Vous êtes sur la page 1sur 163

Pueblos Indgenas del Mxico Contemporneo

http://www.cdi.gob.mx
IN TLANENEUILIS TLAIKULONIME
Federico Navarrete Linares aki tlamachtil tlayekan patiltekiyo uan tlaixmachtil tlatemouani ipan Mexko nantli
kaltlamachtiloyan. Ye moyekmachtitok ipan xantil Mexko maseual tlanechikol machtilme, kiitstok miyak tlamantli,
ken timochantitoke, keni tlaixmachtil xantiltlaneneuilyotl tlatoltlaikuiloli, uan maseual panole tlachichiuale.
Tla`tolpatlanime: Ne`uatl nitlamachtiani, notoka Marciano Rubio Vergara, ne`uatl nitlamachtiani, notoka Jos Julio
Aparicio Corts, ne`uatl nitlamachtiani, notoka Crecencia Rodrguez Octamndez. Ninauatla`touani.
Tlauel miyak nitla`sokamati inin tekitl tlen onechmakak in tekitlayekanyotl, tlen mochiua ipan nochi in tlaltikpaktli,
tlen ika inon ika kuali onik patlak, kaxtilantla`toli ipan inin amochtli, ika inon tlauel tekitl nipaki nikchiuas keni ika
inin amoctli maka moixmati toMexkoaltepetl uan itlanonotsal mamoixmatikan ipan tlen ueyi totlaltikpak.
Fotografa 1a. de forros y portadilla: Familia Ignacio, nahuas de la Montaa de Guerrero, Acatln de
lvarez, Guerrero. Fotgrafo desconocido, 1945. Acervo personal de Esperanza Ignacio Felipe.
Fotografa pgina 7: Parador artesanal tzotzil. Venustiano Carranza, Chiapas. Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006. Acervo personal.
Fotografa pgina 27: Anciano otom. Tolimn, Quertaro. Fotgrafo: Fernando Rosales, 204. Fototeca
Nacho Lpez, CDI.
Fotografa pgina 49: Cora de Jess Mara. El Nayar, Nayarit. Fotgrafo: Fernando Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
Fotografa pgina 75: Ixcateco tocando la tuba. Santa Mara Ixcatln, Oaxaca. Fotgrafo: Tel Moyrn,
2005. Fototeca Nacho Lpez, CDI.
Fotografa pgina 105: Indgena otom. Michoacn. Fotgrafo: Fernando Rosales, 2004. Fototeca Nacho
Lpez, CDI.
Fotografa pgina 139: Nahua. Tlapa de Comonfort, Guerrero. Fotgrafo: Hctor Vzquez, 2003.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.Acervo Personal
http://www.cdi.gob.mx
Mexko maseual
altepeme
(Mexkokauitl maseual altepeme)
Federico Navarrete Linares
http://www.cdi.gob.mx
D.R. 2008 Federico Navarrete Linares
D.R. 2008 Comisin Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indgenas
Av. Mxico Coyoacn 343, Col. Xoco, Delegacin Benito Jurez,
C.P. 03330, Mxico, D.F.
Primera edicin para su publicacin en internet, 2012
ISBN 978-607-718-023-4 / Mexko maseual altepeme / Pueblos Indgenas del Mxico Contemporneo
http://www.cdi.gob.mx.
Queda prohibida la reproduccin parcial o total del contenido de la presente obra, sin contar previamente con la
autorizacin del titular, en trminos de la Ley Federal del Derecho de Autor y, en su caso, de los tratados
internacionales aplicables. La persona que infrinja esta disposicin se har acreedora a las sanciones legales
correspondientes.
Impreso y hecho en Mxico
http://www.cdi.gob.mx
Ixmachtil nantli tlaneneuilistli
BAAX U KAT U YAAL MASEWAL WINIK TU MEEJIKOIL BEJLAE? 7
Keni moita maseualme ipan kaltentli 8
In tiachkatlanauatil in ixpan maseualme 12
In Mexkonantli san se uan amo kuali moxexelos 12
Ixnextil maseualme 19
In nemilis miyajkanchanime maseualme 21
TLEN TLAKAUALONI TLANENEUILIS PANOLISME 27
Xantil tlaneneuilis neluayojme 27
Tlatlanilistli ipan nechikolchanime, miyike tlaixmachtilme 31
Maseualyolnemilis ipan sesejka Mexko 37
Sempoali xantil xiuitl 42
NECHIKOALTEPEME UAN IN TIACHKATLANAUATIL 49
In tlaltikpaktli uan tlali 51
Mimiyak panolis tlaneneuilisme, keni motiaxkaujnauatiya 56
Tekitlayekan chiualisme 58
Kolnechikoltlanauatilolme 60
In nechikol altepeme 61
Tlasentlal tlatolmakaloni 62
Altepetl uan kaltentli 63
In kalnechikoltekitl 67
Tiachkatlanauatil tekitlayekan chiualisme 68
Patlalonime ipan yoltlachikaujyotl 71
IN MASEUAL TLANENEUILIS TLANEXTILOLISME 75
In maseual tlatolme axan 75
Tlatoltlanonotsale uan tlaikuilole 80
In maseualtlatolme uan kaxtilan tlatoli 82
http://www.cdi.gob.mx
Maseualtlaneneuilis ixtlakayolme 85
Maseual teotlaneltokalisme 94
Yankuik teotlaneltokalisme 100
KENI KATKI MASEUAL TEKIPANOLISTLI 105
In maseual tlaxelol uan miyikten inextikayotl 105
Keni katki tlatekiloni uan itekiyojua 112
Keni moita tlaxomolkaualonime 117
Ualal uan tlaxomoloni 127
In yankuik tekipanolisme 129
Tekitlme tlen ika moiskaltiske in maseual tlaneneuilis tlanextil 132
IN MASEUALME, IN NANTLI, AXAN UAN MOSTLA 139
In maseual nechikolaltepeme ipan tlaixpololistli 139
Amo kema se Mexko amo iuan touan 146
In tosel maseualyo 147
Maseual tekiyo noso nantli tekiyo? 155
Kani Mexko neli ixneltilmiyak 157
BIBLIOGRAFA 160
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
http://www.cdi.gob.mx
Baax u kat u yaal
masewal winik tu
Meejikoil bejlae?
AKIKE MASEUAL MEXKOKAYOJME? KESKINTE? KESKINTE NONONKUA MASEUAL
ALTEPEME KATE IPAN TONANTLI? KENI KUALI TIKIN ITASKE AKIKE MASEUALME UAN
akike amo maseualme? Tlen kiinmaseualchiua in maseualme? Keni
tikintokayotiske, maseualme noso indios?
Ipan inin tlaixmachtilyotl tlanonotsale tikitaske tlen kitlanankilis inike tlatlanilisme
inoke amo san kuakuali, tleka yetoke miyakten tlatoltlaneneuilisme inyeualko
kampa se se tlamantli yolisyotl uan tlaneneuilis tlanextil tlen in yaxka Mexko maseual
altepeme. Tipeuaske, keni tikitaske ipan inin tlaxelol tlayekan tlanauatiloni, nechikol
chanime akike amo maseualme uan mochantitoke ipan tonantli kipiya oktlama in
tlaneneuilis, kemaniya amo yekyitok uan san momolue ipan tlen maseualme uan
ojko amo kinkaua makiixmatikan uan makiyektlalikan in tlaneneuilis tlanextil. Ik
oksejka in tiachkauj tlanauatilme uan tiachkauj tlayekanyotl noyoujke kinyek itstok
inike nechikol chanime ompa kani kaltenko, kinextitok nononkua kaltlayekankame
uan tiachkauj tlayekankame tlen ika kinyekitas miyakten yoltlamantlime. Inike ueka
tlachialis chiualisme uan kaltenko nexikol chiualisme kinpanitstok uan kin mosiuitok
in maseual nechikol chanime uan ojko kipiya tlen pampa tikinpaleuiske uan
tikinpanitaske ikuak ayamo tikinyekixmati inike nechikol chanime.
7
http://www.cdi.gob.mx
8
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Ipan inin amochtli tik kuiske inin
maseual tlatoli keni achto ualnestok
ipan tonantli, inon tlatoli
mokuitok ipan tiachkauayotl uan ipan
tiachkauj tlanauatili noyoujke ipan
kaltlayekankame tlen tonantli yetoke,
inin tlatoli amo kipiya
tlatolnechikolitali tlen iuan moneloua
in tlatoli indio, inon tlatoli okin
makake tlen achto maseualme
omochantitoya ipan tonantli akike,
kaxtilan tlatlanime oual asike ipan
kaxtoli uan se xantil xiuitl.
KENI MOITA MASEUALME IPAN
KALTENTLI
Ikuak tikaki in tlatoli indio noso
indgena sanema ualateua ipan
totlaneneuilis tsonteko, tlaixnextilme
uan tlaixneneuilisme tlen ika tik nextiya
in tonechikolitaloni, tonechikol
tlanenemilis uan tlen amo tlayek
neneuilistli, ika tikitstoke in tlaneneuilis
tlanextilme uan tlaixtlanextilme
inyaxkayo inoke nechikol chanime.
Achtopa, tikinitstoke in maseualme
keni san tepitsintoto uan ojko kachi
moyek itstiuetsi inauak in kaxtilan
tlatouanime, akike kineneuiliya mach
yeuan kachi miyakten keni Mexko
chanime. Inin tlatol tlaneneuilisme kin
tlaliya in maseualme ipan se
tlalpatlaitali, ojko kintlatoltlaliya amo
ika in tlaneneuilis chiualis, kachi kin
tlatoltlaliya ojko ika nononkua
tlaneneuilistli ompa inauak oksekinten
Mexko chanime: yeuan ojko tlatoua
oksekinten tlatolme tlen amo sanijki
keni nantli tlatoli, ye inon kaxtilan
tlatoli; ojkonon yeuan kipiya
oktlatlama in tlaneneuilis chiualis;
yeuan motlakentiya oktlama; yeuan
amo monechikol tlalitoke ipan nochi
in nantli uan inuan miyakten
kaxtilantlatouanime. Ojko kemaniya
kachi moneneuiliya mach inike
maseual tepitsintoto kitemaka se
tekiyotl ipan Mexko nantli uan inin
maseual tekiyotl moneki
mamoyektlali kampa monechikoltlaliske
Tik kuiske inin maseual tlatoli keni achto ualnestok ipan tonantli, inon
tlatoli mokuitok ipan tiachkauayo uan ipan tiachkauj tlanauatili, noyoujke
ipan kaltlayekankame tlen tonantli yetoke, inin tlatoli amo kipiya
tlatolnechikolitali tlen iuan moneloua in tlatoli indio.
http://www.cdi.gob.mx
9
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
in maseualme ipan nantli, ojko kuali
mochiouas in tlaneneuilis tlanextil, in
tlatol uan in yoltekipanolis keni yetok
in tlatol kaxtilan tlatoanime.
Inin ixtlaneneuil namikilistli. Ikuak
okinitake in maseualme keni amo
miyakten, okinitake keni
kaxtilantlatoanime, uan okinkaujke tla
ipan totlalnan yetoke yepuale uan ome
nononkua nechikol maseualtlatolme,
uan yeuante tlauel nononkuake,
yeuante kipiyake tlen in tlatol, in
neneuilis uan kieuake in yolnemilis
keni yiuekauj xantilchanime. Ika okse
kilkaujke tlen miyakte kaxtilan
tlatouanime, noyojke nononkua
monechikolitoke, akike kinueka
xexeloltoke ipan maseual
Ipan nantli Mexko amo kate okachi
miyake akike kaxtilantlatoanime
uan noyojke san keske maseualme
tlen okachi kate yeuan yolmaseual
tlaneneuilisme.
NAUI NAKASTSAKUALONIME 1. MASEWAL MEEJIKO, 2005
Poblacin total 103 263 388
Poblacin indgena 9 854 301
Porcentaje respecto al total 9.54%
Grupos etnolingsticos 62
Hablantes de lengua indgena 5 988 557
Poblacin bilinge 5 131 226
Poblacin monolinge 719 645
No especifcados 137 686
Porcentaje de analfabetismo 15 aos y ms 25.4%
Porcentaje de inasistencia escolar 6 a 14 aos 8.4%
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base
en INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
tlaneneuilistlanextil uan ipan
tlanechikol altepekakalame. Ika inon
kuale tikitoske mach ipan Mexko amo
okachi kate miyakte
kaxtilantlatouanime noso maseualme
miyakten akike kaxtilan tlatouanime
uan noyojke san keske maseualme tlen
okachi katike yeuan yolmaseual
tlaneneuilisme, ika inon sekike
maseualme uan oksekinten amo.
http://www.cdi.gob.mx
10
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Okse tlachialoni Mexko maseualme
moita ipan in tlaxexeloltekipanoli uan
nechikoltekatlme. Ikuak inon tikitoua,
tikilnamiki sekike tlakame uan siuame,
oksekike tokoluan uan koneme
xipetsten, akike motekipanotoke ipan
kakalatle tlen motlalitoke ueueka uan
ueueka mokaujtoke, keni nochi ompa
ijkon ipan xantilxiujme itstoke, noso
yatoke tepaltekiti ipan ueyialtepeme
kani kitlatlani tomin ipan okalpame
noso san itlatlen tekitl kichichiua. Ika
inon, ipan tonechikoltekatl in tlatoli
indio moneneuiliya keni aki xipets,
aki mokaujtok uan aki amo kipiya
ixtlamachtili ika inon katike akike
kineneiuliya mach in
nechikolmaseualme kipiya tlen tikin
paleuiske uan ijko in maseualme
mokuepa se tekiyo ipan tonantlaltikpak
uan mach kaxtilan tlatoanime kipiyake
tlen kin paleuiske, kinmachtiske uan
ikniuj kinyektlaliske akike amo tlen
kipiyake.
In ixnextiyol sasalone ik ipan
maseualyetok uan xipetsyetok ueyi
tlatamachiujtli inyaxkayoyekyotl tlen
maseual altepeme tonantli. Inike
kipanouake ueyi tleka nechikol
tlauelitali uan ueyi tlatekilistomin,
kemaniyan okachi keni oksekike
Mexko tekanechikolme. Inin
yolkokolistli moual chichiujtok ipan
tlen xantil xiujme panotoke kani tech
kuikuilitoke tlen toaxka, tech
xixiloitstoke uan inike tlamantlime
okachi moueyilitok ipa yankuik xiujme
uan inike kachi ki inmosiuiktok
tlanechikolmaseualme akike
mochantitoke ipan tonantli. Uan auel
moueyilitoke nian moiskaltitoke.
Maski sanikamatikinitaka in
maseualtekalme keni akike kinekike
makinpaleuika in koyome uan
tiachkaujtekiua, kitosneki amo
matikinkauilika, maski matik chiuakan
ika kualilyotl maski kuale
moyolchikauaske san yeuantin uan
kiyeyekoske kiyektlaliske tlen
inchikaualis, maski yiuekauj in maseual
altepeme yikiyeyekotoke keni
kiyektlaliske yiuekauj in nemilis uan
axan noyojki kinekike kichiuaske.
Ikaino inin ixnextil mosinalistli yetok
miyakpa tetata tlapaleuilonime akike
kiyeyekotoke kin paleuiski maseualme
ikiauak, ayik okineneuilike tlen nele
okineltikayotoke altepeme noso nele
kikuiskiya, tlen okinuikatok
iktlapaleuilistli.
Okse yetok tlakitskilone ipan inin
tlaitalone motlalis imajko tlauelitali tlen
kinpanoliya in maseualme keni
moneneuiliya mouekakaujtok ipan
inmaseualtlaneneuilis tlanextil uan
inyolnemilis Mexkomaseualkayojme,
http://www.cdi.gob.mx
11
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kachi kuali tiyetoski kampa
tikintlatlanilitaske ika amo nexikolitali
uan tikmatistke ken tikintlakaitaske uan
tikinpiaske keni neli tochantlaka.
Yeinon neli amo mochten maseual
tlaneneuilisme amo kualten. Keman
tikinilnamiki ueueyi tokoluan, xantil
tlaneneuilis altepeme uan yek kuali
intlanextil yolnemilis,
teokalnechikolime uan tlakayo
ixnextiyojme. Ipan kaltlamachtiloyan
timomachtitoke ikuak tikoneme mach
totatauan uan tokoluan tikaktoke
yeuan maseualme, ik inon
techkauilitoke intlaneneuilis
tlanextilolistli.
San ojkon mauisyotl uan
intlayekitalistli tlen tikmachiliya in
pampa xantil maseualme amo nochipa
kuale tikitaske ken axan. Ipan ome
xantil xiujme, miyakte tlaneneuilisme,
uan noyojke miyakte ikniujmachtil
tlakame kinyolkokoua keni
motekipanoua in maseual altepeme tlen
axan kayome, nochi inon
moyekneneuiliya uan noyoujke keni
maseualtlaneneuilistle ipan
xantilxiujme, ika inon kintlatlaltitoke
in kaxtilantlakame aki otlatlanke
maseualme. Yeika, in Mexko tlen
mochiua amo ika yek kuali
tlaneneuilistli iyixpa mijki indio, ika
inon moitoua mach tlen panotoke
maseualtlaneneuilis tlanextilolisme,
kuale moyekitaske uan ijko yoltok
indio ika ino mach tlen axa maseual
tlaneneuilis tlanextilolisme, tlen
kitemaka iknotlakaitali uan
yolkokolistli. Okse tlaitaloni tlen kachi
amo kin nexikolita ita tlen axan
maseualme keme akike kiejtoke in
xantilyektlaneneuilis tlanextilolisme
uan ik ino ki inyekita. Ika inon
maseualme moneki makieujtoka in
yeujkayo, innemilisyo uan in tlatol tlen
kipixtoke, uilis ken kachi yiuekauj, uan
kinyolkokos tlamakipoloka, ikuak
kikuitoke in kaxtilantlatol uan yankuik
tlachiualoni, noso kema ikuak
mokoyotlakentiya.
Maski kiyekita in yekchiualonime
uan imauesyome tlen in yaxka
maseualtlaneneuilis tlanextilolisme,
inin tekiyotlaitali amo kuale, ojko
moita tlen axan altepeme ika se panotok
xiuitl tlen yatok ueka ipan makuili
xantil xiuitl uan ijko kineneuiliya in
patlaloni ipan in tlaneneuilis
tlanextilolisme uan ipan in yeknextilua
keme tlen amo kualilyotl, tleka ikino
poliui tlen yek in xantil neluayo.
Ika inon moneneuiliya mach itlatlen
mochiua kachi kuali, uan tlami itla- tlen
maseual itali keme yoliknechikoli, ika
inon kiyeyekoua motlakitskiya in yixpa
aki kin momojtiya ika chikaualiskal
http://www.cdi.gob.mx
12
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tenkayotl tlen amo inyaxkayo uan ijko
kineki kinxixitinilis tlen kipiya kachi
kuali in yaxkayo. Ikinon, matikitaka
inmaseualme noyojke kineki makin
paleuika aki amo maseualme, uan ijko
kuali kipixtoske uan kipaleuiske in tlen
achto tekiyointlaneneuilis. Ijko in
maseual altepeme monechikoltioita ipan
xiujpoliujtoke uan amo kinkauiliya keni
mayek tekitika uan mamoyekpaleuikan.
Ipan inike maseual altepeme
yoltoke ipan makuili xantilxiujme tleka
kimaujtoke keni moyektlalitoke keni
moyektlaliske ipan yankuik yekyolme
uan moixmachtitoke ipan tlaneneuilis
tlanextilolistle uekachani tlen itoka
Europea uan tlen itoka frica, tlen
oualasike ipan tonantli, uan noyojke in
tlen ueyi tlapatilolme tlen kualikatok in
senkayotl uan yankuiyotl in nantli. In
maseualtlaneneuilistli amo kitosneki
matiyoltoka ipan tlen xiujme panotoke,
san ika matikmatika keni mosasaloske
iuan tlen axan tlachiualisme, tlen
tlayekitali iuan tlayekchiuali in yixpa
tlen kuali yolnechiualaxilolistli.
IN TIACHKATLANAUATIL IN IXPAN
MASEUALME
In tiachkatlanauatilme uan
Mexkotiachkatl noyojke kiyeyekotok
kiyeknextis akike maseual altepeme
uan akike monechikotoke, ijko kuali
kinmajtis in yekitalis Patlalonime ipan
yoltlachikaujyotl. Uan tlen
tlachikaujyoujme uan
kaltlanauatilyekajme kipiya tlen
kinpaleuiske.
In achtopa tlen ojpa
tiechkaujtlaxelol tlanauatil iyaxkayo
Mexko amochtli tlen achto tlanauatil
tlayekanyotl ye inon kiyekitoua.
IN MEXKONANTLI SAN SE UAN AMO
KUALI MOXEXELOS
In nechikolitali ipampa maseualme ye
inon se tlamantli tlen amo kuali
kinkaua mamoixchikauaka kani
In maseual altepeme kuale yoltoke ipan inike makuili xantilxiujme, san
ika kimati keni ika moyolchikaujtoke ipan yankuik tlanextilolistle. In
maseualtlaneneuilistli amo kitosneki matiyoltoka ipan tlen xiujme
panotoke, san ika matikmatika keni mosasaloske iuan tlen axan
tlachiualisme, tlen tlayekitali iuan tlayekchiuali in yixpa tlen kuali
yolnechiual axilolistli.
http://www.cdi.gob.mx
13
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kininiuiliske in maseual tlaneneuilis
uan ijko kuali kin ixyekitaske uan kuali
tetlakaitaske ipan Mexko nechikol
altepeme. Uan tlen kachi kuali
nepatilistli ipampa nexikolchiualistli
kachi kuali yetos in tlaixmachtil
neneuilistli. Ikuak kachi kuali matik in
ixmatikan tomaseual tlaneneuilis
tlanextilme uan noyojki in maseual
nimilis in Mexko altepeme, ijko kachi
kuali tik neneuiliske tlen axan amo
kuali tikita uan ijko tikaxiliske keni
inuan timoyekitaske kenili
tomaseualikniuan.
Nantli kipiya miyak tlaneneuilis
tlanextil chiualis tlen ualnestok ipan in
maseual altepeuan tlen yeuan
ualkistoke ipan altepeme akike omo
chantitoya ipan tlen axan nantli uan
noyojke kema opeuj achto
altepechaniloyan uan kieua in
kaltlayekanuan, tekipanolisme,
tlaneneuilis tlanextilome uan tiachkauj
tlayekaneneuilisme noso in yaxkayo.
Neneuilistli maseual ixnextiloni tlen
kipiya moitas akike motokayotiske
keni maseualme in tlananuatilolme
ipan maseual altepeme.
In nechikoltlanauatil tlaikuiloli, tlen
okipatlake ipan makuili tsontli uan se
xiuitl, kinita maseualme keni akike
oyolke ipan altepeme omochantitoya
ipan tlen axan Mexko xolalpa kema
ayamo oual asitoya in kaxtilantlakame
ipan yeyi tsontli uan kaxtoli uan makuili
pouali uan kaxtoli uan ome xiuitl. San
ika, inin tlatol tlaneneuilistli ualkistok
kuali motlalilis san yeuan akike
maseualme, kiyekitoua mach kuale
tikinitaske keni maseualme san yeuan
akike okipiya yek noso amo yek in
xantil tlaneneuilis tlanextilme, in
kaltlayekanime uan yoltlayekanime tlen
in yaxka inike xantil altepeme. San ika
inon tlaneneuilistli tlen noyojke amo
tech yek iljuiya keni tikin itaske in
maseualme ika inon motlaliya se yexpa
tlaneneuilistli: Neneuilistli maseual
ixnextiloni, kitoua, mach matikselika
keme maseualme se ome noso yeyi
maseualme. Akike nechikolchanime
kinextiya in yeyi tlanextil
tlaneneuilisme kuale tikin seliske keme
maseual altepeme uan tikin kauiliske se
tlaikuilol tlamantli tlen kintlakaitas uan
kinyekanas ipan tiechkauj
tlaxeloltlanauatil, uan kinkauas
mamotlayekan nauatikan kachi kuali
insel:
In yekitalis maseual altepeme kani
insel monauatiya iyixpa
nechikoltlanauatili kinyektlaliya kampa
matimoitaka timochten keni se nantli
http://www.cdi.gob.mx
14
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
iknime. Tlen yekitali altepeme uan
maseual kakalatli mochiuas ipan
nechikol tlanauatilme uan in tiechkauj
tlanauatil in nechikol xolaltepeme, aki
kianaske noyojke tlen tlanauatil
tlaneneuilisme yetoke ipan tlen achto
tlaikuilolme kate tlakpak, tlaneneuilis
maseualtlatol tlanextilme uan
altepechanilistli.
In tlaneneuilistli tlen insel maseualme
tikanaske uan titlatoske kachi oktepitsi
kampa tlamis ixmachtil tlaneneuilistli,
san ika kuali achto tikitoske mach ipan
matlaktli xiujten tlen uelok opanoke
mokueptok tlaneneuiltekitl tlen kin
paleuiya uan kinyekita maseual
altepeme ipan tonantli, ika ino kinkaua
mamoyekitaka keni iknime iuan
oksekinte mexkochanime.
In okpa iyaxkayo inin tiechkauj
tlaxeloltlanauatili kinextiya tiechkauj
tlayekaneneuilisme akike kipiya tlen
kitlaliske tlayekantiechkauj uan ijko
kinyekitas maseualme ipan
yektlanauatilchiualis uan ijko
moueyiliske ipan in tekipanolis uan in
maseual tlaneneuilis tlanextil.
Maske in nechikol tlanauatil amo
techyekiluiya mach maseualme kuale
moyekitaske ika tlen in tlatol san ika
mochten tlen xiujten panotoke ika in
tlatol kin ixmachtoke tlapouali san ika
oksekinte tlasentiltlapoualisme tlen ika
tikintokayotiya maseualme noso amo
maseualme ipan tonantli.
Ika inon ueueyi tlapouali tlen
inyaxka Mexkomaseual altepeme
kitosneki maseualtlatoanime (HLI)
uan ayamo uekauj amo okin
pouaya koneme akike makuili
xiujkayome, san ika kineneuiliya
yeuan ayamo yek maseual tlatoua
(noyojke keni kaxtilantlatoli), ika
inon onexikolitayaya in maseual
altepeme ipan tonantli. Ika
kiyektlaliske inon tlaneneuilistli
axan noyojke kinpoua in koneme
makuili xiujkayome akike
mochantitoke iuan se itata noso se
ikoltsi aki maseualtlatouani. Uan
ijko moixmachtok tlapouali ok
tepitsin kuali tlen tech
yekixmachtiya keskinte maseual
altepeme kate ipan tonantli.
Ipan ueyi tlatlanilistli tlen omochiuj
ipan kalaltepetlapouali makuili tsontli
Imiajka tlaneneuilis tlen kuikatoke
in totiechkatlanauatilme uan
tokaltlayekanuan keni moixmati
akike maseualme amo nochipa
moixasi tlen tekiyo maseual
tlaneneuilisme.
http://www.cdi.gob.mx
15
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
omotlatlanike toikniuan akike
mochantitoya ipan ome chapintle ome
se pouali uan ome matlaktle uan ome
xikipili uan matlaktli tsontli (2.2
millones) keski kalten omotlapepenike,
inoke tlamoixmaichtoke kene
maseualten, akike omo tlatlanike
maski amo maseual tlatoua no
omomaseualchiujke, uan noyojke
miyijke maske tlatoua amo omo
ixnextike ijko, inon kitosneki in tlen
tlaneneuilistli kikui
totiechkaujtlanauatil uan
tokaltlayekankaua ijko moixmatis akike
maseualme amo nochipa moyek kaua
maseualixnextiyotl tlen tlauel tekiyotl
kipiya miyikten tlamantlime.
Ipan ipanolyo xantil xiuitl makuili
tsontli in xolalpa Mexko kinextitok
miyak kaltlayekanyome uan ki
yektlalitok miyikten tiechkaujtlayekan
tlaneneuilisten, uan ijko kinpaleuiya in
altepeme tlaneneuilisme, uan ijko
kimate tlakaixnextilonisme mach
kikuiske uan kinekiske se
yektlachichiuali. Inike
yektlayekampalisme kiyeyekotoke ika
miyikten tlamantlime tlen kichiua in
masual altepeme.
Ipan naui tsontli uan kaxtoli
uan ome pouali uan chikueyi
xiuitl oualyol in maseualnantli
tlayekanyotl (INI).
Tlen kachi ochikauauk
maseualnantli tlayekanyotl (INI), tlen
omo yektlali ipan naui tsontli uan
kaxtoli uan ome pouali uan chikueyi
xiuitl. In yektlayekan neneuilistli tlen
kiyekana inin kaltlayekanali ye okatka
(maseualisyotl) akike omotokayotike
ueueyi tlakatlamachtianime tlen
oyoltoya ipa inoke xiujten keni Manuel
Gamio, Alfonso Caso uan Gonzalo
Aguirre Beltrn uan okitemouayake in
miyak tlaneneuilisme tlen ki temaka
tlakaixmachtilolistle uan ijko kixmatiske
kachi kuali in maseual tlaneneuilis
tlanextilisme uan ojku kachi kuali
kitekiujtiske in tlamachtilis. Inon
kitosneki omotemo san kuale tlen in
tlaneneuilis iyaxkayo nantlitlanextil
omoyektlalitoya pampa
tlaneneuilistlanextil miajka nantli
kaxtilantlatolme. Uan ojko in
maseualme kuale moyektlaliske
nochten ipan Mexko nantli,
matikitoka Mexko tlen inyaxka
kaxtilantlatolime, ika inon amo tikneki
tikitoske makilkauaka in
maseualyolpa.
In tekitiantli tlen mokui ipan
tlanextiloni noso tlamachtilistle uan
ikinon Mexko teaxkayotl okinmamachti
maseual telpokame kaxtilan
tlamachtiloni uan nantli tlaneneuilis
tlanextil, ika inon moneneuiliaya
http://www.cdi.gob.mx
16
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
noijko kinmachtiske in maseual
altepeikniuan uan noyojke
omoneneuiliaya inon kuale
tlamachtilistli.
Kachi nepa, ipa inike maseual
tiechkauj tlayekaneneuilisme, in
maseualnantli tlayekanyotl (INI)
okinmakak miyikten maseual
kakalame payotekitl, tlapaleuiltekitl
uan tlamachtiltekitl tlen okinpaleui ipan
in yolkaujyotl.
Ipan makuili tsontli uan yeyi xiuitl,
in maseualnantli tlayekanyotl (INI)
oixpopoliuj uan omotokayopatlak uan
axan itoka Nantli tlanauatili tlen ika
mamoueyilikan in maseual altepeme
(CDI). Axan in tlen kineki kichiuas inin
kaltlayekantli tlapaleuis tlen nochi
tlachiualoyan ipan maseual altepeme
uan ojko mopaleuiske insel uan
mosepan tekipanoske, keni kitoua in
tlakuiloli Mexko nechikoltlanautili.
Noyojke kinyekana uan kinyekita in
tekiuj in oksekinte kaltlayekankame uan
oksekinte tiachkauj tlayekankame akike
monechikoua maseual altepeme, ojko
kitemoua keni kachi kuale makisa in
tekitl keni achto nikan moikuilotok.
Inon kitosneki aki achto amo okitayaya
in maseual tlachiualistli axan yikuali
kipiaske, kimatiske uan kiixmatiske
tlamantlime tlen ika kichiuaske in
maseualtekitl. Noyoujke
Nantlitlanauatili tlen ika mamo
ueyilikan in maseual altepeme (CDI)
kipiya se nechikoli tlayekantlatlanilistli
uan noyoujke aki kin yolchikaujtoke
miyikten maseualme tlen ika kitemoua,
uan tlen kinpoloua inike altepeme.
Okse tiechkauj kaltlayekanyotl aki
kinixmachtok in maseual altepeme ye
itokauj kaltlayekan tlamachtiloyan (SEP)
kema opeuj sempoali xantil xiuitl okitlali
san ye inon kaltlamachtilisme tlen in
yaxka maseual koneme, ipampa
itlamachtilis altepe maseualme. Inike
kaltlamachtilme okin nextiyaya koneme
kaxtilan tlamachtilme ipan yeyi pouali
Miyakten kaltlayekanpalisme kipapatlatoke in tlayekantekiuj uan in tiec
hkatlayekaneneuilis, ojko kin paleuiya in iskaltil maseual altepeme,
kaltlayekanpalisme keme kaltlayekantlamachtiloyan aki kin machtitoke
maseualtlamachtianime uan kixmachtiuj chichiujtoke amochtlime ika
ome pouali uan matlaktli tlatolme uan nononkua maseualtlatolme;
inuan tlamachtil amochtlime.
http://www.cdi.gob.mx
17
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
uan matlaktli xiujme, san ika okinekiyaya
kin tekauilis in nechikolmaseualme, san
ninijki keni tlen kinextiya in
maseualtlaneneuilistli. Ipa inon matlaktli
xiujpa, ipampa kuali tlen in tlanonotsal
maseual tlamachtianime, in tiechkaujyotl
opeuj kipaleuiya tlamachtili tlen
ometlatolyo, kin nextiltoke keni
tlaikuiloske uan tlaixpouaske iuan in
maseual tlatol uan amo ika
kaxtilantlatoli. Tlen ikmoixtopeuas inin
tiechkauj tlayekaneneuilistli, ipan tlen
inike yeyi xantil xiujme panotoke in
kaltlayekan tlamachtiloyan kinchiujtok
miyikten maseual tlamachtianime uan
kixmachtiuj chichiujtoke amochtlime ika
ome pouali uan matlaktli tlatolme uan
nononkua maseual tlatolme; inuan
tlamachtil amochtlime.
Seki xiujten, yi uekauj keskinte
tlamachtianime keme noyoujke
miyakten maseual kaltlayekanime
kitlatlantoke mach mamomachtikan
maseual koneme amo san ika in
maseual tlatol, mach noyoujke
mamomachtika ika in altepe
tlaneneuilis, ika ino in tiechkaujyotl
kitotok mach in tlamachtil maseualme
mamochiua ika se miajkamaseual
tlaixnextilmachtil uan maki piya
tlamachtil tlayekanyotl tlen ipampa in
maseual altepeme uan noyoujke in
oksekinte Mexkochanime in tlen miyak
tlanextil ipan tonantli.
Okseki tiechkaujtlayekanyotl
noyoujke kin paleuiya in maseual
altepeme keni kachi kuale
motekpanoske keni tikinitstoke okseki
Lacandn. Nah, Ocosingo,
Chiapas.
Fotgrafo: Tel Moyrn,
2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
18
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
maseual altepeme akike amo kipiyake
tlen ika motekpanoske onkan tonantli
Mexko. Kipiya sempoali uan matlakten
xiujme monextitoke tlayekantekitlme
uan tiechkaujtlayekan neneuilisme keni
kineki kin paleuiske maseualme ipan in
pachiualis, tlamachtili, tlanauatilolme
uan in mekatlauiluan, noyoujke
chipauak atl uan sokiyatlakoyontli. Ipan
inike tonantli kaltlayekantli tlen kin
paleuiya mamoiskaltika maseual
altepeme kipiya miyikten
tlayekantekitlme tlen ikakuali kin
paleuis maseual xolalme akike kachi
amo kipiya tomin keme akike ompa
kate ipan xolalpa Chiaujpa, Uaxpa uan
Guerrero, keni kin paleuiske
mamoueyilikan kampa in xolalpa
kampa kemaniya poliui ipan xolalme,
uan noyoujke tlayekanyotlamilole.
Noyoujke, oksekinte kaltlayekanime
keni kaltlatemakapatiloyan kichiujtoke
tlayekantekitl tlen kin uika in majko
maseual altepeme.
Oksekinte kaltlayekanyome iyaxka
tiachkiaujyotl ki yeyekoua inuan
maseual altepeme maske amo kipiya
tiexchkauj tlayekan neneuilisme tlen ika
kin paleuiske in maseualme. Ika inon,
noyoujke, kaltlayekantli Mexko atl
tlatlatiloni (PEMEX) uan in kaltlayekantli
tlen itoka mekatlanextiltlatlatiloni (CFE)
kichiujtoke miyik tlamantli tekitl kani ki
kixtiya uan kinemaka in atl tlatlatiloni
uan mekatlanextiltlatlatiloni ipan
maseual xolalpantli san ika amo
nochipa kin yekitstoke akike
mochantiya ipan inike xolalme. Ojko,
tlen tekitl moneneuilitoya mochiuas
ipampa oksekinte kaltlayekankame kin
uikatok kinkuikuiliya in maseualme
noso kinmoixmoluekaua ipan in
xolalpa. Ika ino inin matlaktli xiujkame
miyikten maseual altepeme amo
kinkaua mamochichiuakan amantlime
kampa ika mochiuas in
tlatlatilchikaualoni ipan in xolalpa, keme
ompa tepekoujtla kani katki masame,
noyoujke Uaxko uan Veracruz, itenko
ueyi atl tlen itoka kojpatlajke uan
altepetl tlen itoka Perote, tlen ompa
yetok xolalpa Guerrero.
Kuali tikitoske mach in
tiechkaujtlanauitilten uan tiechkaujtlane
neuilistli tlen yaue ipampa maseualme
yomopatlake tlen yo panok matlaktli
xiujpa. Achto moneneuiliyaya keni
okatka maseual altepeme kachi tekiyo
moitayaya tlen iyaxka nantli keni
tlaneneuilistlanextil uan tlatlamantli
iixnexkaujyo amo kinkauayaya
makinchiuaka tlen in yaxka nantlitlane
neuilistlanextil, tlen kitosneki in
tlaneneuilistlanextil kaxtilantlatoanime
ye ika inon kuali moyektlalis inin
tekiyotl mamokuilikan in tlen achto
http://www.cdi.gob.mx
19
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlaneneuilis uan mamomakakan tlen
yankuik tlaneneuilis. Ipa inike tonalte
ika inon moita keni inxexelol
tlanextiltlaneneuilis maseualme
ayakmo ijko mamoitaka keme se
tekiyotl, kachi kuali mamoyekitaka keni
se tlatlanilistli ipan tlen axan Mexko.
Ijko tiechkaujtlayekaneneuilistli
kitemoua kin paleuis mamoiskaltika uan
mamoyekchiuaka in maseual altepeme,
ojko kachi kuali kinixnextilpaleuis
inuan in tlaneneuilistlanextil. San ika,
maseualten moljuiten uan ikuitlapa
mokaua tlen in yixpa yetoke oksekinte
altepeme ipan in tekitlaneneuilis tlen
tlamachtilistle uan mopauilistli uan
yejyotl, yeuan tekiyotike yek nele
tiechkaujyotl amo kuali kiyektlalitok
maske miyak tlayekantekitl kichiujtok
ipan miyikten kaltlayekanpaleuilisme
kampa kiyeyekoua kiixpopolos
tlokolistli.
Ika oksekinte kaltlayekanpalisme,
noyoujke tekitiankalten sesejkakayotl
kitemotoke uan kitemoua keni
kikixtiske tlen tlaltikpakchiualisme
yetoke ipan maseual xolalme: tlen
kuojtlate, yolkame, atl tlatlatili uan
tepisilxotlali tlen mokixtiya ipan tlale,
noyoujke tlen kuale kileuiske
tlakapaxalolten. Miyikte tekitiankalten
kiita maseualme keni amo aki kin kaua
kuali matekitikan uan ojko mamoiskalti
tonantli, uan noyojke keni kuali
motekipanoske, kiyeyekoua
kinkuikuiliske intlaluan uan in
tekipanoluan. ika inon tlen axan
tekiyotl ipan maseual altepeme keni yi
makuilpouali moita keni kinekike
kipaleuiske intlaluan uan in altepeuan.
IXNEXTIL MASEUALME
Maske keni okseki mexkochanime
kineneuiliya maske kachi
tiachkaujtlanauatil uan okseki
tiachkatlayekanyotl kin ita akike
noyoujke ompa kate ken Mexko
chanime uan noyoujke ki ita keni
maseualten, keni moitoua, noyoujke
iyaxkayo ipan se altepetl noso altepeme
maseualme. Inin ixnextiloyan nochipa
insesel uan noyoujke imiyakyo. Ipan
Mexko kate maseualme tleka onka
maseual altepeme.
Se se chanime inuan tlaneneuiliya
oksekinten keni kipayaske intlaneneuili
stlanextil, keni in tlatol, in xolalpa, in
tiotlaneneuilis, in nextiltlaken, in
tlaneltokalis, in tlaneneuilischiualis,
tlen kichiua mamoitaka san ninijke uan
ijko mamotlakaitaka amo keni
oksekinte, ijkon yeuan in chantlaka,
kaxtilantlatolme tlen in chantlaka noso
altepechanime, noso ueka chanime.
Inin tlaneneuilistlanextil tlen inuan
kikui mochikaua ipa in altepetioiluime,
http://www.cdi.gob.mx
20
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
nechikoiljuitlanonotsale, tiachkatlayekan
tlatlanilistle, ipan tlapaleuiloni tlen tlali
teyaxka ipan kakalatli, uan noyoujke tlen
ipa kuali tlanonotsali uan amo kuali
tlanonotsali keni teixmachtiya kakalatli
nechikolchanime iuan tiechkaujyotl. Ijko
mochiua tlen tlaneneuilistle
kitokayotitoke tlakaixmachtianime, ixnex
tilmaseualchiaualistli, ojko tlen
tlaneneuilistli kipiya maseualchanime
kampa kineki mochiuaske oktlama keni
oksekinte akike inuan moyolchikaua uan
ojko oktlama ikmoyolpaleuiya, oktlama
in yektlanauatilchiualis uan in
tiechkaujtlanauatil, kipiya in yaxka
noyoujke in tiechkatlanauatiljua uan in
xolalpa.
In maseual altepeme tlen kate ipan
tonantli kipiya in tlaneneuilis tlanextil
uan in nextilchiualis tlauel chikauak ika
inon sesepa titlatoske ipa inin
ixmachtil tlaneneuilis uan noyoujke
tlen tlamantlime kipiya uan kinchikaua.
Ye ika axan uelika matikyekitoka ome
tlanauatilme.
Achtopa, maske nochipa moitotok
matikintokayotikan
nechikolchiualisme in maseual
altepeme uan ijkon amo
mosentilitaske inauak
kaxtilantlatoanime, amo ijko moita san
ika yeuan okipiya se in ixnextilchiualis,
tlen kachi kiyektlaliya Mexko
kaxtilantlatoanime. Ika inon kachi kuali
matikitokan kate miyikten
nechikolchiualisme ipan tonantli uan
aki oksekinte maseualnechikolme
yetoke ipan ixnextilchiualis tonantli,
keni akike kaxtilantlatoanime.
Ojpa, yektlatol tlaneneuilistli tlen
kitosneki mach kakalatli uan maseual
altepeme kipiya in ixnextilchiualis uan
in tlaneneuilistlanextil yektlachiujtok,
inon amo kitosneki kipiya se in ixnextil
maseuale. Ojko, altepechanime tlen
yetoke ipan altepetl Tsotsil ipan xolalpa
Chiaujpa noso se tepeuakakalatli tlen
Veracruz xolalpa noso se altepeyantli
tlen xolalpa Tlatsilinka moixmati
achtopa keni se iyaxkayo altepetl noso
kakalatli uan ojko kitemaka
iixnextilyo. Miajka amo mokaua
kikuiske se ixnextilchiualisyo iuan
oksekinte ichantlaka maske san se in
tlatol. Inon kitosneki tlen in maseual
ixnexkayo sanema san altepeyochani
uan noyoujke kixmati in ueueyi
altepeme aki tlatouake san se in tlatol
noso in maseualixnexkayo noyujke yek
moita inixpa in kaxtilantlatoanime. Ika
ino kuale moyekitas aki maseualme
noso kema motokayotis maseual Mexko
uan noyujke aki kin ita nepa kaltenko
kayome kuali kiixopopoloske in tlen
innexikoitalis uan noyujke intlachiualis
tlen kipiyake neli kuali tlaneneuilistle.
http://www.cdi.gob.mx
21
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Ik tiktlamiske kuali tikitoske
inmaseual ixnexkayotl kate axan ipan se
tekitl tlapatiloni, keni miajka opanok
ikuak yi uekauj tlanonotsali. In maseual
altepeme noyojke okichiujke in tlapatlali
tekpanolistli tiachkatlayekanyotl uan
nechikoltekalyotl tlen kipanotok in Mexko
ipan inin yeyi uan matlaktli xiujkayotl
uan kitemotikate keni oksepa
mosentiliske keni mo tekipanoske uan
motiachkayekanaske. Kenik inin
tlatetemolistli kinektoke se yankuik
motlalilistli ipan nantli mexikatl, ayakmo
keni san chito tlen tlaxexeloli uan
tlakuitlapa mokaua, kachi kuali makin
ixmatika keni akike tekitkame ipan in
altepenantli, iuan in chikaualis uan
noyoujke keni kuali motiachkayekanaske,
noyoujke keni iuan tlaneneuilis tlanextil
uan tlen yi uekauj okinpanotok.
Ika inon ipan matlaktli xiujme
ualchikokistoke miyak maseual
nechikolisme akike kitemoua in nemilis
tiachkaujtlayekanyotl uan keni
motekipanoske ipan in xolalme uan
nantli, noyoujke oualchikokis in
xochitlatoli uan in maseualxochitl
tlachichiualistli uan noyoujke
ualchikokistoke maseual
tlaneneuiliskame ipan nochi in nantli
aki tlaikuilouake uan tlatouake
ipampa in altepeuan. Uan axan
yimokaki maseualtlatolistle ipan nochi
tonantli uan noyoujke ipan ueka
tlaltikpaktli.
Ika inon tlen matikitokan ipampa
ixnextikayome tlen yek ixnextil
maseualme uan nechikoltekalme ipan
maseual altepeme kipiya tlen moitas
sasalolitaloni tlen moliniya uan amo
tlen se ixkopinkayotl tlen amo moliniya
uan noyoujke miyakyotl tlachiuali ika
miyak tlasasalolistle uan se
kuikuikayotl tlachiuali.
IN NEMILIS MIYAJKANCHANIME
MASEUALME
Tlen achto mochiuas pampa kuali
axiuas inauak Mexko maseual
tlaneneuilisme inon kuale
mamoyekitaka in ueyi inyaxkayo, uan in
tlaka tlaneneuilisyekyo tlen in yaxka,
noyoujke tlen inyolneluayo
tlachikaujyotl. Tle nakastsakualoni
In maseual altepeme kinektoke
makinixmatikan ipan mexikanantli keni
nemi altepechanime tekitkame uan
tlaixmatilten ipan nechikolistlinantli, akike
noyujke kuale tlayekanaske uan
motiachkanauatiske maske san yeuanten
san keni ipampa tlanextiltlaneneuilis uan
noyujke tlen yi ueka tlachichiujtoke.
http://www.cdi.gob.mx
22
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
NAUI NAKASTSAKUALONIME 2. NOCHI ALTEPETL UAN MASEUALYOTL, IUAN
NECHIKOLXOLAL ALTEPEME, MEXKO, MAKUILI TSONTLI UAN MAKUILI XIUITL
Entidad
Poblacin total Poblacin indgena
Total Hombres Mujeres Total Hombres Mujeres
Total nacional 103 263 388 50 249 955 53 013 433 9 854 301 4 837 126 5 017 175
Aguascalientes 1 065 416 515 364 550 052 6 644 3 351 3 293
Baja California 2 844 469 1 431 789 2 412 680 69 675 35 470 34 205
Baja California Sur 512 170 261 288 250 882 13 776 7 540 6 236
Campeche 754 730 373 457 381 273 174 853 87 926 86 927
Coahuila 2 495 200 1 236 880 1 258 320 13 225 6 853 6 372
Colima 567 996 280 005 287 991 6 304 3 222 3 082
Chiapas 4 293 459 2 108 830 2 184 629 1 261 752 624 547 637 205
Chihuahua 3 241 444 1 610 275 1 631 169 141 337 71 980 69 357
Distrito Federal 8 720 916 4 171 683 4 549 233 279 210 134 003 145 207
Durango 1 509 117 738 095 771 022 39 912 19 690 20 222
Estado de Mxico 14 007 495 6 832 822 7 174 673 810 311 394 474 415 837
Guanajuato 4 893 812 2 329 136 2 564 676 24 408 12 177 12 231
Guerrero 3 115 202 1 499 453 1 615 749 534 624 257 997 276 627
Hidalgo 2 345 514 1 125 188 1 220 326 507 050 245 890 261 160
Jalisco 6 752 113 3 278 822 3 473 291 76 586 37 935 38 651
Michoacn 3 966 073 1 892 377 2 073 696 179 013 85 375 93 638
Morelos 1 612 899 775 311 837 588 56 377 27 402 28 975
Nayarit 949 684 469 204 480 480 59 126 29 832 29 294
Nuevo Len 4 199 292 2 090 673 2 108 619 57 731 28 468 29 263
Oaxaca 3 506 821 1 674 855 1 831 966 1 575 736 754 949 820 787
Puebla 5 383 133 2 578 664 2 804 469 909 426 439 078 470 348
Quertaro 1 598 139 772 759 825 380 43 852 21 333 22 519
Quintana Roo 1 135 309 574 837 560 472 342 572 176 610 165 962
San Luis Potos 2 410 414 1 167 308 1 243 106 343 179 173 035 170 144
Sinaloa 2 608 442 1 294 617 1 313 825 60 021 32 072 27 949
Sonora 2 394 861 1 198 154 1 196 707 112 606 58 942 53 664
Tabasco 1 989 969 977 785 1 012 184 101 581 50 971 50 610
Tamaulipas 3 024 238 1 493 573 1 530 665 47 936 24 265 23 671
Tlaxcala 1 068 207 517 477 550 730 61 382 29 991 31 391
Veracruz 7 110 214 3 423 379 3 686 835 969 439 475 043 494 396
Yucatn 1 818 948 896 562 922 386 966 787 482 681 484 106
Zacatecas 1 367 692 659 333 708 359 7 870 4 024 3 846
CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, II Conteo de Poblacin y
Vivienda, Mxico, 2005.
http://www.cdi.gob.mx
23
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ualatok technextiliya in maseualtlatolme
tlen tlatolo ipan to nantli uan noyoujke
keskinte tlatoua ipan sese tlatoli.
Tlen ueyi tlapouali kinextiya in
nauinakastsakualoni keme tlatolten
motlalitoke ipa amo kitlami kinextiya
tlen mokuitoke ika tlatoli, san ika onka
aki kineneuiliya mach sekinten kuali
moxexeloske ipan altepetlatolme noso
kuale mokuiske san kese. Noyoujke,
inike tlatolme kimoyaxkatiya
oksekinten nechikoltlatolme uan ijko
tech nextiliya Mexko maseual altepeme
tlen neluayoltoke ipan tlatlamantli
chichiuanemilisme. Okse tlamantli tlen
kin xeloua uan kin ixpoua yenkeskinten
tlatoua, kate kani in tlauel miyakten
tlatoua uan kani san keski. Ken
tikitaske ipan inin tlamantli noyoujke
ualyoltok ipan tlachichiuilis nemilis
sese altepetl.
Noyoujke in tlanechikoltlanauatil
kinixmati keni akike oyolke imajko
altepeme tlen oyoltoya ipan tonantli
ikuak oualasike in kaxtilantlatoanime
ipan kaxtoli uan se xantil xiuitl, kate
miyikten nechikoltlakame akike inon
amo kineltoka: In altepe Kikapus tlen
mochantitoke ik Kuauilax xolalpa
yeuan oualasike tlen axan Mexko
inepanko kaxtoli uan yeyi uan kaxtoli
uan naui xantil xiujme, noyoujke
oualkiske ompa tlakpachanime ipan
sempoali xantil xiuitl miyikten nechikol
Mayas Uatemaltekos aki mochantike
ipan tonantli, achto ikuak oualcholoke
ikuak okinteuiyaya ipan in nantli uan
satepa uitse motekipanoua.
Seris en el mar. Sonora
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
24
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Noyoujke amo san inike kani in
kakala uan in tlamilolua kani
moyoltekipanoua ika tlatlama in
altepeuan, ipan uauajka tlali iaxkayo
tlalpa uan Uaxko xolalpa, in ueueyi
kuojtlatle kani neli kiaui ipan uaxtlali
uan Chiaujpa uan akaualme tlen
yokatli xolalpa uan tepeme kiaujte
ipan Kuetlaxkuapa xolalpa uan
Veracruz xolalpa. Kuale yoltoke inike
nechikolmaseualme san ika kichiujtoke
ipan xantil xiujme sekinte
yoltlamantlime uan sekinte tlatlama
yoltekipanolte.
In miyakyotl tlatolme kanik uitse,
keni yoli uan tlalyolnextiloni mokuepa
ipan se miyakyotl tlaneneuilis tlanextil
tlen amo kema tlami. In
tlaneltokalisme uan teomauesyolme, in
yankuik tekitianime uan tekichiualisme,
keni in motlakentiya uan keni tlatoua,
in tlaneneuilis uan in tleneltokalis
tlauel mopatla inauak sese maseual
altepeme. San ika inin miyakyotl amo
kitosneki mach miyakten
nechikolmaseualme amo kipiya
saninijki itlatle. Panotoke miyak
xiujten ipan xantil tlaneneuilis chiuali
ikuak ayamo asitoke in ueka
chanime akike oualake iknepa xolalpa
itoka Europa, uan noyoujke akike
oualake nepa xolalpa itoka frica, in
maseual altepeme kisepanuiya tlen neli
kuali tlatlamantli ipan in tlaneneuilis
tekaualoni. Noyoujke ijko, kin
setilitoke, maske mamoita amo
tlapatlali in tlen omoixmachtike uan ki
sepanuitoke nepa kema oualake in
kaxtilantlatoanime aki oki tlanke
tonantli uan okualikake in
teotlaneneuilis, in tlaneltokalisuan, in
yolkauan, in yankuik tekitianuan uan in
tlaneneuilis tlanextil,
tlayektekipanolchiujtle tlen okiualikake
xolalpa frica chanime uan oksekike
miyike aki noyoujke ualatoke nikan to
Mexko, nepa ueka oksekinte xolalme.
Ika inon kuali tikitoske axan mach
tlen sepa itoka in maseual altepeme
inon ye in tiotlaneneuilis, maske
sayenaki kuali kitas keni ye kinekis uan
kate miyikten maseualme akike
moteotlaneneuilil patlatoke uan yatoke
oknononkua in teotlaneneuilis ipan
tlen matlaktle xiujten uilok panotoke,
Noyoujke, in kaxtilantlatoli kiantoke
maseualme, miyikten maseualme
yikuali mononotsa ika ome tlatole uan
inin tlatole kisepankikui ika inon kin
paleuiya kuale monauatiya in sesel.
Ijko ipan matlaktle xiuiten tlen uelok
panotoke, miyikten Mexko maseualme
momachtitoke keni ik mononotsaske
ika Ingls tlatole kema yatoke tekiti
ueka tlakpak xolalpa kani itoka
Estados Unidos.
http://www.cdi.gob.mx
25
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Noyoujke ijko, in tlen ueueyi
patlalonime kimachilitoke
inmaseualme ipa inike matlaktle
xiujten tlen uelok panotoke, kinuikatok
miyakyo ipan kenik kate, Kenik
motekipanoua uan kenik motlaneneuili
stlanextiya. Ye inon kuali tikitoske
inike altepeme kate axan, kenik
oyetoya keni yi uekauj xantil xiujme, in
tlampa akike altepeme amo kachi
kipiyake tomin ipan Mexko altepeme,
noyujke katen sekinten kakalaten
akike kachi kuali motekipanoua, keni
yeyi in yolo akike tikinixmati keni
Tutunak akike kimiloua
koujmekatlakilol tlen itoka vainilla
ipan ikuak in xolalpa Veracruz, noso
tlasemankime tochantlaka Tsapotekame
akike inchan ipan Juchitan xolalpa.
Ik Oksejka ayakmo kuali tik
yekitoske mach nochten maseualme
tlamiloua, keni okichiuayayake yi
uekauj xiujten, axan yomoitak keni
tlauel miyakten yatoke mochantiya
ipan ueueyi altepeme, kani kichiua san
tletlen miyak tekitl, uan noyujke kate
akike yimoixmachtitoke. Sekinten
maseualme ixkistoke uan yatoke
mochantiya ipan Mexko altepetl uan
tlakpak xolalpa tlen itoka Estados
Unidos, uan ipan yoloiskaltili inike
ome nantli xolalme moiskaltitoke kachi
kuali keni oksekinten uan noyoujke
kachi kuali motekipanotoke inuan in
koneuan, iuanpojuan, inuan chanikauan
ika tlatitlanilistomin uan tlapalolisme.
Ixkisalistli, tlamachtilistli,
teopatlalisme uan patlali
tlakatekipanolisme kuali miyakyotl
kichiujtoke ipan kakalaten uan
maseual altepeme. Ika inon
intlaneneuilis tlanextilme mimiyakten
moita axan, keni tlen Mexko altepeme
mochten. Noyoujke, in maseualten sese
tonali kachi kimaujtoke tlen inon kuali
kichiuaske, uan kuali kipixtoske uan keni
motekipanoske, kipatlaske ojkon tlen in
yoltekipanolis keni kachi kuali kinekiske.
Ika inon yek tlaneneuilis, in maseual
miyakyotl tlaneneuilis tlanextil, uan tlen
nochi Mexko iyaxkayo, inin mokueptok
tlen neli yek tlaikuiloli uan mononotsali
ipan tlen axan kaujtle tlaneneuilis
tlanextil ipan tonantli.
1
1
http://www.cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=2130
Ixkisalistli, tlamachtilistli,
teopatlalisme uan patlali
tlakatekipanolisme kuali
miyakyotl kichiujtoke ipan
kakalaten uan maseual
altepeme.
http://www.cdi.gob.mx
http://www.cdi.gob.mx
Tlen tlakaualoni tlaneneuilis
panolisme
IN TLANENEUILIS TLANEXTIL MIYAKYOTL UAN MEXKO MASEUAL ALTEPEME
TLANENEUILISME UALKISTOK IPAN IN XANTIL XIUJME TLACHICHIUALIS IUAN KENIK
monextitoke inike altepeme, kiejtoke uan kipatlatoke in tlaneneuilis tlanextil uan
in yaxka yekyotl ipan xantil xiujme, mochipa momapaleuitoke uan momatlalitoke
inuan oksekinten nechikol maseualme uan satepa inuan nechikolkaxtilantlatoanim
e, frica chanime uan oksekinten akike asitoke ipan tonantli.
XANTIL TLANENEUILIS NELUAYOJME
Xantiltlaneneuilis chiualisme tlen in yaxka Mexko maseual altepeme opeuj yi kipiya se
xikipili uan makuili tsontli keman tlen achtopa nechikol tlakame oualkiske ipan xolalpa
tlen itoka Asia in tlakpak xolalpame oual asikke oksekinten noyoujke ipan tlen axan
tonantli. Sanema ikuak inon yitlatouaya miajka tlatolme uan okipiyaya in miyak xantil
tlaneneuilistli uan okipiyaya in tlaneltokalis kampa in miyakyo tlaneneuilis tlanextil,
san ika mochten omotekipanouaya ika in yolkatlakitskiloni uan tlapepeniloni keni
kitoua tlakaixmachtianime, kitosneki kinkitskiya yolkame uan michime uan kipepena
xiuitl uan kojtlatlakiloli. Keman moxexeloua ipan miajka tlalyotlnextiloni tlen okatka
kampa Mexko, tlen san tlatlama altepeme omoiskaltike, ika inon okitak keni
27
http://www.cdi.gob.mx
28
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
omoiskaltike in sesel uan in tlaneneuilis
tlanextil okimoyaxkatike tlalyolnextiloni
keni in tlaneneuilis tlanextil.
Inike miyajkanme omoueyilike
kachi ika kaxtoli uan ome uan tlako
tsontli xiujten kema altepeme
omochantitoya ipan tlatsintla altepeme
kampa tlen axan itoka Mexko ompa
opuejke kimiloua tlaoli, yek ayotle,
chilchotl uan yetl. Inike
altepetlamilouanime omochantitoya
ipan xaxakalten yi kipiya matlaktli
tsontli xiuitl. In tlachiujtle san
nenemiliyankayotl tlen kichiujtok
tlamiloli amo omochiuj ipan tlakpak
xolalme tlen iyaxka tonantli tleka ompa
amo kachi kiaui uan ojko kachi tekiyo
yolis in tlamilole, ye ika in
altepechanime san omotekpanotiyake
ika yolkatlakitskiloni uan tlapepeniloni.
Uan ojko ones ome ueueyi xolalpa
tlaneneuilis tlanextil tlen maseual
altepeme: Tlatsintla uan tlakpak
xolalpame.
Ipan kauitl tlen tlatsintla
altepetlamilouanime okichiujke se
yektlaneneuilistli. Yi chikome uan
tlako tsontli xiujten opeujke
mochantiya ompa kani tlatsintla
xolalpame uan oneske tlen achto
tiechkaujtlayekankame akike
okitlatalaniyayake tlatlaman
tlaxtlauiloni akike maseualtekitianime
uan ijko kuali okin paleuiyaya uan amo
okin kauayaya mamoteuikan,
mamomiktikan uan noyoujke okin
paleuiyaya ika in teotlaneneuilis.
Ojko opeuj tlaixitaloni inepanko
miyakyo altepetl akike kitekitiltiya in
tlali uan kimiloua tlakuali uan aki
tiechkaujme tlanauatiloanime
tlapaleuiloanime uan tiotlaneneuilis
paleuiloanime. In teotlaneneuilistli
omochiuj inmajko inike
nechikolaltepeme san ika tlatsintla
xolalpame oki neneuiliyaya mach
tlaualasis moiskaltis toktli uan
oksekinten tlamilolten yeuantsitsin
In tlachiualis tlen san nenemiliankayotl kichiujtok tlamiloli amo
omotemakak ipan tlen tlakpak xolalpame inin tonantli san ika amo
kiauiyaya ik inon amo kuali tlamilolo, inike tlaltikpakchanime san ika
omotekipanotiyake tlen yoltlakitskiloni uan tlapepeniloni. Ijko okis
yektlachialistli itlampa ome tlaneneuilis tlanextil xolalpame tlen in axkayo
maseual altepeme: tlatsintla uan tlakpak xolalpame.
http://www.cdi.gob.mx
29
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
teotsitsin, ika inon kuali
moyektekipanoske uan kachi kuali
paktoske in kampa innemilis. Noyoujke
in tlatsintla xolalpa altepeme ochiujke
ueueyi tiachkaujkaltin,
teotlapalolixpame uan tlamauesol
tlakayoixnextiyome, tlen ueyi iyaxkayo
in teotl uan itiachkayouan, uan
okiyekchichiujke tlen kachi
tlaikuiloltekiyo uan ijko kiyektlalike in
tiechkaujme uan oki tlalike ipan in
xantil tlaneneuilis chaiualis.
In tiechkauan tlen tlatsintla
xolalpame omotlatlaman chiujke kampa
okitaya keni okinpiyaya in maseual
tekitian ikniuan uan ojko oki kikitskike
tlen okachi kuakuali tlali uan noyoujke
tlen ika moasi kachi kuakuali tlapiyali.
Uan noyoujke in tlasemanaloni ipan
tlen xolalpa tlatsintla kayome uan ojko
nochipa omochiuayaya, ye nika sese
tlamantli xiujtlamilolchiuayantli, uan
noyoujke okatka teopanxololoni kampa
kate ueueyi teopantle ika inon
okintlaliyaya in altepeme tlen ika inon
okinkauiliyaya in sentiltlaneneuilis, in
sentiltlaneltokaloni uan sentiltekitl
tlayekanaloni.
Ipampa kani yiuejkauj xantil xiujme
oualkiske miyak xolalpa tlatsintla
kayome, kenin La Venta, Monte
Albn, Teotihuacn, Tikal,
Palenque, El Tajn, Tula uan
Chichn Itz. Akike oki asike ueyi
chikauilistli uan ueyi tekipanolistli, uan
satepa okinkaujteujke uan kemaniya
okinxixitinike. Inike
tiechkatlapatilonime omochiuayaya
tleka in altepeme niankema omosetilike
nian tiechkaujyotl uan nian ipan
tlaneneuilis tlanextil.
In altepeme akike okatkiyaya in
Mexko tlakpak okipixke seki nononkua
iskaltile kampa in xantil tlaneneuilis
chiualis, uan yeuan miyikten san semi
omo tekipanotake ika yolkatlakitskiloni
uan tlapepeniloni. Inon amo kitosneki,
san ika, akike san mokaujtoke. Pampa
kuali moyoltekipanoske ipan uajketlalten
kani amo itlatlen mochiua kenin altar
noso kenin Coahuila, tlaluakten tlen
itenko amanali kampa onka Sonora
xolalpa, noso itstike kojtlaten tlen kate
ipan tepeme itokauj Sierra Madre,
inike altepeme okipixke imoiskaltiyo ika
inyankuik tekichiualistli uan keni okachi
Ipampa kani yiuekauj xantil xiujme
oualkiske miyak xolalpa tlatsintla kayome,
kenin La Venta, Monte Albn,
Teotihuacn, Tikal, Palenque, El
Tajn, Tula uan Chichn Itz. Akike
oki asike ueyi chikaualistli uan ueyi
tekipanolistli.
http://www.cdi.gob.mx
30
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tekiyotl tlaneneuilistli tlen ik inon
okinpaleuiyaya keni makikuikan in atl
uan tlen san chito tlakuali. Keni in
nemilis kinuikayaya nika uan nepa,
inike altepeme noyoujke oki iskaltike se
ueyi insel tlakaualoni. Ika inike
altepeme amo omotlalike tiechkaujme
uan amo sesejkan nononkua
nechikoltekalme tlen okatka ompa
tlatsintla xolalpame.
Ik oksejka yi makuili tsontle xiuitl, in
tlaoli uan oksekinten xiujtlamilolten tlen
okimilouayaya sekinten altepeme akike
omochantitoya ompa Mexko tlakpak
uan ik tlatsintla tlakpak xolalpa tlen itoka
Estados Unidos kani kiauitl uan tlalten
kuali okin kauayaya matlamilokan uan
maki anakan oksekinten tlamilolten tlen
ualatoke ipan tlatsintla xolalpame. Inike
altepeme oki anke yoltekipanolistli tlen
ualatok nepa tlatsintla xolalpame, inuan
nechikoltiechkaujaltepeme, nonokua
nechikopl altepeme intlampa maseual
tekitianime uan tiechkaujme,
tlakayonextiyo chiualisme iuan se
yekteotlaneneuilis chiualis. Uan ijko
oyol se yankuik tlaneneuilis tlanextil
tlen itoka Oasisamrica.
2
Maske oyetoya ueueyi nononkua
intlampa tlatsintla xolalpa altepeme,
2
El pasado indgena, Alfredo Lpez Austin y Leo-
nardo Lpez Lujn, 1996.
tlakpak altepexolalme iuan
Oasisamrica, inike oyetoyake
nochipa san sekni. Inemilisyome oyaya
nochipa ipan sese xolalpa uan noyoujke
tlasemanaloni uan tlaneneuilis tlanextil
tlapatiloni. Ika inon ik tlakpak
xolalpame tikasike xiujtlamilolme,
tlamantlime uan tlaneneuilisme tlen
ualatoke ompa tlatsintla
xolalpankayome ipan inin xolalpame
kuale tikin asiske altepeme,
tlaneltokalisme uan tlachiualistle tlen
tlakpakayotl.
In tlen miyakyotl tlaneneuilistli, uan
tlaneneuilistlanextil tlen okatka ipan
yeyi xantil Mexko xolalpame inon ye
imiyakaujyo in maseual altepeme tlen
axan kayotl.
Noyoujke nochten inike nechikol
altepeme, kuali kichiuaske ineluayo
tlaneneuilis tlanextil uan kampa xantil
altepeme. Inin tlayekanyotl amo tikitos
in tlen ipan toktlamiloli,
intlachichiualis intlatsintla
altepexolalpame uan
Oasisamericanos, uan noyoujke tlen
kikuitoke ipan in tlachichiualis ipan
tlakpak altepexolalme. Noyoujke
moitstok ipan intlaneneuilis tlen
miyikten axan altepeme akike kitlakaita
in tlaltikpaktli, teome, in ichichiualis
tlakatl ipan iluikaktle, ipan patilistle
uan kokolistle. In tlayekanyotl
http://www.cdi.gob.mx
31
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
mochikaua monextiya noyoujke ipan
totlatol nankilyotl.
Tikixmatiske in sentiltlaneneuilistli
tlen axan ok kate maseual altepeme uan
tlaneneuilistlanextil uan xantil altepeme
amo matech uika, san ika, kani
matikitaka tlen axan tlaneneuilis
tlanextilme keni san moljue intlayekanyo
tlen xantilme uan amo masan
motlakaitaka ipampa in xantilneluayo.
Keni tikitaske ika tlayekanyotl, miyak
mopatlatoke ipan yekyolme uan ipa
intlaneneuilis tlanextil maseual
altepeme tlen ika panotokse tsontle uan
makuli pouali xiuitl.
TLATLANILISTLI IPAN
NECHIKOLCHANIME, MIYIKE
TLAIXMACHTILME
In kaxtilantlatoanime oualasike tlen
axan Mexko ipan yeyi tsontli kaxtoli
pouali uan kaxtoli uan ome xiuitl uan
okseki ome pouali uan matlaktli xiuitl
okitlanke in ueyi tlatsintla xolal
altepeme, ika inon omopatlak innemilis
inmaseual altepeme aki inoke
mochantitoke ompa. Ojko tlen okin
tlachiali miajka tlatlanilistli ipan sese
xolalpa uan sese altepetl.
Inepanko Mexko kaxtilantepostlatlan
ilistli omochiuj isijka san ika miyikten
maseual altepeme, keni se altepetl tlen
yeyi iyolo itoka Tutunak ompa yetok
Veracruz uan nauatlatoanime tlen
Tlaxkala yetoke, omosentilike inuan aki
uelok oualasike uan ijko okin paleuike
uan okin tlanke akin astatl chanime,
noso mexkame, akike okinmitaya kenin
tlauel nechikoltlakaua. Uan satepa inin
altepeme uan aki okin tlanke
mexikame, okin paleuike in
kaxtilantlatoanime uan ojko kachi omo
soujke ipan okseki xolalme tlen san
tlatsintla altepeme, keni Michuajkan,
Uaxko, kampa altepeChiaujpa,
kuojkamoaltepetl, Guatemala xolalpa
Kana yi makuili tsontli xiuitl, seki altepeme omochantiyotiyake kampa
ompa tlakpak Mexko xolal altepeme uan ompa tlatsintla tlen tlakpak nantli
itoka Estados Unidos, uan oksejka kani kachi kiaui in tlali mochiua in
tokmiloli uan okseki miloltlamantlime tlen ualatoke intlatsintla
xolalaltepeme. Inike altepeme san ninijki omotekipanoke keni tlatsintla
xolalaltepeme uan ijko okis okse yankuik tlaneneuilis tlanextil xolalpa,
tlen itoka Oasisamrica.
http://www.cdi.gob.mx
32
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
uan nepantla xolalnantlime. Noyoujke
opeujke sansekni intlatlanili
xolalpatlatlanili ipan tlen tlakpak
xolalpa altepeme uan ipan
Oasisamrica.
In tlen chikauak yolkokolistli
oualasik inuan in tlatlanilistli ye inon
kaxtilankokolistli tlen okualikake inon
ueka chanime. Ayosauapankisaloni,
nakapalankokolistli, totonkakokolistli
uan noyoujke tsonpilkokolistli, tlen
kokolistli amo moixmatitoya ipan
Amrica Xolalpa uan ika inon
maseual altepechanime ipa inin
xolalpa aueli omopauiyayake ipan
kaxtoli uan se uan kaxtoli uan ome
xantil xiujme miyikten maseualme
omijke uan sakeskinten omokajke ipan
Mexko maseual altepeme in mijkaujyotl
ika inin kokolistli tlauel omochikauj
ipan maseual tlaneneuilis tlanextil,
tleka amo mochikaujtoya, in
tlaneneuilisme uan tlen kuali
chikaualistli. In oksekinte maseual
chanime oixpopoliujke ika ipampa
inon kokolisme.
3
3
Visin de los vencidos. Relaciones indgenas de
la conquista, Miguel Len-Portilla, y ngel M.
Garibay, eds., 2006. Para una visin general de la
conquista se puede consultar La conquista euro-
pea y el rgimen colonial, de Federico Navarrete
Linares, en Historia Antigua de Mxico, Leonardo
Lpez Lujn y Linda Manzanilla, eds., 2000, vol. 3,
pp. 371-405.
In oksekpa, tiechkaujtlayejkanyotl
tlen kitlalitoke kaxtilantlatoanime
okipatlak miyak yoltlamantli ipan
maseual altepeme. Achtopa, In
kaxtilantlatoanime yeuan
okintokayotike indios akike
omochantitoya ipan inike xolalme uan
okinechikolitake ijko maske amo
nochte san ninijkime. Inon
tlaneneuilistli amo kuali, san ika
okimatiyaya in tlatlanime europeos
okineneuilike mach Amrica xolalpa
noyoujke iyaxkayo in tlen xolalpa
India keni okitokayotiyaya in xolalpa
Asia, ika inon okitokayotiyaya
Indios in maseual ikniuan. Nochten in
kaxtilantlatoanime okitouaya mach
tlen maseualten mochten indios:
achtopa, amo teotlaneltokanime uan
ika inon motlatlaniskiyaya uan
moteotlaneltokamakaske, keni inon
moitoua mamochikauj teotlaneltokakan
satepa, kaxtilantlatoanime
kineneuiliyaya mach tlen indios amo
kuali itlatlen kichiuaske uan ijko uelis
yes aki makintiechkaujyekana uan
makin paleui; yexpa, uan keni
okintlatlanke in kaxtilantlatoanime
okinchikaujtekitiltike in indios kani
matekitikan inpampa uan ojko
makitlaxtlauakan in tiaxkaujtlayekanyotl
aki ueyi tlatouani mochantitok ipan
nantli Espaa. Inochiyo, In
http://www.cdi.gob.mx
33
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlaneneuilisyo indio okintlauelitak
ompa kenoualkis in kaxtoli uan se xantil
xiuitl tlen kachi tlalpa tlatlanilistli in
tlen nochi xantilxiujpa tlakuikuililoli
tlen yankuikten indios, ojko
matikitokan mochten Mexko maseual
altepeme, okin tlakaitake nochipa. Ojko
miyikten nechikolitalisme tlen katki
inpampa maseualme ipan tlen axan
Mexko ualkistok ipa inin tlatlanil
tlaneneuilistli tlen kitosneki indios.
Maske okin nechikotlalike in
maseualme uan okintlalpa itake in
yeuan kaxtilantlatoanime uan auel
okintlamike, nian kuali
okinixpopoloke niankuali inuan
omosentlalike akike omochantike
ipan Mexko. Inon omochiuj ika intekiuj
uan in tekipanolis inmaseual chanime
oya nochipa se kuali tekipanolistle
ipampa tiechkatlanauatil uan ipampa
kaxtilantlatoanime uan nikan chanime
(ikoneuan kaxtilanchanime aki nikan
toxolalpa otlakatke) akike nikan
omochantlalike. Ika inon, yeuan kuali
okitayayake in indio ma yolto uan
matekiujto uan matlachichiujto tlen in
pampa yeuan. Ika inon tlen kaxtilantiec
hkaujtlanauatilme okiyekitake inyekyo
maseual kakalaten keni
kimoyaxkatiske miyaktlalten kani kuali
tlamiloske uan motekipanoski, uan
noyoujke okinkaujke makipaleuikan in
nechikoltlamilol ipan in
tlatlaniltekiuame.
Tlen maseualtlayekanalistli uan tlen
intekiujtlatlanilis omochiuj kachi kuali
ipan tlatsintla xolalpa altepeme, kani
maseual kakalatin yomokaujtoya
tiachkaujtlakamatili uan kitemakayaya
intlaxtlauiloni. San ika ipa inike
tlaneneuilis tlanextil altepeme okatka
akike okiselike kachi kuali
intlatlanilis kaxtilanyoujme, inyeuan
akike okimachiliyaya inuan kuali
monauatiske inoke tlatlankime ipan
nepantlaxolalnantlime uan oksekike
akike amo omokaujke keni Mayas
uan Mixes tlen Uaxpa kayome.
Uan ika inon in tlakpak xolalpa
altepeme, akike amo tlakitskitoke
imajko nian aki noso kipiya tlen pampa
kitlakaitaske se tiachkatlanauatil
noyoujke amo kipiya itlatlen
In tlakpak xolalpa altepeme, akike amo
tlakitskitoke imajko nian aki noso kipiya
tlen pampa kitlakaitaske se
tiachkatlanauatil noyoujke amo kipiya
itlatlen kitlaxtlauaske ika inon amo
okiselike kaxtilantlatlanilistle ika inon
intlatlanilistli omochiuj yolik uan kuali uan
amo okiselike makintlakuikuilikan ipan
inike xolalme.
http://www.cdi.gob.mx
34
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kitlaxtlauaske ika inon amo okiselike
kaxtilantlatlanilistle ika inon in
tlatlanilis omochiuj yolik uan kuali uan
amo okiselike makintlakuikuilikan ipan
inike xolalme. In miyak tlamantli, in
tlakpak xolalpa chanime, okinpiyayake
chiton iuanpojuan, ika inon
okintlamike; uan oksekinten,
okinixtopeujke ika okse innemilis, uan
okinchiujke tetepal tlamilolme, ika ino o
kintlaneneuilismiktike, kitosneki,
opopolijke intlaneneuilistlanextil,
maske amo omimijke yeuan, iyixpa in
kaxtilantlatlanilistli, in Mexko maseual
altepeme okitemoke keni kipaleuiske
inyolnemilis, inselyouan noyoujke
intlaneneuilis tlanextil uan
iyaxkamauesyo. Tlen ika ojko kiaxiliske
inon chiualisme okikuike miyajka
tlamanchiaualisme, tlen oyaya ipampa
kaxtilantlapaleuilonime uan ojko
kikixtiske inyektlaitaloni uan
yektlapiyaloni, uan noyoujke tlen
mosisiniloni ipampa tlen yeuan,
panotiyatok ipan miyikten mosisiniloni.
Keni ika inon nepantla
xolalaltepeme okinsetilike sanema ipan
tomin tekipanolistli uan ipan
yekaxtilantlanauatil tlayekanyotl,
okipolotake ika inon tlen in xantil
tiechkaujnauatilme, noyoujke in
tlaneneuilistlanextil uan in
tietlaneneuilis tlen ika
omonauatilchiuaya. Ika inon, kachi
omokuepke sanema ika kakalaten
maseual tekitkime akike okitayaya
kenik motekipanoske uan mopaleuiske
ipan tlamiloli uan kenik amokipoloske
inmaseualyo. Inike altepeme okikaujke
isijka inteotlaneneuilistli uan
okinpatlake inteotsitsin ika tlen
kinextiya inmaseualyekyotl. Ojko kuali
oyekyolke inauak intiechkauj
kaxtilanauatil, omomatke uan otekitke
iuan intlatlankime. Kachikuali Inepanko
Mexko amo oyex ueyisisiniloni
ipampa kaxtilanchanime keni ouekauj
panok intlatlanili ipan yeyi xantil
xiujme. San ika, matikmatika keni
yeuan omomatke isijka inike
kakalaten ok kate ipan inike tonalten,
kampa kipaleuiya intlal uan kiiljuichiua
intiotekouan maske miyakten
yikaxtilantlatoua uan ayakmo kiseliya
makiniluikan maseualme.
4
Ipan oksekinte tlatsintla xolal
altepeme, keni xolalpa Maya uan
Michuajka, in tiachkatlanauatil kachi
amo chikauak ika inon kinkaua
maseual altepeme maki pixtokan ok
tepitsin in tlaneneuilis tlanextil uan in
teotlaneneuilisyo, tlen kachi okin
paleui noyoujke okixikoke ok tepitsin
4
Los nahuas despus de la conquista. Historia social
y cultural de los indios del Mxico central, del siglo
XVI al XVIII, James Lockhart, 1999.
http://www.cdi.gob.mx
35
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Mayordomos primero (derecha) y segundo (izquierda), acompaados por sus soldaditos. San Pedro
Tida, Oaxaca.
Fotgrafo: Josu Anaya Cruz, 2006. Acervo personal.
kuali inkaxtilan tlatlanilistli uan
omochikaujke ika tlasisinilistli ipampa
in ueka chanime.
5
Noyoujke tlen altepeme
mochantitoyake ipan altepeme kani
amo yek kuali axiua, keni in Mixes
tlen Uaxpa chanime, in Uicholes uan
Kora tlen Nayarit uan Xalixko
chanime, uan in Tarahumaras tlen
Chihuahua chanime, yeuan kuale
5
La sociedad maya bajo el dominio colonial. La
empresa colectiva de la supervivencia, Nancy
M.Farriss, 1992.
ocholoke inyixpa kaxtilantlatlanime
ipan miyikten xantilxiujme, uan satepa
okintlanke ika tlakatiotlaneneuilisten
akike okatka mochantiya ipan in
xolalpa. Noyoujke ke ino opanok inuan
altepechanime akike itoka Yakis uan
in ppagos akike mochantitoke ipan
xolalapa tlalxipitstik kani amo itlatlen
mochiua tlen ueyi altpeuj itoka
Sonora.
6
6
Entre el desierto y la sierra. Las naciones oodham
y tegima de Sonora, 1530-1840, Cynthia Radding,
1995.
http://www.cdi.gob.mx
36
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Ik oksepa, in kaxtilanchanime
okiualuikake oksekinte yankuik
xiujtlamilolme uan yolkame,
tlaneneuilisme uan
tiechkaujtlayekanme, yankuik tekitl
tlayekanme uan oksekin tlamantlime.
Inuan oualasike in lamakuakoueten,
pitsome, kalnelote, tentsome,
kauayoten uan kuapolokten, uan
sanepa omokuepke inike yolkame keni
ipan miyikten maseual altepeme,
noyojke inxiujtlamilolme, keni inon tlen
itoka trigo noyoujke arroz tlen
opeujke kikua. Kachi mochten maseual
altepeme tlen kate ipan tonantli
okinmachtike intlakateotlaneneuilisten,
uan tlen achto in teotlaneneuilis okin
totokake uan okinixpopoloke. Uan ojko
otlanke keni omoneneloke tlen
yiuekauj uan yankuik tlaneneuilisme
uan ojko oneske in teotlaneneuilistlime
tlen yetoke ipan inike tonalten. In
kaxtilanchanime noyoujke okin
chikaujtlalike yankuik maseual
kaltlayekankime. Keni in
tiachkatlayekanki ipan altepeme tlen
okintokayotike indios, iuan
tekinechikolchiualistli in
tiotekichiualistli uan mauesyotl. Uan
ojko maseualme okimatke keni
kikuepaske uan kiyektlaliske in
tlanekilyo uan ojko okiske
mauesyotekitlme uan tekiuanyome
akike mochiujtoke nepantlanemilis uan
ixnexkayotl maseual tlen keni axan
mochiua. Noyoujke omochiuj keni in
tlakemitl, tlen okintlalilike tlen
tlamantli ueka ualatoke, keni in
tomiyo, keni okin yekchichiujke in
maseualme. In tlatolme noyoujke
okitlatlanke miyak tlaneujtilistli tlen
iyaxkayo in kaxtilantlatoli.
In maseual altepeme noiuan
omosentlalike in tlitliltik tlakame uan
siuame tlen okin ualikake nikan Mexko
keni intikitkauan in
kaxtilantlatouanime. Miyakten
omonamiktike maseualtlakame uan
maseualsiuame uan ojko kuali sesejka
opeujke nemiyaya. Uan ojko oksekinten
maseualten okianke intlaneneuilis,
tekichiualistli, tlatsotsonali uan keni
kuikuikalis tlaneneuilistli in frica
kayome.
Tlen ueueyi patlali tlamantlime
okipixke maseual altepeme uan in
tlaneneuilis tlanextil ipan
kaxtilantlatlankime amo kuali moitas
keni san inon tlen okin ualikilike ueka
chanime, noso tlen ika ino okin
poljuilike tlen in yek tlaneneuilis
tlanextil, nokuali moitas
keyekchiualistli uan ika momachtiloni
uan tlen kuali ikayolnemiliske in
altepeme. Ika inon tiktlasokamatiliske
in maseual Mexkokayotl uan
http://www.cdi.gob.mx
37
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
omochiujke tlatlamantli kayotl uan
miyak nexikoitalistli ipan
tlatlamanalistli kaxtilantiachkayotl uan
ijko kuali yekitake tlaneneuilis tlanextil.
Ipan inin ixnextiloni miyak omopolo
tlen yiachto okipiyaya, uan noyoujke
onitlanke miyak tlatlamantli yankuik.
Uan tlen ones in maseual tlaneneuilis
tlanextil tlen tikixmati inike tonalten.
MASEUALYOLNEMILIS IPAN SESEJKA
MEXKO
Ika in Mexko sekyotl in mauiltilistli
oksepa kachi omopatlak ipampa
maseual altepeme tlen tonantli. Tlen
uelok yoltok in Mexko tlaltikpak nantli
okinexti tlen ininijkayo tlen mostle
altepemechanime omoneneuiliyaya
kuali kinpaleuiskiani akike indios
ikuak kin kuiliya tlaneneuilistli
tlatsintla mokaujtoke kani okintlakpak
kaujtoyake ipan tlatlanilisxiujtli. San
ika ino, ipan in ueyi tiechkaujtlayekan
tlaneneuilisme akike nikan oyolke,
uan satepa ipiluan kaxtilan tlatoanime,
akike okitiechkauj nauatike tonantli,
okikuike in tlen saninijke
tlaneneuilistli tlen ika oki sasaloke in
tekipanolisme uan tlen yekitachiualis in
maseual kakalatli, tlen ika inon
kinekiyaya mamoix popolokan keni
maseualten. San ika ojko in maseualten
amo omokaujke mamotiechkauj
nexikolitaka, iknononkua, kema
oualyotl in nantli maseualme noyoujke
okalajke tlapaleuiya ipan itlatlen
kinekiske tiechkauj tlayekan
neneuilistli, uan satepa okichiujke
ueueyinten mosisinilistli ipan nochi
tlaltikpak nantli.
Miyakten maseual tlakame
omochiujke ipampa tlateuiyanime aki
okinyekan Miguel Hidalgo ipan naui
tsontli matlaktli pouali uan matlaktli
xiuitl uan nema oyatake tlapaleuiya
ipan moteuichiualtekitl kani omoteuike
ipampa nantliselyotl kani noyoujke
otlayekan Jos Mara Morelos uan
Vicente Guerrero, Inepanko oksekinten.
Inike nechikolmaseualten okinekiyaya
Miyakten maseual tlakame omochiujke ipampa tlateuianime aki
okinyekan Miguel Hidalgo ipan naui tsontli matlaktli pouali uan
matlaktli xiuitl uan nema oyatake tlapaleuiya ipan moteuichiualtekitl
kani omoteuike ipampa nantliselyotl kani noyoujke otlayekan Jos Mara
Morelos uan Vicente Guerrero.
http://www.cdi.gob.mx
38
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
mosisiniske pampa ayakmo
kintlaxtlauiske in tlakatlatlankime uan
okseki tlamantli tlen okin kuikuiliyaya
san ika tlen yeua oyetoya keni indios.
Ika inon okinpaleuiyaya san ninijki
intlaneneuilil mochten Mexko chanime.
Inin tlaneenuilis chikaualistli
noyoujke okintilan oksekike maseual
nechikolme akike omochantitoya ipan
nantli: tlakame akike in tata
kaxtilanchanime uan yeuan oyolke
ipan inin nantli akike okinekiyaya
kipiyaske tiechkaujtekitl tlanauatili uan
makin ueueyi itaka keni okin itaya tlen
kaxtilanchanime; tlen tlakatlitliltike
noyoujke okinekiyaya insesel
monauatiske; tlakame tlen in tata
kaxtilanchani uan in nana maseuali uan
oksekinten tlakame akike noyoujke
okitemouiyaya makin yektlakaitaka keni
kaxtilanchanime. Uan ojko, tlen in
tlaneneuilis sanijki okianke mochten
tiechkaujtlanauatilme ipan tlen inin
yankuik nantli; san nema okachi kuali
otlanke in mosisinilonime tlen
okichiujtoya in tlatlanki tiechkauj
kaxtilankayotl in tlampa inike
nechikoltlakame.
San ika, in tlaneneuilistli, maske
omonekiyaya, amo kuali mopiyas ipan
nantli tlen kipiya Miyakten Mexko
maseual tlaneneuilis tlanextilme. Ika
peuiuas, teixnextiliya kampa tlaikuiloli
tiechkaujtlanauatilme omoikuilotoya
san ika kaxtilantlatoli, kampa nochten
altepeme tlen yankuik nantli yeuan
maseualme uan otlayouayan oksekinten
tlatolme. inon kitosneki mach inpampa
ipiljuan kaxtilanchanime uan okachi
nepa ipiljuan maseualme uan
kaxtilantlatoanime, akike opeujke
tiechkauj tlanauatil tlayekana uan
yeuan otlatouayaya kaxtilantlatoli ika
se tlaneneuilis tlanextil tlen ualatok
inuan kaxtilanchanime, tlen san ninijki
tlaneneuilistli mach okitosnekiyani san
ijko yoltekipanolistli uan yeuan ijko
makitakan ipampa in tlaneneuilis
tlanextil uan in maseual tlanextil.
Noyoujke okin neneuiliyaya san inike
mayetoka nochten Mexkochanime ika
nochten makipixtoka
kaxtilantlaneneuilis tlanextil, san ijki
mokuis kaxtilantlatoli uan noyoujke
mopiyas san ijki teotlaneneuilistli.
Kachi satepa naui tsontli uan kaxtoli
pouali xantil xiuitl, in nechikoltlakame
mosisinilonime okitemoke ipan nantli
kichiuaske tekipanolistli ipan se
tomintlayekanyotl, keni okatka ompa
ipan nantli altepetl tlen itoka Estados
Unidos uan Europa. Kema
okimomaktike inin tomintlayekanyotl,
okitetlalili yankuikten tlamantlime tlen
ika moixmati kuali yekitalistlakatl, keni
http://www.cdi.gob.mx
39
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
inon kuali yekitalis tlaktl aki kuali
kipiyas itlatlen isel iyaxka uan ojko
kuali kitemos iyektekipanolis.
Uan ojko in maseualten amo
okichiujke ika inike yankuikten
tlanauatilme tlen okin makatoya in
tlaneneuilistomin tlayekanyotl, tleka
yeuan okipiyaya in tlaneneuilis
tlanextil tlen amo san ijki keni
kaxtilanchani yeuanten otlatouaya
miyikten tlatolme uan okipixtoya se
teotlaneneuilistli tlen amo san ijki
inuan kaxtilateotlaneneuilistli tlen in
yaxka nechikoltlakame akike in piluan
kaxtilanchanime; yeuan okipiyaya
nononkua tomintlayekanyotl ika se in
yaxka sepantlalpa uan amo
kitemouayake miyak tomin keni insel.
Ika inon, ipiluan kaxtilanchanime
akike tiechkaujtlayekankame uan
ipiluan kaxtilanchanime iuan se
maseualten akike oki neneuiliyaya
mach nechikolmaselme yeuan
(tekiyoujme) ipampa yankuik nantli,
ikuitlapa uan tlen nononkua
tlaneneuilis tlanextil itekiyoua in
ixkikisal tekipanol. Noyoujke oki
neneuilike in tlen
tiechkaujtlayekankame mach
mamosetilika nochten Mexko chanime
ipa in tlaneneuilis tlanextil, in mexko
maseual altepeme oki poloke
inyaxkatlal in tlen tlaltlankitiachkauj
kaxtilankayotl mochipa okiyek itstoya.
7
Ipampa inepantlako in naui tsontli
uan kaxtoli pouali xantil xiuitl, opeujke
kinkuikuiliya in maseual tlaltikpak ipan
nochi in nantli, okachi ipan ueueyi
altepeme tlen tlakpak nepantla kate
ipan tonantli. Uan omochikaujanalis in
kaxtilantlatoli keni nantli tlatol.
Ik oksejka okimopantlalike in
kaxtilantlatoli keni nantli tlatoli: nochi
in tlamachtilistli omochiuj ika inon
tlatoli, in tiechkaujtlanauatilme
omoikuiloke ipa inon uan tiechkaujkal
tlayekankame, uan tiechkaujkaltlanautil
7
Las relaciones intertnicas en Mxico, Federico
Navarrete Linares, 2004.
Ipan naui tsontli uan kaxtoli pouali xantil xiuitl, in nechikoltlakame
mosisinilonime okitemoke ipan nantli kichiuaske tekipanolistli ipan se
tomintlayekanyotl, opeujke kinkuikuiliya in maseual tlaltikpak ipan nochi
in nantli, okachi ipan ueueyi altepeme tlen tlakpak nepantla kate ipan
tonantli. Uan omochikauj in kaxtilantlatoli keni nantli tlatol.
http://www.cdi.gob.mx
40
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
olme, tlen amatl tlaixnextil kisa
nochipa, san inon okikuitoyake.
Inin tlaneneuiltlatol
okinechikouiyaya nochten in
altepechanime nantli uan ijko
intlalpololistli okin momojtiyaya
innemilis altepeme, ye inon inchikauilis
tlen in nemilis uan iselyotl, noyoujke
nepantla iyaxkayo tlen ixnextil.
Noyoujke, Itech in tlamomoujtili keni
yoltoske uan iyixpa nexikoltlaneneuilisit
ali kampa moneki iyixpa saninijki
yoltlaneneuili, uan tlen amo
tlakayekitali okinxelouaya uan
okinteuiyaya, maseualme amo
omokaujke. Ikuak inike tlamelaujkame
amo okitemakake tlen inon
omochiuayaya san tlauel opeujke
mosiniya uan monexikoua ika
tekitlmosisinilistli. Inike omonextike in
tlampa maseualme akike mochantitoke
ipan Mexko tlakomole, kani amo
oyetoya niantle mosisiniloni ipan nochi
in kaxtilantlatlaniloni, in tlampa Mayas
akike koujkamotla chanime uan
noyoujke akike Chiaujpa chanime kanin
kachi mochiujtoya mosisinilonilistl,
ompa kanin xolalpa itoka Nayarit uan
Sonora, uan in Uicholes, Koras uan
Kakis yeuan oyoltoya kani amo
kinmosinilotoya kaxtilantlatlanili.
8
In maseual tlanesiniloni oki uiuixoke
in nantli uan, ixnexitali tlen okitake
miyakten tlapaleuiyanime mach kachi
kuali kintlamiske akike
okintokayotiyaya indios, akike
okinitaya keni koujtlachanime akike
kuali moteuiyanime, tlen san sekyo
itekipanyo.
8
Las rebeliones campesinas en Mxico (1819-1906),
Leticia Reina, 1986.
Mexicanero. San Pedro Xcoras,
Mezquital, Durango.
Fotgrafo: Fernando Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
41
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Inike tiechkaujtlayekanmikilisme tlen
in yaxka in matlaktli miajkan tiechkan
tlaneneuilis kayome, tlen otlanke ipan
in tiechkaujtlanauatil in tlakatl tlen itoka
Porfrio Daz, okichiujke san tepitsi
itlaneneuilisyo, tleka ipa inin Mexko
altepetl omomakauj kani oyetoya
miyikten maseualme uan opanoke
mochiua koyome. Tla tikitaske in
tlakatlapouali ipan inon xiujtli amo yek
neli kuali tikitaske, inepanko naui tsontli
uan matlaktli uan chikueyi xiuitl iuan
naui tsontli uan kaxtoli uan se pouali
uan se xiuitl keskinten Mexko maseual
altepeme otimoke yeyi pouali kampa
sempoali uan chiknaui makuilpoali, uan
koyome otlekok sempouali uan yeyi
kampa ompoali uan kaxtoli uan naui
makuli pouali, keni moita ipa inike
tlakatlapoualisme. Keni moita ipan naui
nakas tsakualoni, inon amo kitosneki in
maseualme okintlamike noso omimijke
ika ueueyi tlapoualisme, san ika yeuan
omomiyakilike kachi isijka uan koyome
yeuan amo. Noyoujke oaxiuak momati
inin tlapatiloni omochiuj ipampa kani
miyikten maseualme ayakmo omoitaya
ijko uan sempoali uan kaxtoli millones
maseualme opanoke moixmati keni
koyome.
Uan tlen kitosneki inin tlapatiloni?
Inon amo kitosneki in tlen
tlaneltokalistli, ojko omoitotok keni
mochiua innemilis monenemilis ipan to
nantli. Ika inon amo Kuali moneltokas
keni ipan makuilpoali millones keni
in tlakame uan siuame maseualten
omonamiktike uan omokonetike iuan
oksekinten. In tlapatiloni ipan kaxtoli
uan naui xantil xiuitl omopatlak in
tlaneneuilis tlanextil uan noyoujke keni
omoixmatiyayake. In tlen millones
mexikame akike omokuepke
kaxtilanualatoke omomachtike keni
kaxtilan tlatouanime, uan okikaujke in
maseualtlatol, omotlakenpatlake uan
noyoujke omochanpatlake, oki patlake
noyoujke keni moixnextiya uan ojko
okikaujke keni mochiuaske
maseualchanime uan ojko omochiujke
Mexko nantlichanime. Ika inon in
tlakamomachtiyani Guillermo Bonfl
kitotok mach inin tlachichiujke keni
Ipan tlen yatok naui tsontli uan
kaxtoli pouali xantil xiuitl in
maseualme otekitke ipan tiexkauj
tlaneneuilistli keni inkakala keni
in ueyi altepetl iuan nantli,
okichikaujtlanke ika
tiechkaujtlanauatilme, uan
kemaniya ika netekiuiloni,
intlayekyotl itali.
http://www.cdi.gob.mx
42
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
maseualpatlaloni, tech iljuiya mach
tlauel miyak tlakame okin ixtopeujke,
noso okinkakayaujke keni makikauakan
inixnextilis uan in maseualtlaneneuilis.
9

Ojko, tlen yankuik Mexko
koyotlachichiuali mochichiujpatlatok
ipan tlaneneuilistlanextil uan in
yektlaneneuilis chiualis tlen
ualmochikaujtok ipan ueyi altepetl
kampa mouikas mosentiliske noso
moixpopoloske nechikolmaseualme.
Noyoujke, in tlayekantekiuj kuali
omoiskalti ipampa nantli tlayekanyotl,
ipan kani omokuinanke iniskaltisyo ipan
ueueyinten tekipanoloyan akike okin
nemakayake tlen ichtle tekiyotl onka
ipan kuojkamo altepetl, uan kafentsi
ipan Chiaujpa altepetl, uan ouatl ompa
Morelos uan Veracruz altepeme, akike
okinkuikuilike maseualkakalaten
tekitianime intlal uan okin patlake in
chanime keni tekitichanime, noso
kipiya tlen okin uikake kampa ueueyi
altepeme omoiskaltitoya inuan
tomintlayekanyome uan ojko okinkuike
ipa inon tekitl.
San ika, keni kitoua in tlakatsintle
Bonfl, in maseual tekitime amo
omoyekpatlake, noso keni kitosneki in
nantlitlaneneuilistli koyome akike
9
Mxico Profundo. Una civilizacin negada, Gui-
llermo Bonfl Batalla, 1990.
okineneuiliyaya ipa inoke xantilxiujme
uan noyoujke kate akike ojko ki
neneuilliya ipan to nantli. Sekinte
koyome san ijki omoyolchantitoya
ompa inoke nechikolkakalaten,
okimilotake tlaoli uan oksekinten
xiujtlamilolme uan ojko sanijki oki
paleuitake tlen in maseual
ixtlaneneulis, moyolchikaua iuan in
tiotiechkaujyo uan ipa in tlaltlapaleuil.
Uan ojko moitstok keni in Mexko
mouekakaujtoke in koyome uan
maseualme, uan amo moyekita, ika ino
yaue uan uitse nepa uan nika keni kachi
kuali mopaleuiske iyixpa
tiechkaujtlayekan neneuilistli. Inon
kachi kauali mochiuas tla amo onka
tlamiyan nexikolistli, uan noyoujke intla
amo onka in ueyi tlamiyan tlaneneuilis
tlanextil, noso tlaneneuilistle ipan
inselixnextikayotl uan
nechikolixnextilkayome uan noyoujke
ijko tlen tlayekanyotl patlali ipan tiechk
aujaltepetlayekanali.
SEMPOALI XANTIL XIUITL
Ipan tlateuilonilistli keni omochiuj naui
tsontli uan kaxtoli pouali uan matlaktli
xiuitl oualmochiujke in tekiyome
ipampa inseltiechkauj
tlayekaneneuilistli tlen opanok ipan in
kaxtoli uan naui xantil xiujme, kani
koyome uan maseualme okin
http://www.cdi.gob.mx
43
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kuikuilike in kakalatlaluan, uan okin
nauatike ika se tlaneneuilis xantil tlen
amo kuale okin yek itaya miyakten
nantli altepechanime ika tlen
omotemouaya san sekni in nantli
tlaneneuilis tlanextil kani san keski
yetoke motekipanotoke. Nononkua
maseual nechikoltekitianime akike
mochantitoke ipan ueueka nantli
xolalme oualmosisinike ika tepostli
keni oki tlatlaniyaya makin kuepilikan
in kakalatlal, tlen okin paleuiyaya ika
motekipanoua.
Ojko ipan tlen Mexko amochtle
achto tlanauatil tlayekanyotl keni naui
tsontli kaxtoli pouali uan kaxtoli uan
ome xiuitl ipa in tiachkatlaxeloltlanauat
il, okiselike uan okiyekitake
ixnextilkayo uan maseual iyaxkayo in
nantli tlali, ipan nechikol
tlaltekipanolistli. Uan ojko okin
kuepilike san tlama tlen in
tlatlaniltekipanoltlali uan noyoujke okin
iluike mach kuale kinkuepiliske,
kinmakaske, ikuak opanotoya in naui
tsontli uan kaxtilpouali xantil xiuitl. San
ika inon nauatilistle amo sanema
omochiuj uan opanoke miyikten
matlakten xiujten, keskinten
okinmakake uan miyikten amo okin
NAUI NAKASTSAKUALONIME 3. OME NAUI NAKASTSAKUALONI. MEXKO: MEXKO
MASEUALCHANIME TLEN OMOIXMATKE IPAN NAUI TSONTLI UAN MATLAKPOALI IUAN
CHIKUEYI XIUITL, NAUI TSONTLI UAN MATLAKTLE NAUIPOALI UAN MAKUILI XIUITL, NAUI
TSONTLI UAN KAXTOLI UAN SE POUALI UAN SE XIUITL UAN MAKUILI TSONTLI XIUITL
Ao Total Indgenas % Mestizos % Europeos %
1808 6 162 985 3 676 281 60 1 388 706 23 1 097 998 18
1885 10 447 984 3 970 234 38 4 492 633 43 1 985 117 19
1921 14 334 780 4 179 449 29 8 504 541 59 1 404 718 59
Fuente: Justo Sierra, Mxico social y poltico. Apuntes para un libro. Captulo Primero, en Justo Sierra. Textos. Una anto-
loga general, Catalina Sierra y Cristina Barros, eds., 1982, pp. 191-197.
Ipan tlen Mexko amochtle achto
tlanauatil tlayekanyotl keni naui
tsontli kaxtoli pouali uan kaxtoli
uan ome xiuitl ipa in
tiachkatlaxeloltlanauatil,
okiselike uan okiyekitake
ixnextilkayo uan maseual
iyaxkayo in nantli tlali, ipan
nechikol tlaltekipanolistli.
http://www.cdi.gob.mx
44
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
makake uan ojko yolik iuan kauali
omotlapo se tlanauatiltlayekantli tlen
ika omotemo kuali mochiuas uan kuali
moitas in tlen kualanka tlalme, uan ojko
otlanke in mosinilonime ipan nuai
tsontli uan kaxtoli pouali xantil xiujtli.
Inike tiechkaujtlanauatilme
okinpaleuike maseual altepeme uan
noyoujke miyakte koyoaltepeme akike
omochiujtoya maseualme ipan keski
xiujpanolten.
10
Maske ika inon tlapatili ipan
tiechkaujtlayekan tlaneneuilistlalpa, in
tlayekan netiuilolistli san ojko okichiujta
in selmaseual tleneneuilisme
mamonauatitakan. Ipan intlachialis in
tlen yankuiktiechkaujtlanauatilme, akike
okineneuiliyaya okinekiyayake kinyank
uiktlaneneuiltiske in maseualme keni
achto kaxtilanchanikankayome, in
Mexko maseual tlaneneuilis miyakaujyo
san ijki omochiujta nantli tekiyotl uan se
tlaixtopeuiloni ipan moiskaltiloni uan
ipan Mexko altepe nisetiloni. Ika inon in
tlanisetiloni tlen kitosneki mach
mamoixpopoliuikan maseualme san ijki
okitemouiyaya mamoixmati in tiachkaujt
layekantlaneneuilistli, tlakatlamachtilistli
uan tiechkaujtlateuilonilistli.
10
Los indios mexicanos en el umbral del milenio,
Arturo Warman, 2003.
Inon ueyi tlateuilonilistli okiyekitak,
ika itechkaujtlayekneneuilis in
amochten tlen te nonotsa in xantiltlan
eneuilischiualisme, iyixkopintlachichi
ujkayotl Diego Rivera uan noyoujke
tlen moixtlalitoke uan kinextitoke
tlamantlime tlen omochiujtoya ipan
achto xantil tlaneneuilischiualisme,
tlen okitemakayaya in nantli in pampa
maseualme uan ojko okinyolchikauj
nochten Mexkochanime ika se ueyi x
antiltlaneneuilischiualisme, inon tlen
omopeualtitoya iuan
tiechkaujtlanauatiyani Porfrio Daz. In
yankuik tlayekanyotl, okichichiuj tlen
amo kuali ome tlaneneuilisyotl tlen
yetok ipan Mexko tlaneneuilis
tlanextil itlampa indio mijki akin
kuale moyekita uan moyekmati, uan
indio yoltok, aki nexikolitali, aki
moita ika yolkokolistli uan kuali
momakas se iknotlakalistli uan se
tlapaleuilistli.
Ipan sempoali uan matlaktli xiujpa
uan ome pouali xiujpa tlen iyaxkayo
sempoali xantil xiuitl tlayekan
tlateuiloni okichichiuj maseual
tiechkauj tlayekan tlaneneuilistli tlen
okitemouaya kikuis yankuik
tlaixmatilistli, in tlakatlachiualistli uan
tlamachtilistli tlen ika mosetiliske
maseualme ipan nantli. Okitemouaya
kiasis inin tlasentilistli ika san kuali
http://www.cdi.gob.mx
45
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlamantlichiaulis, uan amo ika
tlakuikuililistli keni inon mochiuayaya
ipan nauitsontli uan yeyi pouali xantil
xiuitl, uan ika yektlatol tlaneltokilistli
uan amo ika nexikoltlatoli. Inin tiechk
aujtlaneneuilistli omoyek tlayekan
tlanauitiltlali ikuak omoualnexti INI
uan omotlalili ikuak yexpa matlaktli
xiujpa. Keni tikitoske inin poliujtok
ikuak opeujke in chikome matlaktli
xiujten uan tlauel mokaujtok ipampa
tiechkaujtlanauatil tlen ueyi altepeuj.
Oksekpa, in tlen tlayekanyotl
okisetili in tiachkaujtlayekanali inauak
maseual kakalaten uan noyoujke ipan
tiechkaujtlayekanyome. Onka kani
okinyekitak in xantil tiechkauan, san ika
okinyek iljuiyaya mach maki yekitaka in
ueyi tiachkaujtekitl uan tlayekan
nechikol tlanauatil, ipan oksekinten
okintlalilike yankuikten
tiechkaujtlanauatilme akike okin seliya.
Noyoujke okin paleui ikuak
omonextike in chikauak tlauel
tlanauatil kayome, inon kitosneki
chichikauak tlakame akike
okichiuayaya in tlauel
tiachkaujtlayekanyotl, uan miyakpa ika
netiuilolistli, noyoujke okin setili
maseual kakalaten inauak maseual
tekichiualoni ipampa tlayekan nechikol
tlanauatil tiachkayo uan ipan chikome
matlaktli xiujyo okinexti in ueue
maseual tlanonotsalten aki noso kuali
kin ixyekanas in tlen nononkua nantli
altepeme. Uan ojko, in maseualten
omochiujke ipan san se nantli tlayekan
nechikol tlaneneuilistli, maske amo
yekyo uan amo okin tlakaitake.
Inauak in tlayekan
nechikoltlanauatilme, in Mexko
moiskaltil tekipanoli tlen ipan
sempouali xantil xiuitl oyatoya isiujka
kin ixnextiya in koyome, tlen kitosneki
mopatlaloni keni in maseual kakalaten
mokuepaske koyome. Tlen
koyoaltepeiskaltili okin uikak in yankuik
chanime ipan altepeme kani okin
kaujke inmaseual tlatol uan okitlaken
patlake uan noyoujke opeujke
koyoaltepe tlaneneuiliya. Ipan
miyakten maseual kakalaten opeujke
kilkaua inmaseual tlatoluan uan
opeujke kaxtilantlatoua, inon
okichiujke ipampa in tekitl
tiechkaujkaltlamachtilme uan noyoujke
in tlen itoka maseualnantli tlayekanyotl.
Inin koyotlachichiualistli nesi
omopatlatoya ipan in tlamiyanyo in
yeyi matlakxiujme. Tlen maseualme
uilokten oyolke uan yatoke ipan
ueueyi altepeme kani tekitiske ipan
yolkatekipiyaloni uan noyoujke ipan
oksekinte Mexko xolalme uan tlakpak
xolalme tlen intoka Estados Unidos,
amo kikaujtoke in tlatoltlaneneuilis
http://www.cdi.gob.mx
46
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
keni maseualme oyoltoya achto, uan
amo kilkaujtoke tlen inechikol maseual
kakalauan. Kachi inike ueka
tekitianime kiyekitstoke uan
kiyekchikaujtoke in
maseualnextikaujyo, matikyeknextika in
tlen Mexko moitstok iskaltili tekipanoli
ipan yi okpayo in sempoali xantil xiuitl
amo okin paleui in maseualme keni
oksekinten tlakame Mexko
altepechanime. Tlen san ijki xomolko
tlaltikpak xolalme, tlen in
tlamilolchiualis, se tekitl tlen amo kuali
omoyek iskaltitoya uan
omoyekchiujtoya ipan inike xiujten,
noyoujke ipampa nexikolitalisme
kampa in yolxolaluan, inmaseual
kakalaten omouekakaujke tlen ika
teposnenenkime, tlamachtilisme
yektlalilistli uan yekyolistli. Inon kachi
okinyekxixilo nononkua nechikol
altepeme tlen inon yetoya ipan yi
uekauj tlatlamantlime uan ipan tonantli
inon inauak maseual altepe tlaxilolme.
Tlen amo kuali iyekyo maseualme
okachi moueyilitok ipan matlaktle
xiujten tlen uilok panotoke san ika
Mexko tiechkaujtlanauatili ki ilkaujtok
in tiechkauj tlayekan tlali tlapaleuili tlen
satepa okichiuj in tlateuiloni uan
ayakmo kixexelotok in tlali, noyoujke
amo kin paleuitok in altepechanime
uan kilkaujtok tlapaleuili tlen okin
makaya akike omilchichiuaya ipan
kakalatekitiyanime koyome uan
maseualme. Inon kichiujtok se tekiyotl
ipan yi uekauj tlamiloli keni inike
kakalaten. Ipa inike tonalten ayakmo
kisa in tlaolmile keni yiuekauj
miyakten maseual altepeme
okiualchiujtayake. Keni tikitaske ipan
tlaxelol yekanalistli, inon kipatlatok
keni moyoltekipanoua in maseual
kakalame.
Mexko inon se nantli tlen kipiya
miyakten tlaneneuilistlanextilme
uan noyoujke kipiya miyakten
tlanextilmaseualme, keni yetok
miyakten xantil xiujme. Inike
miyakten tlaneneuilis tlanextilme
tech yeknextiliya keni yoltoke uan
keni motekipanotoke ipan
tlapatilonime keni kichiujtoke
tonantli. Mexko yolkokoitalistli,
Mexko inon se nantli tlen kipiya miyakten
tlaneneuilistlanextilme uan noyoujke
kipiya miyakten tlanextilmaseualme, keni
yetok miyakten xantil xiujme. Inike
miyakten tlaneneuilis tlanextilme tech
yeknextiliya kenin yoltoke uan keni
motekipanotoke ipan tlapatilonime keni
kichiujtoke tonantli.
http://www.cdi.gob.mx
47
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
noyoujke inon se nantli amo yek
san inijke, ken yetok ipan xantil
xiujme, uan inon nononkua kichiua
noyoujke yolkokoitalistli uan
nexikoltekiyome.
In maseual altepeme yekyoltoke
ipa inin amo tlayekitali yolchiualis,
kitemotiyaya keni kuali yiske axan,
mostla noso uiptla ipan tonantli, keni
oyetoyaya yiuekauj.
Mujeres nahuas en cocina tradicional. Mitla de Altamirano, Veracruz.
Fotgrafo: Tel Moyrn, 2004.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
http://www.cdi.gob.mx
Nechikoaltepeme uan
in tiachkatlanauatil
IN NEMILIS MEXKO MASEUALME YITOK IPAN IN KAKALA, NOSO OMPA KAMPA YEUAN
OYOLKE UAN NOYOUJKE KAMPA OYOLKE INKOLUAN KANI KACHI KINENEUILIYAYA
kitemoua intlaka noso in siua. In kakala kani kichiua iluitl uan kani
kinyekteotlakaita in teotsitsin. Noyoujke inon ompa kani nochten tlaltlamiloua tlen
ika motekipanoua maske kate akike ayakmo inon tekitl kichiua uan ojko moixeuiya
kipaleuiya in tlaluan, uan tlaltikpaktli tlen kin xolaltekipanoua, uan ojko
moyolnemilis chikaua san ipa in kakala. Noyoujke moixana, mopaleuiya ipan in
yoltlayekanyo.
Ika nochi inon, in kakala kikuitoke tlen ika moixmaseualixmati ipan tonantli
kiyekitstoke achto keme tlen yeua insel altepeuan, ojko keni nononkua in
chantlaka maske noyoujke yeuanten kipiyaya san se intlatol uan okipiyaya se
intlaneneuilis tlanextil saninijki yeuan in yaxka.
Noyoujke ipan inike tonalten, ikuak miyakten maseualme yatoke ueka tekiti,
san kemaniya noso mochipa, nika uan nepa nononkua ueka altepeme, in kakala
sanijki mochiujtok se xolalpeualistli tlen kachi kuali ipan in nemilis: mokuepake
inchan kema mochiua ueueyi iluitl; noyoujke ipan kitemouake aki iuan
monamiktiske; akike kuali kiualtitlaniliya tomin tlen ika kin paleuiya in chanikauan
49
http://www.cdi.gob.mx
50
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
uan noyoujke ika tlapaleuiyan ipan
iluichiualoni iuan maseual altepe tekitl;
uan noyoujke tlapaleuiyake maske
ueka ipan tiachka kakala tlayekanyotl.
In ueyi tlaneneuilis uan
tiechkaujtlayekanyotl Mixe tlen itokauj
Floriberto Daz Gmez
okiyektokayotlali in tlatoltlaneneuilistli
ixnextil tlayekan kakalaten tlen ika
in tlaneneuilis ixmatil in maseual
kakalaten tlen ika kipiyake kimatis in
xantil tlaneneuilis chiualis. Mach yeua
in kakalatli amo san semi nechikol
chantiyanime akike amo tlen kimati
ipan in xolalpa:
Auel kuali moneltokas se maseual
kakalatli san ika keni se
nechikolkalten kanin kate in
chanikauan akike kipiya
inxantiltlaneneuilisyo, tlen yipanotok,
tlen yetok axan uan tlen ok poliui
ualas uan inon kitosneki amo san
tlauel moyekitas, teachkayotl, uan
noyoujke yolalkistle ipan nochi
tlaltikpa iyaxkayo.
11
Uan ojko maseual kakalaten kuali
yoltoke ipa inike kaxtolpouali xiuitl
tlen kayotl kaxtilantlatlaniloni, uan
11
Derechos humanos y derechos fundamentales de
los pueblos indgenas, Floriberto Daz Gmez, en
La Jornada Semanal, 31 de noviembre de 2001.
noyoujke asini ipan matlaktli pouali
xiuitl tlen tekiyo nesentlalistli uan kema
niya ika Mexko tiechka tlanauatil
kualantli ika tlen in maseual ikniuan
kimachiliya ika inon, nochi in
axkatlakayotl, uan yoltlaneneuilisyotl.
Ye inon tlen neneuiliya in
tlakatsintle Daz Gmez keni
ixnextiltlayekan kakalaten uan ojko
kin yek ixnextiya makuilten inyaxkayo:
In tlali, keni tenana uan keni
tlaltikpaktli.
In tlasentlal tlatol makaloni kampa
moana in yektlatoli.
In tetlokoltekitl uan tlayeyekolistli
tlen tiachkatlayekantli
In nechikolmiyajkatekitl, keni se
tlamauesolpakilistli.
In maseualtlaneltokayome, keni in
ixtlanextil tlatol in kakalame tlen
in yaxka.
Ipa inin tlaxelolkayotl tikiixmatiske tlen
naui tlaneneuilisme ompa kate uan
In tlen maseualten yatoke ueka
tekiti uan okikaujtoke in
altepeuan, in kakala sanijki
mochiujtok se xolalpeualistli
tlen kachi kuali ipan innemilis.
http://www.cdi.gob.mx
51
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tikitaske keni monextiya ipan nononkua
maseual altepeme ; tlen nikan onka
tlaxelolkayotl tikixmatiske tlen makuili
tlanauatili kampa titlatoske ipampa
maseual teotlaneneuilisme.
IN TLALTIKPAKTLI UAN TLALI
In nemilis maseual kakalaten amo
moueka kaua ipan in tlaluan uan in
xolalpa. In tlatsintla xolalpame maseual
altepeme motekipanotoke ika tlamiloli
nepa yiueka xantil xiujme uan ika ino
amo kuali kikaujtoke in tlamiloltlalte
tlen ika ojko moikmaseual telkipanoua
uan tlen ika kichikaua in kakalaua.
Nochipa nochtin tlen tlalpaxolalme
okimilouayake in tlaoli, yetl, yekayotle
uan chilchotl, ika in nonochi
xiujtlakualistli, uan noyojki uelok
okikuiyaya in tlen achto xantil tekiyotl
keni uitsojtle noso uiktli tlen ika
tlakokoyona ompa kampa mo toka in
tlaolxinachtli uan tekiyotl kani
tlaixtlatekilo uan tlaixtlatilo, tlen
tikitoske kachi oksatepa.
Inin pixkayotl, uan yolkaiskaltilistli,
keni mopiya totolime, pipiyome, uan
kalnelome, okin pachiuitiyaya ika
nochi tlen momostle okin poliuiyaya,
ye inon itoka tlamiloli tlen isel
teixpaleuiya; maske yi kipiya se xantil
xiuitl ayakmo asi in tlakuali ipan
nochten maseual kakalame. Ika inon
in maseualme kitemouake in tekiyo
kampa ueka in kakalauan uan ipa inin
uelok matlakxiujten kachimiyakten
tlamiltokanime kachi kimilotoke
tlasemantlakilolme keni kafen, kakao
uan okseki tlakilolime.
12
In tlen yek tlamiloli kualilyotl kin
chikaua in maseualme ipa in nemilis, in
xantil tlaneneulis kakalaten amo kin
kaua masankinenkauakan in tlalmilyo:
in yekyoneteuilisme, in tiachkaujtlayeka
ntlatlanilistli uan noyoujken tlen
panotok in moteposteuiyaloni tlen
panotoke, kilnamiki in altepechanime
uan ojko ika inon moyolchikaua ki
paleuiya tlen axan chiualis uan tlen
uelok mochiuas.
12
Los indios mexicanos en el umbral del milenio,
Arturo Warman, 2003.
In ueyi tlaneneuilis uan
tiechkaujtlayekanyotl Mixe tlen itokauj
Floriberto Daz Gmez okiyektokayotlali in
tlatoltlaneneuilistli ixnextil tlayekan
kakalaten tlen ika in tlaneneuilis ixmatil
in maseual kakalaten tlen ika kipiyake
kimatis in xantil tlaneneuilis chiualis, tlen
poliui mochiuas uan noyoujke tlen
tlanechikolistli inyeualolxolalpa.
http://www.cdi.gob.mx
52
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Yek kuali tikitoske mach tlen ika tik
paleuiske in kakalatlali kachi ueka
yauj uan yauj noyoujke ipampa in tlen
mokuitok ika tlamiloli uan koujtla
tlamiloli, tepekoujtlame uan okseki
miltlalten tlen inauak kate, noyoujke
moixmati keni koujtlatle, uan ojko in
kampa aki salitlen kin aaltiya. Se ueyi
tlaneneuilistli tlen axan mokui ika
motlanextiloliya miyakten ipampa
maseual molinilisme, ye inon itokayotl
tlaltikpaknantli tlen kikitskitok
Popolocas en faena. San Juan Zacabasco, Puebla.
Fotgrafo: Tel Moyrn, 2004.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
mochten tlalten, tepisil tekipanolistli
tlen tlaltoktok kayotl uan noyoujke
tlatol tlaneneuilis tlen itokauj tlali,
tlen tech tlaneneuilis tokayotiya ojkono
tlaltlamilolme. In koujtlatle kachi kin
paleuiya innemilis maseual kakalatle.
In tlamiloli tlen mochiua ipan
tlakoujtekilistli, tlaixtlatilistli uan
tlaixtekilistli tlen inon kichiuaya yi
uekauj, inon kitosneki mach
tlaixtlachpanalistli, tlaixtlatilistli uan
ojko kuali mokuitlatlalis uan mokuis
http://www.cdi.gob.mx
53
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ipan se noso makuili xiuitl kani motokas
tlaole iuan oksekinten tlamilolme;
Ikuak panotoke inike xiujten inin tlale
mokakaujteua uan ojko oksepa
moyektlaliya ika kojtlaxiujten, in
tlamololuanime yeuan kiyektiya okse
nonkua tlale. Inon kitosneki mach
kipiya tlen yetos miyakten tlalten kani
kuali noyoujke tlamilolos uan ojko
kuale moejtoske tlamilolme.
Ipan tlatsintla xolalpa altepeme uan
tlakpak to Mexko nantli, kakalaten keni
Tarahumaras, Pimas uan Ppagos, kani
ompa amo kiaui uan ik inon amo kate
miyikten tlamilolten tlen ika kuali
motlamakaske in kakalachanime, uan
ojko sa ye koujtlatle kuali kitemakas
itlatlen tlakuali: xiujtlakualme,
koujtlakilolme, koujtlayolkame tlen
mo kitskiya uan mokua, uan noyoujke
sayoltlakualme. Inike tlakualme kiyek
axiltiya uan kiyekchikaua in
yoltlakualtlaoltsi, xiujmilome tlen ika
kuali motekipanolos ikuak kema amo
yetos pixkayotl. Noyoujke tlatlatilkouitl
tlen mokixtiya ipan koujtlatli mokuitok
yiuekauj kampa in tlekuil tlen ika
mouikxitiya in tlakauli ipan nochten
maseualchanime. Noyoujke ipan
koujtlatli moasitoke xiujpame uan
xiujten tlen mokuitoke ipan
teomouesyome uan patlamatkime. Ika
nochi, tlaixmachtili tlen xiujtlaten uan
koujtlayolkame kachi kuali kin yekitake
kakalachanime, kanin kate akike
kachi kuali kimati keni itoka
xiujtlapatiyanime.
13
In altepeme tlen kate itenko ueyi
amanalme, keni altepe Huaves, Seris
uan noyoujke oksekinten xolalme
akike motekipanoua ika michi
tlakitskiloni.
Ipa inike tonalten moyekixmati tlen
kachi kuali mopiya yankuik
tlaixmachtilistli yolkanechikolxiujme
kani yetok miakyotl yolnemilis, inon
kitosneki mach kate miyakten
nononkua yolkame tlen yetoke ipan se
xolalpa, tlakame akike momachtiya
ipan yankuik tlaixmachtili
yolkanechikolxiujme okitouake mach
maseualxolalme kipiya miyikten mikyotl
yolnemilisme ipan tonantli. Teuanten
tik yekmati inon, san ika tikitstoke ipan
nochten xantilxiujme,
13
Tarahumaras, Ana Paula Pintado Cortina, 2004.
Ika nochi, tlaixmachtili tlen
xiujtlaten uan koujtlayolkame
kachi kuali kin yekitake
kakalachanime, kanin kate akike
kachi kuali kimati keni itoka
xiujtlapatiyanime.
http://www.cdi.gob.mx
54
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Tlen tlali kipiya in maseual
kakalatli inon tlen kachi kin paleuiya
mamotekipanokan. Inon kitosneki
mach kakalaten mochten tlen tlalten
kipiya in yaxka uan noyoujke
koujtlaten ojko kimokauiliya sese
kichiton in tlali kanin kuali insel
tlamiloske. Inike chanikauan kuali
kipixtoske kuali chito tlali uan noyoujke
kuali ki kauiliteuaske in piluan, san ika
amo kuali kinamakaske uan kikauiliske
sanijki maseualtlali. Ika maseual
kakalatli moyeknauatitoke ika
maseual altepeme uan noyoujke
miyikten altepetekiuanime ompa nepa
yiuekauj xantil xiujme uan ojko kuali
monechikotoke uan mochikaujtoke
ipan in tlaneneuilis maseual tlali san
ika ijko mosepanpaleuitoke ipan
kakala nechikol tekipanolistli.
14
Noyoujke yetok nexikolitalistli ipan
kakalaten ika intlaxexelolis. Itlamiyan
matlaktli xiujkayome tleka momiyajka
iskaltitoke altepechanime uan ika inon
yo tlanke miyakten tlaltlamilolme,
yotlanke in tlalten ye ika inon miyakten
kakalaten amo kipixtoke in tlaluan,
yeika inon mochiujtok miyak
neteuiloni uan noyoujke kinkakala
14
Las relaciones inter tnicas en Mxico, Federico
Navarrete Linares, 2004.
inmaseualaltepeme kimati keni kiejtoke
in koujtlaua uan noyoujke tlen
yolkayolnemilisme yetoke ipan.
Noyoujke yeuan ki ueyilitoke in
miakyotl yolnemilistli, kipapatlatiue
xiujtlakualme tlen in yaxka xolalpa
inuan oksekinte xolalme uan noyoujke
okiejtaya uan okichikaujtoyaya tlen
kuali okikuiyaya in yolkatl
miajkayolnemilisme. Ojko kuali
tikitoske miyakyotl yolnemilis mach
kuali mopiyas san tlama uan kuali
mopiyas keni se tlaneneuilis tlanextil
ipan maseual altepeme.
In amelten noyoujke kuali moyek ita
uan kuale moyek piya tleka inoke kin
atliltiya in maseualchanime, tlen ika
kinaltiyake in tlamilol uan noyoujke
tlen ika yek itake in koujtla. Ipan xantil
tlaneneuilis chiualis in kakalaten
kipaleuitoke in atl keni noyoujke in
tlali uan kani yi poliujtoke in amelten in
kakalaten noyoujke amo kipixtoke
tlen kioni keni ompa Mexko
tlakomulko, Toloujka uan
Kuetlaxkoapan.
In maseual xolalme moixmachtoke
keni akike kachi kipiya
yolkayolme miakyotl
yolnemilisme ipan tonantli.
http://www.cdi.gob.mx
55
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tokatoke noyoujke kate maseual
kakalaten tlen yikikoua in tlal.
In xolalme moneloua oktlama inuan
inyolnemilis in kakalaten. In kakalaten
kimati kenik oualxantil tlaneneuilis
chiualixneske kenik omonextike uan
kenik oasike kanin yetoke, sekinten
omochiujke inuan xolalpa paxalolnime
akike oualatoya san nikik uan nepik,
keni tlen kin panoua akike Guerrero
nauatlatoanime, noso keni
otlapepenike in teotiechkaujyotl aki
ompa oualnes noso ompa okinek
mochantlalis, uan noyoujke ye okixnexti
in xolalpa, keni kitoua sekinten
maseualaltepeme. Inike xantil
tlananeuilis chiualisme
kinechikolyekana in xolalme uan
kinsetiliya iuan in ixtlanextil kakalaten.
Altepeme keni Tsotsiles chiaujpa
kayome kineneuiliya mach in koluan
yoltoke ipan koujtlaten tlen kate
inauak in kakalauan, kani ompa kin
ualpanitstoke uan inpiluan. Oksekinten
altepeme kineneuiliya mach in
xolalme keni okinkauilike inkoluan
akike oki tlanke uan okipaleuike, uan
noyoujke yeuan kin kauiliske in
piluan. In nochiyo in xolalme kipiya
miyak xantil tlaneneuilis tlanextil uan
miyakten tlaixnamikilisme tlen
kinsentiliya iuan teopantli,
teopantontli, tlaltekitilistli, koujtlatli,
atenkonetl, atlaujtle, tepetl iuan in
chanikauan, mijkame uan aki yoltoke,
uan noyoujke inuan in
teotiechkaujtlanauatilme uan in
teotlaneltokilisuan.
Comunidad paipi. Santa
Catarina. Ensenada, Baja
California.
Fotgrafo: Vctor Fernndez
Martnez, 2005.
Acervo personal.
http://www.cdi.gob.mx
56
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Ik oksekni in tlali teoitali. Ipan nochi
in xiuitl in altepechanime kichiuake in
teomauesyome nonochijka uan
noyoujke tetiotlapalolmaka akike
ompa chanikame uan ojko kinkauiliya
iyolnemilis ipan altepetl iuan
ichanikauan. Tla inike in teko keni
kitokayotiya miyikten altepeme,
paktoke, kiauis, yolis tlamiloli uan
yeske yolkame tlen mokitskiske uan
tlakuaske uan noyoujke xiujtlakuali tlen
mopepenas; tla itlatlen mo chiua ika
kualantli amo kualiyetos uan poliuis in
tlakualistli.
Ika nochi inoke yektlaneneuilisme
ika in maseual altepeme in tlaltikpak
amo san kuali yes kampa amo tlen
onka sa ompa kate uan tlen amo kiteki,
uan amo ompa kampa tlalyoltok tlen
san amo kichiuaske noso kipapatlaske,
uan nian amo kitaske keni
tlasemanaloni tlen kuali kinemakaske
noso kikouaske, tleka inon in xantil
tlaneneuilis chiualis tlen iyaxka tlen
ixnexkayo uan inemilis, tleka ye inon
iyaxkayo in altepeuan.
Ojko san ika maseual altepeme in
tlanauatil xolalpa amo nochipa kuali
yek yetos. Ipan intlamilol tlen
matlakxiujme uelok panotoke altpeme
moiskaltitoke ipan maseual kakalaten
uan ojkono kipatlatok ixolalpa
ixtlachialme, onka kani kachi tlantok
uan kitlamitok itlamilolxolalpa.
Noyoujke ipan tlen panotoke xantil
xiujme, tlen koujtla tlayekchiualis,
miyak yolnemilis uan kualtsitsi xaltepisil
tlen in yaxka maseual xolalme kin
ualinuikatok tlakame uan ueueyinten
kaltekichanchiuanime tlen yetoke ipan
oksekinten xolalme, inon
kinkuikuilitoke noso kin nexikolitstoke
kakalaten uan kin ixtopeujtoke kani
amo onka tlachiualmiloli uan noyoujke
ompa kani moyoltekipanotoke.
MIMIYAK PANOLIS
TLANENEUILISME, KENI
MOTIAXKAUJNAUATIYA
Noyoujke kate yeyi nepantla
tlamantlime tlen maseual kakalaten
kinixnextitok Floriberto Daz Gmez
tlen kipiya kitas iuan tiechkaujtlanautiltl
amantlime uan noyoujke tlen in
tlanauatiluan tiechkaujme uan
kakalachanime. Nochipa ompa
maseual kakalaten kipixtoke in
tiechkaujtlayekanke akike yeuan kin
tokayotitoke ika tlen yeuan in
In tlaltikpak nantli, tlen maseualme,
mochiua in axkayo inxantil tlaneneuilis
chiual, in ixnextilis iuan inemilis, tlen ikin
yaxkayo imaseualtlali.
http://www.cdi.gob.mx
57
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlaneneuilisyo akike kiyektlaliyake in
tlen tlamantli kin panoua uan akikke
moixpantiya iyixpa akike ueueyi
tekiuaten kaltenko kayome. San ika
maseual altepeme amo kema yoltoke
insel, inoke mosentilitoke iuan ueueyi
tiechlkauj tlayekan altepeme akike kin
paleuitoke in itek tlachichiualis uan
noyoujke kinmamaujtok ipan itiechkauj
tlayekan tlanauatilistli.
In tlatsintla xolalkakalaten
okipiyaya tiechkaujtlayekanme akike
okin kauiliyaya in tata tlanauatilme, aki
sanema ijko yo yetoya tiechkayome.
Ipan xiujtlatlaniloni inike tlen nochipa
tiechkaujtlanauatilme oki piyaya
nononkua ueyi tomintekipanol:
inepanko Mexko altepeme miyakten
opopoliujke uan oasike oksekinten
maseual tiechkaujtlanauatilme aki okin
tokayotike noso okin ixpopoloke in
kaxtilanchanime; uan ika inon kani
uaxpa, Chiaujpa altepetl, Uaxpa altepetl
uan Koujkamotla altepetl kani xantil
tiechkaujme okiyeyekoke kipiyaske in
tlanauatiltekiuj, san ika amo okin yek
kaujke. Ik oksejka in xantil
tiechkaujtlamantlime omosasaloke
inuan kaltlayekankame uan
tlanauatilme tlen okin kauilike
kaxtilanchanime, kaxtilanchanime keni
akike tekiuame uan tiechkauj
tlayekanyotlme, teotekiyotl uan ueyi
tiechkauj altepe tlayekanali. Ipan
kaxtoli uan naui xantil xiuitl inueyi tlen
isel ueyi altepe Mexko oki ixtlali in
altpetlanauatilyotl oki ixtlali iuan
itekiuayouan: uan nochten
altepetekiuame; ipan kaxtoli uan naui
xantil xiuitl in tlaltiechkaujtlanautili
okin tlali maseualtlalme inua in
tlanauatil uan imaseual sentlalistli. Uan
maseual kakalaten okianke in
tlaneneuilis in maseualtlalme uan
noyoujke okin neloke tlen yi uekauj
tiechkaujtlanauatil tlaneneuilisme.
In tlen nochi iyaxkayo inin xantil
tlaneneuilis chiuali tech kauilitoke
tlatlama tekiyotlayekanyotl iuan
kineloua teotlamantlime uan
tiechkaujtlamantlime ipan miyakten
tlatsintla xolalpa kakalaten ipan inike
tekiyome moaxkatitoke in
ueuetlanonotsalisme akike yeuan
tiechkaujtlanauatil tlayekime ipan
miyakten altepeme noyoujke okse
tlaneneuilistli tlen moiskaltitok iuan
maseual xolalnechikolme kani ki
nechikoua nochi tetame uan
mononotsa keni itlatlen kintekiyotiya,
tlen axan kauitl ipan sekike
nechikolnonomotsalime kampa
noyoujke kalaktoke in siuame.
Oksejka in kaltenko
tiachkaujtlanauatilme tlen kipiya
kampa kitas noyoujke keni monauatiya
http://www.cdi.gob.mx
58
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
in nantli tiechkaujtlayekanki ki piya
okse chikauaktlanauatili ipan nonokua
kakalaten: onka kani yokikaujke in
xantil tlanauatilme, uan onka kani inike
axan tlanauatilme san kiyek axiltiya in
oksekinte.
Ipan tlen to nantli maseual altepeme
kipiya nononkua in xantil tlaneneuilis
chiualis, tleka achto amo okipiyaya in
tiechkauan keni ino yetoya ipan
tlatsintla xolalme, san ika yeuan amo
okipiyaya aki makin nechikolyekana.
Yeuan tiotlakatlamachtiyanime uan
tiechkame kaxtilanchanime akike okin
kauilike se ueyi tlanauatil tlamantli uan
ika inon moyekanauatiya keni tiechkauj
xantil tlatlankiyani, keni monauatiya in
Yakis altepeme. Oksekinte altepeme
keni Tarahumaras, yeuanten
okmoxantil tiechkaujnauatiya yoliktsi
uan kachi ki ueyilitoke in maseual
xolalpa nechikolme.
TEKITLAYEKAN CHIUALISME
In tekitlayekanchiualisme inon
kitosneki teotekiyochiualistli uan
tiachkauj tekiyochiualistli tlen yaue
semi san chito, keni topili noso
tlayekantli, uan noyoujke tlen kachi
ueueyi tekiuanime, keni
mauesyotekitianime,
tiechkaujtlayekanki noso tiachkauj
altepe tlayekanki. Uan tlen nochipa
nemilistli, in tlen achto altepechanime
(achto okatka san ye in tlakama uan
axan noyoujke in siuame kemaniya) uan
noyoujke tiachkauj tlekotiue kikuitiue
in tlakatekiuayotl uan tekiuayotl kani
sese tonali kachi moyekchikaujtiue uan
moyek iskaltitiue. Kema yi kachi
oyektlekoua ipan tekiuayotl yi
panouake kampa yi ompa kate in
ueuetlayekan tlanonotsalten.
Ika inon, kuali moitos in tekichiuali
keni se tepekoujtlekoualistli keni
tlekotaske uan asiske kampa tlakpak.
Uan ojko kuali mochiuas in tlekololis
kipiya tlen moitalis inyolneneuilis uan
in tlen moneki mochiuas, uan noyoujke
monekis san tlen tekitiuas amo te
tlaxtlauiske uan noyoujke tekipanolos
ipa in tekichiuali, kampa tlauel miyak
In tekitlayekanchiualisme inon kitosneki teotekiyochiualistli uan
tiachkauj tekiyochiualistli tlen yaue semi san chito, keni topili noso
tlayekantli, uan noyoujke tlen kachi ueueyi tekiuanime, keni
mauesyotekitianime, tiechkaujtlayekanki noso tiachkauj altepe tlayekanki.
http://www.cdi.gob.mx
59
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlakualos iuan in altepechanime, uan
noyoujke mokouas tlapaloli uan
tlaixpantilistli uan momaktis in teome
inin tlakokouali tlekotas kema kachi
uekapa yetos in tlayekanyotl.
In tlanauatile tlen kitoua amo
mamotlaxtlaua intekiyotl uan noyoujke
kitoua mach aki motekiuatiya yemaki
tlali itomin inon kachi kuali kiyek ita in
maseual tlalime, keni kitoua Daz
Gmez. Noyoujke kitosneki
tiechkaujtlanauatilome mach
makimatikan in tiechkaujyo kikuiske
tlen ika tlamaseual makauaske uan
amo kikuiske tlen ika insel
moyektlaxtlauiske. Ika inon yeuan
kimatiske mach in tiechkaujyo
tlanauatis uan tlakamatis. Inon
kitosneki mayektlakakikan uan ijko yek
tlakakiske ika inon Ikuak kachi mayeto
in tekitl neli chikaujyotl uan yek
tekipanolistli uan ojko kuali yetoske
pampa kani kipiyaske seueyi tekiuayotl
keni ika kinyek tlakaitaske uan kinyek
nankiliske in maseual chanikauan.
In achto inin tiechkaujtlamantli tekitl
mokuitok tlen ika kuali motemouis
tepitsi akike kachi miyak tomin kipiya,
uan ojko inike kachi kipixtoske tomin
uan kikuiske ipan in tekiuayo, moitaske
ojko keni akike kipiya san tepitsi, kachi
kuali ijko kinyektlakaitaske kampa
ikakala. Noyoujke ipan inin tlami
xiujten keni Mixteka altepeme in
tlakame kichiujtoke uan kineneuilitoke
mach akike yaue ueka tekiti kikuiske
in tomin ipan tlen tiechkaujtekitl kin
makaske in chanikauan uan ojko
noyoujke kin yek tlakaitaske ipan in
kakala. Kemaniya inike
Fiesta tradicional del curi-curi.
San Antonio Necua, Ensenada,
Baja California.
Fotgrafo: Vctor Fernndez
Martnez, 2005.
Acervo personal.
http://www.cdi.gob.mx
60
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tiachkaujtlanauatilme noyoujke kinuika
insisiuajtoto uan ojko ayakmo moita sa
yeuan in tlakame.
In tekitlayekanchiualistli noyoujke
kipiyaya in tekiyotl. In tlamachtianime
kitstoke mach tlauel patiyo inon
maseual tekiyotlayekanyotl uan kuali
tekauas ipan tlanelkauali. Ye ijko ken
Tzotzil altepetl uan Chiaujpa Tsiankatla
xolalpa, ipan naui tsontli uan kaxtoli
uan yeyi pouali xiuitl, se maseualtekitl
kuali okitlamiyaya in tomin ipan se
xiuitl keni tlen kachi okitlaniyaya ipan
se matlaktli tekitlxiuitl. Ika inon, Ikuak
aki oasiyaya ipa maseual tekitl
okinekiyaya uan okintemouaya
ichantlaka uan ichanikauan akike kuali
kipaleuiske ojko noyoujke kema niya
omokauaya nian tlen itomin. Inon
kitosneki mach san yeuan in tlakame
akike kachi kipiya tomin yeuan
momaseualtekitiske uan ojkono kuali
kineloski inyektekipanol, inyektlaitalis
uan in yek chikaualis, uan aki amo
kipiya tomin in sel monechikoltlaliya.
15
Ipan oksekinten kakalaten keni San
Juan Chamula in tiechkaujmaseual
tekiuanime akike kachi uekapa kate,
kitetlaneujtiya tomin ika ueueyi ikoneuj
tomin akike kachi kuali
15
Economa y prestigio en una comunidad maya.
El sistema religioso de cargos en Zinacantn, Frank
Cancian, 1989.
motekiuamaseualchiuaske uan
noyoujke kinemakaltiya in tlayili tlen
kikoua uan ika kichiua iluitl. Uan ojko
kikixtiya uan kimiyaktiliya in tomin uan
kinkuiliya in tomin aki okachi kichiuas.
In tlayekchiualis tlen nononkua in
tiechkaujtekipanolisme yek kuali
mochiuas ipampa keni ik yetos sese
kakalatli uan noyoujke keni
monauatiya inuan Mexko chanime. Ye
ik inon kuali moitos kema
altepechanime maseualtekichiua
moixeuiya iuan in altepechankaua uan
san mokaua keni iljuikichiuaske ika in
tomin uan in tekiuj.
KOLNECHIKOLTLANAUATILOLME
Ipan miyakten kakalame in kolnechiko
ltlanauatilolme noso tiechkaujmaseual
tekitianime kipiya se ueyi tiechkaujyotl.
Inon tekitl kipiya san yeuan tlakame
akike kipixtoke in ueueyi
tiechkaujmaseualtekime, ika inon
yeuan kachi yi ueueten uan kin yek
In tlayekchiualis tlen nononkua
in tiechkaujtekipanolisme yek
kuali mochiuas ipampa keni ik
yetos sese kakalatli uan
noyoujke keni monauatiya inuan
Mexko chanime.
http://www.cdi.gob.mx
61
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlakaitake inkakala. Kemaniya noyoujke
aki ok telpochtle kuali kitekichiuas, uan
ojko nomoitstos keni se ueuetlakatl,
maske amo maki piya inon ueuexiuitl.
Tlen ika iyaxkayo inike nechikol
tlanonotsalme kemaniya san
mopixtlatiya, inon kitosneki, kipaleuiya
in xantil tlaneneuilis uan in xantil
tlanextil ipan in altepe uan kieua
in tlapatiloni tlen uits kaltenko uan uits
tlatek.
IN NECHIKOL ALTEPEME
In tekitlayekanchiualisme, uan in
ueuetlanonotsalis, amo san inon tlen
kin yekana in maseual altepeme
noyoujke iuan mosentiliske in
nechikolaltepechiuali akike yekyoltoke
ipan ialtepeuan ikinon xiujten uan
kampa mononotsa uan moyekiluiya
intlamantlime ipan ialtepe. Inin se
yektlanonotsali kampa san se motlalilo
ipan ialtpechanime uan ojko
momiyajkasenkaua.
Uan miyak inechikolme san kin
seliya ueueyi tlakame, uan kemaniya
akike yomosiuaujtike, yeika amo
kalakike aki miyakten altepechanime,
sesekni siuame uan telpokame ika
oksejkan, amo nochten aki kate ipan
nechikolistli kuali kiyekanaske. Keni
nochten, in tlatol akitlayekankame
noso ueuetlakame kachi kin kaki uan
kineltokiliya uan ika inon kuali
altepetlayekanaske. Tlen yek uelok
noyoujke yopeujke in tlayekana aki
Iglesia mixteca edifcada
en 1850. San Pedro Tida,
Oaxaca.
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006.
Acervo personal.
http://www.cdi.gob.mx
62
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kipiya miyak tomin uan noyoujke akike
moixmachtitoke, tleka kachi kimatike
keni kinonotsaske ialtepechankaua
akike uitse ik kaltenko uan noyoujke in
tlamachtianime.
Inike nechikolaltepechanime kuali
kitlatlaniliske in tlatolnechikolme uan
ojko kuali kineneuilis tlen inon kuali
kin paleuis noso kin makauas akike
amo kineltokaske tlen kuali
kichiuaske.
16
Keni in tekitlayekanchiualisme,
maseualxolalpanechikolme tlauel
mopatlatoke san uelok inuan maseual
altepechanime. Ipan sekinten kakalaten
maseual siuame kitlatlantoke uan
kipixtoke in tekipanolis; onka kani
noyoujke kiantoke oksekinte tlamantlime
kenik motiechkaujyoltlalana.
TLASENTLAL TLATOLMAKALONI
Daz Gmez okitlali se nextilistli tlen
yek kuali tlasentlalmakaloni iaxkayo
ixnextiltlayekan kakalatli in
chiuanime, uan kolnechikolnauatilolme
inuan tlasentlal tlanonotsalolime
kitemoua tleyeknonotsale inauak
chiuanime uan ojko kianaske se
neliyochiualis. Uan ojko kiejtoke in
setiliskakalate uan amo kuali ki kaua
16
Los indios mexicanos en el umbral del milenio,
Arturo Warman, 2003.
mamoxexelokan uan mamoxixitinikan
iyixpan tlaltikpak kaltenko. In tlasentlal
tlatolmakaloni kiteiluiya mach kipiya
tlen kuali kalakouas ipan
kakalatekichiualisme uan noyoujke
kuale tlatemakalos ipan tiachkaujtlayek
anemilistli noyoujke ipan teoaltepetlane
neuilistli: in yekchiualyotl tlen iyaxka
chiualonime kin maka tlen yekitalis uan
ojko in tlatolmakalis kitaske keni
kipixtoske ikuak kema kianaske se nili
yolchiualistli.
San ika, keni amo mochipa omka se
tlayeknonotsalistli in tlampa nononkua
kakalayaxkame, kemaniya ikuak moanas
se tlasentlal tlatolmakaloni kiuikas miyak
kauitl uan yekitalis ueueyi chiualisme
tlen kate intlampa ixnamikilolisme.
Kemaniya, in tlayeknonotsali amo kuali
yek itstos uan ojko kuali moketsas
itlayekanyo kakalatle uan amo kuali
In tlasentlal tlatolmakaloni kipiya
se ueyi kuale tlaneneuilistli
ipampa ixnextiltlayekan
kakalatli, in chiuanime, uan
kolnechikol nauatilolme inuan
tlasentlal tlanonotsalolime
kitemoua tlenyeknonotsalistli in
nauak chiuanime uan ojko
kianaske se neliyochiualis.
http://www.cdi.gob.mx
63
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kiyektlalis itekiyouan. Inon, kiueyitiliya
inexikolitaloluan uan ojko kintlatlakoltiya
keni okin tlatoltiyaya uan kinuika ipan
netiuelonime noso ika itlatle iyaxkayo
ixkixtiloni akike amo moyeknonotstoke,
kachi akike amo chikauake uan amo
miyakten noso san keski.
ALTEPETL UAN KALTENTLI
In tekitlayekchiualisme tlen in yaxka
maseual kakalaten monechikol
yoltlakaita, mopaleuiya uan kemaniya
moixnamiki ixita inuan altepetiachkaujtla
yekankime, ueyi altepe tlayekankime uan
noyoujke iuan nantli tiechkauj tlayekanki,
san ika in tiachkatlachikaualis tlen yetok
ipan inike kakalaten amo mokaujtok
san inuan tlen yeuan in tiachkauan. Tlen
nononkua maseual altepeme noyoujke
kipiya nononkua mopaleuilolistli inuan
inike kaltenko tiachkame, iyaxkayo in
xantil tlaneneuilistli inuan tiachkaujtlaye
kansentilisme noyoujke in xolalpa
yaxkayo. Keni amo kuali nochten
motokayotiske tikitoske uan tiktlaliske
san keskinten.
Miyikten kakalaten tlen kate ipan
Uaxko altepetl uan ipan tlakpak
Chiaujpa tlalten yeuan
moaltepenechikotoke, keskinten nepa
ikuak oualpeujtejke in xantil xiujme,
uan ojko kuali monechikotoke iyixpa
tiechkaujtlanauatil tekiyo. Ipa inike
tlaneneuilisme, in tiachkauj
altepetlayekankime monechikol
tlaneneuilis chiujtoke, tlen inon
kitosneki mach kinyekita ika in
tiachkauj tlanauatil akike ueyi altepe
tlayekankime noyoujke nantli
xolaltlayekanki, kin tekiuayotiya yeuan
kakalaten uan kintlaitek tlayekan
yaxkayotiya.
Ipan altepetl tlen itoka San Juan
Chamula, Chiaujpa, in tiechkauj
tlayekatlanauatil tlen itoka Lzaro
Crdenas okitlali ipan sempoali uan
matlaktli xantil xiuitl inuan maseual
tiechkaujme uan okinkauj yeuan
makiuikakan altepetiechkaujyotl, uan
ojko makitlakaitaka in ueyi
tiechkaujtlayekanke. Ikuak inon in
tlakachanime akike yetoke ipan ueueyi
tiechkaujtekime uan noyoujke ipan
ueueyi maseual tekiyojme noyoujke
kinixtlaliya keni altepetiechkame. San
ika ueyi altpetiechkauj ye kitlaliya iueyi
altpetlaikuilouani inon aki amo
maseuale uan ye kichiua tlaxexeloltekitl
ipan altepe tiechkayotl, uan ika inon ye
mochiua keni ueyi tekiuaten.
17
17
La Comunidad Revolucionaria Institucional: La
subversin del gobierno indgena en los Altos de
Chiapas, 1936-1968, Jan Rus, en Chiapas, los
rumbos de otra historia, Pedro Viqueira y Mario
Humberto Ruz, eds., 1995, pp. 251-278.
http://www.cdi.gob.mx
64
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Kampa nauitsontli kaxtoli uan naui
pouali uan ome xiuitl, in ueyi tiechka
altepetl tlen yetok ipan uaxpa
okiyekixmat in yekyo in maseual
kakalaten tlen ika kuali kintekiuatiske
in tiechkauj altepeuan noyoujke ika in
yekyotl tlachichiualistli uan
tlaneneuilistli, inon kitosneki mach
yeuan kuali motekiuatiske ika tlen
achto chiualis inyaxkayo uan tlayeuan
amo kineki, kuali amo kin tokayotiske
ika tlen axan tlayekanyotl nechikolme,
keni pano ipan tlen amo maseual
altepeme. Ipa inike tonalten se tsontli
uan kaxtoli uan yeyi altepeme tlen kate
ipan inon ueyi altepetl kikuitoke
maseual tlanautiltekiua tlachichiualistli
uan tlaneneuilistli; uan kate chikome
pouali uan matlaktle uan ome altepeme
akike motekiuatiya ika tlen axan
tiechkauj nechikolyekankime. Ipan
oksekike ueueyi altepeme tlen kate
ipan tonantli noyoujke motekiuatiya
ika tlachichiualistli uan tlaneneuilistli,
keni opanouiyaya yi uekauj ipan ueyi
altepetl Uaxpa, san ika inke
tiechkaujme san tlama oksepa
omopatlaya uan omonauatiyaya iuan
itlatlen okse tiechkauj tlanauatilyekanki
uan ojko nokintekiuatiya keni yeua
motiechkayotiya.
Inon kiyekchikaujtok in tlaneneuilis
ipan intekitlayekanyo uan noyoujke
ipan kakala tlasentlalnonotsaloni ipan
inike maseual kakalaten; maske keni
tikitaske okachi nepa kate oksekinten
kani siuame kitlatlani okseki
tlamantlime pampa kachi kuali yeuan
noyoujke motiechkauj tekitlanauatiske
san ika amo nochten maseual
altpepeme akike yetoke ipan uaxpa
xolalpa uan oksekinte ueueyi altepeme
noyoujke kikuitoke tlen yekyotl maseual
tekiuatokayome tlachichiualistli uan
tlaneneuilistli. In tsapochanikame,
mixes uan huaves akike mochantitoke
itenko amanali kampa altepetl itokauj
Teuantepetl, keni inoke kiantoke
maske amo kinpaktiya in yekyotl
tekiuatiyani keni amo maseual
tiechkaujtekiuayo. Maske oksekinten
kiantoke uan kipaleuitoke
tiechkaujtekiuayotl tlen itokauj
momachtiyana nechikoltlayekantekitl
kanin yetok itenko amanali, uan
oksekinten kiantoke tekiuayotl tlen
itoka nechikol patlali tlayekanyotl
noso nechikolpatlali ikniujkayo. Tlen
in chiualis inike tekiuaten
tlaneneuilisme amo kinmakaujtoke in
maseualixnextilme akike kate ipan
inike kakalaten uan noyoujke amo
kikaujtoke in tiechkaujtlanauatilyan
iuan in tiechkauj tiotlaneneuilisme, san
ika mauestekitl noyoujke yek kuali
itstok.
http://www.cdi.gob.mx
65
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Ipa inin xiujten, nononkua
kakalaten tlen xolalpa koujtlakayome
tlen itoka Lakandona Chiaujpa kayotl
akike ki paleuitoke tlateuiloltekitl tlen
itoka zapatista tlakaujyotl nantli (EZLN)
mochiujtoke in sesel altepeme, maske
amo kin ixmachtitoke noyoujke
kitemouake keni insel
motekiuanauatiske noyoujke keni
kinmakatok in maseual tlaneneuilis.
Uan noyoujke kinchiuaske se
tiechkaujtekiuayotl ipampa insel
maseualtlanauatile, inike altepeme tlen
in sesel kitemoua kiyektlaliske uan
moyeknauatiske kani nianaki makin
maseual kakala tlauelita ipa in
altepetlayekanyo, kampa ueka kate in
majko oksekinten nechikolchanime. Ika
inon kichichiujtoke in kaltlamachtiluan
noyoujke kikuitoke in tekitlapaleuiloni
iuan nechikolikniuanchanime akike
mexkochanime uan uekachanime keni
ojko kichichiuaske tekitl kanin yetos
kaltlapatiloyan kachi kuali motlalis
inemilis. Ika inon kiantoke kachi miyak
tlachichiualistli ipa in kalnemilis.
Noyoujke, miyakten maseual
kakalaten amo mochiujtoke keni
tlanauatil altepeme uan miyakten
noyoujke motiechkaujnauatiya ika
altepe tiechkaujtlanauatilme akike
amo maseualte. Uan ojko in tlakame
akike altepetlayekana, miyakten amo
maseualme yeuan kachi chikauak
kakala maseual tlanauatiloya. Inike
keski kakalaten, maseual tiechkaujme
mochiujtoke tlalmaseualtiechkaujme,
ika inon kinyekixmati. Ika nochi inike
kakalaten amo kinkaua mamoiskaltika
insel uan ijku amo onka akikin paleuis
keni akike kachi moyek tiechakauj
altepenauatitoke.
Inuan Hahu chanime akike
yetoke ipan ueyi Mexko altepetl, tlen
yoltoke ipan ueueyi altepeme, keni
Tolojkan uan Atlakomulko kani maseual
kakalaten yaue kineki popoliuiske,
amo pano ijko ipan teotekiuayotl keni
in mauistekitl, kiantoke se tlen yek kuali
chiualistli.
18
Ipan oksejka tikinpiya in
Tarahumaras akike mochantitoke ipan
ueyi altepetl itoka Chihuahua noyoujke
kate kualtsito ipampa ueka kani amo
onka aki kinmosiuis san ika kate ipan
ueueyi tepeme uan amo onka otli,
yeuan okachi kipiya in maseual xantil
tiechkaujyo, maske yoltoke ipan
altepeme akike amo kuali in ixtlaka
itstoke. In ueyi tiechkauj tlayekanali
kipiya se tlakatl tlen kitokayotiya
siriame (ueuetlakatl)
kitiechkaujtokayotiya tlen ika okachi
yiueuetlakatl ipampa itlaixmatilyo,
18
Otomes del Estado de Mxico, Guadalupe Ba-
rrientos Lpez, 2004.
http://www.cdi.gob.mx
66
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
itlaneneuilis uan tlen kachi kuali
kitlaneltokalis uan kinyolyektlalis inuan
in maseualchanikauan; kipaleuiya
miyakten oksekinten
tiechkaujtlanauatilme uan
neliyolchiualisme tlen kachi yek kuali
yetoke moanaske ipan se
tlasentlalnonotsaloni kani nochi in
tlakame itlatlen kichiuaske.
Oksekinte tekiuame tlen kate ipan
miyikten kakalaten, yeuan
kintokayotiya nexikoltomin
kuikuiliyanime, inon kitosneki tlakame
akike kuali maseualme noso koyome,
noyoujke yeuan moueyichiua uan
kinexikolita kakalachanime ika tlen
amo yekyo, ipampa
nechikolteposyoke, noso tlen aki
kipiyake in tlatemankayotl noso aki
kipiya tepostlasakaloni, noso kate ipan
tlen ueyi in tlanechikoltlayekanyo.
Miyak in nexikoltominkuikuiliyanime
no oki piyayake in tekitlayekanyotl ipa
in kakala, noso ipan tiachka altepe
tlanauatoiloni uan noyoujke kema yi ki
kaua in tekiyotlayekanyotl okipiyake in
chikauilis ipa in maseual kakalatli
noso, ipan nochi xolalme, uan
kinkauiliya in tekiyotl in altepechanime
aki amo kintekikuikuiliske. In
nexikoltomin kuikuiliyanime kemaniya
mochikaua ika in tlateuiloni uan ojko
yetoske, kemaniya noyoujke kin totoka,
kinmomoujtiya uan kin miktiya akike
amo kinyektlakaita. Mixes uan ipa
oksekinte altepeme yetoke nexikoltomin
tlakuikuiliyanime akike moilnamiktoke
ipampa inexikol miyikte matlaktle
xiujten kampa miktoke.
Oksejka, noyoujke tekiua altepeme
moyekita ipan maseual kakalaten,
inueueyi tiechkaujtlanauatilme ipan
ueueyi altepeme uan ipan nantli xolalpa
kipixtoke in tiachkaujtekichiualisme
akike kin maka: tlen yeuan
tiechkaujtekiuaten,
tiechkaujtlayekanime uan
tiechkaujtlapatiyanime akike kate ipan
INI noso axan CDI kampa altepeiskaltil
tlachiualis tlaixpantilyanime noso
yeknemilistli, in tlamachtianime uan
tekiuame ipan ueyikaltlayekan
tlamachtiloyan, iuan in tlaixpantiyanime
akike tekiti ipan mexko tliltik xotlal atl.
In maseual tiechkaujme kipiya tlen
tlayektlanauatilchiuaske inuan inike
tekiuame uan ojko kauli ki paleuiske
tlen in tlanekyo kakalauan kemaniya
noyoujke tlen yeuan kineki inike
sasaliujyome miyakpa mochiujtoke
tekiyome ipan nexikolitali tlen noyoujke
kichiujtoke akike tiechkauj
tlaixpantiyanime noso ipampa
tlakokouanemilistlime tlen ika kitlatlani
ueyitiechkauj yektlakaitali noso tiechkauj
tlanauitil paleuilistli ipampa ipatiuj
http://www.cdi.gob.mx
67
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tomin tekipanolistli uan kuali ika itla
okse tlapaleuilistli, tlen kuali kinmakaske
kakalaten.
19
IN KALNECHIKOLTEKITL
Okse tlamantli tlen iyaxka maseual
kakalaten, kinextitok Daz Gmez ye
inon in chiualis nochten kakalachanime
ipan tlen sanijki in nechikolchichiualis.
Inin tlachichiualis moitstok keni se
tlamatilolistli uan keni se tlen nekisyotl
kipiyas se kani pampa kuali
motiechkaujnauatilchiuas ipan ikakala.
Se chiaulis kachi yek kualilyotl tlen
iyaxkayo in tlapaleuilchiualme inon ye
tekitl tlen kitoua mach ueueyi tlakame
19
El indigenismo en la Tarahumara: identidad,
comunidad, relaciones intertnicas y desarrollo en
la Sierra de Chihuahua, Juan Luis Sariego Rodr-
guez, 2002.
kipiya tlen pampa kichiuaske
nechikoltekitlme tlen kin paleuis in
oksekinten, keni inoke: otle
chichiualisme, kaltekitianyome,
sokiatlakoyoktlime, kuojmeka
chikauaktlauili, kaltlapatiloya,
teopantlime uan teopankoneme tlen ika
tla yek nonotsale yatok yekyotl. Inin
tekitl moixmati ika itoka tekipanolistli,
tekipanoli, tekikuali, tekiyoujpa uan
miyik oksekinten nononkua maseual
tlanonotsalme uan tlatolme maske
amo kitetlaxtlauiliya tlen tekitl mochiua
san ika moixmachtok keni se tekitl
mochiuas ika tetlakamatilolistli.
20
Ikuak nochten kakalachanime
tekiti kuali kachi isijka
20
Los pueblos indgenas de Mxico. 100 preguntas,
Carlos Zolla y Emiliano Zolla Mrquez, 2004.
Construccin de casa
kikap. Nacimiento,
Mzquiz, Coahuila.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
68
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
motekipanolchichiua ika tepitsin tomin
uan kachi sanema. Oksejka, inon se
tlachichiualis tlen kin yek tlaliya akike
kachi kipiya tomin inuan akike amo
kipiya tomin uan ojko nochten
moselsaninijkita itla tlen kikuitoke kikui
nochten, uan ojko moita saninijkime.
Akike kachi tlaixmati kinpanita keni
kachi maseualme in tekiuj
kinyekixnextiya uan
altepetlaneneiuilisme kinechikolita uan
amo kinkaua mamoitaka keni
koyochanime.
San ika inin tetlakamatilolistekitl
noyoujke kuali kichiuas noso ki nextis
tekiyotl. Miyikten, yeuan amo kichiua,
tla amo kipiya tomin noso ueka
mokakalachantitoke. Pampa kuali
kichiuaske intetlakamatilolis iyixpan
kakalatli, inike chanime kuali
kitlakeuaske se tekitki aki kitlaxtlauiske
uan ye matekiti inpampa. Maske
kiyekita inon yekyotl inike
chichiualisme amo kiyek sentiliya ipan
in tiechkatlaneneuilis tekiyo.
Oksejka, kate kakalachanime
akike amo kineki kichiuaske in
tetlakamatilolistli, sanema noso satepa
tlen yeua in tlaneneuilis noso inon
amo kiyekita ipan miyikten kakalaten
in chanime moteotlaneltokalis patlatoke
uan amo kiantoke in teotlaneltokalis,
ojko inon tekitl moteokuepa noyoujke
ipan inoke kakalaten. Oksejka
miyikten koyome kin neneuiliya mach
tekipanoualistli amo kuali tleka kin
chikaualtiya mamoseknitekitikan uan
ika inon amo mayeto ipan tlen yankuik
tonantli.
In miyakpa kakalame kinaua
akike amo kineki kichiuaske in miyak
tekitl kinkuiliya in tomin uan kemaniya
kinkuiliya in maualtlal noso kintotoka
makikauakan in altepeuj. Kemaniya in
akike kinaua yaue moteluiya inauak
tekiua uan kitlatlani amo makipiyato
in tekipiali kenialtepeuj inin nexikol
italistli kitosneki uan kixnextiya
intekiyo tlenyek momakauske tlenachto
iyaxka inkakalatle ipan in yankuik
tlaneneuilis uan ikainon seseya.
TIACHKATLANAUATIL TEKITLAYEKAN
CHIUALISME
Okse kuali iyaxkayo inemilis ipan
maseual altepeme ye tlenika kuali
omopaleuiyake uan kiyektlaliya in
nechikoluan tlen yeuan. Inin
mopaleuiyaniyotl amo iyaxka in Mexko
chanime tleka oknononkua in peuilis
uan tlamantli keni chiualis uan
nononkua tlakuililoni.
Keni in tlayekanyotl uan
tlanonotsale peua ipan in tlaikuilolme
inon noitoka tlachichiualistli uan
tlaneneuilistli keni kichiujtoke yolik ika
http://www.cdi.gob.mx
69
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
sesejka tlamantli, moixmati keni
tlapeualis maseual tlanauatili. Inin
tlamantli amo kixnamiki intlen
tlaikuiloli uan kema peua nochi uan
kiuika Mexko chanime uan inin
moixmati keniyek kualiyotl.
Matiknextika, sanika, keni
maseualkakalaten amo kinueka kaua
ipan iyaxkayo tiechkaujtlaneneuilme
uan Mexko nechikolnauatilme, tleka
tiechkame noyoujke kipiya tlen
kinitaske in tiechkaujaltepeme, ueyi
tiechkatlayekankame uan nantli
tlayekankame. Inon kitosneki mach
tiechkaujme akike yetoke ipan
kakalatli mamochiuakan ipan
yekyotlchiualis, tleka noyoujke
intiechkaujyo kintekiyotiya uan in
kakalachanikauan amo kin yek ita
uan ojko, kitsinitoto tekiyome
noyoujke kipiya tleniuan moitas intlen
tlaneneuilis tlanextil iuan yekyotl
kakalatli; tlen ueueyi amo
yekchiualis, keni tlamiktilistle
pakualtlanemakaloni akke amo
yekchiualisme mouika ipan ueueyi
altepetiechkaujme noso nantli xolalpa
tiechkaujme.
Ikuak moyek tlaliya
chanikantekiyome, tlaltlapatili
tekiyome, nononkua tekiyome noso
tetlakamatilo ipan tekipanolis, noso
amo tlayek itali ipa chanikanyotl, inike
yekyome kichikaua in kakala
tlaneneuilistli uan noyoujke
kiyeyekoua kinsetilitoske in kakalaten.
In ueueyi tiechkaujkakalaten
kinyekana chanime pampa kuali
makiyekchiuakan tekitl uan kemaniyan
monechikoltlaneneuilis paleuiyan ipan
neli yolchiualistli, kenikin panoliya in
Tarahumaras chanime.
Ipan yekyotl maseual tlanauatili in
tiechkaujtlanauatil tlayekanke amo
mochiujtok keni se ueyi tiechkauj aki
kiteiluiya keni okachi kuali motlaxtlauas
uan kipiya tlen pampa moyekmakauas
iyixpa akike omomosiuike. Ye inon
kachi kuali kitemos keni kinyektlalis
uan kinyek nauatis pampa kuali satepa
moyek itaske. Ipan inin tlaneneuilistli
noyoujke moyekita in tlasentlal
In maseual tlanauatiloni noso maseual tlanauatili, kuali kiyek tlaliya in
nesiniloni kema ijko peua tlachiujtle uan nononkua tlakuililistli keni tlen
nantli, kitake in tlatlakoltlayekanki ipan in kakalauan iuanyo inoke ika
inon kachi kuali maki yek tlali itlatlakol uan amo tlen maki chiuilikan.
http://www.cdi.gob.mx
70
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlatolmakaloni kani nochten
intlaneneuilislis noyoujke kachikuali
mo piyas ipan tiechkaujyolnemilis: in
tekiyotl uan yekyotl tlen yetok inuan
kakalachanime ye moitstok keni se
tlamomojtile ipa in selyo, ipan
miyikten tonalme noyoujke keni se
tlamomoujtile ipan tlen ueka ixnextiltl
aneneuilistli, sanika maseual
kakalaten yeuan amo kema kikaua in
chankakalauan uan ojko pampa amo
mokokoluiske in tiechkauj tlanauatil
tlayekankime kinuika uan kinyekana
ompa kanikuali mamoyektlakaitaka.
Kemaniya noyoujke kuali kintsakua
sanse noso inuan amo ika kinauaske
ipampa tlen okichiujke kachikuali
kiniluiske mamoyek tlalikan.
21
Ik oksejka, maseualtlapaleuilistle
kachi ijkichiuake tlen ikayek tlaliliske
akike in tlatlakolyo ika inon, aki
21
Derecho indgena: herencias, construcciones y
rupturas, Mara Teresa Sierra, en La antropologa
sociocultural en el Mxico del milenio. Bsquedas,
encuentros y transiciones, Guillermo de la Pea y
Luis Vzquez Len, coords., 2002, pp. 247-294.
otlaichtek noso tlen okichiuj kampa
okse teyaxka kichiualtiake matekiti uan
ojko kuali kikuepas in tlen amo kuali
okichiuj. Kemaniya ipan okseki
altepeme kinchiuiliya aki okimosiui se
siuatl kachi kuali iuan mamotlali.
Kemaniya kintlatlakoltiya ika in
tlakayo, kintsatsakua uan noyoujke
ayakmo tlen kimakake keni
inchanikaua,
22
aki tlauel tlauana kuali
mokuepaske keni temosiuili iuan
ialtepeikniua. Uan noijko ipan miyakten
altepeme yokikaujke keni ijkono
motlatlakoltiya tleka amo iuan mouika
in nantli tlayekanyotl.
In maseuali yekyotl tlanauatilme tlen
san mononotsa motlaliya san
kekemaniya kitosneki sanse uanse, ika
inon amo tlachiujtle uan amo yek
tlachichiujke tlen yeuan tlaltikpak
iyaxkayo uan kuali nochipa mokuis.
Yek kuali tikilnamikiske inon keni axan
mochiua ipan altepeme yimokuitok
inon tlaikuiloli tlayekanyotl tlen achto
22
Cepo.
Itekiuj intiechkauj tlanauatiltlayekanki ipan maseual kakalaten kichiua
kinyolnechikoua akike moteuiya uan ojko kuale mamoyektlalika, ipa
inike tlamantlime noyoujke moixnextiya in tlasentlal tlatolmakaloni tlen
noyoujke kachi kuali ipain tiachkaujyolnemilis.
http://www.cdi.gob.mx
71
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ualatok uan ompa kate in
altepechanime, noyoujke in
intlakamomachtiyanime, akike
kinmoyolkokoua inin amo tlayekantli,
amo tlauel chikauak makin pano in
altepechanime keni amo tlen
tlayekanyotl nantli, keni nononkua in
maseual tlayekanalistle keni inon kachi
kauali moyektlalitas kema in tlamantli
pano. Achtopa, in tlen
siuatlachichiualistli ipan maseual
altepeme kin mojtiya tlen inon
tlayekanyotl mamoikuilo, tleka kuali
kinsejka kauaske noso san tlaluis kin
kokoliske, tleka inon ayakmo kuali
mopatlas.
PATLALONIME IPAN
YOLTLACHIKAUJYOTL
Keni tikitstoske, maseual altepeme amo
kipiya san se intlaneneuilis uan ika
inon amo nochi mosepanuika. Ompa
tlatek onka nononkua tlamantle keni
tlakame uan siuame, ueuetsitsi uan
telpopochten, akike tekitlayekanchiua
uan akike amo kipiya tlali, akike
teotlaneltoka nononkua keni tlen kipiya
in altepetl, akike moixmachtitoke noso
uan akike amo, noyoujke akike
kitstoke.
Ika inin tlamiya mamatlaktle xiuitl,
inin altepeme kinpanotok ueka ueyi
tlapatilonilistli ika okseki Mexko
altepechanime. Ipampa in altepeyolilistli
omochiujke ixome keni naui tsontli uan
kaxtoli pouali uan kaxtoli pouali uan
kaxtoli uan yeyi pouali uan matlaktli
uan keni axan, inon kitosneki intlali
ayakmo kinaxiliya nochten, maske akike
yikipiya in tlal kampa tokmiloua yi kita
ayakmo kisa uan ayakmo asi tlen ika
tlakualos. Uan noyoujke ayakmo onka
tekiyotl tlen kimakaske in altepechanime
uan yeika ayakmo kinmaka intekitl
tlayekanchiuali, maske ika inon
kintlaixmatiliya, noso kinmaka
intekitlayekanchiualis tlen ayakmo kachi
kuali inon panoua ipan kikitsini
altepeme.
Noyoujke siuame kipatlatoke
inemilis ipan altepetl, tleka in miyakten
tlakame kikaujtoke in altepe keni yaue
tlaltekiti ipan xolalpame uan ueueyi
altepeme, in siuame axan kichiujtoke
intekiyotl tlen achto okichiuayayake in
tlakame, miltokilistli,
In siuame kipatlatoke inemilis
ipan in altepetl, yeuan axan
kichiua in tekitl tlen achto
okichiuayaya in tlakame,
miltokilistli, tekitlayekanchiuilistli
uan noyaue ipan altepe
nechikolistli.
http://www.cdi.gob.mx
72
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tekitlayekanchiualistli uan noyojke ipan
altepe nechikolistli. Inon kin uikatok
ipan in tlaneneuilis tlen ayakmo
mokaujtoke makinauakan noso makin
yekitakan ipan ialtepeuan.
Nononkua itlatlen tlaneneuilis se
keni moyekitua akike ayakmo kin
tlaliya ipan tekitlayenkayolt kinkaujtoke
iuan siuame tleka yiompakate miyak aki
inonkua in teotlaneneuilis keni tikitaske
ipan okse amatlaxexeloli tlen ompa
uits, miyak papano in aki inonkua
inteotlaneneuilis ayakmo kichiuake in
tekitlayekanyo tleka inin ayakmo iuan
moneloua in teotlaneneuilistli ipan in
altepetl, uan ojko ayakmo kinekike
tekitiske keni mochiua ompa altepepa.
Yenika teyolkokoua keni tlapatlali
teotlaneneuilistli kinxexeloua uan
moixeuayaya in altepechanime, kachi
moyekita inon tlaxexelolistli uan
ixteuilistli tlen yiuekauj ompa yetos.
Ipa inin mamatlaktli xiuitl moitstok
molinilistli tlen ika maseual tiachkauj
tlayekanyotl aki ayakmo kiuelita in aki
tomin nexikoltlakatl ika inon kinekike
kachi miyak italistli ipampa in siuame
noso kitemoua okseki nemilis
tlayekanyotl ipan in altepeme uan
noyoujke kinekike yayankuik
tiachkatlayekanyotl uan moyekitalistli.
Inin amo tlauel nononkua tlen yi
panotok ipan ialtepechanilistli, ipa
yankuik molinilistli altepeyome iuan
nonkua tiachkaujtlayekanyotl,
kitemotoke tlen kachi kuali mamochiua
ipan tonantli. In xantil san se
tiachkaujtlayekanyotl tlen okatka ipan
Mexko keni omochiuayaya ipan nochi
sempoali xantilxiuitl omo tlali se
chikauak tlayekanyotl tlen okinasik
ipan maseual altepeme. Inin nantli uan
ueyi xolalpa tiachkame okin paleuiyaya
akike tomin nexikoltlakame uan okin
Mujeres otomes labrando la tierra. Amealco de
Bonfl, Quertaro.
Fotgrafo: Fernando Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
73
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kauiliyaya makichiuakan chikauak
tlayekanyotl, uan ojko okichiuayayake
san tlamachtilyotl uan ojko
ikimakayayake in tlapepenilonilistli in
tiachkaujtlayekanyotl.
Uan oksekinten tlamantlime
okiseliyayake in maseual tiachkatl, uan
tlachiualistli uan tlaneneuilistli tlen
iyaxka in altepeme ikainon,
omotokayotiyake keni mochiuaske
tekiuame ika in tiachkauj nechikolistli.
Uan ojko in tiachkaujyotl ipan
altepenantli tlen mexkokayotl kuali
omochiuayaya ipan in maseual altepeme.
Noyoujke opanok ipa in nantli, in
tiachkaujyotl tlen omo tlali ipan
maseual altepeme amo nochipa oki
selike in tlen yek molinilistli ipan seki
altepeme tlen itoka tlen uekapa Xiaujpa,
inin amo kualiyotl tlen kichiua in
tiachkame ye ika mochiujtok
nexikolteuilistli uan noyoujke
kintotokatoke akike amo kipaktiya
inon tekitl, ika inon tlaneneuilistli tlen
ayakmo kiuika tlen kipiya in achto
altepeme. Yeika ipan okseki altepeme
asitoke oksekinten chanime akike
kiselitoke okachi nonkua inemilis uan
yeika kuali ompa yomo chantike uan
okianke okse ixnextilistli.
Ika inon tikitaske keni oksekinten
altepeme yatoke motlaliya ipan
koujtlatle tlen tiktokayotiya Chiaujpa
kayotl akike ualatoke tlen tlalten
uekapa ipa inon xolalpa. Ika inon in
altepenechikolistli kachi kipiya
ichikaualis uan kipiyake miyak tekitl in
siuame, akike inon kuali kichiuaske in
tekiyotl ipan altepetl. Noyoujke, onka
kachi teotlasentilistli, inin altepeme
moyektlalitoke ika altepechanime tlen
okiske noso ualatoke tlen ipan
oksekinten altepeme akike kineltoka
nonkua teotlaneneuilistli. Noyoujke
miyakpa kuali mokakis tlatouake ika
imaseual tlatol keni Tseltal, Tsotsil,
Tojolabal uan Chol, ika inon kinuikatok
ipan okse in maseual altepetl
ixtlanextiyotl tlen kachi ueyi kin
setiliya.
23
Iuan noyoujke in Mexko chanime,
in maseual altepeme kitemotikate
tlen yankuik tiachkauj tlayekanyotl
keni ik kinkalakiske ipan
nechikolisme akike amo
omonotstoya uan akike kineki
23
Una tierra para sembrar sueos. Historia reciente
de la Selva Lacandona, 1950-2000, Jan De Vos,
2002.
Iuan noyoujke in Mexko chanime,
in maseualaltepeme
kitemotikate tlen yankuik
tiachkauj tlayekanyotl.
http://www.cdi.gob.mx
74
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
matlami in tlachikaujyo tlayekanyotl
amo inon ome tlamantli kuali
moyektlalitoke ompa mochiujtok
nexikolistli uan moiknamikilistli.
Noso tlen in chikaualis in toaltepeuan
kuali kinextitoke inon patlaloli. Ika
oksejka amo tikilkauaske in maseual
molinilistli, noyoujke kichiujtoke tlen
kuali yekchiualisyotl ipan altepeme
tlen Mexko nantli kayome.
Ika inon, san tlen
yektikiyotlayekanyotl ipan tonantli
kipiya tlen kalakiske in maseualme uan
altepeme uan ojko kinmakaske in selyo
tlen ika kachi kuali kiyektlaliske keni
mopaleuiske.
http://www.cdi.gob.mx
75
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
IPAN ININ TLAXELOL TLAYEKAN TLANAUATILONI TIKIN PANITASKE YEYI TLAMANTLIME TLEN
KACHI KUALI KIN PALUIYA IN TLANENEUILIS TLANEXTIL MEXKO ALTEPEMASEUALME:
tlen tlatolme kikuitoke ika mononotsa uan in yeknextikayo; in ixtlachilol
tlaltikpak, in ixmachtil tlachichiual uan inteotlaneltokayo. Keni tikitaske ipan
tlaneneuilil tlanextil yeuan ojko moixyoltlachaliya uan motiechkauj yekana ipan
in kakala uan noyoujke keni moyolchikaua ipan in xolalaltepeuan ojkonon keni
otikitoke ipan okse tlaxelol tlayekan tlanauatiloni. San ika, ipan nochten inike
maseual tlanechikol tlayekankime, in tlaneneuilis tlanextil noyoujke mopatlatiuj se
tonali uan ijko mochiujti keni yolchanime kuali kin paleuiya.
IN MASEUAL TLATOLME AXAN
Ikuak timaseual tlatoua tikita tlen kachi kuali tech yekana uan noyoujke tlen kuali
tech ixnextiya ipan tlen yiuekauj kakalatle yetoke ipan to nantli, in
tiechkaujtlayekan nauatiyani noyoujke tech ixmati ojko, oksekinten tlakame kin
ixmate maseualme keni akike noyoujke mochantitoke ipan Mexko nechikol
altepeme. Keni kinextitoke maseual tlaneneuilolme uan tlakaixmachtiyanime, in
tlatoli amo mokui san ika ni nonotsalo noyoujke teixmachtiya kenik yetok in
In maseual tlaneneuilis
tlanextilolisme
http://www.cdi.gob.mx
76
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlaltikpaktli kampa nichantilo uan
kinextiya in yek kuali tlaneneuilistli
tlen in yaxka kakalaten, ika inon amo
mokakaua iuan tlaneneuilis tlanextil.
Uan ojko moita miyakten nononkua
Mexko maseual tlatolme. In Mexko
tiechkaujtlayekanke kinyekixmati uan
kinyekita nononkua yeyi pouali uan
ome tlatolme, san ika kate tlakame
akike momachtitoke in maseual
tlatolme yeuan kitoua mach kachi
yetoke makuili pouali tlatolme. Yeuan
noyoujke kineneuiliya mach kuali
itlatlen tlatoli moitas kesentli noso
kuali mo xelos ipa ome uan yeyi
nononkua tlatolme, keni kipanoliya
Tsapotl uan Mixtejko tlatol chanime
uan Mixtejko, tleka noso mokaki keni
mach kuali tlatolos uan mokakis
saninijki keni mokuitoske.
Ompa kani onka tiechkaujtlanauatili
uan noyoujke kani onka Mexko
nechikol chanime koyome moita achto
maseualme ika itlatlen in tlatol
kikuitoke. Noyoujke in pampa titlatoua
in tsotsiles chanime akike kate ipan
ueyi altepe Chiaujpa, Mayas chanikame
akike kate ipan ueyi altepetl itoka
koujkamotla, uan noyoujke naua
tlatoanime. Keni tikitaske san ika
inpampa maseualme yeuan kachi kuali
kiyekita in ixtlanextil kakala, uan ojko
nauatlatoanime akike yetoke ompa
militlakpak yeuan amo moita saninijki
keni noyoujke mochantitoke ipan ueyi
altepetl tlen itoka Durango noso
Guerrero noso Veracruz, kimachiliya
amo tlatoua saninijki ika inon amo
moyek neneuiliya, tleka ipa in tlatol
onka itlatlen amo ojko ki tokayotiya.
Miyikten tlatolchanime kitoua mach
kikui Mexko tlatole uan oksekinte
kitoua mach kikui nauatlatole, uan
ojko amo kiyekita in tlen ixitali
maseualyotl. Ika inon tik matiske akike
maseualme, maske tlatoua se
maseualtlatole amo kuali tikin yek
ixmatiske keni maseualten, noyoujke
kuali tikitoske tlen kakalaten
nononkua mochantitoke uan tlatoua in
Ikuak timaseual tlatoua tikita tlen kachi kuali tech yekana uan
noyoujke tlen kuali tech ixnextiya ipan tlen yiuekauj kakalatle yetoke
ipan to nantli, in tiechkaujtlayekan nauatiyanime noyoujke tech ixmati
ojko, oksekinten tlakame kin ixmate maseualme keni akike noyoujke
mochantitoke ipan Mexko nechikol altepeme.
http://www.cdi.gob.mx
77
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
maseualyo san se inmaseual tlatol,
maske siasiaka matikinitaka, kipiaya
tlen pampa kikuitoke saninijki
tlaneneuilis tlanextilme. Inoke
tlamantlime tech nextiya keni
maseualme monechikoltekipanoua keni
sekni mononotsa uan keni moixmati
insel ipan in tlaneneuilis tlanextil.
Noyoujke kate nononkua
tlamantlime kenik moixueueka
tlaltikpak chantitoke uan keskinte
akike maseual tlatoanime noyoujke
nononkua monextiya ika in maseual
tlatol. Keskinten keni Mototsintleko
tlatoli, Chocholiteko tlatole, noso Seri
tlatole inoke mokuitoke ika tlatolo
ipan kakalame noso xolalme tlauel
kitsitoton kani moyekitstoke uan
oksekinten tlatolme moxexelotoke uan
mokuitoke ipan oksekinten xolalme
kachi ueueyinten, keni Mixtejko tlatoli,
Tsapotl tlatoli noso Maya tlatoli;
noyoujke Hahu tlatoli iuan naua
tlatoli, tlen tlatolme nononkua mokui
ipan ueueyi xolalme kampa
monechikoua uan mososoua ipan
miyikten ueueyi altepeme tlen to
Mexko nantli.
Inin tlaxexeloli ualmochiujtok ipan
ueyi xantil tlaneneuilis chiualsitli tlen
in yaxka altepeme akike maseual
tlatouanime: ipan yiuekauj xantil
xiujme noso makuili pouali xiujten, in
nauatlatouanime inuan keski Hahu
tlatouanime moxexelotoke ipan
nononkua xolalme kanin ki uikatoke
noyujke in tlatol (in Nauatlatoli inon
mokuitok ipan inike tonalten, noyoujke
nepa xolalpa itokauj Salvador uan
Nikaragua). Inike tlaxexelolme
noyoujke tech ixmachtiya tlen amo
saninijki tiechkauj tlayekan nauatilme
ipan maseual altepeme: ipan xantil
xiujme in Nauatlatoli oki kuitouiyaya
tokoluan ikuak yeuan
omotiechkaujtitoya ipa inike ueyi
xolalme uanika inon omo kuitoya ipan
nochi tlatsintla tlaltikpak altepeme, uan
maya tlatoanime, Tsapotl tlatouanime
ua Mixtejko tlatouanime, oyetoya keni
tlatolme ika omotlasemantil
tlanemakaya uan ika omotlaneneuilis
tlanextiliyaya ipan se ueyi xolalpa
noyoujke oksekinten tlatolme
okikuitoya sekinten kitsini nechikol
chanime uan okin paleuiyaya in
tlanextilyo kampa okinekiyaya amo
mapolui in tlatol.
Ika inon ipa inike tonalten kate
tlatolme tlen mokuitoke in pampa ome
tsontle uan tlako tlatouanime,
noyoujke kate tlatolme kani mokuitoke
in pampa makuili poualten
tlatouanime, keni Mototsintleko
tlatoli, Kiliua tlatoli noso Paipai tlatoli
uan kate oksekike, keni Maya tlatoli,
http://www.cdi.gob.mx
78
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Tsapotl tlatoli uan Mixtejko tlatoli tlen
tlatolme kikuitoke in pampa miyikten
tlatouanime, kenin noyoujke
Nauatlatoli kikuitoke tlauel miyikten
xikipil tlatouanime. Inin nononkuatle
ualkistok ipa in oksekinten tlamantlime
kani yetoke xantil tlaneneuilis
chiualisme. Uan ojko miyakten
tlatolme tlen yetoke ipan tlakpak
xolalme kin kuitoke san keskin
altepechanime tleka in xantil
kakalauan amo keman moiskaltitoya
uan amo otentoya kakalachanime,
kuali moneneuilis keni yeuan amo
otlaltlamilouaya. Oksekinten maseual
tlatouanime okin totokaya uan okin
momoujtiyaya uan okin
ixpopoloujtaya in koyotl altepechanime
uan noyoujke iuan oksekinten nechikol
maseual altepeme. Ijko kani monamiki
nantli xolalme Guatemala uan Mexko
altepetl, kiyeyekotoke kin popoloske
in Mame tlatouanime uan Maya
tlatouanime akike otlatouayaya ipa
TLALTIPAK IXTLANEXTILOLME 1. SE TLALTIKPAKIXTLANEXTILONI.
MEXKO MASEUAL TLATOLME MAKUILI TSONTLE XIUITL
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores
sobre la Poblacin Indgena de Mxico,
con base en INEGI, XII Censo General de
Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
79
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
inon nantli. Noyoujke ipan ueyi altepetl
itoka Guerrero oyetoya kakalaten
akike otlatouayaya Amusgo tlatoli
noso oksekinten tlatolme uan san tlama
omopatlake, uan axan Nauatlatoua,
yeuan ijko opeujke satepa keman
oualake in kaxtilan tlatlanki
tlatouanime.
San ika matikitaka keni tlatolme
maske san keski chanikame
makinkuitoka amo kitosneki inike
tlatolme mapopoliuikan. Tlen se
tlatoli mayek yeto uan mamokuito ipan
se kakalatli inon kuali kiyek ixnextis
maseualme akike kikui uan ojko
tlamantlime tlen ika kipaleuiske kuali
kiuikatos ipan Iyolyo, maske san
keskinten chanime makikuitoka. Maske
amo matik neltokaka uan maske
nauatlatoli miyikten chanime kikuitoke
yeinon kachi miyakten poliujtoke
akike ayakmo kikui noyoujke ipan
keskin xolalme, keni Mexko tlakomulko
kani moita kachi kuali poliujtika,
ompa kani tlatoliskaltili ueyi xolalpa
altepetl kachi kikuitok inkaxtilantlatole
tleka yetok inauak Mexko kakala
altepetl. Ipan tlen xiujten uelok
panotoke noyoujke tikitstoke inin
maseual tlatole noyoujke ki antok se
yek kuali tlaneneuilis tlanextil, inon
tleka monelotok iuan Mexko chanime
uan Mexko tlaneneuilis tlalme kampa
xantilyotl moyekitstok ipan intekipanol
Mexko nantli xolalpa uan ojko maseual
tlatouanime oksepa kiantoke
nauatlatoli ipa inin xolalpa, noyoujke
in koyome uan ueka tlakpak chanime
akike kileuiya inin maseual tlatoli.
24
24
http://www.cdi.gob.mx/lenguas_riesgo/seris__
lenguas_riesgo_cdi.pdf
http://www.cdi.gob.mx/lenguas_riesgo/kiliwas_len-
guas_riesgo_cdi.pdf
http://www.cdi.gob.mx/lenguas_riesgo/papa-
gos_lenguas_riesgo_cdi.pdf
Ika inon ipa inike tonalten kate tlatolme tlen mokuitoke in pampa ome
tsontle uan tlako tlatouanime, noyoujke kate tlatolme kani mokuitoke
in pampa makuili poualten tlatouanime, keni Mototsintleko tlatoli,
Kiliua tlatoli noso Paipai tlatoli uan kate oksekike, keni Maya tlatoli,
Tsapotl tlatoli uan Mixtejko tlatoli tlen tlatolme kikuitoke in pampa
miyikten tlatouanime, kenin noyoujke Nauatlatoli kikuitoke tlauel
miyikten xikipil tlatouanime.
http://www.cdi.gob.mx
80
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Tlen nikan tikitotoke tech
ixmachtitok se ueyi tlaniloli xantil
tlaneneuilis chiualis tlen kiualnextitoke
maseual tlatolme uan axan ojko yetok
kanik yolik iuan kuali moyolchikaujtika
mostle ipan tlen amo tlaxexeloli
tiechkauj tlayekan tlanauatilme,
tekipanolisme, nechikolsiuame, tlakame
uan koneme akike maseual tlatoua.
TLATOLTLANONOTSALE UAN
TLAIKUILOLE
Okachi nepa tlen nononkua tlaitali
nochten maseual tlatolme tlen yetoke
ipan tonantli mokuitoke ipan
tlanonotsali, inon kitosneki mokuitoke
ika tlatoli uan ojko noyoujke puejtikate
ipan tlamachtil tlaikuiloli.
Matik matikan noyoujke nochten
tlatolme mokui achto ipan tlatol
tlanonotsali: achto tikmati kenik
tikaki noyoujke titlatoua satepa
tikixpoua uan titlami ipan tlaikuiloli.
Sanika ipan keni kaxtilantlatolme, in
tlaikiuloli kipiya se ueyi ixtlanextil
chiualis uan ipan Mexko nechikol
chanime, keni ipan yankuik
nechikolchanime, moyekita saninijki
iuan chikauak tlaneneuilistli. Ika inon
ikuak amo onka tlaikuiloli ipan
maseual tlatolme, moitstok keni amo
itlatlen kuali uan ojko
motokayotitoke in tlatolme keni
tlapatil tlatolme, Se tlatole tlen
amo yekyotl uan amo moyek itstok
kiyeyekoua kinxexelos nauatis ipan
tlen yek neli tlatole noso se tlatoli
yek ixkixtiyani tlatoli keni kaxtilan
tlatol.
Maske sekinten maseual tlatolme,
keni in Nauatlatoli, Mixtejko tlatoli,
uan Maya tlatoli okipiyaya se tlamantli
keni mo ikuiloua ompa nepa xantil
Indgenas chatinas. Santa Cruz Zenzontepec,
Oaxaca.
Fotgrafo: Tel Moyrn, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
81
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
xiujme, tlen ipa inike tonalten
oualmokaujtake noyoujke ipan
tlatlanilchiual xiujkame. Ikuak inon in
teachkatlayekankime akike okin
teomachtiyaya maseualme noyoujke oki
chichiujke se tlamantli tlen ika
okikuilouyaya inike uan oksekinten
tlatolme, se keski maseual tlatoanime
noyoujke okikuilouaya in tlatol,
noyoujke kachi yeuan kakalaten, san
ika amo mochten kuali oki ixmatke.
Ipan matlaktle xiujme tlen uelok
opanoke in tlamachtil tlatoanime
noyoujke kichichiujtoke sekinten
tlaikuilolme tlen kikuitoke miyikten
maseual tlatolme tlen kikuitoke ipan
maseual tlamachtilistli kani
kaltlamachtiloyan, maske amo nochten
inike maseual tlatouanime kiantoke
pampa kikuiske.
Tlen inon kitosneki se kuali
tlanonotsal tlatoli? Amo kitosneki
mach ojko kachi kuali mouekakauas
noso amo moyektlalis ipan
itlakuilolyo se tlatoli tlatolpamitl tlen
iyaxka in Tsotsiles kipixtok ome xikipili
uan tlako tlatolme ika inon maseual
tlatoli, kachi miyakten ika matikin
sentlalitakan iuan kaxtilan tlatoli.
Noyoujke amo kuali tikitoske mach
amo kipiya in tlamantlime keni ika
moixmatis uan kuali ika moikuilos,
nochten maseual tlatolme kipiya in
chichiualis uan in tlaikuilolis maske
inontlatoli tekiyo moikuiloua.
Noyoujke amo kitosneki in
tlatolnonotsal mach amo kuale moyek
chiujtoke. Kaxtilantlatoanime kachi
moueka kaujtoke, uan maseual
tlatoanime kachi kimati kenik kuali
moyeknonotsaske ipan sese tonali uan
ipa in tlaneneuilis tlanextil uan
noyoujke kenik kualtsi
moyeknonotsaske moyekitaske uan
kikuiske in tlatol ipan mauesyotl
teochiualisme ipan nechikoltiechkauj
tlanauatilolme ipan ueueyi nechikol
tlachiual chanime.
25
25
Los chamulas en el mundo del Sol. Tiempo y
espacio en una tradicin oral maya, Gary Gossen,
1989.
Ik oksejkan, imaseual tlatolme
kipiyake tlen yek kuali uan yoltok
in xochitlatoli uan tlen noyoujke
iyaxka in maseual tlaneneuilis
tlanextil in altepeme. Inin
xochitlatoli noyoujke kipiya
kuikuikali uan tlatolkuikuikalistli,
teotlatlanilistli, kuikuikatlatoli,
nonotsali, uekauj tlaneneuilistli
uan tlakakakayaujkayotl.
http://www.cdi.gob.mx
82
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Ik oksejkan, imaseual tlatoluan
kipiyake tlen yek kuali yoltok in
xochitlatoli uan tlen noyoujke
iyaxka in maseual tlaneneuilis
tlanextil in altepeme. Inin
xochitlatoli noyoujke kipiya
kuikuikali uan tlatolkuikuikalistli,
teotlatlanilistli, kuikuikatlatoli,
nonotsali, uekauj tlaneneuilistli
uan tlakayaujkayotl. Sese inin
tlaikuiloli yek moita in tlen kipiya ,
keni onka moitoua, noyoujke kipiya
tlen kuakuale tlanonotsale uan
noyoujke kampa mokui.
Ika oksejka, ika axan
mamatlaktli xiujpa
noyiualchikokistoke maseual
tlaikuilonime aki noyoujke ki
ikuiloua tlakpak tlanonotsali
tlakakakayaujke uan xochitlatoli
ika in tlatol, kitemotoke keni kuali
kiyekitoske uan kiyekchiuaske, ika
inon amokuali moitas tlen miakyotl
kipiya ipan in uekauj tlaneneuilis
Ipan inike maseual chanime keman
okikuike kuali uan kualtsi in tlatol inon
kuali ika mochiua kenik san se
mononotsaske ipan in
ueuenechikolyotl uan
altpenechikolistli. Yeika, inon in
tiachkame kipiya tlen yek uan kualtsi
tlatoske uan ojko kuali ika in tlatol
tlayekanaske.
IN MASEUALTLATOLME UAN
KAXTILAN TLATOLI
Maske nepa imiyakyo, nochi in maseual
tlatolme tlen Mexko kayotl amo
moixnamikike iuan in okse tlatoli aki
kachi miyakten kikuitoke ipan to nantli:
in kaxtilantlatoli. Yi uekauj keni
matlaktli pouali xiuitl in tiachkame tlen
yi sesekni Mexko kayotl
kineneuilitoke tlen inin tlatole san
yeua kineki ika inon tlatolos in Mexko
tleka inon san ye in tlen kuali uan
yankuik tlatoli ika inon, nochin in
tiechkaujtlanautilme moikuilotoke ika
inon tlatoli, in tlaixmachtiloni tlen yi
uelok motemakatok uan noyoujke in
tlamantlime in tiachkauj tlayekanali,
uan akike kachi kipiyake tomin uan
chikaujyotl tlen in yaxka in altepetl
mochiujtoke ika san inon tlatole. Inon
kitosneki keni ika mopaleuiske iyipan
tiachkaujtlayekantli, ika tlasemanaske,
kitemoske tekitl oksesejka uan ika kuali
momachtiske, uan tlekoske ipan
yekixmatilistli ipan altepetl, in
maseualme kipiya tlen ika
omomachtike kaxtilantlatoli. Ika
nochtin xantil xiujme, miyak
omochiujke in maseualme akike kimati
ome tlatoli, tleka inon, tlatouake ika
in kaxtilantlatol uan noyoujke in
tenantlatol, uan keni axan miyakten
ijko moitake.
http://www.cdi.gob.mx
83
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Inin ome tlatolyotl, yek kuali aki
inon kipaleuiya in maseulame, ika kuali
mononotsaske, ika inoke oksekinten
Mexko chanime, uan noyoujke aki iuan
oksekinten maske tlen nononkua in
tlatol. Uan ojko, ok moita in tlen amo
yekyotl keni iuan okse chikaujtlatoli,
kaxtilantlatoli mokui ipan oksekinten
ueueyi altepeme uan in maseual
tlatol, mokaua san ika mononotsaske
ipan ialtepeuan uan in chanikauan. Ika
inon tlaneneuilistli aki kaxtilantlatoua
amo mononotsa ika maseual tlatoli.
Ika inon in ome tlatolyotl mochiujtok
keni se kuali otli, keni ika mokaujtok in
tlen achto tlatoli uan, ipiljuan yi
tlatouake ika in kaxtilantlatoli, ojko
kineneuiliya kachi kuali nenemiske,
moueyiliske uan kikauaske keni ika
kixmati maseualme, keni ika altepeme
akike mokokoliya kampa ti itstoke.
Inin nexikoltlaneneuilistli ipampa
maseual tlatoli noyoujk mochiujtok
ipan in kaltlamachtiloyan. Yi uelok,
ipan kaltlamachtilistle amo okin
kauiliyaya, noyoujke okiteuiyayake,
tleka okikuiyayake in tlen achto
tlatole. Maske axan yionka
tlamachtiloni ika ome tlatoli in maseual
koneme momachtiya tlaixpoualistli uan
tlaikuilolistli ika in achto tlatol, in
tlanextil tlayekanyome okachi
monextiliya ika in kaxtilantlatol uan
okachi moita in tlaneneuilistli kampa
amo kiuelitake in maseual tlatoli.
Ipa inin mamatlaktli xiujpayopa in te
posyeyekatlanauatiyani uan
tepostlamauesoualoni kachi kimakatoke
Nios tzeltales. Nuevo
Montes Azules,
Ocosingo, Chiapas
Fotgrafo: Tel Moyrn,
2005.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
84
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
TLALTIKPAK IXTLANEXTILOLME 2. OME TLALTIKPAK IXTLANEXTILONI. TEKITL
TLAYEKANCHIUALISME TLAYEYEKAN TLANAUATIL CHIUALONIME IPAN MASEUAL
TLANENEUILIS TLANEXTIL, MEXKO, MAKUILI TSONTLI UAN CHIKUASEN XIUITL
Nombre de la radio Siglas Cobertura
(en km)
Sede
La Voz del Valle XEQIN 130 San Quintn, Baja California
La Voz del Corazn de la Selva XEXPUJ 80 Xpujil, Campeche
La Voz de los Vientos XECOPA 80 Copainal, Chiapas
La Voz de la Frontera Sur XEVFS 130 Las Margaritas, Chiapas
La Voz de la Sierra Tarahumara XETAR 130 Guachochi, Chihuahua
La Voz de la Montaa XEZV 80 Tlapa de Comonfort, Guerrero
La Voz del Pueblo ha-hu XECARH 80 Cardonal, Hidalgo
La Voz de los Purpechas XEPUR 110 Chern, Michoacn
La Voz de Mazahua Otom XETUMI 80 Tuxpan, Michoacn
La Voz de los Cuatro Puebla XEJMN 130 Jess Mara, Nayarit
La Voz de la Sierra Jurez XEGLO 130 Guelatao de Jurez, Oaxaca
La Voz de la Chinantla XEOJN 130 San Lucas Ojitln, Oaxaca
La Voz de la Mixteca XETLA 80 Tlaxiaco, Oaxaca
La Voz de la Costa Chica XEJAM 130 Santiago Jamiltepec, Oaxaca
La Voz de la Sierra Norte XECTZ 130 Cuetzalan, Puebla
La Voz del Gran Pueblo XENKA 80 Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo
La Voz de las Huastecas XEANT 130 Tancanhuitz de Santos, S.L.P.
La Voz de los Tres Ros XEETCH 80 Etchojoa, Sonora
La Voz de la Sierra Zongolica XEZON 130 Zongolica, Veracruz
La Voz de los Mayas XEPET 130 Peto, Yucatn
http://www.cdi.gob.mx
85
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ichikaualis in kaxtilantlatole: uan in
miyajka tlen inon kichiua ipan to nantli,
tleka san se tlatouanime ika inon amo
kin maka kauitl in oksekinten tlatolme
tlen Mexko kayotl. Maske ojko, axan yi
onka kaltlachichiualistli kampa kisa in
tekitl kani kuali mokakis ipa in teposye
yekatlanauatiloni, tlen kiyekana in
CDI, kani mokuitoke in maseulatlatolme
uan noyoujke kikuitoke kuali tekitiantli
tlen ika monauatiske akike ojko
tlatouake.
Inike nexikolitalisme amo kin kaua
in maseual tlatolme mayek yoltokan.
Tla Mexko kaxtilan tlatouanime amo
makiyek itakan tlen in axkayo xantil
tlatolme uan tlen ika ojko makin
kauilikan okse kachi ueyi
yektlakaiskaltili uan makikuikan ipan
kaltiechkauj tekiuanime kani noyoujke
tlanauatil tlamantlime mamoixeuikan
uan maki yeyekokan noyoujke in tlen
maseual tlatoli, tleka ojko amo kuali
poiluiske inike tlatolme ipan tonantli.
MASEUALTLANENEUILIS
IXTLAKAYOLME
Okse tlamantli tlen iyaxkayo maseual
tlaneneuilis tlanextil ye noyoujke kin
uikatok ipan in tlaltikpak ixitaloni, inon
kitosneki mach kipiya tlen kitaske
kenik kixtlachalitaske in sitlalixuikalme,
tlen iyaxkayo uekapa iluikak, teotlme,
akike moitake keni kalchanime uan
inoke keni tlen kichiua ipan uekapa
iluikak inin. Ika inin
tlatoltlaneneuilistle in
tlakamachtiyanime kitokayotiya
ixtlakayolme keni, tlen kitosneki keni
moita uekapa iluikak noso uekapa
tlaltikpaktli. In ixtlakayo maseual
altepeme kuali kikuitoke tlen ika moyek
chiujtoke ipan in yolnemilis, uan
noyoujke kikuitoke tlen ika moyek
tlakaita uan moyek nonotsa inepanko
tlaltikpaktli panolime uan noyoujke
kenik inuan motekipanolnechikoua,
keni motiachkaujyo nauatiya inuan in
chankaua kanin teochiualisme noyoujke
Ika inon in ome tlatolyotl mochiujtok keni se kuali otli keni ika
mokaujtok in tlen achto tlatoli: miyak kani panoua in tetame akike ome
tlatoua amo kinekike kinextiliske in maseuial tlatol keni ipiluan, uan
mach kachi kuali matlatokan ika kaxtilantlatoliuan ojko, noyoujke
ijkinpaleuiya uan tlen ojko kachi kuali in maseulme kuali mamononotsaka
iuan in okseki mexko chanime
http://www.cdi.gob.mx
86
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kita keni moyolixnextiya ipan
tlaltikpaktle tlen noyoujke kuali kin
paleuitok ye in tlen tlamantle kineltoka
in pampa in teotlme uan oksekinten
uekapa chanime uan uekapa tlaltikpan
chanime.
Maske maseual altepeme kipiya se
ixtlakalolistli tlen iuan in tlatol
monamiktiya, iuan in xantil tleneneuilis
chiualis uan noyoujke iuan in kakala
chanchiualis, in maseual ixtlakalolisme
kinpiya miyikten kuakuali tlamantlime.
Miyikten kakalaten kin neneuiliya
mach akike chanime ipan inin
tlaltikpaktli kipiya tlamantlime tlen
chikauak, tlen totonke uan tlen itstik.
Tlen tlamantli totonke inon iyaxkayo
tonaltsintli, noyoujke iluikaktle, ika
tlakachanime, iuan yekchiualistli,
noyoujke tlanextili, yolyotl, nemilistli;
tlen tlamantlime itstik noyoujke kita
iuan metstli, iuan tlali, iuan siuame,
iuan tlen amo tlayekchiuali, iuan
tlayouali, iuan mikilistli. Maske
tlamantli totonke kachi ueyi
tlamatikitakan iyixpa itstik inon amo
kitosneki okse kachi kuali uan okse tlen
amo, san ika moneki mokuiske inuan
ipan yolnemilistli. In xiujtlayolilyotl
amo kuali mochiuas tla amo yetok
itotonkiyotl tonaltsintle, ika noyoujke
moneki mokuis in chikauak itstik tlen
iyaxkayo mikilistli iuan tlali. Noyoujke
tlakachanime okachi kipiyake totonke
tlamantlime, san ika noyoujke kinekike
kikuiske tlen itstik tlamantlime uan ojko
yekyoltoske, siuame noyoujke kinekike
totonke tlamantlime. In tlen kachi kuali
moitas, ipan in maseual ixtlakalolme,
yemouikas uan mopixtos se yektlalili
kani ipa in tlakayotl in tlakachanime,
uan ojko kuali mayekyetoka ipan
nechikol kakalatli, noyoujke mayek
yetoka uan amo makipiyaka tekiyome
ipan panolisme uan ipan iskaltilxiujme,
ojko in yekyotl kuali yetos uan yatos.
Ika inon nochi itali moneki mokuis
se yekyotl kampa maseual ixtlakalolme
kitoske in uekapa tlaltikpaktli keni se
yek tlaneneuilistli tlen nochipa
mopatlatika uan nochipa moolinitika.
Uan ojko kakalachanime yeuan
Ixtlakayolme noso uekapa tlatikpak italis
tlen in yaxka maseual tlaneneuilis
tlanextilme, kipiya tlen kitas ipampa
moixnextil nonotsa ipan tlaltikpaktli
panolistli uan noyoujke keni mosasaloua
iuan panolisme, keni moyol chanikan
yekana uan moteoyolyekana, uan noyoujke
kenik moixpantilyekana ipan tlaltikpaktli
ojko motlaneneuilsaloua iuan teotlme uan
oksekinten uekapa chanime.
http://www.cdi.gob.mx
87
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
makichiujtaka in olinilistli ipan se yek
itali tlen amo makin kaua makin
ualikili se amo yekyotl noso se tekiyotl.
Ika inon ikuak onka se tekiyotl
inepanko kakalatli maseual yekyotl
kileuiya kachi kuali mamoyektlalika in
tekiyome ika se nechikoltlanonotsali,
uan ojko tlayekan chiualis tlen kuali
kinmosiuis akike
monechikolnonotstoke kuali kin
momoujtis uan kuali amo kin kauas
mayekyetoka ipa in yekyotl
ixtlakalolme.
Noyoujke kenik kuali
yolchanchiualotos ye ika
tioyektlachichiual itlali, kani moyek
itaske teotsitsi uan kaxtilan teotlme
inuan maseual xantil teotstitsi, keni
teokiaujtlakatl in teko koujtlaten uan
yolkame. Itlaneneuilil sasalome iuan
teotlme moyek nechikol ita kenik tlakatl
tlasaloli uan noyoujke kakalatlasaloli:
onka keni matlatemakalo pampa ojko
kuali tlaselilos uan amo kema matik
kauakan tik tlasokamatikan in tlen tik
selitoke. tlateotlme amo itlatlen
kiseliya kana se mijkiyolkatontle noso
se mijkitlakatontle, kuali yeuan amo
tlen tech makaske uan ojko yolistli amo
kuali yetos uan amo kuali yatos.
Ik oksekpa noyoujke maseual
ixtlakalolme yeuan yetoke iuan se
altepetlaltikpak yolchikaualistli tlen
yetoke iuan kakalachanime noyoujke
iuan teotlme, iuan yolkame, iuan
itlatlen tlamantli kipiya ipan inchan,
keni ueueyikoujtlaten uan time. Uan
ojko se tlakatl uan okse yolkatl
mosepantiliske se yolchiualistli ikuak
yeuan oyolke ipan sekni tonali uan ojko
nochipa san sekni yoltoske. Inin
yoltlaneneuilistli kani yolkame uan
kani tlakame kin setiliya noyoujke ipan
kalchanchiuame panolisme. Noyoujke
sekinten chanikame kipiya se kuali
tlamantli chiualis keni kuali mopatlaske
se yolkatl mochiuas tlakatl uan se tlakatl
kuali mochiuas yolkatl, noso kuali
mochiuaske se tlapetlantli uan noso
okse tlamantle panolistli. Inike ueueyi
Ika inon nochi itali moneki mokuis se yekyotl kampa maseual ixtlakalolme
kitoske in uekapa tlaltikpaktli keni se yek tlaneneuilistli tlen nochipa
mopatlatika uan nochipa moolinitika. Uan ojko kakalachanime yeuan
makichiujtaka in olinilistli ipan se yek itali tlen amo makin kaua makin
ualikili se amo yekyotl noso se tekiyotl.
http://www.cdi.gob.mx
88
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlaixmachtil chanime tlen kachi
moixmachtitoke keni iuan kuali
kikuiske in yolchikaualis pampa itlatlen
kuali tlachiualistli uan noyoujke kuali
kikuiske ipan tlen amo kuali chiualis in
tlachichiualistle.
Ipan maseual ixtlakalolme ye tlen
kachi kuali tlaneltokalistli, inon
kitosneki, ye tlanonotsali keni ouala in
tlaltikpaktli uan noyoujke aki ompa
mochantitoke, keni teotlme, uan
noyoujke tlakachanime, in yolkame,
xiujme, uan noyoujke tlen yek kuali
moita ipan ixtlauaka uan ipan intlali
tlalaltepeme. Inike tlanonotsalten,
noyoujke ompa kate tlen yek kuali in
maseual, tlen ueka tlanonotsali, tlen
iyaxka maseual altepeme, uan yek
miyakpa tlamauesyo tlanonotsali kema
noya ipan iljuime uan teoiljuime,
noyoujke kinontlanotsa in tlen ueka
panotok, keni ualatok in tlaltikpaktli,
keni axan tlamantli, tleka ika inoke
maseualme kineneuiliya uan
kitekpantok in tlaltikpakyo, tlen iyaxka
in yolkame inxiujme uan in teotlme. Ika
inon, in tlaneneuilisme tlenika yek
kuali moneneuilis in maseual
ixtlakalolme uan inon tlaneneuilistli
kinekike kimatiske in
tlakamomachtiyanime, akike
kitemotoke uan kixnextitoke miyak
tlaikuilolme tlen kipiya in tlanonotsal
tlen iyaxka in nochi maseual altepeme.
Inike tlamantlime tlen kate axan
ipan maseual ixtlakalolme kiyek mati
akin ualatoke ixtlakalolme uan
teotlaneltokalisme in yaxkayo altepeme
akike amo okin teuitoya in
kaxtilanchanime. Ika inon in
Ritual cora en Jess Mara.
El Nayar, Nayarit.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
89
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlaixmachtiyani xantil tlaneneuilis
chuailis Alfredo Lpez Austin
kineneuiltlalitok mach kate sekinten
tlamantlime tlen inepanko altepeme
kuali yetoke uan yoltoke ipan yi uekauj
xantil xiujme, inike tlapatilolme tlen
kipixtoke in maseual kakalaten yekin
tokayotitok chikauak itek, ika tlen in
chikaualis uan ika tlen in yekyo
chiualis. In chikauak itek noso kachi
kuali noyoujke kin paleuitok pampa
ojko kiyektlaneneuilil itaske in
tlaltikpaktle uan noyoujke ki
nechikolsaloske in tlaixnextil paleuilistli
inuan nechikolchanime.
26
Ika inon maseual ixtlakalolme
noyoujke kiantoke uan kimokauilitoke
tlamantlime tlen in yaxka in ueka
chanime akike mochantitoke Europa
uan Africa, uan ojko kinpixtoke
yankuikten yolixtlamachtilme ipan tlen
kachi achto altepeme omochiujke ipan
tonantli. Ipa inike tonantlime
kimokauiliyaya tlaneneuililme,
ixkopinkayoltlanextilme uan
tlamantlime tlen kiantoke ipan tlayekan
tlatol tlanauatilolme: inon keni
mochiua ipan iluitl mitotilistli kani
monextiya kenin oki miktike toteotsin
Jesus in teoneneuilis yaxkayo Coras
26
Tamoanchn y Tlalocan, Alfredo Lpez Austin,
1994.
akike mochantitoke ipan ueyi altpetl
itoka Nayarit uan noyoujke ipan ueyi
altepetl itoka Xalisko kani matlaktli
ikoneua kikuitoke tlapacho xayaktle
tlen kinextiya tlachichiual patli
nextilolamatl iyaxkayo tepostlamauisol
tlanauatiloni.
In maseual ixtlakalolme kitoua
mach ixpantilpanolisme amo
momakakaua iuan nechikol
altepechanime. Inon kitosneki mach
itlatlen pano ipan se altepetl kuali
noyoujke kimosiuis okse noso
oksekinten altepeme: se nechikol
altepetekiyotl noyoujke kuali kixnextis
se tlamosiuili ipan uekapa neluikak; tla
aki kineki kimiktis se koujtla yolkatl uan
amo kitlatlanilitok iteko makikauili
kuali kikualankaitas uan san tlama
kikokolisyomakas in altepechanime; tla
aki kineki kionis se ameltsi uan amo
itlatlen kitemakas kana se tlapaloli
akike toteotsitsi yeuan kuali kualaniske
uan ojko kichiuaske mauaki noso
mapopoliui in ameli.
In maseual altepeme kixmati in
xolalpa, inchikauak tekipanol tlen kuali
kichiuaske uan tle amo kuali
kichiuaske in kachi yekyotl uan yeuan
noyoujke kimati kenik amo
mapopoliui in tekipanolisuan, san ika
keni yotikitake yeuan amo
momakakaua ipan tlen in xolalpa uan
http://www.cdi.gob.mx
90
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
in yek tlanextikayo, noyoujke inuan in
yoltekipanolis uan amo moitstoke keni
san tlama uan san moljui tlachiualis tlen
kemaniya mochiuas, mokuitos noso
mokaujtos.
Satepa inin amo makakaujtle
ipampa nechikolchanime uan
tekipanolisme, kitoua yolnemilis
tlamachtiyanime uan
tlakatlamachtiyanime, mach in
maseulaten moiskaltitoke ika in
yankuik tlaixmachtil chiualisme tlen
kuali kiyolchikaujtok uan kin paleuitok
ipan tlalyolnextiloni keni ueyi koujtla
kani kachi kiaui, ipan koujtla tepeme,
kani xaltlaluajka uan itentla amanali ,
uan oksekinten.
Ika inin machiloni in maseual
ixtlakalolme teixmachtiya ika
tlamantlime tlen amo san yek noyoujke
kineki kachi kuali
mamoyekixmachtikan. In maseual xantil
tlapatiyanime kixmati miyakten xiujten
uan yolkame tlen ika kachi kuali
tlapatiya uan noyoujke tlen ika kachi
kuali patlachichiua. Ikuak kixmati
itlatlen xiujpatli yeuan sanema kikui
uan kema ki tlaliliya aki chanika
kipanita se ome yeyi tonali uan ojko
kuali kita tlaneli kuali patli, noyoujke
ipa ixtlakalol tlaneneuilisme, tlen ika
momati mach kuali in yaxkayo tlen
totonke tlamantlime uan ojko kuali
mokuiske ikamopatiske in tlen tlamantli
itstik teuika ipan kokolistli.
Kuali moyekitstoke in maseual
tlaneneuilisme ipan tlen iyaxkayo
xiujme uan yolkame, ika inon
ueueyikaltlamachtiloni uan noyoujke
ipan ueueyi kalten kani mochichiua in
patlime uan ixkuikuilol patlime, yeuan
ki tlaxtlaua akike maseual xiujpatime
uan ojko kuali makin nextilikan in tlen
xiuitl kixmati uan tlen kuali ika
tlapatiske. San ika inin tlaneenuilis
chiualis chanikame akike amo kiyekita
tleka yeuan kineneuiliya mach inon
amo kuali chiualistle uan ojko
kitokayotitoke inike tlachichiualme;
keni biopiratera kate sekinten
chanime akike kitstoke inmaseual
tlamachtilis kiuikatoke in ueueyi kalme
akike patlachichiualten uan yeuan
kitlantoke miyak tomin ika inin tekitl uan
amo kimakatoke in maseualme
noyoujke se kentsin tlaxtlauili.
Satepa inin amo makakaujtle
ipampa nechikolchanime uan
tekipanolisme, mach in
maseualten moiskaltitoke ika in
yankuik tlaixmachtil chiualisme
tlen kuali kin yolchikaujtok uan
kin paleuitok.
http://www.cdi.gob.mx
91
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Kate oksekinten maseual
ixtlaneneuilis tlamachtilme akike kuali
amo moyekneltokaske, noso amo kuali
moyek kuiske tlamantlime in koyoitaka
tinochten tikmati in koyome amo
kineltoka in yolyo naualme noso
itlatlen tlaneneuilis chiualis tlen kikui
sekinten maseual chanime, ompa kani
noyoujke kiyeyekoua kixmomoujtiske
in tesiuitl uan ojko amo kikauaske
matlalpauetsi. Kachi kuali matik
neneuilika matikin kauaka makichiuaka
inon in maseual tlaneneuilis tekitl
noyoujke matik yekitaka kenik in yeuan
motekipanoua ipan maseual
ixtlakalolme kani noyoujke amo
momakakaua ipan tlaltikpak panolistli
aki kin machikaujtok in altepeme.
27
Onka se tlaneneuilistli kani
moyekita uan moyek ixmati in
tlaxelolmakakaualoni tlen inuan
maseual tlamachtile uan
koyotlamachtile inon kanin yetok in
yekyotl uan kokolistli. Maseualme
kineneuiliya mach aki mokokoua amo
moyek itstok uan amo moyek tlalitok
inepanko in tlen totonke uan tlen itstik
ika inon moneki mach mamototonili
itlakayo, uan noyoujki
mamoyektlalitoka uan mamoyekitakan
27
Pluriverso. Un ensayo sobre el conocimiento
indgena contemporneo, Csar Carrillo Trueba,
2006.
Mayas. Hopelchn, Campeche.
Fotgrafo: Tel Moyrn, 2004.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
kenik mamoyeknauatikan in tlen
miyakten seualme yetoke ipan sese
altepechani iuan chikauak seualme tlen
yetoke kaltenko uan mosasalnauatiya.
Ika inoke kokolisme keni moujtililistli
inon ualmonextiya keman se seualoni
kikaujteua itlakayo se tlakatsintle, inon
amo ikuak momoujtiya. Uan ojko inin
tlakatsintle kineki mopatis iuan se
koyotlapatiyani amo kuali kipatis,
http://www.cdi.gob.mx
92
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
uan tla amo omopati kachi ueyitis
ikokolisyo noso kuali mikis.
Ika inon maseual tlapatiyanime
kachi moyek ita uan moyek tlasotla
ipan kakalatli, tleka yeuan
teyolchikaua ipan iyixtlakayo
mokokouani uan kuali kiasiske itlatlen
patli tlen ika kuali tlapauiske
kikuitoske xiujpayome uan noyoujke
teotetlatlaujtile tlaneltokali panolistli
uan tlaneltoka uan tlaneneuili
ixtemolistli tlen kin papaleuiya ika
kitemoske kanin yetok in seualyo in
chanikame, uan noyoujke kitaske kenik
kuali kiualkuepaske ipa in tlakayo uan
ojko mopatiske.
Inon kitosneki mach maseulame
amo mayakan mopatikan iuan
koyotlpatiyanime noso amo mayakan
ipan kaltlapatilme uan ojko amo
makikuikan in koyopatili uan tlen patli
amo tekaua manikokolo uan oksekinten
tlen yankuik patlime, tleka inoke kachi
patiyo uan amo asitoke in majko
kampa yeuan mochantitoke. Ojko
tikitaske keni maseualtlapatiyanome
yeuan kachi kuali kixmati intlakayo
uan noyoujke kimati keman in tlakayo
yejka noso mokokoua uan kipauiske tla
itlatlen kokolistle kipiya.
Keni ika ixtlakayoluan uan
itlaneneuilis inmaseual altepeme
kiyoltitoke iyaxkayo tlaneneuilis keni
kuali ompa mochiujtoske in tlakame
uan siuame keni iuan oksekike iuan
iyixtlalkayouan. Iknochi inin
tlayekanyotl amo nochten kiyek itaske
uan amo kuali kitaske, uan noyoujke
amo kitaske itiachkauj tlayekanyouj,
maske kitlaliliya ipan tlen sesekni
kayotl. Ojko keni nemi, se altepechani
kikui in chankauan teotekiyotl uan
motlaliya inauak in teotl, noso
teotlaitaloni ipan altepetl ika inon in
tlakatl amo tlen kichiuas iuan isiuauj
ipan achto ome yeyi tonali maske ipan
oksiaka amo tlen kichiuas. Noyoujke,
kuali moonis tlayile ipan seki iluime,
Maseualme kineneuiliya mach aki mokokoua amo moyek itstok uan amo
moyek tlalitok inepanko in tlen totonke uan tlen itstik ika inon moneki
mach mamototonili itlakayo, uan noyoujki mamoyektlalitoka uan
mamoyekitakan kenik mamoyeknauatikan in tlen miyakten seualme
yetoke ipan sese altepechani iuan chikauak seualme tlen yetoke kaltenko
uan mosasalnauatiya.
http://www.cdi.gob.mx
93
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tleka in tlayile kitotoniya in tlakayotl
uan ika inon maske inauak mailoua in
teotl amo tlen tepanolis; ipan okseyotl,
ojko ikuak tlauel totoniya ika in
kualalyotl amo kuali mochiuas ipan in
chanime noso nochi altepetl. In tlen
nemilistli noyoujke nononkua moitas
ipan in tlakame uan siuame. Ipan in tlen
itoka Tsotsiles in Chiaujpa kayome, keni
inon moitas, yeuan mokuailpiake
keman kisake ipan tonaltsintle uan keni
inon itstike in totonilotl kuali kin kokos,
uan noyoujke auel kuali
motlalpantlaliske, tleka in tlali kuali kin
kitskis se chikauak itstik.
Okse tlen moitas inauak inextikayo
tlakalolme uan in mauesyome ipan
ialtepeme, yeua tlen moyekoltiske
itlatlen tekipanolis uan noyoujke ipan
altepetl, kimauestiliske in teotlme. In
miyak maseual altepeme kineneuiliya
aki san isel motekipanoua uan amo
kinyekoltiya in oksekinten, inon
kitosneki iuan tekiti in moxikouani, ika
inon amo kuali kitaske ipan inaltepe.
Inin peujtok tlaneneuilistli kuali
moitas ipan se chinanteka kayotl, tlen
uits ipan se tlen ueka chanikayotl, tlen
tenonotsa se yolkasayole opanok nochi
ipan makuili metstli okikuikuilitiya in
teotl ika inon okinek ki kouilis in tlaoli
in askatl, aki otekiujtiya ipa nochi inon
kauitl uan okipiyaya miyak tlaoli. Inon
amo okinek kipapaleuis, okilui mach
tlatsiujke mach inon otekitiyani keni
yeua. Ika inon, in yolkasayoli oya iuan
teotl uan okilui in askatl tlauel tsotsokatl
uan inon okilui mach yeua kimakas
tlen kikuas. Ikuak inon, axan in
yolkasayoli ye ika kipiya in
tenchochopiueyak tlen ika kichichina
iyayo in kouitl, uan ye ika ayakmo
moyolkokoua tlen itlakualis.
28
Inin tlanonotsali chinanteka ayakmo
kiyekita in tlen achto itlaneneuilis aki
itoka Samaniego, keni askatl
omoixmatiyaya tlauel tekitki, uan iyolka
sayole amo neli kuali tlakatl tleka san
tlauel okikuikaya uan ika inon in
maseual tlachiualis in yolka sayoli
okichiuj in tlen yek kuali iuan
omopacho in teotl ika ikuikuikaujyo
uan in askatl amo kuali omochiuj tleka
amo okinek kitemakas in tlakiloltekiuj.
Ika nochi, in maseual
tlaneneuilisyotl kitemoua keni
mamoyek italo tlen se uan okse,
ialtepeuj uan ika iyixtlakalo. Inin
yekitaloni mopatla uan kuali mopiyas
kema moyekitstas uan moyek temotas
keni kuali ilouas, noyoujke in tlen yek
italistle keni peuas totlaneneuilis iuan
inmaseual altepenemilistli. Akike kuali
28
Relatos, mitos y leyen das de la Chinantla, Roberto
Weitlaner, comp., 1977.
http://www.cdi.gob.mx
94
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kiasiske, neli yolpaktos ipan inemilyo,
uan ojko kiyekitaske ialtepeuj, uan
kema mikis noyoujke paktas. Ika satepa
noyoujke kuali yas iuan ikoluan akike
kipanitstoke uan kitstoke maske kampa
ompa miktla yetoke.
MASEUAL TEOTLANELTOKALISME
In teoneltokalisme tlen kipiyake in
maseual altepeme auel kikauaske
inixtlakaloluan, tleka, inon kitosneki
tlen yek kuali ichiualis in tlaneneuilis
uan tlen inoke kipiyake. In tlen
mauesyotl, in tlen makake in teotlme, in
maseualten kitemoske uan kipiyaske
tlen kipiya iuan mosalos in tlaneneuilis
tlen ika kuali kiyolitiske in tlatokiloli,
yolkame mayolikan, uan altepetl ijko
mamoiskalti, uan teotlme mayolpakikan
uan amo tlen kuali mochiualis ipa inon
nemilistli.
Keni nochi in nemilistli uan
masualneneuilistli, in teotlaneneuilistli
ye inon ichiualis tlen tekiyo in xantil
tlanonotsas in altepeme. Ika inon
kipiya miyak itlamanyoua tlen uits ipan
xantil xiuitl tlen yopanok, seki teotlme,
noyoujke tlaneneuilisme, tlaneltokilistle
uan in teotlatlatlaujtilme. Noyoujke
kipiya miyak kaxtilanteotlaneneuilistli,
ye opanok ipampa in tlen okiualikake
akike kaxtilantlatlanime inon opeuj
ipan kaxtoli uan se xantil xiuitl uan inon
okiselike imaseualten. Inon omoitake
akike teotlakaitalonime tlen kipiyake
ipa nochten in maseual altepeme, uan
noyoujke kuali moitas in ixnextil aki
itoka Cristo uan Virgen Mara uan
noyoujke in Cruz, tlen inon
inchikaujtlaneneuilis, tlen yi uekauj
tlaneneuilistli uan ipan in ome tekotli
tlen kuali moitas, tlen ompa kate ipan
amatl tlapoualtonali. Inon tlamantli tlen
kaxtilankayome kuali kineneuilitoke
inmaseualten keni ika kitake in
ixtlakaloluan. Ika inon kuali moitos
inVirgen kuali iuan moitas in metstli
uan ika inon moneneuilis keni ye in
siuatl, ye ika inon moitaske keni
inamikayo. Noyoujke, in Mayas tlen
inchan Quintana Roo, in Cruz
mokueptok keni in teko ipan se, iuan
moitas in xantil koujme ixtlakalolme
tlen yi uekauj yopanok.
Keni okseki tikitaske ompa uits
okseki tlamantlime tlen yiuekauj
In teoneltokalisme tlen kipiyake in
maseual altepeme auel kikauaske
inixtlakaloluan, tleka, inon kitosneki tlen
yek kuali ichiualis in tlaneneuilis uan tlen
inoke kipiyake. In teotlaneneuilistli tlen
kipiyake in maseulaten yeuan in
teotlaneneuilis in kaxtilantlatouanime.
http://www.cdi.gob.mx
95
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Fachada de iglesia mixteca.
Chigmecatitln, Puebla.
Fotgrafo: Tel Moyrn,
2004.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
yopanoke in kaxtilantlatouanime
nemijke uan mononotsa, maske neka
niya kikuiki nononkua in altepenemilis
ika inon in teomaseual tlaneneulisme
kuali moitas keni teotlaneneuilisme
tlen uits ik ompik noso tlen kaktok nika
noso yi inon ix ome. Ipan miyak
altepeme inon teotlaneneuilisme
kixmati keni san semi tlaneneuilistli,
tleka inon momostle kichiua.
Keni kuali moitaske ipan
tekpantlapoualistli kachi miyakten
in maseual chanime moixmatike
tleka kineltokake in kaxtilanteotlane
neuilistli, uan noyoujke kate semi
chito aki amo ojko kineneuiliya,
uan noyoujke in altepeme aki okin
kaxtilantlaneneuilis chiujke kachi
sanema, akike tlen itoka Uicholes
uan Tarahumaras. Uan noyoujke
miyakten aki amo
tlateotlaneltokanime, aki tikin
tokayotiske ompa kachi tlatsintla.
Tlamachililistli tlen iyaxkayo ojko
okikitske inonkuayo ipa okseki
altepeme. Inon kuali moitas in tlen
yekiyaxkayo ipan in ueueyi iluime tlen
mochiua ipan altepeme ipan in tonal
inteoitaliskayotl, uan in chichiualoyan
kineki miyak chikaujyotl uan noyoujke
miyak tomin tlen akike kichiuaske in
mauesyotekitl uan okseki chanime
akike kipiyaske tekiyoteotlaneneuilistli.
Ipa Inin iluime yaue miyakten
altepechanime akike yatoke ueueka,
uan ojko makin altepeikniuan itakan.
Inin iluime mochiuake ipan in teopa
uan inepantla altepe, inon kitosneki,
ipa in yolo in altepetl, kampa ompaka
inteotlakatl miyakpa, noyoujke,
http://www.cdi.gob.mx
96
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
inauak mopaleuiya maske matlami insel
tomintekipanolisyo.
Ika inon, miyakten
tlakamomachtiyanime kitouake mach
in maseual altepeme (uan noyoujke imil
altepeme tlen yi kaxtilantlatoua) no
kichiuake in tlen achto tlaneneuilistli
tlen maske kachi kuali matlami in tomin
uan mamochiua in iluitl uan ojko
inteotlakatl kiuikake kipaxaloltiyake
kanik itetentla in altepetl.
In tlen ueyi tlatlamakalistli, in
tlayili, inxochime, xochitlakemitl uan in
tlatlatil tlakuekueponilistli kampa
mochiua ipan iluime ye ika inon in
altepechanime kiyek itake tleka ika inon
moixmatike uan noyoujke inauak
mopaleuiya in teotlakatl, uan noyoujke
TLALTIKPAK IXTLANEXTILOLME 3. YEYI TLALTIKPAK IXTLANEXTILONI. MASEUAL
TIOTLANELTOKALONI AKIKE KATE IPAN TLAIXMACHTILME NECHIKOL KAKALAME,
MEXKO, MAKUILI TSONTLI XIUITL
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base
en INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
97
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlatemakas in altepechani ipa inemilis
altepeuj, maske ayakmo mamopiya
miyak tomin keni oksekin Mexko
chanime kampa san semi kipiyake
insesel tomin uan kitemoua keni
tlatlaniske.
In tomin tlatekipanolistli ipan achto
tlaneneuilistli mokueptok tlen
iyixnexkaujyo inmaseuali ipa inin tlen
yotla chikome tlapouali uan matlaktle
xiujme, ika inin kauitl miyak oyoltoke
inaltepechanime akike kineki
mochiuaske kampa kipiaske in tomin
tekipanolistli keni kampa in okseki kate
ipan tonantli, keni maske tlatekitiske,
kalchichiuaske noso san tlapaleuiske,
keni chantekitime iuan okseki tekiyotl,
uan ojko kipiyaske tomin uan in tlakual
kiasiske in tlamiloli tlen ika panoske.
Inin tlapaleuiloli kuali kin uikas in
altepechanime keni kixmatiske oksekin
tomin tekipanolistli uan oksekin
tlaneneuilistli keni Mexko chanime uan
ojko kikauaske in tlen in
altepeixnexkayo noso peuaske ki
temoske keni kipiyaske tomin san in
sesel. Uan noyoujke kichiua uan
kitemaka in tomin tlen kampa mokui
ipan in iluime uan achto tlaneneuilis
tlen ialtepeuj, inon kiitosneki
tomintlamakayotl, ye ik inon kachi
mochikaua tlen ialtepekayouj uan
iyixnextilyo. Uan ojko
itomintlamakayotl mochiujtok ipan
maseual altepetl keni tomintekipanoloni
uan tlaixnextilkayotl nononkua keni in
okseki Mexkochanime, noyoujke
mouika ika okseki tlayekanyotl uan
mauesyotl tlen kipaleuitok mayolto
ipan ialtepeuj keni nononkua
nechikolme, keni in tlaneneuilis noso
intekipanol ipan inaltepechaniloni.
29
Okseki iluime tlen mochiua ipampa
teotlaneneuilisme tlauel mopiya tlen
moitas uan momatis ipain tonal amatl
tlapouali tlen kaxtilankayotl. In
chichikueyi teotonali, keni moitos,
moyek tlalitok ipan miyakten altepeme,
keni in Tarahumaras tlen tlakpak
chanime uan in koras tlen kate kampa
itoka tonaltsintle uan in Tsotsiles tlen
tlatsintla chanime, miyakpa kitosneki in
tlen ixteuilistli keni chikaujyo
29
Los indios mexicanos en el umbral del milenio,
Arturo Warman, 2003.
In maseual altepeme no
kichiuake in tlen achto
tlaneneuilistli tlen maske kachi
kuali matlami in tomin uan
mamochiua in iluitl uan ojko
tlatemakas in altepechani ipa
inemilis altepeuj.
http://www.cdi.gob.mx
98
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Panten tradicional
mixteco. San Pedro
Tida, Oaxaca.
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
tonaltsintle uan totonke tlen kipiya in
aki itoka Cristo, inon moixmati ipan
in altepetl, uan ichikaujyo tlaltikpaktli,
uan itstiltis in moxikouani, inon kuali
moixmatis kampa iuan kaxtilan
chanime akike kin yeualoua uan
kinmomoujtiya. Uan ojko, inon iluime
kichikauiliya in ixnexkayo in
nechikolua maseualme. Noyoujke yek
NAUI NAKASTSAKUALONIME 4. MXICO INDGENA, 2000*
Poblacin indgena ocupada 3 298 342
Poblacin indgena ocupada en el sector primario 42.5%
Poblacin indgena ocupada sin ingresos 23.4%
Poblacin indena ocupada que recibe menos de 2 salarios mnimos 53.5%
* Informacin no disponible para 2005.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena en Mxico, con base en INEGI, XII Censo General
de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000,
kuakuali in iluime tlen mochiua kema
tikiniluiya Santa Cruz, tlen mochiua
ipan makuili metstli ketlen mosaloua in
tlen kema yi peua kiaui uan kema yi
kuali tlatokalos.
Ipan inin iluime, iuan okseki
kinpaleuiya kenik yoli uan kenik
moteki in tlaoli inoke
moyekixmatike tleka inteotlme uitse
http://www.cdi.gob.mx
99
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Cementerio kiliwua. Ejido
Kiliwas, Ensenada, Baja
California.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
San Juan uan Santiago. Inin
mitolilisme uitse ompa kani ueka
altpeuj tlen itoka Espaa uan inon
kilnamiki in tlatlanilis in kaxtilanteotl
tlaneneuiliyanime in yixpa
inoksekinten chanime aki ochantiyake
kampa altepetl tlen itoka Peninsula
Iberica kema in tlatlakoyan
xiujtlapoualistli. In kaxtilan tlatouanime
okualikake kampa Mexko ipan kaxtoli
uan se xantil xiuitl uan okinkuike tlen
ika okilnamikiyayake ika in tlatlanilis
ipan maseualme, akike okin iljuike
mach amo kuali in tlaneneuilis aki
okiniljuiyayake musulmanes. Axan
inin tonali miyak maseual altepeme
kichiuake in iljuitl uan moyekitake,
iuan kaxtilantlatlanime uan iuan
moixnamiki aki iuan amo mouika,
akike kuali yes maseualten akike yi
kampa iten xantil yopanok keni ino
tlen iteko in kiauitl uan koujtlatle
uan noyoujke yoltlaneneuilis intlen
xiujtlamiloli. Miyakten in iluime
mochiujtoke ueka tlen kani in
altepetl, ailamame ipan in
tlakoyoujtli kampa moneltoka
chantitoke in teotlme. Ika inon in
Mayas chanime, ompa omo
seseknitlalike in tlen mauesyotl
mochiua ipan teopa uan ipa altepetl,
inon kitosneki kachi ye in tlen
kitlalikan teotlaneltokayotl, uan in
tlen mochiua ipan mili uan
koujtlatle.
Oksekike iluime mochiua ika
inmitotilistli tlen itoka moros uan
cristianos, noso itlatlen tlatlaniloni,
tlen mochiua ipan chikuase uan
chikome metstli tonalme, kema in tonal
http://www.cdi.gob.mx
100
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
panotoke in tlaneneuilis noso iuan
okseki maseual altepeme aki kate
inauak, aki kin iljuiya moros aki uitse
kampa ompa kaxtilan altepetl, noso aki
ueueka chani keni aki uitse kampa
altpetl itoka Francia. Inin tlaixmatiloni
kinextiya keni in maseualixmatilyotl
tlen axan yankuik kayotl
yokiyekneneuilike keni oksekinten tlen
uitse kampa ueka altepeme tlen itoka
Europa.
30
In iluime tlen mochiuake keman
tlami in xiuitl noyoujke mosalotok iuan
in tekitlayekanchiualistli, tleka ikuak
inon kuali moyektlaliya in tlen san
tlama ueyiyotl uanteotlaneneuilistli.
Ipan inin iluime, in ueueyi tiachkame
kiseliyake in koujtopil tlen ika
tlayekanaske, okse koujtlayekanyotl tlen
kitosneki inyaxkayo in
teotlaneneuilisme uan chikauj
tiachkauj tlayekanyotl.
Ipan in nochi in xiuitl mochiua in
iluime kampa omoitake in
30
La danza de Moros y Cristianos, Arturo Warman,
1972.
tlaneneuilisme uan ichtaka
tlaneneuilisme kampa katki momostle
nemilistli: maseual tlapauiloni,
tlaixtemoliloni, okseki. Ipa inon
omonotsa inteotl mochiua tlasouilistli,
mokui xiujpame uan okseki tlamanten
tlen kipiya ichtaka chikaualistli. Inin
maseual tlaneneuilisme iuan moneloua
okseki xantil tlamantlime tlen opanoke
iuan oksekinten tlen iyaxka in xantil
tlaneltokilisme, uan oksekinten
tlaichtaka kauilistli tlen uitse kayotl
Europa uan frica.
In teotlaneneuilisme tlen maseual
achto kayome noyoujke iuan mosaloua
in tlen nemilis tekipanolisme,
tlayekanyotl, uan in altepechanime uan
noyoujke tlen ika mo yek chiuas uan
mopiyas ixnextilyo. Ika inon, in iluime
tlen teotlaneltokilisme noyoujke
iyaxkayo in altepeme, keni okiyekito
Daz Gmez.
YANKUIK TEOTLANELTOKALISME
Ipa inin tlen tlantok mamatlaktle
xiujpoualistli miyakten maseual Mexko
chanime panotoke ipan tlen yayankuik
In teotlaneneuilisyo in maseual altepeme mosalotok iuan in nemilistli tlen
mochiua tekipanoli, tlayekanyotl uan altepechaniyotlnochi inon
tlatlamantli kinextiya uan kiyektlaliya uan ika kipiyas ixnexkayo.
http://www.cdi.gob.mx
101
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
teotlaneltokalisme, nononkua in tlen
yoki piyayake keni maseual
teotlaneltokilis tlen kayotl ipan in
altepeuan. Imiyakten in
teotlaneneuilisme tlen amo moneltoka
uan semi nonokuatiya ika yeuan.
Oksekinten maseualme kiantoke okseki
yankuik keni tlen kaxtilan
teotlaneltokilisme tlen akike amo iuan
mouika tlen yi kichiujtoke ipan
ialtepeuan.
In tlen yek tlanonotsal inin
tlapatilisme yek miyak. Uan kuali
tikitoske uan tik pouaske, amo timo
poloske, tikitoske tlen ayakmo
kintlakamati in tiachkauj tlayekanali
uan kin temoua keni mopatlaske ipan
okse tlalpa. Keni ipan miyakten altpeme
in tlen achto tlaneneuilistli auel
moxitinis ika in tekitlalyekanchiualistli
uan in tlen mochiua ipan tiachkaujtlaye
kanemilistli, inechikolme kin paktiya
inin chiualistli uan kitouake keni amo
kin paktiya kema mokuepa ipa okse tlen
amo tlaneltokalistli.
In tlen mopatla ika in
teotlaneltokalistli kipeualtiya in tlen
ika moxitiya ipan tiachkauj tlayekanyo
altepetl, tleka aki amo tlaneltoka
ayakmo kin paktiya tlen tlamantli
ompa kate ipan in altepetl: ayakmo
kinekike kichiuaske in tlen achto
tekiyotl uan ayakmo kinekike
kichiauske tekiyotlayekanyotl tlen
onka ipan altepetl tleka kisalouake ika
tlen achto tlaneneuilistli, noyoujke
ayakmo kimiajka mauestiliake in
teotlakaitaloni.
Mixtecos. Rueda en la
festa de Semana Santa.
San Pedro Tida, Oaxaca.
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
102
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Inon kuali kichiuas nexikoli
inepanko in altepetl uan kuali mochiuas
ipan altepeme makin totokakan akin
yankuike ayakmo teotlaneltokanime,
tleka ojko kin itake keni ayakmo kuali
tekitiske iuan ialtepechanikauan.
Oksekinten altepeme, keni seki
otomime tlen ompa kate Hidalgo,
inoke, moyeknonotstoke uan ki
selitoke in aki amo tlaneltokame
makichiuakan in tekitl tlen amo kipiya
kitas iuan in teoneltokalistli uan
noyoujke kichiuake inokseki tekime ipa
in altepeuj, tlen inon nononkua keni in
tekiyotl tlen kipiya teotlaneltokalisme
ipan okseki tlamantin in siuame
mopatlake ipan iteotlaneltokilis uan
ojko kitemouake keni kuali kin
yekanaske in maseual chanime. Keni
tikitstoke in tekitlayekan chiualisme
kachi kuali kin yektlaliya in tlakame
uan yeuan kikuaniya, ika inon in tlen
amo tlaneltokalistli kachi kuali kitake.
Uan noyoujke, ipan miyak altepeme, in
iluime tlen teotlaneltokalistle iuan
moneloua iuan aki kachi tlauanaloni
uan ojko kuali kichiuaske neteuiloni in
tlakame ipampa siuame, ika inon
kemaniya yeuan kichiake in
tlapatlaloni ipa nochi ichanikauan uan
ojko ayakmo onka tlayilistli ika
itlakauan uan ayakmo onka
neteuilistli.
31
Inexikolme tlen inon kichiujtoke
ipan tlapatiloni aki ayakmo tlaneltoka
kin uikatok miyakten tlachianime uan
31
Retos para la atencin del alcoholismo en pue blos
indgenas. http://www.cdi.gob.mx/participacion/
alcoholismo/retos_alcoholismo_pueblos_indigenas.
pdf
Boda otom. Hidalgo.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2004.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
103
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kitstoke okseki yankuik
teotlaneltokilisme tlen ika inon
motekipanoske uan kuali ompa yetoske
ipan altepeme uan in achto tlaneneuilis
maseualme. Noyoujke moyolkokoua
kema uits kaltenko chikaualistli kampa
altepeme, keni kitosneki,
tlamachtiyanime akike amo
tlaneltokake akike miyak moita ueka
chanime kayome, uan mokalaktiyake
ipan inemilis uan ika inon ik mochiua
amo kualiyotl. Uan ojko kuali
tikitstoske keni inin tlapatiloni kichiua
inexikolme uan ayakmo kualiyolipan
ialtepeme uan noyoujke tlen ika
mochiuake. Ika inon mochiuiliya tlen
tlatoli ayakmo moitaloni tlen achto
amo okatka ipan tlen achto tlachiuali
uan ika inon kinextiya in tlen miyak in
tlaneneuilis inmaseual chanime ika
oksejka, amo tikilkauaske in
teotlaneltokilisme uan in maseual
tlaneneuilis tlanextil imaseual altepeme
mopatlatoke keni tlen yiuekauj in
tlanonotsal iuan miyakten tlen axan
tlamantlime kuali moitake ipan achto in
tlaneneuilis, keni imauesyo
teotlakaitaloni, noyoujke okin ixpantike
ika tlakame tlen uitse ueka satepa
noyoujke ino okiselike inmmaseual
altpeme uan ojko oki neneuilike keni
in ixtlakaloluan. Maske achto in
Kema mopatlake in
teotlaneltokilisme ika tlen nonkua
in tlen kaxtilantlaneneuilistli
kemaniya ika kichiua kenik
ayakmo mamouikakan ipan tlen
tiachka altepe tlayekanyotl, tleka
inon kitosneki ayakmo kiseliske
in tlen achto tekiyotl uan
noyoujke in altepetekiyotl.
teotlaneltokilisme aki amo tlaneltokani
ayakmo kiyekseliya in tlen achto
tlaneneuilistli uan tiachkauj
tlayekanyome ipan altepeme, onka tlen
italoni ipan tlen axan yayankuik
tlapatiloni kalaktoke ipan in
tlaneneuilis uan noyoujke kiselitoke
ipan tlen yeuan in tlaneneuilis. Ojko,
keni tikitaske, yauekita maseual
tlapatiyanime tlen ika mopatiya in
moujkakokolistli.
Ika inon in tlen tlaneneuilis patiloni
kampa in tlen ayakmo tlaneltokislistli ye
ika inon yek yomopatlake in keni kate
in maseual chanime ipa inin tlen tlantok
mamatlakten xiujme uan ika inon
mouikatikate kampa okseki ixnextilolme
uan okseki yankuik keni moitaske
maseualme.
http://www.cdi.gob.mx
http://www.cdi.gob.mx
IN MASEUAL TLAXELOL UAN MIYIKTEN INEXTIKAYOTL
SE TLANENEUILISTLI TLEN MOYEKNEXTIYA MASKE TENEXIKOLITA IPAN MEXKO MASEUAL
ALTEPEME, YE INON TLEN MASEUAL TLAXELOLI UAN TLEN AMO MOPIXTOK TOMIN. KUALI
tikitoske in maseualme kachi amo kipiya tomin maske oksekinten Mexkochanime
kipiya tepitsin uan noyoujke inyektlaxtlauil tlen amo kin yek asilitok. Noyoujke amo
kipiya miyak tlamachtilistle keni inoke oksekinten keskinten tlakame uan keskinten
maseual siuame amo kimate tlaixpoua uan amo kuali asiske kani ketemakaske in
yoltlapatile. Noyoujke miyakte maseual kalme akike amo kipiya mekatlauili,
chipauak atl uan sokiatlakoyontle. Ojko kuali tikitoske ipan nochi inin
yoltlaneneuilistli uan ipa inin kalchaniskaltilisme
32
in maseualme yeuan kachi amo
moyekitstoke inauak in oksekinte Mexko altepeme. Inin tlaxelolitali uan moljui
tekipanoli ualkistok nepa ueka yolxolalpa, keni kuali moitas inepanko noso itenko
imaseual kalnechikolme, keni ika kaltenko noso itenko aki iuan itenko monauatitok in
Mexko nechikol chanime uan noyoujke iuan akike amo maseualme tlen mo
chiujtoke in chantlaka. Tipeuaske tikinpanitaske nepa kaltenko uan tiasiske inepanko.
32
Ojko kuali tikitoske ipan nochi inin yoltlaneneuilistli uan ipa inin kalchaniskaltilisme http://www.cdi.
gob.mx/index.php?id_seccion=1916
Keni katki maseual
tekipanolistli
105
http://www.cdi.gob.mx
106
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Tlen kaltenko italistli kinuikatok in
maseual nechikoli, maseual tlaxelolistli
ye inon yetok, ipan yiuekauj xantil
xiujme, nexikolitalistli, tlakuikuikalistli
uan tlateuilistli. Ikuak ayamo
ualasitoya kaxtilantlatouanime, in
nechikolchanime kachi ueueyinten uan
kachi chichikauake okintlaniyaya uan
okin kuikuiliyaya in tekiujyo akike
amo chikauake, uan noyoujke okin
xipitsouayake ipan in kuakuali tlaluan.
Satepa ikuak opanok kaxtole uan se
xantil xiuitl, mochten tlen maseual
altepeme oyetoya okin nechikol tlalike
uan okin tokayotike indios ojko okin
chikaualtike matekitikan ipampa
kaxtilantlatoanime noyoujke okin
chikaualtike makitemaktika se
tlaxtlauili in ueyi kaxtilan tlayekanke.
Ojko okin kuikuilike tlen kachi kuali
in tlaluan. Ika sejyotl opopoliujke
miyakten tiechkaujtlanauatilme tlen ika
amo okin yek itaya, uan tlen ika okin
nexikolmatiyaya uan noyoujke tlen ika
TLALTIKPAK IXTLANEXTILOLME 4. NAUI TLALTIKPAK IXTLANEXTILONI.
KENI MOISKALTITOKE MASEUALME IPAN NECHIKOL KAKALAME, MEXKO,
MAKUILI TSONTLI XIUITL
Fuente: CDI / PNUD, Informe sobre Desarrollo Humano de los Pueblos Indgenas de Mxico, 2006.
CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en
INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
107
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
omochikauaya kampa kuali
tlakuikuiliyaya; omochiuj ueyi tlali
tlakuikuililistli Ikuak opeujke in tlali
tlanamakale uan tlali tlakouali ipan
kakalame. Ipampa ojko miyakten
kakalaten okin poloke in tlaluan tlen
ika omo yoltekipanouaya uan ika
omotlamakaya; ojko maseual chanime
okin uikatake ipan tlauel tekitl tlen
omochiujtouayaya ipan ueueyinten
kaltekipanoloyan noyoujke ipan
ueueyinten kalchaniloyan xolalpa. In
tlen tlateuiloni okin patlak in tiechkauj
tlaneneuililme tlen kin yekana
tlaltlayekanyotl uan ojko yolik iuan
kuali okin kuepilita miyikten intlal in
kakala chanime, miyikten maseual
kakalame amo kuali omoyek
tekipanoke insel uan ojko in
maseualme san ijko otekitiltitoya ipan
ueueyinten kaltekipanoloyan,
ueueyinten kalchaniloyan, uan sese
tonale oyatoyake tekiti noyoujke ipan
ueueyi nechikol kakalame, ompa kani
TLALTIKPAK IXTLANEXTILOLME 5. MAKUILI TLALTIKPAK IXTLANEXTILONI.
KENI MOISKALTITOKE AKIKE AMO MASEUALME, IPAN NECHIKOL KAKALAME,
MEXKO, MAKUILI TSONTLI XIUITL
Fuente: CDI / PNUD, Informe sobre Desarrollo Humano de los Pueblos Indgenas de Mxico, 2006.
CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en
INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
108
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
okitlaniyaya tepitsi in tlaxtlauil.
Noyoujke in tiechkauj tlanauatilme
akike oyetoya ipan sempoali xantil
xiuitl, amo okin yolchikaujke in
maseualme ipn in xantil tlamilol tlen
kachi okin paleuiyaya ipan toktli
tlamiloli, yeuanten okin neneuiliyaya
mach amo kuali uan san tepitsin okin
paleuiyaya. Yolik iuan kuali oual
asitake in yankuik tomintekipanolme
tlen motlalitoke ipan to nantli, ipan
inike sempoali xiujme tlen uelok
panotoke, kinmosiuitok in maseualme
kachi keni oksekinten maseual
altepeme, amo kin yek tlaxtlauitok uan
amo kin yektlalitok, tleka yeuan amo
kuali mosisiniya.
Inike xantil xiujme kanin tlaxelol
italisme uan tlaikuilolisme kachi
moitstok inauak in tomin tekipanoli
tlanechikolneneuilistle uan xolalpa
nemilistli tlen inyaxka maseual
altepeme. Ipampa tlaikuilolisme uan
noyoujke kenik kiyeyekoua kuali
choloske inauak akike kin teteuiya,
yatoke mouekachantiya ipan koujtla
tepeme, moueka kaua noyoujke ipan
nantli: koujtlatepeme, akaualme uan
tlaluajka. Ipan miyikten maseual
xolalme kuale omoselyotekipanoke,
uan maske amo ika nochi, tleka amo
tlalme uan tonaltlatotonilme amo okin
kauaya kuali matokmilokan noso
mayolka tlatemokan uan
matlaxinachpepenakan in tlen ueueyi
tlalme tlauel okin miloke uan ayakmo
kuali omokuike oksepa, tleka
tlalkapitstlalpa uan tlaluajkayotl amo
Localidad tojolabal.
Bajuco, Las Margaritas,
Chiapas.
Fotgrafo: Tel
Moyrn, 2005.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
109
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kin kaujtok in maseual tlamilouanime
kachi mamoyektekipanokan.
Ojko miyakten maseual altepeme
mochantitoke ipan kikitsini
nechikolchaniyolme noso
nechikolchankame kampa amo asi
makuili pouali kalchanime, uan yetoke
ueka kani amo inauak inueueyi
nechikol altepeme. Ojko in ueueyi
tiechkauj tlayekantlanauatilme amo
kuali kin paleuiya, tleka ueka yetoke
uan kakalaten tlauel kitsitsini. Ojko
maseual kakalaten amo kipiya itlatlen
tlapaleuilistli tlen ika moyek
nechikolchantiske keni oksekinte
Mexko chanime, itlatlen kin poloua
keni: mekatlauaili, chipauak atl uan
sokiyatlakoyontle. Kalchanime Uicholes
akike mochantitoke ipan ueyi altepetl
itoka Nayarit uan Xalixko, noyoujke
tarahumaras akike mochantitoke ipan
ueyi altpetl itoka Chihuahua, amo
kipiya inin tlamantlime tlen nikan
tikitotoke, san ika yeuan ueka
mochantitoke kani koujtla altepeme
ueueyinten maske yetoke ipan inin
Mexko.
Kate sekinten maseual kakalame
keni San Mateo del Mar noso San
Juan Chamula akike kipiya semi
miyakten kalchanime uan ojko amo
kuali moyoltekipanoua iuan in
chankaua uan kin uika kinmosiuiya
kani mochikaua moxixitiniya in
yektlaltikpakyo.
In tlakamomachtiyani Gonzalo
Aguirre Beltrn okin tokayoti inin
maseual xolalme keni xolalme
tlatlatiyaya, ompa kani ipan xantil
xiujme in maseualme ompa omo
tlatiyaya. Tlen yeyi tlaneneuilis kitoua
mach inike maseual chantilolme amo
moyeksenkaujtoke, tleka
monechikotoke uan mopaleuitoke keni
amo mokaua makin tlakuikuilikan
kaxtilankakalame akike yetoke ipan in
In tlen tlateuiloni okin patlak in tiechkauj tlaneneuililme tlen kin yekana
tlaltlayekanyotl uan ojko yolik iuan kuali okin kuepilita miyikten intlal in
kakala chanime, miyikten maseual kakalame amo kuali omoyek
tekipanoke insel uan ojko in maseualme san ijko otekititoya ipan
ueueyinten kaltekipanoloyan, ueueyinten kalchaniloyan, uan sese tonale
oyatoyake tekiti noyoujke ipan ueueyi nechikol kakalame, ompa kani
okitlaniyaya tepitsi in tlaxtlauil.
http://www.cdi.gob.mx
110
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
xolaluan inike tlen achto ueyi
altepeme, tlen ika itlatol tlaneneuilis
Aguirre Beltrn, moitstoske keni
inepanko tiankistlanemakaloyan, tomin
tekipanoloyan, tiechkauj tlayekan
tlanauatiloyan ipampa maseual
kakalaten akike kinyeualotoke; ompa
kani ueueyi kaxtilantlatoanime
kinteuiya uan kinkuikuiliya ipan in
altepeuan. Ojko tlasemankime tlakoua
ika amo patiyo tlen in tlachichiujkayo
maseualme uan kinemakiltiya patiyo in
tlakual uan in tlaken tlen kinektoke
noso tlen kikuitoke; noyoujke in teko
ueueyinten kaltekipanoloyan uan
ueueyinten kalchantiloyan, keni akike
kitemaka tekitl ipan ueueyi altepeme,
mosentlaliya uan mononotsa pampa
keni kuali san penas kin tlaxtlauiske
maseualtekitiyanime; noyoujke in ueyi
kaxtilantlatoauanime akike
mochantitoke ipan ueueyi altepeme,
mononotsa uan kineneuiliya keni kuali
yeuan mokauaske ipan tiechkaujyotl
tlen altepetl noso ueyi altepetl uan ojko
noyoujke kuali kinmakaujtoske
inmaseulame kanin yeuan in selto amo
kuali motiechkauj ixnauatiske, uan tla
akike mosisiniya kemaniya motitiuiya
uan kin aua.
33
Inin tlasentlaliloni akike maseulame
inuan amo maseualme kuali moitstok
inepanko xolalchanime tarahumara tlen
yetoke ompa Chihuahua uan nepa kani
uekapa tlalme tlen yetoke ipan ueyi
altepe itoka Chiaujpa uan ojko kin
ueka kaujtok ipan maseual tlanexelol
itali.
Ipa inin kaltenko tlachiualistli,
noyoujke onka tlatek tlachiualistli tlen
kinuikatok in maseualme ipan moljue
33
Regiones de refugio: el desarrollo de la comu-
nidad y el proceso dominical en Mesoamrica,
Gonzalo Aguirre Beltrn, 1991.
Servicios Nacional % Indgena %
Viviendas particulares habitados 24 006 357 2 035 913
Con agua entubada 21 086 978 87.8 1 416 527 70.5
Con drenaje 20 825 049 86.3 1 088 855 55.6
Con electricidad 23 194 511 96.6 1 813 302 90.1
Fuente: CDI / PNUD. Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, II Conteo Nacional
de Poblacin, Mxico, 2005.
NAUI NAKASTSAKUALONIME 5. YEYI NAUI NAKASTSAKUALONI.
KALTEN TLEN TEAXKAYIYANME SAN IKA ITLATLEN MOKUI. MEXKO, MAKUILI
TSONTLI UAN MAKUILI XIUITL
http://www.cdi.gob.mx
111
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tekipanolistli. Kuali moitstok tlen
noyoujke kinmosiuitok ipan in
tekipanol tlen ye teuiloni inepanko
kakalame kanin kalchanime moteuiya
ipampa inkal, inkoujtlauan, in
ameluan. In kakalame ojko yatoke
mochantiya kanin ueka koujtla tepeme,
tleka ojko moteuiya iuan in maseual
ikniuan pampa kuali kinma asiske
itlatlen tekipanol nechikoli tlen ika
mopaleuiske uan monauatiske.
Inepanko Mexko tlaltikpak, ipan
mixtejka, ipan xolalpa mixe, inike
niteuilonime inepanko kakalame yi
uekauj mochiujtoke, kuale moitos ipan
yiuekauj xantilxiujme, ojko ayakmo
mochikaujtoke in altepeme akike
moteuitoke, amo kin kaujtoke
mamochikauaka pampa kuali moteuiske
inuan akike amo maseualme, akike
kinexikoltlatlata uan kin tlakuikuiliya.
Noyoujke kichiujtoke netiuilolistli,
mikistli uan nexikol italistli tlen amo
kinchikaujtok uan kin molue tekiyotitok
ipan inike kakalaten. Sekinten
tlakamomachtiyanime keni Arturo
Warman, kitoua mach noyoujke kin
tlauel kaujtok in maseualme ye tlen
tlamantle kichiua iyixpa in
teotlaneltokalis kampa miyak tomin
kitouetsoua tlen ika kitlaxtlaua itlatlen
iluitl chiualis, yotikitoke ipan
oksekinten tlatolme, inike chiualisme
kin uika maseualme makitlamikan in
tomin uan amo itlatlen kin paleuiya
pampa kani kuali kiskaltiske in
tekipanol uan ojko kuali moyek
yolchikauaske. Miyakten tonalten
tikitstoke, mach kachi akike kitlantoke
miyak tomin kani maseualme kichiua
itlatlen iluitl inoke yeuan
kaxtilantlatouanime, tleka kinemaka
tlayile papatiyo, noyoujke kinemaka
tlakuepontle uan okseki tlamantle tlen
kuali mokuiske ipan sese iluitlchiualis.
34
Yotikitake mach amo kuali
tikitoske nochi maseual kakalaten yek
itoke noso amo yekitoke, uan
noyoujke totlaneneuilis amo tech
kauas matikinsentil itaka nochipa. San
34
Los indios mexicanos en el umbral del milenio,
Arturo Warman, 2003.
Ipan totonakapan kakalaten aki
yetoke ompa altepetl itoka
Papantlan noso ipan Zapotekatl
altepeme kani itokauj Juchitan in
maseual tlaixnextiloni amo
momakakaujtok uan kachi kuali
momachikaujtok ika tomin
tlatlanilistli uan ika tlachichiual
tlanemakali.
http://www.cdi.gob.mx
112
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
ika kuali tikitoske mach maseual
kakalaten yomoixeuike
moyolchikauaske pampa kuali
mosiniske uan kipaleuiske in nechikol
kakala ixnextikayo uan ojko amo kuali
popoliuiske inepanko in ueueyi
kaxtilan altepeme, kuali ki tlamiske in
tomin tekipanol kanin teoiluichiuaske
tlen amo kinkauailis maki miakilikan in
tomin makikouakan itlatlen intlal noso
itlatlen tlachichiualistli, noso
matlamilokan. Ojko kuali
timotlatlaniske tleka Mexko
kakalachantlime amo kin kaujtok
mamoueyilikan uan makieujtokan
ixnextikayo tlen ika kachi kauli
omoiskaltitoyaya noyoujke ika in
tomintekipanol, kuali tikitoske
noyoujke tleka kaxtilan tlatouani
tlaneneuilistli uan maseual
tlachichiualistli kani moyolchikaua
iuan tiechkauj tlayekanali kani altepeme
amo tekaujtoke mamoiskaltilo ika
tomintekipanoli uan tlakachaniloni keni
noyoujke amo moilkauas in
maseualistli. Ipan totonakapan
kakalaten aki yetoke ompa altepetl
itoka Papantla noso ipan Tsapotekatl
altepeme kani itokauj Juchitan in
maseual tlaixnextiloni amo
momakakaujtok uan kachi kuali
momachikaujtok ika tomin tlatlanilistli
uan ika tlachichiual tlanemakali; tleka
inike tlachichiualisme amo kuali
mochiujtoke ipan nochten Mexko
maseual xolalme.
Noyoujke amo kuali tikilkauaske
in kani maseual tionechikoliluitl
motlamiya in tomin, onka aki amo
kiyek ita ojko kualani uan mosisiniya
mach tleka motlamiya in
tomintekipanoli inseseltsi uan amo
monechikoua ipan nochi Mexko
kalchanime uan ojko kuali ika peuas
iskaltili nononkua, nechikolistli uan
oksekinikan, ojko keni ika kitoua
miyakten maseual
nechikoltlaneneuilisme. Ojko kuali
noyoujke tikitoske mach inin tekiyotl
tech nextiya kenik maseualme kuali
moiskaltiske uan kianaske
setlayekantli ipampa ialtepeuan,
noyoujke kiuikaske kualtsin
tlaneneuilis inyoltekipanolis uan in
ixtlanextikayotl.
KENI KATKI TLATEKILONI UAN
ITEKIYOJUA
Ipan inike xantil xiujme tlen uelok
panotoke tikitstoke se ueka tlapatiloni
ipan maseual yolnemilistli tlen
ualatoke ipan tekiyotl kani
moyoltekipanotoke miyakten
kakalame ipan yiuekauj xantil xiujme:
ojko kimilotoke tlen ika motlakualchiua
ye inon toktlamilolistli.
http://www.cdi.gob.mx
113
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Inin tlokolitekipanoli oualmonexti
ipan yeyi pouali matlaktli xiujme tlen
opanoke ipan sempoali xantil xiuitl,
ikuak noyoujke tlamilolo ipan
tlaltekipanoli tlen tiechkauj kitemaka
iuan kakala tlatekipanoli tlen iyaxkayo
nantli inon oualasik ipan ueyi xantil
tlaneneuilis chichiujkaujyotl ikuak
inon opeuj poliujti yolik iuan kuali. Ipa
inike tonalten in xantil tlamilolme omo
iskaltitoya uan mo ueyilitoya tleka
kachi tlakame tlamilouanime
otlatotokaya ipan xopanko, miyakten
yeuan maseualme, ojko noyoujke ueka
oasike ika in tlanechikol chichiualis
ipan tlali uan ipa yankuik
tekipanolchichiualisme uan okin
neloke iuan tekiyoujme xantilme. Ipan
miyikten matlakten xiujme iuan
tiechkauj tlanauatil tlayekanke oki
neneuiliyaya kachi kuali kin paleuiske
amo xantil tlamiloluanime, akike amo
ki miloua itlaluan kuali motitlanis ipan
oksekinten nantli xolalme uan noyoujke
tlen kuali motitlanis ipan ueyi tiankisko
altepeme uan okinmakaujtoya in
tlaltekipanoli tlen tiechkauj kitemaka
uan ojko maseual tekitiyanime akike
amo kipiyaya tlen ika kikouaske
itlatlen pampa kikuiske ika kialtiske in
tlamilol.Noyoujke in tiachkauj tlayekan
tlanauatiyani okin neneuili kitemouilis
ipatiuj in tlamiloli, uan ojko kuali
monemakas kachi amo patiyo ipan
ueyi nechikol kakalame. Inin tlayekan
tlanauatili okin mosiui uan okintlokolti,
Mazorcas de colores
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006.
Acervo personal.
http://www.cdi.gob.mx
114
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
in maseual kakala chanime, akike
kachi kuali okin neneuilike yaske ipan
ueueyi nechikol altepeme kampa kuali
moyoltekipanoske. Tleka in tlamilol
ayakmo kuali kin tekipanouayaya
ipampa ipatiuj amo miyak.
Ipan yeyi pouali matlaktli xiujme,
oyolke miyikten kakala chanime ipan
nochi to nantli tlen oualpeujtoya
yiuekauj, uan ojko maseual
altepechanime inuan
kakalatekitiyanime opeujke
momiyiktenchanchiua uan noyojki in
tlamilol opeujka tlantiuitsi, ayakmo
temi.
Yo tikitoke ipan inin
tlokoltekipanoli in maseual tekitiyanime
okiyiyikoke ki iskaltiske in
tlamilolchiualis maski matlami iyolyo
tlali kanitlamilouake, tlaixtiki uan
kitouitsoua kuojten pampa kani ojko
kuali tlamiloltlatokaske maski inon
tlalme amo kuali mokuiske ika inin
tekiyotl. Ojko otlaluajke uan ayakmo
kuali okiauj, opeujke noyojki
kinxixiluiya tlali in piluan, tlen tlali
okimokauiliyaya sakitsitsini kani
ayakmo kuali itlatlen momilos.
Oksekinten maseual kakalatekitiyanime
ochocholoke ueka kani oyayake
kitemoua kenik kuali motekipanoske;
inon tlen oualpanotaya yiuekauj
makuili pouali xiujten, tleka kachi
tikitstoke ipan inike matlaktli xiujme
tlen uilok opanoke.
Iyixpa inin tlokoltekipanoli in
maseual tlayekan tlanauatiyani okin
totokak in maseual tekitiyanime okin
momoujti uan okin titla kani maki
ilkauakan insel yoltekipanol, maki
ilkauakan in tokmiloli uan maki
milokan itlatlen okse xinachtli intle
kachi kuali monemakas keni in kafentsi,
xitomatl noso kilotl. Ojko inin
tlaneneuilistli okinkauili miyak tekiyotl,
keni amo kuali nechikol kalchanime
insel omoyektekipanoke tleka amo
kuali kiyek namaka in tlamilol chiualis,
tlen okinekiyaya kinemakaske,
okinemakayaya ika kentsi in tomin.
Ikuak opeujke in yankuik xiujme ipan
naui pouali uan matlaktli opeujke
popoliui in kakalaten maseual
tekitiyanime uan noyoujke
kaxtilantekitiyanime.
Ipan naui pouali uan matlaktli xiuitl
itiechkauj tlanauatil tlayekanki
okipatlak ome tiechkaujtlanauatilme
tlen ika oki inmosiui in xantil toktli
tlamiloanime. Ika inin achto patlali in
maseual tlamiloanime okipatlake in
tiechkauj tlaneneuilis uan in
tlakokoualis, ojko ipan naui pouali uan
matlaktle uan ome xiuitl opeukjke ki
koua in tlaltoto inin tiechkauj tlapatili
okin popolo miyikten kakalame uan
http://www.cdi.gob.mx
115
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ojko ayakmo kuali okikaujke kuakuali
tlalme noyoujke okin neneuili kin
paleuis in nechikol maseual altepeme
kenik kuali ki euaske in tlaluan, okin
momoujti noyoujke uan ayakmo
kimatiyaya kenik kipiyaske in tlaltoto.
Okualanke in maseualme tleka amo
okin tlakaitstoya ika xantil
tlaneneuilistli, kani Mexko
tlateuiyaloni okin kauilike akike
omijke ipampa tlalnetiuiloni, ojko
moixeua mosiniya maseualme uan peui
kualani kitlatlani noyoujke makin
kauakan matekitikan, kate akike
kinyekana uan kin paleuiya
mamosinikan keni EZLN (tlaltlankinete
uiloni Zapatista aki kitemoua in selyotl
tekipanol nantli) tlen oualyotl ipan naui
pouali uan matlaktli uan naui xiuitl.
Ojko tiechkauj tlayekan
tlanauatiyani ayakmo okiyektlakaitak
ipatiuj in tlamilolchiualisme uan
okikauj mauetsi Ipatiuj in
tlamilolchiualisme kani tlasimanankime
yeuan maki itokan kechi kuali
kitlaxtlauaske, noyoujke oki neneuili
kachi kauli itlatlen kualikas ipan
oksekinten ueka nantli xolalme kani
noyoujke kuali ki kouas tlaoli amo
patiyo. Inike tlapatilolme amo okin
paleui in sel tekipanolisme, tleka ojko
kachikuali mokouas tlaoltsintle uan
amo momilos, maseual
kakalatekitiyanime ayakmo kuali
okinemakake in tlamilol chiualis ipan
Mexko tiankistle.
Inike tlapatilolme tlen omochiujke
ipan naui pouali uan matlaktli uan naui
xiujme okin totokak Isijka in
maseualme kampa oyayake ipan
ueueyi nechikol altepeme, ipan
ueueyinten tlamilol tekipanoloyan uan
noyoujke ipan tlakpak nantli kani
itokauj Estados Unidos. Ojko tlen insel
tekipanolmile amo poliujtok in majko
maseual kakalaten maski onka akike
okinekiyani yiueka mapoliuini.
Miyak tlamantli kinuika maseualme
ipan oksekinten tlaneneuilisme. In se
achto yoltlaneneuilistli maske amo
kinyekaxiltiya uan kinyektlamaka
noyoujke kinpaleuiya tepitsi maseual
Ipan yeyi pouali matlaktli xiujme, oyolke miyikten kakala chanime ipan
nochi to nantli tlen oualpeujtoya yiuekauj, uan ojko maseual
altepechanime inuan kakalatekitiyanime opeujke momiyiktenchanchiua
uan noyojki in tlamilol opeujka tlantiuitsi, ayakmo temi.
http://www.cdi.gob.mx
116
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tekitiyanime keni kuali motlamakaske.
Kema itlatlen mopatla noso amo kuali
mochiua xitomatl noso amo kuali
moyeknamaka in kafentsi, kuali
noyoujke amo onka tekitl ipan
ueyinten tekipanolme noso
nechikolueueyi altepeme, inoke
chanime amo kipiya tlen kikuaske
noso tlen ika motlakual tlakouiske.
Ojko miyikten nechikol chanime
kineneuiliya kachi kuali oksepa
kiyeyekoske toktlamiloske maski
makipolokan tomin. Oksepa yeuan
kineneuiliyan mach tlen tlaole
kimiloua kachi kuali uan kachi uelik
keni tlen monemaka tiankisko.
Oksejka, insel yoltlamiloli kuali
kichiuaske maseualme keni se nechikol
tlamilol tlayekantli, tleka ojko tlaoli
kuali kikuaske nechikol chanime uan
ixiujyo kauli kinmakaske maki kuakan
in yolkame noso kuali mokuis ipan
tlekuili noso mokuis pampa itlatlen
chiualisme. Noyoujke tikitstoke keni
tlamilolchiualisme monechikotok uan
mochiujtok iuan tlaixnextil maseualyotl,
tlaixnextil uekapa tlaitali uan maseual
tiotlaneltokalistle. Ye ika miykten
maseual tekitiyanime kiejtoke uan
kipixtoke keni se kualtsin yolnemilistli.
Inon kinextiya ipan tlamiloli keni
noyoujke ipan oksekinten tekitl
chanichiualisme, tlen monektok tomin
tekipanoli amo san inon mokui ojko
inemilyo tlaneneuilis chiualis uan
nechikolchanime kineneuiliya amo
san kuali kichiuaske. Keni tikitaske
ipan oksekinten tlaikuilolme in
maseual xantil tlamiloli nokuali
kinyolpaleuiya ipan in maseual
NAUI NAKASTSAKUALONIME 6. NAUI NAUI NAKASTSAKUALONI. KECHI KITLANI IPA
ITLATLEN KICHIUALISTEKITL MASEUALTEKALCHANIME, MEXKO, MAKUILI TSONTLI
Sector de actividad
Ocupados Primario Secundario Terciario No especifcado
Sin ingresos 771 512 634 124 53 951 75 653 7 784
Menos de 1 SM 869 715 473 111 146 349 246 729 3 526
De 1 a 2 SM 893 451 222 553 294 556 367 330 9 012
Ms de 2 SM 609 021 33 833 181 004 382 469 11 715
No especifcado 154 643 38 831 28 516 55 143 32 153
Total 3 298 342 1 402 452 704 376 1 127 324 64 190
* Informacin no disponible para 2005.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, XII Censo General
de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
117
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlaneneuilis ixnextikayo uan ipa in
Mexko yolchiualyo, ojko kuali
moneneuilis, mopaleuis uan amo
mokauas pampa kuali mopiyas keni se
nantli iyaxkayo.
KENI MOITA
TLAXOMOLKAUALONIME
Oksekinten keni moitoua maseual
tlaxelolkaualonime, kenin tlakame amo
kuali asi noso amo kuali yaue inuan
isiuauan, inuan ipiluan uan in koluan,
kanin kuali kin makaske itlatlen
tlapaleuilistle, noso tlapatilistle tlen
kitemaka in Mexko tiechkauj tlanauatil
tlayekanki, noyoujke kanin kitemakaske
tlamachtili uan tlapatile. Mamopiya
kentsin tlamachtili uan niantlen
tlapatili, temosiuiya ipan oksekinten
tomin yoltekipanolisme uan maseual
nechikolchanime: Ikuak tepoloua
tlamachtili amo kuali mochiuas itlatlen
tekitl kani kuale teyek tlaxtlauiske, in
kokolistli kinkuikuiliya chikaualistli
Ipan makuili tsontli xiuitl, naui pouali uan ome maseualme tlen yetoske
ipan makuili pouali mokuitoske ipan tlen achto tekiyotl uan amo
kitlaniske itlatlen, moyoltekipanoske ika tlen yeua kuali kichiuaske noso
kuali kipapatlaske. Uan ome pouali uan matlaktli uan ome maseulame
akike yetoke ipan makuili pouali, yeuan kuali tekitiske uan kitlaniske se
kitsini tlaxtlauili.
tlen ika kuali tekitiske uan ojko kipiya
tlen pampa yaske kitaske tlapatiyani aki
kin kuikuilis in tomin uan kin titlanis
maki kouakan patli. Ika inon in
maseual tlaxelolkaualonime amo kin
kaua makipiyakan miyak tomin uan
kitlaxelol kaua ipan oksekinten
tlamantlime.
Ikuak tikixmati inike tlamantlime
timomoujtiya. Ojko, ipan tlamachtilistli
ikuak chiknaui chapintli naui tlen
iyaxkayo makuili pouali yetok ipan
nantli altepechanime ueka asitoke
nepa kaxtoli xiuitl, amo kimate
tlaixpoua, sempoali uan chikome
chapintli sempoali uan chikuase tlen
makuili pouali yetoke maseualme
noyoujke amo kimate tlaixpoua uan
tlaikuiloua. inike tlaixpoualisme tech
ixmachtiya mach yeuan siuame akike
kachi amo kimate tlaikuiloua uan
tlaixpoua, yeuan asitoke ompa se
pouali uan matlaktli uan naui chapintli
ome pouali uan naui tlen iyaxkayo
http://www.cdi.gob.mx
118
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
makuili pouali. Ipan inin tlaneneuilistli
tlen amo yek tlanankilisme uan amo
saninijkime ipan miyikten ueueyi
altepeme. Ipan ueyi altepetl itoka
Guerrero kanin amo onka
tlaixpoualistli uan tlaikuilolistli inuan
maseualme, ye asitok nepa ome pouali
uan matlaktli uan se chapintli uan se
tlen iyaxkayo makuil pouali, uan ompa
ipan ueyi altpetl tlen itoka Chihuahua
ompa ye asitok ome pouali uan
chikome chapintli uan chiknaui tlen
iyaxkayo makuili pouali, sanijki ipan
ueyi altepetl tlen itoka Quintana Roo
ompa ye asitok san kaxtoli uan se
chapintli chikueyi tlen iyaxkayo makuili
pouali.
Akike kate yaue kaltlamachtiloya
uan oksekinten maseualme akike
noyoujke kachi miyikte amo kuali
yateua: ojko maseual nechikol
altpepeme akike yetoke ipan chilkuase
uan matlaktli uan naui xiuitl, yeuan
asitoke ipan matlaktli uan ome
chapintli chikuayi tlen iyaxkayo makuili
Ipan maseual nechikol altepeme
tlen koneme uan kolme amo
kuali yek asi kanin kin makaske
se tlamachtili uan se tlapatili
keni oksekinten nechikolchanime.
pouali inike amo yaue
kaltlamachtiloya. Ipan ueyi alteptl tlen
itoka Chihuahua se pouali uan
matlaktli chapintli chiknaui tlen
iyaxkayo makuili pouali kate miyikten
maseual koneme akike amo yaue
kaltlamachtiloyan uan noyoujke ipan
ueyi altepeuj tlen itoka Chiaujpa yetoke
kaxtole uan naui chapintli chiknaui tlen
iyaxkayo makuili pouali, uan nepa ueyi
altepetl itoka Quintana Roo san kentsin
koneme amo yaue kaltlamachtiloyan
yeuan asitoke san chikuase chapintli
chiknaui tlen iyaxkayo makuili pouali.
San ika tikitaske akike yi ueueyi
tlakame ipa inin ueyi altepetl noyoujke
miyikten amo yatoke ipan
kaltlamachtiloyan: sempoali uan
makuili chapintli chikueyi tlen iyaxkayo
makuili pouali ipan nochi tonantli uan
ome pouali uan makuili chapintli naui
tlen iyaxkayo makuili pouali ipan ueyi
altepetl itoka Guerrero, ome pouali
chapintli chikueyi ipan ueyi altepetl
itoka Chihuahua, uan tikita ipan ueyi
altepetl itoka Quintana Roo san
matlaktli uan yeyi chapintli chikome
tlen iyaxkayo makuili pouali.
Okse tlamantli tlen noyoujke tech
ixnextiliya maseual tlaxelol italistli ye
inoke akike amo momachtitoke, ojko
matikitoka ye tlen iyaxkayo makuili
pouali koneme keni amo kachi kuali
http://www.cdi.gob.mx
119
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlekotoke noso ueka asitoke ipan in
tlamachtil keni matikin itaka ipa in
xiujyo uan in iskaltilyo keni kachi kuali
asitaske kani in achto tlamachtilyo.
San ika matiyek itaka keni
Tsapotekatl nechikol altepetl aki yetok
ipan altepetl Guelatao ikakala
tochantlakatl Benito Jurez ompa ueyi
altepetl Uaxpa, ye yetok inauak makuili
nechikol altepeme kani neli kimate in
koneme uan tikin itstoke ipan nochi
tonantli, inon kitosneki mach amo
ipan nochin maseual kakalame
xolalme yetok in mokauilistli noso
tlaikuilolistli noso tlapoualistli.
Inike tlamantlime tech nextiliya se
tlaneneuilistli tlen kachi moneki
mamoyeknonotsa mamoyek ito.
Akike maseulame amo
momachtitoke amo nochipa in
tlatlakol, kema niya itlatlakol
noyoujke in tiechkaujtlanauatiyanime:
ye kitoua mach mamoiknoilkauaka
tleka maseual tlatoua uan
mochantitoke nepa ueka kani nantli
amo yek asis, in maseual kakalame
amo kiselitoke itlatlen tlamachtil
tlapaleuilistli noso tlamachtil
NAUI NAKASTSAKUALONIME 7. MAKUILI NAUI NAKASTSAKUALONI. MASEUAL
TEKALCHANIME AKIKE AMO KIXMATI TLAIXPOUA TLEN KIPIYA KAXTOLE UAN IPAN
ASI YEYI POUALI UAN NAUI XIUITL, MAKUILI TSONTLI MAKUILI TSONTLI UAN
MAKUILI XIUITL, MEXKO
Poblacin analfabeta 15 a 64 aos
2000 % 2005 %
Nacional 4 392 339 7.6 3 968 172 6.3
Indgena 1 351 897 23.9 1 220 511 21.6
Hombres 458 726 16.8 426 307 15.7
Mujeres 893 171 30.6 794 204 27.1
Fuente: CDI / PNUD. Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, XII Censo General
de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000, y II Conteo Nacional de Poblacin, Mxico, 2005.
NAUI NAKASTSAKUALONIME 8. CHIKUASE NAUI
NAKASTSAKUALONI. MASEUAL TEKALTLAPOUALONI
AKIKE MOMACHTIYA UAN KIPIYA CHIKUASEN
ASITOKE MATLAKTLE UAN NAUI XIUITL, MEXKO,
MAKUILI TSONTLI UAN MAKUILI XIUITL
Asistencia escolar de 6 a 14 aos
Total %
Nacional 18 201 308 94.7
Indgena 2 049 611 91.5
Fuente: CDI / PNUD. Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de
Mxico, con base en INEGI, II Conteo Nacional de Poblacin, Mxico, 2005.
http://www.cdi.gob.mx
120
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlachiualistli keni oksekinten
nechikolchanime uan oksekinten
nantlikakalame, akike kiselitoke
miyikten chikaualis tlamantlime. Kate
kakalaten noyoujke amo kuali
moiskaltitoke, ojko in tekipanol kisa
tlauel patiyo, uan amo kuali
momakaske itlatlen tlamachtil
chiualistli noso itlatlen tlamachtil
paleuilistli; ika inon ipan miyikten
altepeme kate kaltlamachtiyanime
Akike amo momachtitoke tech ixmachtiya kenin maseual nechikol
maseual altepeme mochiujtok inauak uan ojko tikita noyoujke keni
momachtiyanime amo ueka asi ipan sese xiuitl tlamachtiloli keni
noyoujke mayato inauak in tlen xiuitl kipiya uan kinauatitok in
tlamachtil tiechkauj ipan sese altepetl, noso amo kuali kiaxiltiya tlen in
achto tlamachtilyo.
tlauel kitsitsini uan ojko amo kuali
kinyekmachtiya in koneme ipan
nochten tlen sese xiuitl tlamachtilistli.
Inike tlamantlime tlen iyaxkayo
tomintekipanoli noyoujke kipaleuiya
tlen iyaxkayo tlaneneuilis tlanextil. In
tlamachtilme keni yi uekauj
omochiujtoya ika kaxtilantlatoli, uan
ojko amo kikaujtok kuali maueka
asikan in maseual koneme, akike
amo kuali momachtiya ika tlen se
Aula escolar tepehuana
de Santa Mara Ocotn.
Mezquital, Durango.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
121
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlatoli amo kineneuiliya. Maske
tlamachtilistli moiskaltitok ika ome
tlatoli ipan tlen matlaktli xiuitl uelok
opanoke, tlen sese xiuitl tlantoke
ipan achto tlamachtilistli uan ipan
nochten tlako tlamachtilme noyoujke
mochiujtoke uan momakatoke in
koneme san ika se kaxtilan
tlatoltlamachtilistli, ojko in
maseualme amo kuali
moyekmachtiya.
In tlaxelol italoni amo tech kaua
matik yek itakan inike
tlanextiltlaneneuilisme uan ojko
kiueyilitok in kakalachanime akike
amo kuali tlaixpoua uan tlaikuiloua,
onka aki kineneuiliya mach inon
ipampa in koneme akike amo
kiyekneneuiliya uan amo itlatlakol
in kaxtilantlamachtilistli.
Oksejpa, itlamantliyo in
tlamachtilistli ualnestok ika se
tlaneneuilil tlanextil ueyi nechikol
altepeyo, kemaniya amo kipiya
itlatlen tlaneneuilistli uan
tlamachtilistli tlen kuali kineneuiliske
in maseualme uan nechikol
kakalatekitiyanime, ika inon amo
kuali kineneuiliya, amo kuali
kiyekita in koneme akike
mochantitoke ipan kakalaten. Ipan
tlaixnextil machtili tlaltikpak
tleneneuilistli noyoujke tlamachtiya
tlen amo iyaxka maseualme uan
kachi kauli tlamachtiya tlen iyaxka
tlakpak chanime, kachi kuali kilkaua
in tlen maseual tlaneneuilis
ixmachtilme kanin yetoke imaseual
altepe xolalme. Noyoujke tlamachtil
tlamantlime tlen tlachiualis xantilyotl
kineneuiliya mach kachi kuali
momachtiske in koneme tlen
okichiujke in xantil altepe xolalme,
ipa inike tlamachtilme amo tlatoua,
NAUI NAKASTSAKUALONIME 9. CHIKNAUI NAUI NAKASTSAKUALONI. MASEUAL
TEKALCHANIME AKIKE KIPIYA KAXTOLE UAN ASI OME POUALE UAN KAXTOLE UAN NAUI
XIUITL INIKE MOIXMACHTITOKE IPAN TLEN KACHI UEKAPA TLAIXMACHTILME, MEXKO,
MAKUILI TSONTLI XIUITL
Nivel de instruccin
Sin instruccin Primaria completa Secundaria completa Media superior Superior
Nacional 3 859 126 11 171 236 14 299 439 12 517 010 9 091 209
Indgena 1 079 863 1 126 099 960 986 607 783 275 268
Fuente: CDI / PNUD. Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, II Conteo Nacional de Poblacin,
Mxico, 2005.
http://www.cdi.gob.mx
122
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
NAUI NAKASTSAKUALONIME 11. CHIKNAUI NAUI NAKASTSAKUALONI. MASEUAL
TEKALCHANIME AKIKE KIPIYA KAXTOLE UAN ASI OME POUALE UAN KAXTOLE UAN
NAUI XIUITL INIKE MOIXMACHTITOKE IPAN TLEN KACHI UEKAPA
TLAIXMACHTILME, MEXKO, MAKUILI TSONTLI XIUITL*
Nombre de la carrera Hombres Mujeres Total general
Ingeniero en computacin e informatica 4 440 2 760 7 200
Ingeniera civil y de la construccin 4 453 378 4 831
Educacin secundaria y normal 5 967 4 701 10 668
Educacin primaria, educacin bsica 14 403 11 696 26 099
Educacin preescola 616 7 350 7 966
Contadura 9 577 8 288 17 865
Administracin 5 823 5 318 11 141
Derecho 9 625 5 718 15 343
Medicina 4 265 2 894 7 159
Agronoma 5 341 751 6 092
* La informacin especifcada por carrera slo se tiene para 2000, pues el conteo de 2005 no la incluye.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Po blacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, XII Censo General
de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
NAUI NAKASTSAKUALONIME 10. CHIKUEYI NAUI NAKASTSAKUALONI.
IN TLAIXMACHTILTEKIUJ UAN IN TLANEMAKALTEKIUJ IN MASEUAL TEKALCHANIME
AKIKE KIPIYA KAXTOLI UAN ASI OME POUALE UAN KAXTOLE UAN NAUI XIUITL,
MEXKO MAKUILI TSONTLI*
Nombre de la carrera (Nivel Medio Superior) Hombres Mujeres Total
Produccin industrial 1 383 690 2 073
Mecnica, reparacin y mantenimiento 1 760 44 1 804
Electricidad y electrnica 1 518 59 1 577
Computacion e informtica 2 957 3 368 6 325
Educativas 240 1 360 1 600
Secretariales 381 22 614 22 995
Contables y fnancieras 7 117 6 617 13 734
Econmico-administrativa 734 1 458 2 192
Enfermera 377 5 191 5 568
Atencin social 251 1 266 1 517
* La informacin especfcada por carrera slo se tiene para 2000, pues el conteo de 2005 no la incluye.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, XII Censo General
de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
123
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
uan amo tlamachtiya itlatlen
maseual ixnextil tlaneneuilistli,
noyoujke tlen mochiujtok ipa inike
axanten kakalame.
35
Nochi inin tech yekiluiya tleka
tlamachtilistli mochiujtok se tlamantli
tlen ika moualilkaujtok to maseualyo
noso mokaujtok noyojki tokayotlalistli
indio. In maseual koneme uan
telpokame akike kuali kitstoke ipan
tlayekan tlamachtilistli, uan noyojki
kate oksekinten, akike kemaniya insel
monexikolita uan ojku kilkaua in
maseual ixnextikayotl uan kiana
kaxtilan nantli ixnextikayotl.
Kemaniya in tlamachtilistli kichiua
makilkauaka in kakala uan ayakmo
kema mamokuepaka ompa in xolalpa,
inon pano tleka yexpa tlamachtilistli
noso uekapa tlamachtilistli yitoke
ueka. Sekinten okualmokuepa
kitemoua kenik kuali yektekitiske iuan
in kakalayolnemilis, tekiti ika tlen
35
La educacin indgena en Mxico, Elisa Ramrez
Castaeda, 2006.
kachi kuali okixmatke ipan in
kaltlamachtiluan, oksekinten kachi
amo moualkuepa ompa mokaua
ueka uan kilkaua in
kakalatlaneneuilil saloli.
Tlen kachi uekapa tlaixmachtilme moyek ixmatitoke ipan kaltlamachtilme
ipampa maseual tekalchanime siuame, ye ino tlamachtiltekitl tlen achto
tlaixmachtilistli, tlapoualtekitl uan tlamachtil tekitl iuan koneme tlen kipiya
yeyi, naui noso makuili xiuitl.
Mujer mazahua. Mxico, D.F.
Fotgrafo: Josu Anaya Cruz, 2007.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
124
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
In konemikilistli yeinon tlen
mijkaujtlapouali iuan tlen koneme miki
ikuak ayamo kipiya se xiuitl yolisyotl uan
miki ome tsontli uan matlaktli pouali. Ipan
makuili tsontli uan makuili xiuitl noyujki
maseual altepeme omikiyaya se pouali uan
chikome chapintli chiknaui koneme ompa
kani oualyolnestiya ome tsontli uan
matlaktli pouali.
Ipan tlamachtilistli, keni noyujki
ipan oksekinten tlaneneuilisme, in
maseualme amo kimati tlen inon
kichiuaske, kitemoske noso kianaske
yekyoltekipanolistli, noso amo
kilkauaske in maseual ixnextiyo.
kemaniya, ikuak moyekmachtiya uan
moyektomin tekipanoua san
tlamakilkaua in maseualixnextiyo uan
tlen kachi kuali in tlaneneuilis
tlanextil, tleka noyujki in mexko
nechikolchani amo tlen kichiujtok
ipampa kani kuali yeuan
moseltekipanoske, mopaleuiske,
moyektlaliske uan amo kilkauaske in
maseualyo.
Ipa inike yankuik xiujten sanika in
ueyi kaltlayekantlamachtiloyan
kiyiyikotok kiyektokayotis inin
yankuik tlamachtilistli tlen kuali ika
momachtiske maseualme uan amo
mayito sanika ome tlatol tlamachtili,
noyujki mayito ika ome tlaneneuilil
tlanextil, inon kitosneki
machmamoyekita uan mamoyekana
ika in tlaneneuilil tlanextil uan ika in
yektlakaitalyo. Noyujki, ipan sekinten
insel nechikolaltepeme akike yetoke
ipan ueyi altepetl itokauj Chiaujpa
mochichiujtoke kaltlamachtilme kani
yeuan maseualme tlamachtilyekana,
uan noyojki yeuan kimati tlen
kinyolkokoua noso kinyolmosiuiya
uan noyujki kixmati in
yekitaliskakala. Sanika ayimo momati
kenik kuali moyekmachtiske
maseualme ika nochten tlaneneuilis
tlanextilme uan ojku momachtiske
oksekinten mexkochanime, ijku
ayakmo mokauas nexikolitali ipampa
maseualme iuan amo tlaneneuilistli
tlen ika kimpanita. Maski amo
nochten maseualme kuali
moyekmachtitoke, kate miyikten
akike kuali asitoke ipan uekapa
tlaixmachtilme, keni moita ipan
chikueyi uan chiknaui naui
nakastlatsakualoni.
Ipan tlapatilolistli, in maseualme
noyujki amo yitoke keni oksekinten
mexkoaltepeme. Tikitstoke keni
miyikten maseualkoneme miki ikuak
ayimo kipiya se xiuitl yolisyotl keni
moita ipan matlaktli uan se naui
http://www.cdi.gob.mx
125
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
NAUI NAKASTSAKUALONIME 12. MATLAKTLI NAUI NAKASTSAKUALONI. MOCHI
MIJKAUJ TEKALKONECHANIME UAN MASEUALME, IKMOIKNAMIKTOK MAKUILI
TSONTLI MAKUILI TSONTLI UAN MAKUILI XIUITL, MEXKO*
2000 2005
Poblacin total Poblacin indgena Poblacin total Poblacin indgena
Mortalidad infantil 23.3 34.4 18.8 27.9
* Defunciones en menores de un ao por cada mil nacimientos.
Fuente: para poblacin indgena, estimaciones de CONAPO, en http://www.conapo.gob.mx/00cifras/proy/RM.xls, http://
www.conapo.gob.mx/00cifras/indigenas/repMexicana.xls. Para poblacin total, Secretara de Salud.
nakastsakualoni.
36
Kani naui pouali
tlen iyaxkayo makuili pouali in
maseual koneme akike ayamo kipiya
makuili xiuitl yikipiya kokolisapistli,
ojku amo kuali moyektlaliskaltiya
uan amo kuali moyekmachtiya.
Ipampa inin kokolisapistli, ome pouali
uan naui tlen iyaxkayo makuili pouali
maseualkoneme amo kiasitoke in
iskaltiltlatamachiujyo, keni kaxtoli
uan ome tlen iyaxkayo makuili pouali
yitoke ipan nochten
nechikolaltepeme, uan ome pouali
uan kaxtoli uan yeyi tlen iyaxkayo
makuili pouali amo kiasitoke in
yekyitik tlatamachiujyo.
36
Situacin demogrfica, en Las mujeres ind-
genas de Mxico: su contexto socioeconmico,
demogrfico y de salud, 2006. Los cuadros A3 a
A10 del anexo del documento citado contienen
ms informacin estadstica sobre tasas de mor-
talidad y causas de muerte para diferentes grupos
de edad.
Noyoujke in maseualten kachi amo
uekauika ipan in yolnemilis keni in
okseki nechikolaltepeme, ika inon
kitosneki mach in yekyotl tlalilis amo
moyek yetos. Ijko keni kitoua in
CONAPO ipan makuili tsontli xiuitl, in
maseual siuame in yolnemilis oasitoya
ompa kani yeyi pouali uan matlaktli uan
naui chapintli chikueyi xiujten, uan in
tlakame oasitoyake ompa yeyi pouali
uan chiknaui chapintli makuili xiuitl. Tlen
sanijki tlanauatili ipampa Mexko
Nechikolchanime ika nochi kipiya se
chapintli chikome xiuitl, kachi ueyi keni
ika moita siuame uan ome chapintli se,
ipan tlakame.
37
Noyoujke miktoke ika
kokolis mauaktli tlen kuali mopauiya,
keni kuitlaxkolkokolistle,
tlaiyoanalkokolistli, inon kitosneki mach
amo auili yaue kita in tlapatiyani uan
37
Ver Situacin demogrfica, en Las mujeres
indgenas de Mxico: su contexto socioeconmico,
demogrfco y de salud, 2006, p. 62.
http://www.cdi.gob.mx
126
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
ika inon kixnextiya mach amo nochten
kipiya yek atl ipan inchan. Uan noyoujke
oksekinten tlen chipauak tlachiualisme.
Okse yekyotl tlalilistekiyotl tlen kin
mosiuiya miyikten maseual kakalame
ye inon tlayili, keni otikitake ipan tlen
yopanok tlaxeloltlayekan tlanauatiloni.
In tlen tlauel tlayiltlaonilistli iuan
mosaloua in tlen xantil teotlaneneuilistli
ipan miyikten kakalaten. Inon
kichiujtoke noyoujke kaltlanemakaloyan
uan tlasemankime akike kineki
kinemakaske in tlayil kema mochiua
iluitl uan teochichiualiskakalatli.
Noyoujke in tlen kinkokolismaka uan
kinchaneteuiltiya uan ojko kin kokoliya
in siuame uan kokone. Ika inon ayakmo
mamochiua inin kokolistli ye inon
kitlatlaniya miyikten kakalame.
38
38
http://www.cdi.gob.mx/participacion/alcoholis-
mo/alcoholismo_indigenas_fnal.pdf
Inike yekyoltlalistekiyome kipiya
inextiyo san ninijke keni
tekiyotlamachtilme: poliui tomin tlen
ika motlalis inkaltlapatiloyanime ipan
maseual xolalme, se keskin
tlakatlapatiyanime ipa inike xolalme,
kani maseualme amo kuali kikoua
miyak patle noso kuali kitlaxtlauaske
tlapatiltlali.
Noyoujke onka, keni ipan
tlamachtilistle, se tlamantli tlaneneuilis
chiualis, keni mochiujtok nononkua
ipan maseual tlaneneuilis tlapatiloni
iuan kokolistli iuan tlen yankuik
tlaneneuilis patilistli tlen kin
chiualtiya kema niya in maseualme
amo maki inyektlakapatilitaka;
noyoujke ikuak amo kimate keni
kaxtilan tlatoske in maseual
kokoxkanime uan tlen tlapatiyanime
amo kimate nian se tlen maseual
tlatole ye ika aueli
NAUI NAKASTSAKUALONIME 13. MATLAKTLI UAN SE NAUI NAKASTSAKUALONI.
TLEN KACHI AMO MOISKALTITOKE UAN MOIXMATIKE IPAN NECHIKOL
KAKALAME, MEXKO, MAKULI TSONTLI UAN NAUI XIUITL
Ao
Tipo de municipio*
Nacional
Indgena Con presencia
Poblacin indgena
dispersa
Sin poblacin
indgena dispersa
2004 31.2 5.8 7.1 5.9 8.9
* Municipios indgenas con ms de 40% de poblacin indgena (PE). Municipios con presencia con menos de 40% de PE
y ms de 5 mil indgenas. Municipio con pe dispersa: con menos de 40% de pe y menos de 5 mil indgenas.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Informacin e Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico a partir de SSA, Censo
Nacional de Talla, e INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
127
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
mosepantlatolnonotsa uan ojko auel
mopatiya.
UALAL UAN TLAXOMOLONI
Inauak tlamachtiltekiyome uan
yekyoltlalilistekiyome tlen kinextiya
tlaxomoloni ipan maseual
nechikolaltepeme, onka okse
yektlamantli tlen kachi kiueyiliya inin
tlayekan chiualis: in ualal nononkua.
Kuali tikitoske mach nochten maseual
siuame kachi amo kipiya tomin uan
amo kimate tlaixpoua uan tlaikuiloua,
kiselitoke san keske tlamachtile uan
kipixtoke miyakten yekyoltlalilis
tekiyome keni tlakame. Noyoujke,
yeuan kachi kinchaneteuiltiya. Ye inon
ipampa amo san ninijke ualali tlen
katki ipan maseual nechikol chanime
uan ipan nochten Mexko nechikol
chanime uan ojko kinkaua in siuame
kachi kitsini iyixpantlakame, itlatlen
tekitl kichiua amo kin yektlaxtlauiyake
uan noyoujke keni tlapaleuiya ipan in
Se tlatamachiujtli tlen mokuitok ipan koneiskaltili kani monextitok
kokolisapistli yekuali mochiuas ikuak momati amo kiasitoke koneme
in iskaltil tlatamachiujyo, ojku monextiya keni konetl amo moiskaltitok
san keski xiuitl kipiya. Ipan Mexko nantli miyikten koneme akike amo
kiasitoke inyekiskaltilyo yeuan mochantitoke ipan yeknechikol
maseual altepeme.
yolchan nemilis.
In tlen kuali maseual ixtlakalolme
kiyekita tlachiualistli inuan siuame
yekyotl ixtlakalistli, in tiechkauj
tlayekanchiualisme uan
tlayekantlanauatilme tlen ipan
kakalaten amo kinkauiliya
inyeknichikolchiualis tlen noyujki
kichiua san yeuan tlakame. Noyoujke
se tlamantli tlen ika tikinixmati
maseual siuame yenika mokonetiya,
inon kitosneki mach keski in piluan
kipiya yeuan. Ipan noche inantli sese
siuatl kipiya ome chapintli makuili
konetl, san ika inmaseual siuame
yeuan kipiya yeyi koneme. Ipan ueyi
altepetl itoka Chiaujpa uan Guerrero
inin tlapouali tleko uan asi kanin
naui chapintli naui uan naui chapintli
makuili tlen inyaxkayo makuili pouali
san ninijkime. Inon kitosneki mach
maseual siuame peua kinpiya in
piljuan ikuak kachi ichpopochte
(ikuak kipiya kaxtoli uan yeyi xiuitl)
http://www.cdi.gob.mx
128
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
uan ojko pano ipan kauitl kani
nochipa yetoke kokoxkime uan
kiniskaltitoke inpiljuan, ika inon amo
kuali momachtiya uan amo kuali
tekiti kani amo inchan, uan amo
kitlani in tomin insel.
Noyoujke maseual siuame akike
kuali mokokoxtlaliske yeuan kachi
kuali kianaske in kokolis apistli, inon
kikokoliya inyekyoltlalilis yeuan uan in
piljuan. In Chiaujpa in
iskaltiltlatamachiujyo tlako siuame
akike kipiya inin xiujyotl kani asitok
sekyotl tlatamachiujtle chikome
tlapouali uan chokuase, kaxtoli uan
naui kachi kitsini keni tlako nantli.
Matikitakan san ika mach tla
matikpiyakan miyikten topiljuan ipan
xolalpa kakalaten amo san ijki keni
ipan nechikol altepeme. Ipan xolalpa
kakalaten in topiljuan kuali tech
paleuiske ipan tekitl, noyoujke kuali
kinpaleuiske intatauan ikauk
okitsinitoton uan ojko notlapaleuiya
ipan tomin tekipanolchanilistli. Ika
inon maseual koneme san tlama
ayakmo yaue ipan kaltlamachtiloyan.
Oksepa noyoujke kitosneki mach
ikuak ayakmo matlakatikan miyikten
koneme ipan maseual kakalaten,
inon amo kuali tikitoske mach neli
kuali kin paleuis in siuame inuan
kalchanime keni ipan nechikol
altepeme, tleka ojko koneme akike
amo tekiti ayakmo tlapaleuiya ipan
yekyotl kalchantiloya.
Inin tlanextiloni tech nextiya mach
tlen kuali mochiuas ipampa in tekiyo
maseual siuame, uelika mochiuas kanin
san yeuan makitemokan uan
Mujer y nia. Sierra Negra
de Puebla, Tlacotepec de
Porfrio Daz, Puebla.
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2007.
Acervo personal.
http://www.cdi.gob.mx
129
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
makineneuilikan, kenin yeuan itlatlen
kikuiske ipampa in yekyoltlalilis.
39
IN YANKUIK TEKIPANOLISME
Kenin tikitstoke, ipan yakuik matlaktli
xiujme se ueyi moiskaltil tlakame uan
noyoujke miyakten siuame uan koneme,
akike maseualme yatoke ueka uan
kikaujtoke in kakala keni yaue
kitemoua tekitl. Inike ueka
temotekiyotl kuali yes: san kemaniya,
ye inon san se keski chikome
nechikoltonalme, kanin amo ueka
yaske kemaniya, uan noyoujke ualaske
39
Estudio del Instituto Nacional de las Mujeres, el
Consejo Nacional de Poblacin, la Secretara de Salud
y la CDI, Las mujeres indgenas de Mxico: su contexto
socioeconmico, demogrfco y de salud, 2006.
keman kinekiske ipan sese xiuitl, yeuan
kitaske kuali yaske noso kuali ualaske
ikuak tlayetos pixkalmiloli, noyoujke
kema niya kuali ompa mochantiske uan
amo kuali mokuepaske sanema kampa
kipanitaske in kakala.
In mixtejko chanime, akike yatoke
makuili pouali xiuitl, tlauel yikitlalitoke
se otle kani ika ueka yaue uan pano
ipan ueyi altepetl itoka Veracruz, ipan
ueyi Mexko altepetl, Sinaloa uan Baja
California kani asi nepa nantli altepe
nechikolme itokauj Estados Unidos. In
chanikame mixtejka yeuan moolinitiue
ipan sese xolalpame san keni tekittiue
ipan pixkalmiloli tlen miyakten tlamilol
chiualisme. Ipan oksekinte tlamantlime
mochiujtoke neli miyakten otlime tlen
NAUI NAKASTSAKUALONIME 14. MATLAKTLI UAN OME NAUI NAKASTSAKUALONI.
KESKE SIUAKONEME TLAKATTOKE KIPIYA KAXTOLE UAN OME POUALI UAN KAXTOLE UAN
NAUI XIUITL IPAN MASEUAL CHANTLE TLEN MOITSTOKE IPAN NECHIKOL KAKALAME,
MEXKO, MAKUILI TSONTLI XIUITL
Nivel de fecundidad
Tipo de Municipio
Total
general
Indgena* Con presencia**
TFG menor a 2.5 Baja 2.1 1.9 1.9
TGF 2.5 a 2.95 Media 2.4 2.5 2.4
TGF 2.96 a 3.56 Alta 2.7 3.0 2.8
TGF 3.57 a 6.27 Muy alta 3.0 3.1 3.0
General 2.7 2.1 2.5
* Los municipios indgenas son aquellos en los que ms del 40% de la poblacin es indgena.
** Los municipios con presencia son aquellos en los que hay menos de 40% de poblacin indgena y presencia de habitantes
de lenguas minoritarias.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema Nacional de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, 2002, a partir de INEGI, XII Censo
General de Poblacin y Vivienda 2000, CONAPO, Tasa Global de Fecundidad (TGF) por municipio, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
130
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
ipan pano in ueka tekitlatemouanime:
aki chantitoke ipan se xolalpa keni
Distrito Federal noso Morelos, yeuan
yaue tlakpak nantli tlen itoka Estados
Unidos uan aki chantitoke kampa amo
ki`piyake tomin, keni Geurrero noso
Uaxpa yaui ipan inoke altepeme
pampa tekitiske ipan tlaltlamilolme;
noyoujke, in tekitl tlen achto
kichiuayaya in maseualme tlen
Chiaujpa kayome ompa kani kafen
tlamiloli kampa xolalpa itoka
xokonochtla tlen yetok ipan altepetl
itoka Chiaujpa inon tekitl axan
kichiuake akike ueka
tekitiantemouanime tlen uitse ompa
nantli itokauj Guatemala.
In tlen ueka tekitianime
tlatemoualistli kinpaleuitoke
makipiyakan miyak tomin uan ojko
kuali kikojtoke tlen yiuekauj auil
okikojtoyake tlen in
teposchantlapaleuiloni uan in
teposnenemilonime. In tomin tlen
Noyoujke maseual siuame akike
kuali mokokoxtlaliske yeuan
kachi kuali kianaske in kokolis
apistli, inon kikokoliya
inyekyoltlalilis yeuan uan in
piljuan.
Mujer otom con globos y nio. Temoaya, Estado
de Mxico.
Fotgrafo: Fernando Rosales, 2004.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
kiualtitlani aki ueka
tekitiantlatemouanime ki paleuiya
in kalchanime akike yetoke ipan
kakalatle ika iyolnemilis uan
noyoujke kitlaxtlaujtoke tlen insel
tlaltlamilol, keni achto otikitake
ayakmo yektlapaleuilchiuali.
San ika, in tlen ueka
tekitiantlatemoualoni noyoujke
http://www.cdi.gob.mx
131
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
TLALTIKPAK IXTLANEXTILOLME 6. CHIKUASE TLALTIKPAK IXTLANEXTILONI.- MASEUAL
TEKALCHANIME AKIKE TEKITI IPAN NECHIKOL KAKALAME UAN AKIKE
MOXEXELOUA YAUE TEKITI UEKA, MEXKO, MAKUILI TSONTLI XIUITL
kichiujtok yankuik nexikolme ipan
tominchiualtekiyome. Ika peuas,
intekiuj in maseual
tlatekiantemouanime ipan
yolkatlaiskaltiloyan, keni tlakeualten,
uan ipan ueueyi altepeme, keni
kalchiuanime, kal otli tekitl uan in
tepalkaltekitke, kampa amo kuali
kinyektlaxtlauiya uan ipan miyakten
Ipan yankuik matlaktli xiujme
se ueyi moiskaltil tlakame uan
noyoujke miyakten siuame uan
koneme, akike maseualme
yatoke ueka uan kikaujtoke in
kakala keni yaue kitemoua
tekitl.
* Municipios con al menos 10 indgenas ocupados y con 50% y ms de predominancia del sector de actividad. Excluye a los no especifcados.
Fuente: CDI / PNUD, Sistema de Indicadores sobre la Poblacin Indgena de Mxico, con base en INEGI, XII Censo General de Poblacin y Vivienda, Mxico, 2000.
http://www.cdi.gob.mx
132
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlamantlime amo kin maka niantlen tiac
hkaujtlanauatiltlapaleuiloni (tlen ika yek
iloualoni, moseuil tlaxtlauiloni uan
tlamiyan xiujtlaxtlauiloni). Ipan
yolkatlaiskaltiloyanme kani tekiti
maseualme amo yekyitoke, amo
kinyektlaxtlauiya, tekiti kema tlanesi
uan tlayoua uan amo onka itlatlen
kikuiske noso kampa mochantiske uan
mopauiske. Noyoujke kemaniya
motlakeualtekitiya mochten chanikame,
uan ojko motekitiltiya noyoujke in
koneme maske in tiachkauj tlanauatil
tlayekanyotl amo ijko ki kaua ipan
tonantli. Miyakten in tekitlme
temoujtiya tleka kuali tepakualtiske
itlatlen atl mokui ika mopamiktiya in
xiujtoto noso yolkatoto, uan noyoujke
temoujtiya keni san kuali nikokokolos
kanin tekitiua.
Kachi amo yekyetoke kalchanime
akike yaue ipan oksese xolalpa
kitemotiue yolkatlaiskaltilyotekitl, ye
ika inon amo kuali kintitlanike in
piljuan kampa kaltlamachtiloyan, uan
amo kinyekseliya in tlapatilistli. Maske
ika inon kiyeyekotoke ki tlaliske in
In tomin tlen kiualtitlani aki ueka tekitiantlatemouanime ki paleuiya in
kalchanime akike yetoke ipan kakalatle ika iyolnemilis uan noyoujke
kitlaxtlaujtoke tlen insel tlaltlamilol.
kaltlamachtilme ompa kampa yetoke
yolkatlaiskaltiloyanime kanin tekiti
maseual koneme, tlen ika mopapatla
kampa tekiti auili kin maka
tlamachtilchiualistli.
Ika inon nochi in maseual
tlanexikolitali noamo kinseliya ompa
kampa ueueka in kakala, amo kin
tlaxtlauiliya keni tekiti uan kin
tlaiyoualtiya ika in tlen amo kuali
tekitl. Ompa xolalpa tlen itoka Estados
Unidos, tlen ipampa tekitiankame aki
amo kipiya amame ompa kachikuali
kin kokoliya. Ika inon, in ixkisalistli
kichiua miyak maseual tlaxomoloni
kampa okseki ompa mochiualotok.
40
TEKITLME TLEN IKA MOISKALTISKE
IN MASEUAL TLANENEUILIS
TLANEXTIL
In molueyotl uan tlaxomoloni kani
Mexko maseualme yetoke moixmaujtok
keni se nantlitekiyotl ompa kema
Mexko omonexeloltlali. Keni ompa
40
http: //www. cdi. gob. mx/index. php?id_sec-
cion=1809
http://www.cdi.gob.mx
133
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kitstok in tiachkaujtlanauatiyani, uan
iuan tlakamomachtiyanime uan akike
kinitstoke aki iuan mosepantlalitoke,
ika inon kuali moitas tlen ika
mamopaleuikan uan ojko kuali
moyektlalis inon tlapaleuilistli ipampa
in maseualme ipan nantli, tleka inoke
moitstoke keni aki amo kuali
mochiujtok ipan nantli.
Yi xantil yi kaxtoli uan naui xiuitl in
maseual molueyotl iuan motlalitok in
maseual tlaneneuilistli uan ika
motlalitok tlakuitlapatlaneneuilis, tlen
achto tlaneneuilistli, amo nochi
tlakuali, noso tlen tlalpa in maseual
tlailoni. Ika inon kuali moitos nochi in
tlen kuali moyektlalis inin tekiyotl tlen
ika mopopolos in maseual
tlaneneuilistli uan noyoujke mamotlali
in altepeme ipan in nantli yankuik, tlen
mach kitosneki yoyateuak kampa
tekiyolistli.
Ika inon, in tekitlayekanyome
yatoke ipan molue altepeme axan
uelok, ika inon popoliujtok in tlen achto
tlaneneuilistli uan kichiujtoke in
tlanextilolme ika in kaxtilantlatoli uan
in tlanextil tlen mauesyotl uan
tlaneneuilisnantli; kitemotoke keni
miyak mamochiua intlalpixkalistli uan
okseki tlachichiualistli kitemotoke
keni kachi kuali kinemakaske uan
kipiyaske tomin keni nochi ipan nantli;
kinektoke keni kachi kuali kichiuaske
inyolnemilis, tlachipaualistli uan
tlaneneuilistli, keni kineneuiliyake
Mujeres en telar. Venustiano
Carranza, Chiapas.
Fotgrafo: Josu Anaya
Cruz, 2006.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
134
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
ipan ueyi tlaneneuilistli uan tlen uitse
ompaka ueka inchan keni axan. Uan
ojko in tiachkaujtlayekanki okichichiuj
ueueyiotli, okitlali tlen ueueyi
kaltlachiuanime, uan oki kalaki tekitl
tlen ika moaltiya in tlali uan tlen ika
okseki tlalyolisme, oki tlaxtlauj in
kaltlachiuanime, okichichiuj
kaltlamachtiloyanime uan
kaltlapatiyanime tlen ika okin paleui
maseualme uan okiske ompa san
molueyotl uan noyoujke ayakmo
moitaske keni maseualme.
Maske sekinte tlaneneuilischiualisme
kiyekchiujtoke inyolnemilis in
kakalaten, sanijki ken mochiujtok ipan
kaltlayekantli maseualnantli (tlen axan
itoka CDI), tlen iyaxkayo ueyi
kaltlayekan tlamahtiloyan, iyaxkayo
SEDESOL uan Ueyi tlayekan
tlapatiloyan, amo kuali
moyekchiujtoke uan tlen kichiua
noyoujke amo nochipa kin paleuitok
noso yeuan maseulame amo kiseliya.
Ken in tlen tlanauatil chiualis
omonekiyaya mochiuas ipan chikome
mamatlaktli xiuitl kani omotemouaya
moiskaltiske kakalame akike yetoke
ipan tlakomol koujmexkoujtla, akike
amo kuali okiyektlalike in tlanexikol
italitekiyotl ipa inin xolalpa. Noyoujke
ipan inike chikome mamatlaktli uan
chikueyi mamatlaktli xiujme noyoujke
omo neneuili mochiuas in maseual
tlamiloli ipan ueyi altepetl itoka
Chiaujpa uan Veracruz, una ojko
okineneuilike kin makauaske in xantil
tlamilol, uan kachi kuali kinmiloske
kafen, san ika keman otemok ipatiuj
ipan nochten nantlime, ojko in
tomitekipanol in maseual kakalame
amo kuali omochiuj.
Inon omochiuj achto ken inike
tlachiualisme maske omonekiyaya
moyekchiuas ika se tlakuilolamatl uan
ika se maseual tiachkaujtlachiualistli
Okseki tekitlayekanyome tlen ik yoliske inmaseual altepeme kitemotoke ken
kachi yes miyak miloli uan okseki tlachichiuyalistli; kitemotoke ken
kipaleuiske inyolnemilis, ken tlachipaualoni uan tlaneneuilistli; kitemotoke
tlamachtilome ika kaxtilantlatoli uan tlamachtiloni ika mauesyotl uan nantli
tlaneneuilistli uan amo kiitstoke okseki tlaneneuilisme tlen ipa maseual
altepeme, yen ka inon amo kuali mochiujtoke noso amo kiselitoke in
maseualme tleka inon amo iyaxkayo.
http://www.cdi.gob.mx
135
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
aki okinekiyaya kichiuas uan kitlalis,
amo okin tlatol anaya ipan in
tlaneneuilis inoke maseualme, keni
noyoujke yeuan okinixmatiyaya. Inon
auel omochiuayaya ipampa in
tlanexikolitali tlen nonyetoya ipan
Mexko nechikolchanime, uan
tlaneneuilistli tlen okinelouayaya iuan
in masueal tlaneneuilis chiualis iuan
moljuiyotl uan tlakuitlapakayotl, keni
noyoujke okineneuiliyaya in
tlakatlamachtiyanime uan maseual
tiachkatlayekankime. Ika inon moita in
tekiyotl in maseualme ye akike amo
tlen kimate uan tlen amo yekyotl ipan
in tlaneneuilis tlanextil uan in
tlaneneuilis chiualis, ikauk inon amo
kuali motlatlaniya keni kuali kichiuaske
uan keni kuali kiyektaliske in
yolnemilis: in tlachiualistli kuali mauala
ompa kaltenko uan mamotemo keni
makinpaleui maseulame. In
tlamachtianime akike okin uikayaya in
tlamachtiltlauili ompa kani ueka
kakalame; in ixtlamachtianime akike
kichichiuayaya otli uan kalme, uan
tlapatiyanime akike oki uikayaya patli
uan tlatsapiniloni; uan tlaixmatiltlaltlam
ilouanime akike okiuaikayaya
yankuikten tlamilolme,
tiachkaujtlayekan tlanauatianime akike
okualikayay oksekinten tlamantlime
keni motiachkaujnauatiske, yeuan
omoixmatiyaya keni teotlayekankame
yen ika in tekiuj mochiuayay kin
paleuiske in momoljui maseualme.
In yektlalis tlaneneuilistli,
yeoyitoya uan yetok saninijki. Keni
matik initaka tarahumaras, yeuan amo
kinpaktiya tepostenixkalten, uan teposk
Cuicatecos. Tendido
de carne. Santos Reyes
Ppalo, Oaxaca.
Fotgrafo: Tel Moyrn,
2005.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
136
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
uakaltlatapacholoni tlen
kinchichiuilitok in tiechkauj tlanauatil
tlayekanki, inoke kalten tleka amo
kuali kinpaleuiya itlampa itstik tlen
yetok ompa ipa kuojtla tepetl iyaxkayo
ueyi altepetl itokauj Chihuahua, uan ika
ino yeuan kachi kuali kineki
mochantitoske ipan inxantilkaltoto
sokitlalchichiuali iuan
kuatlapacholsakaloli uan kani tlalpa
yetos tlali.
In chinantekos chanime akike
mochantitoke ipan
tlatotonilkiaujkuojtla itenko ueyiatl
itokauj Apan Papalotl, kani ueyi
altepetl Oaxpa, in kaltlayen tiechkauj
tlanauatiyanime okinnanauatike uan
yeuan okisilike noso okiniltokake
kimiloske in kafentsi, san ika amo
okiyekitake noso amo okisilike tlen
yektlamachtiltekitl chiualis
okinnextilike in tlamachtil
tlakatlamilyekankime, akike
okitouayaya mach san se tlamiloli
mamochiua uan mamoxotlalpaui; uan
ojku kuali okimiloke inin tlamiloli ika
xantil tlamilolchiualisme, okineneloke
uan okineneuilsaloke inuan
oksekinten xiujtlamilolme uan
okitotokake itlampa iseualyo
kuojtlakuojte. Uan ojku okikuitake
inxantiltlaneneuilis, tle nika amo
okikaujke mamolueti intlali kani
tlauel kuojtla otlaixtiktoya, noyojki
ijku kuali okichiujke se tlasimankiyotl
tlamilolchiualis uan amo okikaujke
intlen oksekinten tlamilolme
okinpaleuiyaya ipan in yoltekipanolis.
Inin tlaneneuilistli kinextiya mach
pampa kuali moiskaltiske in maseual
kakalame, moneki yeuan matekitikan
ika itlatlen intlaneneuilischiualis
yikiixmati, kani moitas tlen inon kachi
achto kichichiuasniki, moyekitas inxant
iltlaneneuilischiualis uan tlen noyojki
yeuan kachi kimate. Yeuan kachi kuali
moiskaltiske ipan tlen yikiixmati uan
amo kuali moiskaltiske ipan tlen amo
kiixmati. Inin tlaniniuilistli amo
kiitosniki mach tiechkauj tlayekan
tlanauatiyani amo kinpaleuis ipan
inmoluetekipanol noso ipan
innexikolitalis maseualme, yekiitosneki
mach kachikuali kimpaleuis ipan
Pampa kuali moiskaltiske in
maseual kakalame, moneki
yeuan matekitikan ika itlatlen
intlaneneuilischiualis yikiixmati,
kani moitas tlen inon kachi achto
kichichiuasniki, moyekitas inxanti
ltlaneneuilischiualis uan tlen
noyojki yeuan kachi kimate.
http://www.cdi.gob.mx
137
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
nononkua inyekyotl
tlaneneuilischiualis.
Ye inon kitlatlantoke maseualme
Ikuak monechikololinitoke ipan
yiuekauj matlaktli xiujme, uan ojko
yolik iuan kuali kiantoke intiechkauj
kaltlayekan tlanauatilme. Kani otlanke
chikome matlaktli xiujme in INI
okinechikolantiuits intiechkauj
tlanauatil maseualyotl uan noyojki
okinechikolantiuits itlapeualyo
iseltlatemolchiualis, uan ojku yeuan
maseualkakalaten okiitoke kenik
kinikike motlaneneuilis chiualis
paleuiske. San ika, in koyotekitl
tlachichiualisme tlen yetoke ipan
nononkua tiechkauj tlayekan tlanauatil
maxalme, amo okin kaujke
mamoaxilikan in tlayeyekol
tlaneneuilis. Ipan chiknaui matlaktli
xiujme, opeujke maseualme Ikuak
monechikololiniya, kitlatlani
makikauakan asi ipan inkakala in
tiechkauj tlaneneuilischiualis.
Ompa ualali in maseual altepeme
kuali moiskaltiske tlaamo kikakauaske
in tlaneneuilil tlanextil
nononkuakayotl.
http://www.cdi.gob.mx
http://www.cdi.gob.mx
IN MASEUAL NECHIKOLALTEPEME IPAN TLAIXPOLOLISTLI
YETOKE MIYIKTEN TLAPATILOLME IPAN YOLNEMILISCHANILISTLI, TOMINTEKIPANOLISTLI,
TIECHKAUJ TLANAUATIL TLAYEKANYOTL, UAN IN TLANENEUILIS TLANEXTIL MASEUAL
altepeme, machkuali tikitoske keni teuan timexkomaseualme ipan sepoualo uan se
xantilxiuitl kuinanali, ayakmo sanijki keni yiuekauj tlako xantilxiuitluilok opanok.
Noyujki kuali inon tikitoske impampa oksekinten mexkochanime, akike
kimachilitoke uan kiitstoke miyikten tlapatilolme ipan maseual kakalaten tlen
yitoke ipan tonantli. Ika inon axa, mochten mexkochanime, maseualme uan amo
maseualme, timotlatlaniya ipampa toixnextikaujyo uan to tlaneneuilis chiualis
mostla uiptla.
Tikitaske kenik moxantil yoltekipanoua miyikten maseualkakalaten, uan okseki
miyikten kaxtilantlatol kakalatekitiyanime, akike moyoltekipanoua ika
tlaoltlamiloli, kalaktoke ipan se ueyi tlokolistli: in pixkaltlamilolme ayakmo asi, in
tlali tlantika, ipatiuj in tlaoli ayakmo kiteaxiliya ika tlamilolos noso
niyoltekipanolos, ikainon miyikten maseualme kachikuali kichiua oksekinten
Tekitlchiualisme. Inin tlokolistli opeuj yiuekauj ipan makuilipouali xiuitl, uan
kachimoueyilitok ipan tlen uilok panotoke kaxtoli xiujme. Kimosiuitok achto
In maseualme, in nantli,
axan uan mostla
139
http://www.cdi.gob.mx
140
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
inyoltekipanolis kalchanime, akike
kitemotoke oksekinten yankuik
tlamantlime kenik motlakualtiske uan
kenik kitlaniske tomi, maske yaske
ueka inaltepeuj. Noyujki kimosiuitok
intlayekan tlanauatilselyo kakalaten,
kani yeuan kitemoua aki makinyekana
noso makinuika ompa tlaltikpak
kaltenko, kiseliya in tlaxtlauili tlen
kinmaka nantli noso kinmaka
nechikolnantlime. San ika keni
tikitstoke, in tlamiloltlaoli kikuitoke
ipan yolnemilis teotlaneltokalistli, uan
noyojki ipan ixnextili maseual
kakalaten, ompa kachi ipan xantil
tlatsintla xolalpame. Ipampa inin
tlokolistli miyikten kalchanime uan
kakalaten, kiantoke oksipa inixnextil
tlaneneuilis, uan ojko oksipa
tlaoltlamilotoke, maski amo kinaxiliya
pampa kuali kintlamakaske impiluan
noso amo kuali kitlaniske tomi, noyojki
tlamiloua ikatomi tlen kitlani ipan
oksekinten tekitlchiualisme. Ika inin
yeyekolchikaualistli kinextiya kenik
amo kineki mamopatla inixnextikaujyo:
amo sanijki in tlaoltlamiloli tlen
mokuitiuitsi ipan yoltekipanolistli noso
ipan tlaxtlauiltekitiyantli uan noyojki
mokakalamilos tlen kuali mokuis ipan
tiochiualis tekitl ika se ueyi
yeyekolchiualistli, pampa kuali moeuas
se kualtsi xantil tlaneltoka chiualistli.
Ik oksiaka tikitstoke, ipan tlen uilok
opanotake matlaktli xiujme, in
kakalame amo kuali
moyeknonotstoke inuan
nechikoltlakame ueyichikauakten uan
akike nechikoltlakame amo
ueyichikauakten, inuan yeuan akike
kachi kipiya kuakuali tlalten uan inuan
akike amo kipiya kuakuali tlalten,
inuan akike tlapaleuiya uan
mopaleuiya ika tiechkauj
tlayekanchiualis uan akike amo
kinkaua matlapaleuikan noso
kinkuikuiliya tlen inyaxka, inuan akike
kipixtoke se kachi kuali tlamachtili uan
In miyakyotl inepantlako maseual kakalaten, moueyilitok ika olinilistli
ipan maseual altepeme, ika yankuikten teotlaneltoka tlaniniuilisme, ika
olinilistli ipan yankuik tomintekipanolisme inon kiyekixnextitok
yankuik ixnextikayome, maski ojku amo kuali moilkauas to maseual
ixnetil tlaneneuilis keni mixe, noso huichol, noso otom, noso tepehua,
noso oksekinten
http://www.cdi.gob.mx
141
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
akike amo kipiya niantle tlamachtili,
inuan telpopochten uan ueueten, inuan
tlakame uan siuame. Inin tlen amo
kuali tlanonotsali kinmosiuitok ipan
tiechkauj tlayekantlanauatil tekiyotl,
uan kemaniya kinnetiuiltitok, uan
kinuikatok ipan ixtlatlanilistli in
nechikol tlakame kualankime, uan
noyojki amo kinkaujtok makikuitokan
in tlaneneuilil tlaneltokachiualis, in
tlachichiual tlayekanyotl uan
ixnextilyotl kakalaten. In siuame, in
akike amo teotlaneltokame, in ueka
tekitl temouanime akike kichiujtoke
oksekinten kakalaten, in aki
kintotokatoke, kitemotoke oksekinten
yankuik tlaneneuilis tlanextil
chiualisme uan yopeujke kiyekita
inyankuik tlaixnextilyo, maski ojku
amo kuali moilkauas to maseual ixnetil
tlaneneuilis keni mixe, noso huichol,
noso otom, noso tepehua, noso
oksekinten. Ijku miyikten kakalaten
kiilkaujtoke intlayekan
tlanauatilchiualis, uan axan
motiechkaujtiya ika koyotlayekanyotl
tlanauatil chiualis, maski ojko amo
momaseual ilkaujtoke, uan kachi kuali
kiasitoke okseki yankuik tlatolchiualis
ipan inixnextikayo.
Ik oksejpa, in maseual kakalaten
amo kin kaujtoke insel mamonauatikan
noso insel mamotekipanokan kani
pampa kuali uan kani pampa amo
kuali. Xolalme keni ueueyi kuojtla
tepeme tlen yetoke ompa Tarahumara
ipan ueyi altepetl itokauj Chihuahua
uan ipan kuojtla tepetl tlen yetok ipan
ueyi altepetl itokauj Guerrero, kani
mochantitoke nauatlatouanime,
chatino tlatouanime, amusgo
tlatouanime uan mixtejko tlatouanime,
kimpankikitskitoke tlakame akike
Yaqui. Sonora.
Fotgrafo: Fernando Rosales, 2005.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
142
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kinamaka pakualtili ika chikauak
chiualistli, miyikten maseualme
cholotoke, yatoke motlatiya ompa
kuojtla tepeme kani nele ueka pampa
amo kuali kintitiuiske. In
kuojtlatiktlime akike san kitlatlata in
tiechkauj tlanauatilme, noyojki amo
kinyek kaujtoke miyakten kakalaten,
kani kinxixitiniliya in tlaltekipanolyo.
Noyojki in ueueyinten
kaltlachichiualisme akike kitemoua
kianaske uan kinamakaske itlatlen
tlalchiualis kani mochantitoke
maseualme, keni xotla tliltik atl, kualtsin
tlanamakal tepisili, patil
tlanamakalyotl, akike kinualikilitoke
tomi, tekitiyanyotl, uan kemaniya
noyojki tlakuikuiloli uan iyopakual
tlalyotlaliloni.
Ipan tlen uilok opanoke matlaktli
xiujme miyikten tiechkauj tlanauatil
tlayekan maxalme, yikipixtoke miyik
tlapaleuilchiualisme ipan in
yoltlachichiual maseualkakalaten. In
tlakatlapaleuil chiualisme,
pachiualisme uan tlamachtilchiualisme,
mekatlauilchiualis uan
tlanauatilchiualisme, asitoke ipan
oksekinten kakalaten; in INI ua tlen
axa moixmati keni CDI, kitlalitoke
nepanko xolalpame, ipan xolalme kani
yiuekauj amo kema oasitoyake. Inike
tiechkauj tlayekan tlanauatil chiualisme
kinpaleuitok in maseualme uan ojku
kuali monempaleuitoke ipan tlen amo
kuali in tlokolis tekipanolyo. San ika
noyojki amo kinkaujtok in tiechakauj
tlanauatil tlayekanki, kakalaten insel
mamonauatikan, insel
mamoyolyekanaka. Noyojki tlanauatil
iskaltilmeme kinpaleuitok maseualme
kachi kuali mamononotsaka,
mamonauatikan inuan oksekinten akike
mochantitoke ipan ueka xolalme. Ojku
kate noyojki telpopochten akike
yatoke tekiti inuan tlakame mexkotekitl
tlamotlanime, kikaua in altepeuj,
momachtiya kaxtilan tlatoli, uan
kiixmati oksekinten nonokua
tlaneneuilil tlanextilme, maski noyojki
inyaxkayo oksekinten maseual
altepeme.
Keni tikitstoke maseual Ixkisalistli
moueyichijtok ipan ueueyinten
kakalame inuan oksekinten
mexkoxolalme uan tlakpaknantli tlen
itokauj Nechikolme Ueueyialtepeme
uan noyojki kinmosiuitok ipan
miyikten tlaneneuilil tlapatilolme. Tlen
ixkisali kichiujtoke tlakame, siuame uan
koneme, kintlaneneuilil patlatok ipan
kalchanilistli uan noyojki ipan
tlaneneuilil ualali noso ipan tiechkauj
yolnemilis kakalaten: siuame axan
noyojki kichiua tlen tekitl san yeuan
tlakame okichiuayaya; in tiechkaujyotl
http://www.cdi.gob.mx
143
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlanauatili axan noyojki kipiya noso
kichiua akike amo mochantitoke ipan
inoke kakalaten; yeuan tokoluan
akike kipiya tlen pampa kinmachtiske
topiluan. Ixkikisanime akike yaue tekiti
ueka noso yaue momachtiya uan
ualmokuepa inkakala, in tlaneneuilis
yimopatlatok, noyojki inxantiltlanelolyo
ayakmo sanijki.
Ik oksejpa, in tlaneneuilil tlanextil
uan inixnextikayo maseual ixkikisanime
mopatla tleka ayakmo mochantitoke
ipan inxolalpa xantil, uan ayakmo
kichiua tlen ompa okichiuayaya, amo
tlapaleuiya nochten tonalten ipan
iluime, tiechkauj tlayekantekiyome uan
yolnemilis kakalatli. Ojku inon
kiitosneki noyojki machamo
kiyekilkaua nosokiyekpoloua
intlanelolkakala, yateua ueka
kitemoua tekitl uan ualtlatoua ipan
mekayeekatlatoli noso mekatlatol
yeekatl tlamauisol tlamachtil tekitl uan
mokuepa keman kikualtiliya ompa
inaltepeuan pampa kuali noyojki
iluichiuaske uan yektlaneltokalme
chiuaske. Noyojki kemaniya
ixkikisanime kitemoua mochantlaliske
inauak oksekinten kalchanime akike
inchantlaka pampa kuali moyeknauatil
tlalitoske uan amo kiilkauaske
inyolnemilil kakala, inmaseual tlatol,
inxantiltlakual chichiualis,
iluichichiualisme uan tlaneltokachichi
ualisme. Ijku kinextiya uan kichichiua
ixnextikayotl ipan xolalpamitl
oksekinten, kitemoua ojku okse yankuik
tiotlalpa kani kuali kiixpantiske
tlapaloli, inteko kuojtlaxiujme noso
inteko yolkame, uan ojku kichichiujtiue
oksekinten yankuik xolalme, ompa kani
ueka inyekyotl achtoxolalpa.
Ompa kani moyankuik chantitoke
ixkikistiyanime moneloua inuan
inchantlaka altepechanime, akike
tlatoua tlen yeuan in tlatol, ojku
kimate mach kasokuali moyekitaske
uan moyekuikaske inuan oksekinten
Maseual ixkisalistli moueyichijtok ipan ueueyinten kakalame inuan
oksekinten mexkoxolalme uan tlakpaknantli tlen itokauj Nechikolme
Ueueyialtepeme uan noyojki kinmosiuitok ipan miyikten tlaneneuilil
tlapatilolme. Tlen ixkisali kichiujtoke tlakame, siuame uan koneme,
kintlaneneuilil patlatok ipan kalchanilistli uan noyojki ipan tlaneneuilil
tlanelolualali noso ipan tiechkauj yolnemilis kakalaten
http://www.cdi.gob.mx
144
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
inchantlaka, tleka inoke noyojki
tlatoua intlatol, intlaneneuilil tlanextil
uan okseki tlamantlime tlen kinpaleuiya
ika kuali mamoyek ixnextikayontlalikan
inuan inikniuan ipan se xolalpamitl kani
amo yetos nononkua
nechikoltekipanolistli. Inon tlamantli
kuali kinuikas ipan se ixnextil
tlatolyektlalili, keni omochiuayaya san
ipan inkakala uan axan kachi
moueyiliya, pampa kuali mokalakis
seliske oksekinten chantlaka altepeme
uan noyojki nochten maseual nechikol
tlatoltlanextilme. Keni mixtejko
chanime akike yatoke ompa
ueyimexko altepetl, Tlalpa California
uan Tlakpak Nantli itokauj Nechikolme
Altepeme, mosisiniya uan kipaleuiya
tlen in tlatol saninijki keni mixtejka
ixnextikayouan maski amo maualkisto
ipan tlen yeuan inkakala, uan noyojki
se yankuik maseual ixnextilistli, tlen ika
kinkalakis seliske oksekinten chantlaka
altepeme, keni trikis uan tsapojtejkome.
Ik oksejpa, nochten Mexko chanime
moitstoktlalitoke ipan tlanelol nechikol
tekipanoli uan ipan tlaneneuilil
tlanextil tlen yetok ompa yankuik
matlaktli xiujme. In maseualme noyojki
yetoke nochipa inauak tlenika
tlanelolnechikoli tlayekantlatol
tlanauatilme, tlen yankuik
tlakentlalilistli, teposxotlalme ika
chikauak tlauili, tlanauatil chankayo
uan chichiualistli tlen tlaneneuilis
tlanextil kiantoke in yankuik chiualisme
inuan in tlaneltokalis tlen yetok ipan
tlanelol nechikolistli, ojkono kuali
kichiua keni in tomintekipanoyo, tlen
kemaniya noyojki amo kuali kinyek
axilitok. Ijku miyikten kiilkaujtoke
inxantil tlachichiualis, tleka amo
kinaxiliya intomi ikakitlaxtlauaske
tlayekantlatol tlanauatilolme. Inin
tlamankayotl kinmosiuiya oksekinten
Mexko nechikol chanime, telpopochten
akike tlauel tlatlani, uan noyojki
kiixtlamotla, tlaneneuilil tlanextil uan
ixnextikayotl tlen inyaxka intatauan.
Ika ojko, in tlen nochiyotl amo
mochiujtok ika inon san tlachiuali
tlaneneuilis tlanextil tlayekan tlatol
tlanauatilonime noyoujke moyek itas in
tlen sese ixnextilol uan ipan altepetl
aki ki antoke yankuik mauesyotl uan
yankuik tlanekilol ipan noche in
tlaltikpaktli. Sekinten maseual Mexko
altepeme, ken aki intoca huihcoles uan
mayas, akike kiantoke inin
tlamochiualistli uan ojko kiasitok in
tlaneneulis chiual, in kualtsin chiualis
uan iixnexkayotl makiixmatikan ipan
noche in tlaltikpak. Inon kinpaleuitoke
ipan in tomintekipanolme uan
tlaneneuilis tlanextil ken kachi okseki
maseual altepme uan noyoujke akike
http://www.cdi.gob.mx
145
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
kaxtilan altepeme tlen okseseki tlen
kampa xolalpa. Ken ojko, in altepeme
tlen mayas Chiaujpa kayome
okipaleuike aki EZLN yen ika okiselike
tlapaleuilistle tlen iyaxka akike ueueka
chanime tleka maseualten. Inon
nechikol chanime noyoujke kuali
kichiujtoke tlen kachi yayankuik
tekichiualisme, keni tlaix italoni uan
mekatlatolyeyekatl tlamauisol
tlamachtiltekitl, tlen ik kiixsemanas
itlaneneuilis tlanextil, in tlaneneuilis
uan in oksekin tlaneneuilis temolis.
In oksejpa, Mexko maseual olinilistli
monelitoke inuan san ninijki olinilistli
tlen mochiujtok ipan oksekinten
nantlime uan ojko momachtitoke ipan
in tlatlanilis uan ipa in tlayekan
chiualis. Ojko, tlen tlatlanilistli
iyaxkayo in seltekipanolis motlalitok
inepanko miyakten olinilistlime kampa
Mexko, inon omoneneuili mochiuas
ipan altepeme temouanilistli tlen iyaxka
oksekinte nantlime, kenin kakalatle
itoka in miskitos tlen yetok ipan uiyi
nantli itoka Nicaragua, ijko keni tlatol
yekchiualistli motlatoltlalis ipan
oksekinten nantlime, keni tlatol
yekchiualistli chikueyi pouali uan
chiknaui (Convenio 169) ueka ueyi
nantli tlen in tekitlayekanyotl ye inon
tlen kiyekixnextiya in yekyo maseual
altepeme keni kampa insel monauatiya.
In Mexko tiachkaujtlayekanke
noyoujke tlanakilitok ipan inike
tlachiualisme uan noyoujke tlen
ualatok kani ompa ueka nantlime,
akike kinankilitoke ika in yolo kani
monechikotok in tlaneneuilis tlanextil
uan kichiujtoke kachi kuali
makinmauesyotikan ipan in yekyo
maseual altepeme. Ojkono
tekitlayekanyotl tlen inyaxka nechikol
nantlime uan oksekinten in tekiyo ueka
Nia con blusa y calabacn. Mxico, D.F.
Fotgrafo: Josu Anaya Cruz, 2007.
Fototeca Nacho Lpez, CDI.
http://www.cdi.gob.mx
146
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
nantlime yeuan kipixtoke se ueyi
tekipanolneneuilistli, uan ojko
kipanitstoke in tekipanol in Mexko
maseual altepeme uan ojko
kinnextitoke ipan in nexikolitalistli tlen
kin chiuilitoke maseualme.
Ika nochi, in tlen yolnemilis patlali,
tlaneneuilis tlanextil uan maseual
ixnextilixtli, keni kimachilitoke
oksekinten Mexko chanime, kin asitok
yeuanten uan in chanikauan uan
noyoujke inaltepekcayotl, xolalkayotl,
nantlikayotl uan tlaltikpakayotl. Ye inon
amo kachi moitos amo tlen kipixtok
ipan in xantilchiualis inike altepeme,
uan ipantonantli: in tlatlanilistli, in
oksejkan kayotl uan in tlaniteuilonilistli
tlen noyoujke okualikake in ueueyi
tlapatilolme ipan nochten
tlaneneuilisme.
Ipa inike tonalten, keni opanok
noyoujke ikuak inon, keni maseualme
uan keni nechikoli ipan nantli altepeme,
kitemotoke yankuik tlaneneuilis
chiualisme keni moneloske uan
monechikoske in kakalachanime,
tiechkauj tlanauatilme uan
tlakatlanauatiyanime, uan ojko
noyoujke kitemoua yankuik tlatol
tlaneneuilistli uan kenik mopaleuis in
ixnextikaujyo. Inin tlatemolistli tlauel
motekiyo ita uan amo noyoujke moyek
ita, tleka kate okseki tlaneneuilistli uan
nononkua tlachiualistli ipan oksese
kakalatli uan noyoujke ipan noche
nantli; noyoujke tlen mopapatla ipan
maseual ixnextikayojme kinexikoltiya in
ixnextikayo in oksekinte Mexko
chanime uan oksepa moualkuepa. Ika
inon inmononotsali tlen inauak
maseualme ipan Mexkonantli uan inuan
nelolistli tlen yetok inauak iuan
oksekinten nechikolchanime kachi
moueyilitok ipan yankuik xiujme, yitik
tlamitoske kema omopeuj temosisiniya
moteuiyanime akike intokauj zapatistas
(EZLN) ompa kani achto metstli tlen
yetok ipan naui tsontli uan kaxtoli uan
naui pouali uan naui xiuitl.
AMO KEMA SE MEXKO AMO IUAN
TOUAN
Inin tlatoli, okiyekchichiujke
mosisinianime tlen itoka zapatistas
In tlen yolnemilis patlali,
tlaneneuilis tlanextil uan maseual
ixnextilixtli, keni kimachilitoke
oksekinten Mexko chanime, kin
asitok yeuanten uan in
chanikauan uan noyoujke
inaltepekcayotl, xolalkayotl,
nantlikayotl uan tlaltikpakayotl.
http://www.cdi.gob.mx
147
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ipan naui pouali uan matlaktli xiujme
uan noyoujke kiantoke in maseual
nantli nechikolme tlen mochiujtok
Ikuak inon, kiitotoke tlen kinektoke in
maseualme uan noyoujke tlen in
tiachkaujmolinilisyo: uan ojko
mamoixmatikan uan mamoyekselikan
ipan inin nantli uan noyoujke tlen ika
kin yolpaleuis ipan inin tlaixmatili, keni
inoke: imauesyo tlen melauak in
tlakayoixnextilis tlen melauak mochiuas
ipan altepeme, tlen melauak
kiyekchiuaske ipan in xolalpa uan ipan
in tlaltikpak tlamilol uan kalchanime,
melauak kuali tlanauatil tlayekanaloni,
tlen melauak tlen ik moixmatis uan
moixitas uan noyoujke in tlaneneuilis
tlanextil uan in tlatol, ken melauak
kuali yolnemilis yeski uan kiseliske
tlapaleuilistli ken okseki
mexkochanime, tlen melauak auel
kiixxexeloske ipan in nantli.
Ikuitlapan inike miyakten
tlaixmachtilisme tlen insesel inyaxkayo
yetok okse ueyi tlaneneuilistli: tlen
melauak in yaxka kakalaten uan in
yaxka maseual altepeme kanin kieuaske
uan kipaleuiske inselyo ipan
tlaneneuilis tlanextil, ojko kuali yeuan
insel kineneuiliske tlen inon kichiuaske
mostla noso uiptla, uan noyoujke keni
tlatekipanoliya ipan Mexko uan ipan
tlaltikpaktli, ojko keni in yekyo uan in
tlaneenuilis ipa in tlaneneuilis
tlanextil.
In yek italis uan in yekmauesyo tlen
yetok ipan in melauakyo kuali kin
maktilis miyaktin tlapatilonime ipan
inyolnemilis maseual altepeme uan
noyoujke ipan in tlanelolis tlen yetok
inuan kani yetoke oksekinten
nechikolchanime uan ipa nochi Mexko
tiachkaujtlayekankayotl. Keni se
tlaixanali kampa kuali moneki axiuas,
noyoujke inon tlen ik moliniya
inmaseualme, keni opeuj EZLN keni
kitlatlantok insel tekipanol maseual
kakalaten.
IN TOSEL MASEUALYO
Tlen kiitosneki in tosel? Ika nochi in
tlatoli kiitosneki ye inon kachi kuali
ika moitas se kalchani noso se
kakalatli, pampa kuali insel
moyekanaske kani itlatlen
chikaualistli noso tlanauatilistli
kinekis kin ueka nauatis. In tiachkauj
tlanauatil tlatolme kiitosneki noyoujke
kachi kuali kin yek itas sekinten
nechikolchanime akike yetoke ipan
se nantli tlachichiualis, uan kuali
yeske ipan se kakalatli, se xolalpa
noso se altepetl kani kuali kiyeyekos
tiachkauj tlayekan tlanauatis inepanko
inon nantli, kani amo kuali insel
moyektekipanoske.
http://www.cdi.gob.mx
148
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
Ipan tlachichiualistli, insel
yoltekipanoli kiitosneki ipan se
tlanechikoli, keni yeuan catalanes
chanime akike yetoke ipan kaxtilan
nantli, noso yeuan miskitos akike
yetoke ipan Nicaragua Nantli, noso
Cunas chanime akike yetoke ipan
Panama nantli, noso innuit chanime
akike yetoke ipan Canad nantli,
yeuan kuali kiyeyekoske
inselmoyekanaske ipan tiachkaujtlayeka
ntlatolme tlen in yaxka, kuali noyoujke
kineneuiliske kenik momachtiske ika in
maseual tlatol, uan noyoujke kieuaske
uan amo kitlamiske in tlaltikpak
tlamilol tlen yetok ipan in xolalpa. Uan
ojko, inike nechikol inselyo amo
sesekni kate ipan nantli kampa yoltoke,
uan amo kipiya tlen yeuan in tepos
nesiniloni, uan nian kani tlami
intlaltikpak, uan no amo in yaxka in
xolalpan uan tiachkauj tlanauatil amo
kauli isel moyekana uelika kitlakaita
inantli tiechkaujtlanauatilme.
Ipan sempoali xantil xiuitl, nonokua
nantlime tlen yetoke ipan tlaltikpaktli,
ompa kampa kaxtilan nantli uan Italia
ipan Europa tlaltikpak, kampa India
ipan Asia nantli, uan Panam,
Nicaragua, Canad uan Colombia ipan
Amrica xolalpa, inike nantlime
kinmakatoke insel tlaneneuilis
tekipanoli sekinten altepeme akike
nonokua in tlaneneuilis, noyoujke
nononkua in tlaneneuilis tlanextil uan
in tlatol tlanauatil, kani mochten ojkon
tlatoua ipan in kakala. Insel
yoltekipanolistli kinkaujtok in altepeme
makipiyakan se kachi kuali ueyi yekyotl
tekilistli kani insel maki neneuilikan
kenik moyekanaske mostla noso uiptla
uan noyoujke kuali kipaleuiske uan
kieuaske in tlatol, in tlaneneuilis
tlanextil, keni noyoujke amo moueka
kauaske ipan nantli kani yetoke.
Kampa naui tsontli uan kaxtoli uan
naui poali uan kaxtoli xiuitl, ikuak
opeuj in okpa tlayeualol tlaneneuilis
kampa moitas keni motemos in
yektlaneneuilistli inuan akike
tlayekana ipan EZLN, insel yoltekipanoli
omokuep se nepantla tlatlanilistli tlen
okinekiyaya in zapatistas inuan
oksekinten Mexko maseualme
olinilisme. Ipan matlaktli metstli tlen
inin xiuitl opanotoya, in tiechkaujtlayek
antlanauatiloni uan zapatistas oki
Insel yoltekipanoli ye inon tlen kuali
kipiya se kalchanime noso se
kakalatle, tlen ika kuali kineneuilis
kichiuas itekiyo mostla noso uiptla
ika itlatlen chikaualistli uan
tlaneneuilistli tlen kaltenko yetok.
http://www.cdi.gob.mx
149
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ixuasanke in tlayektlalilistli ompa San
Andrs altepetl kani iyektlatol
tlasepantlanauatili uan yek kayotl, kanin
yetoke nechikoltlakame akike
kichichiua tiachkaujtlanauatilme,
yeuan oki Ikuiloke se
tlanauatiltlayekanyotl tlen kuali
kinpaleuis in sel mamoyoltekipanokan
in maseualme, inon tlaneneuilistli oki
selik in EZLN, uan tiachkauj tlayekanyotl
amo oki selik uan ojko inin
tlaneneuilistli amo kema kuali
omochiuj keni se tiachkauj
tlaneneuilistli.
Miyakten maseual tlakame uan
maseual siuame, uan noyoujke
miyakten Mexko chanime kinektoke
inin tlatemolistli, yeuan kineneuiliya
mach ika inoke tlatemolistlime in
kakalaten uan maseual altepeme kuali
moyek chantitoske, kuali
moyektiachkauj yekantoske uan kachi
kuali kipaleuiske in tlaneneuilis
tlanextil uan in ixnextikayo. Noyoujke
amo okin kaujke kema okiualtlalike
inike tlatlanilisme, opeujke mosisiniya
ipan nochi in nantli tleka yeuan
momoujtiya mach san kuali moueyitilis
in maseualselyotl uan maseualtekiyotl
uan ojko kuali monextis se ueyi
temoujtilistli. Ipan inin tlaneneuilistli
noyoujke oyextoya maseual olinilisme,
noyoujke akike tlakatlamachtianime,
mostle tlakuilolamatl tlanauatiyanime,
ueyi tlaneneuilianime uan
tiachkaujtlayekanime ipa nochi nantli.
Ipan tlen tlatol tlaneneuilislisme
omo itoke oyetoya in tekiyotl tlen ika
Huicholes en Nuro.
Paracho, Michoacn.
Fotgrafo: Fernando
Rosales, 2001.
Fototeca Nacho Lpez,
CDI.
http://www.cdi.gob.mx
150
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
moixmatiske in nechikoltlakame uan
kenik moixmatiske akike inmaseual
xolalme uan keni yeuan kuali kianaske
inselyoltekipanol. Inin tekiyotl amo san
kuali, keni tikiitstoke, tlauel tekiyo
pampa kuali moitos aki maseuale uan
aki amo. Noyoujke yetok in tekiyotl
kampa moneki moitos tlen inon panos
ipan nechikol altepeme noso xolalme
kani yetoke san keske maseual
altepeme, noso iuan altepeme amo
maseualten akike mochantitoke ipan
nechikol altepeme kanin yetoke
miyakten maseualme.
Noyoujke ojko omononotsalok tlen
inon mochiuaskiani in ueueyi altepeme
akike insel moyoltekipanoske. Tla
mopepeniya kakalame kuali moixpolos
in inseltekipanolistli auel kuali
moyektlalitoske, tleka ojko yetoske
makuili poualinime tlen xolalme
inselmotekipanotoske maske
mamoitakan kitsitsini, maske inoke
moixmaujtoke ipa in xantil ixnextil
tlachichiualis inepanko in
tiachkaujtlaneneuilis uan inepanko in
maseual inextikayo. Uan tla kuali
omopepeniya xolalme kachi
ueueyinten kuali omoitani keni
kakalaten kanin yetoke nononkua
nechikoltlakame uan altepeme,
maseualme uan amo maseualme, ojko
oualyol in tlaneneuilistli kani omo ito
kuali mamonextika uan
mamosenkauaknan inchikolmaseuel
xolalme kani kuali tlapaleuiske ipan
nononkua kakalatli akike
momnonotsa ika miyakten tlatolme.
Ika inon mamopepenakan
nechikoltlakame maseual tlatolme
akike tlatoua mochten maseual
tlatolme, ojko kiitosneki
mamocichiuakan tlauel ueueyintin
xolalme, akike kemaniya moasiske
mochantitoske ipan miyakten nechikol
altepeme uan noyoujke ipan miyakten
ueueyi altepeme, uan ojko amo keman
yetoske keni tiachkaujyome ipan
ueueyi altepeme, tleka
nauatlatoauanime, tlen maya
tlatouanime akike yetoke ipan ueyi
koujkamoaltpetl noso tarahumara
chanime, kani moneki temakas yeyi
ixnextili, uan kani yeuan amo kema
kichiujtoke se kakalatli.
41
Noyoujke omononotsalok kenik
moasis inselyoltekipanolistli. Ompa
omoito noyoujke keni maseual kakalate
kipiyaske tekipanoli ipan in tlalyo,
noyoukjke keni inxantil tlatol
tlaneneuilis tlen inyaxka tlalmiloli,
noso kenik kipiyaske in xolalchanyo
kani kipixtoke in tepekoujtlayo uan in
41
Mxico diverso: el debate por la autonoma, Hctor
Daz Polanco, 2002.
http://www.cdi.gob.mx
151
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
tlalkaujyo kani noyoujke kuali
kiananske in tlaltlatek tlamiloli. Okse
tlatole tlen omononotsalok ye inon
kenik moaasis uan keni mopiyas in
tiachkauj tlanauatil selyo ipan
chikaualistli: omoneneuili in tlakuali
motlalis ika mochten nechikol chanime,
noyoujke akike amo maseualme, uan
noyoukke yetoke ipan in xolalkayo,
tlakuali motilanaskiya ipan yekyotl
chanilistli, pampa kuali kiyekchiuaske
in tlasemantekiyotl noso tlalpiyaloni,
noso noyoujke ipan yekyotl kani amo
kuali makin tsakuakan, uan ojko
makiitakan aki inon neli otlamikti.
Noyoujke kachi kuali omononotsalok
kenin motlaliske in tiachkauj tlayekan
tlanauatilme uan keni noyoujke
motlaliske uan mopepenaske in masuel
kakalaten, tla kuali moyek itaaske ipan
in tiachkaujtlanauatil uan ipa in
yektlayekan tekipanol, kani ayamo
momatitoya keni ipan oksekinten
Mexko nechikol chanime.
Omononotsalok noyoujke ipan
tlatoltlaneneuilistli kenik mpochiua in
xantil chiualisme uan maseual tlayekan
tlanauatilme uan tiachkaujtlanauatilme
uan yekyotl tlayekan nantlime.
Omonexti keni kin maseual siuame
mokaua makin nanuatikan uan amo
kuali kichiuaske itlatlen tiachkauj
tlayekantekitl uan yektlayekan tekitl
ipan in kakala, tla kinekike itlatlen
kichiuaske amo kuali kin kauaske tleka
ye amo kuali kichiua. Noyoujke
omonexti tlen chiualisme maseual
tlanauatilme kani kinteuiya uan kin
mosiuiya, yeuan oyetoya ipan
nexikolitalistli tlen amo kin paktiya in
yekyotl chanikame. Ika inon italistli
omononotsalok nononkua tlamantlime
kenik moyekitalos inmineuan tlanauatil
yekyotl uan ojko moyek uikas in selyotl
yekyolistli, uan nechikolyotl kanin
maseual siuame uan maseual tlakame.
Kampa inon mononotsali keni uan
kani selyotl, insekni
tiachkaujtlayekankame uan in tlen
kiitouake in miyake Mexko chanime
amo kiuelitake in tlen kitlatlani in
selyo. Inin chanime okitouayake mach
tlen mochiuas in mseual yekyotl amo
kuali tlapaleuis ipan nantli tleka
kixexelos nochi in tiachkaujtlayekanyotl
tlen iyaxka inochi Mexko chanime uan
Ipan makuili tsontli uan se xiuitl nantli
nechikol tlayekan tlaneneuilis oki yektlali
in tlapatililoni tlen yetok ipan ome
tiachkauj tlaxelol tlanauatil tlen nechikol
tlanauatil iaxkayo aki okiyekitak in
maseual selyotl.
http://www.cdi.gob.mx
152
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
kitlamis tlen ik nochi tiaxkauj
tlayekanyotl, ika inon, kuali mokauas in
tlen moixmaujtok tlen yiuekauj kayotl.
Okse tlatoli tlen amo kiuelita in selyotl
noyoujke kikotonas in nantli ika inon
mochiuas nexikoli ika
inselyoltekipanolis uan in setilis.
Noyoujke kiitouake mach amo
tlapaleuis in ken yoltoke in maseualme,
insel yome kuali ik kinchokotlalis uan
kin tlaxomoltlalis iuan oksekin
altepechanime, uan ojko mochiuas
nechikol maseual altepeme, ken
ompa kate ompa tlakpak altepetl tlen
itoka Estados Unidos kani in altepeme
tlen achto yoltoke ipan inon nantli
yoltoki sesejka uan omoljueyotl.
Akike tlaseltlapaleuilonime oki
nextike inike sese tlatol
tlaneneuilisme, uan ojko oki itoke
mach maseualme yatoske inmajko
inoke tiachkaujtlanauatilme, noyoujke
keni yetoke oksekinte Mexko chanime,
maske kachi yeua kachi ki yek itaske
ika tlen kuali insel tlaneneuilis uan
noyoujke kin yek itaske keni insel
maseual tlaneneuilis tlanextil.
Noyoujke oki itoke keni inselyotl, amo
kuali moxixitinis uan noamo kuali
mochichikauas ipan nantli, kanin kachi
mochikaujtos, kin kauilis in maseualme
mamoueyitikan uan mamoiskaltikan
ipan in tiachkauj tlayekan tlanauatil,
tekipanolistli uan nechikolchanilistli.
Ika inon yek tlaneneuilistli inselyotl
tlaneneuilisme amo kin nexikol itas in
maseualme, uan ojko kachi kuali kin
paleuis uan kin makas itla tlen tlamantle
tlen ika tlapaleuiske ipan nantli
nechikolchantli uan tlaltikpak
nechikolchantli.
42

Ojko, opanok makuili xiuitl kani
oninonotsalotiya uan oni maseual
olinilitoya, Ipan makuili tsontli uan se
xiuitl nantli nechikol tlayekan
tlaneneuilis oki yektlali in tlapatililoni
tlen yetok ipan ome tiachkauj tlaxelol
tlanauatil tlen nechikol tlanauatil
iaxkayo aki okiyekitak in maseual
selyotl ipa inin tlatoltlamantli:
In yekyotl tekipanol maseual altepeme
mochichiuas kani iselyo tlayekantli
uan noyoujke inauak selyo
nechikoltlanauatili kani kiyektlalis in
nantli isel tekiyotl. In tlayek itali ipan
altepeme uan ipan maseual kakalati
mochiuas ipan nechikol tlanauatilme
uan tiachkaujtlanauatilme tlen yetoke
ipan ueueyi altepeme, noyoujke kipiya
tlen pampa kitlaneneuilil uikaske, kani
noyoujke kianaske in ueueyin tlayekan
tekiyome akike motlalitoke ipan tlen
42
Autonoma y derechos indgenas en Mxico,
Francisco Lpez Brcenas, 2005.
http://www.cdi.gob.mx
153
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
panotoke tlaikuilolme akike yetoke
ipan inin tlaxelol tlayekanyotl, maseual
tlatol tlaneneuilisme uan tlalpa
kalchiualisme.
A. Inin nechikoltlanauatil kiyek ita uan
kiyek tlaliya in yektlalilistli tlen in
yaxka altepeme uan maseual
kakalati kani kuali insel moyek
ananske uan, ojko ki asiske inselyo
tlen ika:
I. Ki neeneuiliske kenik kuali
monechikol chantiske uan
monechikol nauatiske,
monechikol yekanaske ipan
intekipanolis, tiachkauj nechikol
tlayekanyotl uan tlaneneuilis
tlanextil.
II. Kitlaliske tlen yeua iyaxka
tlayekanyotl tlanauatilme tlen ika
ki yek tlaliske uan amo
kikauaske mamo iskalti in
tekiyotl kani yeuan
mochantitoke, kitlatsekoltitaske
ipan ueueyi tlayekan tekiyome
tlen iaxkayo inin nechikol
tlanauatili, kiyek itstaske
noyoujke tlen insel yekyotl, in
yekyotl tlakaitalistli uan, kachi
isijka moyekchikaujtas, in
yaxkalis uan in yek italis siuame.
In tiachkauj tlanauatil kiyek
tlatol tlalis in tlamantlime uan
tlachichiualisme tlen ika
kiyekseliya in tekiua tiachkauj
tlanauatil tsakuanime noso
ueueyi tetlatol nanauatiyanime.
III. Kitemoske itlatlen tlanauatil
chiualisme, yek tlatol tlalilisme
uan maseual xantil
chichiualisme, tiachkame noso
tlakatlayekankime ipa in
tiachkauj nepantla tekiyo, kanin
mokauaske manotlapaleuikan in
siuame uan ojko yetoske san
inijki keni tlakame, kanin ojko
moyektlakaitaske siuame uan
tlakame ipan mosen ueyi
tlanautilyotl uan ipan ueyi
altepetl tlanautilyotl.
IV. Moeuas uan moueyitilis in
tlatouan, ixmachtil
tlaneneuilisme uan nochi
tlamantlime tlen ika kuali ki
ilnamiktoske in tlaneneuilil
tlanextil uan in ixnextikayo.
V. Kipixtoske uan kiyek tlalitoske in
xolalchankayo uan ojko amo ki
tlamiske in tlaltikpak yekyotl keni
moitotok uan motlalitok ipa inin
nechikol tlanauatili.
VI. Kuali moyek asis ika tlakamatilistli
uan teaxka chiualistli tlen ika
mopiya tlalmiloli keni moyek
ikuilotok ipan inin nechikol
http://www.cdi.gob.mx
154
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tlanauatil uan tiachkauj tlanauatil
iaxkayo, uan noyoujke tlen yekyotl
chiualistli kiantoke sekinten
tlakame noso kakala nechikol
chanime akike kuali kikuitoke
uan kipixtoke tlaltikpak chiaulisme
kani mochantitoke uan kikuitoke
ipan in kakala, maske onka
itlatlen amo kuali kikuiske keni
kiitoua inin nechikol tlanauatile.
Inin tiachkauij tlanauatile
noyoujke kiitoua mach in maseual
kakalaten kuali monechikol
tlaliske pampa kuali
moselpaleuiske.
VII. Tlapepeniske, ipan altepeme
kanin yetoke maseualme, aki
inyexpa mamoketsa uan matlato
inpampa noso makin paleui kani
itlatlen kitlatlaniliske in nechikol
altepeme. In nechikol
tlanauatilme uan tiachkauj
tlanauatilme tlen in yaxka
ueueyi altepeme kiyek itaske
uan kiyek chiuaske inoke yek
italisme ipan nechikol altepeme
ojko kichikauaske in
tekipanolchiualis uan in
tiachkauj tlayekanyo kani amo
kipoloske in xantil iluichiualis
uan in tlanauatil yekanyo.
VIII. Kuali kiyek asiske ipan ueyi altepe
tlanauatil xolalkayotl. Uan ojko
noyoujke kuali kiasiske inyek
italis, ipan nochten tlatol
tlaneneuilisme uan
chichiualisme kani yeuan
yetoske insel noso inuan
oksekinten, kachi moitas keni
maki pixtokan in xantil
tlaneneuilis chiualis uan in yek
tlaneneuilis tlanextil kani moyek
itos uan moyek tlalis itlanauatilyo
inin nechikol tlanauatili. Ipan
nochi in kauitl maseualme kuali
kipiyaske se tlakatl noso se siuatl
aki in pampa tlatos uan kin
paleuis ika in tlatol, in
tlaneneuilis uan in tlaneneuilis
tlanextil.
In nechikol tlanauatilme uan
tiachkauj tlanauatilme tlen
yetoke ipan ueueyi altepeme
kiitoske, kinextiske uan ki
tlaliske insel tlayekan chiualis
tlen kachi kuali kitlatol tlalis
kenin yetoke uan tlenon
kinektoke inmaseual altepeme
ipan sese ueyi altepetl uan
noyoujke ojko inextis
tlamantlime tlen ika
moyekmatiske maseual
kakalaten akike kachi kuali
moyektlakaitaske keni nechikol
chanime ipan ueueyi
kakalaten.
http://www.cdi.gob.mx
155
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
Katen tlakame tlaikuilol tlaneneuilme
akike kiitoua mach inike tiachkauj
tlanauatilme amo kin kaua maseualme
maki asikan insel tekipanolis, amo
kiyek ita keni maseual kakalaten insel
mamonauatikan ipan in xolal
tekipanolis uan noyoujke amo kin
kaua mamotiachkaujtika ipan in
kakala, amo kin kaua maki chiuakan
in tlatlakol tlanauatil. Ika inon
miyakten maseual nechikol
chichiualisme, kanin peujtok noyoujke
EZLN amo moyekchiujtok ika inin
tiachkauj tlapatiloni uan yatok
kitlatlani okse tlachichiualistli tlen
kiyek itas yankuik tiachkauj tlanauatili
kani yetos kachi ompa tlatol
tlanauatilme tlenomoikuiloke ompa
San Andrs uan Itlanauatil yekanyotl
iyaxka COCOPA.
Axan inike ueueyi altepeme
kiikuilotoke tlaneneuilis tlamantlime
kanin maseual kakalaten kiasi inselyo
tekipanolis uan in selyo xolalpa
chankayo: Uaxpa (naui tsontli kaxtoli
uan naui poali uan kaxtoli uan yeyi
xiuitl), Quintana Roo (naui tsontli
kaxtoli uan naui poali uan kaxtoli uan
yeyi xiuitl), Chiajpa (naui tsontli uan
kaxtoli uan naui poali uan kaxtoli uan
naui xiuitl), Campeche (makuili tsontli
xiuitl), Mexko ueyoi altepetl (makuili
tsontli uan se xiuitl), San Luis Potos
(makuili tsontli uan yeyi xiuitl) uan
Nayarit (makuili tsontli uan naui xiuitl).
Ipan makuili tsontli uan chikuasen
xiuitl, inselyo maseualme ayamo
moyektlalitok ika inon tiachkauj
tlayekan tlanauatilme mononotstoke
pampa kiitaske kenik kin makauaske in
maseual tlayekankime, kani noyoujke ki
tlalitoke se nepantla tlatlanilistli
ipampa miyakten maseual olinilisme
akike yetoke ipan tonantli.
MASEUAL TEKIYO NOSO NANTLI
TEKIYO?
Ompa kani ueka motlalis se yankuik
selyotl tlen ika moyolchikauske in
Mexko maseual chanime iyexpa
oksekinten nechikol chanime kani
monekis uan mokuis ueueyinten
tlapatilolme ipan yoltiachkauj
tlanauatil tlayekanyotl, tekipanolistli,
nechikol chanilistli uan tlaneneuilis
tlanextilistli ipan nochi tonantli.
Pampa kuali moyek chiuas in maseual
tlatlanilistli tlen kiitoua Nian kema
se Mexko amo iuan touan, ti nochte
Mexko chanime matiknektika in
tlapatil tlaneneuilistli.
San ika in tlatol chiualistli ipan inin
maseual tekiyotl tlen yetok ipan tonantli
motitlantok noso mokaujtok san ipa
inoke altepeme, uan ojko yeuan kuali
http://www.cdi.gob.mx
156
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
tetlatlanilitoke in yek italyo, san ika
amo kuali kin yekantok noyoujke
oksekinten nechikol Mexko chanime.
Ojko, tikilkaujtoke keni maseualme
noyoujke kipiya in ixnextikayouan uan
in tlaneneuilis tlanextiluan, yeuan
amo nononkua monextiya keni
oksekinten Mexko chanime. Noyoujke
amo matikilkauakan kenin
kaxtilantlatouanime noyoujke amo
nononkua monextiya uan tlatlamati
keni maseualme tleka ojko kate
nechikol chanime akike
kaxtilantlatoua ipan to nantli kate
miyakte akike noyoujke kipiya
nononkua tlaneneuilil tlanextilme tlen
amo san yeua in yaxka ompa kani in
xolalpa nononkua, ipan kakalaten uan
ipan nechikol altepetl.
Ik oksejpa miyaktin tekiyome tlen
kachi ueueyi kin panoliya maseualme
keni molueyotl uan tlkaxelol italistli,
tlen amo yekyotl tlamachtil chaiualis
uan tlapatiyochiualis, kani amo onka
san ninijki yoltiachkaujyotl tlanauatil
chiualis, kani amo onka yek italistli
ipan in yekyotl tlakalis, kani amo kin
kaua ma tlapaleuika ipan tiachkauj
tlanauatil tlayekan chiualis tlen kin
mosiuiya, inoke tekiyome noyoujke
kipiya oksekinten Mexko nechikol
chanime. Ika inon miyakten nechikol
kaxtilan tlatoanime kuali kipixtoske
noyoujke sannininjki tlatlanilisme
keni in yaxka maseual olinilisme: se
ueyi inselyo xolali uan kakalatli, yek
italis ipan in tlakayotl yek italis, yek
italis tlen ika kipaleuiske in
tlaneneuilis uan in tlaneneuilis
tlanextil.
Ika nochi tlen momakaske
maseualme tlen tlatlanilistli kichiua
uan kuali kiseliske ipan tonantli kipiya
tlen pampa tikin makaske noyoujke in
oksekinten nechikol chanime akike
yetoke nononkua, neli moixmatis kenin
yek tlaneneuilis tonantli uan
moyektlalitos in tiachkauj tlayelkan
tlanauatil kanin timkoyek yoltlalitoske,
ipan tlayekanyotl, tekipanolistli uan
In kaxtilantlatouanime noyoujke amo nononkua monextiya uan
tlatlamati keni maseualme tleka ojko kate nechikol chanime akike
kaxtilantlatoua ipan to nantli kate miyakte akike noyoujke kipiya
nononkua tlaneneuilil tlanextilme tlen amo san yeua in yaxka ompa kani
in xolalpa nononkua, ipan kakalaten uan ipan nechikol altepetl.
http://www.cdi.gob.mx
157
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
ipan nechikol chanilisme keni
moitotok ipan inin tlaikuiloli.
KANI MEXKO NELI IXNELTILMIYAK
Ipan se Mexko ixnextil miyakyo,
tinochten Mexko chanime kipiya tlen
pampa tikpatlaske totlachiualol iyexpan
oksekinten keni yeuan nononkua uan
ojko kuali inuan timo chaniloske, inuan
timomachtiske ompa kani nononkua
totlaneneuilis.
In kaxtiulan tlatoanime kipiya tlen
pampa kikauske in nexikolitalis
tlen kipixtoke ipampa maseualme.
Ojko kuali motlaliske mamotlatlanika
tleka kualani uan amo kinpaktiya in
maseual tlaneneuilis nextilme, tlen ika
kin itstoke ok kachi xantilme uan kachi
amo patiyoaunaime ken in yeuan in
Cochims. La
Huerta, Ensenada,
Baja California.
Fotgrafo:
Fernando Rosales,
2005.
Fototeca Nacho
Lpez, CDI.
yaxkayo; noyoujke moneki mamoyek
ita ipatiujyo tlen tlatolme nononkua
keni kaxtilan tlatole uan mamokuitakan
ompa kanin yetok yolnechikol tlatolistli
uan yoltiachkauj tlayekan tlanauatilyotl,
ipan tlayekan tlatol tlanautilolme
uan ipan yol nechikol chanili;
noyoujke kuali titlatlaniske mauesyo
kualtsinyotl tlen kachi monextitok, tlen
kinechokoua kualtsinyotl uan
tlatlanilistli ika nakayo chipauak uan
ixnextilistli tlen ualatok ompa ueka
nantli itokauj Europa. Inike tlapatilolme
moneki maki ololokan nochten
nechikol chanime, kampa sese tlakame
uan kampa tiachlkauj kaltlayekanyome,
kenin tlayekan tlatol tlanautilolme
ompa kampa tekitian kalten tlen san se
iteko uan ojko akikes maseual
http://www.cdi.gob.mx
158
PUEBLOS INDGENAS DEL MXICO CONTEMPORNEO
altepeme kipiya tlen motlatlaniske in
tlen inexikol chiuas kema niya aki
amo ompa ipampa ichanikal. Inon
kiitosneki motemos ken moyek tlalis
inexikoli in tlen ompa iitek in altepeme
ken kikixpantiya aki ompa okseki in
chanikauan uan miajka sa inon ik
mononotsa tlen san se in tlaneneuilis
tlanextil, noso in yaxkayo oksekinten
maseualten maseualme; noyoujke
kiitosneki kiyektilanaske ken
onechiktoke ika aki amo maseualme
uan ojko inoke kuali mochiuas tlen yek
isepan nemilis.
Ik nochi, mochten mexikame kipiya
tlen tikin seliske, inon kiitosneki, kachi
kuali tikin seliske uan tikintlasotlaske
aki tlatouake, tlaneneuoiliya uan
motlakentiya nononkua ken teuan.
Noyoujke miajkayotl kineki kachi nepa
yas kenik timoseliske: uan amo san
tlaluis nononkua moitalos, kachi kuali
nochipa mamononotsalo aki iuan
nononkua ken teuan.
Amo kiitosneki in mexikame
mamoxexeloyoltokan ok nononkua
tlamantli tlaneneuilis tlanextilme uan
nechikol chanime, matik axilikan ken
kachi kuali timononotsaske ika
teuantin.
Inon moneki, tleka ipan in
tlaltikpaktli ken axan nian amo
maseualme nian oksekin
mexkochanime yoltoke sesejka ken
iuan oksekinte: tinochten tikakike yeye
katepostlanauatiloni uan yeyekatepostl
anauatiloni, tinochten tiyaue ipan
ueueyi altepeme uan noyoujke nepa
ueka tonantli; tinochten tikuike
nechikol kalchichiualisme uan tinochti
titlapaleuiliya ipan tiachkauj
yolnemilistli ipan kaakalatli, ipan
ueyi altepetl uan ipan nantli. Ipa Inin
nautilyolchikaualistli kineki kachi kauli
matimoyek ixmatika uan matik yek
itakan aki in oksekinten nononkua
nechikol chanime uan tlaneneuilis
tlanextilme ipan to nantli, kipiya tlen
pampa kin nextilis in oksekinten, uan
noyoujke kipiyake tlen kin kuali
tikmatiske tlen yeuan in yaxkayo.
Inon kiitosneki matik yek
kuitlapan kauakan ken moitake aki
amo maseualme uan ken iuan
mochantitoke inuan maseualme tlen
Ipan se Mexko ixnextil miyakyo, tinochten
Mexko chanime kipiya tlen pampa
tikpatlaske totlachiualol iyexpan
oksekinten keni yeuan nononkua uan ojko
kuali inuan timo chaniloske, inuan
timomachtiske ompa kani nononkua
totlaneneuilis.
http://www.cdi.gob.mx
159
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
nikan tonantlikayotl, yi kipiya se
tsontli uan makuili poali xantil xiuitl:
kinteotlatolmachtitoke, kinmachtitoke,
kinyankuik chiujtoke, kin sentlalitoke;
inon kiitosneki, kinextilitoke tlen
yeuan in tlaneltokil yek kuali, yeuan
okiyekneneuilitoya kachi amo
kiixmatiske san ika yeuan. Axan
yimatikmatikan nochten
timexkochanime kuali tipeuaske
tikakiske uan tikmatiske keni
maseualme. Tikakiske in tlatol ipan
sesekni tonantli ken
tiachkaujtlayekan tlayanauatili uan
tomintekipanolistli uan tlaneneuilis
tlanextil uan tisepan
matikchichiuakan in Mexko tlen neli
miakyo uan tlen kuali tiknektoke.
Uan ojko timokueptaske kampa
yetok inon tlaneneuilistli Nian kema
se Mexko amo iuan touan, kuali ikti
tlamiitoske mach amo san in
maseualme kuali ik mopaleuiske kema
maiuian moyek tlalikan
inemilistlayekanyotl, tomintekipanoli
uan nechikolchanime tlen Mexko
kayotl, inochi nantli kuali ikmopaleuis
ika intlaka tekipanolistli,
nechikolchanilistli uan tlaneneuilis
tlanextili tlen kipiyake uan okin kauilike
in maseual altepeme tlen ompa kate
ipan to nantli.
http://www.cdi.gob.mx
BIBLIOGRAFA RECOMENDADA
AGUIRRE BELTRN, Gonzalo, Regiones de refugio: el desarrollo de la comunidad y el proceso dominical en
Mesoamrica, Fondo de Cultura Econmica, 1991.
ARGUETA, Arturo, La naturaleza del Mxico profundo, en Antropologa breve de Mxico, Lourdes Arizpe,
coord., UNAM-Centro Regional de Investigaciones Multidisciplinarias, 1993, pp. 215-244.
BARRIENTOS LPEZ, Guadalupe, Otomes del Estado de Mxico, Pueblos Indgenas del Mxico Contemporneo,
CDI / PNUD, 2004.
BONFIL, Guillermo, Mario IBARRA et al., Amrica Latina: Etnodesarrollo y etnocidio, Facultad Latinoamericana
de Ciencias Sociales, San Jos, 1992.
, El etnodesarrollo: sus premisas jurdicas. Polticas y organizacin, en Obras escogidas de
Guillermo Bonfl, INI / INAH, vol. 2, 1995, pp. 467-480.
, Obras escogidas de Guillermo Bonfl, Lina Odena Gemes, ed., INI / INAH, 1995.
, Mxico profundo. Una civilizacin negada, col. Los Noventa, Grijalbo / CNCA, 1990.
CANCIAN, Frank, Economa y prestigio en una comunidad maya. El sistema religioso de cargos en Zinacantn, Instituto
Nacional Indigenista / CNCA, 1989.
CARRILLO TRUEBA, Csar, Pluriverso. Un ensayo sobre el conocimiento indgena contemporneo, UNAM-Programa
Mxico Nacin Multicultural, 2006.
DE VOS, Jan, Una tierra para sembrar sueos. Historia reciente de la Selva Lacandona, 1950-2000, Fondo de Cultura
Econmica, 2002.
DEL VAL, Jos, El indigenismo, en Antropologa breve de Mxico, Lourdes Arizpe, coord., UNAM-Centro
Regional de Investigaciones Multidisciplinarias, 1993, pp. 245-263.
DAZ GMEZ, Floriberto, Derechos humanos y derechos fundamentales de los pueblos indgenas,
en La Jornada Semanal, 11 de marzo de 2001.
DAZ POLANCO, Hctor, Mxico diverso: el debate por la autonoma, Siglo XXI, 2002.
FARRISS, Nancy M., La sociedad maya bajo el dominio colonial. La empresa colectiva de la supervivencia, Alianza
Amrica 29, Alianza Editorial, Madrid, 1992.
GOSSEN, Gary, Los chamulas en el mundo del Sol. Tiempo y espacio en una tradicin oral maya, col. Presencias 17,
CNCA / INI, 1989.
LEN-PORTILLA, Miguel, y ngel M. GARIBAY, eds., Visin de los vencidos. Relaciones indgenas de la conquista,
Biblioteca del Estudiante Universitario 81, UNAM, 1982 [1959].
LOCKHART, James, Los nahuas despus de la conquista. Historia social y cultural de los indios del Mxico central, del siglo
XVI al XVIII, Fondo de Cultura Econmica, 1999.
LPEZ AUSTIN, Alfredo, y Leonardo LPEZ LUJN, El pasado indgena, serie Hacia una Nueva Historia
de Mxico (Fideicomiso Historia de las Amricas), Fondo de Cultura Econmica / El Colegio de
Mxico, 1996.
, Tamoanchn y Tlalocan, Fondo de Cultura Econmica, 1994.
LPEZ BRCENAS, Francisco, Autonoma y derechos indgenas en Mxico, UNAM-Centro de Investigaciones
Inter disciplinarias en Ciencias y Humanidades, 2005.
NAVARRETE LINARES, Federico, La conquista europea y el rgimen colonial, en Historia antigua de
Mxico, Leonardo Lpez LUJAN y Linda Manzanilla, eds., vol. 3, Miguel ngel Porra / UNAM / INAH,
1994.
, Las relaciones intertnicas en Mxico, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, 2004.
160
INDIGENOUS TOWNS OF CONTEMPORARY MEXICO
http://www.cdi.gob.mx
161
MEXKO MASEUAL ALTEPEME
PREZ-RUIZ, Maya Lorena, Del comunalismo a las megaciudades: el nuevo rostro de los indgenas
urbanos, en La antropologa sociocultural en el Mxico del milenio. Bsquedas, encuentros y transiciones,
Guillermo de la Pea y Luis Vzquez Len, coords., Fondo de Cultura Econmica, 2002, pp. 295-
340.
PINTADO CORTINA, Ana Paula, Tarahumaras, Pueblos Indgenas del Mxico Contemporneo, CDI / PNUD,
2004.
RADDING, Cynthia, Entre el desierto y la sierra. Las naciones oodham y tegima de Sonora, 1530-1840, col. Historia
de los Pueblos Indgenas de Mxico, INI / CIESAS, 1995.
RAMREZ CASTAEDA, Elisa, La educacin indgena en Mxico, UNAM-Programa Mxico Nacin Multicultural,
2006.
REINA, Leticia, Las rebeliones campesinas en Mxico (1819-1906), col. Amrica Nuestra, Caminos de Liberacin,
Siglo XXI, 1986.
RUS, Jan, La comunidad revolucionaria institucional: La subversin del gobierno indgena en los
Altos de Chiapas, 1936-1968, en Chiapas, los rumbos de otra historia, Pedro Viqueira y Mario Humberto
Ruz, eds., UNAM, 1995, pp. 251-278.
SARIEGO RODRGUEZ, Juan Luis, El indigenismo en la Tarahumara: identidad, comunidad, relaciones intertnicas y
desarrollo en la Sierra de Chihuahua, INI / INAH, 2002.
SERRANO CARRETO, Enrique, Patricia FERNNDEZ HAM y Arnulfo EMBRIZ OSORIO, coords., Indicadores
socioeco nmicos de los pueblos indgenas de Mxico, 2002, INI / PNUD / CONAPO, 2002.
SIERRA, Justo, Mxico social y poltico. Apuntes para un libro. Captulo primero, en Justo Sierra. Textos.
Una antologa general, Catalina Sierra y Cristina Barros, eds., Clsicos Americanos 34, SEP / UNAM,
1982, pp. 191-197.
SIERRA, Mara Teresa, Derecho indgena: herencias, construcciones y rupturas, en La antropologa
sociocultural en el Mxico del milenio. Bsquedas, encuentros y transiciones, Guillermo de la Pea y Luis
Vzquez Len, coords., Fondo de Cultura Econmica, 2002, pp. 247-294.
STEPHEN, Lynn, Zapotec women: Gender, class and ethnicity in globalized Oaxaca, Duke University Press, Durham,
2005.
TEJERA GAONA, Hctor, La comunidad indgena y campesina en Mxico, en Antropologa breve de
Mxico, Lourdes Arizpe, coord., UNAM-Centro Regional de Investigaciones Multidisciplinarias,
1993, pp. 189-214.
VALDIVIA DOUNCE, Terese, coord., Usos y costumbres de la poblacin indgena de Mxico, INI, 1994.
VALIAS, Leopoldo, Las lenguas indgenas mexicanas: entre la comunidad y la nacin, en Antropologa
breve de Mxico, Lourdes Arizpe, coord., UNAM-Centro Regional de Investigaciones Multidisciplinarias,
1993, pp. 165-187.
VARIOS, Estado del desarrollo econmico y social de los pueblos indgenas de Mxico, 1996-1997, INI / PNUD, 2000.
WARMAN, Arturo, La Danza de Moros y Cristianos, SepSetentas 46, SEP, 1972.
, Los indios mexicanos en el umbral del milenio, Fondo de Cultura Econmica, 2003.
WEITLANER, Roberto, comp., Relatos, mitos y leyendas de la Chinantla, INI, 1977.
ZOLLA, Carlos, y Emiliano ZOLLA MRQUEZ, Los pueblos indgenas de Mxico. 100 preguntas, UNAM-Programa
Mxico Nacin Multicultural, 2004.
http://www.cdi.gob.mx
Mxico, D.F.
Fotgrafo: Josu Anaya Cruz, 2007.
Acervo personal
http://www.cdi.gob.mx
163
Los pueblos indgenas de Mxico, de Federico
Navarrete Linares y Linda Uribe Carranza,
se termin de imprimir en julio de 2008 en
los talleres de Grficos Lor, S.A. de C.V.,
Alberto Salinas 162, colonia Aviacin Civil,
Delegacin Venustiano Carranza, C.P. 15740.
El tiraje fue de 6 000 ejemplares.
El cuidado de edicin estuvo a cargo de la
Coordinacin Editorial de la CDI.
http://www.cdi.gob.mx

Vous aimerez peut-être aussi