Vous êtes sur la page 1sur 31

BAB I

BILANGAN KOMPLEKS
Operasi Bilangan Kompleks
Contoh :
Z
1
= 2 + 3i
Z
2
= -1 4i
a. Z
1
+ Z
2
= (2 + 3i ) + (-1 4i )
= (2 1) + (3 4) i
= 1 i
b. Z
1
Z
2
= (2 + 3i ) (-1 4i )
= (2 + 1) + (3 + 4) i
= 3 + 7i
c. Z
1
. Z
2
= (2 + 3i ) . (-1 4i )
= -2 8i 3i 12i
2

= -12i
2
11i 2
= -12(-1) 11i 2
= 10 11i
d.
|
.
|

\
|
+
+
|
.
|

\
|

+
=
i
i
i
i
Z
Z
4 1
4 1
.
4 1
3 2
2
1


17
5 14
1 16
2 5 12
4 4 1
12 3 8 2
2
2
2
i
i
i i
i i
i i i
+
=
+
+
=
+
+ +
=

17
5
Im ;
17
14
Re
2
1
2
1
=
|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|
Z
Z
Z
Z


1. Sistem Bilangan Kompleks
Definisi: Bilangan kompleks adalah
bilangan terurut dari bilangan real
x dan y dinyatakan dalam lambang
Z = (x, y).
Simbol bilangan kompleks Z = (x, y) atau
Z = x + iy.
Dimana: x = bagian real dari Z = Re(Z)
y = bagian imajiner dari Z = Im(Z).
Contoh:
Z
1
= 2 + 3i = (2, 3)
Z
2
=
|
.
|

\
|
=
+
3
1
,
3
2
3
2 i

Re (Z
1
) = 2, Re (Z
2
) =
3
2

Im (Z
1
) = 3, Im (Z
2
) =
3
1


Operasi Pada Himpunan Bilangan
Kompleks
Jika Z
1
=
1 1
iy x + dan Z
2
=
2 2
iy x +
1. Z
1
= Z
2
Jika dan hanya jika
1
x =
2
x dan
1
y =
2
y
2. Z
1
+ Z
2
= (
1 1
iy x + ) + (
2 2
iy x + )
3. Z
1
Z
2
= (
1 1
iy x ) + (
2 2
iy x )
4. Z
1
. Z
2
=
2 1
2
2 1 2 1 2 1
. . . y y i x iy iy x x x + + +
= ) ( ) (
1 2 2 1 2 1 2 1
y x y x i y y x x + +
Sifat Bilangan Kompleks
1. Komutatif
- Z
1
+ Z
2
= Z
2
+ Z
1

- Z
1
. Z
2
= Z
2
. Z
1

2. Distributif
Z
1
(Z
2
+ Z
3
) = Z
1
Z
2
+ Z
1
Z
3

3. Asosiatif
- Z
1
+ (Z
2
+ Z
3
) = (Z
1
+ Z
2
) + Z
3

- Z
1
. (Z
2
. Z
3
) = (Z
1
. Z
2
) . Z
3

4. Identitas
- Z
1
+ 0 = Z
1

- Z
1
. 1 = Z
1

5. Invers
- Z
1
+ (-Z
1
) = 0
- Z
1
. Z
1
-1
= 1



Bilangan Kompleks Sekawan
(Konjuget)
Jika Z = iy x + maka sekawan (konjuget)
dari Z di definisikan dengan Z = iy x .
Contoh:
Z
1
= 2 + 3i 1 Z = 2 3i = -2 + 3i
Z
2
= -1 i 2 Z = -1 + i = 1 i

Operasi Konjuget Pada Bilangan
Kompleks
1.
2 1
Z Z + = 1 Z + 2 Z
2.
2 1
Z Z = 1 Z 2 Z
3.
2 1
Z Z = 1 Z . 2 Z
4.
2
1
2
1
Z
Z
Z
Z
=
5. Z = Z
6. Z . Z =
2 2
y x + [Re (Z)
2
] + [Im (Z)
2
]
7. Z + Z = 2Re (Z)
8. Z Z = 2i Im(Z)

2. Geometri Bilangan Kompleks
Secara prakteknya bilangan kompleks
x + iy sama dengan titik (x, y).
- Bidang datar bidang kompleks
- Sumbu x sumbu real
- Sumbu y sumbu imajiner.

Z = x + iy = (x, y).
Bilangan kompleks x + iy dapat
dipandang sebagai vektor berarah dengan
titik pangkal 0 dan titik ujung adalah (x, y).
- Z r = modulus Z
Z r =
2 2
y x +
- u Argumen Z (Arg (Z))
u = Arc tan
x
y

u = Arc sin
r
y

u = Arc cos
r
x
.
Ketika u = 0 Z berada sebagai
sumbu real positif
u = t Z berada sebagai
sumbu real negatif
u =
2
t
Z berada sebagai
sumbu imajiner
positif
u = ttd Z = 0
t u t < < .
Hubungan Bilangan Kompleks (x, y)
Dengan Koordinat Kutub (r, u )
2 2 2
y x r + =
x = r cos u
y = r sin u
u = Arc tan
x
y

Z = x + iy
Z = r cos u + i r sin u Koordinat
Z = r (cos u + i sin u ) Kutub
Z = r cis u
Contoh:
1. Jika Z = 2 , u =
4
3t
. Tentukan nilai
Z (dalam x + iy)!
2. Nyatakan dalam koordinat kutub:
a. 1 i 3
b. -4i
3. Gambarlah himpunan titik yang
memenuhi:
a. Z = 1
b. 3 1 = Z
Jawab:
1. Z = r cis u
Z = 2 (cos
4
3t
+ i sin
4
3t
)
Z = 2 ( 2
2
1
+ i. 2
2
1
)
Z = -1 + i.

2. a. Z = 1 i 3 (kuadran 4)
x = 1 y = - 3

2 4
) 3 ( 1
2 2
= =
+ =
r
r

u = Arc tan
1
3
(kw 4)
u = 60
0

u =
3
t

Jadi, Z = r cis u
Z = 2 cis )
3
(
t

b. Z = -4i (kuadran 4)
x = 0 y = 4
4 16
) 4 ( 0
2 2
= =
+ =
r
r


u = Arc tan
0
4
(kw 4)
u = 90
0

u =
2
t

Jadi, Z = r cis u
Z = 4 cis (
2
t
)
3. a. Z = 1
1
2 2
= + y x
x
2
+ y
2
= 1
lingkaran dengan pusat (0,0), x = 1


b. 3 1 = Z
Z = x + iy
Z 1 = x 1 + iy
2 2
) 1 ( 1 y x Z + =
3 ) 1 (
2 2
= + y x
3 ) 1 (
2 2
= + y x
0 1= x
1 = x




Perkalian dan Pembagian Dalam
Koordinat Kutub
Jika Z
1
=
1
r cis
1
u dan Z
2
=
2
r cis
2
u , maka:
1. Z
1
. Z
2
=
1
r cis
1
u .
2
r cis
2
u
Z
1
. Z
2
=
1
r .
2
r (cos
1
u +i sin
1
u ).(cos
2
u + i
sin
2
u )
Z
1
. Z
2
=
1
r .
2
r [( cos
1
u .cos
2
u sin
1
u .
sin
2
u ) + i (cos
1
u . sin
2
u + sin
1
u . cos
2
u )]
Z
1
. Z
2
=
1
r .
2
r (cos(
1
u +
2
u )+i sin(
1
u +
2
u ))
Z
1
. Z
2
=
1
r .
2
r cis (
1
u +
2
u )
2.
2
1
Z
Z
=
2 2
2 2
2 2
1 1
u
u
u
u
cis r
cis r
cis r
cis r

2
1
Z
Z
=
) sin (cos
) sin (cos
) sin (cos
) sin (cos
2 2
2 2
2 2 2
1 1 1
u u
u u
u u
u u
i
i
i r
i r

+
+

2
1
Z
Z
= ) (
2 1
2
1
u u cis
r
r


Contoh :
Diketahui: Z
1
= 1 + i , Z
2
= 3 + i
Tentukan:
a. Modulus (Z
1
. Z
2
) dan Argumen (Z
1
. Z
2
)
b. Modulus ) (
2
1
Z
Z
dan Argumen ) (
2
1
Z
Z

c. Modulus (Z
1
)
5
dan Argumen (Z
1
)
5

Jawab:
a. Z
1
= 1 + i
2
1 1
2 2
=
+ =
r
r

u = Arc tan
1
1

u = 45
0
=
4
t

Z
1
= 2 cis
4
t


Z
2
= 3 + i
2 4
1 3
= =
+ =
r
r

u = 30
0
=
6
t

Z
2
= 2 cis
6
t

Z
1
.Z
2
=
1
r .
2
r cis (
1
u +
2
u )
Z
1
.Z
2
= 2 . 2 cis (
4
t
+
6
t
)
Z
1
.Z
2
= 2 2 cis
12
5t

b.
2
1
Z
Z
= ) (
2 1
2
1
u u cis
r
r

2
1
Z
Z
=
|
.
|

\
|

6 4 2
2 t t
cis
2
1
Z
Z
=
12 2
2 t
cis

c. (Z
1
)
5
=
1 1 1 1 1
r r r r r cis (5
1
u )
(Z
1
)
5
= 2 2 2 2 2 cis (5.
4
t
)
(Z
1
)
5
= 2 4 cis
4
5t


3. Akar Bilangan Kompleks
Berdasarkan perkalian dua bilangan
kompleks bentuk polar didapat
Z
1
. Z
2
=
1
r .
2
r cis (
1
u +
2
u )
Jika Z
1
= Z
2
= Z
3
= . . . = Z
n

maka,
1
u =
2
u =
3
u = . . . =
n
u sehinngga,
Z
1
n
=
n
r r r r ...
3 2 1
cis (
1
u +
2
u +
3
u +. . .+
n
u )
Z
1
n
=
1 1 1 1
... r r r r cis
1 1 1 1
... u u u u
Z
1
n
=
n
r
1
cis (n.
1
u )
Z
n
=
n
r [cos (n. u ) + i sin (n. u )]

Rumus De Moivre
Akar pangkat n dari bilangan kompleks
dilambangkan
n
Z atau
n
Z
1
.
Contoh:
Hitung
3
1
\
i !
Jawab:
Cara 1
misal:
3
1
i = Z
i = Z
3

Z
3
i = 0
(Z + i) (Z
2
iZ 1) = 0
- Z + i = 0
Z = -i
- Z
2
iZ 1 = 0
Z
1,2
=
1 . 2
) 1 )( 1 ( 4 ) ( ) (
2
i i

Z
1,2
=
2
3 i

Z
1
=
2
3 i +
dan Z
2
=
2 2
3 i
+
Jadi, nilai dari
3
1
i adalah :
i,
2 2
3 i
+ , dan
2 2
3 i
+ .
Cara 2
misal:
3
1
i = Z
i = Z
3

1 cis
2
t
= r
3
cis 3u
r
3
= 1 3u =
2
t
+ 2t k , k = 0,1,2,...
r = 1 u =
6
t
+
3
2 k t

Z = r cis u
Z = 1 cis (
6
t
+
3
2 k t
)

k = 0 Z = 1 cis
6
t

Z = 1 (cos
6
t
+i sin
6
t
)
Z =
2
1
3
2
1
+ i
k = 1 Z = 1 cis
6
5t

Z = 1 (cos
6
5t
+i sin
6
5t
)
Z =
2
1
3
2
1
+ i
k = 2 Z = 1 cis
6
9t

Z = 1 (cos
6
9t
+i sin
6
9t
)
Z = -i
Jadi, nilai dari
3
1
i
adalah:
2
1
3
2
1
+ i ,
2
1
3
2
1
+ i , dan i.
Rumus Umum Akar Pangkat n Dari Z
w Z
n
=
Jika, Z = r cis u
w = R cis o
Z = w
n

r cis u = R
n
cis n. o
r = R
n
no = u +2t k , k = 0,1,2,...
R =
n
r
1
o =
n
k t u 2 +

sehingga, akar-akar dari
n
Z adalah:
w =
n
r
1
cis
|
.
|

\
|
+
n
k t u 2
, k = 0,1,2,...
dengan, r = modulus o
u = argumen o
Contoh:
Tentukan akar-akar dari Z
2
= 1 + i !


misal : Z = i + 1
Z =
2
1
) 1 ( i +
Z =
2
1
) 1 ( i + = 1 + i ,
r = 2 , u =
4
t
Z = 2 cis
4
t

sehingga, akar-akar dari
2
1
) 1 ( i + adalah:
Z = ( )
2
1
2 cis
|
.
|

\
|
+ k t
u
t

k = 0 Z
1
= ( )
2
1
2 cis
8
t

k = 1 Z
2
= ( )
2
1
2 cis
8
9t

jadi, akar-akar dari Z
2
= 1 + i adalah:
( )
2
1
2 cis
8
t
atau ( )
2
1
2 cis
8
9t


Soal :
Nyatakan dalam bentuk x + iy:
1. (2 + 3i) (-2 3i)
2.
6 5
6
+ i
i

3.
i
i
i
i
+

1
1

4. i i i 4 4
9 123

Jawab:
1. (2 + 3i) (-2 3i) = -4 6i 6i 9i
2

= 9i
2
12i 4
= -9(-1) 12i -4
= 5 12i




2.
6 5
6 5
6 5
6

+ i
i
i
i
=
36 30 30 25
36 30
2
2
+

i i i
i i

=
36 25
36 30
2
2


i
i i

=
36 ) 1 ( 25
36 ) 1 ( 30

i

=
61
36 30

i

3.
i
i
i
i
+

1
1
=
i i
i i i
) 1 (
1 2
2 2

+ +

=
i i
i i
+
+
2
2
1 2 2

=
i
i
+
+
) 1 (
1 2 ) 1 ( 2

=
i
i
x
i
i

+

1
1
1
2 1

=
1
1 2
2
2
+

i
i i

=
2
3
2
1 ) 1 ( 2 i i



4. i i i 4 4
9 123
= i i i i 4 4
9 3 120

= i i i 4 4 ) ( 1
= i 9
Paket Halaman 21
1. c.
2
1
2
3 1
|
|
.
|

\
|
i

misal:
2
1
3
2
1
2
1
|
.
|

\
|
i
1 1
4
3
4
1
3
2
1
2
1
2 2
= =
+ =
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
r
r
i r

3
1
2
2
3
tan

= x u
u = 300
0

3
t


Z
2
= r cis u
Z
2
=
(

+
+
+
n
k
i
n
k
r
n
t u t u 2
sin
2
cos
Z
2
=
(
(
(

+
+
+
2
2
3
sin
2
2
3
cos 1
2
1 k
i
k t
t
t
t

Z
2
=
|
.
|

\
|
+ + + k i k t
t
t
t
6
sin
6
cos 1
2
1

Z
2
= ( ) k i k t t + + +
0 0
2
1
150 sin 150 cos 1
k=0 Z
1
=
(

|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|

6
sin
6
cos
t t
i

Z
1
= i
2
1
3
2
1
+
k=1 Z
2
=
(

|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
6
5
sin
6
5
cos
t t
i

Z
2
= i
2
1
3
2
1



d. ( )
4
1
i
misal: ( )
4
1
i = Z
i = Z
4

i , r = 1 , u =
2
t

w =
n
k
cis r
n
t u 2
1
+

w =
4
2
2 4
1 k
cis r
t
t
+


Z = r cis u
Z = 1
|
.
|

\
|
+
2 8
k
cis
t t

k=0 Z = 1
|
.
|

\
|

8
t
cis
Z = 1
|
.
|

\
|
+
8
sin
8
cos
t t
i
Z = 0,924 0,383i
k=1 Z = 1
|
.
|

\
|
8
3t
cis
Z = 1
|
.
|

\
|
+
8
3
sin
8
3
cos
t t
i
Z = 0,383 + 0,924i
k=2 Z = 1
|
.
|

\
|
8
7t
cis
Z = 1
|
.
|

\
|
+
8
7
sin
8
7
cos
t t
i
Z = -0,924 + 0,383i
k=3 Z = 1
|
.
|

\
|
8
11t
cis
Z = 1
|
.
|

\
|
+
8
11
sin
8
11
cos
t t
i
Z = -0,383 0,924i




2. b. Z
6
=
i
i
+

3
1

misal:
Z
1
= 1 i 2
1
= r

4
45
0
1
t
u = =
Z
2
= i + 3 2
2
= r

6
30
0
1
t
u = = maka,
Z
6
=
|
.
|

\
|

6 4 2
2 t t
cis
Z
6
=
|
.
|

\
|

12
5
2
2 t
cis
Z =
6
1
12
5
2
2
|
|
.
|

\
|

t
cis
Z =
6
1
12
5
2
2
1
|
.
|

\
|

t
cis
w =
n
k
cis r
n
t u 2
1
+

w =
|
|
|
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|
6
2
12
5
3
2
1
6
1
k
cis
t
t

3. Z
2
+ i = 0, Z
4
+2iZ
2
1 = 0
Z
2
+ i = 0
Z = ( )2
1
i
1 1
) 1 ( 0
2 2
= =
+ =
r
r

u = Arc tan 1
u = 90
0
=
2
t






maka, akar-akar dari titik ( )2
1
i adalah:
w =
|
|
|
|
.
|

\
|
+
2
2
2
1
2
1 k
cis
t
t

w = 1
|
.
|

\
|
+ k cis t
t
4

k=0 w = 2
2
1
2
2
1
i
k=1 w = 2
2
1
2
2
1
i +
Z
4
+2iZ
2
1 = 0
(Z
2
+ i) (Z
2
+ i) = 0
Jadi, akar-akar dari Z
4
+2iZ
2
1 = 0
adalah:
2
2
1
2
2
1
i atau 2
2
1
2
2
1
i + .

Vous aimerez peut-être aussi