CORPUS THOMISTICUM

Sancti Thomae de Aquino

Sententia libri Metaphysicae
liber IX
iber !
ectio "
#$%%%!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "
Postquam determina)it philosophus de ente secundum
quod di)iditur per decem praedicamenta' hic intendit
determinare de ente secundum quod di)iditur per
potentiam et actum( *t di)iditur in duas partes( In prima
continuat se ad praecedentia' et mani+estat suam
intentionem in hoc libro( In secunda prosequitur quod
intendit' ibi' quod quidem i,itur( -icit er,o primo' quod in
praemissis dictum est de ente primo' ad quod omnia alia
praedicamenta entis re+eruntur' scilicet de substantia( *t
quod ad substantiam omnia alia re+erantur sicut ad ens
primum' mani+estat' quia omnia alia entia' scilicet qualitas'
quantitas et huiusmodi dicuntur secundum rationem
substantiae( -icitur enim quantitas e. hoc quod est
mensura substantiae' et qualitas e. hoc quod est quaedam
dispositio substantiae/ similiter in aliis( *t hoc patet e. hoc'
quod omnia accidentia habent rationem substantiae' quia in
de0nitione cuiuslibet accidentis oportet ponere proprium
subiectum' sicut in de0nitione simi ponitur nasus( *t hoc
declaratum est in praemissis' scilicet in principio septimi(
#$%%12& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( 3
Sed quia ens di)iditur uno modo secundum quod dicitur
quid' scilicet substantia' aut quantitas' aut qualitas' quod
est di)idere ens per decem praedicamenta4 alio modo
secundum quod di)iditur per potentiam et actum )el
operationem' a qua deri)atum est nomen actus' ut postea
dicetur/ oportet nunc determinare de potentia et actu(
#$%%1"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( %
*t primo de potentia quae ma.ime dicitur proprie' non
tamen utile est ad praesentem intentionem( Potentia enim
et actus' ut plurimum' dicuntur in his quae sunt in motu'
quia motus est actus entis in potentia( Sed principalis
intentio huius doctrinae non est de potentia et actu
secundum quod sunt in rebus mobilibus solum' sed
secundum quod sequuntur ens commune( Unde et in rebus
immobilibus in)enitur potentia et actus' sicut in rebus
intellectualibus(
#$%%13& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( 1
Sed cum di.erimus de potentia' quae est in rebus
mobilibus' et de actu' ei correspondente' ostendere
poterimus et de potentia et actu secundum quod sunt in
rebus intelli,ibilibus' quae pertinent ad substantias
separatas' de quibus postea a,etur( *t hic est ordo
con)eniens' cum sensibilia quae sunt in motu sint nobis
ma,is mani+esta( *t ideo per ea de)enimus in co,nitionem
substantiarum rerum immobilium(
#$%%1%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( 5
*. quo etiam apparet sensus alterius literae quae sic habet'
et quidem potentia quae dicitur proprie' non solum utilis est
ad quod )olumus nunc4 quia licet potentia quae est in rebus
mobilibus ma.ime proprie dicatur' non tamen hoc solum
dicitur potentia' ut dictum est( *t utilis est ad praesentem
intentionem' non quasi de ea principaliter intendatur' sed
quia per eam in alias potentias de)enimus(
#$%%11& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( 6
-einde cum dicit quod quidem determinat de potentia et
actu/ et di)iditur in partes tres( In prima determinat de
potentia( In secunda de actu' ibi' quoniam autem de
potentia secundum motum( In tertia de comparatione actus
ad potentiam' ibi' quoniam autem ipsum prius
determinatum est( Prima di)iditur in duas partes( In prima
determina)it de potentia secundum se( Secundo per
comparationem ad ea in quibus est' ibi' quoniam autem
haec quidem in inanimatis( Prima in duas( In prima
determinat de potentia( In secunda de impotentia' ibi' et
impotentia et impossibile( Circa primum duo +acit( Primo
ostendit quot modis dicitur potentia( Secundo mani+estat
quamdam )eritatem e. praemissis circa potentiam' ibi'
palam i,itur quia est quidem' ut una( -icit er,o primo' quod
determinatum est in aliis' scilicet quinto huius' quod
multipliciter dicitur potentia et posse( Sed ista multiplicitas
quantum ad quosdam modos est multiplicitas
aequi)ocationis' sed quantum ad quosdam analo,iae(
7uaedam enim dicuntur possibilia )el impossibilia' eo quod
habent aliquod principium in seipsis/ et hoc secundum
quosdam modos' secundum quos omnes dicuntur potentiae
non aequi)oce' sed analo,ice( Aliqua )ero dicuntur
possibilia )el potentia' non propter aliquod principium quod
in seipsis habeant/ et in illis dicitur potentia aequi)oce(
#$%%15& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( 8
-icit er,o quod de modis potentiae illi praetermittendi sunt
ad praesens' secundum quod potentia dicitur aequi)oce( In
quibusdam enim dicitur potentia non propter aliquod
principium habitum' sed propter similitudinem quamdam'
sicut in ,eometricis( -icitur enim potentia alicuius lineae
esse quadratum eius/ et dicitur quod linea potest in suum
quadratum( *t simili modo potest dici in numeris' quod
ternarius potest in no)enarium quod est quadratum eius' eo
quod e. ductu eius in seipsum +acit no)enarium( Ter enim
tria no)em +aciunt( *. linea etiam' quae est radi. quadrati'
ducta in seipsam 0t quadratum( *t similiter est in numeris(
Unde radi. quadrati habet aliquam similitudinem cum
materia' e. qua 0t res( *t propter hoc per quamdam
similitudinem dicitur potens in quadratum' sicut dicitur
materia potens in rem(
#$%%16& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( $
Similiter in lo,icis dicimus aliqua esse possibilia et
impossibilia' non propter aliquam potentiam' sed eo quod
aliquo modo sunt aut non sunt( Possibilia enim dicuntur'
quorum opposita contin,it esse )era( Impossibilia )ero'
quorum opposita non contin,it esse )era( *t haec di)ersitas
est propter habitudinem praedicati ad subiectum' quod
quandoque est repu,nans subiecto' sicut in impossibilibus/
quandoque )ero non' sicut in possibilibus(
#$%%18& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( !
His er,o modis praetermissis' considerandum est de
potentiis' quae reducuntur ad unam speciem' quia
quaelibet earum est principium quoddam' et omnes
potentiae sic dictae reducuntur ad aliquod principium e.
quo omnes aliae dicuntur( *t hoc est principium acti)um'
quod est principium transmutationis in alio inquantum est
aliud( *t hoc dicit' quia possibile est quod principium
acti)um simul sit in ipso mobili )el passo' sicut cum aliquid
mo)et seipsum/ non tamen secundum idem est mo)ens et
motum' a,ens et patiens( *t ideo dicitur quod principium
quod dicitur potentia acti)a' est principium transmutationis
in alio inquantum est aliud/ quia etsi contin,at principium
acti)um esse in eodem cum passo' non tamen secundum
quod est idem' sed secundum quod est aliud(
#$%%1$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "2
*t quod ad illud principium quod dicitur potentia acti)a'
reducantur aliae potentiae' mani+estum est( 9am alio modo
dicitur potentia passi)a' quae est principium quod aliquid
mo)eatur ab alio' inquantum est aliud( *t hoc dicit' quia etsi
idem patiatur a seipso' non tamen secundum idem' sed
secundum aliud( Haec autem potentia reducitur ad primam
potentiam acti)am' quia passio ab a,ente causatur( *t
propter hoc etiam potentia passi)a reducitur ad acti)am(
#$%%1!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( ""
Alio modo dicitur potentia quidam habitus impassibilitatis
eius quae est in deterius' idest dispositio quaedam e. qua
aliquid habet quod non possit pati transmutationem in
deterius' et hoc est quod non possit pati corruptionem ab
alio inquantum est aliud' scilicet a principio transmutationis
quod est principium acti)um(
#$%%52& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "3
Mani+estum est autem quod uterque istorum modorum
dicitur per comparationem alicuius e.istentis in nobis ad
passionem( In quorum uno dicitur potentia propter
principium e. quo aliquis potest non pati/ in alio autem
propter principium e. quo quis potest pati( Unde' cum
passio ab actione dependeat' oportet quod in de0nitione
utriusque illorum modorum ponatur de0nitio potentiae
primae' scilicet acti)ae( *t ita istae duae reducuntur ad
primam' scilicet ad potentiam acti)am sicut ad priorem(
#$%%5"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "%
Iterum alio modo dicuntur potentiae non solum per ordinem
ad +acere et pati' sed per ordinem ad hoc quod est bene in
utroque/ sicut dicimus aliquem potentem ambulare' non
quod possit ambulare quoquo modo' sed eo quod possit
bene ambulare( *t e con)erso dicimus esse de claudicante'
quod non possit ambulare( Similiter dicimus li,na
combustibilia eo quod comburi possint de +acili( i,na )ero
)iridia' quae non de +acili comburuntur' dicimus
incombustibilia( Unde mani+estum est quod in de0nitione
harum potentiarum' quae dicuntur respectu bene a,ere )el
pati' includuntur rationes primarum potentiarum' quae
dicebantur simpliciter a,ere et pati4 sicut in bene a,ere
includitur a,ere/ et pati' in eo quod est bene pati( Unde
mani+estum est' quod omnes isti modi potentiarum
reducuntur ad unum primum' scilicet ad potentiam acti)am(
*t inde patet quod haec multiplicitas non est secundum
aequi)ocationem' sed secundum analo,iam(
#$%%53& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "1
-einde cum dicit palam i,itur e. praedictis quamdam
)eritatem circa praedictas potentias mani+estat/ et dicit'
quod potentia +aciendi et patiendi est quodammodo una
potentia' et quodammodo non( Una quidem est' si
consideretur ordo unius ad aliam/ una enim dicitur per
respectum ad alteram( Potest enim dici aliquid habens
potentiam patiendi' quia ipsum habet per se potentiam ut
patiatur' )el eo quod habet potentiam ut aliud patiatur ab
ipso( *t hoc secundo modo potentia acti)a est idem cum
passi)a4 e. eo enim quod aliquid habet potentiam acti)am'
habet potentiam ut patiatur aliud ab ipso(
#$%%5%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "5
Si autem considerentur hae duae potentiae' acti)a scilicet
et passi)a' secundum subiectum' in quibus sunt' sic est alia
potentia acti)a et alia passi)a( Potentia enim passi)a est in
patiente' quia patiens patitur propter aliquod principium in
ipso e.istens' et huiusmodi est materia( Potentia autem
passi)a nihil aliud est quam principium patiendi ab alio(
Sicut comburi quoddam pati est/ et principium materiale
propter quod aliquid est aptum combustioni' est pin,ue )el
crassum( Unde ipsa potentia est in combustibili quasi
passi)a( *t similiter illud quod sic cedit tan,enti ut
impressionem quamdam recipiat' sicut cera )el aliquid
huiusmodi' inquantum tale est +ran,ibile( :el suppositum'
idest masculinum' est subiectum proprium huius passionis'
quae est eunuchi;ari( *t similiter est in aliis' quae patiuntur'
secundum quod in eis est principium quoddam patiendi'
quod dicitur potentia passi)a( Potentia )ero acti)a est in
a,ente' ut calor in cale+acti)o' et ars aedi0cati)a in
aedi0cante(
#$%%51& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "6
*t quia potentia acti)a et passi)a in di)ersis sunt'
mani+estum est quod nihil patitur a seipso' inquantum
aliquid est aptum natum a,ere )el pati( Per accidens autem
aliquid pati contin,it a seipso/ sicut medicus sanat seipsum'
non ut medicum' sed sicut in0rmum( Ideo autem non patitur
aliquid a seipso' quia per se loquendo' alicui uni et eidem
inest unum dictorum principiorum et non aliud( Cui enim
inest principium a,endi' non inest principium patiendi' nisi
secundum accidens' ut dictum est(
#$%%55& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "8
-einde cum dicit et impotentia determinat de impotentia/
dicens' quod impotentia' quia est contraria dictae
potentiae' et impossibile' quod dicitur secundum huiusmodi
impotentiam' est pri)atio praedictae potentiae( Hoc autem
dicit ad di<erentiam impossibilis' quod si,ni0cat aliquem
modum +alsitatis' quod non dicitur secundum aliquam
impotentiam sicut nec possibile secundum aliquam
potentiam( 7uia enim pri)atio et habitus sunt eiusdem et
secundum idem' necesse est quod potentia et impotentia
sint eiusdem et secundum idem( *t ideo quot modis dicitur
potentia' tot modis dicitur impotentia sibi opposita(
#$%%56& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( " n( "$
Sed sciendum est quod pri)atio dicitur multipliciter( Uno
enim modo quicquid non habet aliquid' potest dici esse
pri)atum/ sicut si dicamus lapidem pri)atum )isu' eo quod
non habet )isum( Alio modo dicitur pri)atum solum quod
est aptum natum habere' et non habet( *t hoc dupliciter(
Uno modo uni)ersaliter quando non habet/ sicut si dicatur
canis pri)atus )isu' quando non habet )isum( Alio modo si
non habet' quando aptus natus est habere( Unde canis ante
nonum diem non dicitur pri)atus )isu( *t iterum hoc
di)ersi0catur( 9am uno modo dicitur pri)atum eo quod non
habet aliquo modo determinato' scilicet per+ecte et bene/
sicut cum )ocamus caecum eum qui non bene )idet( Alio
modo quando non habet omnino/ sicut dicimus pri)atum
)isu' qui omnino )isum non habet( 7uandoque )ero in
ratione pri)ationis includitur )iolentia( Unde quaedam
dicimus pri)ari' quando per )iolentiam amiserunt ea quae
nata sunt habere(
ectio 3
#$%%58& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( "
Postquam philosophus ostendit quot modis dicitur potentia'
hic determinat de potentia per comparationem ad ea quibus
inest/ et di)iditur in duas partes( In prima ostendit
di<erentiam potentiarum adin)icem secundum di)ersitatem
eorum in quibus sunt( In secunda ostendit quomodo
potentia et actus sint simul )el non sint in substantia' ibi'
sunt autem quidam( Circa primum tria +acit( Primo ostendit
di<erentiam potentiarum secundum ea in quibus sunt/
dicens' quod cum potentiae sint principia quaedam a,endi
et patiendi' horum principiorum quaedam sunt in
inanimatis' et quaedam in animatis( *t' quia animata
componuntur e. corpore et anima' principium autem a,endi
et patiendi' quae sunt in corpore animatorum' non di<erunt
ab his quae sunt in animatis' ideo addit' et in anima( 7uia
)idelicet principia a,endi quae sunt in anima' mani+este
di<erunt ab his quae sunt in rebus inanimatis(
#$%%5$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( 3
*t iterum animae plures sunt4 quarum multae non multum
di<erunt in a,endo et patiendo a rebus inanimatis' quae
instinctu naturae operantur( 9am partes animae nutriti)ae
et sensiti)ae' impulsu naturae operantur( Sola autem pars
animae rationalis est domina sui actus4 in quo di<ert a
rebus inanimatis( *t ideo postquam di.it di<erentiam in
anima' addit' et in anima rationem habente( 7uia scilicet
illa principia animatorum a principiis inanimatorum
specialiter di<erunt' quae sunt in parte animae rationalis(
Unde patet quod potentiarum animae' aliae sunt
irrationales' aliae )ero cum ratione(
#$%%5!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( %
*t quae sunt cum ratione e.ponit' cum subdit' quod omnes
artes +acti)ae' ut +abrilis et aedi0cati)a et ceterae
huiusmodi' quarum actiones in materiam e.teriorem
transeunt' et omnes scientiae' quae scilicet non habent
operationem in e.teriorem materiam transeuntem' sicut
sunt scientiae morales et lo,icae' omnes inquam huiusmodi
artes' potentiae quaedam sunt( 7uod e.inde concluditur'
quia sunt principia permutationis in aliud inquantum aliud
est/ quod est de0nitio potentiae acti)ae' ut e. praedictis
patet(
#$%%62& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( 1
Secundo ibi' et quae quidem assi,nat di<erentiam inter
praedictas potentias/ dicens' quod potentiae rationales
eaedem se habent ad contraria/ sicut ars medica quae est
quaedam potentia' ut dictum est' se habet ad in0rmitatem
et sanitatem +aciendam( Potentiae autem irrationales non
se habent ad opposita' sed una est ad unum e<ectum
tantum' per se loquendo( Sicut calidum solis cale+acit per
se' etsi per accidens possit esse causa +ri,iditatis'
inquantum aperiendo poros e.halare +acit interius calidum/
)el consumendo materiam humoris calidi' ipsum calidum
destruit' et per consequens in+ri,idat(
#$%%6"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( 5
-einde cum dicit causa autem assi,nat philosophus causam
praedictae di<erentiae/ quae talis est( 9am scientia' quae
est potentia rationalis' est quaedam ratio rei scitae in
anima( *adem autem ratio rem mani+estat et eius
pri)ationem' licet non similiter/ quia primo mani+estat eam
rem e.istentem' per posterius autem eius pri)ationem(
Sicut per rationem )isus per se co,noscitur ipsa )isi)a
potentia' e. consequenti )ero caecitas/ quae nihil aliud est'
quam ipsa carentia )isus in eo quod natum est habere
)isum( Unde necessarium est' si scientia est quaedam ratio
rei scitae in anima' quod eadem sit scientia contrariorum(
Unius quidem per prius et secundum se' alterius )ero per
posterius( Sicut medicina per prius est co,nosciti)a et
+acti)a sanitatis' per posterius autem in0rmitatis/ quia et
hoc' ut iam dictum est' est de ratione rei scitae in anima'
quae est unius oppositorum secundum se' et alterius
secundum accidens(
#$%%63& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( 6
*t' quia quod philosophus supra de pri)atione di.erat'
postmodum ad contrarium transtulit' ostendit quod eadem
ratio est de contrario et pri)atione( Sicut enim per
ne,ationem et ablationem mani+estatur pri)atio' ut puta
ablatio )isus mani+estat caecitatem/ ita per ne,ationem et
ablationem mani+estatur contrarium4 quia pri)atio' quae
nihil aliud est quam ablatio alterius' est quoddam primum
principium inter contraria( Omnium enim contrariorum
unum est sicut per+ectum' alterum )ero sicut imper+ectum'
et pri)atio alterius( 9i,rum enim est pri)atio albi' et
+ri,idum est pri)atio calidi( Sic i,itur patet' quod eadem
scientia se habet ad contraria(
#$%%6%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( 8
Hoc autem mani+estat consequenter' cum dicit quoniam
autem accedit er,o ad assi,nandum causam praedictae
di<erentiae( Mani+estum est enim quod res naturales
operantur per +ormas sibi inhaerentes( 9on autem possunt
eidem inesse +ormae contrariae( Unde impossibile est quod
eadem res naturalis +aciat contraria( Sed scientia est
quaedam potentia actionis' et motus principium' e. eo quod
aliquis habet rationem rei +aciendae' et hoc principium
motus est in anima( *t quia ita est' sequitur quod res
naturales +aciant unum tantum/ sicut salubre +acit solum
sanitatem' et cale+acti)um +acit solum caliditatem' et
in+ri,idati)um +acit solum +ri,iditatem( Sed ille qui a,it per
scientiam operatur utrumque oppositorum' quia eadem
ratio est utriusque in anima' quia habet principium talis
motus' licet non similiter' sicut dictum est(
#$%%61& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( $
*t ideo' sicut actio naturalis procedit ad e<ectum' quasi
copulata ad +ormam' quae est principium actionis cuius
similitudo relinquitur in e<ectu' ita anima mo)et per suam
operationem ad ambo opposita ab eodem principio' idest a
ratione quae est una duorum oppositorum' copulans ad
ipsum principium utrumque motum' et ad ipsum principium
utrumque terminans' inquantum similitudo illius principii in
utroque oppositorum in esse productorum sal)atur(
Mani+estum est i,itur quod potentiae rationales contrarium
+aciunt potentiis irrationalibus/ quia potentia rationalis +acit
opposita' non autem potentia irrationalis' sed unum tantum(
*t hoc ideo est' quia unum principium oppositorum
continetur in ratione scientiali' ut dictum est(
#$%%65& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 3 n( !
-einde cum dicit palam autem ponit comparationem
quorumdam modorum potentiae superius sub eis
positorum( -ictum est supra quod aliquid dicitur habere
potentiam acti)am )el passi)am' quandoque quidem e. hoc
solum quod potest a,ere )el pati' quandoque )ero e. hoc
quod potest bene a,ere )el pati( -icit er,o quod ad
potentiam bene +aciendi )el patiendi sequitur potentia
+aciendi' sed non e con)erso( Sequitur enim' si aliquis
bene+acit' quod +aciat' sed non e con)erso(
ectio %
#$%%66& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "
Postquam philosophus compara)it superius potentias
adin)icem' hic incipit ostendere quomodo potentia et actus
se habent in eodem subiecto4 et di)iditur in duas partes( In
prima e.cludit quorumdam +alsas opiniones( In secunda
determinat )eritatem' ibi' omnibus autem potentiis( Prima
autem di)iditur in duas( In prima e.cludit opinionem
dicentium nihil esse possibile' nisi quando est actu( In
secunda e.cludit opinionem dicentium e con)erso omnia
esse possibilia' licet non sint actu' ibi' si autem est quod
dictum est possibile( Circa primum duo +acit( Primo e.cludit
dictam positionem erroneam( Secundo ostendit quid sit
esse possibile' et quid sit esse actu' ibi' est autem possibile(
Circa primum tria +acit( Primo ponit opinionem( Secundo
destruit eam' ibi' quibus accidentia et cetera( Tertio
concludit suam intentionem' ibi' si er,o non contin,it( -icit
er,o primo' quod quidam di.erunt quod tunc solum est
aliquid in potentia' quando est in actu/ utputa quod ille qui
non aedi0cat actu' non potest aedi0care/ sed tunc solum
potest' quando actu aedi0cat( *t similiter dicunt de aliis( *t
ratio huius positionis esse )idetur' quia opinabantur quod
omnia e. necessitate contin,erent secundum aliquam
commi.tionem causarum( *t sic' si omnia e. necessitate
e)eniunt' sequitur quod ea quae non e)eniunt' non
possibile est esse(
#$%%68& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 3
-einde cum dicit quibus accidentia ponit rationes contra
praedictam positionem ducentes ad incon)enientia4 quarum
prima talis est( Aedi0cantem esse' est esse potentem
aedi0care( Si i,itur nullus est potens +acere nisi quando
+acit' non est aliquis aedi0cator nisi quando aedi0cat/ et
similiter est de aliis artibus( 9am omnes artes sunt
potentiae quaedam' ut dictum est( Sequitur er,o quod
nullus habeat artem aliquam' nisi quando secundum eam
operatur(
#$%%6$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( %
Sed id ostenditur impossibile' suppositis duobus4 quorum
unum est' quod ille' qui prius non habuit aliquam artem'
impossibile est quod eam habeat postmodum' nisi addiscat
eam' )el eam aliquo modo accipiat' scilicet in)eniendo(
#$%%6!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 1
Aliud est' quod si quis habuit aliquam artem' impossibile est
eum postmodum non habere eamdem' nisi eam aliquo
modo abiiciat' )el per obli)ionem' aut per aliquam
in0rmitatem' aut per lon,itudinem temporis' quo aliquis
scientia non utitur( Haec enim est causa obli)ionis( 9on
autem potest esse quod aliquis amittat artem corrupta re'
sicut quandoque con)enit quod )era co,nitio amittitur
mutata re/ ut cum quis opinatur )ere Socratem sedere' eo
sur,ente perit eius )era opinio4 hoc autem non potest dici
circa artem( 9am ars non est co,nitio eius quod est' sed
eius quod +aciendum est( *t ita quamdiu durat materia' e.
qua ars potest aliquid +acere' semper res artis est( Unde
non potest ars amitti corrupta re nisi modis praemissis(
#$%%82& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 5
*. his autem duobus propositis philosophus sic ar,uit( Si
aliquis non habet artem nisi quando ea utitur' tunc quando
incipit uti' de no)o habet artem/ er,o oportet )el quod
discat eam' )el qualitercumque acquirat eam( *t similiter
quando desinit uti arte' sequitur quod arte careat/ et ita
amittet artem quam prius habebat' )el obli)ione' )el
passione' )el tempore( 7uorum utrumque patet esse
+alsum( 9on i,itur )erum est quod solum tunc aliquis
habeat potentiam quando operatur(
#$%%8"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 6
-einde cum dicit et inanimata secundam rationem ponit'
quae quidem procedit in irrationabilibus' quae sunt in rebus
inanimatis' scilicet calidum et +ri,idum' dulce et amarum' et
alia huiusmodi' quae sunt principia acti)a immutantia
sensus' et ita sunt quaedam potentiae( Si i,itur potentia
non inest alicui nisi quando a,it' sequitur quod nihil est
calidum )el +ri,idum' dulce )el amarum' et huiusmodi' nisi
quando sentitur immutans sensum( Hoc autem patet esse
+alsum( 9am si hoc esset )erum' sequeretur quod opinio
Prota,orae esset )era' quae dicebat omnes proprietates et
naturas rerum consistere solum in sentiri et opinari( *. quo
consequebatur contradictoria simul esse )era' cum di)ersi
circa idem contradictorie opinentur( Contra quam opinionem
philosophus in quarto superius disputa)it( =alsum est i,itur
quod potentia non sit sine actu(
#$%%83& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 8
-einde cum dicit at )ero tertiam rationem ponit' quae talis
est( Sensus est potentia quaedam( Si i,itur potentia non est
absque actu' sequetur quod aliquis non habeat sensum nisi
quando sentit' utputa )isum aut auditum( Sed ille qui non
habet )isum' cum sit natus habere' est caecus/ et qui non
habet auditum est surdus( Sic i,itur eadem die +requenter
erit surdus et caecus/ quod mani+este est +alsum( 9am
caecus non 0t postea )idens' neque surdus audiens(
#$%%8%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( $
-einde cum dicit amplius si quartam rationem ponit' quae
talis est( Impossibile est a,ere quod caret potentia( Si i,itur
aliquis non habet potentiam nisi quando a,it' sequetur
quod quando aliquis non a,it' impossibile sit ipsum a,ere(
Sed quicumque dicit aliquid esse aut +uturum esse quod
impossibile est 0eri' mentitur( *t hoc patet e. ipsa
si,ni0catione huius nominis' impossibile( 9am impossibile
dicitur +alsum quod non potest contin,ere( Sequitur i,itur
quod id quod non est' nullo modo possit 0eri( *t ita ista
potentia tollet motum et ,enerationem/ quia stans semper
stabit' et sedens semper sedebit( Si enim aliquis sedet'
nunquam postea stabit/ quia dum non stat' non habet
potentiam standi( *t ita non possibile est eum stare' et per
consequens impossibile eum sur,ere( *t similiter quod non
est album' impossibile erit esse album( *t ita non poterit
dealbari( *t similiter in omnibus aliis(
#$%%81& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( !
-einde cum dicit si er,o concludit suam intentionem'
dicens' quod si praedicta incon)enientia non possunt
concedi' mani+estum est quod potentia et actus di)ersa
sunt( Sed illi' qui ponunt positionem praedictam' +aciunt
potentiam et actum esse idem' in eo quod dicunt tunc
solum aliquid esse in potentia' quando est actu( *. quo
patet quod non par)um quid a natura destruere intendunt(
Tollunt enim motum et ,enerationem' ut dictum est( Unde'
cum hoc non possit sustineri' mani+estum est quod aliquid
est possibile esse quod tamen non est' quod aliquid est
possibile non esse' et tamen est( *t similiter in aliis
cate,oriis' idest praedicamentis/ quia possibile est aliquem
)adere et non )adit' et e con)erso non )adere qui )adit(
#$%%85& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "2
-einde cum dicit est autem ostendit quid sit esse in
potentia' et quid esse in actu( *t primo quid sit esse in
potentia' dicens' quod id dicitur esse in potentia' quod si
ponatur esse actu' nihil impossibile sequitur( Ut si dicatur'
aliquem possibile est sedere' si ponatur ipsum sedere non
accidit aliquod impossibile( *t similiter de mo)eri et mo)ere'
et de aliis huiusmodi(
#$%%86& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( ""
Secundo ibi' )enit autem ostendit quid sit esse in actu/ et
dicit' quod hoc nomen actus' quod ponitur ad si,ni0candum
endelechiam et per+ectionem' scilicet +ormam' et alia
huiusmodi' sicut sunt quaecumque operationes' )eniunt
ma.ime e. motibus quantum ad ori,inem )ocabuli( Cum
enim nomina sint si,na intelli,ibilium conceptionum' illis
primo imponimus nomina' quae primo intelli,imus' licet sint
posteriora secundum ordinem naturae( Inter alios autem
actus' ma.ime est nobis notus et apparens motus' qui
sensibiliter a nobis )idetur( *t ideo ei primo impositum +uit
nomen actus' et a motu ad alia deri)atum est(
#$%%88& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "3
*t propter hoc mo)eri non attribuitur non e.istentibus/ licet
quaedam alia praedicata non e.istentibus attribuantur(
-icimus enim non entia esse intelli,ibilia )el opinabilia' aut
etiam concupiscibilia' sed non dicimus ea esse mota( 7uia'
cum mo)eri si,ni0cet esse actu' sequeretur quod non entia
actu essent actu/ quod patet esse +alsum( *tsi enim
quaedam non entia sint in potentia' tamen ideo non
dicuntur esse' quia non sunt in actu(
#$%%8$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "%
-einde cum dicit si autem postquam philosophus destru.it
opinionem dicentium nihil esse possibile nisi quando est
actu' hic destruit contrariam opinionem dicentium omnia
possibilia4 et circa hoc duo +acit( Primo destruit hanc
positionem( Secundo determinat quamdam )eritatem circa
consequentiam possibilium' ibi' simul autem palam( -icit
er,o primo' quod si )erum est quod aliquid dicatur esse
possibile e. eo quod aliquid sequitur' secundum quod
dictum est' quod possibile est' quod si ponatur esse' non
sequitur impossibile/ mani+estum est quod non contin,it
)erum esse hoc quod dicunt quidam' quod unumquodque
possibile est' etiam si nunquam +uturum sit( Ita quod per
hanc positionem impossibilia tolluntur( Sicut si aliquis dicat
diametrum quadrati commensurari lateri esse possibile' sed
tamen non commensurabitur' et eodem modo dicatur de
aliis impossibilibus' et non co,itet quod diametrum quadrati
commensurari lateri est impossibile4 dico quod ponentes
hanc positionem' quantum ad aliquid dicunt )erum' et
quantum ad aliquid dicunt +alsum(
#$%%8!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "1
Sunt enim aliqua' de quibus nihil prohibebit dicere quod
sunt possibilia esse aut 0eri' cum tamen nunquam sint
+utura' nec unquam 0ant/ sed hoc non potest dici de
omnibus( Sed secundum ea quae superius dicta sunt' et
quae nunc oportet nos supponere' illa solum possibile est
esse aut 0eri' licet non sint' quibus positis non sequitur
aliquid impossibile( Posito autem quod diametrum
commensuraretur' sequitur aliquid impossibile( *t ideo non
potest dici quod diametrum commensurari' sit possibile( *st
enim non solum +alsum' sed impossibile(
#$%%$2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "5
7uaedam )ero sunt +alsa tantum' sed non impossibilia'
sicut Socratem sedere et stare( 9on enim idem est +alsum
esse et esse impossibile/ sicut te stare nunc est +alsum' sed
non impossibile( Praedicta er,o positio quantum ad aliqua'
)era est' quia quaedam sunt possibilia' licet sint +alsa( 9on
autem quantum ad omnia/ quia quaedam sunt +alsa et
impossibilia(
#$%%$"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "6
-einde cum dicit simul autem quia di.erat quod possibile
iudicatur aliquid e. hoc' quod e. ipso non sequitur
impossibile' ostendit qualiter habeant se consequentia
possibilia/ dicens' quod e. de0nitione possibilis superius
posita non solum destruitur praemissa positio' sed etiam
simul est mani+estum quod si alicuius conditionalis
antecedens est possibile' et consequens possibile erit( Ut si
haec conditionalis sit )era' si est a est b' necesse est si a sit
possibile' quod b sit possibile(
#$%%$3& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "8
Sciendum tamen est ad huius intellectum' quod possibile
dupliciter dicitur( Uno modo secundum quod di)iditur contra
necesse/ sicut dicimus illa possibilia quae contin,unt esse
et non esse( *t sic accepto possibili' non habet locum quod
hic dicitur( 9ihil enim prohibet quod antecedens sit
contin,ens esse et non esse' consequens tamen sit
necessarium/ sicut patet in hac conditionali' si Socrates
ridet' est homo(
#$%%$%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "$
Alio )ero modo possibile dicitur secundum quod est
commune ad ea quae sunt necessaria' et ad ea quae
contin,unt esse et non esse' prout possibile contra
impossibile di)iditur( *t sic loquitur hic philosophus/ dicens
de possibili' quod necesse est consequens esse possibile' si
antecedens +uit possibile(
#$%%$1& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( "!
-etur enim haec conditionalis esse )era' si est a' est b' et
detur antecedens' scilicet a' esse possibile( Aut i,itur
necesse est b esse possibile' aut non( Si est necesse'
habetur propositum( Si non est necesse' nihil prohibet
ponere oppositum' scilicet b non esse possibile( Sed haec
non potest stare( 9am a ponitur esse possibile/ et quando
ponitur esse possibile' simul ponitur quod nihil impossibile
sequitur e. eo( Sic enim superius de0nitum est possibile' ad
quod nihil sequitur impossibile( Sed b sequitur ad a' ut
positum est/ et b ponebatur esse impossibile( 9am idem est
esse impossibile' quod non esse possibile( I,itur a non erit
possibile' si sequitur ad ipsum b quod erat impossibile(
Ponatur er,o b esse impossibile4 et si est impossibile' et
posito a' necesse est esse b' erit er,o impossibile et
primum et secundum' scilicet a et b(
#$%%$5& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( % n( 32
Ubi ad)ertendum est quod bene sequitur' si consequens est
impossibile' quod antecedens sit impossibile/ non tamen e
con)erso( 9ihil enim prohibet e. impossibili sequi aliquid
necessarium' ut in hac conditionali4 si homo est asinus'
homo est animal( Unde non sic intelli,endum est quod
philosophus dicit hic' si primum erat impossibile' idest
antecedens' er,o et secundum erat impossibile' scilicet
consequens( Sed ita debet intelli,i4 si consequens est
impossibile' utrumque erit impossibile( Sic er,o mani+estum
est quod si sic se habent' scilicet a et b' quod a e.istente'
necesse est b esse' et necessario sequitur quod si a est
possibile' quod b erit possibile( *t si b non est possibile' a
possibili e.istente' non ita se habebunt a et b ut positum
est' scilicet quod ad a sequitur b( Sed oportet quod a
possibili e.istente' necesse est b possibile esse' si e.istente
a' necesse est esse b( Cum enim dico4 si est a' est b' hoc
si,ni0catur quod necesse sit b esse possibile si a possibile
est/ ita tamen quod quando et eodem modo sit possibile b
esse' quando et quomodo est possibile a( 9on enim
possibile est ut sit quocumque tempore et quocumque
modo(
ectio 1
#$%%$6& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( "
Postquam philosophus e.clusit +alsas opiniones circa
potentiam et actum' hic determinat )eritatem/ et circa hoc
duo +acit( Primo ostendit quomodo actus praecedat
potentiam in subiecto( Secundo quomodo potentia
praecedens actum' ad actum reducatur' ibi' quoniam autem
possibile( -icit er,o primo' quod cum potentiarum quaedam
sint inditae his quorum sunt' sicut sensus animalibus/
quaedam )ero per consuetudinem acquirantur' sicut ars
tibicinandi et aliae huiusmodi artes operati)ae/ quaedam
)ero acquirantur per doctrinam si)e disciplinam' sicut
medicina et aliae huiusmodi artes4 dictarum potentiarum
quaecumque per consuetudinem et rationem nobis insunt'
necesse est primum a,ere et praee.ercitari in eorum
actibus antequam acquirantur/ sicut tibicinando' aliquis 0t
tibicinator/ et considerando medicinalia' aliquis 0t medicus(
Sed aliae potentiae' quae non acquiruntur per
consuetudinem' sed insunt a natura et sunt in patiendo'
sicut patet de potentiis sensiti)is' non procedunt a suis
actibus( 9on enim aliquis )idendo acquirit sensum )isus/
sed e. eo quod potentiam )isi)am habet' 0t actu )idens(
#$%%$8& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( 3
-einde cum dicit quoniam autem ostendit quomodo
potentiae praecedentes actum reducuntur ad actum/ et
circa hoc duo +acit( Primo enim ostendit quomodo in hoc
di<erunt di)ersae potentiae adin)icem' scilicet rationales et
irrationales( Secundo ostendit qualiter rationales potentiae
ad actum reducantur' ibi' necesse er,o( Circa primum tria
+acit( Primo praemittit quaedam necessaria ad praedictam
di<erentiam considerandam4 quorum unum est' quod in
ratione possibilis oportet multa considerare( 9on enim
dicitur possibile respectu cuiusque' sed respectu alicuius
determinati( Unde oportet possibile' esse aliquid possibile'
utputa ambulare )el sedere( *t similiter quod potest aliquid
+acere )el pati' non potest illud quocumque tempore +acere
aut pati/ sicut arbor non potest +ructi0care nisi determinato
tempore( *t ideo cum dicitur aliquid esse possibile' oportet
determinare quando sit possibile( *t similiter oportet
determinare quomodo sit possibile( 9on enim possibile'
quocumque modo potest a,ere aliquid )el pati/ sicut aliquis
sic potest ambulare' scilicet tarde' non autem )elociter( *t
simile est de aliis circumstantiis quae consue)erunt
determinari in de0nitionibus rerum/ sicut quo instrumento'
quo loco' et alia huiusmodi(
#$%%$$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( %
Aliud quod praetermittit est' quod quaedam sunt possibilia
secundum rationem' et potentiae horum possibilium sunt
rationales( 7uaedam )ero possibilia sunt irrationalia' et
potentiae irrationales( *t quidem potentiae rationales non
possunt esse nisi in rebus animatis/ sed potentiae
irrationales possunt esse in ambobus' scilicet in rebus
animatis et inanimatis( *t non solum in plantis et brutis
animalibus' quae ratione carent' sed etiam in ipsis
hominibus' in quibus in)eniuntur quaedam principia
actionum et passionum quae sunt sine ratione' ut potentia
nutriti)a et au,mentati)a' et ,ra)itas' et alia huiusmodi(
#$%%$!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( 1
Secundo ibi' tales quidem ponit di<erentiam praedictarum
potentiarum/ dicens' quod in potentiis irrationabilibus
necesse est' quando passi)um appropinquat acti)o' in illa
dispositione qua passi)um potest pati et acti)um potest
a,ere' necesse est quod unum patiatur et alterum a,at/ ut
patet quando combustibile applicatur i,ni( In potentiis )ero
rationalibus' non est necessarium4 non enim necesse est
aedi0catorem aedi0care quantumcumque sibi materia
appropinquaret(
#$%%!2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( 5
Tertio ibi' hae quidem assi,nat causam praedictae
di<erentiae/ dicens' quod potentiae irrationales ita se
habent' quod una est +acti)a tantum unius/ et ideo
praesente passi)o necesse est quod +aciat illud unum cuius
est +acti)a( Sed una et eadem potentia rationalis est +acti)a
contrariorum' ut superius habitum est( Si i,itur necessarium
esset' quod praesente passi)o +aceret illud cuius est +acti)a'
sequeretur quod simul +aceret contraria/ quod est
impossibile( Sicut si medicus induceret sanitatem et
ae,ritudinem(
#$%%!"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( 6
-einde cum dicit necesse er,o ostendit quid requiratur ad
hoc quod potentiae rationales e.eant in actum' e. quo non
su>cit propinquitas passi( *t circa hoc tria +acit( Primo
ostendit per quid potentia rationalis reducatur in actum4
concludens e. dictis' quod cum potentia rationalis se
habeat communiter ad duo contraria' et ita cum a causa
communi non procedat e<ectus determinatus' nisi sit
aliquid proprium quod causam communem ad hunc
e<ectum ma,is determinet quam ad illum' sequitur quod
necesse est' praeter potentiam rationalem' quae est
communis ad duo contraria' poni aliquid' quod appropriet
eam ad alterum +aciendum ad hoc quod e.eat in actum(
Hoc autem est appetitus aut prohaeresis' idest electio
quorumcumque' idest electio quae pertinet ad rationem(
7uod enim aliquis considerat' hoc +acit/ ita tamen si e.istit
in dispositione' qua est potens a,ere' et passi)um adsit(
Unde sicut potens potentia irrationali necessario a,it'
passi)o appropinquante/ ita omne potens secundum
rationem' necesse est quod +aciat quando desiderat illud
cuius habet potentiam' et eo modo quo habet( Habet autem
potentiam +aciendi cum passi)um praesens +uerit' et ita se
habeat quod possit pati/ aliter +acere non posset(
#$%%!3& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( 8
Secundo ibi' nullo namque respondet tacitae quaestioni(
Posset enim aliquis quaerere' quare' cum di.erit quod omne
potens secundum rationem quando desiderat' necessario
a,it passi)o praesente' non addit' si nihil prohibet e.terius(
Sed ipse respondet' quod illud' scilicet nullo e.teriorum
prohibente' non oportet addere( -ictum est enim quod
necesse est a,ere si habeat potentiam' quae est su>ciens
ad +aciendum( Sed hoc non est quolibet modo/ sed quando
illud quod habet potentiam' aliquo modo se habet4 et in hoc
e.cluduntur ea quae e.terius prohibent( 9am ea quae
e.terius prohibent' remo)ent aliqua eorum quae posita sunt
superius in determinatione communi possibilis/ ut scilicet
)el non sit possibile tunc' )el non possibile hoc modo' )el
aliquid huiusmodi(
#$%%!%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 1 n( $
Tertio ibi' propter quod docet e)itare incon)eniens' quod
primo sequebatur' scilicet quod potentia rationalis simul
+aceret contraria( 9on enim sequitur quod' si necesse est
quod +aciat potentia rationalis quod desiderat' et dato quod
aliqui simul )elint secundum rationem' aut cupiant
secundum appetitum sensiti)um' +acere duo di)ersa aut
contraria' quod propter hoc +aciant( 9on enim sic habent
potentiam contrariorum' quod simul contraria +aciant/ sed
sic +aciunt' sicut habent potentiam' ut dictum est(
ectio 5
#$%%!1& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( "
Postquam determina)it de potentia' hic determinat de actu/
et di)iditur in duas partes( In prima determinat quid est
actus( In secunda' quando aliquid est in potentia ad actum'
ibi' quando autem potentia( *t circa primum duo +acit(
Primo continuat se ad praecedentia/ dicens' quod quia
dictum est de potentia quae in)enitur in rebus mobilibus'
quae scilicet est principium motus acti)e et passi)e' oportet
determinare quid est actus' et qualiter se habeat ad
potentiam4 quia per hoc simul mani+estum erit de potentia'
cum di)iserimus actum( Actus enim non tantum in)enitur in
rebus mobilibus' sed etiam in rebus immobilibus(
#$%%!5& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( 3
*. quo mani+estum est' cum potentia dicatur ad actum'
quod acti)e possibile )el potens' non solum dicatur quod
est natum mo)ere acti)e' )el mo)eri ab alio passi)e' aut
simpliciter' secundum quod dicitur potentia respectu
actionis aut passionis communiter' aut modo quodam'
secundum quod potentia dicitur respectu eius quod est
bene a,ere aut bene pati/ sed etiam dicetur possibile )el
potens aliter secundum ordinem ad actum qui est sine
motu( icet enim nomen actus a motu ori,inem sumpserit'
ut supra dictum est' non tamen solum motus dicitur actus/
unde nec dicitur solum possibile in ordine ad motum( *t
ideo oportet inquirendo de his tractare(
#$%%!6& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( %
Secundo ibi' est autem determinat de actu( *t primo
ostendit quid sit actus( Secundo quomodo di)ersimode
dicatur in di)ersis' ibi' dicuntur autem actu( Circa primum
duo +acit( Primo ostendit quid est actus/ dicens' quod actus
est' quando res est' nec tamen ita est sicut quando est in
potentia( -icimus enim in li,no esse ima,inem Mercurii
potentia' et non actu' antequam li,num sculpatur/ sed si
sculptum +uit' tunc dicitur esse in actu ima,o Mercurii in
li,no( *t similiter in aliquo toto continuo pars eius( Pars
enim' puta medietas' est in potentia' inquantum possibile
est ut pars illa au+eratur a toto per di)isionem totius/ sed
di)iso toto' iam erit pars illa in actu( *t similiter sciens et
non speculans' est potens considerare sine consideratione/
sed hoc scilicet speculari si)e considerare' est esse in actu(
#$%%!8& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( 1
-einde cum dicit palam autem respondet quaestioni
tacitae( Posset enim aliquis quaerere ab eo' ut ostenderet
quid sit actus per de0nitionem( Sed ipse respondet dicens'
quod inducendo in sin,ularibus per e.empla mani+estari
potest illud quod )olumus dicere' scilicet quid est actus' et
non oportet cuiuslibet rei quaerere terminum' idest
de0nitionem( 9am prima simplicia de0niri non possunt' cum
non sit in de0nitionibus abire in in0nitum( Actus autem est
de primis simplicibus/ unde de0niri non potest(
#$%%!$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( 5
Sed per proportionem aliquorum duorum adin)icem' potest
)ideri quid est actus( Ut si accipiamus proportionem
aedi0cantis ad aedi0cabile' et )i,ilantis ad dormientem' et
eius qui )idet ad eum qui habet clausos oculos cum habeat
potentiam )isi)am' et eius quod se,re,atur a materia' idest
per operationem artis )el naturae +ormatur' et ita a materia
in+ormi se,re,atur/ et similiter per separationem eius quod
est praeparatum' ad illud quod non est praeparatum' si)e
quod est elaboratum ad id quod non est elaboratum( Sed
quorumlibet sic di<erentium altera pars erit actus' et altera
potentia( *t ita proportionaliter e. particularibus e.emplis
possumus )enire ad co,noscendum quid sit actus et
potentia(
#$%%!!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( 6
-einde cum dicit dicuntur autem ostendit' quod
di)ersimode dicatur actus( *t ponit duas di)ersitates4
quarum prima est' quod actus dicitur )el actus' )el
operatio( Ad hanc di)ersitatem actus insinuandam dicit
primo' quod non omnia dicimus similiter esse actu' sed hoc
di)ersimode( *t haec di)ersitas considerari potest per
di)ersas proportiones( Potest enim sic accipi proportio' ut
dicamus' quod sicut hoc est in hoc' ita hoc in hoc( Utputa
)isus sicut est in oculo' ita auditus in aure( *t per hunc
modum proportionis accipitur comparatio substantiae' idest
+ormae' ad materiam/ nam +orma in materia dicitur esse(
#$%122& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( 8
Alius modus proportionis est' ut dicamus quod sicut habet
se hoc ad hoc' ita hoc ad hoc/ puta sicut se habet )isus ad
)idendum' ita auditus ad audiendum( *t per hunc modum
proportionis accipitur comparatio motus ad potentiam
moti)am' )el cuiuscumque operationis ad potentiam
operati)am(
#$%12"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( $
Secundo ibi aliter autem ponit aliam di)ersitatem actus/
dicens' quod in0nitum' et inane si)e )acuum' et
quaecumque huiusmodi sunt' aliter dicuntur esse in
potentia et actu' quam multa alia entia( Utputa )idens' et
)adens' et )isibile( Huiusmodi enim con)enit aliquando
simpliciter esse )el in potentia tantum' )el in actu tantum/
sicut )isibile in actu tantum' quando )idetur' et in potentia
tantum' quando potest )ideri et non )idetur(
#$%123& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 5 n( !
Sed in0nitum non ita dicitur in potentia' ut quandoque sit
separatum in actu tantum( Sed actus et potentia
distin,uuntur ratione et co,nitione in in0nito( Puta in in0nito
secundum di)isionem dicitur esse actus cum potentia simul'
eo quod nunquam de0cit potentia di)idendi4 quando enim
di)iditur in actu' adhuc est ulterius di)isibile in potentia(
9unquam autem separatur actus a potentia' ut scilicet
quandoque sit totum di)isum in actu' et non sit ulterius
di)isibile in potentia( *t similiter est considerandum in
)acuo( Possibile enim est locum e)acuari ab hoc corpore'
non ut sit totum )acuum4 remanet enim plenus alio corpore(
*t sic semper in )acuo remanet potentia coniuncta actui( *t
idem est in motu' et tempore' et huiusmodi aliis' quae non
habent esse per+ectum( -einde in 0ne epilo,at quod di.it(
*t est planum in litera(
ectio 6
#$%12%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( "
Postquam mani+esta)it philosophus quid est actus' hic
intendit ostendere quando et in quali dispositione e.istens
aliquid dicatur esse in potentia ad actum( *t circa hoc duo
+acit( Primo dicit de quo est intentio' dicens' quod
determinandum est quando aliquid est in potentia' et
quando non( 9on enim quandocumque' et qualitercumque
dispositum' aliquid potest dici esse in potentia' etiam ad id
quod 0t e. eo( 9unquam enim poterit dici' quod terra sit in
potentia homo( Mani+estum est enim quod non/ sed ma,is
tunc dicitur esse in potentia homo' quando e. praecedenti
materia iam +actum est sperma( *t +orte neque adhuc est in
potentia homo' ut in+ra patebit(
#$%121& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( 3
Secundo ibi' quemadmodum i,itur sol)it propositam
quaestionem( *t circa hoc duo +acit( Primo ostendit in quali
dispositione materia e.istens' dicatur esse in potentia ad
actum( Secundo quod a materia in tali dispositione
denominatur solum id quod est in materia' ibi' )idetur
autem quod dicimus( Circa primum' considerandum est'
quod sicut septimo superius di.it' quarumdam artium
e<ectus contin,unt etiam sine arte( -omus enim non 0t
sine arte' sed sanitas 0t sine arte medicinae e. sola
operatione naturae( *t licet id quod 0t a natura' non sit
+ortuitum neque casuale' eo quod natura est causa a,ens
per se' +ortuna )ero et casus est causa a,ens per accidens'
tamen e. eo quod ille qui sanatur a natura' sanatur praeter
intentionem artis' dicitur sanari a +ortuna( 9ihil enim
prohibet aliquid non esse +ortuitum in se' quod tamen
dicitur +ortuitum per comparationem ad aliquem' qui non
considerat causam per se talis e<ectus(
#$%125& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( %
-icit er,o' quod non quicumque )el in qualibet dispositione
e.istens' sanatur a medicina )el a +ortuna/ sed est aliquod
possibile in determinata dispositione' quod sanetur )el a
natura )el ab arte( 7uibuslibet enim acti)is respondent
determinata passi)a( Illud autem possibile' quod unica
actione natura )el ars potest in actum sanitatis reducere'
est sanum in potentia(
#$%126& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( 1
*t ut plenius co,noscatur' subiun,it de0nitionem huius
possibilis' et quantum ad operationem artis' et quantum ad
operationem naturae( -icit er,o quod est possibile' quod e.
potentia ente' ens 0t actu ab intellectu' sine arte( Terminus
enim' idest de0nitio est quando statim cum )ult arti+e. +acit
id esse actu' si nihil e.terius prohibeat( *t tunc potentia
dicitur esse sanum' quia per unam operationem artis 0t
sanum( In illis autem' quae sanantur per naturam' dicitur
esse aliquid in potentia sanum' quando non est aliquid
prohibens sanitatem' quod debeat mo)eri )el transmutari
prius quam intrinseca )irtus sanans e<ectum habeat in
sanando(
#$%128& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( 5
*t sicut di.imus de sanatione quae 0t ab arte' ita potest dici
de aliis quae per artem 0unt( 9am tunc materia est in
potentia domus' quando nihil eorum quae sunt in materia'
prohibet domum 0eri statim una actione' nec est aliquid
quod oporteat addi' )el au+erri' )el mutari' antequam
materia +ormetur in domum( Sicut lutum oportet
transmutari' antequam e. eo 0ant lateres4 e. arboribus
autem oportet aliquid au+erri per dolationem' et addi per
compa,inationem' ad hoc quod componatur domus( Unde
lutum et arbores non sunt potentia domus' sed lateres et
li,na iam praeparata(
#$%12$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( 6
*t similiter est in aliis/ si)e habeant principium per+ectionis
e.tra' sicut sunt arti0cialia/ si)e intra' sicut naturalia( *t
tunc semper sunt in potentia ad actum' quando nullo
e.terius prohibente' per proprium principium acti)um
possunt reduci in actum( Tale autem nondum est sperma(
Oportet enim quod mediantibus permutationibus multis e.
eo 0at animal( Sed quando iam per proprium principium
acti)um potest 0eri tale' scilicet actu e.istens' tunc iam est
in potentia(
#$%12!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( 8
Sed illa' quae oportet transmutari antequam sint statim
reducibilia in actum' indi,ent alio principio acti)o' scilicet
praeparante materiam' quod interdum est aliud a
per0ciente' quod inducit ultimam +ormam( Sicut patet quod
terra nondum est in potentia statua/ non enim una actione
nec uno a,ente reducitur in actum/ sed prius per naturam
transmutatur' et 0t aes' et postea per artem 0t statua(
#$%1"2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( $
-einde cum dicit )idetur autem ostendit' quod a tali
materia' quae est in potentia ad actum' denominatur
mi.tum( *t circa hoc tria +acit( Primo ostendit qualiter
mi.tum a materia denominatur/ dicens quod id quod 0t a
materia' non dicitur hoc' sed ecininum' quod atine non
dicitur' sed per consuetudinem ?raecum est
denominati)um ad si,ni0candum illud' quod est e. altero
tamquam e. materia4 ac si dicatur4 materia non praedicatur
in abstracto de eo quod est e. materia' sed denominati)e(
Sicut arca non est li,num' sed li,nea' et li,num non est
terra' sed terreum( *t iterum' si terra habeat aliam
materiam priorem' terra non erit illud' sed ecininum' idest
non praedicatur de terra in abstracto' sed denominati)e(
#$%1""& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( !
Ita tamen 0at talis praedicatio' quod semper id quod est in
potentia secundum modum determinatum' praedicatur de
eo' quod est immediate posterius( Ut terra' quae non potest
dici potentia arca' non praedicatur de arca' nec in abstracto
nec denominati)e( Arca enim neque est terra' neque terrea'
sed li,nea( i,num enim est in potentia arca et materia
arcae( Uni)ersaliter est quidem li,num arcae' particulariter
)ero hoc li,num huius arcae(
#$%1"3& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( "2
Si )ero est aliquid primum' quod non dicitur de alio
ecininum' idest quod non habet aliquid quod de eo quidem
denominati)e praedicetur modo praedicto' hoc erit materia
prima( Sicut si aer est materia terrae' ut quidam di.erunt'
aer praedicabitur de terra denominati)e' ut dicatur terra est
aerea( *t similiter dicetur aer i,neus et non i,nis' si i,nis
est materia eius( I,nis autem' si non denominatur ab aliqua
priori materia' erit materia prima' secundum positionem
Heracliti( Sed hic oportet adiun,ere4 si sit aliquid e.istens'
ad di<erentiam uni)ersalis/ nam uni)ersale praedicatur
etiam de aliis' et alia non praedicantur de eo/ nec tamen est
materia' cum non sit aliquid subsistens( Uni)ersale enim et
subiectum di<erunt per hoc' quod subiectum est hoc
aliquid' non autem uni)ersale(
#$%1"%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( ""
Secundo ibi' ut puta ponit similitudinem praedicationis
denominati)ae4 dicens' quod sicut id quod subiicitur
passionibus' ut homo' corpus et animal' recipit
denominati)am praedicationem passionum4 sic' id quod est
e. materia' recipit denominati)am praedicationem
materiae( 9am passio est musicum et album( -icitur autem
subiectum' cui ad)enit musica' non esse musica in
abstracto' sed musicum denominatione4 et homo non
dicitur albedo' sed album( 9eque etiam homo dicitur
ambulatio aut motus abstracti)e' sed ambulans aut motum'
ut ecininum' idest denominatum(
#$%1"1& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 6 n( "3
Tertio ibi' quaecumque quidem ponit comparationem
utriusque denominationis4 et dicit' quod quaecumque sic
praedicantur denominati)e' sicut ista accidentia' ultimum'
quod sustentat ea' est substantia4 sed quaecumque non
praedicantur sic denominati)e' sed id quod praedicatur
denominati)e' est quaedam species' et hoc aliquid' ut
li,num aut terra' ultimum in talibus praedicationibus quod
sustentat alia' est materia et substantia materialis( *t
con)enienter accidit dici ecininum' idest denominati)e
secundum materiam et passiones' idest accidentia' quae
ambo sunt indeterminata( 9am et accidens determinatur et
de0nitur per subiectum' et materia per id ad quod est in
potentia( Ultimo epilo,at quod dictum est' et est
mani+estum(
ectio 8
#$%1"5& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( "
Postquam determina)it philosophus de potentia et actu' hic
comparat ea adin)icem4 et di)iditur in tres partes( In prima
comparat ea adin)icem secundum prius et posterius( In
secunda secundum bene et male' ibi' quod autem melior et
honorabilior( In tertia secundum co,nitionem )eri et +alsi'
ibi' in)eniuntur autem et dia,rammata( Circa primum duo
+acit( Primo proponit quod intendit4 dicens' quod cum supra
determinatum sit in quinto quot modis prius dicitur'
mani+estum est quod actus est prior potentia di)ersis
modis( oquimur autem nunc de potentia non solum
secundum quod est principium motus in alio' secundum
quod est aliud' ut supra de0nita est potentia acti)a/ sed
uni)ersaliter de omni principio' si)e sit principium moti)um'
si)e immobilitatis et quietis' aut operationis absque motu
e.istentis' cuiusmodi est intelli,ere' quia et natura ad idem
pertinere )idetur quod potentia(
#$%1"6& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( 3
*st enim natura in eodem ,enere cum potentia ipsa' quia
utrumque est principium motus' licet natura non sit
principium motus in alio' sed in eo in quo est' inquantum
huiusmodi' ut mani+estatur in secundo physicorum( *t
tamen natura non solum est principium motus' sed etiam
quietis( *t propter hoc potentia intelli,enda est non solum
principium motus' sed etiam principium immobilitatis( Omni
er,o tali potentia' actus prior est' et ratione' et substantia'
et etiam tempore quodammodo' alio )ero modo non(
#$%1"8& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( %
-einde cum dicit ratione quidem secundo ostendit
propositum( *t primo' quod actus est prior potentia ratione(
Secundo ostendit quomodo est prior tempore' et quomodo
non' ibi' tempore )ero prius( Tertio ostendit quod est prior
secundum substantiam' ibi' at )ero et substantia prius
quidem( Primum sic probatur( Id per quod oportet alterum
de0niri' est prius eo ratione/ sicut animal prius homine' et
subiectum accidente( Sed potentia non potest de0niri nisi
per actum( 9am prima ratio possibilis in hoc consistit' quod
con)enit ipsum a,ere )el esse in actu/ sicut aedi0cator
dicitur qui potest aedi0care' et speculator qui potest
speculari' et )isibile dicitur aliquid quod potest )ideri' et sic
est in aliis( *r,o est necessarium' quod ratio actus
praecedat rationem potentiae' et notitia actus notitiam
potentiae( *t propter hoc superius Aristoteles mani+esta)it
potentiam de0niendo per actum/ actum autem non potuit
per aliquod aliud de0nire' sed solum inducti)e mani+esta)it(
#$%1"$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( 1
-einde cum dicit tempore )ero ostendit quomodo sit actus
potentia prior tempore' et quomodo non4 et circa hoc duo
+acit( Primo mani+estat hoc in potentiis passi)is( Secundo in
potentiis acti)is quibusdam' ibi' quapropter )idetur
impossibile( -icit er,o primo' quod actus est prior tempore
potentia/ ita tamen quod idem specie' est prius a,ens' )el
ens actu quam ens in potentia/ sed idem numero est prius
tempore in potentia quam in actu(
#$%1"!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( 5
7uod sic mani+estatur( Si enim accipiamus hunc hominem
qui est iam actu homo' +uit prius secundum tempus
materia' quae erat potentia homo( *t similiter prius tempore
+uit semen quod potentia est +rumentum' quam +rumentum
actu' et )isi)um' idest habens potentiam )idendi' quam
)idens in actu( Sed tamen quaedam e.istentia in actu
+uerunt priora secundum tempus in his e.istentibus in
potentia' scilicet a,entia' a quibus reducta sunt in actum(
Semper enim oportet quod id quod est in potentia ens' sit
actu ens ab a,ente' quod est actu ens( Unde homo in
potentia 0t homo in actu ab homine ,enerante' qui est in
actu( *t similiter musicum in potentia respicit musicum in
actu' discendo a doctore qui est musicus actu( *t ita semper
eo quod est in potentia' est aliquid prius quod mo)et' et
mo)ens est in actu( Unde relinquitur' quod licet idem
numero prius tempore sit in potentia quam in actu' tamen
aliquod ens in actu secundum idem specie' est etiam prius
tempore' quam ens in potentia(
#$%132& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( 6
*t quia posset aliquis dubitare de quibusdam quae di.erat'
ideo subiun,it ea esse mani+esta superius( -ictum est enim
in superioribus de substantia' scilicet in septimo libro' quod
omne quod 0t' 0t e. aliquo' sicut e. materia' et ab aliquo'
sicut ab a,ente( *t hoc etiam a,ens est specie idem cum eo
quod 0t( 7uod mani+estum est in ,enerationibus uni)ocis(
Sed in ,enerationibus aequi)ocis oportet esse aliquam
similitudinem ,enerantis ad ,enitum' ut ibidem ostensum
est(
#$%13"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( 8
-einde cum dicit quapropter et ostendit ordinem actus et
potentiae secundum tempus in quibusdam potentiis acti)is4
et circa hoc tria +acit( Primo ostendit propositum( -ictum
enim +uit supra' quod quaedam potentiae operati)ae sunt
quas oportet accipere praea,entes si)e praee.ercitantes se
in eorum actionibus( Sicut quae acquiruntur per
consuetudinem )el disciplinam( *t de his dicit hic quod
etiam in eisdem secundum numerum' actus praecedit
potentiam( Impossibile enim )idetur quod aliquis 0at
aedi0cator' qui non prius aedi0ca)erit/ aut quod 0at
citharaedus' qui non prius cithari;a)erit(
#$%133& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( $
Hoc autem inducit concludens e. praemissis( -ictum est
enim supra' quod potentia musicum 0t actu musicum a
musico in actu' inquantum scilicet ab eo addiscit( *t
similiter in aliis est actibus( Addiscere autem non poterit
artem huiusmodi' nisi e.ercitando se in actu eius( 9am
aliquis cithari;ando' addiscit cithari;are( *t similiter est in
aliis artibus( Unde mani+estum est quod impossibile est
haberi huiusmodi potentias' nisi prius insint actiones earum
etiam in eodem secundum numerum(
#$%13%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( !
Secundo ibi unde sophisticus ponit quamdam sophisticam
obiectionem contra praedicta/ dicens' quod quidam
sophisticus elenchus +actus est' idest syllo,ismus apparens
contradicens )eritati' qui talis est( -iscens artem operatur
actionem artis( Sed discens artem non habet artem( *r,o
qui non habet scientiam nec artem +acit id cuius est scientia
aut ars( 7uod )idetur contrarium )eritati(
#$%131& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( "2
Tertio ibi' sed quia sol)it dictam obiectionem' assi,nando
quoddam quod dictum est' et probatum in se.to
physicorum( Ostensum est ibi quod omne mo)eri praecedit
motum esse' propter di)isionem motus( Oportet enim quod
quacumque parte motus data' cum di)isibilis sit' aliquam
partem eius accipi' quae iam peracta est' dum pars motus
data pera,itur( *t ideo quicquid mo)etur' iam quantum ad
aliquid motum est(
#$%135& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( ""
*t eadem ratione quicquid 0t' iam quantum ad aliquid
+actum est( icet enim +actio in substantia quantum ad
introductionem +ormae substantialis sit indi)isibilis' tamen
si accipiatur alteratio praecedens cuius terminus est
,eneratio' di)isibilis est' et totum potest dici +actio( 7uia
i,itur quod 0t quantum ad aliquid +actum est' potest
aliqualem operationem habere quod 0t eius ad quod
terminatur +actio/ sicut quod cale0t potest aliquo modo
cale+acere' licet non per+ecte' sicut id quod iam +actum est
calidum( *t sic' cum discere sit 0eri scientem' necesse est
quod discens quasi aliquid iam scientiae et artis habeat(
Unde non est incon)eniens si aliqualiter +acit operationem
artis( 9on enim eam +acit per+ecte' sicut qui iam habet
artem(
#$%136& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( 8 n( "3
Sed et in ipsa ratione' naturaliter praeinsunt quaedam
semina et principia scientiarum et )irtutum' )irtute quorum
potest homo aliqualiter e.ire in scientiae et )irtutis actum'
antequam habeat habitum scientiae et )irtutis/ quo adepto'
operatur per+ecte' prius autem imper+ecte( Ultimo epilo,at
quod supra dictum est' ut patet in litera(
ectio $
#$%138& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( "
Postquam philosophus ostendit quod actus est prior
potentia' ratione' et tempore quodammodo' hic ostendit'
quod sit prior secundum substantiam4 quod erat superius
tertio propositum( *t di)iditur in partes duas( In prima
ostendit propositum rationibus sumptis e. his' quae
quandoque sunt in potentia quandoque in actu( In secunda
)ero per comparationem sempiternorum quae semper sunt
actu ad mobilia quae quandoque sunt in potentia'
quandoque in actu' ibi' at )ero ma,is proprie( *t quia esse
prius secundum substantiam est esse prius per+ectione'
per+ectio autem attribuitur duabus causis' scilicet +ormae et
0ni/ ideo duabus rationibus in parte prima utitur ad
propositum ostendendum( 7uarum prima sumitur e. parte
+ormae( Secunda e. parte 0nis' quae ponitur ibi' et quia
omne ad principium )adit( -icit er,o primo' quod non solum
actus est prior potentia et ratione et tempore sed
substantia' idest per+ectione( 9omine enim substantiae
consue)it +orma si,ni0cari per quam aliquid est per+ectum(
*t hoc quidem primum apparet tali ratione4 quia ea quae
sunt posteriora in ,eneratione' sunt priora secundum
substantiam et speciem' idest per+ectione' quia ,eneratio
semper procedit ab imper+ecto ad per+ectum' sicut )ir est
posterior ,eneratione quam puer' nam e. puero 0t )ir' et
homo posterius ,eneratione quam sperma( *t hoc ideo quia
)ir et homo iam habent speciem per+ectam' puer autem et
sperma nondum( Cum i,itur in eodem secundum numerum
actus ,eneratione et tempore sit posterior potentia' ut e.
superioribus patet' sequitur quod actus sit prior potentia
substantia et ratione(
#$%13$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( 3
-einde cum dicit et quia ostendit idem ratione sumpta a
parte 0nis4 et circa hoc tria +acit( Primo proponit rationem(
Secundo mani+estat quoddam in ratione suppositum' ibi'
non enim ut )isum habeant( Tertio determinat quoddam
quod posset +acere dubium circa praedicta' ibi' quoniam
)ero est horum( -icit er,o primo' quod omne quod 0t
)adens ad 0nem' )adit ad quoddam principium( 9am 0nis
cuius causa 0t aliquid' est quoddam principium( *st enim
prius in intentione a,entis' quia eius causa 0t ,eneratio(
Sed actus est 0nis potentiae4 er,o actus est prior potentia'
et principium quoddam eius(
#$%13!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( %
-einde cum dicit non enim ostendit quod supra posuerat'
scilicet quod actus sit 0nis potentiae( 7uod quidem primo
mani+estat in potentiis acti)is naturalibus/ dicens' quod
animalia non )ident ut habeant potentiam )isi)am/ sed
ma,is habent potentiam )isi)am ut )ideant( *t sic
mani+estum est quod potentia est propter actum' et non e
con)erso(
#$%1%2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( 1
Secundo ibi' similiter autem mani+estat idem in potentiis
rationalibus/ dicens' quod ad hoc homines potentiam
habent aedi0candi ut aedi0cent/ ad hoc habent theoricam'
scilicet scientiam speculati)am' ut speculentur( 9on autem
speculantur ut habeant theoricam' nisi addiscentes' qui
meditantur ea quae sunt scientiae speculati)ae' ut
acquirant eam( *t hi non per+ecte speculantur' sed
quodammodo et imper+ecte' ut supra dictum est/ quia
speculari non est propter aliquam indi,entiam' sed scientia
iam habita uti( -iscentium autem speculatio est' quia
indi,ent acquirere scientiam(
#$%1%"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( 5
Tertio ibi' amplius autem mani+estat idem in potentiis
passi)is/ dicens' quod materia est in potentia donec )eniat
ad +ormam )el speciem/ sed tunc primo est in actu' quando
habet speciem( *t ita est in omnibus aliis' quae mo)entur
propter 0nem( Unde' sicut docentes putant ad 0nem
pertin,ere' quando demonstrant discipulum' quem
instru.erunt' operantem ea quae sunt artis/ ita et natura
pertin,it ad 0nem' quando consequitur actum( *t sic
mani+estum est quod actus est 0nis in motu naturali(
#$%1%3& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( 6
7uarto ibi' nam si non mani+estat propositum deducendo ad
incon)eniens4 dicens' quod si per+ectio et 0nis non
consisterent in actu' tunc non )ideretur di<erentia inter
aliquem sapientem' sicut +uit Mercurius' et aliquem
insipientem' sicut +uit Pa.onas( Si enim per+ectio scientiae
non esset in a,endo' non esset Mercurius mani+estatus in
sua scientia' si haberet scientiam interius' scilicet quantum
ad interiorem actum' aut e.terius' quantum ad e.teriorem
actum' sicut nec Pa.onas( 9am per actum scientiae
mani+estatur aliquis esse sciens' et non per potentiam(
Operatio enim est 0nis scientiae( Operatio autem est actus
quidam( Propter quod' nomen actus dicitur ab operatione'
ut supra dictum est( *t inde deri)atum est ad +ormam' quae
dicitur endelechia si)e per+ectio(
#$%1%%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( 8
-einde cum dicit quoniam )ero mani+estat quoddam quod
poterat esse dubium circa praedicta( 7uia enim di.erat'
quod opus est 0nis' posset aliquis credere' quod hoc esset
)erum in omnibus( Sed ipse hoc remo)et' dicens' quod
quarumdam acti)arum potentiarum ultimus 0nis est solus
usus potentiae' et non aliquid operatum per actionem
potentiae/ sicut ultimus 0nis potentiae )isi)ae est )isio' et
praeter eam non 0t a potentia )isi)a aliquod opus
operatum( In quibusdam )ero potentiis acti)is 0t aliquod
opus praeter actionem' ut ab arte aedi0cati)a 0t domus
praeter ipsam aedi0cationem(
#$%1%1& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( $
Tamen haec di<erentia non +acit quod in aliquibus harum
potentiarum minus sit actus 0nis potentiae' et in aliquibus
ma,is/ quia ipsa actio est in +acto' ut aedi0catio in eo quod
aedi0catur( *t aedi0catio simul 0t et habet esse cum domo(
Unde' si domus aut aedi0catum sit 0nis' non e.cluditur quin
actus sit 0nis potentiae(
#$%1%5& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( !
Talis autem di<erentia inter praedictas potentias est
consideranda' quod quando praeter actum ipsum potentiae'
qui est actio' sit aliquod operatum' actio talium potentiarum
est in +acto' et actus +acti' ut aedi0catio in aedi0cato' et
conte.tio in conte.to' et uni)ersaliter motus in moto( *t hoc
ideo' quia quando per actionem potentiae constituitur
aliquod operatum' illa actio per0cit operatum' et non
operantem( Unde est in operato sicut actio et per+ectio eius'
non autem in operante(
#$%1%6& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( "2
Sed' quando non est aliquod opus operatum praeter
actionem potentiae' tunc actio e.istit in a,ente et ut
per+ectio eius' et non transit in aliquid e.terius
per0ciendum/ sicut )isio est in )idente ut per+ectio eius' et
speculatio in speculante' et )ita in anima' ut per )itam
intelli,amus opera )itae( Unde mani+estum est' quod etiam
+elicitas in tali operatione consistit' quae est in operante'
non quae transit in rem e.teriorem' cum +elicitas sit bonum
+elicis' et per+ectio eius( *st enim aliqua )ita +elicis' scilicet
)ita per+ecta eius( Unde sicut )ita est in )i)ente' ita +elicitas
in +elice( *t sic patet quod +elicitas non consistit nec in
aedi0cando' nec in aliqua huiusmodi actione' quae in
e.terius transeat' sed in intelli,endo et )olendo(
#$%1%8& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( $ n( ""
Ultimo autem cum dicit quare mani+estum redit ad
concludendum principale propositum/ dicens' quod
mani+estum est e. praedictis' quod substantia et +orma et
species est actus quidam( *t e. hoc mani+estum est' quod
actus est prior quam potentia secundum substantiam et
+ormam( *t est prior tempore' ut supra dictum est' quia
semper prius e.i,itur actus secundum quem ,enerans aut
mo)ens aut +aciens est actu' ante alterum actum quo
,eneratum )el +actum est in actu' postquam +uit in
potentia/ quousque )eniatur ad primum mo)ens' quod est
in actu tantum( Id enim' quod e.it de potentia in actum'
requirit actum praecedentem in a,ente' a quo reducitur in
actum(
ectio !
#$%1%$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "
Superius proba)it Aristoteles quod actus erat prior potentia'
substantia' de0nitione' et per+ectione' per rationes e. ipsis
corruptibilibus sumptas( Hic autem idem ostendit per
comparationem sempiternorum ad corruptibilia( *t di)iditur
ista pars in duas( In prima ostendit propositum( In secunda
e. proposito ostenso e.cludit quoddam a Platone dictum'
ibi' si er,o aliquae sunt naturae( *t circa primum duo +acit(
Primo ostendit propositum' et hoc tali ratione( Sempiterna
comparantur ad corruptibilia sicut actus ad potentiam( 9am
sempiterna' inquantum huiusmodi' non sunt in potentia/
corruptibilia )ero' inquantum huiusmodi' in potentia sunt(
Sed sempiterna sunt priora corruptibilibus substantia et
per+ectione4 hoc enim mani+estum est( *r,o actus est
potentia prior substantia et per+ectione( -icit autem' quod
hac ratione ma,is proprie ostenditur propositum' quia non
assumitur actus et potentia in eodem' sed in di)ersis4 quod
+acit probationem ma,is e)identem(
#$%1%!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( 3
Secundo ibi' ratio )ero probat quod supposuerat/ scilicet
quod nullum sempiternum sit in potentia( *t circa hoc duo
+acit( Primo ponit rationem ad ostendendum hoc/ quae talis
est( Omnis potentia simul est contradictionis( -icit autem
hoc non de potentia acti)a4 iam enim supra dictum est'
quod potentiae irrationales non sunt ad opposita/ sed
loquitur hic de potentia passi)a' secundum quam aliquid
dicitur possibile esse et non esse' )el simpliciter' )el
secundum quid(
#$%112& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( %
Hoc autem quod posuerat mani+estat per oppositum/ quia
ubi non est talis potentia' non contin,it utraque pars
contradictionis( 9am quod non est possibile esse' nunquam
in aliquo est( Si enim non est possibile esse' impossibile est
esse' et necesse est non esse( Sed id quod possibile est
esse' contin,it non esse in actu( Mani+estum est er,o' quod
illud quod possibile est esse' contin,it esse et non esse( *t
sic potentia simul contradictionis est' quia idem est in
potentia ad esse et non esse(
#$%11"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( 1
Sed id quod potest non esse' contin,it non esse( Haec enim
duo aequipollent( 7uod autem contin,it non esse' est
corruptibile' )el simpliciter' )el secundum quid' prout dicitur
contin,ere non esse( Sicut si contin,at aliquod corpus non
esse in aliquo loco' illud est corruptibile secundum locum(
*t similiter est de quanto et de quali( Sed simpliciter est
corruptibile' quod potest non esse secundum substantiam(
Relinquitur er,o' quod omne quod est in potentia'
inquantum huiusmodi' corruptibile est(
#$%113& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( 5
Secundo ibi' nihil er,o in+ert conclusionem e. positione
praemissa intentam( *t circa hoc tria +acit( Primo concludit
propositum circa sempiterna/ in+erens e. praedictis' quod si
omne' quod est in potentia' est corruptibile' sequitur quod
nullum incorruptibilium simpliciter' sit ens in potentia' ut
accipiamus incorruptibile simpliciter et ens in potentia
simpliciter secundum substantiam(
#$%11%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( 6
Sed nihil prohibet' id quod est incorruptibile simpliciter'
esse in potentia secundum quid' aut secundum quale' aut
ubi( Ut luna est in potentia ut sit illustrata a sole' et sol est
in potentia' cum est in oriente' quod sit in occidente( Patet
er,o e. praedictis' quod omnia sempiterna' inquantum
huiusmodi' sunt in actu(
#$%111& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( 8
Secundo ibi' nec eorum concludit idem de necessariis' quod
concluserat de sempiternis/ quia etiam in ipsis rebus
corruptibilibus sunt quaedam necessaria' ut hominem esse
animal' omne totum esse maius sua parte( -icit er,o' quod
neque aliquid eorum' quae sunt e. necessitate' in potentia
est( 7uae enim necessaria sunt' semper sunt in actu' et non
possunt esse et non esse( *a )ero' quae sunt necessaria'
sunt prima inter omnia' quia eis ablatis nihil remanet
aliorum/ utpote si tollerentur essentialia praedicata' quae
necessario praedicantur' non possent inesse accidentalia
praedicata' quae contin,it inesse et non inesse( *t sic
relinquitur quod actus est prior potentia(
#$%115& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( $
Tertio ibi' neque utique concludit idem de motu sempiterno'
quod concluserat de substantiis sempiternis/ et circa hoc
tria +acit( Primo e. praedictis concludit propositum/ dicens'
quod si aliquis motus est sempiternus' ille motus non est in
potentia' nec id quod mo)etur est in potentia ad motum'
sed est in potentia unde quo idest ut ab hoc in id transeat(
Cum enim motus sit actus e.istentis in potentia' oportet
omne quod mo)etur esse in potentia ad terminum motus'
non autem ad ipsum mo)eri' sed ad aliquod ubi' quo tendit
per motum(
#$%116& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( !
*t quia quod mo)etur oportet habere materiam' subiun,it
quod nihil prohibet id quod mo)etur motu sempiterno
habere materiam/ quia licet non sit in potentia ad mo)eri
simpliciter' est tamen in potentia ad hoc )el ad illud ubi(
#$%118& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "2
Secundo ibi' propter quod concludit quoddam corollarium e.
dictis( 7uia enim quod mo)etur motu sempiterno' non est in
potentia ad ipsum mo)eri' motus autem caeli sempiternus
est' secundum quod traditur in libro octa)o physicorum4
sequitur quod sol et astra et totum caelum semper a,ant'
quia semper mo)entur' et per motum suum a,unt(
#$%11$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( ""
9ec est timendum' quod aliquando motus caeli stet' ut
timuerunt quidam naturales' scilicet *mpedocles' et
sequaces eius' qui posuerunt' quod per litem et amicitiam
mundus quandoque corrumpitur' et rursus reparatur( *t
ideo dicit non esse timendum' quia non sunt in potentia ad
non mo)ere(
#$%11!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "3
*t propter hoc etiam non corruptibilia' in eo quod mo)entur'
non laborant( 9on enim inest eis potentia contradictionis'
scilicet ut mo)eantur et non mo)eantur' sicut est in
corruptibilibus' quae haec habent per motum' et ita per
hunc modum continuus motus 0t eis motus cum labore(
7uod enim corruptibilia laborent in eo quod mo)entur'
causa est' quia sunt in potentia ad mo)eri et non mo)eri' et
non habent hoc e. natura substantiali sua quod semper
mo)eantur( Unde )idemus quod tanto aliquis motus est
laboriosior' quanto etiam natura rei est propinquior ad non
mo)eri( Sicut patet quod mo)eri sursum in animalibus
laboriosum est(
#$%152& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "%
7uod autem hic dicitur de perpetuitate motus caeli' dicitur
secundum con)enientiam naturae corporis caelestis' quam
e.perti sumus( Sed hoc non praeiudicat di)inae )oluntati' a
qua dependet motus caeli et esse eius(
#$%15"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "1
Tertio ibi' imitantur autem comparat corpora corruptibilia
incorruptibilibus in a,endo( *t primo quantum ad
similitudinem/ dicens' quod corpora eorum' quorum esse
est in transmutatione' imitantur corpora incorruptibilia in
eo' quod semper a,unt/ sicut i,nis' qui secundum se
semper cale+acit' et terra quae secundum se semper +acit
operationes proprias et naturales( *t hoc ideo est' quia
habent motum et operationem suam propriam secundum
se' et in eis' inquantum scilicet +ormae eorum sunt principia
talium motuum et actionum(
#$%153& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "5
Secundo ibi' potentiae )ero ponit comparationem
secundum dissimilitudinem/ dicens' quod aliae potentiae
rerum mobilium' de quibus supra determinatum est' omnes
sunt contradictionis' e contrario rebus sempiternis' quae
semper sunt in actu( Sed di)ersimode4 nam potentiae
rationales sunt contradictionis' eo quod possunt mo)ere sic
)el non sic' sicut supra dictum est( Potentiae )ero
irrationales operantur uno modo/ sed et ipsae sunt
contradictionis per hoc' quod possunt adesse' et non esse'
sicut animal potest amittere potentiam )isi)am(
#$%15%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( ! n( "6
-einde cum dicit si er,o e. praemissis e.cludit quoddam a
Platone positum( Ponebat enim Plato +ormas separatas'
quas ma.ime esse dicebat4 sicut si ponerem scientiam esse
separatam' quam )ocabat per se scientiam4 et dicebat quod
hoc erat principalissimum in ,enere scibilium et similiter
per se motum in ,enere mobilium( Sed secundum
praeostensa' aliquid erit primo in ,enere scibilium' quam
per se scientia( Ostensum est enim quod prior est actus
per+ectione quam potentia( Scientia enim ipsa est quaedam
potentia( Unde consideratio quae est actus eius erit ea
potior' et sic de aliis huiusmodi( Ultimo epilo,at quod
dictum est' scilicet quod actus est prior potentia' et omni
principio motus(
ectio "2
#$%151& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( "
Postquam compara)it philosophus actum et potentiam
secundum prius et posterius' hic comparat ea secundum
bonum et malum/ et circa hoc duo +acit( Primo dicit quod in
bonis' actus est melior potentia( 7uod quidem mani+estum
est e. hoc' quod id quod est potentia' est idem in potentia
e.istens ad contraria( Sicut quod potest con)alescere' hoc
potest in0rmari' et simul est in potentia ad utrumque( *t
hoc ideo quia eadem est potentia utriusque' con)alescendi
et laborandi' et quiescendi et mo)endi et aliorum huiusmodi
oppositorum( *t ita patet quod aliquid simul potest
contraria' licet contraria non possint simul esse actu(
Contrariorum i,itur utrumque seorsum' est hoc quidem
bonum' ut sanum' aliud )ero malum' ut in0rmum( 9am
semper in contrariis unum est ut de0ciens' quod ad malum
pertinet(
#$%155& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( 3
Sic i,itur quod est bonum in actu' est tantum bonum( Sed
potentia se habet similiter ad utrumque' scilicet secundum
quid/ quod est esse in potentia( Habet autem neutrum
simpliciter' quod est esse in actu( Relinquitur i,itur quod
actus est melior potentia/ quia quod est simpliciter et pure
bonum' est melius eo quod est secundum quid bonum' et
coniunctum malo(
#$%156& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( %
Secundo ibi' necesse autem ostendit quod e contrario in
malis est actus peior potentia4 et circa hoc tria +acit( Primo
ostendit propositum e. ratione supra inducta/ quia id quod
est simpliciter malum' et non secundum quid se habens ad
malum' est peius eo quod est secundum quid malum' et
quod se habet ad malum et ad bonum( Unde' cum potentia
ad malum nondum habeat malum nisi secundum quid @et
eadem est ad bonum' nam idem est potentia quod est ad
contrariaA' relinquitur quod actus malus est peior potentia
ad malum(
#$%158& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( 1
Secundo ibi' palam er,o concludit e. dictis quod ipsum
malum non est quaedam natura praeter res alias' quae
secundum naturam sunt bonae( 9am ipsum malum
secundum naturam est posterius quam potentia' quia est
peius et ma,is elon,atum a per+ectione naturae( Unde' cum
potentia non possit esse alia praeter res' multo minus
ipsum malum(
#$%15$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( 5
Tertio ibi' non er,o inducit aliam conclusionem( Si enim
malum est peius potentia' potentia autem non in)enitur in
rebus sempiternis' ut supra ostensum est' non erit in eis
aliquod malum' neque peccatum' neque alia corruptio( 9am
corruptio quoddam malum est( *st hoc autem intelli,endum
inquantum sunt sempiterna et incorruptibilia( 9am
secundum quid' nihil prohibet in eis esse corruptionem' ut
secundum ubi' aut secundum aliquid huiusmodi(
#$%15!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( 6
-einde cum dicit in)eniuntur autem postquam compara)it
potentiam et actum secundum prius et posterius' et bonum
et malum' hic comparat eadem secundum intelli,entiam
)eri et +alsi( *t circa hoc duo +acit( Primo comparat ipsa
secundum intelli,ere( Secundo )ero secundum )eritatem et
+alsitatem' ibi' quoniam )ero ens( -icit er,o primo' quod
dia,rammata' idest descriptiones ,eometriae in)eniuntur'
idest per in)entionem co,noscuntur secundum
dispositionem 0,urarum in actu( ?eometrae enim in)eniunt
)erum quod quaerunt' di)idendo lineas et super0cies(
-i)isio autem reducit in actum quod erat in potentia( 9am
partes continui sunt potentia in toto ante di)isionem( Si
autem omnia essent di)isa secundum quod requirit in)entio
)eritatis' mani+estae essent conclusiones quaesitae( Sed
quia in prima protractione 0,urarum sunt in potentia
huiusmodi di)isiones' ideo non statim 0t mani+estum quod
quaeritur(
#$%162& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( 8
Hoc autem noti0cat per duo e.empla4 quorum primum est
circa quaesitum4 quare tri,onum est duo recti' idest quare
trian,ulus habet tres an,ulos aequales duobus rectisB 7uod
quidem sic demonstratur( @=i,uraA( Sit trian,ulus abc' et
protrahatur basis' ac in continuum et directum( Haec i,itur
basis protracta +aciet cum latere trian,uli bc' an,ulum in
puncto c4 qui quidem an,ulus e.tra e.istens aequalis est
duobus an,ulis interioribus sibi oppositis' scilicet an,ulo
abc' et an,ulo bac( Mani+estum est autem quod duo an,uli
consistentes circa punctum c' quorum unus est e.tra
trian,ulum' et alter intra' sunt aequales duobus rectis(
-emonstratum enim est quod linea recta super aliam
lineam cadens qualitercumque' +aciet duos an,ulos rectos'
aut aequales duobus rectis( Relinquitur er,o quod an,ulus
interior in puncto c' constitutum cum aliis duobus qui sunt
aequales an,ulo e.teriori' omnes scilicet tres' sunt
aequales duobus rectis(
#$%16"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( $
Hoc est er,o quod philosophus dicit' quod probatur
trian,ulum habere duos rectos' quia duo an,uli qui sunt
circa unum punctum' puta circa punctum c' quorum unus
est interior et alius e.terior' sunt aequales duobus rectis( *t
ideo quando producitur an,ulus qui 0t e.tra' producto uno
latere trian,uli' statim mani+estum 0t )identi dispositionem
0,urae' quod trian,ulus habet tres an,ulos aequales
duobus rectis(
#$%163& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( !
Secundum e.emplum est circa hoc quaesitum4 quare omnis
an,ulus quod est in semicirculo descriptus est rectus( 7uod
quidem demonstratur sic( @=i,uraA( Sit semicirculus abc' et
in puncto b' qualitercumque cadat constituatur an,ulus4 cui
subtenditur basis ac quae est diameter circuli( -ico er,o
quod an,ulus b' est rectus( Cuius probatio est' quia cum
linea ac' sit diameter circuli' oportet quod transeat per
centrum( -i)idatur er,o per medium in puncto d' et
producatur linea db( Sic i,itur linea db' aequalis est lineae
da' quia sunt protractae a centro usque ad circum+erentiam/
er,o in trian,ulo dba aequalis est an,ulus b' an,ulo a' quia
omnis trian,uli cuius duo latera sunt aequalia' an,uli qui
sunt supra bases' sunt aequales( -uo i,itur an,uli' a et b'
sunt duplum solius an,uli b( Sed an,ulus bdc cum sit
e.terior' est aequalis duobus an,ulis a et b partialibus4 er,o
an,ulus bdc est duplus an,uli b partialis(
#$%16%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( "2
*t similiter probatur quod an,ulus c est aequalis an,ulo b
trian,uli bdc/ eo quod duo latera db et dc sunt aequalia
cum sint protracta a centro ad circum+erentiam' et an,ulus
e.terior' scilicet adb' est aequalis utrique4 er,o est duplus
an,uli b partialis( Sic er,o duo an,uli adb et bdc sunt
duplum totius an,uli abc( Sed duo an,uli adb et bdc sunt
aut recti aut aequales duobus rectis' quia linea db cadit
supra lineam ac4 er,o an,ulus abc qui est in semicirculo'
est rectus(
#$%161& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( ""
*t hoc est quod philosophus dicit' quod ideo demonstratur
esse rectus ille qui est in semicirculo' quia tres lineae sunt
aequales4 scilicet duae in quas di)iditur basis' scilicet da et
dc' et tertia quae e. media istarum duarum protracta
superstat utrique' scilicet bd( *t hanc dispositionem )identi'
statim mani+estum est scienti principia ,eometriae' quod
omnis an,ulus in semicirculo est rectus(
#$%165& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "2 n( "3
Sic i,itur concludit philosophus mani+estum esse' quod
quando aliqua reducuntur de potentia in actum' tunc
in)enitur earum )eritas( *t huius causa est' quia intellectus
actus est( *t ideo ea quae intelli,untur' oportet esse actu(
Propter quod' e. actu co,noscitur potentia( Unde +acientes
aliquid actu co,noscunt' sicut patet in praedictis
descriptionibus( Oportet enim quod in eodem secundum
numerum' posterius secundum ordinem ,enerationis et
temporis sit actus quam potentia' ut supra e.positum est(
ectio ""
#$%166& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "
Hic comparat philosophus actum ad potentiam secundum
)eritatem et +alsitatem( *t circa hoc tria +acit( Primo ponit
quod )erum et +alsum praecipue dicitur secundum actum(
Secundo mani+estat propositum' ibi' hoc autem in rebus est
componi aut di)idi( Tertio concludit quoddam corollarium'
ibi' palam etiam et quia de immobilibus( -icit er,o primo'
quod cum ens et non ens ei oppositum di)idantur dupliciter4
uno modo secundum di)ersa praedicamenta' quae sunt
substantia' quantitas' qualitas et cetera/ alio modo
secundum potentiam et actum' )el unius' )el alterius
contrariorum' quia utrumque contrariorum contin,it actu
esse et potentia4 hoc quod est in actu' ma.ime proprie
dicitur aut )erum aut +alsum(
#$%168& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 3
-einde cum dicit hoc autem probat quod proposuerat( *t
circa hoc tria +acit( Primo mani+estat in substantiis continuis(
Secundo in simplicibus' ibi' circa incomposita( Tertio colli,it
utrumque' ibi' esse )ero ut )erum( Circa primum duo +acit(
Primo mani+estat propositum/ dicens' quod hoc' scilicet
esse )erum )el +alsum in rebus' nihil est aliud quam
componi et di)idi( Unde qui putat di)idi quod est di)isum in
rebus' )erus est in sua opinione/ ut qui putat hominem non
esse asinum4 et similiter qui putat componi quod est
compositum in rebus' ut qui putat hominem esse animal(
Ille autem mentitur in opinando' qui e contrario habet res
aliter in sua opinione' quam res sint in sua natura4 ut qui
putat hominem asinum' aut non esse animal4 quia quando
aliquid est aut non est' tunc dicitur )erum )el +alsum(
#$%16$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( %
7uod sic considerandum est( 9on enim ideo tu es albus'
quia nos )ere e.istimamus te esse album/ sed e con)erso'
ideo e.istimamus te album' quia tu es albus( Unde
mani+estum est' quod dispositio rei est causa )eritatis in
opinione et oratione(
#$%16!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 1
Hoc autem addit ad mani+estandum quod supra di.erat'
quod )erum et +alsum est in rebus componi et di)idi(
Oportet enim )eritatem et +alsitatem quae est in oratione
)el opinione' reduci ad dispositionem rei sicut ad causam(
Cum autem intellectus compositionem +ormat' accipit duo'
quorum unum se habet ut +ormale respectu alterius4 unde
accipit id ut in alio e.istens' propter quod praedicata
tenentur +ormaliter( *t ideo' si talis operatio intellectus ad
rem debeat reduci sicut ad causam' oportet quod in
compositis substantiis ipsa compositio +ormae ad materiam'
aut eius quod se habet per modum +ormae et materiae' )el
etiam compositio accidentis ad subiectum' respondeat
quasi +undamentum et causa )eritatis' compositioni' quam
intellectus interius +ormat et e.primit )oce( Sicut cum dico'
Socrates est homo' )eritas huius enunciationis causatur e.
compositione +ormae humanae ad materiam indi)idualem'
per quam Socrates est hic homo4 et cum dico' homo est
albus' causa )eritatis est compositio albedinis ad
subiectum4 et similiter est in aliis( *t idem patet in di)isione(
#$%182& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 5
Secundo ibi' si i,itur concludit e. dictis' quod si compositio
et di)isio rei est causa )eritatis et +alsitatis in opinione et
oratione' necesse est quod secundum di<erentiam
compositionis et di)isionis eius quod est in rebus' est
di<erentia )eritatis et +alsitatis in opinione et oratione( In
rebus autem talis di<erentia in)enitur circa compositionem
et di)isionem4 quod quaedam semper componuntur' et
impossibile est ea di)idi/ sicut animae rationali coniun,itur
natura sensiti)a semper' et impossibile est quod di)idatur
ab ea' ita scilicet quod anima rationalis sit sine )irtute
sentiendi' licet e con)erso posset esse anima sensiti)a sine
ratione( 7uaedam )ero sunt di)isa' et impossibile est ea
componi' sicut ni,rum albo' et +ormam asini homini(
7uaedam )ero se habent ad contraria' quia possunt
componi et di)idi' sicut homo albus' et etiam currens(
#$%18"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 6
*sse autem' in quo consistit compositio intellectus' ut
a>rmatio' compositionem quamdam et unionem indicat4
non esse )ero' quod si,ni0cat ne,atio' tollit compositionem'
et desi,nat pluralitatem et di)ersitatem( Unde mani+estum
est' quod in his' quae contin,it componi et di)idi' una et
eadem oratio sit quandoque )era' quandoque +alsa/ sicut
haec oratio' Socrates sedet' est )era eo sedente' eadem
autem +alsa eo sur,ente( *t similiter est de opinione( Sed in
his quae non possunt aliter se habere' scilicet quae semper
componuntur )el di)iduntur' non est possibile quod eadem
opinio )el oratio quandoque sit )era' quandoque +alsa/ sed
quae est )era' semper est )era/ et quae est +alsa' semper
est +alsa( Sicut haec est )era' homo est animal/ haec autem
+alsa' homo est asinus(
#$%183& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 8
-einde cum dicit circa incomposita ostendit quomodo in
simplicibus possit esse )erum et +alsum( *t circa hoc tria
+acit( Primo ostendit non similiter esse )erum in simplicibus
et in compositis/ dicens' quod circa incomposita et
simplicia' cuiusmodi sunt substantiae immateriales' non est
)erum )el +alsum per compositionem aut di)isionem quae
0t in rebus' sed per hoc quod co,noscitur quod quid est' aut
non co,noscitur( Cum enim attin,amus ad co,noscendum
quod quid est alicuius simplicis' tunc intellectus )idetur
)erus esse( Cum autem non attin,imus ad co,noscendum
quod quid est' sed aliquid aliud ei attribuit' tunc +alsus est(
#$%18%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( $
9on enim in simplicibus est compositio' ut possit dici quod
quando componitur res' tunc intellectus componens sit
)erus/ )el quando di)isum est in re' quod intellectus
componit' tunc intellectus non sit )erus( :el aliter4 non est
in simplicibus compositio' ita quod cum dicitur de eo
a>rmati)e quod sit' si,ni0cetur eius compositio/ et cum
dicitur de eo quod non sit ne,ati)e' si,ni0cetur eius di)isio(
Sicut in rebus compositis' cum dicitur' quod li,num sit
album' si,ni0catur eius compositio/ aut cum dicitur' quod
non sit li,num album' aut quod diametrum non sit
commensurabile' si,ni0catur eius di)isio(
#$%181& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( !
*t sic patet quod )erum et +alsum non est similiter in
simplicibus' sicut in compositis( 9eque hoc mirum est' quia
etiam esse non est similiter in utrisque( Sed esse
compositorum sur,it e. componentibus' non autem esse
simplicium( :erum autem consequitur ens/ quia' sicut in
secundo huius est habitum' eadem est dispositio rerum in
esse et in )eritate( Unde quae non sunt similia in esse' non
sunt similia in )eritate(
#$%185& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "2
Secundo ibi' sed hoc ostendit qualiter sit )erum et +alsum in
simplicibus/ dicens' quod huiusmodi est )erum et +alsum in
simplicibus' ut dicetur( Attin,ere enim mente ad ipsum
simple.' ut scilicet apprehendatur quid est' et dicere' idest
si,ni0care )oce ipsum simple.' hoc est )erum' quod est in
simplicibus( *t' quia dicere quandoque sumitur pro
praedicatione a>rmati)a quae cum compositione 0t' hunc
intellectum remo)et/ dicens' quod non est idem a>rmatio
et dictio4 quia a>rmatio est per hoc' quod aliquid dicitur de
aliquo' quod est cum compositione/ dictio autem simple.
prolatio alicuius(
#$%186& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( ""
Sic er,o attin,ere et dicere' est )erum/ sed non attin,ere
mente ipsa simplicia' est ea penitus i,norare( 7uicumque
enim non attin,it ad quod quid est rei simplicis' penitus
i,norat ipsam4 non enim potest aliquid eius scire' et aliquid
i,norare' e. quo non est compositum(
#$%188& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "3
:idebatur autem' quod sicut di.erat' quod attin,ere
simplicia est dicere )erum in eis' ita non attin,ere est
+alsum' aut decipi( Hoc autem non di.it' sed di.it quod non
attin,ere est i,norare/ et ideo subdit causam' quare non
attin,ere non est decipi/ dicens' quod circa quod quid est
non est decipi/ nisi secundum accidens( 7uod sic
intelli,endum est(
#$%18$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "%
-ictum est enim superius in septimo et in octa)o' quod in
substantiis simplicibus idem est res' et quod quid est eius(
Sic i,itur cum substantia simple. sit ipsum quod quid est'
idem iudicium est de co,nitione substantiae simplicis' et de
co,nitione eius quod quid est( Sed circa quod quid est non
decipitur intellectus nisi per accidens4 aut enim per
intellectum attin,it aliquis quod quid est rei' et tunc )ere
co,noscit quid est res/ aut non attin,it' et tunc non
apprehendit rem illam( Unde circa eam non )eri0catur
neque decipitur( Propter quod dicit Aristoteles in tertio de
anima' quod sicut sensus circa propria obiecta semper est
)erus' ita intellectus circa quod quid est' quasi circa
proprium obiectum( *t quod intellectus circa quod quid est
non decipiatur' non solum est in simplicibus substantiis' sed
etiam in compositis(
#$%18!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "1
7uomodo autem per accidens decipiatur aliquis circa quod
quid est' considerandum est( 9on enim decipitur quis circa
quod quid est' nisi componendo' aut di)idendo( 7uod
quidem in substantiis compositis contin,it dupliciter( Uno
modo per compositionem de0nitionis ad rem de0nitam' aut
di)isionem( Ut si aliquis diceret4 asinum esse animal
rationale mortale/ aut4 homo non est animal rationale
mortale' utrobique +alsum est( Alio modo secundum quod
de0nitio constituitur e. partibus' quae non sunt in)icem
componibiles4 ut si quis assi,naret hanc de0nitionem' homo
est animal insensibile( Primo i,itur modo de0nitio dicitur
esse +alsa' quia non est huius( Secundo modo dicitur esse
+alsa per se' ut supra in quinto docuit philosophus(
#$%1$2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "5
In simplicibus )ero substantiis non potest esse deceptio
circa quod quid est per accidens nisi primo modo4 non enim
eorum quod quid est' est compositum e. pluribus' circa
quorum compositionem )el di)isionem possit accidere
+alsum(
#$%1$"& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "6
*t omnes adaptat quod di.erat de substantiis simplicibus ad
principale propositum4 scilicet ad ostendendum quod )erum
ma,is est actu quam in potentia( Ostenderat quidem hoc
circa composita' pro eo quod )erum est circa
compositionem et di)isionem' quae actum desi,nant4 in
substantiis )ero simplicibus e. eo quod non est in eis
+alsum' sed tantum )erum( Propter quod non sunt in
potentia' sed in actu(
#$%1$3& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "8
-icit er,o quod omnes substantiae simplices sunt actu
entes' et nunquam entes in potentia4 quia' si quandoque
essent in actu' et quandoque in potentia' ,enerarentur et
corrumperentur4 sed hoc non potest esse' ut ostensum est4
nam huiusmodi substantiae sunt +ormae tantum' unde
etiam secundum se sunt entes/ ens autem secundum
seipsum non ,eneratur neque corrumpitur( Omne enim
quod ,eneratur e. aliquo ,eneratur4 ens autem simpliciter
inquantum ens' non potest e. aliquo ,enerari( 9on enim est
aliquid e.tra ens' sed e.tra tale ens/ utputa e.tra hominem
est aliquod ens( Unde hoc ens potest ,enerari secundum
quid' sed ens simpliciter non( Id er,o' quod est ens
secundum se' per hoc' quod ipsum est +orma' ad quam
sequitur ens' non est ,enerabile( Unde non est quandoque
in potentia' quandoque in actu(
#$%1$%& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "$
*t ideo' quia circa actum ma.ime consistit )erum'
quaecumque sunt talia' quae sunt solum in actu' et sunt id
quod )ere aliquid est' quia sunt quidditates et +ormae' circa
ea non con)enit decipi' aut esse +alsum( Sed oportet ut
intelli,antur si mente attin,antur' )el penitus non
intelli,antur si mente non attin,antur(
#$%1$1& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( "!
Sed quam)is in eis non contin,at decipi secundum se'
contin,it tamen cum quaeritur de eis quod quid est' scilicet
si talia sunt aut non( *t sic contin,it decipi in eis per
accidens4 utputa si quis quaerat de aliqua substantia
simplici utrum sit i,nis' aut substantia corporea' )el non4
quia' si attribuitur ei esse substantiam corpoream' erit
+alsitas per accidens propter compositionem(
#$%1$5& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 32
-einde cum dicit esse )ero colli,it quod di.erat de )ero et
+also tam circa composita quam circa simplicia/ dicens'
quod hoc ipsum esse quod si,ni0cat )eritatem' et non esse
quod si,ni0cat +alsitatem @quia qui dicit' homo est albus'
si,ni0cat hoc esse )erum/ qui dicit' non est albus' si,ni0cat
hoc esse +alsumA4 hoc' inquam' esse et non esse' uno modo
dicitur' scilicet in compositione' scilicet quod est )erum si
componitur in re quod intellectus componit4 +alsum autem si
non componitur in re quod intellectus componit' intelli,ens
aut denuncians(
#$%1$6& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 3"
Alio )ero modo in rebus simplicibus )erum est' si id quod
est )ere ens' idest quod est ipsum quod quid est' idest
substantia rei simple.' sic est sicut intelli,itur4 si )ero non
est ita sicut intelli,itur' non est )erum in intellectu( *t sic
est )erum intelli,ere ipsa' sed +alsum non est ibi' neque
deceptio' ut e.positum est' sed i,norantia( 7uia si non
attin,it ad quod quid est' penitus i,norat rem illam( In
compositis autem potest unum scire' et circa alias
proprietates eius decipi(
#$%1$8& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 33
7ualis autem i,norantia est' ostendit cum dicit' quod illa
i,norantia non est talis pri)atio sicut caecitas quae est
pri)atio potentiae )isi)ae( Unde illa i,norantia similis
caecitati esset' si aliquis non haberet )im intellecti)am ad
attin,endum substantias simplices( *. quo patet quod
secundum sententiam Aristotelis humanus intellectus
potest pertin,ere ad intelli,endum substantias simplices(
7uod )idetur sub dubio reliquisse in tertio de anima(
#$%1$$& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 3%
-einde cum dicit palam etiam inducit quoddam corollarium/
dicens' quod e. dictis mani+estum est' quod de immobilibus
non est deceptio secundum quando( In contin,entibus )ero
contin,it decipi secundum quando' in his scilicet quae non
semper sunt4 utputa' si Socrates est sessurus' et hoc aliquis
putet' potest aliquis decipi in eo quod putet eum sessurum
quando non est sessurus/ et similiter si putet eclipsim
+uturam quando non est +utura( Sed in rebus immobilibus et
quae semper sunt' non potest contin,ere nisi uno modo4
scilicet si quis putet ea esse mobilia' et non semper esse4
tunc enim decipitur in eis' sed non secundum quando( *t
ideo dicit4 si quis putet ea esse immobilia' non decipitur in
eis secundum quando(
#$%1$!& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 31
*t hoc ideo dicit' quia si quis putat ea esse immobilia' non
putabit ea quandoque esse et quandoque non esse' et sic
non decipitur in eis secundum quando( Ut si quis putet
trian,ulum non permutari' non opinabitur quod quandoque
habeat duos rectos' quantum ad aequi)alentiam' et
quandoque non( Sic enim permutaretur et non
permutaretur(
#$%1!2& Sententia Metaphysicae' lib( ! l( "" n( 35
Sed in rebus immobilibus con)enit sub aliquo communi
accipere aliquid' quod sic se habet' et aliquid quod non sic4
puta sub trian,ulo aliquem aequilaterum' et aliquem non(
*t con)enit dubitari de numero pari' utrum nullus sit
primus' )el aliqui sint primi' aliqui non( 9umerus primus
dicitur quem sola unitas mensurat( Unde inter numeros
pares' solus binarius est primus' et nullus aliorum( *t circa
unum numero in rebus immobilibus non con)enit errare ac
decipi' neque quantum ad hoc( 9on enim in eodem numero
potest aliquis putare aliquem sic se habere' et aliquem non
sic( Unum enim numero non di)iditur in multa( Unde
oportebit' quod simpliciter dicat )erum )el +alsum' cum illud
unum numero semper similiter se habeat' nec sit in eo
accipere di)ersitatem' neque quantum ad tempus' neque
quantum ad supposita( *. quibus apparet' quod )erum est
ma,is circa actum( Immobilia enim' inquantum huiusmodi'
semper sunt actu(