HISAR Projeleri Kapsaminda ASELSAN Tarafindan

Yksek Performansli Kiziltesi Arayici Baslik Gelistirilmesi

Serdar BAYAR(a), zgr YILDIRIM (b), Sleyman U. Eker(c)
(a) ASELSAN, MGEO Grubu, Ankara, sbayar@aselsan.com.tr
(b) ASELSAN, MGEO Grubu, Ankara, ozgury@aselsan.com.tr
(c) ASELSAN, MGEO Grubu,Ankara, seker@aselsan.com.tr

ZET
Bu makalede, ASELSAN MGEO Grubu tarafindan Hisar projeleri kapsaminda
hava savunma fzesi iin gelistirilen Kiziltesi Arayici Baslik tasariminda
karsilasilan teknik zorluklar ve bu durumun arayici baslik tasariminda nasil
gereksinimler ortaya ikardigi incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Hava Savunma, Kiziltesi Arayici Baslik, Kubbe,
Dedektr

ABSTRACT
In this paper, technical difficulties which arise during the development of the
infrared seeker head of air defense missile developed by ASELSAN MGEO
Group for Hisar projects and the effect of these technical difficulties to seeke
r
requirements are analyzed.
Keywords: Air Defense, Infrared Seeker Head, Dome, Detector


1 Hava Savunma Fzesi
Hava hedefleri, yer hedefleri ile karsilastirildiginda ok hizli ve manevra
kabiliyeti yksek platformlardir. Bu dogrultuda hava savunma fzelerinin
hedeflerinden ok daha hizli ve yksek manevra kabiliyetine sahip olmasi
gerekmektedir. Bu durum hava savunma fze ve fze alt sistemlerinin, diger
fze sistemlerine gre olduka zorlayici tasarim gereksinimlerine gre
tasarlanmasi ihtiyacini dogurur.
2 Kiziltesi Arayici Baslik (KAB)
Bir fze sisteminde hedeften ve arka planindan yayilan kiziltesi dalgalari
algilayarak olusturdugu termal grnt zerinden tespitini ve hedef imha
edilene kadar takibini yapan bir fze alt sistemidir. Karsi tedbirlere karsi
stnlg, yksek aisal hassasiyetleri sebebiyle fzenin hedefe daha yksek
dogrulukla ynlendirilebilmesi gibi avantajlari sebebiyle hava savunma
fzelerinde kiziltesi arayici basliklar tercih edilmektedir. Diger yandan
kiziltesi arayici baslik iin, fzenin burnunda yer almasi sebebiyle fzenin
zorlu kosullarina en fazla maruz kalan alt sistem olmasinin getirdigi zorluklar
bulunmaktadir.
Kubbe Isinmasi Analizi
Bir hava savunma fzesi, ses hizinin 3 katina ikabilen hizindan dolayi
kiziltesi arayici baslik tasarimini olduka zorlayici hale getirir. Hava savunma
fzesi kiziltesi arayici baslik tasarimini genel olarak zorlu hale getiren
etmenlerden bazilari sunlardir:
- Yksek hiz ve manevralara bagli olarak karsilastigi kubbe isinmasi,
- Yksek hiz ve manevralara bagli olarak ivme ve titresim seviyelerinin
ok yksek olmasi,
- Hedeflerin yksek hizli hareketleri,
- ok kisa zaman iinde atisa hazir hale gelmesi,
- Uus sirasinda ykseklik degisimine bagli olarak i-dis basin
dengesinin degisimi.
Sz konusu zorlayici ortamlar ve gereksinimler, kiziltesi arayici baslik
tasariminda ok zel teknik ve teknolojilerinin kullanilmasini zorunlu
kilmaktadir. Bu sebeple hava savunma fzelerine ynelik kiziltesi
grntleyici arayici baslik tasarlama kabiliyetine sahip ok az sayida lke
bulunmaktadir.
Stinger Fzesi Kiziltesi Arayici Basliginin retimiyle baslayan,
OMTAS/UMTAS Tanksavar Fzeleri ile HISAR-A ve HISAR-O Hava Savunma
Fzeleri Kiziltesi Arayici Basliklarinin gelistirilmesi ile devam eden projelerle,
ASELSANda gelistirme, retim ve test altyapilari ile konusunda uzman bir
tasarim ekibi olusturulmustur.
2.1 Kubbe Isinmasi ve Kubbe nnde Olusan Sicak Hava Duvari
Hava savunma fzelerinin yksek hizi, uus sirasinda ok kisa srede arayici
baslik kubbesini 350C - 450C arasinda sicakliklara ulastirabilmektedir.
Fzenin yksek hizi sadece kubbeyi isitmakla kalmayip, fze nndeki havayi
da sikistirarak isitir. Bu durum fze nnde bir sicak hava duvari olusturur.
Isinan hava, hem bir isi duvari hem de bir mercek gibi davranmaktadir. Bu
durum, isiya duyarli bir algilayici ile ok yksek sicakliga sahip bir isi
duvarinin arkasindan kilometrelerce uzakta yer alan bir hedefi grmeye
alismak olarak zetlenebilir. Sz konusu etkiler arayici baslik zerinde
asagida ifade edilen olduka yksek bozucu etkilere yol aar.
- Kiziltesi dedektr zerinde ok ciddi bir grlt ve isima olusmasi,
- Sicakligi ok hizli bir sekilde artan kubbe ve lenslerin kirilma indislerinde
meyadana gelen degisim sonucu grnt netliginin kaybolmasi,
- Arayici baslik bilesenlerinin maruz kalacagi yksek sicakliklar.

1500_noBlur_noDome.bmp
1500_withDome5.bmp
Sekil-3 Kubbe isinmasi analizi

Sekil-4 Kubbenin isinmasinin grnt zerindeki etkileri
ASELSAN, HISAR-A ve HISAR-O projeleri iin gelistirdigi kiziltesi arayici
baslikta, kubbe isinmasi ve isima analizleri ile optik analizler gereklestirmis
ve performansi dsrmeyecek sekilde arayici baslik elektro-optik tasarimini,
zel bilesen, teknik ve teknolojiler kullanarak gereklestirmistir.
Kubbe ve kubbe nndeki hava isinmasi, yksek yk kapasiteli zel dedektr
gelistirilmesini ve sicaklik degisiminden etkilenmeyen optik tasarimi
gerektirmistir.
Bu sayede bu etkilerin sistem performansini etkilemesinin nne geilmistir.
2.2 Ataletsel Stabilizasyon
Fze uusunun arayici baslik zerinde yarattigi bir diger etki de aisal
titresimlerdir. Bu titresimlerin grntye etkisinin ortadan kaldirilmasi iin
arayici baslik zerinde ataletsel stabilizasyon uygulanir. Ataletsel
stabilizasyon iin dedektrn zerinde yer alacagi bir gimbal tasarlanmistir.
Gimbal zerinde ataletsel hizlari lmek iin bir dnler yer almaktadir.
Arayici baslik zerindeki yksek aisal titresimlerin yani sira;
- Fzenin ve hedefin yksek hizlarindan kaynaklanan yksek gimbal hiz
gereksinimleri,
- Kiziltesi dedektr sogutmak iin kullanilan gazin gimbalin i eksenine
aktarilmasi gerekliligi,
- Yksek toplam bakis aisi gereksinimi,
- Fzedeki hacimsel kisitlar,
ok zel bir gimbal tasarimi yapilmasini gerekli kilmistir.
2.3 Grnt Sikligi ve Grnt Bulanikligi
Fze ve hedeflerin ok hizli olmasi grnt alma sikliginin olduka yksek
olmasi ve grnt olusturma sresinin olduka dsk olmasi ihtiyacini
dogurur. Fzede grntnn bozulmamasi iin, yer uygulamalarinda
kullanilan kiziltesi termal kameralardan ok daha yksek hizda bir grnt
sikligina ulasilmasi ihtiyaci bulunmaktadir. Aksi takdirde grntde hareket
kaynakli bulaniklasma (motion blur) olusur.
1500_noBlur_noDome.bmp
1500_withBlur.bmp
Sekil-5 Normal grnt ve hareket kaynakli bulaniklasmis grnt rnekleri
Bu da grntde piksel alti boyuta sahip olabilecek hedeflerin tespit ve takibini
neredeyse imknsiz kilacagindan fzenin kilitlenme menzillerini olduka
dsrr. Bu amala ASELSAN sadece bu projeye zg tasarlanan zel bir
kiziltesi dedektr kullanmaktadir. Grnt sikliginin yksek olmasi arayici
baslikta alisacak tm algoritmalarin iki grnt erevesi arasinda
milisaniyeler iinde tamamlanmasi ihtiyacini dogurur. Bu durum ok yksek bir
islem gc ve paralel islem yetenekleri gerektirir. ASELSAN elektronik
tasarimlarinda hem kk alanda yksek ve paralel islem gc reten hem de
bu islem gcn retirken olusan isinin atilmasini saglayan zel tasarimlar
gereklestirmistir.
2.4 Kisa Srede Atisa Hazir Hale Gelme
Hava hedeflerinin olduka hizli olmasi ve nceden tespitinin her zaman kolay
olmamasi sebepleriyle, tehdidin belirlenmesini takiben fzenin ok hizli bir
sekilde atisa hazir olmasi gerekmektedir. Atis ncesi sre gerektiren en
nemli islemlerden birisi kiziltesi dedektrn sogutulmasidir.
Sogutmali kiziltesi dedektrlerin algilama yapabilmesi iin sicakliklarinin 90
K civarina kadar dsrlmesi gerekir. Bu ama iin Joule Thomson (JT) tipi
sogutma teknolojisi kullanilmistir. Stirling tipi sogutucular ise sogutmanin dah
a
uzun srmesi, daha byk olmalari ve yksek ivmeler altinda mekanik
yapilarindan dolayi gvenilirlik aisindan tercih edilmemistir.
JT tekniginde yksek basinli sogutucu gaz zel teknolojilerle dedektr
algilayici tabanina pskrtlr. Bu sayede dedektr ok kisa srelerde sogur.
zellikle grntleyici arayici basliklarda, dedektr algilayici alaninin, tek
hcreli ya da kk algilayici alanli eski tip fzelere gre olduka byk
olmasi, kisa srede sogutma iin ok yksek basinli gaz kullanilmasini ve isi
iletimini ok hizli yapabilecek zel tasarimlarin yapilmasini gerektirmektedir.
Bu amala zel sogutma btnleri tasarlanmaktadir.
2.5 Basin Farklarinin Ynetilmesi
Kiziltesi dedektrn alisma sicakliginin stabil olmasi grnt performansini
arttiran ok nemli bir etkendir. Dedektrn sicakligini ise yksek basinla
pskrtlen gazin dedektrn arka tarafindan olusmasini sagladigi sivilasmis
gazin kaynama noktasi belirlemektedir. Sivilarin kaynama sicakligini ise
mesafe_4500.bmp
mesafe_2500.bmp
mesafe_1500.bmp
mesafe_0500.bmp
ortam basinci belirlemektedir. Dedektr sicakligini 90 K civarina dsrmek
iin kullanilan yogun miktardaki gaz arayici baslik ierisinde i basincin
artmasina sebep olur. Basincin artmasi dedektr sicakligini degistirir. Bu
durum da kiziltesi dedektr basarimini dsrr. Bu amala arayici baslik
iindeki gazin disari atilarak i basincin sabit tutulmasi gerekir. Uus sirasinda
fzenin yksekliginin, buna bagli olarak dis basincin da degistigi dikkate
alindiginda, arayici baslik i basincinin stabil tutulmasi tasarimda nemli bir
gereksinim olarak karsimiza ikar. Bu amala i basinci sabit tutan ok zel
tahliye valfi gelistirilmektedir.
2.6 Arayici Baslik Algoritmalari
Kiziltesi arayici basligin sahip oldugu grnt isleme yetenekleri arasinda
hedef tespiti, hedef takibi ve karsi tedbir tespiti vardir. Fze radarin belirttig
i
yne gdlmekteyken arayici baslik kiziltesi grnt ve ataletsel veriyi
eszamanli olarak kaynastirarak uzak mesafelerdeki hedeflerin aranmasi ve
tespitini saglar. Hedefin tespit edilmesinin ardindan takip algoritmasi devreye
girer. Takip algoritmasi, ayni tespit algoritmasi gibi, hem grnt hem de
ataletsel verileri kaynastirarak hedefin takibini gereklestirir. Takip hem oklu
hedef pencereleri hem de bu pencerelere ait hareket modelleri kullanilarak
yapildigi iin hem daha gvenilir hem de uusun farkli asamalarina
uyarlanabilir olmaktadir. Takip esnasinda olusacak karsi tedbirler iin de bir
karsi tedbir tespit algoritmasi da paralel olarak kosturulmaktadir. Bir karsi
tedbir tespit edildiginde, takip algoritmasinda yeni stratejiler devreye
sokulmaktadir.

Sekil-6 Hedefe yaklasan bir hava savunma fzesinin kiziltesi arayici baslik
grnts
Bir hava savunma fzesi kiziltesi arayici basligi iin gelistirilecek hedef tespit
ve takip algoritmalarindaki baslica zorluklar olarak;
- Fzenin ve hedefin yksek hizi,
- Hedefin egzozu ile gvdesi arasindaki isima farkliliklari,
- Hedefe ok hizli yaklasma,
- Hedef kiziltesi imzalarinin gizlilikten tr bilinmemesi,
- Diger gelistirme projelerine oranla daha karmasik gelistirme ve test
ortamlarinin gerekmesi sayilabilir.
lke olarak ilk defa yksek hizli bir hava savunma fzesi gelistirdigimiz dikkate
alindiginda karsilasilacak ortamlarin kiziltesi arayici basliga etkilerinin
analizi, benzetimi ve modellenmesi byk nem kazanmaktadir. Bu amala
kiziltesi arayici baslik gelistirilmesi kapsaminda grnt isleme
algoritmalarinin gelistirilmesi, parametre optimizasyonu ve testleri iin
ASELSAN MGEO bnyesinde daha nce gelistirilmis dngde yazilim
(software-in-the-loop SWIL) sistemi kullanilmaktadir. Bu sistemde hedef,
arka plan, atmosfer, donanim birimleri modellenmektedir. Bu sayede donanim
tasariminin sonulanmasi beklenmeden tm algoritmalar paralel olarak
gelistirilebilmekte ve ayrica ok pahali olan gerek testlerden nce yazilimlarin
basarimini artirmaktadir.
2.7 Kiziltesi Dedektr
Kiziltesi arayici baslik basarimini belirleyen en nemli alt bilesenlerden bir
tanesi de kullanilan kiziltesi dedektrn zellikleridir. Kiziltesi dedektrler,
grsn zayif oldugu gece, sis, toz, duman gibi kosullarda tehditlerin
algilanmasi ve hareket kabiliyetinin artirilmasi amaciyla; platformlardaki FLIR,

POD, Fze Arayici Baslik ve Tank Atis Kontrol gibi sistemlerde
kullanilmaktadir.
Kiziltesi dedektrler, Foton ve Termal dedektrler olarak ikiye ayrilirlar.
Termal dedektrler kiziltesi isimayi bir isi kaynagi olarak kullanirlar. Bu tip
dedektrlerde kullanilan algilayici malzemeler isimayi sogurmasi sonucu isinir
ve bazi fiziksel zellikleri degisiklik gsterir. Bu degisiklikler elektrik sinyalin
e
evrilerek bir okuma entegre devresi (Read-Out Integrated Circuit - ROIC)
tarafindan algilanir. Foton Dedektrler ise kiziltesi fotonlari sogurur ve
sogrulan fotonlar serbest elektron-bosluk iftleri olusturur. Olusan elektron-
bosluk iftleri disaridan uygulanan veya kendiliginden olusmus bir elektrik alan
yardimi ile terminallerde toplanmak sureti ile akima dnstrlr. Olusan bu
akim bir ROIC tarafindan okunarak, kiziltesi grnt meydana getirilir.
KABlarda kullanilan matris yapili FPA sayesinde radar arayici kullanan aktif
arayici basliklardan farkli olarak, hedefin iki boyutlu grntsnn
olusturabilmesi saglanmaktadir.
Tepki zamani ve hassasiyetin ok nemli oldugu fze uygulamalarinda KAB
basariminin yksek olmasi iin kullanilan kiziltesi dedektrn de basariminin
yksek olmasi gerekmektedir. Dalga boyuna bagli algilama yaptiklari, ok
dsk tepki zamanina sahip olduklari ve krayojenik sicakliklara
sogutuldugunda ok yksek hassasiyete sahip olduklari iin hava savunma
fze sistemlerinde Sogutmali Foton Dedektrler tercih edilmektedirler.
Kiziltesi dedektr teknolojileri, kullanilan algilayici malzemenin yapi ve
esitlerine gre isimlendirilirler. HISAR Projeleri kapsaminda gelistirilecek
KABda kullanilmak zere halen dnyada en olgun, en yksek performansa
sahip olan ve Orta ve Uzun dalga boylarinda algilama yapabilen MCT
teknolojisi seilmistir.
Kiziltesi dedektrler ve okuma devresi bir opto-mekanik tasiyici ve sogutucu
iinde yer alirlar. Opto-mekanik tasiyici ve sogutucu da zel tasarim
gerektirmektedir.
Sahip oldugu kritik ve stratejik nemden dolayi, kiziltesi dedektr teknolojisi,
bu teknolojiye sahip olan lkenin ulusal korumasi altindadir. Ayrica bu
ir signature.bmp
teknoloji, gelismislik ve stnlk gstergesi olarak kabul edilmektedir.
Dnyada sadece 5 adet lke (ABD, Almanya, Fransa, Ingiltere, Israil) bu
teknolojiye sahiptir.
HISAR Projeleri ihtiyalarini karsilayacak kiziltesi dedektrler rafta hazir rn
olarak satilmamaktadir. Temini tamamen yurt disindan saglanan ve ihra
izinleri ile kisitlanan kiziltesi dedektrlerin yurtiinde retilmesi, tehdit
tarafindan kiziltesi dedektr karakteristigi bilinmeyen fzelerin gelistirilmesi
aisindan nemlidir. Bylece, karsi tedbir gelistirilmesine karsi da avantaj
kazanilmis olacaktir.
KABda kullanilacak olan dedektrn basarim ve fiziksel parametreleri st
sistem gereksinimleri tarafindan belirlenmekte ve KABin basarimina
dogrudan etki etmektedir. KAB basarimina etki eden kritik dedektr
parametreleri asagida belirtilmistir.
2.7.1 Algilama Dalga Boyu
Algilama dalga boyu seilirken, tespit edilecek hedeflerin imzalari, dedektr
alisma sicakligi gibi st sistem tarafindan belirlenen gereksinimlere dikkat
edilmesi gerekmektedir. Uzun dalga boyu (8-12 um LWIR) araliginda algilama
yapan dedektrlerin 77 K sicakliga kadar sogutulmasi gerekirken, orta dalga
boyu (3-5um MWIR) araliginda algilama yapan dedektrler 90 K sicaklikta
alisabilirler. Bunun yaninda, sicak cisimlerden MWIR bandinda daha yksek
foton yayilimi olmaktadir. rnek olarak, farkli ailardan bakilirken bir savas
uagina ait kiziltesi imzalar Sekil 7de verilmektedir.

Sekil 7: rnek bir savas uagina ait kiziltesi imza spektrumu [1]
2.7.2 Dedektr Dizin Formati:
Dedektr dizin formati, KAB algilama mesafesini dogrudan etkileyen bir
parametredir. Ayni piksel adimi ve bakis aisi iin dedektr dizin formatinin
artmasi algilama mesafesini arttirmaktadir. Diger tarafta, artan dedektr dizin
formati dedektr alanini da arttirmakta, dolayisiyla dedektrn ierisine
yerlestirilecek opto-mekanik tasiyicinin hacmi, bunun sonucu olarak da termal
ktlesi artmaktadir. Sistemin ihtiya duydugu kisa soguma sresini ve menzil
ihtiyalarini saglayacak optimum dedektr dizinlerinin kullanilmasi
gerekmektedir.
2.7.3 Dedektr Piksel Adimi:
Dedektr piksel adimi bydke, pikselin Sinyal/Grlt orani artmaktadir.
Ayni znrlk ve bakis aisina sahip iki sistemden, piksel adimi daha byk
dedektre sahip olani daha uzak mesafelerdeki hedefleri tespit edebilecektir.
Fakat piksel adimini bytmek dedektr alanini arttiracak, bu da opto-
mekanik tasiyicinin hacmini ve termal ktlesini arttiracaktir. Bundan dolayi
hem st sistem gereksinimleri tarafindan belirlenen soguma sresi ve hacim
isterlerini hem de maksimum algilama mesafesini saglayacak dedektr
dizinlerinin kullanilmasi gerekmektedir.
2.7.4 Dedektr Basarimi:
Fze arayici basliklarinda kullanilacak kiziltesi dedektrler hem uygun
algilama dalga boyu, znrlk ve piksel adimina sahip olmali, hem de ok
yksek basarim ltlerini saglayabilmelidir. Kiziltesi dedektrler iin nemli
basarim ltleri asagida tanimlanmistir.
a. Kuantum Verimliligi: Algilayici malzemesi zerine dsen fotonlarin
elektrona evrilme olasiligi olarak tanimlanabilir. Yksek kuantum
verimliligi dedektrn hem yksek resim hizlarinda hem de dsk arka
plan isimasi durumunda kullanilabilmesine olanak saglar.
b. NETD (Grlt Esdeger Sicaklik Farki): NETD, kiziltesi dedektrn
algilayabilecegi en kk sicaklik farki olarak tanimlanabilir. NETD degeri
ne kadar dsk ise dedektr basarimi o kadar yksektir.
2.7.5 Okuma Devresi
Kiziltesi sensrn tmlestirilecegi okuma devresi, st sistem gereksinimlerini
karsilayacak standart disi zelliklere sahip olmalidir ve bu zelliklerden en
nemlileri asagida belirtilmistir.
a. Resim Hizi: Blm 2.3de belirtildigi zere yksek fze ve hedef hizlari
sebebi ile okuma devresi ok yksek resim hizlarinda alisabilmeli, okuma
devresi ile tmlestirilecek sensr dizini ise yksek resim hizlarini
destekleyebilmelidir.
b. Okuma Devresi Yk Kapasitesi: Kubbenin isinmasi nedeniyle kiziltesi
dedektr hibir hedef bilgisi iermeyen ve tamamen kubbeden kaynakli bir
isimaya maruz kalmaktadir. Okuma devresi, kubbeden gelen isimayi
saklayacak yeterli yk kapasitesine sahip olmaz ve doyuma ulasirsa
hedeften gelen isimalar tespit edilemeyecek ve bunun sonucu hedef tespit
ve takibi imknsiz olacaktir. Bu sebeple, kullanilacak okuma devresinin
ok yksek yk kapasitesine sahip olmasi gerekmekte ve bu hedefe
erisebilmek iin tm devre tasariminda standart olmayan teknikler
kullanilmalidir.
2.7.6 Dedektr Soguma Sresi
Sistem gereksinimlerinin saglanabilmesi iin JT tipi bir sogutucu ile
btnlesmis, dsk termal ktleye sahip bir opto-mekanik tasiyici tasarimi
gerekmektedir. KAB ierisindeki sinirli hacme sigabilecek ve ok hizli
soguyabilecek bir opto-mekanik tasiyici yapinin tasarimi ve retimi iin yogun
bir teorik ve deneysel alisma btn gerekmektedir.
3 SONU
Hisar projeleri kapsaminda gelistirilen KAB lkemizde ilk defa yapiyor olmasi
ve tm teknik zorluklara karsin nceki projelerde olusturulan bilgi ve yetenek
birikimi sayesinde ASELSAN MGEO Grubu tarafindan tasarlanmaktadir.
4 REFERANSLAR
[1] Shripad P. Mahulikar, Hemant R. Sonawane, G. Arvind Rao, Infrared
signature studies of aerospace vehicles, Progress in Aerospace Sciences,
Volume 43, Issues 78, OctoberNovember 2007, Pages 218-245