas modelleri ve
zm teknikleri bu blmde incelenecektir.
Tesis planlamasnda kullanlan modelleri balca iki blmde incelemek mmkndr. Bunlar dzlemsel tesis
yerletirme modelleri ve aynk yerleim modelleridir.
D zlemsel T esis Yerletirme M odelleri
Dzlemsel tesis yerletirme problemlerinde var olan tesisler ile eetkileim ierisinde olacak bir ya da daha
fazla yeni tesisin dzlem zerindeki herhangi bir noktaya yerletirilmesi problemi ele alnmaktadr. Burada kulla-
nlan tesis tanm iinde farbira, depo gibi endstriyel kurulular ya da hastane, ktphane, itfaiye gibi servis ku-
rulular olabilecei gibi bu kurulularn iinde yer alan malana, blm gibi kurulu alt paralar da olabilir.
Bu modellerde yeni ve var olan tesisler bir nokta ile gsterilmekte, bylece tesislerin kapladktan alan sfr
olarak varsaylmaktadr. Tesis yerleimi ile ilgili olarak sabit giderler gz nne alnmamaktadr. Bylece sabit
giderlerin seilecek yerden bamsz olduu varsaym yaplmaktadr. Burada sabit giderlerin iine arsa Hatlar,
kira giderleri, inaat giderleri gibi sabit pozisyon ile ilgili giderler girebilir. Dier bir varsaym ise yerletirilecek
yeni tesisler ile var olan tesisler arasndaki etkileimin sabit olarak alnd yani seilecek yerlerden bamsz ol-
duudur.
Dzlemsel tesis yerletirme modelleri kullanlan ama fonksiyonunun zelliklerine gre deiiklik gsterirle-
re. En ok kullanlan ama fonksiyonu, toplam yllk malzeme aktarma giderlerini enazlamay amalamaktadr.
Bu ama altnda eitli uzaklk llerine gre gelitirilmi eitli model ve zm teknikleri bulunmaktadr.
Dilzlemsel Tek Tesis Yerletirme Modelleri: Bu blmde nce bahsedilen modellerin en basiti olan dzlemsel
tek tesis yerletirme problemi ele alnacaktr. Dzlemsel tek tesis yerletirme problemi aadaki ekilde akla-
nabilir:
Bilinmeyen X = (x, y) noktasna yerletirilecek bir yeni tesis P,, P
2
,... P
m
(Pj = (a^ bj)) bilinen noktalarnda
yerleik olan m tesisle etkileim iinde olacaktr. Problemin girdilerinden biri olan w,, i=l, nunmm, m deerleri
belirli bir dnemde, mesela ylda, X ve P, noktalan arasndaki etkileimi gsteren arlk deerleridir ki bunlar
belirli bir dnemde iki nokta arasndaki toplam malzeme aktarma saysn, tj, ya da malzeme aktarma saysnn,
bir birim uzaklk maliyeti, q, ile arplm deerini, c^, gstermektedir. d(X, P,) ise X ve P, arasndaki uzakl
simgelerse toplam yllk malzeme aktarma giderini enazlayacak model aadai ekilde yazlabilir.
enazla f(X)= f(x,y)=
-
Burada d(X, P,) uzaklk lsn deiik ekillerde tanmlamak mmkndr. En ok kullanlan uzaklk l-
leri metropolitan uzaklk, klid uzaklk ve ebiev uzaklktr.
Metropolitan uzaklk iki nokta arasndaki malzeme aktarma ilemleri bina iinde birbirine dik koridorlar bo-
yunca yapldnda ya da kent iinde birbirine dik sokaklar boyunca yapldnda ortaya kan uzaklktr. klid
uzaklk ise iki nokta arasndaki dz izgi uzakldu- ki bu uzaklk malzeme aktarma ilemleri iki nokta arasnda
kstsz olarak yaplrsa ortaya kar. ebiev uzaklk ise zellikle zilerletirilmi depolama sistemlerinde ge-
erli olan uzaklktr. Byle sistemlerde depolama arac yatay ve dikey ynlerde ayn anda hareket edebilmektedir.
Bylece iki nokta arasndaki uzaklk yatay ya da dikey yndeki en fazla uzakla eittir.
Toplam malzeme aktarma giderini enazlayan bu modellerin dnda en fazla uzakl ya da gideri enazalayan
modeller de vardr. ebiev uzaklk ile ilgili modellerin de kapsand bu tip model ve zm teknikleri burada
ilenmeyecektir. Bu konularla ilgili detayl bilgi Francis ve White in (2) nolu kaynakasnda bulunabilir, uzaklk
ls olarak metropolitan ve klid uzaklklar kullanan ve toplam malzeme aktarma giderini enazlayan model-
ler aadaki blmlerde incelenecektir.
Metropolitan Uzaklk Tek Tesis Yerletirme Modeli: Metropolitan uzaklk kullanldndan (1) numaral for-
ml aadaki ekilde yazlabilir.
12-14
TESS PLANLAMASI
enazla f(X> f(x,y)= f >, ( 1 x-a.l +1 y-b,l) (2)
f(x) fonksiyonu incelendiinde, bu fonksiyonun birbirinden bamsz iki fonksiyon ile ifade edilebildii g-
rlmektedir. x e bal fj (x) ve y ye bal f
2
(y) fonksyionlan aadaki ekilde tanmlanrsa
(2) numaral forml aadaki ekilde yazlabilir,
enazla f(X) = enazla f, (x) + enazla f
2
(y)
x, y x y
Bylece yeni tesis iin x-ynnde malzeme aktarma giderini enazlayacak x-koordinat ve y-ynnde malze-
me aktarma giderini enazlayacak y-koordinat birbirinden bamsz olarak bulunabilir.
Bu modelin zm teknii bir rnek aracl ile tantlacaktr.
rnek: Bir fabrikaya yeni bir makina alnacaktr ve bu makina ile varolan drt makina arasnda malzeme
akm olacaktr. Varolan makinalann koordinatlar ile gnlk aktarlan bek saylar, w
t
, aada tabloda veril-
mitir.
Varolan Makinalar
1 2 3 4
(5,3) (2,4) (1,5) 3,6)
1 2 3 4
Burada
fj(x) = 4 I x-l I + 2 I x-2 I + 3 I x-3 I + 1 I x-5 I ve
h(y) = 1 I y-3 I + 2 I y-4 I + 3 I y-5 I + 4 I y-6 I olarak tanmlanr.
rnekte f,(x) fonksiyonunu enazlayan x noktasnn bulunmas incelenecek, ayn yntemi f,(y) fonksiyonunun
bulunmasnda da kullanlacaktr. ekil. 6 da rnek f ,(x) fonksiyonunun grafiksel izimi verilmitir.
ekil. 6 da grld gibi f
L
(x) fonksiyonunu enazalyan x noktas fonksiyonun eiminin art olmayan deer-
den eksi olmayan deere getii noktadr. f
t
(x) fonksiyonu tm aralklarda aadaki ekilde incelenebilir.
[0,1] aralnda f, (x) = 4(1 - x) + 2(2-x) + 3(3-x) + l(5-x) = 22-10x
[ 1,2] aralnda f, (x) = 4(x -1) + 2(2-x) + 3(3-x) + 1 (5-x) = 14-2x
[2,3] aralnda f, (x) = 4(x -1) + 2(2-x) + 3(3-x) + 1 (5-x) = 6+2x
[3,5] aralnda f, (x) = 4(x -1) + 2(2-x) + 3(3-x) + l(5-x) = -12+8x
[5,a] aralnda f, (x) = 4(x -1) + 2(2-x) + 3(3-x) + l(5-x) = -22+10x
12-15
TESS PLANLAMASI
2 4
3 | X-3 |
| X-5 |
< h
ekil. 6-rnekf, (x ) fonksiyonu
Fonksiyonun ilk aralktaki eimi arlk deerlerinin toplamnn eksilisi, te j
(-^Wj=-W) ; son aralktaki eimi ise arlk deerlerinin toplamdr. Dier aralklarda fonksiyonun eimi ise
aada belirtilen zellii tamaktadr. Belirli bir aralkta fonksiyonun eimi bir neki aralktaki eime iki aralk
arasndaki ortak noktann, a; noktasnn arlk deerinin iki katnn eklenmesi ile bulunur.
Bu bilgiler nda problemin zm iin u yntem kullanlabilir, tik aralkta tanml olan -W einliyle
balayp, bir sonraki arala geerken iki aralk arasndaki orak noktann, aj noktasnn, arlk deerinin iki kat-
nn eklenmesi ile yeni eim bulunur. Bu ilem eimin art olmayan deerden eksi olmayan deere getii ara
nokta fonksiyonu enazlayan noktadr. rnekte bu nokta x=2 noktasdr.
Problemin zm iin kullanlan Haka bir yntem ise x-koordinatnn en solunda bulunan a
(
noktasndan
balayarak noktalarn arlktk deerlerinin ksmi toplamlarnn bulunmas ve bu deerlerin W/2 den byk ol-
duu ilk a noktas fj (x) fonksiyonunu enuzlayan noktadr. rnekteki ilk ksmi toplam Tj = 4, ikinci ksmi toplam
T
2
= 6, nc ksmi deer T
3
= 9, drdnc ksmi deer T
4
= 10 dur. W/2 deeri 5 olduuna gre x koordinat
zerinde soldan ikinci sradaki a
f
= 2 noktas fonksiyonu enazlayan noktadr.
12-16
lifli
TESS PLANLAMASI
Ayn yntem f
2
(y) fonksiyonu iin kullanldnda f
2
(y) fonksiyonunu enazlayan noktann y=5 olduu gr-
lr.
rnekten de grlecei gibi yeni tesis iin malzeme aktarma giderini enazlayacak ekilde bulunan noktann
bir zellii vardr. Bulunan noktann x-koordinat varolan tesislerden birinin (ya da birkann) x-koordinat ile
ayndr. Ayn durum bulunan noktann y-koordinat iin de geerlidir. Bylece varolan tesislerin birinin bulundu-
u bir nokta, yeni tesisin yerletirilmesi iin en uygun nokta olabilir. Bu durum uygulama zorluklar getirebilir.
Byle durumlarda en iyi zm noktasndan baka uygun yerleim noktalarnn malzeme aktarma gideri asn-
dan deerlendirilmesinde yarar vardr. Bu ama iin kullanlan yaklam e gider izgileri ya da evrit izgileri-
dir. evrit izgileri dzlem zerindeki ayn malzeme aktarma gideri getiren noktalarn oluturduklar izgilerdir.
Bylece evrit izgisi zerindeki her nokta f fonksiyonunda ayn deeri verir.
Daha nce verdiimiz rnei kullanarak evrit izgilerinin nasl bulunduunu grebiliriz. ekil. 7 de varolan
tesislerin nokta yerleri verilmitir. Fonksiyonu enazlayan X=(2.5) noktas belirtilmitir. Varolan tesis noktalarn
her birinden geen dikey ve yatay izgiler izilmitir. Bu izgilerle x- ve y- koordinatlarndan oluan aralklara
daha nceki rnekte grld gibi bu aralklardaki f, (x) ve f
2
(y) fonksiyonlarnn eimleri belirtilmitir.
ekil. 7- rnek evrit izgileri
Dikey ve yatay izgilerden oluan bir blge ele alndnda bu blgeden geen bir evrit izgisinin eimini
bulmak mmkndr. rnek olarak x in [2,3], y nin de [3,4] aralnda olduu blge ele alndnda bu blgede
f(x.y) = f, (x) + f
2
(y) = (6+2x) + (44-8y) = 5O+2x-8y (3)
olarak bulnur. evrit izgileri zerindeki her nokta f fonksiyonunda ayn deeri verdiinden, sabit bir k deeri
iin aadaki denklem yazlabilir:
5O+2x-8y = k
Denklem y iin zldnde
y = 50/8 + l/4x - k
(4)
(5)
12-17
TESS PLANLAMASI
olarak bulunur. Buradan ele aldmz blgedeki eyrit izgisinin eiminin 1/4 olduu grlmektedir. Bu durum
genelletirildiinde her blgeden geen evrit izgisinin eimi o blgeye karlk gelen x aralndaki f, (x) fonk-
siyonunun eiminin, y aralndaki f
2
(y) fonksiyonunun eimine orannn ekili deeridir. Her blgedeki evrit
izgilerinin eimi bulunduunda ise evrit izgilerini eimlere uygun olarak izmek mmkndr. ekil. 7 de her
blgedeki eim belirtilmi ve bir rnek evrit izgisi izilmitir.
klid Uzaklkl Tek Tesis Yerletirme Problemi: klid uzaklkt tek tesis yerletirme problemi aadaki e- '
kildemodellenebilir: I , ' i
m r 2 a"
2
enazla f (x)= f (x,y)= [( M + (y-ttf J
(6)
Modelin zm iin ilk akla gelen yaklam, f fonksiyonunun ksmi trevlerini hesaplamak ve sfra eitle-
mektir, f fonksiyonunun x e ve y ye gre ksmi trevleri yledir:
6 f(x.y) _ Wj ( x-
a
)
2
8x M [(x-ai)
2
-Ky-b)
2
]"
2
(7)
S f(x,y) _ wj(x-bi)
2
6y M [(x-
ai
)
2
+ (y-bi)
2
]"
2
(8)
Eer
(x, y) =
Wi
u [(x-a )
2
+ (y-b, )
2
]
h
(9)
olarak tanmlanrsa ksmi trevlerden en iyi x ve y deerleri aadaki gibi bulunur:
=
(10)
>igi(
x
-y)
(11)
g,(x,y)
Weiszfeld yntemi olarak bilinen bir yntem (10) ve (11) de verilen denklemleri yinelemeli olarak kullanarak
zme ulaabilir. Burada
(k-l) (k-il
-y J
" !, I" (k-l) (k-il
i i -y J
12-18
TESS PLANLAMASI
y*-'> ]
denklemleri kullanlr. ssel ifadeler yineleme saysn belirtir. Ynteme balamak iin bir balang noktasna
(
x
(0)
i
yo) ihtiya yardr. Daha sonra (x<>, y<
0)
) noktas kullanlarak (x
( )
, y
0
*) noktas, (x<" , y
( )
) noktas kullan-
larak (x
<2)
, y
(2)
) bulunur ve bylece srdrlr. Yinelemeli yntem, arka arkaya bulunan iki nokta arasnda kayda
deer bir fark olmayana dein srdrlr. Balang noktas olarak metropoliten uzaklk kullanldnda bulunan
en iyi zm noktas seilebilir.
Yukarda zetlenen Weiszfeld metodunu her durumda uygulamak mmkn deildir. Herhangi bir "i" iin
(x,y) = (aj.bj) noktasnda belirtilen ksmi trevler tanml deildir. Bylece yeni tesis iin modelin yer varolan bir
tesisin yeri ile aktnda ksmi trevlerin tanml olmamasndan ortaya zorluklar kar. Bunu nlemek iin
klid uzaklk tanm aadaki ekilde deitirilebilir.
Bylece ksmi trevlerin her noktada tanml olan salanr ve e ( > 0) sfra ok yakn bir deer olarak seilir-
se uzaklklar ok az deitirildiinden doruluktan sapma sorumu olmaz.
Dzlemsel Birok Tesis Yerletirme Modelleri
Dzlemsel birok tesis yerletirme problemi aadaki ekilde aklanabilir:
Bilinmeyen Xj = (x^, yj), j=l,....,n, noktalarna yerletirilecek n tane yeni tesis P,, P
2
,P
m
(Pi=(aj,bj)) bilinen
noktalarnda yerleik olan m tane varolan tesisle etkileim iinde olacaktr ve Wj
(
, j=l,...,n, i=l,....m, deerleri be-
lirli bir dnemde, mesela ylda, Xj ve Pj noktalan arasndaki etkileimi gsteren arlk deerleridir. Ayrca yeni
tesiser de birbirleri arasnda etkileim iinde olacaklardr ki Vj
k
deerleri Xj ve X
k
noktalar arasndaki etkileimi
gsteren arlk deerleridir. Bylece toplam yllk malzeme aktarma giderini enazlayacak model aadaki gibi
yazlabilir:
f(X,,...,X
n
)=I

,
j <k
,
n
i= lj= l
Dzlemsel tek tesis yerletirme modellerinde olduu gibi bu modelleri de deiik uzaklk tanmlarna gre in-
celemek mmkndr.
Metropolitan Uzaklkt Birok Tesis Yerletirme Modeli
Metropolitan uzaklk geerli olduu durumda tek tesis yerletirme modelinde olduu gibi bamsz fi ve f2
fonksiyonlar tanmlanabilir:
f

(x,,. . . ,x
n
)=I
s j <kS n
v
j k
l x
r
yr
b
' 06)
Bylece f fonksiyonu aadaki ekilde yazlabilir:
enazla f(X,...,X
n
) = enazla f^ x
n
) + enazla f
2
(y
n
,...,y
n
).
x,y x y
12-19
TESS PLANLAMASI
f, ve f
2
fonksiyonlarnn ayn zelliklere sahip olmas biri iin geerli olan zm ynteminin teki iin de
kullanlmasn gerektirir. Bu blmde f, fonksiyonunun enazlanmas ele alnacaktr.
fj fonksiyonunu enazlamak problemini deiim uygulayarak bir dorusal programlama problemine dndr-
mek mmkndr. Bu dorusal programlama modeli aada verildii gibi tanmlanr:
enazla
kstlar
- x
k
-
k
- p
jl
+ q
j k
Pjk . % ^ 0
0,
aj
1 5 j < k S n
i=l nve
1 < j < k <> n
i=l,...,n ve
deerleri iin
j=l,...,m deerleri iin
deerleri iin
j=l m deerleri iin
Bu dorusal programlama modelinin zm fj fonkisyonunu enazlayacak x, deerlerini, yani yllk toplam
malzeme aktarma giderlerini enazlayacak ekilde bulunan yeni tesislerin x-koordinatlann verecektir. Ayn yn-
temle f
2
fonksiyonunu enazlayacak y deerleri, yani yllk toplam malzeme aktarma giderlerini enazlayacak ekil-
de bulunan yeni tesislerin y-koordinatlar bulunabilir.
klid Uzattkt Birok Tesis Yerletirme Modeli: Metropolitan uzakln geerli olduu durumlarda (14) nu-
maral fonksiyon aadaki ekilde tanmlanr:
f(X, X
n
) =
n
v
j k
((XJ - x
k
)2 - x
k
))
/ 2
Metropolitan uzaklkl tek tesis yerletirme probleminde olduu gibi ksmi trevlerin btn noktalarda tanm-
l olmas iin uzaklklar e > o gibi kk bir sabit ile deitirdikten sonra belirli bir balang noktasndan bala-
yarak aada verilen yenilemeli yaklamla sonu elde edilir. Burada Ussel ifadeler yineleme saysn belirtir.
(h+l)
v
i t
x
t
D',.
I
D
j i
" E
1
.
(l)
(18)
Xl
S
j<k<r
bi
.. o
(19)
(18) ve (19) numaral denklemlerde
E
r
| ( -aj dr.
12-20
TESS PLANLAMASI
A yrkYerleimM odelleri
Dzlemsel yerleim modellerinin ortak zellii dzlem zerindeki herhangi bir noktann tesis yerleimi iin
aday nokta olmasdr. Ayrca tesis yerleiminden doan arsa fiat, inaat giderleri gibi sabit giderleri bu modeller
gz nne almaktadr. Birok tesis yerleim probleminde bu kstlar gereki olmaktan uzaktr. Aynca yerletiri-
lecek yeni tesisler ile var olan tesisler arasndaki etkileimin seilecek yerlerden bamsz olduu varsaym da
her durum geerli deildir. Ayrk yerleim modelleri bu kstlan ortadan kaldran modellerdir.
Ayrk yerleim modelleri kark tamsay modelleme yaklam kullanlarak kurulur ve bu tip modellemeler
iin gelitirilmi olan tekniklerin kullanmyla zlr.
Ayrk yerleim modellerinin en basitinde m tane ady blge (arsa) zerine bir ya da daha fazla yeni tesisin ku-
rulmas ve tesislerin n tane mevcut tesis ile etkileim iinde olaca durumlar modellenmektedir. Burada yeni te-
sisler depo, mevcut tesisler ise mteri olarak gsterilmekte ve depolardan mterilere tek bir rn tanmaktadr.
Modellerin tanmnda kullanlan bu gsterim dnda da deiik durumlarda ayn modelin kullanlmas mmkn-
dr. Fabrikalar ve depolar; hastane ve hastalar; dkkan ve mteriler yeni ve mevcut tesislerin yorumu iin gste-
rilebilecek rneklerden bazlardr.
Bu modelde i arsasnda tesis kurulmas f
t
ile gsterilen bir sabit gider getirmektedir, i arsasndan j mterisine
bir birim rn tama gideri Cy ile, rn iin j mterisinin toplam talebi ise dj ile gsterilmektedir. Ama toplam
mteri talebini karlama kst altnda toplam giderleri enazlayacak tesis yerlerinin saptanmasdr. Bu problemin
modellenmesinde karar deikenleri yle tanmlanr:
Xjj = i arsasna kurulu tesisten j mterisine tanan rn miktarn gsterir.
y
(
= 0-1 deeri alan bir deikendir. Eer i arsasnda tesis kurulursa 1; kurulmaz ise 0 deeri alr.
Bu tanmlar nda (Pl) diye adlandrlan model yle kurulabilir:
(Pl) enazla j fi yi + L
C
U *ij (20)
i= - j=
(21)
l x
i j
<y
i
^ d
j
i=l m (22)
j= j=
yi= 0,l
(Pl) modelinde (21) numaral kst btn mteriler iin talebin hepsinin karlanmas gerektiini gstermek
tedir. (22) numaral kstta ise Xy ve y
i
karar deikenleri arasndaki iliki gsterilmektedir. Eer zmde x
y
de-
ikenleri pozitif deer alrsa, yani i deposundan deiik mterilere rn yollanyorsa, i arsasnda bir deponun
alm olmas gerektiini gstermektedir.
TESS PLANLAMASI
Birok rnn fabrikalardan depolara ve depolardan mteriye ulatrld bir sistemde depolann aday arsa-
lardan hangisine kurulacann saptanmasnda kullanlan ve toplam giderleri enazlamay amalayan bir modelde
aada belirtilen parametre ve karar deikenleri tanmlanabilir:
i indisi fabrikalar iin kullanlmaktadr. i=l,...,I
j indisi depo yerleim aday arsalar iin kullanlmaktadr, j=l,...,J
k indisi mteriler iin kullanlmaktadr, k=l,...,K
1 indisi rnler iin kullanlmaktadr, 1=1,...,L
Xjj
k
= i fabrikasndan j deposu araclyla k mterisine tanan 1 rnn miktar
Cjj
k
= i fabrikasndan j deposu araclyla k mterisine tanan 1 rnnn birim tama gideri
Vj = 0-1 deeri alan bir deikendir. Eer j arsasnda tepo kurulursa 1; kurulmaz ise 0 deeri alr.
fj = j arsasnda depo kurulmasnn sabit gideri
d
kl
= k mterisinin 1 rn iin toplam talebi
Bu tanmlar nda (P2) diye adlandrlan model yle kurulabilir:
(P2)enazla Cij ld X j j kl
(25)
j=
1=1 j = l l c=l 1-1
I J
x
uu= da
K
k=l
I J
XX
x
ijkpdkl
l=l L (26)
(27)
(28)
(P2) modeline deiik durumlan yanstan eitli yeni kstlamalar eklemek mmkndr. Bunlardan bir tanesi
fabrikalar iin retim hacmi, depolar iin ise depolama hacmi kstlardr. Bu kstlann (P2) modeline eklenmesi
iin aadaki parametrelerin tanmlanmas gerekir:
P

= i fabrikasnda 1 rnn retme kapasitesi

Wj = j arsasnda kurulacak deponun kapasitesi
Bu tanmlarla (P2) modeline aadaki kstlar eklenir:
12-22
T E S S PL A N L A M A S I
= 1,...JU= 1 L (29)
^
y j
j , , (30)
Birok bilgisayar sisteminde kark tamsay modellerini zmek amacyla gelitirilmi genel amal yazlm-
lar bulunmaktadr (IBM sisteminde MPSX-M1P, Univac sisteminde UMPIRE, kiisel bUgisayarda LNDO gibi).
Ayrk yerleim modellerini bu yazlunlann yardmyla zmek mmkndr. Ancak, kstlann ve deikenlerin
ok fazla olduu byk modellerin zmne bu yazlmlarn kullanlmas ok uzun bilgisayar zamanlan gerekti-
rebilir. Bu tip modellerin zmnde problemin zelliklerini gz nne alan zel yazlmlardan faydalanlmal-
dr.
K A YN A K A
(1) APPLE, J.M., Plant L ayout and M aterials H andling, John Wiley, Sons Inc., New York, 1977.
(2) FRANCIS, R.L., ve WHTE, J.A.: Facility L ayout and L ocation : An Analytical Approach, Prentice
Hail, Inc., New Jersey, 1992.
(3) HAX, C.A. ve CANDEA, C. : Production and I nventory M anagement, Prentice Hail, Inc., New
Jersey, 1984.
(4) MOORE, J.M.: Plant L ayout and D esign, The Macmillan Company, New York, 1962.
(5) M UT H E R, R.: S ystematic L ayout Planning, Industrial Education Institute, Boston, 1961.
(6) ZDEN, KENAN . izgisel ve zUmsel YaklamlarlaYerletirme D zeni Yaklam, Hv. H. O.
Yayn No: 76, stanbul, 1988.
(7) TOMPKINS, J.A. VE WHITE, J.A.: Facilitles Planning, John Wiley, Sons Inc., New York, 1984.
12-23
I I
1 * 1
M A K I N A M H E N D S L
E L K T A B I
Ciltl
RETM VE TASARIM
Baskya Hazrlayan
A. Mnir CERIT
( Makina Yk. Mhendisi)
2. Bask
TMMOB MAK NA MHENDSLER ODASI
Ekim 1994
Y ayn no: 169
tntmob
makina mhendisleri odas
Smer Sokak 36/1-A 06440 Dcmirtepc / ANKARA
Tel : (0-312) 231 31 59 - 231 80 23 Fax : (0-312) 231 31 65
Yayn no : 169
I S B N : 975-395-124-8 (Tk. No)
I S B N : 975-395-125-6 (1. Cilt)
Bu Yaptn yayn hakk Makina Mhendisleri Odas'na aittir. Kitabn
hibir blm deitirilemez. MMO'nn izni olmadan kitabn hibir
blm elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanlamaz.
Kaynak gsterilmek kayd ile alnt yaplabilir.
Ekim 1994 - Ankara
Dizgi: Ali Rza Falcolu (Makina Mhendisleri Odas)
Bask: MF Ltd. ti. Tel: (0-312) 425 37 68
1
B L M 13
E VRE M H E N D S L
H azrlayanlar
Glfem BAKAN, evre Yk. Mhendisi, Aratrma Grevlisi
Aysun TUNCER, evre Mhendisi, Aratrma Grevlisi
ODT evre Mhendislii Blm
Sayfa
1. Giri 02
2. evre Bilimleri 03
3. evre Mikrobiyolojisi 06
4. evre Teknolojileri 07
5. ime Suyu Artm ve Datm 08
6. Endstri Giri Suyu ve Endstriyel
Atk Sularn Artm 12
7. Yumuatma 13
8. Trkiye'deki evre Kanunu, Ynetmelikler ve
Uygulamalar 15
KAYNAKA 19
LGL TSE STANDARTLARI 19
13-01
E VRE M H E N D S L
1. G R
evre dnyann btnnde ya da bir blmnde yaayan canl varlklar ile cansz nesne ve ortamlarn t-
mnde oluan ok bileenli bir sistemdir. nsan da iine alan bu sistemin bileenleri arasndaki doal dengeyi
etkileyip bozabilecek her trl etken ksa ve uzun vadede sistemin btnn ve ayr ayr bileenlerini etkile-
mektedir.
nsann kendi yaam ve geliimi iin gerekletirdii tm etkinlerin evreyi deiik biim ve llerde
etkilemesi kanlmazdr. Ancak, insan bu yaam ve geliimini srekli klabilmek iin evre olarak niteledii-
miz sistemin canl ve cansz varlklarna gereksinim duymakta ve onlar kullanmaktadr. Dolaysyla, bu var-
lklarn herhangi bir d etkenle kalitelerinin bozulmas ve giderek tkenmeleri, insan geliiminin nn tka-
yacak bir tehdit unsuru haline gelmektedir. Bu durumda kalknma ve sanayilemenin srekliliini salamak
asndan, evre sisteminin canl ve cansz bileenlerini geri dnlmez ve onanlmaz derecede olumsuz ynde
etkileyecek insan kaynakl etkilerin azaltlmas, en iyisi ortadan kaldrlmas zorunluluu ortaya kmaktadr.
Tm bu nedenlerle evre boyutu, insann tm etkinliklerine, retimine ynelik yatrmlarna ve tm karar-
larna zaman, mekan, hukuk ve maliyet gibi bir boyut olarak girmitir.
Yaamdaki bu gelimelerin sonucunda retim ve hizmet sektrlerine ynelik ok eitli meslek dallarn-
dan ayr olarak, her tr etkinlie evre boyutunu gznne alarak yaklaacak ve insan etkinliklerinin evresel
sistemlerde yarataca etkileri en az ve zararsz hale getirmek iin yntemler gelitirecek bir meslek dal ihti-
yac domutur. Bu meslein tketime deil, ancak korumaya ynelik teknolojiler retmesi gerekeceinden
mhendislik nitelii n plana km ve sonuta salk mhendislii olarak yaama gemitir.
Birok Avrupa lkesinde Dnya Salk rgt kuruluna kadar salk mhendislii kavram bilinmemekte
ve bu alandaki iler dier mhendislik dallarnca yrtlmekteydi. Dnya Salk rgt, kuruluunun ardn-
dan Avrupa'da inaat mhendislii yerine salk mhendislii kavramm yerletirmeye almtr. Salk
mhendisliinin alma alan da halk sal problemlerini zmede mhendislik almalarnn tp almala-
rndan daha etkin olduu her alan kapsar eklinde tanmlanmaktayd.
evresel sistemler arasndaki dengede insan kaynakl olumsuz etkileri azaltmaya ynelik mhendislik dal
balangta inaat mhendislii bnyesinde oluturulmutur, inaat mhendisliine temel dersleri alan ren-
ciler, salk mhendislii branna kaydrlm, salkl ime suyu salanmas, iletimi ve datm, kullanl-
m sularn uzaklatrlmas, hava kirliliinin kontrol zerine dersler alarak bu konularda uzmanlatrlm-
tr.
Gnmzde Avrupa ve Amerika'da salk ya da evre mhendislii eitimi arlkl olarak bu sistemle ve-
rilmekte ve bu eitimi olan meslek sahipleri evre mhendisi ya da salk mhendisi olarak adlandrlmaktadr.
evre mhendislii gnmzdeki tanmyla, insanlar evrenin, evreyi de insanlarn olumuz etkilerinden
korumak, insan sal ve refah iin evre koullarn iyiletirmek ynnde temel bilimsel kavranlan uygula-
maya koyan mhendislik daldr.
evre mhendisliinin temel yaklam toplumun refahn artrmaya ynelik tm etkinliklerin, evreye za-
rarsz ve temiz olarak gerekletirilmesi ve srdrlmesini salamaktr. Sanayileerek kalknmann hedef ve
gerekesi tm insanlarn refah ve mutluluunu salama olarak gsterilmektedir. Burada kalknmada kullanla-
cak evresel bileenlerin srekliliini salamak zorunluluu doduuna gre evre mhendislii bu hedefe
ulamaya ynelik nemli bir ilevi de stlenmektedir. Bu temel yaklam gnmzde genikabul gren sr-
drlebilir kalknma kavramnn gerekletirilmesi anlamna gelmekte ve evre mhendislii de bu kavram
yaama geirmeyi stlenen meslek dal olmaktadr.
evre mhendislii ok ynl ve ok boyutlu bir meslek daldr. Bu anlamda, Trkiye'de Yksek retim
Kurulu Bakanl tarafndan yaplan tanmda, evre Mhendislii grev ve yetkileri aadaki ekilde belir-
lenmitir:
1. Alt yap teknolojisi olarak adlandrlan her trl ehirsel ve endstriyel su salanmas, su iletimi, su da-
tm ve su artm konularnda her trl tasarm, planlama ve mhendislik hizmetleri;
2. ehirsel ve endstriyel atk su toplama, artma ve alc ortama verme konularndaki her tr tesislerin ta-
sarm, planlama ve mhendislik hizmetleri;
13-02
EVRE MHENDSL
3. Kat atk toplama, tama, son uzaklatrma (yakma, kompostlama, dzenli depolama) konularnda her
trl planlama ve tasarm hizmetleri;
4. Hava kirlenmesinin nlenmesi ile ilgili stma sistemi ve yakt seimi, haca gazlarnn artm konula-
rnda mhendislik hizmetleri;
5. evresel etki deerlendirme konularnda disiplinler aras alma gruplarna koordinatrlk etnek;
6. Endstriyel kirlenmenin nlenmesi ve en aza indirilmesi iin gereken kontrol sistemlerinin tasarm ve
planlamas;
7. Farkl evresel kesimlerden (su. toprak, hava. canllar vh.) numune alaln, analiz ve deerlendirme al-
malarnda bulunmak;
8. evre kirlilii ve doal gzelliklerin korunmas konularnda, halk ve ilgili mercileri uyarmak, tedbir
nermek, uygulatmak ve denetlemek.
Sonu olarak, evre mhendisi, evre kirlenmesinin nlenmesi yada kirlenerek bozulan evresel sistemlerin
tekrar salkl hale gelebilmesi iin gereken her trl mhendislik yap ve sistemlerinin tasarm, iletilmesi,
kontrol ve inaatnda grev alabilen ve bu konuda hazrlanan projeleri kontrol edebilen yetkilere sahip bir ele-
mandr.
yleyse, imdi evre mhendislii eitiminin ierdii bu ana konular genel hatlaryla evre bilimleri ve
evre teknolojileri olarak ksaca inceleyebiliriz.
2. EVREBLMLER
evre mhendislii eiliminde, evre bilimleri allnda arlkl olarak evre kimyas ve evre mikrobiyolojii
allr. evre teknolojilerinin gelitirilmesinde temel alman tm parametreler ve bunlarn lm yntemleri ve
yntemlerin gelitirilmesi, evre kimyas ve mikrobiyolojisi iinde yer almaktadr.
evre Kimyas
evre kimyas zde. su. hava. toprak ve canllarla, bu kesimlerin birbiri ile etkileimlerini inceleen knya
dal olarak tanmlanr. Klasik kimyasal lmlerde, lm rnei seilen lm yntemine uygun olarak hazrla-
np uyarlanrken, evre kimyasal ilemlerde lm yntemi eldeki rnee uyarlanmak zorundadr.
evre kimyasnda llecek parametreler iin alnacak numunelerde, numune alma zaman, numune alna
yeri, numune alma skl ve numune says, numunenin saklanmas, seilecek lm yntemleri ve hata dzey-
leri (ounlukla, evre kimyasnda mg/l yada u.g/1 seviyesinde lmler yapld iin) nemli birer unsurdur.
Bylece, sularda lm planlamasna girienler, amaca yarayacak yeterli saydaki numuneyi, amaca yarar duyar-
llk dzeyinde, yrttklerinde yeterli faydal bilgi sahibi olacaklardr.
Toplumlarn endstrilemesiyle birlikte doaya yapay sentetik maddeler atlmaya balanmtr. Genellikle
alc ortam dediimiz toprak ve yzey sulan doal alklar kolaylkla asinile edip mikroorganizmalar aracly-
la son rnlere dntrlebilir. Ancak bu dnmn de bir smn vardr ve kirlenme hz mikroorganizmal asi-
milasyon hznn zerine kacak olursa alklar doada birikmeye balamakla ve evre kirlenmesine neden ol-
maktadular.
Kirliliin ve kirleticilerin fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametrelerle nitelendirilmesinde aadaki tanm-
lan verebiliriz:
Biyolojik Oksijen Iltiyac (BOI) : Mikroorganizmalarn organik maddeleri paralarken kullanacaklar oksijen
miktarnn lsdr. Baka bir ifade ile BOI, bozulabilir organik maddelerin aerobik (havasal hayat) artlarda
dengeli duruma getirilmesi iin gerekli oksijen miktardr. Organik madde, bakteriler iin besleyici grevi yapar.
Organiklerin oksitlenmesi enerji verir. Kirlilik yk lm iin en sk kullanlan parametre BO/'dir.
BOI deneyi iin 30 mi standart ielere su rnekleri konulur. Azlar kapatldktan sonra c organizmala-
r da eklenip sonra 20 C'de inkbasyona braklr. Ikbasyon sresinin sfnc gnnde 1. iede ve 5. gnn-
de ikinci iede E.O. (erimi oksijen) bulunur, aradaki fark bakteriler tarafndan kullanlan E.O.'e eittir. BOI in-
kbasyon sresi organik madde miktarna bamldr. ekil, l'den anlalaca zere ancak sonsuza E.O.
kullanm gerekletii zaman sonulanabilir. Bu nedenle standart olarak 5 gnlk inkbasyon sresi getirilmi-
tir.
13-03
EVRE MHENDSL
UZAKLATI RI LAN BOI
Y(t)
Zaman (gn)
ekil. 1- B OI erisi
BOI erisinin tanm iin aadaki forml kullanlabilir:
dL/dt =-KL
Burada dL/dt: BOI uzaklatrma hz,
L : kalan BOI konsantrasyonu (mg/1)
K : reaksiyon hz sabiti (zaman-').
Bu formln integrali alndnda,
(1)
(2)
Buna gre t zaman ierisinde doyurulan BOI Y olursa,
Yt = L-Lt Y = L ( l - e * ) (3)
L o = bakteri etkisinden nceki orijinal BOI yada organik madde miktar (mg/1)
L = t zamanndaki BOI miktar (mg/1)
Kimyasal Oksijen ihtiyac (KOI) : Bu parametre de organiklere bal olarak oksijen harcamasn lmek iin
kullanlr. Ancak flOfden farkl olarak bu deneyde harcanan oksijen kimyasal reaksiyonlar tarafndan ortaya -
karlr. Reaksiyon, esasen kuvvetli ykseltgen bileiklerin asit ortamda organikleri CO2 ve H2O gibi son rnle-
re kadar oksitleyebilme zelliklerine dayandrlr. Genellikle kullanlan ykseltgen madde potasyum dikromattr.
KOI deneyinde sonu BOt deneyindeki 5 gn yerine 2-3 saat iinde elde edilebilir. KOt sonular genel olarak
BOl sonuularndan yksek kmaktadr. Bunun ana nedeni fl/de organiklerin tmnn organizmalar tarafn-
dan kullanlmayladr. KO\ sonular endstriyel atk sulardan gelen toksik madde ykn de iermektedir.
Toplam Organik Karbon, TOK: Son zamanlarda KOt deneyi yerine ok daha hzl enstrmental TOK deneyi
gelitirilmitir. Bu deneyde organikleri ieren sv, iinde bakr tel bulunan 950C dolaynda stlm bir kolo-
na rnga araclyla baslr, organikler kolonda yaklarak CO2 ve suya dnr. Daha sonra hava akm ile
CO2 analizrne gelen CO2 burada hissedilir. Bu ekilde erimi organik karbon miktar kolaylkla llebilmek-
tedir. zgendeki inorganik karbon ise ya daha nce ortam asit yaplp havalandrma yoluyla uzaklatrlr ya da
orta scaklkta stlm ikinci bir kolondan geirilerek llr. Bu deer toplam karbon deerinden karlarak
organik karbon miktar bulunur.
13-04
E VRE M H E N D S L
Azot: Azot canllar iin nemli bir besin tuzu olmas nedeniyle atk tasfiyesinde dikkati eker. Besin tuzu
olarak azotun iki rol vardr. Birincisi canl bir sistem olan biyolojik filtrelerde organizmalarn dengeli remeleri
iin besin tuzlarnn gerektii miktarlarda bulunmas lazmdr. Dier bir nokta ise azot ve fosfat tuzlarnn alc
sulara brakldklar taktirde alglerin an remelerine ve sonuta bataklklamaya neden olmalardr. Azotun -3
ve +5 valans deerleri arasnda pek ok deiken deerlikli inorganik bileikleri bulunduu halde NH3 , A/2,
NO?, NOZ evre kimyas asndan en nemli bileiklerdir. Nitratlar bitki ve alg yaam iin bir tr gbredir.
Bitkilerin nitrat gne ve CO2 araclyla organik azot eklinde tutarlar. Ayn ekilde bir grup bakteri de
ZV2yi tutar. Amonyum bileikleri yine bir grup bitkinin ve zellikle bakterilerin vcutlarn sentez edebilmeleri
iin gereklidir.
rkl bakterilerin aerobik ve aneorobik koullarda organikleri ykm srasnda NH3 ortaya kmaktadr.
Protein (Organik-N) + bakteri > NH3 (4)
Amonyak ya dorudan bitki ve mikroorganizmalar tarafndan ya da ototrof dediimiz CCh'yi tutabilen nitro-
somonas grubu bakteriler tarafndan NO2 ye oksitlenir.
bakteri
2NH
3
+ 30
2
> 2NO-2 + 2H+ + 2H2O (5)
oluan NOr Nitrobakter ad verilen dier bir grup bakteri tarafndan NO3'e ykseltgenir.
bakteri ,,--.
2NO-3 + O2 > 2NO3- (
6
>
Nitrat iyonlar ime sularnda yksek konsantrasyonda bulunduu takdirde salk iin tehlikeli olabilir. rne-
in NO"3 96 mg/1 zerinde ime suyunda bulunduu taktirde zellikle ocuklarda grlen "mavi bebek" hastal-
na neden olduu bilinmektedir. Ayrca, azot tayini, biyolojik artma aamasn belirlemek iin sk kullanlan
bir ldr.
Kat Madde : Kat madde en az BO ve KO kadar nemli bir parametredir. Hem atklarn nitelendirilmesinde
hem de artma tesislerinin ls olarak kullanlr. Sularda bulunan kat maddelerin tanm zelliklerine gre de-
iik ekillerde yaplmtr. Balca nemli olanlar unlardr :
Toplam Kat Madde : Sabit tartma getirilmi porselen kroze iine konulan belirli hacimdeki su rnei bir iki
saat 103C'de bekletilir ve souduktan sonra tartlr. Daras karldktan sonra kalan miktar toplam kat madde-
dir. Bu parametre zellikle ime ve temiz sular iin nemlidir. me sulan iin arzu edilen deer 500 mgA'nin al-
tdr. te yandan endstride kullanlan sularn dk toplam kat madde iermesi istenir. zellikle suyun yumu-
atlmas iin anam gerekiyorsa artm eklinin saptanmasnda toplam kat madde nemli rol oynar. Eer
yumuatlacak suda bu parametre yksek bulunmusa ktrme gibi toplam kat maddeyi de azaltc yntemler
seilmelidir. Eer tersi var ise o taktirde iyon deitirme gibi yntemler denenebilir.
Uucu Toplam Kat Madde : Toplam kat madde tartlp saptandktan sonra kroze 600C dolaynda 15 dakika
stlr ve soutulduktan sonra tartlan miktar ile toplam kat madde arasndaki fark uucu toplam kat maddeyi
verir. Genellikle atk tasviyesi ve kirli sularn nitelendirilmesinde kullanlr.
Askdaki Kat Madde : Bu parametre zellikle kirli sular iin geerlidir. Askdaki kat madde arttka kirlilik
te artar. lm iin rnek belirli kalitedeki filtreden szlr ve filtre kad 103C'de yarm saat bekletilip kat
daras alndktan sonraki fark askdaki kat madde miktarn verir.
Erimi Kat Madde : Askdaki kat madde belirlenmesi srasnda szntye geen ksmdaki kat madde mik-
tarna erimi kat madde denir. Genellikle inorganik tuzlar ierdii iin endstri ve yzey sularnn nitelendiril-
mesinde nemlidir.
kebilen Kat Madde : Bu parametre atk tasfiyesi konusunda en nemli parametredir. Durgun artlarda
ken kat madde miktarn ifade etmeye yarar. Belirleme iin sivri bir koniye benzeyen cam Imhoff hunisinde 1
saat iinde kelme gzlenir. Sonu ml/1 kebilen kat madde cinsinden verilir. Bu parametre aktif amur siste-
minde amur geri dn iin kullanlacak ktrme ve n ktrme havuzlarnn tasarm iin ok nemlidir.
Ayrca askdaki kat madde ile birlikte evsel atklarn kuvvetini belirleyen nemli bir parametredir.
13-05
E VRE M H E N D S L
3. E VRE M K ROB YOL OJ S
M ikroorganizmalar, atk maddelerin artlmas ve yeniden kullanlabilir hale gelebilmesi asndan byk
nem tarlar. %0.1 den az, ok kk sayda baz mikroplar insan, hayvan ve bitkilerde hastalk yapmakta ve
patojen olarak adlandrlmaktadr.
Patojenler, hastalk yapan organizma tarafndan enfekte edilmi insanlardan idrar ve dk yoluyla atlmak-
tadr. E vsel atk sular ile araziden szlen sularn, su kaynaklarn patojenlerle kirletmesi sz konusudur.
S u kaynaklarnn hijyenik adan gvenli olabilmesi iin suyun fekal kirlenmeye maruz kalp kalmadnn
belirlenmesi gereklidir. B u amala baz yntemler gelitirilmi olup bunlarn ou indikatr organizmann var-
lnn belirlenmesine dayanr. I ndikatrler, normal olarak hastalk yapmayan, dkda ok sayda bulunan ve
patojenlere oranla ok daha kolay belirlenebilen mikroorganizmalardr.
E n ok kullanlan indikatr organizmalar, koliform bakteri olup tanm olarak; aerob ve fakilltatif aerob,
gram-negatif, spor yapmayan, 35C de 48 saatte laktozu gaz oluumuyla fermente eden ubuk eklindeki bak-
terilerin tm iermektedir. B u grupta Escherichia koli (10
6
- 10
9
) hcre/g dk) ile normal olarak barsakta
bulunmayan Enterobakter aerogenes saylabilir.
E tkin bir biyolojik artma tesisi tasannu yapabilmek iin mikrobiyolojinin ana kavramlar hakknda bilgi
edinmek gerekmektedir. T m biyolojik artm sistemleri, erimi organiklerin mikroorganizmalar ve zellikle
bakterileri tarafndan biyoktleye dntrlerek u fazndan ayrtrlma ilkesine dayanr. B uradan da anla-
laca zere bakterilerin dengeli beslenmeleri ve remeleri biyolojik filtrelerin verimi bakmndan nemlidir.
B esinler, mikroorganizmalara hcre sentezi iin gerekli olduu kadar yaamsal faaliyetler iin gerekli ener-
jiyi salamak bakmndan da nemlidir. A yrca, besin maddeleri enerji veren ykseltgenme reaksiyonlarnda
elektron alc ve elektron verici maddeleri salayarak mikroorganizmalann faaliyetlerinde etkili olur. M ikroor-
ganizmalar karbon gereksinmelerini ya organik karbondan ya da inorganik karbondan, yani CO2 den karlaya-
bilirler.
Organikleri kullananlara heterotroflar, CO2 yi kullananlara ise ototroflar ad verilir. rnein, algler ve
yeil bitkiler gne enerjisi ile birlikte CO2 yi hcre malzemesi eklinde tutabildikleri iin ototrofturlar. te
yandan, organiklerin artmnda biyolojik filtrelerde i gren mikroorganizmalar ise genellikle hetrotrofturlar.
H astalk yapan mikroorganizmalarn ldrlerek sularn sala uygun klnmas, evre sal asndan
nemli bir husustur. me sular ve artlm atk sular, dezenfeksiyon yntemleriyle bu mikroorganizmalardan
anndrlabilir.
S ularn dezenfekte edilebilmesi iin pek ok dezenfektan kullanlmaktadr. S ularn dezenfeksiyonu patojen
ve indikatr organizmalarn giderilmesi iindir. S ularn tm mikroorganizmalardan artlmas (sterilizasyon)
gerekli deildir. S ularda kullanlan dezenfeksiyon yntemleri :
1. S uyun bekletilmesi ya da stlmas yoluyla fiziksel artma,
2. Ultraviyole nna maruz brakma,
3. B akr ve gm gibi metal iyonlar;
4. K uvvetli asit davrant ya da bazik yapma,
5. Cfc, B r2,12, O3, CI O2, K M n 4 organohalojen bileikler gibi ykseltgen maddelerin kullanlmasdr.
B ir dezenfektann byk lekte ve ime ve kullanma suyu dezenfeksiyonunda kullanlabilmesi baz ko-
ullan yerine getirmesi gerekir :
1. D ezenfektan, artlacak suyun bileimi, deriimi ve miktarnda beklenen deiik durumlarda, beklenen
scaklk aralnda ve salanan temas suresinde patojen organizmalarn uzaklatrlmas iin uygun ol-
maldr.
2. D ezenfektan, makul bir fiyatla kolaylkla elde edilebilmeli, uygulanmas doru ve gvenli bir ekilde
yaplabilmelidir.
3. D ezenfektan, uygulanan deriimlerde,toksik ya da estetik ynden istenmeyen zellikler gstermemelidir.
4. D ezenfektan su datm srasnda yeniden kirlenme olaslna kar dayankl olmaldr.
13-06
THI' A
EVRE MHENDSL
5. Artma srecinin belirtilen kontrol altnda tutulabilmesi ve dezenfeksiyon etkinliinin belirlenebilmesi
iin dezenfektann kolay, doru ve pratik bir biimde analizi olmaldr.
Klor yukarda belirtilen nitelikler asndan ok uygun bir dezenfektan nitelii tamaktadr. Bu nedenle
dezenfeksiyon ilemlerinin ok byk bir yzdesi klorla yaplmaktadr. Ancak yaplan almalar, klorun,
suda bulunan organik maddelerle irihalometanlar (T H M ) oluturduunu ortaya koymaktadr. Bunlarn da sa-
lk asndan kanserojen olma olasl fazladr.
Klorlama iin ya dorudan klor gaz (denklem 7), ya da bipoklorit (denklem 8) kullanld halde aadaki
denklemden de anlaca gibi, daima pH 4 Un zerinde suda klor hipoklorus (HOCI) asidi eklinde bulunur.
(7)
klor gaz
NaOC + H
2
O = Na
+
+ OCl" + H
2
O (8)
Hipoklorit iyonlar da sudaki H
+
iyonlar ile bir dengededir (denklem 9).
OC1- + H
+
= HOCI (9)
HOCI en kuvvetli dezenfektan olduu iin pH 4-5 arasnda klorlama en etkindir.
4. EVRE TEKNOLOJLER
evre Mhendislii almalarnda, evre teknolojileri bal altnda arlkl olarak ime, kullanma, atk
ve endstri suyu artm teknolojileri gelitirilir. Bunlara ek olarak dier evre problemleri olan hava kirlilii, kat
atk, grlt vb. iin de yeni evre teknolojileri gelitirilir ya da eldeki mevcut sistemlerin yenilenmesi alma-
lar yaplr.
evre Mhendislerince ime suyu ve atk su artmnda kullanlan balca sreler aada sralanmtr.
1. Fiziksel Sreler :
Bunlar srasyla keltme, filtrasyon ve gaz transferidir. Balca kullanm amalan ham suda bulunan kat
maddeleri ve kimyasal-biyolojik tepkimelerin sonucunda oluan maddeleri uzaklatrmaktr.
2. Kimyasal Sreler :
Kimyasal oksidasyon, koaglasyon (phtlatrma), yumuatma ve klorlama en ok kullanlan kimyasal s-
relerdir. Kimyasallar sudaki denge artlarn deitirmek ve suda istenmeyen maddeleri keltip uzaklatrmak
amacyla kullanlmaktadr.
3. Biyolojik Sreleri:
Bu tur sreler genelde atk sular iin kullanlmaktadr. Biyolojik srelerde temel olarak suda bulunan -
znm ve askdaki organikler bio-ktleye dntrlr ve daha sonra ktrlerek sudan ayrlr. Sudan ayrlan
bio-ke iin ileri artm gereklidir.
evre Mhendislerinin yukarda tanmlanan evre teknolojilerini kullandklar balca alanlar unlardr:
- Yerleim birimleri iin gerekli su kaynam bulmak ve kullanm amacna uygun olarak artmak,
- Artlan suyu kullanm blgelerine datmak,
- Kullanm sonrasnda oluan atk sular toplamak ve artmak,
- Endstri giri proses suyu hazrlamak ve endstriyel atk sulan toplayp artmak.
13-07
EVRE MHENDSL
5. ME SUYU ARITIMI ve DAITIMI
Yerleim birimleri iin su gereksinimini ilk adm su kaynann seilmesidir. Seilecek su kayna yeterli
miktarda ve istenilen kalitede olmaldr. Ne var ki, ounlukla kaynak olarak kullanlan yzey sular yeterince
temiz deildir ve kullanm amacna uygun olacak dzeyde artlmas gerekmektedir. Su artmnn balca
amac gvenilir ve iilebilir kalitede su elde etmektir. Bu amala genelde aadaki akm emasnda gsterilen
artm uygulanr.
K lorlama
HAM SU
EHI RE
K t I I
K i: K aln I zgara
l : nce I zgara
H a: H avalandrma
Younlam amur
H : H zl K artrma
Y: Yava K artrma
: keltme
F: Filtrasyon
0: D epolama
P: Pompa
PFrPres Filtre
ekil.2 - me suyu artm tesisi akm emas
emada gsterilen artm niteleri ve kullanm amalan aada aklanmtr:
Kaln zgara: Sudaki byk maddeleri (dal, yaprak, vb.) tutmak iin kullanlr.
nce zgara : Daha kk maddeleri artm ncesi sudan ayrmak iin kullanlr. Bylece artma tesisinde
kullanlacak pompa vb. gibi ekipmalardaki hasar ve tkanma nlenmi olur.
Havalandrma : Suda bulunan istenmeyen gazlan (CO2, vb.) yok etmek, suda gerekli znm oksijen mik-
tann salamak ve suda znm halde bulunan demir ve mangan oksitleyerek uzaklatrmak amacyla kulla-
nlr.
Koaglasyon : Koaglasyon (phtlatrma), su iindeki genellikle negatif (-) ykte olan askdaki kat mad-
deleri kimyasal (koaglan) madde yardmyla ntrletirmek ve daha sonra yava kartrmada kimyasal madde
ve askdaki katlarn yumaklanmalarn salamaktr.
lkemizde en sk kullanlan koaglan madde Alum olarak da adlandrlan alminyum slfattr.
A2(SO
4
), I8H2O, ferrik klorit (FeCb). ferrik slfat [(Fe
3
(SO
4
)4], ferros slfat (FeSO
4
7 H
2
O) da dier kullanlan
koaglan maddelerdir. Alumun sudaki reaksiyonu aadaki gibidir :
Ah (SO
4
)3 + 3 Ca(IICO
3
)2 > 2 A1(OH)
3
+ 3 CaSO
4
+ 6 CO
2
(10)
Bu reaksiyona gre lkemizde ounlukla uygulanan dozlama yledir : Minimum 15, ortalama 25, maksi-
mum 50 ppm Ab(SO4)3
Yukanda verilen deerler ska kullanlan dozlardr. Fakat dozlama yaplacak suyun niteliine gre koag-
lan dozu ayarlanr. Bu amala laboratuvarda kavanoz deneyi yaplmaldr. Bu deneyde bir seri rnek ierisinde
deiik dozlarda, 0. 10.20, 30, 40, 50 mg/l gibi koaglan madde eklenir. Koaglan maddenin su iinde iyi kan
13-08
EVRE MHENDSL
abilmesi iin rnekler kartrclarda nce hzl ve sonra yava kartrlr. Kartrma ileminden sonra r-
nekler keltmeye braklr. kelmi rnekler renk ve bulankllk ynnden incelenir ve doyurucu artma sa-
layan en dk doz bulunur, ikinci aamada daha nce bulunan doz farkl pH deerlerinde (5, 6,7, 7.5, 8 gibi) de-
nenir. Tekrar kartrma ve kelme ilemi uygulanr ve en iyi bulankllk ve renk artmn veren pH, optimum
pH olarak seilir.
Koaglan maddenin askdaki katlar ntilrletirebilmesi iin su iinde ok iyi dalmas gerekmektedir. Bu
nedenle artma tesislerinde hzl kartrma olarak adlandrlan blmde koaglan madde suya katlr. Kartrma
ilemi tankn orta merkezine daldrlan pervaneler araclyla gerekletirilir. Farkl kartrc tipleri de vardr.
Yava Kartrma ve keltme : Koaglasyon srasnda ntrletirilen askdaki katlar, yava kartrma s-
rasnda yumaklatnlr ve keltme ilemiyle oluan yumaklar (floklar) uzaklatrlr.
Koaglasyon. yumaklatrma ve keltmeyi izleyen artm zincirinde suda renk oluumuna sebep olan
byk oraganik molekllerin artm da salanr.
Filtrasyon : Daha kk paracklar ve keltmeden kaan bulankll artmak iin uygulanr. Ana pren-
sibi, askdaki kat maddelerin geirgen bir ortamdan (kum, akl vb. yataklar) szlmesidir. Imesuyu artlma-
snda, hzl kum filtreleri yaygn olarak kullanlr.
Klorlama : Sudaki patojenleri yok etmek ve datm ebekesinde uzun sreli biyolojik korunma salayan
artk klor oluturmak iin kullanlr.
Kaynandan alnp gerekli lde artlan suyun kullancya istenilen kalitede, miktarda ve basnta ulaa-
bilmesi iin borular, su depolan, pompalar ve dier gerekli donatmdan oluan kombine bir sistem gereklidir.
Bu sistem su getirme hatt ve bunu izleyen su datm ebekesinden olumaktadr. Datm kanallarla, tneller-
le, ya da borularla yaplabilir. Arlkl, basnl (terfili), ya da her ikisini de ieren sistemler vardr. Eer su
kayna istenilen basnc her noktada salayacak kadar yksekteyse su arlkla datlr. Dier durumlarda is-
tenilen basnc salamak iin pompalanr. '
Basnl sistemlerde su hznn alt ve st limitleri suyun kalitesine (berraklna) ve boru cinsine gre dei-
ir. Minimum hz (0.5 - 0.6 m/s) borudaki kelmeyi nleyecek yeterliktedir. Maksimum hz snn 1.5 m/s den
5 m/s ye kadar deiir. Boru aplar su gereksinimine gre deiir. Minimum boru ap ara dallarda 80 mm ve
ana borularda 100 mm olarak belirlenmitir.
Yumuak elik, dkme demir, elik ve galvanizli sacdan kk borular (d<15 cm) iin en uygun malzeme-
dir. Galvanizli sac borular daha uzun mrl ve korozyona kar dayankl olduklarndan tercih edilir. elik ve
betonarme borular byk aplar (d>30 cm) iin uygundur. Son zamanlarda PVC borular da kullanlmaktadr.
Su getirme hatlarnda ve ebeke borulannda,
1) Darcy - Weisbach
2) Hazen - Williams gibi ok bilinen hidrolik formllerle hesaplamalar yaplr.
Darcy-Weisbach denkleminde yk kayb,
Ah = X,(LV2)/(2dg) (11)
Hidrolik eim ise,
J = (V=X) / (2 d g) (12)
denklemleri ile hesaplanr. Burada :
X = przllk katsays,
V = su hz. (ft/s)
L = boru uzunluu, (ft)
d = boru ap, (ft)
g = yer ekimi ivmesi, (ft/s
2
)
Ah = L uzunluunda meydana gelen yk kayb, (ft)
13-09
EVRE MHENDSL
J = hidrolik eimdir.
Hazen-Williams formlnde,
V = 0.85 ( d/ 4)
0 6 3
J
0 5 4
Q = 0. 278Cd
2
-
6 3
J
0
-
5 4
hz ve debi denklemleri kullanlr. Burada,
Q = debi (m
3
/ sn)
d = boru ap (m)
c = Hazen katsaysdr.
A tk S u T oplanmas ve A rtm
Atk su sistemleri genelde :
1) Atk su toplanmas
2) Atk su antun ve
3) Artlan suyun boaltm olarak blmden oluur.
Atk su toplama (kanalizasyon) sistemi, temelde ikiye ayrlr. Birleik sistemlerde kullanlm sular ve
yamur ve drenaj sular ayn kanalda toplanr. Bu sistemlerde su hz toplam debiye gre hesaplanr. Ayrca
kanalizasyon sisteminde kullanlm sular bir kanalda ve yamur ve drenaj sularda ayr bir kanalda toplanr.
Son yllara eilim bu yndedir. Dier bir sistem de her iki sistemin birlikte kullanld kark sistemdir. Bu
sistemde su datlan blgenin baz blmleri, birleik blmleri ayrc sistemden oluur.
Kanalizasyon sisteminde toplanlan kullanlm sular asl olarak evsel atk sulardr. Ayrca, kanal sistemi-
ne boaltm yapabilecek endstrilerde, gerekli boaltm standartlarna ulaacak ekilde n artm yaptktan
sonra, kanalizasyona endstriyel atk su verebilmektedir.
Atk su sistemlerinde kanallar olabildiince minimum derinlikte ve caddelere paralel olarak denir. Kanal-
larn derinlii caddedeki bodrum katlarnn sularn toplacak ekilde seilir. Bodrum kat yoksa kanal derinlii
donma derinliine ve trafik ykne gre seilmelidir. Atk sulardaki kat maddelerin kanal dibine kmemesi
iin kanallarda hz minimum 0.4 - 0.5 m/s seviyesinde tutulur. Kanal eimi kanal iindeki atk suyun hzn
belirleyen faktrdr. Maksimum 6 m kanal derinlii ngrlmtr. Eer bu miktardaki kaz minimum hz li-
mitine ulatrmazsa, daha fazla kaz yaplmamal ve atk su pompalar kullanlmaldr.
Ayrc sistemlerde, kanallarn yar dolu akmas halinde, genelde kullanlan hidrolik denklem Manning
denklemidir.
HIZ = l/n R<
2/3
> SW (15)
Burada, V : Atk su hz, m/s
n : Srtnme faktr
R : Hidrolik yarap
S : Hidrolik eim
Kanalizasyon sistemlerinin tasarland gibi ileyebilmesi iin bir takm iletme elemanlarna gereksinim
vardr. Bunlar;
a) Bina i tesisat ve balant borular : Bina i tesisat ve dey borular binada kullanlan sular avlu ka-
nalna toplar ve buradan balant borularyla atk sular cadde kanalna verilir.
b) Bacalar : Kanallarn kontrol, temizlenmesi ve havalandrlmas bacalar yardmyla yaplr. Kanallarn
kavak yerlerinde eim ve apn deitii yerlerde, kanal ynnn deitii noktalarda ve yol balarn-
da bacalar konulmaldr.
c) Yamur suyu azlklar : Cadde arklarnda biriken ya sularnn kanallara toplanmasn salayan ele-
manlardr. Yamur suyu azlklar girii zgara ile rtlr, bylece ya sularnn srkledii kat
maddeler bir lde tutulmu olur. Kimi zaman zgara altna zerinde delikler bulunan bir kova aslarak
daha ok kat madde tutumu salanr.
13-10
A
EVRE MHENDSL
d) Yamur suyu biriktirme hazneleri : iddetli ya sonras gelen fazla suyun bir sre tutularak geciktiril-
mesi veya yzey sularn kirletmeye kar korumak iin tasarlanmtr.
e) Ters sifonlar : Kanal gidi yn akarsu, tnel veya baka bir engeller kesilirse ters sifonlar kullanlr.
f) Atk su pompalan : Topografik yaps uygun olmayan yerlerde, kanallarn ekonomik olmayacak lde
derinde denmesi gerekebilir. Bu tr durumlarda atk sular atk su pompalan ile ykseltilir.
Fiziksel (birinci) artma, biyolojik (ikinci) artma, ileri (nc) artma ve fiziksel - Kimyasal artma, atk
su artm tesislerinde ska kullanlan artm sistemleridir.
Fiziksel artm, atk suda bulunan askdaki katlarn byk bir blmn uzaklatrmak iin uygulanr.
Uzaklatrlan katlar ileri ilem grrler.
Biyolojik antm, fiziksel artmdan arta kalan askdaki organik maddelerin ve suda znm halde bulu-
nan organiklerin artmn ierir.
Aadaki akm emas, evsel atk sular iin konvansiyonel aktif amur aritmi sistemini gstermektedir.
Ki KT
KLORLAMA
ATI K SU
DEARJ
Y OUNLAMI AMUR
Sznt Sznt
K i : K aln zgara
K T : K umT utucu
: nkeltme T ank
H : H avalandrma
S : Son keltme t ank
P. amur Pompas
Y : Y ounl at r d
A : Aneorobik amur r t c
VF : Vakum Fil t r asyonu
- Konvansiyonel aktif amur artm sistemi akm emas
A tk S u A rtm
Kaln Izgara : Byk kat maddeleri artm ncesi tutmak iin kullanlr.
Kum Tutucu : Atk suda bulunan kum ve akl gibi ar inorganiklerin tutulmasn salar.
n keltme Tank: Askdaki kat maddeleri ve kum tutucudan kaan kum paracklann ktrmek iin
kullanlr.
13-11
EVRE MHENDSL
Havalandrma Tank: Fiziksel artmdan arta kalan organik maddeler havalandrma tanknda bakteriler tara-
fndan biyolojik ktleye evrilir. Son keltme tankndaki amurun geri dn sayesinde, havalandrma tankn-
da bakteri konsantrasonu sabit tutulur. Biyolojik organik tketimi hava verilerek hzlandrlr.
Son keltme Tank : Biyolojik katlarn giderimi iin tasarlanmtr. Uzaklatrlan biyolojik ktlenin bir
ksm havalandrma tank giriine evrilirken, kalan ksm fiziksel artmdan gelen amurla birleip ileri artm
gider. Biyolojik ve fiziksel ilemlerden oluan amurlar ayn ayn da artlabilir.
Dezenfeksiyon : Biyolojik artm sonras kalan patojenik organizmalar yok etmek iin klorlama yaplr. By-
lece atk su, boaltm standartlarna uygun hale getirilir.
amur A rtm
me suyu ve atk su artmnn en nemli problemlerinden biri de amurun antlmasdr. zellikle, kelt-
me tanklarndan su oran yksek olan byk hacimlerde amur elde edilir. Bu amurun, suyunun alnmas ve ar-
tlmas gereklidir.
amurlarn etkisiz hale getirilmeleri aada verilen srelerden herhangi biri ile gerekletirebilir :
a) Younlatrma,
b) Stabilizasyon,
c) artlandrma,
d) Suyunu alma,
e) Isda kurutma.
Ad geen sreler gerekli grlrse birbirini izleyen biimde kullanlabilir.
Younlatrma : Younlatrma ilemi, artma birimlerinde retilen amurun kat madde konsantrasyonunu
artrmak iin kullanlan bir yntemdir. Younlatrma iin genellikle mekanik younlatrclar veya znm
hava yzdrcleri kullanlmaktadr.
Anaerobik amur rtme : Atklarn anaerobik biyolojik reaksiyonlar sonucunda paralanmas, birbirini iz-
leyen asit ve metan fermantasyonlar sonucunda gereklemektedir. Pratikte uygulanan iki tip anaerobik amur
rtme yntemi bulunmaktadr : Standart hzl ve yksek hzl prosesler. Her iki prosesde de sistem stlr ve
30 ile 60 gn bekleme sresi vardr.
Vakum Filtrasyonu : Vakum fltrasyonu ham, rtlm ya da ykanm amurun nem miktarn azaltmak
iin uygulanan bir ilemdir. Bu ilemin esas, vakum altnda gzenekli bir ortamdan yararlanarak amurun suyu-
nun uzaklatrlmas ve kat maddelerin ortam yzeyinde tutulmasdr. Vakum filtrasyonu ile amurdaki kat
madde oran %S den %30 a karmak mmkndr. Filtre ortam olarak genellikle sentetik elyaf kullanlmakta-
dr.
Bu ilemlerden sonra suyu alnm ve stabilize edilmi amur dzenli depolama ya da amur havuzuna gn-
derme sistemiyle depolanr. Ayrca ilenmi amurun gbre olarak kullanlmas ya da topraa gmlmesi de
mmkndr.
6. ENDSTR GR (SRE) SUYU VE
ENDSTRYEL ATIK SULARIN ARITIMI
Endstrilerde genellikle kaynatma kazanlarnda ve soutma suyu olarak kullanlan proses sulan normal ime
sulanndan daha ileri antm gerektirir. Ayrca, iecek reten endstrilerde kullanlan sulann da bu tr ileri artm-
dan gemeleri gereklidir.
Proses sularnda genellikle yumuatma ilemi balca artm birimidir. Yumuatma, su iinde bulunan ve
sertlie neden olan metal iyonlarn kimyasal keltme ya da iyon deitirme yntemi ile uzaklatrarak suyun
tkama ve stma suyu olarak kullanlmaya uygun hale getirilmesidir. Sre sulan iin dier bir artm birimi de-
mineralizasyondur. Yksek basnl kazanlarda kullanlan sular ta yapma ve korozyonu nlemek iin deminera-
lize edilmelidir.
13-12
ti ti
a fa"
EVRE MHENDSL
7. YUMUATMA
a) Kimyasal keltme : Su bileimi bir ubuk diagram halinde gsterilebilir. ubuk diagramda her bir iyo-
nun su bileimindeki miktar, kendisi iin ayn lan blmn son izgisi stne yazlr. Bylece su bileimi ve
toplam sertlik rahata grlebilir. Sert sular, fazla miktarda kalsiyum ve magnezyum ieren sular, ykama ve st-
ma suyu olarak kullanlabilmesi iin yumuatlrlar. Sertlik normal olarak kalsiyum karbonat cinsinden ifade edi-
lir. Bu nedenle iyon lm sonularnn hepsinin bu ekilde ifade edilmesi gerekir, bunun iinde aadaki for-
ml kullanlr :
X (mg/l CaCO3) = X (mg/l)
Ca C

3 (ede
f
f
(X) in edeer arl
(16)
X = herhangi bir iyon lm sonucu (mg/l)
rnek olarak, tipik bir su analizi iin aadaki ekilde dntrme yaplabilir:
40 mg/l Ca
++
x - _ = 99.0 mg/l Ca CO
3
20.04
24 mg/l Mg
++
x
5 0
- = 98.5 mg/l Ca CO
3
12.16
+ sn
92 mg/l Na x = 20.0mg/l CaCo
3
183 mg/l NCO, x ^ - = 150.0 mg/l CaCOj
61
= sn
57.5mg/lSO
4
x = 58.0mg/l CaCO
3
48
- SO
70mg/lClx = 9.5mg/l CaCO
3
rnek, her bir iyonun su iinde 1 mol bulunmas halindeki dntrmeyi gstermektedir. Dikkat edilirse
anyon ve katyonlarn toplam 217.5 mg/l olmaktadr. Suyun bileimi bir ubuk diagram halinde gsterilebilir.
Toplam sertlik : 107.5 mg/l
Karbonat sertlii: 150 mg/l
99
107.5 217.5
Mg
+
*
NCO3
Na*
so; cf
150 208 217 5
ekil.4-Su rneinin CaCO3 cinsinden ubuk diagram gsterimi
13-13
L-VRI- MIINDSL
K irele Yumuatma
Karbonat haldeki kalsiyum sertlii iin uygulanr. Bulunan bikarbonat kadar kirce eklenmesi halinde zn-
meyen karbonat elde edilir.
Ca(IICO.)
2
+ Ca(0M)2 2 CaCO. + 21hO (17)
Borulardaki suda OaCOj talamasn nlemek iin. CaCC)3, suyun kabonasyonu ile zlp Ca(IICO3)2 ha-
line getirilir ve suya foslat eklenir.
K ire-S oda ile Yumuatma
Kalsiyum sertlii iin uygulanr. Soda kl (Na^CO) ekleyerek karbonat olmayan sertlik CaCOe dnt-
rlp ktlr.
CaSO
4
+ 4 Na
2
COs > Ca CO., + Na: SO
4
E k K ire ile Yumuatma
Magnezyum karbonat sertlii iin uygulanr.
Mg (1ICO.,)2 + Ca (Ollh > CaCO., + MgCO
3
+ 211:0
pil = 11 dolaynda iken,
MgCO., + Ca(OII)
2
> Mg (011)2 + CaCO.,
kire eklenerek :
(18)
(19)
(2 0)
Ca(Ol l )
:
= Mg
++
50 mg/1 ek Ca (Ol 1)2 pil ykseltmek iin kullanlr. Yksek pil ayn zamanda de/enfeksiyon salar.
Ek Kire-Soda ile Yumuatma
iler trl magnezyum sertlii iin uygulanr.
CaCO, + s > CaO + CO
2
CM + 1 IjO > Ca (Ol 1)2
(2 1)
(2 2 )
Bu ekilde retilen l'a/la kire ekonomik katk salayabilir.
yon D eitirme
Baz doal maddeler, zellikle kark sodyum alminyum silikatlardan oluan zeolitler ve yeil kumlarn,
iyon deitirme zellikleri vardr. Doal zeoliller sudaki kaisiymn ve magnezyum iyonlarm bnyelerindeki sod-
yum iyonu ile deitirerek suyu tamamen yumuatr.
C a + +
+Na,X- >X+2Na
+
Bir zeoliti Na2X ile
gsterirsek;
(23)
liu ekilde yumuatlan suda sodyum miktar ykselir. Sonuta btn sodyum iyonlar, sertlie sebep olan
metal iyonlar ile deiir ve daha fazla bir yumuatma mmkn olmaz. Bu durumda iyon deitirme malzemesi
kuvvetli bir sodyum iyonu solsyonu
ile geri kazanlabilir.
Ca"
M "
+2NaCl - ~ ->Na
2
X+
(24)
13-14
EVRE MHENDSL
Son gnlerde doal iyon deitiricilerin yansra sentetik reineler de kullanlmaktadr. Sentetik reineler
daha kolay temizlenirler ve iyon deiimi yapabilecek alan toplanlan daha genitir.
D em i neralizasyon
Suda bulunan btn inorganik minerallerin ayrlmasdr. Bu ilem iin deitiriciler seri olarak kullanlr,
tik iyon deitirici hidrojen reinedir ve suda bulunan btn katyonlar H
+
ile deitirir. Daha sonra su hidroksit
reinesine girer. Burada su iinde bulunan btn anyonlar OH- iyonu ile deitirilir. Reinelerin rejenerasyonu
kuvvetli asit ve baz solsyonlar ile yaplr.
8. T RK YE 'D E K E VRE K A N UN U,
YN E T M E L K L E R VE UYGUL A M A L A RI
evre kanununun amac, btn vatandalarn ortak varl olan evrenin korunmas, iyiletirilmesi; krsal ve
kentsel alanda arazinin ve doal kaynaklarn en uygun ekilde kullanlmas ve korunmas; su, toprak ve hava kir-
lenmesinin nlenmesi: lkenin bitki ve hayvan varl ile doal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak bugnk
ve gelecek kuaklarn salk, uygarlk ve yaam dzeyinin gelitirilmesi ve gvence altna alnmas iin yapla-
cak dzenlemeleri ve alnacak nlemleri, ekonomik ve sosyal kalknma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuk-
sal ve teknik esaslara gre dzenlemektir.
Trkiye'de 11.08.1993 tarihli resmi gazetede yaynlanan 2872 numaral evre Kanunu kapsamnda 1992 y-
lnda kanlar en son evre mevzuatnda bulunan kat atklarn kontrol, grlt kirlilii ve kontrol, hava kirli-
lii ve korunmas, su kirlilii kontrol ve son olarak karlan evresel etki deerlendirme konularyla ilgili tm
ynetmelikleri, konularna paralel olarak inceleyeceiz.
K at A tklar ve K at A tklarn K ontrol Ynetmelii
Bu ynetmelik, meskn blgelerde evlerden atlan evsel kat atklarn, park, bahe ve yeil alanlardan atlan
bitki atklarnn, iri kat atklarn, zararl atk olmamakla birlikte evsel kat atk zelliklerine sahip sanayi ve tica-
rethane kat atklarnn, evsel atk su artma tesisinden elde edilen (atlan) antma amurlarnn, zararl atk sn-
fna girmeyen sanayi artma tesisi amurlarnn, kaz topra ve inaat molozunun toplanmas, tanmas, geri
kazanlmas, deerlendirilmesi, uzaklatrlmas ve zararsz hale gelitirilmesine ilikin esaslar kapsar.
Kat atk reten kii ve kurulular, en az kat atk reten teknolojiyi semekle, mevcut retimdeki kat atk
miktarn azaltmakla, kat atk iinde zararl madde bulundurmamakla, kat atklarn deerlendirilmesi ve mad-
desel geri kazanma konusunda yapsal almalara katlmakla ykmldr.
Ayr uzaklatrlmas gereken atklar reten hastanelerin, kliniklerin, laboratuvarlarn ve benzeri yerlerin,
hastalk bularc kimyasal ve radyoaktif atklar ile tehlikeli atklarn evsel atklar ile birlikte atmalar, tketi-
cilerin kullanlm ak ve piller ile ila artklarn evsel kat atk ile birlikte kark ekilde atmalar yasaktr.
Bakanlk, doada ayrmas uzun sreler alan plastik ve metal esasl malzemelerden yaplan madde ve rn-
leri iinde bulunduran kaplarn kullanmn ve atk orann kontrol altna almak, ekolojik sistemlerin dengesinin
bozulmasn nlemek amac ile kota ya da depozito uygulamasn zorunlu klar.
Evsel ve evsel nitelikli endstriyel kat atklarn ncelikle geri kazanlmas esastr. Geri kazanmann ekono-
mik ve teknik olarak mmkn olmamas halinde, atklar evrenin salnn korunmas, kat atk hacminin azal-
tlmas, ksmen enerji ya da kompost elde edilmesi amacyla termik ya da biyolojik ilemlere tabi tutulur.
Ancak, termik ya da biyolojik ilemlere elverili olmayan ya da bu ilemler sonucu yan rn olarak ortaya kan
atklarn depolanmas zorunludur.
Kat atk depolanmasnda dikkat edilecek hususlar unlardr: Kaz toprann depolanmas, kat atk depo te-
sislerinin yer seimi, depo tesisleri, depo tabannn oluturulmas ve sznt suyu toplanmas, depo gaznn uzak-
latrlmas - depo ktlesinde havasz kalan organik maddenin, mikrobiyolojik olarak ayrmas sonucu evreye
yaylarak patlamalar, zehirlenmelere neden olabilecek metan gaz arlkl olmak zere karbon dioksit, kkrtl
hidrojen, amonyak ve azot bileikleri yatay ve dey gaz toplama sistemi ile toplanr ve kontroll olarak atmos-
fere verilir ya da enerji retmek sureti ile deerlendirilir - artma amurunun evsel kat atklarla birlikte depolan-
mas, depo tesisinin olumsuz etkisinin nlenmesi, depo sahasnn yeillendirilmesi konular nemlidir.
te yandan, organik kat atklarn oksijenli ortamda indirgenmesi suretiyle elde edilen kompostun topran
yapsn iyiletirici bir grev grmesi iin bahe ve mutfak atklarnn, bu i iin kurulmu tesislerde kompost-
latnlmas, kompost retimini kolaylatrmak iin komposta elverili organik atklarn ayr toplanmas gerekir.
13-15
E VRE M H E N D S L
Yllk kapasitesi 200 tondan byk olan kompost tesislerde :
i) Kompost tesisi havalandrlarak altnkyorsa, emilen havann filtreden geirilmek suretiyle temizlen-
dikten sonra atmosfere verilmesi,
ii) Kompost sahasndan toplanan sznt suyu kompostun slatlmas iin kullanlmyorsa, sznt suyu ar-
tldktan sonra alc ortalama verilmesi ve bu konuda Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin alc ortam
standartlarna uyulmas,
iii) Tesise gelen kat atklar iin n depolama ve dengeleme grevi yapan n deponun kapal olmas,
iv) Kompost tesislerinde yeralt ve yerst su kaynaklarnn koruma alan iine ina edilmemesi,
v) Yerleim alanlarna en yakn mesafenin 1000 metre olmas, gerekir.
Kompost reaksiyonunun optimum koullarda gereklemesi, daha ekonomik kompost retilebilmesi iin kat
atn minimum organik madde ya da yanma kayb ieriinin oran kuru maddenin %50 si olmas, tesise giren
kat atn C / N orannn 35 den kk olmas gerekir.
Kat atklarn yaklmas: Kat atklar hijyenik hale getirmek, hacmini azaltmak ve ksmen enerji elde etmek
amac ile ina edilen yakma tesislerinin;
i) Kapasitesi 0.7S ton/saat den kk olan evsel atk yakma tesislerinde baca gaz iindeki oksijen fazlal
%17, kapasitesi 0.75 ton/saat den byk olan tesislerde ise %11 olmas,
ii) Kat atk yakma tesislerinde kat atk miktarlarndaki gnlk ve haftalk deiimleri dengelemek ve
atklarn yanma hcresine verilmesinin salanmas,
iii) Sv atklar ve artma amurunun da tesiste yaklmas halinde, bu maddelerin kapal kaplar iin depolan-
mas, st ak olan boaltma yerlerinde bir hava emme dzenei yada vakum bulundurulmas,
iv) Yakma hcresinin devreye alnabilmesi, hcredeki scakln belirli bir deerin altna dmesi halinde
ani olarak devreye girecek yaktla alan yedek yakma sisteminin bulunmas,
v) Yakma tesislerinin bacalar ile ilgili olarak Hava Kalitesinin Korunmas Ynctmeliindeki teknik husus-
larn yerine getirilmesi,
vi) Yanma sonucunda kan cruf iinde yanmam atk miktarnn arlk olarak, kln %2 sini gememe-
si ve tesiste artma amuru yaklmas halinde bu deerin %3 e kadar kabilmesi,
vii) Cruf ve baca gaz paracaklarnn ayr ayr toplanmas,
viii) Yakma sonucu ortaya kan s ve crufun deerlendirilmesi iin gereken nlemlerin alnmas,
ix) Tesiste, Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde belirtilen snr emisyon deerinin buunmas gere-
kir.
Grlt Kirlilii ve Grlt Kontrol Ynetmelii
nsan ve evresi zerindeki etkileri giderek artan grlt, hoa gitmeyen, rahatsz edici duygular uyandran
bir akustik olgu yada beenilmeyen, istenmeyen sesler topluluu olarak tanmlanmaktadr. Grltnn, insan ve
evresi zerindeki etkileri, bunlar denetim altna almay amalayan bir kamu politikasnn konusu olmaktadr.
Bu konuda karlan ynetmeliin amac, kiilerin huzur ve skununu, beden ve ruh saln grlt ile il-
gili terimlerin tanm ile grlt kontrolnn uygulanaca snrlanl belirlenmesi esaslarn kapsar. Grlt kir-
lilii konusundaki balca terimler unlardr:
Ses Basn Seviyesi yada Grlt Seviyesi: Ses yaylmas srasnda deien atmosferik basn denge basn-
cna gre farkldr. 0.0002 Newton/m
2
lik standart referans ses basn seviyesine oranlanan ses basn dzeyinin
birimi desibel (dB) dir.
Desibel: Verilmi bir ses iddetinin kendisinden 10 kat az dier bir ses iddetine orannn 10 tabanna gre lo-
garitmasna eit ses iddetine bel; bunun 1/10 una da desibel denir.
Ses iddeti seviyesi Lp = 10 log (P/P
o
)
2
= 20 log P/P
o
biiminde tanmlanr.
13-16
(25)
.I FI F:
EVRE MHENDSL
Burada:
Lp = Ses iddeti seviyesi (dB)
P = Ses basnc (N/m
2
)
P
o
= Referans ses basnc (TS 187 ye gre 2x10
4
N/m
2
) dir.
dBA = nsan kulann en ok hassas olduu orta ve yksek frekanslarn zellikle vurguland bir ses deer-
lendirmesi birimidir. Grlt azaltlmas ya da kontrolunda ok kullanlan dBA birimi, ses yksekliinin sbjek-
tif deerlendirilmesi ile de ilikilidir.
Edeer Grlt Seviyesi (Leg) : Verilmi bir sre iinde sreklilik gsteren esas enerjisinin yada ses basn-
larnn ortalama deerini veren dBA biriminde bir grlt leidir. Simgesi Leg olup aadaki gibi hesaplan-
maktadr.
Ixq = 10 log l/n 110"", dBA (26)
n = grlt says
Li = grlt dzeyleri. dBA
Balca grlt kaynaklar olarak karayolu, havayolu tama aralar, sanayi, yol ve inaat makinalan, de-
miryollar saylabilir. Trafik grlts iin temel kriterler 35 dBA-45 dBA aralnda seilir.
Hava Kirlilii ve Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii
Hava, atmosferi oluturan gazlarn karmdr. Hacim olarak %78.09 azot, %20.95 oksijen. %0.93 argon ve
%0.03 karbon dioksit bulunan havada, ok kk oranlarda dier gazlar da bulunmaktadr. Su buhar da atmos-
fer artlarna bal olarak deime gstermektedir.
Havann gerek insan salna, gerekse doaya zarar verici hale gelmesi, kirletici denen unsurlarn artmasy-
la olur. Kirleticiler, belirli bir kaynaktan atmosfere braklan 1. derecede kirleticiler ve atmosferdeki kimyasal re-
aksiyonlar sonucu meydana gelen 2. derecede kirleticiler olarak ikiye ayrlr. Bu kirleticilerin, havada belirli l-
lerin stne kmas durumunda hava kirlilii meydana gelmektedir. Bu kirleticilerin tanmlar ve kriterlerin
belirlenmesi amacyla bir ynetmelik kartmtr.
Bu ynetmeliin amac, her trl etkinlik sonucu atmosfere yaylan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol ha-
lindeki emisyonlan kontrol altna almak: insan ve evresini hava alc ortamndaki kirlenmelerden doacak teh-
likelerden korumak; hava kirlenmeleri nedeniyle evrede ortaya kan halka ve komuluk ilikilerine nemli za-
rarlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya kmamasn salamaktr.
nsan ve evresi zerine etki eden hava kirliliinin gstergesi olan, evre havasnda bulunan hava kirleticile-
rinin artan miktaryla azalan kalitesine hava kalitesi denir. Yakt ve benzerlerinin yanmasyla: sentez, ayrma,
buharlama ve benzeri ilemlerle; maddelerin ylmas ayrlmas, tanmas ve bu gibi dier mekanik ilemler
sonucu bir tesisten atmosfere yaylan hava kirleticilere emisyon denir.
nsan salnn korunmas, evrede, ksa ve uzun vadeli olumsuz etkilerin ortaya kmamas iin atmosfer-
deki hava kirleticilerinin, bir arada bulunduklarnda, deien zararl etkileri de gznne alnarak tespit edilmi
konsantrasyon birimleriyle ifade edilen seviyelere Hava Kalitesi snr deerleri denir. Uzun vadeli snr deerleri
(UVS), almamas gerekeni btn lm sonularnn aritmetik ortalamas olan deerlerdir. Ksa Vadeli snr
deerleri (KVS). maksimum gnlk ortalama deerler veya istatistik olarak btn lm sonulan saysal deer-
lerinin byklne gre dizildiinde, lm sonularnn %95'ini amamas gereken deerlerdir.
Birim UVS KVS
1. Kkrt dioksit (SO
2
)
a) Genel
b) Endstri blgeleri
2. Karbon monoksit (CO)
3. Azot dioksit (NO2)
4. Azot monoksit (NO)
5. Havada asl parack
maddeler (ppm)
a) Genel
b) Endstri blgeleri
ug/m
3
ug/m
3
Hg/m
3
Hg/m3
Hg/m
3
ug/m
3
Ug/m
3
150
250
10000
100
200
150
200
400 (900)
400(900)
30000
300
600
300
400
13-17
EVRE MHENDSL
S u K irlilii K ontrol Ynetmelii
B u ynetmeliin amac, lkenin yeralt ve yerst su kaynaklar potansiyelinin her trl kullanm amacyla
korunmasn, en iyi bir biimde kullanmnn salanmas ve su kirlenmesinin nlenmesini ekonomik ve sosyal
kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere, su kirliliinin kontrol esaslarnn belirlenmesi
iin gerekli olan hukuksal ve teknik esaslar ortaya koymaktr.
Ynetmelikte yer alan nemli balklar unlardr: Su ortamlarnn kalite snflandrmas, su kalitesine ili-
kin planlama esaslar ve yasaklar, atk sularn boaltm ilkeleri, boaltm izni esaslar, atk su altyap tesislerin-
deki uygulamalar.
Akarsu, gl ve baraj rezervuarlannda biriktirilen ktaii yzeysel sularn kalitelerine gre yaplan snflama
aada verilmitir :
Snfl : Ykek kaliteli su
Snf 11 : Az kirlenmi su
Snflll : Kirli su
Snf IV : ok kirlenmi su
Ynetmelikteki izelgede snflandrma iin geerli su kalite parametreleri ve bunlara ilikin snr deerleri
her snf iin ayn ayr verilmitir. Bir su kaynann bu snflardan herhangi birine sokulabilmesi iin btn pa-
rametre deerleri, o snf iin verilen parametre deerleriyle uyum halinde bulunmaldr.
Yeralt sularnn kalitlerine gre tanmlanan snflar aada verilmitir :
Snf Yas 1 : Yksek kaliteli yeralt sular, ime suyunda ve gda sanayinde kullanlabilen sulardr.
Snf Yas 11 : Orta kaliteli yeralt sulan, bir artma ileminden sonra ime suyu olarak kullanlabilecek su-
lardr.
Snf Yas 111: Dk kaliteli yeralt sular, bu sularn kullanm yeri, ekonomik, teknolojik ve salk asn-
dan salanabilecek antma derecesi ile belirlenir.
Su kalitesi ynetmeliinde, aynca. atk su boaltm ilkeleri balkl blm, kanalizasyon sistemlerine boal-
tm, alc su ortamna dorudan boaltm, atk sularn sulamada kullanm, kompozit numune alma ve deerlen-
dirme esaslar, endtriyel atk su dearj standartlar, evsel nitelikli atk sular iin dearj standartlar, derin deniz
dearjlanyla alc ortamlara boaltm ve kriterleri iermektedir.
evresel E tki D eerlendirmesi ve Ynetmelii
Gerekletirilmesi plananan faaliyetlerin evreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesin-
de, olumsuz yndeki etkilerin nlenmesi ya da zarar vermeyecek lde en aza indirilmesi iin alnacak nlemle-
rin, seilen yer ve teknoloji alternatiflerinin saptanarak deerlendirilmesinde ve faaliyetlerin uygulamada izlen-
mesi- denetlenmesinde srdrlecek almalara evresel etki deerlendirilmesi denir.
Bu ynetmelik uyarnca ED uygulanacak faaliyetler iin hazrlanacak ED raporlarnda, faaliyetlerle ilgili
yer, teknoloji, kaynak seiminin, evreye etkilerinin, inaat, iletme ve iletme sonras olas evre sorunlarna
kar alnacak nlemlerin ve bu hususlarda olabilecek alternatiflerin fayda-maliyet analizi, yatrm ve yaplacak
ilerin program, ak emalar ile izleme esaslarnn akland yazl metin, harita, imar ve oturum plan, gra-
fik gibi bilgi ve belgelerle birlikte, ilgili kamu kurum ve kurululardan alnan, planlanan faaliyetlerin yeri hak-
knda ilgili mevzuat gereince bir engel bulunmadn belirten belgelerin bulunmas koulu aranr.
ED raporu, u alt balktan iermelidir: Projenin tanm ve amac, proje iin seilen yerin konumu, evre-
sel zellikleri, projenin ekonomik ve sosyal boyutlan, projenin evre zerine etkileri ve alnacak nlemler, ilet-
me faaliyete kapandktan sonra olabilecek ve sren etkiler ve bu etkilere kar alnacak nlemler ve sonular.
13-18
A
EVRE MHENDSL
KAYNAKA
(1) BARNES, D., et al., VVater and Wastewater Engineering Systems, Pitman Publishing Inc., 1981.
(2) CANTER, L.W., Environmental Impact Assessment, Mc Graw - Hill Inc., 1977. evre Bakanl.,
evre Mevzuat, evre Eitimi ve Yayn Dairesi Bakanl Yayn No.l, Ankara, 1992. evre Kanu-
nu : 11.08.1983 Tarih ve 18132 Sayl Resmi Gazete, Ankara, 1983.
(3) DEGREMONT., VVater Treatment Handbook, 6th ed., 1991.
(4) FAR, M.G., GEYER, J.C., OKUN, DA., VVater and Wastewater Engineering, Vol. 1 & 11, John
Wiley & Sons. Inc, 1981.
(5) KARPUZCU, M., Su Temini ve evre Sal, T, In. Fak. evre Mh. Bl., 1985.
(6) METCALF & EDDY., Wastewater Engineering: CoIIection and Pumping of Wastewater, Mc
Graw-Hill Inc., 1981.
(7) METCALF & EDDY., Wastewater Engineering: Treatment, Disposal & Reuse, Mc Graw - Hill
Inc, 1978.
(8) O.D.T.. evre Mh. Bl.. Atk Sularn Artlmas ve Alc Ortama Dearj Kurs Notlar, Ankara,
1983.
(9) PEAVY, H.S., et al., Environmental Engineering, Mc Graw - Hill Inc., 1985.
(10) REYNOLDS, T.D., Unit Operations and Processes in Environmental Engineering, Wadsworth
Inc., Califorrnia., 1982.
(11) SAWYER. C.N., Mc CARTY P.L.. Chemistry for Environmental Engineering, Mc Graw - Hill Inc.,
3rdEd., 1978.
(12) SOYUPAK, S., Biyolojik Artma ve Biyolojik Artma Sistemleri. Ankara, 1987.
(13) TCHOBANOGLOUS, G.. Solid Waste Disposal, Mc Graw Hill - Inc., 1981.
(14) TEBBUTT THY. , (eviren: Vahap B( )I MAN); Su Kalitesi Kontrol Prensipleri, Ankara, 1984.
(15) TMMOB evre Mh Oda^.. Ti i rkm' k evre Mhendislii Eitimi ve Sorunlar, Ankara, 1984.
Trkiye evre Sorunlar Vakh Yayn Trkiye'nin evre Sorunlar, Ankara 1992.
(16) USLU O.. TRKMAN A.. Su Kirlilimi ve Kontrol. TC. Babakanlk evre Genel Md. Yaynlar
Eitim Dizisi 1, Ankara. 1987
LGL TSE STANDARTLARI
13.010 Numune Alma ve Dene\ M. odI m 12 standart 1982-93
13.020 evre Koruma (Genel > 4 standart 1992 - 93
13.030 Kat Atklar 1 standart 11 -1992
13.040 Hava Kalitesi 6 standart 1984 - 92
13.040.10 Genel Kavramlar 1 standart 04 - 1976
13.060 Hava Kirlilii lme Metotlar 6 standart 1976
13.040.20 evreHavas 8 standart 1986 - 92
13.040.50 Tama Aralar F.g/os linisyonl.n 3 standart 1988 - 93
13.060 Su Kalitesi 76 standart 1958 - 93
13.060.10 Doal Su Kaynaklar (Kirlenmeye kar koruma dahil) 15 standart 1989 - 92
13.060.20 me Sulan 5 standart 1984 - 92
13.06030 Kanalizasyon Suyu Boaltm ve Artm 2 standart 1984-92
13.060.40 Su, Atk Su ve amurun ncelenmesi (Su mikrobiyolojisi,
bkz. 07.100.20) 71 standart 1981 -90
13.080 Suyun Analiz Metodlar 27 standart 1990 - 93
13.080 Toprak Kalitesi - Pedoloji 38 standart 1983 - 93
13-19
f I I
A L FA B E T K D E I N
A L FA B E T K D Z N
Abrasion, 3-08
Absorbsiyon, 10-13
A(s), bklme, 2-79
A(s), dinamik ev, 7-05, 7-06
A(s), dnme, 4-02
A(s), Euler, 4-21
A(s), kayp, 6-31
A(s), sarlma, 7-67
A(s), statik srtnme, 4-24, 4-28
A(s), statik ev, 4-24, 4-28, 7-05
A(s), srtnme, 7-06
A(s), ev, 7-05, 7-06, 7-27, 7-58
Arlk(), giden malzemenin, 7-37
Arlk, zgl, 7-04, 7-05
Arhk(), yma, 7-04, 7-05, 7-06
Akm(), Eddy, 6-21, 6-23, 6-35
Akm(), sinsel olmayan alternatif, 6-35
Akm(), ya, 8-02, 8-24
Ak(), elektron, 3-19
Ak, laminer, 3-16
Ak(), nakit, 11-09, 11-11, 11-13, 11-18,
11-19
Ak(), net para, 11-04
Akkan, 3-15, 5-19
Akkan, yalayc, 8-32
Akma(s), malzeme, 5-52
Aktarm(), malzeme, 12-14
Aksiyal, 10-06
Akustik(i), oda, 6-46
Alan (), nlama, 6-44, 6-45
Alan (), dank ses, 6-44
Alan (), serbest ses, 6-43, 6-44, 6-46
Alan, uzak, 6-43
Alan, yakn, 6-43
Alam(), alminyum, 2-43, 2-92, 2-94, 3-09
Alam(), bakr, 2-51, 3-09
Alam(), inko, 2-57
Alam, dkm, 2-43
Alam(), ilem, 2-43
Alam(), magnesum, 2-09
Alam, mknats, 2-61
Alam(), nikel, 2-59, 3-11
Alam, tavlanm, 2-44
Alam, termoelement, 2-61
Alam(), titan, 2-60
Alam(), titanyum, 2-09, 3-10
Alkalizasyon, 2-94
Allatropik, 2-03
Alternatif, ekonomik, 11-16
Alternatif, en iyi, 11-02
Alternatifleri), yatrm, 11-11
Altlk, 7-17
Almina, 2-01, 2-08
Amalgam, -di dolgusu, 2-18
Amortisman, 11-06, 11-16
Amortisman, dz, 11-06, 11-19
Amplifikatr, 6-40
Analiz(i), eilim, 6-33
Analiz(i), elek, 7-02
Analiz(i), faktr, 12-13
Analiz(i), gerilme, 2-08, 2-90
Analiz, gravimetrik, 5-86, 5-88
Analiz(i), hareket, 12-07
Analiz, harmonik, 6-03
Analiz(i), hasar, 2-08, 2-90
Analiz, sl, 2-90
Analiz(i), iliki, 12-11
Analiz, spektrofotometrik, 5-86, 5-88
Analiz(i), tesis yeri seimi, 12-03
Analiz(i), yenileme, 11-16
Anizotropik, 2-88, 2-89, 2-90
Ankastre, 4-04, 6-13, 6-16
Araba, atall, 7-16
Araba, drt tekerli, 7-15
Araba(s), el 7-14
Araba(lar), endstriyel, 7-14, 7-16
Araba, kendiliinden hareketli, 7-16
Araba(lan), motorsuz kaldrma, 7-24
Arabanlar), tekerli, 7-15
Aralk, dinamik, 6-20
Arahk(), frekans, 6-20
Aralk, klcal, 3-20
Aralk(), korozyon, 2-01
Aralk(), ses dzeyi lme, 6-40
Armatr(), elektrik motoru, 6-27
Arttrm(), kapasite, 12-02
Asbest, reine bal, 5-66
Asit, zc, 2-96
Asit, hidroflorik, 2-112
Asit, stearat, 2-69
Astar(lama), 2-04
Astar(lama), metal, 2-04
Andrclk, 7-06
Anma, 5-19, 5-21, 5-23, 5-61, 5-80, 6-94,
8-02
Andrc, sentetik, 2-08
Atalet, asal, 6-28
At. eik, 4-14
Atmosferik korozyon, 2-01
Atomizasyon, 2-02
Atomizasyon, santrifj, 2-02
B
Ba, atomik, 2-107
Ba. apraz, 2-99
Ba. iyonik, 2-100, 2-106, 2-109
Ba, kovalent, 2-100, 2-106, 2-109
ALFABETK DZN
Balayc, 2-96, 2-100, 2-103, 2-108,
Balayc, cam, 2-107
Balayc, organik, 2-101, 2-106, 2-107
Bakm, kestirimci, 6-33
Bakm, periyodik, 6-32, 6-33
Bakm, srekli, 6-32, 6-33
Bakteri(ler), rkl, 13-05
Bakteri, koliform, 13-06
Band, oktav, 6-38
Bariyer, 6-46
Basn(c), akkan, 5-63
Basn(c), bant dzeyi, 6-39
Basn(c), besleme, 8-37
Basn(c), buhar, 9-57
Basn(c), cep, 8-32, 8-34, 8-35, 8-36
Basn(c), doymu buhar, 9-59
Basn(c), harmonik ses, 6-38
Basn, hidrodinamik, 5-34
Basnlama, 9-26
Basnlandrma, 9-06
Basma, 2-50
Bebek, mavi, 13-06
Berilya, 2-111
Besleyici(ler), 7-28
Besleyici(ler), helezon, 7-31
Besleyici(ler), kayl, 7-29
Besleyici(ler), paletli, 7-29
Besleyici(ler), tablal, 7-32
Besleyici(ler), titreimli, 7-31
Biimlenebilirlik, 2-21
Bileik, 3-02
Bileik(ler) ferri, 2-03
Bileik(ler) ferro, 2-03
Bileim(i), anma, 2-53
Bilim(leri), evre, 13-03
Bilezik, 8-04
Bilezik(i), destek, 5-20, 5-35
Bilezik, d, 8-44, 8-47
Bilezik, i, 8-44, 8-47
Bilezik(leri), rulman, 11-34
Boksit, 2-43
Boru, dikisiz elik ekme, 3-35
Boru, dner, 7-33
Boru(su), youma, 3-16
Boluk(u), alma, 5-35
Boluk, radyal, 8-19, 8-24, 8-47
Boluk(u), yatak, 8-24, 8-25, 8-47
Boy(u), tambur, 7-70
Bozulma, spiral, 5-25
Bozunma, yoruk, 2-8, 2-9, 2-11, 2-15
Blge, esnek, 2-08
Blge(si), germe, 2-38
Blge, kritik, 2-38
Blge, yoruk, 2-08
Bronz(u), fosfor, 5-66
Bronz, kurun-bakr alaml, 5-67
Brlr, gaz yaktl, 9-25
Buharlama, 9-26
Buharlatrc, 9-34
Buharlatrc, kuru, 9-34
Buharlatnc, ya, 9-34
Bur, 2-72
Burulma, 6-16
Byklk, vektrel, 4-19
Cam(), bor, 2-113
Cam(), E- 2-83, 2-84, 2-88
Cam elyaf, 2-83, 2-90
Cam(), S- 2-83, 2-84
Cam(), kurun, 2-113
Cihaz(lan), FFT, 6-41, 6-42
Conta, 5-02, 5-43, 5-44, 5-45, 5-46
Conta, amyantl (asbestli), 5-46
Conta, elastomer, 5-52
Conta, hidrolik, 5-50
Conta, kat, 5-49
Conta, kauuk, 5-49
Conta, mantarl, 5-48
Conta, sv, 5-51
amur, plastik, 2-100, 2-101
ap(), kee d, 5-12
ap(), kesit, 5-28
ap(), m, 5-11
ap(), muylu, 7-46
ap(), tekerlek, 7-46
ap(), yuva, 5-11
ark, kepeli dner, 7-22
ark(lar), dengeleme, 7-52
arpma, 4-20
arpma, plastik, 4-20
ED, 13-18
ekici, 7-15
ekme, 2-06, 2-09, 2-16
ekme mukavemeti, 2-74, 2-78
elik, alaml, 2-90
elik, ift fazl paslanmaz, 3-09
elik, derin, 2-21
elik, dkme, 2-64
elik, dk alaml, 2-94, 2-04
elik, galvanizlik, 2-97, 3-16
elik(i), karbon, 2-04, 2-20, 2-24, 2-34, 2-35,
3-08
elik, martensetik, 2-94
elik, sertleen, 2-21
elik, s, 2-21
elik(i), takm, 2-64, 2-70, 2-75
evrim(i), Carnot, 9-29
evrim(i), soutma, 9-26
evrim(i), tasarm, 2-88
nlama, 6-43, 6-45
inkoblend, 2-57
inkografi, 2-57
izelge(si), iliki, 12-11
izelge(si), montaj, 12-06
izelge(si), operasyon, 12-06
A L FA B E T K DZN
izelge(si), rota, 12-06
izgi(si), biimleme kst, 2-21
izgi(si), evrit, 12-17, 12-18
izgi(si), etki, 4-03, 4-04
izgi(leri), Lder, 2-08
izit(i), alan iliki, 12-13
izit(i), iliki, 12-12
izikleri), ilem sre, 12-10
kelme, 13-05, 3-18
keltme, 13-09, 2-66, 3-17
keltme, kimyasal, 13-13
ktr(c), elektrostatik, 3-11
zelme, 2-66
zelti, alkali, 2-95
zm, genel, 6-08
zm, homojen, 6-06
znrlk(), azot, 30-8
znrlk(), karbon, 3-08
rtme, anaerobik amur, 13-12
D
Daire(si), kampresr, 13-20, 13-21
Dalga, boyu, 6-36
Dalga, elektromagnetik, 6-23
Dalga(s), ses, 6-37
Dalga, ultrasonik, 6-23
Damper, 2-77
Daralma, 3-94
Darbe(leri), sv, 9-27
Davranm, gevrek, 2-13, 2-15, 2-16
Davranm, snek, 2-13, 2-15, 2-16
Dayan(c), akma, 2-23, 2-26, 2-33
Dayan(c), arpma, 2-12
Dayankllk, anmaya, 2-85, 2-88
Dayanm(), akma, 2-48, 2-50
Dayanm(), anma, 2-85
Dayanm(), basn-entalpi, 9-23
Dayanm(), basma, 3-17
Dayanm(), ekme, 2-48, 2-50, 2-51, 2-105,
2-84, 2-85, 2-93, 2-83, 2-85, 2-92, 2-07,
2-17, 2-26, 2-33, 2-46
Dayanm(), dielektrik, 2-104
Dayanm(), hava, 9-49
Dayanm(), kayma, 8-03
Dayanm(), kesme, 2-50
Dayanm, psikrometrik, 9-64, 9-71, 9-72
Dayanm(), uzama, 2-58
Dayanm(), yorulma, 2-46, 2-51
Dalma(s), k, 2-66
Debi, 8-34, 8-35, 13-14
Debi(si), hava, 9-50
Defrost, 9-38
Deer(i), arlk, 12-16, 12-19
Deer(i), efektif, 6-02, 6-03, 6-23, 6-33, 6-34,
6-40
Deer(i), ekonomik, 11-02
Deer(i), gerinim, 2-39, 2-40
Deer(i), hurda, 11-11, 11-12, 11-16
Deer, karesel ortalama, 6-02
Deer, net bugnk, 11-04
Deer(i), NR, 6-39
Deer, optimum, 6-32
Deer(i) ortalama, 6-02
De|er(i), parann bugnk, 11-04
Deer(i), parann zaman, 11-02
Deer(i), snr, 6-43
Deer, tepeden tepeye, 6-03, 6-23
Deer(i), tolerans, 11-12
Deiken(i), debi, 8-27, 8-30
Deiken(i), scaklk art, 8-27
Deiken(i), ya, 8-27
Deitirme, iyon, 13-12, 13-14
Dekape, 2-37
Dernineralizasyon, 13-21
Demir, benekli, 2-03
Demir, dikme, 2-03
Demir, dkme, 2-04, 2-107, 3-14, 3-15, 3-16,
5-67-
Demir, emayelik, 2-35
Demir, gri, 2-03
Demir, pik, 2-03
Demir, sfero, 2-03
Demir, snger, 2-65
Denetlenmesi, korozon, 3-18
Deney(i), anma, 5-88
Deney(i), elastiklik, 5-88
Deney (i), Jominy, 2-21, 2-22
Deney(i), yapma, 5-88
Deney (i), yeinlik, 2-21
Denge, 3-03, 4-03, 4-04, 4-05, 4-12, 4-24
Denge, statik, 6-28
Dengeleme devri, 6-29
Dengeleme, dinamik, 6-28
Dengeleme, modal, 6-30
Dengeleme, statik, 6-28
Dengeleme, yerinde, 6-30
Dengesizlik art, 6-28, 6-29
Dengesizlik, dinamik, 6-28
Dengesi, mekanik kee, 5-63
Dengesizlik, statik, 6-06
Denklem(i), Darc-Weisbach, 13-13
Denklem(i), denge, 4-04, 8-24
Denklem(i), diferansiyel, 4-29
Denklem(i), Hazen-Williams, 13-13
Denklem(i), Nerst, 3-05
Denklem(i), Reynolds, 8-20, 8-26
Depolama, hammadde, 12-12
Depolama, rn, 12-12
Depolama, yardmc ara ve alet, 12-12
Derece(si), bal nem, 9-60
Derece(si), doyma, 9-57
Derece(si), ergime
Derece(si), kzma, 9-35
Derece(si), serbestik, 6-06, 6-07
Derinlii, entik, 5-88
Desibel, 13-16
Destekleyici, anmaya, 2-83, 2-84, 2-85, 2-86,
2-88, 2-89
Devre(si), analog elektrik, 6-42
ALFABETK DZN
Devre(si), digital elektrik, 6-42
Devre(si), dzeltme, 6-41
Devre(si), emi, 9-30
Devre(si), filtre ve redresr, 6-30
Devre(si), korozyon, 3-03
Dezenfeksion, 13-12
DN, 2-06
Diaspor, 2-111
Diren, 2-104, 2-18
Direnci, akkan, 5-90
Direnci, akma, 2-49
Direnci, anma, 2-05, 2-18, 2-19, 2-22, 2-24,
2-97, 5-26, 5-66, 5-79
Direnci, ekme, 2-46, 5-87
Direnci, darbe, 5-90
Diren, endktif, 7-38
Direnci, esneklik, 5-90
Direnci, hava ve ozon, 5-90
Direnci, s, 5-88
Diren, sl, 5-55
Direnci, leke, 5-90
Diren, kimyasal, 5-77
Direnci, kopma, 5-88
Direnci, korozyon, 2-27, 2-46, 2-53, 2-60, 2-90,
2-97, 3-08, 3-09, 3-13, 3-14, 5-66, 5-72
Diren, mekanik, 5-49
Diren, zgl, 2-35, 3-08
Direnci, oksidasyon, 2-59
Direnci, oksitlenme, 2-49
Direnci, su, 5-90
Direni, ya, 5-88
Direnci, yorulma, 2-22
Direnci, yrtlma, 5-87, 5-90
Direnci, yuvarlanma, 4-25, 4-26
Direngenlik(i), ayarlama, 6-30
Direngenlikti), burulma, 6-11, 6-12
Direngenlik, edeer, 6-12, 6-13, 6-14, 6-16
Direngenlikti), katman, 6-32
Direngenlik(i), kontrol, 6-23
Direngenlik(i), yatak, 8-17
Disk, elmas, 2-108
Disk(i), talama, 2-108
Diyafram, 5-4, 5-79
Diyagram, 4-05, 4-13
Diagram(), PV, 5-70
Dolgu, organik, 5-66
Dolgu, inorganik, 5-66
Dolomit, 2-49
Dkme demir, 2-03
Dkme, kr, 2-24
Dklebilirlik, 2-19
Dkm, 5-14
Dkm, gri, 2-22
Dkm, kontin, 2-12
Dkm, sfero, 2-22
Dkm, sspansiyon, 2-101
Dng(s), kayp, 6-30
Dnme, 4-10
Dnrc(s), asl ktleli titreim, 6-20
Dntrc(s), asl olmayan titreim, 6-20,
6-23
Dntrc(s), Bessemer, 2-04
Dntrc(s), elektromaynetik yakn konum,
6-23
Dntrc(s), oksijen, 2-05
Dntrc(s), titreim, 6-20
Dvlme, 2-04
Dvlebilme, 2-51
Dudak(), halka, 5-32
Dudak(), kee, 5-07, 5-08, 5-09, 5-12
Duyarllk, ileri, 8-47
Duyarllk, zel, 8-47
Duyarllk, yksek, 8-47
D(ler), basamakl, 7-33
D(leri), besleme, 7-32
D(ler), helisel, 7-33, 7-35
D(leri), iletim, 7-06
Dzen(i), grup yerletirme, 12-07
Dzen(i), rne gre yerletirme, 12-07, 12-09,
12-10
Dzen(i), sabit konumda yerletirme, 12-07,
12-08
Dzen(i), srece gre yerletirme, 12-07, 1209
Dzen(i), tesis yerleim, 12-02, 12-04
Dzenek(leri), boaltma, 7-25
Dzenek(leri), gerdirme, 7-54, 7-70
Dzenek(i), g aktarma, 7-70
Dzenek(leri), kay ekleme, 7-62
Dzenek(leri), malzeme iletimi, 7-02
Dzenek(leri), merkezleme, 7-65
Dzenek(leri), ykleme, 7-25
Dzey, 6-36
Dzey(i), dayan, 2-26
Dzey(i), ses, 6-38
Dzey(i), ses iddeti, 6-37, 6-38, 6-39
Dzey(i), ses gc, 6-37, 6-38, 6-39, 6-41,
6-42
E
Eim(li) deiken, 8-26
Eri(si), biimleme kst, 2-21
Eri(si), evrim, 6-38
Eri(si), desibel toplam, 6-37
Eri(si), dzeltme, 6-39
Eri(si), eykseklik, 6-38
Eri(si), polarizasyon, 3-04, 3-13
Eri(si), sins, 4-08
Eri(si), srnme, 2-17
Eri(si), uzay, 4-09
Ejektr, 10-06
Ekonomi, istikrarsz, 11-15
Ekonomi(si), iletme, 11-08, 2-39
Ekonomi(si), mhendislik, 11-02, 11-04, 11-06,
12-03
Eksantrik, 4-20
Eksen, 4-07
Eksen(i), ani dnme, 4-10
Eksen(i), arpma, 4-20
Eksen(i), dnme, 4-10
A
ALFABETK DZN
Eksen(i), koordinat, 4-04
Eksen(i), referans, 4-15
Eksen(i), simetri, 4-05, 4-21
Eksen, yatay, 4-28, 8-23
Ekstrzyon, 2-101, 2-69, 2-92, 5-77
Ekstrzyon, scak, 2-44
Ekzotermik, 2-81
Eleman, elastik, 6-12
Elastik, 6-02, 6-05, 6-12, 4-20, 2-97
Elastomer, 2-97, 5-07, 5-20, 5-25, 5-49, 5-50,
5-57, 5-79, 5-80, 5-85
Elastoplastik, 4-23
Elektrodinamik, 6-21
Elektroliz, 2-66
Elektrostatik, 2-108
Eleman(lar), ekme, 7-52
Eleman(lar), szdrmazlk, 5-02, 5-17, 5-18,
5-32, 5-37, 5-39, 5-49, 5-54, 5-69, 5-78
Eleman(lar), standart, 5-41
Elyaf, 2-83, 2-85, 2-88, 2-89
Elyaf(), cam, 5-78
Elyaf(), karbon, grafit, 2-83, 2-84, 2-90, 2-92
Elyaf, organik, 2-85
Emaye, 2-34, 2-35
Emaye, porselen, 2-34
Emdirme, 5-53
Emme, aspiratrde, 7-13
Emri, 2-107
Emlsiyon, akrilik, 5-78
Endeks(i), fiyat, 11-08
Endeks(i), toptan ea fiyat, 11-09
Enerji, 4-17, 4-28
Enerji(si), aktivasyon, 3-02
Enerji(si), darbe, 2-74
Enerji, i, 9-58
Enerji(si), krlma, 2-92
Enerji, kinetik, 4-18, 9-52
Enerji, mekanik, 2-78, 4-02, 4-18, 5-80
Enerji, potansiyel, 4-18
Enflasyon(u), nokta, 11-08
Engelleme, galvanik, 2-46
Entagratr, 6-20
Epoksi, 2-84, 2-87, 2-90, 5-66
Epoksi(ler), 2-83
Ergitme, 2-03, 2-64
Ergodik, 5-76, 6-05
Esneklii, amyant, 5-46
Esneme, 5-08
Esneme, elastik, 8-24
Eanjr, 9-28, 9-39
Eantr, 10-07
Edeer(i), Grant ve Ireson, 11-03
Eitlik, eksponansiyel, 2-09
Etki, fizyolojik, 6-39, 6-40
Etki(si), halat, 7-49
Etki, jiroskopik, 4-22
Etki, psikolojik, 6-39, 6-40
Faiz, 11-02, 11-03
Faiz, bileik, 11-03, 11-04, 11-05, 11-06
Faiz, efektif, 11-06, 11-07, 11-08
Faiz, nominal, 11-06, 11-07
Faiz, reel, 11-09
Faktr(), bileik deer, 11-22
Faktr(), bileik faiz, 11-02, 11-04
Faktr(), bugnk deer, 11-22
Faktr(), debi, 8-21
Faktr(), dzenli eit deme bugnk deer,
11-05
Faktr(), dzenli deme bileik deer, 11-05
Faktr(), eit deme, 11-22
Faktr(), hammadde, 12-02
Faktr(), iklim, 12-03
Faktr(), j- 12-04
Faktr(), kayp, 6-30, 6-31, 2-104
Faktr, nicel, 12-03, 12-04
Faktr, nitel, 12-03, 12-04
Faktr(), srtnme, 13-10
Faktr(), srtnme katsays, 8-26, 8-27, 2-104
Faktr(), tevik tedbirleri, 12-03
Faktr(), geri deme, 11-05, 11-06, 11-27
Faktr(), ykseklik zam, 9-08
Faz, 2-102, 2-103, 2-106
Faz as, 6-03, 6+05, 6-09, 6-21, 6-90
Faz distorsiyonu, 6-20
Faz(), elyaf, 2-76
Faz gecikmesi, 6-07, 6-09
Faz, iki srekli, 2-84
Faz, iki sreksiz, 2-84
Faz, spektrumu, 6-05, 6-23
Feldspat, 2-103, 2-107, 2-43
Ferritik, 2-04, 2-05, 2-20
Frn(), elektrik ark, 2-05,
Film(i), boya, 2-96
Film, cams, 3-15
Film(i), oksit, 3-14
Film, pasif, 3-16, 3-17
Film(i), ya, 5-05, 5-10, 5-19, 5-64, 5-65, 5-74,
8-20, 8-28, 8-30
Filtre, 9-38
Filtre, bant geiren, 6-42
Filtre, hassas, 9-52
Filtre, kaba, 9-52
Filtre, mikro, 9-52
Filtre, organik, 2-78
Filtre(si), oktav, 6-42
Flan, 10-20
Floroelastomer, 5-30
Fonksiyon, harmonik, 6-11
Fonksiyon(u), zellik, 6-05
Forml, amprik, 7-27
Fosfat, havas giderilmi, 3-11
Fosforit, 2-104
Fourier dnm, 6-05, 6-23, 6-42
Fourier serisi, 6-03, 6-05, 6-42
Fourier ters dnm, 6-05
ALFABETK DZN
Frekans, 6-03, 6-25, 6-30, 6-32, 6-36, 6-37,
6-38, 6-39, 6-42, 6-45, 6-46
Frekans, asal, 6-03, 6-09
Frekans analizi, 6-05, 6-42, 6-38, 6-23
Frekans aral, 6-42
Frekans bantlar, 6-36
Frekans bantlar, 6-33
Frekans, doal, 6-06, 6-07, 6-11, 6-12, 6-13,
6-14, 6-16, 6-17, 6-19, 6-21, 6-22, 6-24,
6-29
Frekans, doal asal, 6-07, 6-09
Frekans, doal snml, 6-07
Frekans(), genlik, 6-09
Frekans(), rezonans, 6-06, 6-09, 6-24, 6-29
Frekans(), ses, 6-38
Frekans sepektrumu, 6-05, 6-42
Frekans(), titreim, 6-22
Fren diski, 6-29
Fren kampanas, 6-29
Gaz, ekso, 2-71
Gaz, endo, 2-71
Gaz(), metan, 13-15
Geirgenlik(i), gaz, 5-77, 5-78, 5-86
Gelir(i), faiz, 11-03
Gelir(leri), yllk nakit, 11-19
Genleme, 2-06, 5-74, 9-27
Genlik, 6-02, 6-03, 6-09
Genlik(i), rejim, 6-09
Genlik(i), rejim titreimi, 6-10
Genlik(i), rezonans, 6-09
Genlik sepektrumu, 6-05, 6-33, 6-34
Genlik(i), srekli faz titreimlerinin, 6-07
Genlik(i), titreim, 6-23, 6-33
Geometri(si), yatak, 8-43
Gerdirme, 7-70
Gerdirme(ler), arlkl, 7-70
Gere(ci), mil, 5-10
Gere(ler), bileik, 2-83, 2-84, 2-85, 2-88,
2-91, 2-92
Gere(ler), yksek dayanm bileik, 2-90
Gerilme, 2-07, 2-86, 2-87, 3-09, 3-18
Gerilim(i), akma, 2-03, 2-07, 2-08
Gerilim(i), basma, 3-17, 2-92, 2-23
Gerilim(i), ekme, 2-91, 3-17, 3-18, 2-91, 2-91,
2-11
Gerilme(si), ekme emniyet, 2-03, 2-16, 2-83,
2-87
Gerilim, evrimli, 2-23
Gerilme, dinamik, 7-49, 7-50
Gerilme, sl, 6-28, 3-13
Gerilme(si), kesme emniyet, 2-88
Gerilme, mekanik sistemde, 6-02
Gerilme(si), polarizasyon, 6-42
Gerilim, titreimli, 2-23
Gerilme(si), yzey, 5-44
Gerinim, 2-07, 2-08, 2-09, 2-38
Gerinim, esnek, 2-07
Gerinim, kalc, 2-07
Gerinim, orantsz, 2-07
Gerinim, toplam, 2-07
Getiri, 11-02
Getiri(si), nakit, 11-09
Getiri(si), yllk edeer, 11-12
Gevrek, 2-22, 5-76
Gider(leri), amortisman, 11-19, 11-20
Gider(i), faiz, 11-03, 11-05, 11-20
Gider(leri), finansman, 11-19, 11-20
Gider(i), hammadde, 12-02
Gider(i), malzeme aktarma, 12-05, 12-09,
12-11, 12-19
Giderilme(si), oksijen, 3-12
Giderme, gaz, 2-23
Gbek(leri), rle, 2-80
Gtrc, hareketli, 7-19, 7-20
Gtrc, hareketli paletli, 7-21
Gtrc, helezon, 7-11, 7-22
Gtrc(s), hidrolik iletim, 7-11
Gtrc, kayl, 7-11, 7-35, 7-45, 7-58, 7-60,
7-68
Gtrc, kesikli alan, 7-22
Gtrc(ler), paletli, 7-29
Gtrc(ler), pnmatik, 7-13
Gzenek, mikro, 5-53
Grafit, 8-06
Gres, 8-05, 8-06, 8-12, 8-12, 8-13, 8-18, 8-40,
5-08, 5-73
Gres, ka, 8-13
Gres, yumuak, 8-13
G(), parann alm, 11-03, 11-08
Gc, ses, 6-37
Grlt dozu, 6-43
Grlt dzeyi snn, 6-43
H
Haddeleme, 2-09, 2-22, 2-69, 2-92, 2-93
Haddeleme; scak, 2-28, 2-35, 2-36, 2-37
Hail hunisi, 2-67
Halka(s), O, 5-19, 5-32, 5-33, 5-36, 5-42,
5-61, 5-70, 5-71, 5-72
Halka(s), X, 5-31
Halka(s), salmastra, 5-56, 7-64
Halka(s), szdmazlk, 5-31, 5-61, 5-64, 5-65,
5-67, 5-71, 5-72
Halka, takm, 5-36, 5-79
Halka(s), V, 5-32, 5-36, 5-37
Halko pirit, 2-51
Hareket, asal, 4-10, 4-19, 4-22
Hareket, bal, 4-11
Hareket, evresel, 5-15
Hareket, dorusal, 4-02, 4-08, 4-12, 4-19, 4-20
Hareket(i), dnme, 4-29
Hareket, dzlemde erisel, 4-08, 4-09, 4-14
Hareket, dzlemsel, 4-10, 4-11
Hareket, eksenel, 5-34, 5-37
ALFABETK DZN
Hareket, harmonik, 4-08
Hareket, jiroskopik, 4-21
Hareke, mekanik, 2-105
Hasar(), kavitason, 3-16
Hasar(), korozyon, 3-17
Hat(t), retim, 12-09
Hava, basnl, 10-02
Havalandrma, 9-46, 13-08
Havalandrma, doal, 9-48
Havalandrma, zorunlu, 9-48, 9-49
Hazne(leri), depolama, 7-26
Hazne(leri), ykleme, 7-25
Hetetroflar, 13-06
Hz, asal, 4-08, 4-10, 4-11, 4-14, 4-18, 4-21,
6-09, 6-28
Hz(), asal dnme, 8-02
Hz(), akma, 3-10, 3-13
Hz(), ak, 10-23, 7-10
Hz() asimilasyon, 13-03
Hz(), atk su, 13-10
Hz(), alma, 8-15
Hz, evresel, 5-05, 7-17
Hz(), kelme, 7-03
Hz, dorusal, 4-02, 4-08, 4-10
Hz(), dnme, 5-05, 6-33
Hz, eksenel, 5-35
Hz(), genlik, 6-03
Hz(), iletme, 6-30
Hz(), kayma, 4-23, 8-03, 8-19, 8-24, 8-30
Hz(), korozyon, 2-94, 2-96, 3-04, 3-07, 3-14,
3-18
Hz, kritik, 6-12, 6-13, 6-14, 6-15, 6-16, 6-24
Hz(), reaksiyon, 3-02
Hz(), sertleme, 2-09
Hz(), ses, 6-45
Hz(), su, 13-09
Hz(), srtnme, 2-17
Hz(), titreim, 6-02, 6-20, 6-33
Hz(), yaylma, 6-36
Hz(), yzey, 5-10, 5-17, 5-27, 5-32
Hiperstatik, 4-01
Hipoklorit, 13-07
Hipoklorous, 13-07
Honi, 7-25
Honlama, 5-35
Hub, 7-48
Hcre, galvanik, 3-06
Hcre, ses yaltcs, 6-45
I
In(), ultraviyole, 13-06
Inm, 9-14
Is, duyulur, 9-63
Is, gizli, 9-63, 9-70
Is, jeotermal, 9-41
Is, zgl, 9-40, 9-62
Is(s), youma, 9-29
Istc(lar), boru, 9-09
Istc(lar), levha, 9-09
Istma, blgesel, 9-07
Istma, hava ile, 9-07
Istma, kzgn sulu, 9-06
Istma, levha, 9-14
Istma, merkezi, 13-03
Istma, radyasyonlu, 9-16
Istma, yerel, 13-03

yap, martensitli, 2-18

ihtiyac, biyolojik oksijen, (BOI), 13-03
ihtiyac, kimyasal oksijen (KOI), 13-04
tklimlendirme, 9-31
iletimi, elektrik, 2-44
letken(lii), elektrik, 2-53, 2-80
lletken(lii), s, 2-46
iletken, sper, 2-79
Uke(leri), tasarm, 7-02
ndex(i), vizkosite, 8-08, 8-09
indirgenme, 2-65, 3-02, 3-06
ndis(i), biimleme yeinlii, 2-38
Inflitrasyon, 12-02
Inflitrason(u), derz, 12-49
Integrasyon, 4-08, 4-19
Integrasyon, elektriksel, 6-20
Isostatik, 2-101
tlem(i), zelti sl, 2-44
Ilem(i), derin ekme, 2-46
tlem(i), eloksal, 2-46
lem, s, 2-23, 2-25, 2-33, 2-75, 2-84, 2-101,
3-09, 3-18
lem, polar, 2-89
Ilem(i), pskrtme, 5-54
Ilem(i), sarma-rme, 2-88, 2-89
ileme, 2-03, 2-89
leme, eloksal, 2-46
ileme, souk, 2-44, 2-59
vme, asal, 4-15, 4-16
ivme, bal, 4-11
Ivme(si), Coriolis, 4-11
vme, dik, 4-08, 4-14
vme, effektif, 6-11
Ivme(si), genlik, 6-03
ivme, sabit, 4-08, 4-13
ivme, teetsel, 4-08, 4-14
Ivme(si), titreim, 6-02
Ivme(si), yerekim, 4-02, 4-14
Izaar, 2-12
tzolatr, 2-100, 2-101, 2-102, 2-112
tzolatr(), alak voltaj, 2-104
tzolatr(), elektrik, 2-103
Izolatr(), yksek voltaj, 2-104
zotermik, 9-58
Izotop(u), radyoaktif, 2-03
Jet(i), gaz, 2-65
Jet(i), su, 2-65
ALFABETK DZN
Jiroskop, 6-29, 4-21, 4-22
Jiroskop, serbest, 4-22
K
Kabestan kafas, 7-08
Kablo(lar), gruzi, 5-76
Kaak(), hava, 5-29
Kak, 5-40, 8-33
Kaklk, dinamik, 5-80
Kaklk(), eksen, 8-33, 8-39
Kaklk, mekezden, 8-19
Kaklk, ya keelerinden, 8-19
Kaklk, yuvada, 8-19
Kad, zmpara, 2-108
Kaldrma, ilemede, 7-02
Kaldrma, manila kendirinden halatla, 7-07
Kaldrma, tala, 2-24
Kaldrma, tel halatla, 7-07
Kaldrma, yk, 7-11
Kalemel elektrot, 3-05
Kahnlk(), ya, 8-23
Kalp, 2-101
Kalibrasyon, 6-20, 6-29, 6-40, 6-41
Kalite(si), kesme, 5-08, 5-09, 5-10, 5-24, 5-35,
5-44, 5-55
Kama, 4-27
Kanalizasyon, 13-14
Kanun(u), ekim, 4-02
Kanun(u), evre, 13-21
Kanun(u), Dalton, 9-58
Kanun(u), enerji sakinimi, 4-18
Kanun(u), Dalton-Gblas, 9-59
Kanun(u), hareket miktarnn sakinimi, 4-02
Kanun(u), Hook, 5-79
Kanun(u), i ve enerji, 4-17
Kanun(u), ktlenin sakinimi, 4-02
Kanun(lan), Newton, 4-02
Kanun(u), ters kare, 6-43
Kaolin, 2-103, 2-110, 2-111
Kantar(lan), gtrc, 7-36
Kantar, tumbah, 7-39
Kapasite(si), halat, 7-10
Kapasite(si), s, 2-46, 2-53
Kapasite(leri), stma, 9-28
Kapasite(si), pompa, 9-13
Kapasite(si), soutma, 9-28
Kapasite(si), yk, 7-35
Kapasitif, 6-20, 6-23
Kaplama, alminyum, 2-68
Kaplama, inko, 2-67
Kaplama, difzyonla, 2-67
Kaplama, grafit, 2-60
Kaplama, elektrolitik, 2-60, 2-97, 6-02
Kaplama, galvaniz, 2-98
Kaplama, inoganik, 3-17
Kaplama, kadmiyum, 2-90
Kaplama, kalay, 2-98
Kaplama, koruyucu, 6-08
Kaplama, nikel, 2-98
Kaplama, pskrtme metal, 2-97
Karbonasyon, 2-94
Karbr, 2-75, 2-76, 2-85
Karbr, bor, 2-107
Karbr, silisyum, 2-107
Kardan, kavramas, 6-29
Kanncalama, 3-06, 3-08
Kartezyen, 4-09
Kasnak, 4-30
Katk, 8-10
Katlama, 2-19, 2-84, 2-89
Katman(lar), yap, 9-26
Katsay(s), basn, 8-32
Katsay(s), basn vizkosite, 8-01
Katsay(s), debi, 8-32
Katsay(s), dielektrik, 2-104
Katsay(s), diren, 7-35
Katsay(s), direngenlik, 6-24
Katsay(s), emniyet, 7-62
Katsay(s), g, 8-32
Katsay(s), gvenirlik, 8-50
Katsay(s), s genleme, 5-04, 5-12, 5-79,
8-39
Katsay(s), s iletim, 8-39, 8-42
Katsay(s), sl iletkenlik, 2-112
Katsay(s), iletme koullar, 8-50
Katsay(s), kay, 7-62
Katsay(s), malzeme, 8-50
Katsay(s), przllk, 13-09
Katsay(s), sabit, 5-35
Katsay(s), ses yutma, 6-44, 6-45, 6-46
Katsay(s), srama, 4-20
Katsay(s), snm, 6-06
Katsay(s), srtnme, 2-79, 4-12, 4-13, 4-15,
4-23, 4-24, 4-28, 4-29, 5-42, 5-42, 5-65,
5-18, 7-47, 8-02, 8-05, 8-16, 8-17, 8-71
Katsay(s), tesir, 6-30
Katsay(s), uzama, 2-46, 2-53, 2-58
Katsay(s), Williams-Hazen, 13-10
Katsay(s), yatak byklk, 8-53
Katsay(s), yuvarlanma, 4-26
Katyon, 13-13
Kauuk, Butadien, 5-76
Kauuk, Butil, 5-77
Kauuk, doal, 5-75
Kauuk, epikloridrin, 5-78
Kauuk, etilen propilen, 5-77
Kauuk, nitril, 5-80
Kauuk, alinorbarnen, 5-77
Kauuk, polisulfid, 5-76
Kauuk, silikon, 5-77
Kauuk, sitren butadien, 5-76
Kayganlk(), paracklarn, 7-05
Kayb, borudaki srtnme, 7-13
Kayp(lar), evrim, 9-28
Kayb, dz srtnme, 9-10
Kayp(lar), evaporasyon, 9-15
Kayb, 9-22
Kayb, konveksi yon, 9-15
Kayb, zel direnler, 9-10
A L FA B E T K D Z N
Kayp(lar), radyasyon, 9-15
Kayp(lar), teneffs, 9-15
Kazyu, metal, 5-40
Kazyc, mil, 5-39
Kaynama, karbon, 2-35
Kaynalanabilirlik, 2-20
Kay, kauuk kaplanm dokuma, 7-60, 7-61
Kee(si), .basn, 5-52
Kee(si), basnl ortam, 5-14
Kee, elik, 5-72, 5-73
Kee, ift dudakl, 5-14
Kee, ift bileik, 5-13
Kee, dengeli, 5-63, 5-64
Kee, dengesiz, 5-63
Kee, labirent, 5-74, 5-75
Kee(si), piston, 5-37
Kee, toz dudakl, 5-14
Kee, toz koruyucu, 5-14
Kee, V, 5-17
Kee(si), ya, 5-05, 5-09, 5-12, 5-14
Kee, yaysz, 5-14
Kepe, byk boyu, 7-23
Kepe, motorlu, 7-22, 7-23
Kestirimci, grafik, 6-32
Krlgan, 2-106
Knlma(s), 2-15, 2-87, 2-90
Krlma, apraz, 2-106
Krlma, gevrek, 2-13, 2-16
Krlma, snek, 2-15
Krlma, yorgunluk, 2-17
Kst, oransal, 2-08
Kvam
Kzak(lar), iletim, 7-35
Kzak(lar), klavuz, 7-45, 7-46, 7-48, 7-58
Kil(i), bilya, 2-103
Killeri, refrakter, 2-110
Kimya(s), evre, 13-03
Kinetik, 4-12, 4-24
Kinetik(i), karazyon reaksiyonu, 4-14
Kinetik(i), rigid cisim, 4-14
Kinematik, 4-12, 4-24
Kirlenme, endstriyel, 13-03
Kirlilik(i), evre, 13-03
Kirlilik(i), grlt
Klorlama, 13-09, 13-10, 13-12
Koaglasyon, 13-11
Kol, biyel, 2-73
Kontaklar, elektrik, 2-79
Korozyon(u), ak hava, 2-58
Korozyon(u), gerilme, 3-14
Korozyon, katadik, 2-90
Korozyon(u), oyulma, 2-94, 3-17
Krk, 5-04
Krk, keskin kenarl, 5-59
Krk monaj, 5-59
Krk, yuvarlak kenarl, 5-59
Kreyn, 7-11
Kreyn, gezer kprl, 7-11
Kreyn, partal, 7-11
Kriko, 4-29, 4-30
Kromatlama, 6-02
Kum, silika, 2-107
Kumlama, 2-108
Kuram(lar), Kollmar, 9-17
Kurutucu, Freonlu, 10-19
Kurutucu(su), hava, 10-19
Kuvvet, 4-02, 4-03
Kuwet(i), aerodinamik, 6-06
Kuwet(i), akkan, 5-42
Kuwet(i) atalet, 6-06
Kuwet(i), basit harmonik, 6-10, 6-24
Kuvvet, bileke, 4-02, 4-03, 4-05, 4-12
Kuvvet, arpma, 6-06
Kuvvet(i)., ekme, 4-12, 5-559, 5-87, 7-18,
7-48, 7-51
Kuvvet ift, 4-03, 4-04
Kuwet(i), dengesizlik, 6-24
Kuwet(i), d, 4-03, 4-04, 4-05, 4-15, 4-16,
4-19
Kuwet(i), diren, 7-49
Kuwet(i), hidrolik, 5-42
Kuwet(i), i, 4-03, 4-05
Kuwet(i), impulsif, 4-20
Kuvvet, kaldrma, 7-13
Kuvvet(i), Koersit, 2-80
Kuwet(i), manyetik, 6-06
Kuvvet(i), merkezka, 4-14, 6-09, 6-27, 6-28,
8-04, 8-16, 8-53
Kuvvet(i), sktrma, 5-42, 5-43, 5-45, 5-52
Kuwet(i), statik, 6-12
Kuvvet(i), statik srtnme, 4-23
Kuvvet(i), srtnme, 4-23, 4-24, 4-25, 4-29,
5-32, 5-36, 5-80, 8-02, 8-38
Kuvvet(i), yerekimi, 4-02
Kuvvet(i), zorlama, 6-24, 6-25
Kr. 2-96
Ktle, 4-02, 4-03, 4-04, 4-05, 4-06
Ktle, ayarlamas, 6-30
Ktle, deneme, 6-29
Ktle, dengesiz, 6-09
Ktle(si), disk, 6-13
Ke, edeer, 6-12, 6-14
Ktle, kontrol, 6-23
Ke, saf, 6-23
Labirent, kmr, 5-75
Ixhim, 2-98
Lehim, sert, 2-61
Lehim, sert gml, 2-62
Leplenen, 5-42, 5-61, 5-66, 5-73
Lif, 2-83, 2-90
Limit(leri), konfor, 9-49
Logaritma, 3-02
Logaritmik azaltma, 6-07
Lokma(l), sabit, 8-26
ALFABETK DZN
M
Madde, askda kat, 13-05
Madde, kebilen kat, 13-05
Madde, erimi kat, 13-05
Madde, inorganik, 2-37
Madde, kanserojen, 5-48
Madde, toksik, 13-04
Madde, toplam kat, 13-06
Madde, sentetik, 13-03
Madde, ykseltgen, 13-04
Magnet(leri), kaldrma, 7-17
Magnet, oksriktif, 6-20
Magnezya, 2-111
Makara(lar), avara, 7-63
Makara, i kovanh, 7-64
Makara(lar), kay klavuzlama, 7-66
Makara(lar), klavuzlama, 7-65
Makara, maksimum avara, 7-64
Makara(lar), : yc, 7-63
Makaslama, 9-35
Makina(s), srekli gtrme, 7-41
Makroskopik, 2-83
Mal(), dayanksz tketim, 12-02
Malahit, 2-51
Maliyet(i), alm, 11-02, 11-11
Maliyet, ek, 11-14
Maliyet(i), enflasyonun edeer, 11-08
Maliyet, edeer, 11-12, 11-16, 11-17, 11-18
Maliyet(i), frsat, 11-03, 11-06
Maliyet(i), ilk alm, 11-11
Maliyet(i), ilk yatrm, 11-14, 11-15
Maliyet(i), toplam, 11-02
Maliyet(i), retim, 2-05, 12-02
Maliyet(i), yatrm, 11-02, 11-16
Maliyet(i), yllk edeer, 11-12, 11-16, 11-17,
11-18
Maliyet(i), yllk iletme, 11-11
Malzeme, atmosferik korozyona direnli, 2-94
Malzeme, basnl dkm, 2-57
Malzeme, bileik, 2-84, 2-85
Malzeme, ok yksek kimyasal, 2-61
Malzeme, kompozit, 6-31
Malzeme(si), konstrksiyon, 3-008
Malzeme, PFTE, 5-40
Malzeme, pres dkm, 2-58
Malzeme, sert, 5-25
Malzeme, ses yutucu, 6-46
Malzeme, slfrik aside direnli, 2-64
Malzeme, tuz asidine direnli
Malzeme, yksek kimyasal direnli, 2-61
Mandrel, 2-88, 2-89
Mastik, 3-20
Manet, kauuk, 5-61
Matris(i), direngenlik, 6-12, 6-16
Matris(i), esneklik, 6-16
Matris(i), metal, 6-16
Mekanik, byklk, 6-20
Mekanizma*s), krank-biyel, 8-04
Meme(leri), ya, 8-04
Menevileme, 2-05, 2-11, 2-16, 2-22, 2-23,
2-24, 2-27
Mengene, 4-27
Merkez(i), arlk, 4-05, 4-15
Merkez(i), arpma, 4-15
Merkez(i), dnme, 4-10, 4-11, 4-16, 4-18
Merkez(i), erilik, 4-08
Merkez(i), ktle, 4-15, 4-16, 4-20
Metal, demird, 2-44
Metal, klie, 2-62
Metal, refraktr, 2-64
Metal, sert, 2-101, 5-66
Metal, sv, 2-65
Metal, toz, 2-43
Metal yorulmas, 6-17
Metalrji, hidro- 2-66
Metalurji(si), toz, 2-64, 2-91, 2-92, 2-93, 2-100
Mikrobiyolojisi), evre, 13-06
Mikrofon, kandansatr, 6-41
Mikrofon, piezoelektrik, 6-41
Mikroskop, elektro, 2-67
Model(i), ayrk yerleim, 12-21
Model, zmsel, 12-02
Model(i), dzlemsel, bir ok tesis yerletirme,
12-19
Model(i), dzlemsel tesis yerletirme, 12-14
Model, enazlayan, 12-15
Model, gelitirici, 12-13
Model, kurucu, 12-13
Model(i), metropolitan uzaklkl bir ok tesis
yerletirme, 12-15
Model(i), nicel zmleme, 12-14
Model(i), oklid uzaklk bir ok tesis yelitirme,
12-20
Model(i), srekli sistem, 6-05
Model(i), tek serbestlik dereceli titreim, 6-24
Model, toplanm parametreli, 6-05
Modl(), elastik, 2-83, 2-85, 2-86, 2-88, 2-90,
2-92, 6-14, 6-15, 6-16, 6-23, 6-23, 5-65
Moment, 4-02, 4-03, 4-04
Moment(i), asal eylemsizlik, 4-07
Moment(i), bileke, 4-04
Moment(i), burulma, 4-27, 4-28
Moment(i), devrilme, 8-34
Moment(i), eylemsizlik, 4-06, 4-15, 4-19, 4-21,
6-11
Moment(i), ikinci, 4-06
Moment(i), jiroskop, 8-45
Moment(i), montaj, 5-43
Moment, polar eylemsizlik, 4-06
Moment, statik, 6-12
Moment(i), srtnme, 5-64
Moment, toplam, 4-16
Montaj, 2-89, 2-90, 5-38, 5-42, 5-51, 5-57
Motur(u), altrma, 9-33
Motor, iten yanmal, 2-22
Motor(u), Roket, 2-91
Motor(u), rotor, 2-88
Motor, srat, 2-91
Mukavemet ekme, 3-04
Mukavemet(i), darbe, 2-74
Mukavemet, ham, 2-68, 2-69, 2-71
ALFABETK DZN
Mukavemet(i), krlma, 2-76
Mukavemet(i), kopma, 3-04
Mhendislii), evre, 13-02
N
Nem, bal, 10-03, 10-12, 9-37, 9-67
Nem, mutlak, 10-03, 9-57
Nemlendirme, adyabatik, 9-69, 9-70
Nitelik, tecimsel, 2-36
Nitrosomonas, 13-06
Nitrobakteri, 13-06
Nitrrleme, 5-10
Nitrrleme, 2-49
Nokta(s), atmosferik ilenme, 10-04
Nokta(s), i, 9-57, 9-66, 9-70
Nokta(s), ilenme, 10-04
Nokta, enazlayan, 12-15, 12-16
Nokta(s), ergime, 2-97, 2-44, 2-49, 2-53, 2-58
Nokta(s), karm, 9-68
Nokta(s), kaynama, 2-03, 2-44, 2-49, 9-31
Nokta, kuru, 9-70
Nokta(s), sfr, 9-11, 9-12
Nokta, st l, 10-09
Nokta, ya, 9-70
Notasyon, Standard, 11-06
Notasyon(u), standard faktr, 11-06
O
Ocak(lan), kire, 2-110
Oda(lan), kelti, 9-51
Oksitlenme, 2-05, 2-92, 8-04
Olgu, akustik, 13-16
Olgu(su), anma, 2-18, 2-24
Olgu(su), srnme, 2-17
Olgu(su), yorulma, 2-17
Opak, 3-16
Optimum, 6-32
Oran(), art, 11-08
Oran(), belverme, 2-09
Oran(), dnemlik faiz, 11-03, 11-04, 11-05,
11-06, 11-10
Oran(), efektif faiz, 11-07
Oran(), eksantrisite, 8-19
Oran(), enflasyon, 11-08
Oran(), esneklik, 5-45
Oran(), faiz, 11-05, 11-07, 11-08, 11-17
Oran(), gerilme, 5-29
Oran(), getiri, 11-11, 11-12, 11-13
Oran(), hurda, 2-39
Oran(), i geri, 11-13, 11-19, 11-20
Oran(), nominal faiz, 11-07
Oran(), piyasa faiz, 11-09, 11-10
Oran(), Poisson, 2-87, 2-88
Oran(), skabilme, 5-45
Oran(), sktrma, 5-27, 5-49
Oran(), uzama, 2-09
Oran(), vizkosite, 8-49
Oran(), ya debi, 8-30
Organ(), korti, 5-39
Orifis, 8-35
Ortalama, aritmetik, 6-37, 6-38
Ortamlar(), korozyon, 2-94
Ortay, kenar, 4-05
Osilaskop, 6-23
Osilatr, 6-23
Ototraflar, 13-06

deme, edeer geri, 11-04

tme, 2-65
lek(i), ivme, 6-11
lek(e), ortak, 12-04
lek(leri), grlt dozu, 6-41
lek(leri), ses dzeyi, 6-40, 6-41
l(s), doru yiv, 7-09
l(s), pah, 5-10
lm(), sertlik
lt(), geri deme sresi, 11-10, 11-14
ltf), i getiri oran, 11-10, 11-13
lt(), karbondioksit, 9-47
lt(), koku, 9-48
lt(), yarar / maliyet, 11-10, 11-15
lt(), oksijen, 9-47
mr, alternatif, 11-17
mr, ekonomik, 10-17, 11-06, 11-11, 11-14,
11-18
mr, alma, 8-49
mr, nominal, 8-48
rg(s), btnlk, 5-55
rg, dz, 5-55
rg, kafes, 5-55
rg, yuvarlak, 5-55
rgt, Dnya Salk, 13-02
rnei, su, 13-03
tektik, 3-15
zellik, fiziksel, 2-04, 2-06, 2-27
zellik(leri), sl, 2-06
zellik(i), manyetik, 2-06
zellik, mekanik, 2-04, 2-06, 2-27, 5-78, 5-79,
7-02
zellik(i), ya tutma, 5-78
Panel(i), stma, 9-24
Para, ana, 11-03
Parametre, baml, 8-20
Parametre, bamsz, 8-20
Parametre(si), boyutlu tasarm, 8-29
Parametre, boyutsuz, 8-34, 8-36
Parametre(leri), matematik model, 6-05
Parametre(leri), performans, 8-20, 8-21, 8-25,
8-31
Parametre(si), tasarm, 8-20, 8-22, 8-38
Para, hadde, 2-73
Parmak, beyaz, 6-09
Pasif film, 2-95
ALFABETK DZN
Pasiflendirme, 3-06, 3-08
Paslanmazlar, feritik, 2-94
Paslanmazlar, ostenitik, 2-94
Patojen, 13-08
Pay(), ypranma, 11-06
Pekleme, 2-17
Perlit, 2-04
Piezo elektrik, 2-105
Piezo elektrik, ferro seramik, 6-22
Piezorezistif, 6-20, 6-23
Pirinleri, basnl dkm, 2-62
Pirotekni, 2-49
Pime, 5-54
Plan(), blok, 12-12, 12-13
Plan(), retim, 12-06, 12-09
Plan(), yerletirme dzeni, 12-14
Planlama(s), tesis, 12-02
Plastikletirilmi PVC, 3-15
Pneuma, 10-02
Polarize, 3-17
Polarizasyon, 3-04
Polarizasyon(u), diren, 3-04
Poliester, 2-83
Polimer, 2-83, 2-86, 2-89, 2-90
Polimer, fenolik, 2-92
Pompa(lan), hava-hava s, 9-44
Pompa(lan), s, 9-26, 9-27, 9-29, 9-32, 9-39
Pompa(lan), su-hava s, 9-44
Postkr, 5-30
Pota, 2-65, 2-101
Pota(s), sv elik, 2-110, 2-111
Potansiyel(i), denge, 3-05
Potansiyel, elektriksel, 3-05
Potansiyel(i), korozyon, 3-04
Potansiyametre, 6-21, 6-22
Presleme, 2-100, 2-113
Presleme, izostatik, 2-100, 2-101, 2-69
Presleme, kuru, 2-100
Problem(i), zdeer, 6-13, 6-16
Programlama, lineer, 12-20
Proje(si), alternatif yatrm, 11-14
Proje, baml, 11-11
Proje, bamsz, 11-15
Pul, 2-18
Pul, elik, 2-81
Pul, folya, 2-81
Pul, metal, 2-81
Przllk, 8-02, 8-25
Pskrtme, 5-54
Radyatr, dkme, 9-09
Radyasyon(u), ultraviyole, 2-96
Rafinasyon(u), bakr, 2-111
Reaksiyon(u), znme, 3-05
Reaksiyon(lar), elektrot, 3-05, 3-07
Reaksiyon(u), indirgenme, 3-02
Reaksiyon, katodik, 3-17
Reaksiyon(u), korozyon, 3-02
Reine, epoksi, 2-96
Reine, elyaf, 2-89
Reine, fenolik, 5-70
Reine(si), iyon deiimi, 3-13
Reine, poliester, 5-54
Refraktr, 2-102, 2-103, 2-109, 2-111
Rejim(i), ak, 3-16
Rezistif, 6-20
Rezonans, 6-13, 6-24, 6-30
Rijid, 4-03, 4-06, 4-11, 4-15, 8-53
Rotor, 6-27, 6-28
Sabit(i), oda, 6-44, 6-46
Sabit(i), reaksiyon, 3-02
Sabit(i), reaksiyon hz, 13-04
Safszlk, 2-44
Salg, yanal, 8-47
Salg, eksenel, 8-47
Salmastra, 5-02, 5-03, 5-54
Salmastra, rgl, 5-55, 5-56, 5-57
Savrulma, 6-29, 6-30
Say(s), dinamik yk, 8-48
Say(s), eksenel statik yk, 8-48
Say, sanal, 6-31
Say(s), Stribeck, 8-02
Sehim, statik, 6-12, 6-14, 6-16
Sembol, ek, 8-46
Sembol, n ek, 8-46
Sembol, son ek, 8-46
Sembol(), yatak, 8-46
Senkrome, 2-75
Seramik, 2-100
Seramik(leri), kapasitr, 2-104, 2-105
Seri(si), boyut, 8-46
Seri, elektrokimyasal, 3-07
Seri, galvanik, 3-07, 3-19
Seri(si), yatak, 8-46
Serpantin, 9-66
Sertleme, 2-49
Sertleme(si), gerilim, 2-49
Sertletirilmi, sl ilemle, 2-49
Sertlik, kalsiyum, 13-13
Sertlik(i), karbonat, 13-13
Sertlik, toplam, 13-13
Ses, ar, 6-38
Ses basnc, 6-36, 6-37, 6-38
Ses basnc dzeyi, 6-36, 6-37, 6-38, 6-40
Ses(i), darbe, 6-40
Ses, harmonik, 6-38
Ses, periyodik, 6-38
Seviye(si), edeer grlt, 13-17
Scaklk(), buharlama, 9-29
Scaklk(), cam gei, 2-113
Scaklk(), ergime, 2-111
Scaklk(), erime, 2-111
Scaklk(), gei, 2-90
Scaklk(), kuru termometre, 9-69, 9-70
Scaklk(), oda, 9-24
ALFABETK DZN
Scaklk(), tavan, 9-18
Scaklk(), youma, 9-30
Sktnlabilme, 7-06
Sktrma, dinamik, 7-06
Sktrma, statik, 7-05
Snflandrmalar(), alminyum, 2-43
Snflandrmalar(), bakr, 2-51
Sync, al kesitli, 5-39
Syrc, dikdrtgen kesitli, 5-39
Sync, elastomer, 5-40
Syrc, mil. 5-39
Sync, zel kesitli, 5-39
Szdrmazlk, 5-02, 5-07, 5-15, 5-17, 5-19,
5-25, 5-30, 5-33, 5-38, 5-39, 5-40, 5-44,
5-52, 5-53, 5-57, 5-77, 5-78
Szdrmazlk flan, 5-52
Szdrmadk, gres, 5-13, 5-14
Szdrmazlk, statik, 5-33, 5-73, 5-74
Szdrmazlk, ya, 5-13, 5-76
Siklon, 9-52
Silikon, poliakrilik, 5-30
Simetri, eksenel, 4-21
Simetrik, 4-14
Simlasyon, 6-30
Sinterleme, 2-100
Sistem(i), AMA, 8-10
Sistem, alttan stmal, 9-04
Sistem, buhar stmal, 9-04
Sistem, ok serbestlik dereceli, 6-12
Sistem, diyaframh, 8-36
Sistem, dorusal, 6-05
Sistem(i), ISO, 8-10
Sistem, kapal, 9-06
Sistem(i), kontrol, 12-09
Sistem(i), SAE, 8-10
Sistem(i), SUS, 8-12
Sistem, srekli, 6-16
Sistem, tek serbestlik dereceli, 6-11, 6-12
Sistem, stten datmal, 9-04
Skala(s), MOH, 2-106, 2-107
Skaler, 4-07
Soutma, kuru, 9-66
Solvent, 5-55
Sorption, 10-13
Snm, 6-05, 6-24, 6-27, 6-30
Snm(), Coulomb, 6-32
Snm faktr, 6-06, 6-07, 6-09
Snm(), katman, 6-31, 6-32
Snm(), kayma, 6-32
Snm, kritik, 6-07
Snm(), malzeme, 6-30, 6-32
Snm(l), vizkos, 6-31, 6-32
Snmleme, viskoelastik katmanl, 6-31, 6-32
Spektro, 2-113
Spektrum(u), maske, 6-34
Spektrum(u), titreim genlik, 6-20
Standardizasyon(u), magnezyum, 2-49
Standart(lan), alminyum, 2-43
Standart(lan), bakr, 2-51
Standartlar), inko, 2-57
Statik(i), rijid cisimlerin, 4-03
Steatit, 2-104
Sterilizasyon, 13-06
Stok, yar ilenmi, 12-09
Stramax, 9-23
Su, atk, 13-07, 13-10
Su, az kirlenmi, 13-18
Su drenaj, 13-10
Su, kirli, 13-18
Su. yksek kaliteli, 13-18
Superposition, 6-06
Susturucu, genleme odal, 6-45
Snek, 2-15
Sneklilik, 2-06, 2-09, 2-16, 2-84, 2-100
Sre(si), nlama, 6-44, 6-45
Sre(si), inkbasyon, 13-03
Sre(si), rodaj, 5-72
Sre(ci), ak ocak, 2-05
Sre(ci), artma, 13-07
Sre(ler), biyolojik
Sre(ler), fiziksel, 13-07
Sre(ler), kimyasal, 13-07
Srtnme, 4-23, 4-26, 4-28, 5-17
Srtnme(si), disk, 4-29
Srtnme, kat, 4-23
Srtnme, kuru, 8-03
Srtnme, s;v, 4-23
Srnme, 2-18
Srnme, birincil, 2-17
Srnme, geici, 2-17
Srnme, ncl, 2-17, 2-18
aft(), trbin, 6-25
artlandrma, 9-53
elak, 2-107
ok, 6-07
Tala, 2-92
Tambur, 7-10
Tamburi, ba, 7-58
Tambur(lar), dndrme, 7-70
Tambur, dz, 7-07
Tambur(u), halat, 7-07
Tambur, hcreli, 7-39
Tambur, yivli, 7-07, 7-08
Tank(), atomizasyon, 2-65
Tank(), separatr
Tasarm, bilgisiyar destekli, 12-13
Tasanm(), donatm, 7-03
Tasanm(), sre, 12-06, 12-09, 12-12
Tasanm(), rn, 12-05, 12-07, 12-09
Tasanm(), yerleim dzeni, 12-05, 12-06
Tasarruf(u), arlk, 2-91
Ta(), zmpara, 2-107
Talama, 2-59
Talama, form, 2-51
ALFABETK DZN
Tavlama, silis, 2-35
Tavlama, yumuak, 2-53
Tecimsel, 2-34, 2-35
Teknik(i), empreyne, 5-54
Teknik(leri), metalrji, 2-91
Teknoloji(si), grup, 12-07
Tel(i), uzama, 6-22, 6-23
Temizleme, sl, 3-12
Temizleme, kimyasal oksijen, 3-13
Temper, 2-37, 2-38
Temperleme, 2-114
Termodinamik, 10-02
Termoplastik, 2-85
Teorem(i), paralel eksen, 4-07
Test, tahribatsz, 2-90
Titreim, 5-08
Titreim, basit harmonik, 6-03
Titreim, basit ve zorlanm, 6-06, 6-08, 6-11
Titreim, boyuna, 6-16
Titreim(i) burulma, 6-11, 6-16, 6-32
Titreim, doal, 6-06, 6-13, 6-16
Titreim(i), gei, 6-06
Titreim, geliigzel, 6-02, 6-05
Titreim, hemen hemen periyodik, 6-02, 6-04
Titreim, mekanik, 6-02, 6-20
Titreim, mikro, 2-105
Titreim, periyodik, 6-02, 6-05
Titreim, periyodik olmayan, 6-02, 6-04
Titreim(i), srekli rejim, 6-06, 6-08
Titreim, sreksiz, 6-02, 6-05
Titreim(i), kiri, 6-17
Titreim(i), yatak, 6-30
Tokluk, 2-11, 2-13, 2-16, 2-22, 2-100
Tokluk(u), arpma, 2-13
Tokluk(u), Charpy, 2-33
Tokluk(u), krlma, 2-16
Tolerans(), krlma, 2-39
Toz, 2-64, 2-65, 2-66, 2-67, 2-68, 2-69, 2-71,
2-76, 2-78, 2-81, 2-101, 2-102
Toz elik, 2-64
Toz demir, 2-64. 2-65, 2-80
Toz, emdirilmi demir, 2-64
Toz, kuru, 2-104
Toz, kresel, 2-67, 2-68
Toz(u), oksit, 2-66
Toz magnesyum, 3-12
Transformatr(), differensiyel, 6-22
Treyler, 7-15
Tula, alimuna, 2-110
Tula(s), ate, 2-110
Tula, bazik, 2-111, 2-112
Tula, kromlu, 2-111
Tula(s), magnezit, 2-110, 2-111
Tula, refraktr, 2-101, 2-110, 2-111
Tula, silika, 2-110
Turbalans, 3-16
Tuz(u), kalsiyum, 3-12
Tuz(u), magnezyum, 3-12
U-
Uzakhk(), ebiev, 12-14
Uzaklk, metropolitan, 12-14, 12-19
Uzaklk, klid, 12-14, 12-19
Uzama, 2-86, 2-33, 5-79
Uzama, kalc, 2-08
Uzama, maksimum birim, 2-91
Uzlam(), grup, 12-03, 12-04
niform, 2-97
tleme, 2-73
Vakum, 5-59, 5-78
Vakum, basnl slak, 5-54
Vakum, slak, 5-53
Vakum, kuru, 5-54
Vektr(), yarap, 6-28
Valf, 9-35
Valf, dk basnl yzer, 9-35
Valf(i), otomatik genleme, 9-35
Valf(i), termostatik genleme, 9-35
Verim, 4-26
Verme, bel, 3-13
Vernik, 5-52
Vida, 4-27, 4-28
Vida, kare dili, 4-27, 4-28
Vizkoz, 6-05, 2-113
Vizkozite, 2-89, 5-34, 5-35, 8-03, 8-05, 8-07,
8-08, 8-10, 8-11, 8-13, 8-19
Viskozite, dinamik, 8-07
Viskozite, kinematik, 8-07, 8-09, 8-50
Viskosite, plastik, 8-14
Viskosite(si), reine, 2-89
Viskosite(si), ya, 8-24, 8-49
Volan, 6-29
Volan, kasnak, 6-24
Voltaj, tipik, 2-79
Vulkanize, 5-52, 5-87
Vuru, 6-04
Ya
Ya(lan), alak scaklk, 8-10
Ya(lar), doal, 8-05
Ya(), ester, 8-13
Ya, hipoid, 5-07
Ya, ince, 5-73
Ya(lan), ISO ve AMA, 8-11
Ya, madeni, 8-05, 8-12, 8-13
Ya(), Saybolt, 8-12
Ya, sentetik, 8-05, 8-12, 8-13
Ya(), silikon, 8-13
Ya, temel, 8-13
Yalama, 8-02
Yalama, bilezikle, 8-03
Yalama, dalma ve banyo, 8-04
Yalama, damlalkla, 8-03
ALFABETK DZN
Yalama, el ile, 8-03
Yalama, fitil ile, 8-03
Yalama, hidrodinamik, 8-18
Yalama, hidrostatik, 8-03
Yalama, kark, 8-03
Yalama, kendinden, 8-41
Yalama, pompal, 8-04
Yalama, sratma, 8-04
Yalayanlar
Yalayanlar, gaz, 8-04
Yalayanlar, kat, 8-04, 8-06
Yalayanlar, polimer, 8-07
Yalayanlar, sv, 8-04, 8-14
Yalayc, 5-56
Yaktm, 5-78
Yaltkan, sl, 2-109
Yaknlk
Yaknhk(), pazara, 12-04
Yaklam
Yaklam, allm, 11-16
Yaklam(), nakit alm, 11-16
Yanak(), kesme, 2-15, 2-16
Yap
Yap(s), arazinin topografik, 12-03
Yap, granlometrik, 7-02, 7-03
Yap, haddelenmi, 5-56
Yap, sarl, 5-56
Yapc(lan), elektrokimyasal korozyon, 3-05
Yaptrma, 2-90
Yanap(), erilik, 4-08
Yanap(), eylemsizlik, 4-06
Yank, 5-51
Yastk
Yastk(lar), elastik, 3-15
Yalandrma, yapay, 2-44, 2-49
Yatak, 2-64, 2-77
Yatak basnc, 4-29
Yatak(lar), bilezik, 4-29
Yatak, ift sra bilyal, 8-43
Yatak, dorusal, 8-15
Yatak, eik bilyal, 8-44, 8-45
Yatak, eik dzlem, 8-25
Yatak, eksenel, 8-14, 8-15, 8-44, 8-45, 8-47
Yatak, eksenel hidrostatik, 8-32, 8-53
Yatak, eksenel yuvarlanma elemanl, 8-49
Yatak, hidrodinamik, 8-15, 8-17
Yatak, hidrostatik, 8-16, 8-32, 8-33, 8-36
Yatak, kaln ya tabakal, 8-17
Yatak(lar), kaymal, 8-15, 8-18, 8-28, 8-42
Yatak, kendinden yalamak, 8-40
Yatak, klavuz, 7-63
Yataklar(), konveyr, 8-05
Yatak, lokmal, 8-26, 8-30
Yatak(lar), m, 4-28
Yatak(lar), omuz bilyal, 8-44
Yatak, oynak lokmal, 8-29
Yatak, oynak makaral, 8-44, 8-53
Yatak(), piston, 5-79
Yatak, radyal, 8-19, 8-43, 8-47, 8-49, 8-14,
8-15
Yatak, sabit, 8-57
Yatak, sabit bilyal, 8-43
Yatak, sabit lokmal, 8-27
Yatak, segmanh, 8-54
Yatak, serbest, 8-54
Yatak, sert, 6-29
Yatak, silindirik makaral, 8-44, 8-45, 8-54
Yatak, srtnmeli, 8-38
Yatak, u, 4-29
Yatak, ya emdirilmi gzenekli, 8-16
Yatak, yumuak, 6-29
Yatak, yuval, 8-43
Yatk, 8-31
Yay, DN elikleri, 2-27
Yay, elastik, 4-18
Yay(), garter, 5-79
Yay, saf, 6-05
Yay, scak sarlm, 2-27
Yay, souk sarlm, 2-27
Yay, yaprak, 2-27
Yay, yays, 2-27
Yeinlik(i), ekme, 2-36
Yeinlik(i), gerilim, 2-16
Yerleim(i), tesis, 12-14
Younluk, 4-05, 2-72, 2-79, 2-80, 2-85, 2-88
Younluk(u), akm, 3-03, 3-19
Younluk(u), akkan, 8-35
Younluk dalm, 2-69
Younluk, dk, 2-86
Younluk, grnr, 2-67
Younluk, oto spektral, 6-05
Yn(), gerilme, 2-87
Yntem(i), alan standartlar, 12-13
TJntemii), buhar kme, 2-83
Yntem(i), ekme, 7-38
Yntem(i), dntrme, 12-13
Yntem(i), Durkley, 6-15
Yntem(i), endksiyon, 7-38
Yntem(i), hata erileri, 6-13
Yntem(i), holografi, 6-23
Yntem(i), kabataslak yerletirme, 12-13
Yntem(i), oranlama, 12-13
Yntem, sezgisel, 12-13
Yntem(i), retim merkezi, 12-12
Yntem(i), yzdrme, 2-114
Yrnge, 4-08, 4-09, 4-14
Yrnge, dairesel, 4-14
Yumuatma, 3-12
Yuva, dayanma flanl, 5-15
Yuva(s), dinamik O-halkas, 5-22, 5-23
Yuva, segmanh, 5-15
Yuva(s), salmastra, 5-56
Yuva, trapez
Yuva, gen, 5-23
Yuva(s), ya, 5-12
Yk, 2-07, 2-08, 2-11
Yk, evrimsel, 2-17
Yk, dinamik, 2-27
Yk, dkme, 7-02
Yk, eksenel dinamik, 8-48
ALFABETK DZN
Yk, edeer dinamik, 8-49
Yk, n, 5-45
Yk, statik, 2-78, 2-27
Yk, zincirdeki dinamik, 7-51
Ykseklikli), ses, 6-38, 6-44
Ykleyici(ler), 7-19
Ykleyici(ler), gtrc, 7-19, 7-21, 7-22
Ykleyici(ler), srekli, 7-20
Ykleyici, tek kepeli, 7-20
Ykselci, kepeli, 7-22
Ykseltme, 7-02, 7-09
Yksk, 5-15, 5-70
Yzey, ara, 2-83, 2-87
Yzey(i), flan, 5-42, 5-44
Yzey, krk, 2-90
Yzey(i), yatak, 8-19
Yzk, kmr, 5-75
Zaman, 4-02, 4-07
Zaman(), sfr, 11-05
Zaman(), retim, 12-09, 12-10
Zincir(leri), birleim, 7-54, 7-55
Zincirleri), ekme, 7-53
Zincir(leri), lamelli-baklal, 7-54
Zincir, temper dkm, 7-53
Zincir, yuvarlak baklal, 7-53
Zirkon, 2-113
Zorlama, 6-06
Zorlama(s), hareket, 6-06
Zorlama(s), harmonik kuvvet, 6-08, 6-09, 6-31
Zorlama(s), mesnet, 6-06