Biologia Al

B
2003
BIOOIA
A
K A
A
A 2003
-
1
1. 1
1. 1.1.

:
: -

:
....
: .

:

...

15784
.: 210-7277522
-mail: info@keda.gr
Website: http//www.keda.gr
:
- :
:
:
:
:
To .
- :
ISBN: 960-8468-47-7
B
B
K A
A
A 2003
POOO
T ,

.
T , ,
. O

, ,

.
,
. H , ,

,

.
T E A M,
,

.

, ,
, , , , ...
T
.
T K A T
- - E K A
E K .
IA TO MAHTH
B
;
T :
A B A ,
.
.
. A
, .
M
. .

.
,
.
K !
EPIEXOMENA
1 AO TO KYTTAPO TON OPANIMO ...............................................................................................

1.1. X ................................................................
1.2. K: H ................................................................
1.3. A ........................................................................................................
O .....................................................................................................................................
11
12
16
18
19
2 MHXANIMOI THPIH KINHH....................................................................................................

2.1. H ........................................................................................
2.2. M ...............................................................
2.3. H ......................................................................................................................
2.4. H ...............................................................................................................
2.5. H ......................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
O ....................................................................................................................................................
21
22
23
24
25
27
33
34
3. PEH ..................................................................................................................................................
3.1. H ...................................................................................................
3.2. H ..................................................................................
3.3. H ....................................................................................................................
3.4. A .............................................................
3.5. H ......................................................................................................................
O .....................................................................................................................................
35
37
38
38
40
42
48
4. ANAAPAH.....................................................................................................................................
4.1. A .....................................................................................................................
4.2. A .........................................................................
4.3. A ...........................................................................................................
4.4. A ......................................................................................................
4.5. A ............................................................................................................
O .....................................................................................................................................
49
51
55
55
57
60
66
5. KYKOOPIA METAOPA AOBOH OYIN...........................................................................

5.1. K ............................................................................................................
5.2. H .....................................................
5.3. H .......................................................................................
67
68
70
70
EPIEXOMENA
5.4. T ....................................................................................
5.5. T ..........................................................................................
.........................................................................................................................................................
O ....................................................................................................................................................
71
74
80
81
6. ANANOH ANTAAH AEPIN......................................................................................................

6.1. H ...........................................................................................................................
6.2. H ..................................................................................................................
6.3. H ...............................................................................
6.4. H ................................................................................................................
6.5. H ............................................................................................................
6.6. H ..................................................................................................................
O .....................................................................................................................................
83
84
85
85
86
87
89
92
7. EEXO KAI PYMIH TN EITOYPIN

ANTIPAH TA EPEIMATA TOY EPIBAONTO.....................................................................
7.1. O ......................................................
7.2. H ....................................................................
7.3. H ......................................................................................................
7.4. H .................................................................................................
7.5. H .......................................................................................................
.........................................................................................................................................................
O ....................................................................................................................................................
93
94
95
96
98
101
111
112
EIOIO..................................................................................................................................................
113
BIBIOPAIA ...........................................................................................................................................
117
10

1. NGA QELIZA TEK ORGANIZMI
1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

1.2. : H
1.3.
1.1 FUNKSIONET KARAKTERISTIKE T ORGANIZMAVE T GJALL
1.2 QELIZA: NJSIA BAZ E NDRTIMIT DHE FUNKSIONIMIT T JETS
1.3 NGA QELIZA TEK ORGANIZMI
1.1FUNKSIONET
KARAKTERISTIKE
T
ORGANIZMAVE
T GJALL
Sendet q sheh rreth teje
mund t'i ndash n tri
kategori:
1. Organizma t gjall, si
pemt, bari, kafsht,
njeriu etj.
1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE

TN ZNTANN OPANIMN

: Z

N .
1. Z , , ,
..
2. Sende pa jet, si
shtpit, gurt, uji, ret,
etj.
2. ( ) , , ,
..
3. Sende t vdekura, si
gjethet e thata, gjethet e
rna, letra etj.
3. N (
)

, ,
..
12
:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7. .
1. K: .
Karakteristikat e
organizmave t gjall jan:
1. lvizja
2. zhvillimi
3. riprodhimi
4. shfrytzimi i energjis
5. frymmarrja
6. sekrecioni
7. ndjeshmria
1. Lvizja:
Peshqit notojn, zogjt
fluturojn, disa bim i
kthejn gjethet nga ana e
drits. Organizmat
lvizin.
T .
M
.
2. A:
, .
2. Zhvillimi:
Organizmat lindin, rriten

dhe n fund vdesin.
13
Fluturat jetojn vetm disa

muaj
pestrofa jeton 4 vjet
4 ,
lepuri deri tet vjet
8 ,
qeni dymbdhjet
12,
papagalli pesdhjet
50,
breshka njqind.
100.
Mosha mesatare e njeriut

sht afrsisht 75 vjet.

75 .
3. A:

, ,
.
3. Riprodhimi:
Organizmat e gjall
krijojn organizma t
rinj t ngjashm me ta,
q i quajm pasardhs.
4. A :
. .

.
4. Shfrytzimi i energjis:
Pr t kryer funksionet e
tyre, organizmat e gjall
kan nevoj pr energji.
Kafsht e marrin
ushqimin t gatshm.
Bimt e prodhojn
ushqimin me nj mnyr
t veant q quhet
FOTOSINTEZ.
HIO
Fotosinteza: Uj +
Dioksid karboni + drita e
diellit Glukoz +
Oksigjen
14
: + + () +
5. A: (
) .

.
5. Frymmarrja:
Organizmat e gjalla
(kafsh dhe bim)
marrin frym.
Nprmjet frymmarrjes
n qelizat e tyre lirojn
energjin q marrin nga
ushqimet.
: + + + +
6. A:

.
FRYMMARRJA:
Ushqim + Oksigjen
Energji + Dioksid karboni
+ Produkte t
panevojshme
6. Jashtqitja. Organizmat
e gjall jashtqisin
produktet e
panevojshme q
prodhohen gjat
frymmarrjes.
7. E:

.
7.
Ndjeshmria:
Organizmat i
kuptojn ndryshimet
n mjedisin e tyre
dhe kundrveprojn.
O .
15
1.2. KYTTAPO: H BAIKH OMIKH KAI EITOYPIKH MONAA ZH
1.2 QELIZA: NJSIA

BAZ E NDRTIMIT
DHE FUNKSIONIMIT
T JETS
T gjitha qeniet e gjalla
jan ndrtuar prej qelizash.
1.2. : H

.
QELIZA SHTAZORE
1. Brthama
(Kontrollon gjith
funksionimin e qelizs).
2. Membrana qelizore
(E mban qelizn t
bashkuar dhe kontrollon
lndt e ndryshme q
hyjn n t).
1.
E
.
2.
K

.
3. Citoplazma
(Brenda saj gjenden
gjith prbrsit e
qelizs).
4. Mitokondria
(Ktu lirohet energjia
q merr organizmi nga
ushqimi).
5. Vakuolat
(Fshikza t mbushura
me lng qelizor).
5.
X
3.
M

.
4.
E
.
Qelizat e organizmave t
ndryshm dallojn nga
njra-tjetra.
Kshtu tek qelizat bimore:
Kemi muret (paretet)
qelizore prreth
membrans qelizore.
Kan kloroplastet, ku
realizohet procesi i
fotosinntezs.
Kan vakuola m t
mdha sesa qelizat shtazore.
Jan m pak t larmishme
sesa qelizat shtazore.
16
T
. , :

1.2. KYTTAPO: H BAIKH OMIKH KAI EITOYPIKH MONAA ZH
QELIZA BIMORE

5.

.
1.
B
.
2.
3.
X
1. Pareti qelizor (ndihmon

n mbshtetjen e
gjetheve)
2. Membrana qelizore
3. Vakuola
4. Mitokondria
5. Kloroplasti (prmban
klorofil, q e bn bimn
t gjelbr dhe prgatit
ushqimin e qelizs).
6. Brthama
4.
T

.
N varsi t funksionit q
kryejn, qelizat kan form
dhe madhsi t ndryshme.
Kshtu, qelizat nervore

kan zgjatime t holla dhe
t gjata fijzore, pr t
lehtsuar mbartjen e
sinjaleve.
Rruazat e bardha t gjakut

e ndryshojn formn e tyre,
n mnyr q t mbrojn
m leht organizmin nga
mikroorganizmat.
17
1.3. AO TO KYTTAPO TON OPANIMO
1.3 NGA QELIZA

TEK ORGANIZMI
Organizmat e gjall
ekzistojn n trajtn e
njqelizorve dhe t
shumqelizorve.
1.3.
.
Organizmat njqelizor
kan nj qeliz, q kryen t
gjitha funksionet.
H ,
.
Organizmat shumqelizor
kan shum qeliza, q
kryejn funksione t
caktuara duke br "ndarjen
e puns" midis tyre.
T ,
.
18
Shum qeliza me funksion

t njjt = ind
Shum inde me funksion t

njjt = organ
()
Shum organe me funksion

t njjt = sistem
( )
T gjitha sistemet s
bashku = organizm
PAH OPOOIA
H OPTA
TH TPAEZA
ANOIEI MONH TH
OTAN EIMATE
KONTA.

;

(..
,
).
.
TA KTIPIA
MEANOYN OTAN
TA XTIZOYN.
TO
AYTOKINHTO
KATANANEI
ENEPEIA!
TO TOTYIKO
MHXANHMA TOY
XOEIOY ANAAPAEI
EIE ME TA
KEIMENA MA.
organizmat e gjall
sendet pa jet
sendet e vdekura
zhvillimi
riprodhimi
shfrytzimi i energjis
fotosinteza
jashtqitja
ndjeshmria
qeliza shtazore
citoplazma
brthama
mitokondri
membrana qelizore
vakuola
qeliza bimore
pareti qelizor
kloroplasti
klorofili
organizmi njqelizor
organizmi shumqelizor
indi
organi
sistemi
A
19
MHXANIMOI THPIH KINHH

2. MEKANIZMAT E MBSHTETJES LVIZJA
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
H KINHH E MONOKYTTAPOY OPANIMOY

MHXANIMOI KINHH TOY OYKYTTAPOY OPANIMOY
H KINHH E AONYA
H KINHH TA ONYOZA
H KINHH TON ANPO
2.1 LVIZJA N ORGANIZMAT NJQELIZOR

2.2 LVIZJA N ORGANIZMAT SHUMQELIZOR
2.3 LVIZJA TEK JOVERTEBRORT
2.4 LVIZJA TEK VERTEBRORT
2.5 LVIZJA TEK NJERIU
2.1. H KINHH E MONOKYTTAPOY OPANIMOY
Qeniet e gjalla lvizin
pr tiu shmangur
armikut
pr t gjetur ushqim
pr t gjetur shokun e
tyre
2.1 LVIZJA N
ORGANIZMAT
NJQELIZOR
2.1.
().
Ameba lviz si rezultat i

rrjedhjes s mass
protoplazmike.
22
Parameci lviz shpejt me

ndihmn e qerpikve (jan
mijra fije t holla
citoplazmike n siprfaqen
e qelizs) t tij.
Euglena lviz me ndihmn

e flagjelit t saj.
2.2. MHXANIMOI KINHH TOY OYKYTTAPOY OPANIMOY
2.2 MEKANIZMI I
LVIZJES N
ORGANIZMAT
SHUMQELIZOR
2.2.
:
.
:
:
:
Q t mund t lviz nj
organizm duhet
t ket skeletin pr
mbshtetje
muskujt q t
realizohen lvizjet e tij.
Skeleti mund t jet:
i jashtm: mbulon
organizmin nga ana e
jashtme dhe e ndihmon
at
t mbshtetet
t mbrohet
t lviz
t ruaj lagshtin e
organizmit
i brendshm: skeleti
: :
gjendet brenda
organizmit dhe e
ndihmon at
t mbshtetet
t lviz
t ruaj organet

(, ,
).
Kafsht q kan shtyll

kurrizore quhen vertebror
(peshqit, shpendt, kafsht
e steres).

(, , ,
..).
Kafsht pa shtyll kurrizore

quhen jovertebror (krimbi
i toks, krmijt etj.)
23
2.3. H KINHH E AONYA
2.3 LVIZJA TEK

JOVERTEBRORT
2.3.
Butakt (Molusqet)
Bjn pjes krmijt,

guackat e detit, midhjet,
kallamart, oktapodt etj.
, ,
, ..
Pr t lvizur prdorin
kmbn mishtore.
,
.
Kmbnyjtuarit
Bjn pjes insektet,

akrept, merimangat,
shumkmbshat, gaforret,
karkalect etj.
Zakonisht kan skelet t
jashtm, q ndihmon
lvizjen dhe disa kan
krah (flatra).
, , ,
, , ..

.
24
2.4. H KINHH TA ONYOZA
2.4 LVIZJA TEK

VERTEBRORT
2.4 .

.
Forma dhe ndrtimi i

skeletit t kafshs varet nga
mjedisi ku jeton, kshtu:
N uj kan form
hidrodinamike me pend
notuese dhe nganjher
me luspa.

.
:
:

()
Z

.
.
.
N tok skeleti duhet t

jet i fort dhe organet t
vogla.
:

.
, ,
.
Kan gjymtyr, pr t
mnjanuar frkimin me
tokn.
N ajr duhet t ken

form aerodinamike,
krah t gjer, pesh t
vogl, eshtra t lehta dhe
pend.
25
2.4. H KINHH TA ONYOZA
Roli i muskujve n
lvizjen e vertebrorve
Muskujt kan trajt boshti.
T dy skajet ngjiten npr
dy kocka t ndryshme.

.

.
Tkurren dhe lshohen dhe,

prderisa jan t lidhura me
kocka, lvizin bashk me
to.
()
,
.
Lvizshmria e gjallesave
n periudha t ndryshme
t vitit
Mungesa e ushqimit dhe i

ftohti i dimrit i detyron:
kafsht me gjak t ftoht
(amfibt, zvarranikt) t
fshihen n tok dhe t
paksojn lvizjet.
kafsht me gjak t
ngroht (shpend dhe
gjitar) t bien n gjumin
letargjik (ketrat, iriqt,
lakuriqt e nats etj.).
shpendt shtegtar
(dallndyshet, lejlekt) t
largohen pr n vende
m t nxehta.
shpendt autokton t
qndrojn n t njjtin
vend, sepse kan si burim
ushqyes kryesisht farat,
q gjithmon ekzistojn.
(p.sh. pllumbat)
26
:
(
)

(,
).
(
)
(,
, , ,
).
(
)

(, ).

(, ).
2.5. H KINHH TON ANPO
2.5.
2.5 LVIZJA TEK

NJERIU

( ) .
.
. .
Njeriu sht i vetmi

vertebror q ecn me
gjymtyrt e poshtme
(d.m.th. me kmbt e veta),
q jan shum t forta.
Skeleti i njeriut ka qndrim
t drejt. Ka kafk m t
madhe dhe kocka legeni
m t shkurtra sesa gjitart
e tjer. Shtylla kurrizore ka
harkime t ndryshme.
N skeletin e njeriut
dallojm kto eshtra:
kafka, klavikula, shpatulla,
parzmori, brinjt, krahu,
parakrahu, rrezori, legeni,
kocka e kofshs (femuri),
kupa e gjurit, krciri,
shtiza.
O .
O .
27
Ndrtimi i kockave
Skeleti sht i ndrtuar prej

kockash
Kockat jan
t gjera
t shkurtra
t gjata
Jan t ndrtuara nga

qeliza kockore
kripra (kalciumi,
fosfori), q t jen t forta
protein (kolagjen) q t
jen elastike.
().

.
Periosti jep ushqimin dhe

oksigjenin. Ndihmon n
zhvillimin e trashsis s
kocks dhe n shrimin e
saj, nse thyhet.
Zgavra me palcn e
verdh kockore: ajo
prbhet nga yndyrna dhe
nuk merr pjes n
prodhimin e rruazave t
gjakut.
() .
A :
.
K : E
.
: .
.
K : O
. .
A
Funksionet e skeletit:
Skeleti
karakterizon formn e
trupit
mbshtet trupin
mbron organet
prodhon gjak
depoziton kalciumin pr
organizmin
28
(, )
T
Zgavra me palcn e kuqe
kockore. Ktu prodhohen
rruazat e kuqe t gjakut.
T ;

() .
Pjes prbrse t skeletit
T
200 ,
.
M

K ()
Z
O .
(

)
(
)
Skeleti ka 200 kocka q

ndahen n grupe, n varsi
t pjess s trupit, s cils i
prkasin.
Kockat e koks
Kocka ballore
Nofulla e siprme
Nofulla e poshtme (e
lvizshme)
Kocka zigomatike
Skeleti i koks (ruan syt
dhe trurin)
Kockat e shtylls
kurrizore
Rruaz (mnyra se si
lidhen lejon lvizjet)
disku (menisku) ndrrruazor
H
.
Kockat e kafazit t
kraharorit
Parzmori
Brinjt (12 ifte)
Krcja
12
X
O ,
.
Shtylla kurrizore si duket

nga para dhe nga anash
Skeleti i kraharorit formon

nj kafaz elastik kockash,
q mbron zemrn dhe
mushkrit.
Kockat e gjymtyrve
Gjymtyra e siprme
Krahu
Parakrahu
Dora
Gjymtyra e poshtme
Kocka e kofshs
Krcirit
Kmba
K
M
29
Lidhja e kockave
Kockat lidhen midis tyre
me an t artikulacioneve
(kyeve).
Artikulacionet nuk jan t

gjitha t njjta.
Disa artikulacione
Lejojn lvizjet e lira (n
sup, gju). Kto quhen
artikulacione t
lvizshme.
O ( ,
). .
A
A
Disa t tjera nuk lejojn

lvizje (koka).
().
Dhe t tjera lejojn

vetm lvizje t vogla
(rruazat).
M ().
30
Muskujt dhe lvizja

.
:
.
.
M
M
Muskujt ndihmojn n
lvizjen e organizmit, sepse
tkurren.
Ekzistojn tri lloje
muskujsh:
Muskujt e skeletit, q
lvizin me vullnetin ton.
Muskujt kapen pas
skeletit me ndihmn e
tendinave.
( )
.
Muskujt e lmuar (n
muret e stomakut dhe t
zorrve) lvizin n
mnyr t
pavullnetshme.
.
K
Muskujt e zemrs lvizin

n mnyr t
pavullnetshme.
K
M
31
Mnyra e jetess ndikon n

zhvillimin e plot t
skeletit dhe n ruajtjen e tij
n gjendje t mir.
Pr nj zhvillim t plot t
skeletit duhet
t kemi ushqim t
ekuilibruar
t marrim nprmjet
ushqimit
sasin
e
nevojshme t vitamins
D
ta mbajm trupin drejt
t ruhemi nga aksidentet
t ushtrojm trupin

.
:
(
)
D ( )

.
H
Ushqimi jo i balancuar dhe

mungesa vitamins D ojn
n rakitizm (kocka t
buta).
Mbajtja e trupit n pozicion
t gabuar shkakton
krrusje (formohet gunga e
kurrizit)
lordoz (shtrembrohet
shtylla kurrizore nga
prpara)
skolioz (shtrembrohet
shtylla kurrizore n drejtim
ansor).
H D
( ).
Dmtimet e skeletit jan
Thyerje (fraktur): kur

thyhen ose krisin kockat
:
.
Shembje: kur ikn (del)

kocka nga artikulacioni
:
.
Ndrydhje: dmtim n
ligante.
:

.
Ngri sht tkurrja e

pavullnetshme e muskulit
t skeletit. Shpesh na z
ngri, kur jemi duke
notuar ose kur flem.

.

.
K:

32
PAH
1. O
, ,
.
.
.
. ;
2.
, .
( ), .
.

. , .
.
3.
,
.
.
,
.
4. H
M .
.
M
33
OPOOIA
34
kockat
rrjedhja e mass
protoplazmike tek ameba
qerpikt e paramecit
skeleti jashtm
skeleti brendshm
vertebrort
butakt
kmbnyjtuarit
jovertebrort
form hidrodinamike
luspat
form aerodinamike
muskuli n trajt boshtore
kockat e legenit
shtylla kurrizore
zgavrat me palc t kuqe
periosti
zgavrat me palc t verdh
eshtrat (kockat) e koks
eshtrat (kockat) e kraharorit
eshtrat (kockat) e gjymtyrve
artikulacionet (kyet)
artikulacionet e lvizshme
rruazat
muskujt e skeletit
tendinat
muskujt e lmuar
muskujt e zemrs
krrusja
lordoza
skolioza
thyerja (fraktura)
dalja e kyit
ndrydhja
ngri
PEH
3. USHQIMI
3.1.
3.2.
3.3. TA AONYA
3.4. - -
3.5.
3.1 PROCESI I T USHQYERIT TEK BIMT
3.2 USHQIMI TEK ORGANIZMAT NJQELIZOR
3.3 TRETJA TEK JOVERTEBRORT
3.4 MARRJA E USHQIMIT TRETJA JASHTQITJA TEK VERTEBRORT
3.5 TRETJA TEK NJERIU
Organizmat ushqehen:
pr t marr energji
pr tu zhvilluar
pr t rigjeneruar
dmtimet e ndryshme
Organizmat
Vetushqyes
Prodhojn vet
lndt ushqyese.
Parazitt
(krpudha, baktere)
Ushqimin e gjejn t
gatshm nga organizmat q
jan duke u dekompozuar
ose nga sekrecionet e tyre.
()

().

(, ).

().
Konsumator
Ushqimin e gjejn t
gatshm duke ngrn
organizma t tjer
(kafsht).
Shprbrja e ushqimit
me an t tretjes
organizmi shprbn
ushqimin
me an t metabolizmit
prodhon komponimet
kimike q i nevojiten
me an t jashtqitjes
largon produktet e
panevojshme
36
3.1. H IAIKAIA TH PEH TA YTA
Zinxhirt ushqyes
Rrjetat ushqyese

( ) .
.
N natyr nj organizm
mund t shrbej si ushqim
pr nj tjetr dhe ky (tjetri)
pr nj t tret. N kt
mnyr formohet zinxhiri
ushqyes.
Secila prej gjallesave mund

t jet burim ushqimi pr
m shum sesa nj
organizm. Kshtu krijohet
rrjeti i ushqimit.

,
.
3.1.
3.1 PROCESI I
T USHQYERIT
TEK BIMT:

. A .
Pr prodhimin e lndve
ushqyese prej lndve t
thjeshta bimt prdorin
energjin diellore. Ky
proces quhet fotosintez.
HIO
M ,
. A
(, , ).
Me an t fotosintezs bimt
shndrrojn n oksigjen,
karbohidrate dhe energji
ujin, energjin diellore dhe
dioksidin e karbonit, q
marrin nga mjedisi.
37
3.2. H PEH TOY MONOKYTTAPOY OPANIMOY
3.2 USHQIMI TEK

ORGANIZMAT
NJQELIZOR:
Organizmat njqelizor e
kapin dhe e tretin ushqimin
brenda t vetmes qeliz q
kan (tretje
brendaqelizore).
3.3. H PEH TA AONYA
3.2.

( ).
3.3 TRETJA TEK

JOVERTEBRORT
3.3. TA AONYA
Tek pjesa m e madhe e

organizmave
shumqelizor ushqimi
ndjek nj rrug t
prcaktuar npr organe
specifike (tretje
jashtqelizore). Pastaj
ushqimi kalon dhe npr
qeliza, ku bhet tretje
brendaqelizore.

.
.

Ushqimin e gjejn me an
t:
organeve t
shqisave (antenave, syve,
lkurs, hunds).
Ushqimin e marrin:
Nprmjet gojs, trompave,
mashave.
Pastaj bhet
Prtypja (kthimi n nj
mas t qullt)
Shprbrja me an t
enzimave
Prthithja
Realizohen me an t
gypave trets, stomakut,
zorrve etj.
Jashtqitja realizohet
nprmjet anusit,
gypzave (tek insektet).
38
:
,
,
,
.
,
,
.
H , .
, ,
( ), ( ).
3.3. H PEH TA AONYA
2.
1. ( )
(

)
8.
(

)
4.
3.
(
)
(
)
5.
(
)
6.
(
)
7.
(
)
T , ,
.

.
Aparati trets i karkalecit

1. ezofagu
2. antenat
3. goja
4. gjndra e pshtyms
5. vrima e jashtqitjes
6. stomaku
7. zorra
8. goza
Kmbnyjtuarit, ashtu si
dhe karkaleci, e gjejn
ushqimin me an t
antenave.
N figurat e mposhtme
jepen pamje nga aparati
trets i disa jovertebrorve.
H
()
. H

.
Hidra ushqimin e kap me

an t fijzave, q ndodhen
prreth gojs s saj.
Ushqimi drejtohet pr n
zgavrn tretse, ku bhet
tretje e brendshme.
O

.
T ,
()
, ,

. E

. T

.
Krimbi i toks (i shiut)

ushqehet me gjethe t
kalbura, q gjenden n
tok. Balta e marr me an
t gojs laget me
pshtymn e tij dhe kalohet
n faring, ezofag dhe m
tej n stomak. Ktu
prthithen lndt ushqyese,
ndrsa lnda e
panevojshme jashtqitet.
39
3.4. POHH TPOH - EH - AEKKPIH TA ONYOZA
3.4 MARRJA E
USHQIMIT TRETJA
JASHTQITJA TEK
VERTEBRORT
Vertebrort ndahen n:
barngrns (ushqehen
me bar)
mishngrns
(ushqehen me
organizma t tjer)
3.4. - -
:
( ).
(
).

()
. M
.

.
N fillim t jets s saj

bretkosa (larva) sht
barngrnse. M pas bhet
mishngrnse. Ajo e z
ushqimin n ajr me an t
gjuhs dhe e kaprdin pa e
prtypur.
Rruga e ushqimit n
aparatin trets t
vertebrorve sht e njjt
me at jovertebrorve.
Gjetja e ushqimit me an
t shqisave.
Kapja e ushqimit me an
t gojs (sqepit tek shpendt)
Prtypja, zbrthimi me
an t enzimave,
prthithja: realizohet me
ndihmn e stomakut,
zorrve t holla dhe
gjndrave me sekrecion t
brndshm (gjndra e
pshtyms, pankreasit).
Jashtqitja: Tek amfibt,
zvarranikt, shpendt
realizohet me an t kanalit
t jashtqitjes, ndrsa tek
gjitart me an t anusit.
Aparati trets tek bretkosa
goja
gjuha
faringu
pankreasi
kanali i jashtqitjes
zorra e trash
zorra e holl
stomaku
H
.

(, , , )
, ()

(, )
(, , )
()
To
40
3.4. POHH TPOH - EH - AEKKPIH TA ONYOZA
T

.
T
.
mlia
Mjedisi ku jetojn dhe
mnyra se si ushqehen jan
dy faktor q prcaktojn
ndrtimin e aparatit trets
dhe formn e organeve t
gjallesave.
Shpendt q ushqehen me
insekte kan sqep t vogl,
por q hapet shum.
T
.
Shpendt grabitqar kan

sqep t mpreht, q t
mund t godasin pren.
Shpendt q ushqehen me
fara kan sqep t fort, q
t mund t shpojn frytet.
T
.
Shpendt e ujrave kan

sqep t gjer, q t mund t
gjejn ushqimin n lluc.

,

.
H
,
.

H ,
.
A
.
Tretja e ushqimit tek

barngrnsit bhet me m
tepr vshtirsi sesa tek
mishngrnsit.
Riprtyps jan gjitart
barngrns, q depozitojn
ushqimin e tyre dhe pastaj
e riprtypin pr t realizuar
tretjen.
Mishngrnsit e tretin m
leht ushqimin sesa
barngrnsit, sepse ata
kan dhmb me t cilt
mund ta coptojn dhe ta
bluajn.
41
3.5. H PEH TON ANPO
3.5 USHQIMI
TEK NJERIU
Aparati trets tek njeriu
Tretja e ushqimit bhet n
gypin gastroenterik (gypi
trets). Prve organeve
kryesore t tretjes, gypi
prmban dhe organe
plotsuese (gjndra), q
prodhojn lnd t
ndryshme, t cilat ndikojn
n tretje.
Gypi gastroenterik +
aparate ndihmse =
aparati trets
3.5.

(
).
,
()
.
+ =
1. M
Aparati trets i njeriut
Zgavra e gojs: ktu fillon
tretja.
Faringu: ndihmon
glltitjen
Gjndrat, e pshtyms:
prodhojn pshtymn,
ndihmojn n zbrthimin e
sheqernave.
Ezofagu: ndihmon n
prcjelljen e ushqimit.
Stomaku: ktu shprbhen
proteinat.
Zorra e holl: ktu
prfundon prthithja e
lndve ushqyese.
Zorra e trash ndihmon n
jashtqitje.
Zorra qorre (apandesiti).
Anusi: ktej jashtqiten
mbeturinat e tretjes.
Pankreasi: prodhon nj
sekrecion, q ndihmon n
tretjen e karbohidrateve
dhe t yndyrnave.
Mlia: gjndra m e
madhe e organizmit;
sekrecionet e saj ndihmojn
n tretjen e yndyrnave.
2. ()
( )

(

)

42
3.5. H PEH TON ANPO
A .
T .
T .
. A :
) ( )
)
( ).
T .
E
,
.
A .
.
Tretja e ushqimit tek

njeriu
ushqimi
goja: ktu fillon tretja.
Dhmbt coptojn
ushqimin, ndrsa pshtyma
shprbn amidonin.
faringu
ezofagu
stomaku: prmban lngun
gastrik, i cili ndihmon
a) n shprbrjen e
proteins dhe
b) n mbrojtjen e
organizmit nga
mikroorganizmat e
dmshm fal acideve t
tij.
zorra e holl: pjesa e
prparme e s cils quhet
zorra dymbdhjetgishtore,
duodeni, ku bhet tretja dhe
prthithja e lndve
ushqyese me ndihmn e
tmthit dhe t enzimave.
zorra e trash: prthithet
gjith uji i mbetur dhe
formohen lndt q do t
jashtqiten.
anusi realizon
jashtqitjen.
H

. H

. H

.
Procesi i tretjes prfshin

tretjen mekanike dhe
kimike t ushqimit. Tretja
mekanike fillon me
coptimin dhe qulltimin e
ushqimit n goj dhe
prfundon n stomak e n
zorr. Tretja kimike e
ushqimit bhet me ndihmn
e enzimave.
Sistemi trets tek njeriu
Ezofagu
Stomaku
Zorra e holl
Pankreasi
Zorra e trash
Anusi
43
3.5. H PEH TON ANPO
Tretja fillon n goj
Goja
Dhmbt
Prtypja e ushqimit
E folura
Paraqitja estetike
Gjuha
Prtypja dhe glltitja e
ushqimit
E folura
Shqisa e shijes
T :
Pshtyma
Bhet tretja e par
Llojet e dhmbve
dhmbt prers
dhmbt e qenit
paradhmballat
dhmballat
(
)
T ( )
Dhmbt e prhershm t
njeriut (nofulla e poshtme)
Shndeti i dhmbve
sht mir t mnjanohen
mblsirat e teprta, sepse
shkaktojn dmtimin e
dhmbve.
Baktere + sheqer = Acide
q shkatrrojn:
Zmaltin
Dentinn
Indin e mishit t
dhmbve (skorbuti)
To ()

E

.

()
()
44
3.5. H PEH TON ANPO
far marrim me an t
ushqimit

, , , , ,
, .
Ushqimi yn sht i
prbr nga lnd ushqyese
si proteinat, karbohidratet,
yndyrnat, vitaminat,
kriprat metalike, fibrat
bimore etj.
Lndt ushqyese
Na japin energji
Ndihmojn zhvillimin
Ndihmojn mbrojtjen e
organizmit
Ndihmojn n
funksionimin normal t tij.
N tabeln majtas tregohet

se n cilat ushqime
prmbahen lnd ushqyese
t ndryshme.
45
3.5. H PEH TON ANPO
BITAMINE
VITAMINAT
A: Gjendet tek karrota,
spinaqi, gjalpi, n t
verdhn e vezs, tek
peshku dhe mlia.
Ndihmon organizmin pr
tu mbrojtur nga mikrobet.
Jep lkur dhe sy t
shndetshm.
B: gjendet tek qumshti,
peshku, frutat, bizelet,
patatet, vezt, mlia
drithrat. Ndihmon n
funksionimin normal t
nervave. Jep energji.
C: Gjendet tek frutat,
perimet dhe mlia.
Ndihmon organizmin n
luftimin e mikrobeve.
D: Gjendet tek mlia,
peshku, vaji, qumshti,
gjalpi, margarina. Ndihmon
n formimin e dhmbve
dhe kockave t forta.
E: Gjendet tek perimet,
vaji, buka, misri. Ndihmon
n rigjenerimin e qelizave.
K: Gjendet tek vaji, lakra e
bardh, lulelakra, domatja.
Ndihmon n koagulimin e
gjakut.

.
.

.

.
46

.

.
3.5. H PEH TON ANPO
Ushqyerja e njeriut
H :
Ushqimi duhet t jet i

balancuar dhe n varsi t
moshs, seksit, gjatsis,
peshs, veprimtaris dhe
klims.

.
:
(, , , , ..)
( , ..).
Ushqimi i pabalancuar
krijon probleme
Shndetsore (smundjet
e zemrs, shndoshjen,
kariesin etj.)
rregullime mendore
(prapambetje mendore etj.)
Dieta mesdhetare prmban
( )
Peshk (ndihmon t
smurt me zemr)
Fruta dhe perime (japin
vitamina, kripra minerale
etj.)
Vaj ulliri (parandalon
smundjet e zemrs)
Bishtajore (burim
energjie).

( , ..)
( )
( ).
O .
Mjekt kshillojn
prdorimin e kuzhins
mesdhetare.
47
PAH OPOOIA
1.

.
:
. ;
. ,
;
2.
()

( ).
:
.
. . (
.)
3.
48
organizmat vetushqyes
parazitt
konsumatort
metabolizmi
zinxhiri ushqimor
rrjeti ushqyes
tretja
t ushqyerit
tretja brendaqelizore
trompa
faringu
ezofagu
gusha e shpendve
zorra
gjndra e pshtyms
stomaku
anusi i insektit
vrima anale, anusi
anusi i bretkoss
zgavra tretse
mlia
pankreasi
barngrsi
mishngrnsi
bretkosa larv
riprtypsi
sqepi
zorra dymbdhjetgishtore, duoden
tmthi
produktet e jashtqitjes
dhmbt prers
dhmbt e qenit
paradhmballt
dhmballt
dhmballa e pjekuris
zmalti
dentina
mishi i dhmbve
kariesi
skorbuti
proteinat
karbohidratet
yndyrnat
vitaminat
kriprat minerale
fibrat bimore
dieta mesdhetare
ANAAPAH
4. RIPRODHIMI
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
4.1 RIPRODHIMI TEK BIMT
4.2 RIPRODHIMI TEK ORGANIZMAT NJQELIZOR
4.3 RIPRODHIMI TEK JOVERTEBRORT
4.4 RIPRODHIMI TEK VERTEBRORT
4.5 RIPRODHIMI TEK NJERIU
Riprodhimi:
Gjallesat japin pasardhs t
ngjashm me veten.
: .
Riprodhimi joseksual:
Japin pasardhs pa u
iftzuar (pasardhsit
lindin vetm nga nj
individ prindror).
Riprodhimi seksual:
Japin pasardhs pas
iftzimit.

()
.

: A

(
,
).
: A
.
SEKSI
Mashkull + Femr
Gametat
Spermatozoide kokrrizat
pjalmore + Veza
()
Pllenimi
Zigota
(veza e pllenuar )
50
( )
4.1. ANAAPAH TA YTA
4.1 RIPRODHIMI
TEK BIMT
4.1.
:
Riprodhimi i bimve sht:
: H
.
Riprodhim joseksual:
kur nga nj pjes e bims
del nj bim e re.
Riprodhim joseksual tek

mllaga
Mo .
H
().
T ().
Hardhia riprodhohet me
an t prpajnave
(riprodhim joseksual).
O .
T
().
: .
4. A
(
)
3.
()
1.
2.
6.
5.
(
)
8.
Luleshtrydhja riprodhohet
me an t bitmeve
(
)
Zhardhokt e patates jan

bisqe nntoksore. "Syt"
q shfaqen tek ato mund t
japin bim t reja
Riprodhim seksual:
Riprodhimi tek shumica e
bimve bhet tek lulja.
Pistili: prbhet nga kreza
dhe shtyllza. N fund t tij
gjendet vezorja, q
prmban vezt.
Thekt: prbhen nga
pjalmorja, q prmban
kokrrizat e pjalmit dhe nj
fill i holl, q quhet
filament
Petlat
Nnpetlat
7.
51
4.1. ANAAPAH TA YTA
Lulet mund t jen:
Femrore,
kan vetm pistil.
( )
Mashkullore,
kan vetm thek.
( )
Biseksuale,
kan thek dhe pistil.
( ).
T
Bimt quhen :
Biseksuale
Kan lule perfekte
(biseksuale )
Kan lule femrore dhe
mashkullore tek i njjti
individ (misri).
Monoseksuale
Kan thekt dhe pistilt
n individ t ndryshm
(kikirikt, palma, fiku).
().
Pjalmimi:
Bartja e kokrrizave t
pjalmit nga thekt n
krezn e pistilit.
().

(, , ).
E:
.
52
4.1. ANAAPAH TA YTA
Mnyrat e pjalmimit:
T :

( ).
Me rnien e pjalmit nga

thekt n pistil (tek lulet
biseksuale).
E .
H

H

(
).
Me an t insekteve (tek
t gjitha llojet e bimve).
E .
Me an t ers.
X .

,
.
Pas pjalmimit pjalmi zbret

prgjat gypit pjalmor dhe
bashkohet me vezoren.
Kshtu kemi pllenimin dhe
formohet zigota (veza e
pllenuar), q do t jap
embrionin bimor.
.
A
53
4.1. ANAAPAH TA YTA
Embrioni qelizor gjendet

brenda kotiledoneve
(thelpinjve), q e ushqejn.
Me nj kotiledon jan
bimt njthelbore
(njkotiledone) dhe me dy
kotiledon jan bimt
dythelbore (dykotiledone).
(
) . T
. T
.
K ()
()
N varsi t farave, bimt

ndahen n:
Bimt farmbuluara
(angiospermae), q i
kan farat brenda frutit.
T :
,

().
Bimt farzhveshura
(gymnospermae), q i
kan farat t lira brenda
boave (pisha, bredhi,
qiparisi).
Boat jan t ndryshme n
varsi t llojit dhe t gjinis
(seksit).
Boe pishe mashkullore

Boe pishe femrore
Boe pishe e hapur pr t
lejuar daljen e farave t
prodhuara
,
- (, , ).
.

,

.
54
4.2. ANAAPAH TOY MONOKYTTAPOY OPANIMOY
4.3. ANAAPAH TA AONYA
4.2.
H .
Riprodhim i organizmave
njqelizor realizohet
nprmjet ndarjes s qelizs
n qeliza t reja. Quhet
riprodhim monoseksual.
T .
4.2 RIPRODHIMI
TEK ORGANIZMAT
NJQELIZOR
Riprodhimi i amebs
(ndarje e thjesht)
A ( )
4.3 RIPRODHIMI TEK

JOVERTEBRORT
4.3.
Riprodhimi i jovertebrorve
bhet n mnyr joseksuale
dhe seksuale.
Jovertebrort mund t ken:
.
:

(, , ..).
organet mashkullore dhe

femrore t riprodhimit
n t njjtin individ dhe
emrtohen hermafrodit
(hidra, krmilli, krimbi
etj.)
Z

.

(, , ..).

(
) ( . 53)

( ).
E
organet mashkullore dhe

femrore t riprodhimit
t ndara dhe quhen
kafsh me sisteme
riprodhimi t ndara
(oktapodi, midhja,
insekte etj.)
Tek kafsht me sisteme
riprodhimi t ndara pllenimi
mund t bhet jasht
organizmit (pllenim i
jashtm) ose n brendsi t
trupit t femrs (pllenim i
brendshm).
55
4.3. ANAAPAH TA AONYA
Organizmi i ri quhet
pasardhs. Pasardhsit jan
t ngjashm me prindrit.
Shum her pasardhsit
psojn shum ndryshime
n trupin e tyre, deri sa
bhen t ngjashm me
prindrit e tyre. Kjo dukuri
quhet metamorfoz. Ndodh
shum shpesh tek insektet,
si p.sh. tek flutura.
( )

.
.

.

.
,
.
Disa her vrehet nj lloj i

veant riprodhimi,
partenogjeneza (shumimi i
virgjr), individi i ri lind pa
u br pllenimi i vezs (tek
blett).
,
( ).
(
)
Bleta mbretresh
Pllenimi nga mashkulli i

blets
Partenogjeneza
Blet femr q shumohet

(mbretresha)
Blet femr q nuk
shumohet
(bleta puntore)
Meshkuj
56

()
()
()
4.4. ANAAPAH TA ONYOZA
4.4 RIPRODHIMI TEK

VERTEBRORT
4.4.

.
()

.

()

Tek peshqit
Bhet pllenim i
jashtm. Femrat i
pjellin vezt n
uj dhe meshkujt
i fekondojn duke
u hedhur sipr
spermatozoidet.
Tek amfibt
Bhet pllenim i jashtm.
Pasardhsit psojn
metamorfoz.
Vertebrort jan zakonisht

me sekse t ndara dhe
fekondimin e realizojn n
rrug seksuale (me
iftzim).
Tek zvarranikt
Bhet fekondim i
brendshm.
Femra pjell vez t
fekonduara (p.sh., breshka,
gjarpri, hardhuca), ose i
mban vezt e pllenuara n
trupin e saj deri sa t elin
vezt (p.sh., neprka).
.
:

(, , ).

(
), .. .
A
57
Tek shpendt
Bhet pllenim i brendshm.

Femrat pjellin vezt e
pllenuara dhe i ngrohin pr
t nxjerr pasardhsit
(klloitin).
.
().
E
T

.

Gjitart
Bhet pllenim i brendshm.
Veza e pllenuar qndron
dhe zhvillohet brenda trupit
t femrs me ndihmn e
placents. Kjo periudh
quhet barr.
Karakteristika t
gjitarve.
Nnat u japin gji dhe
kujdesen pr t vegjlit e
sapolindur pr nj
periudh t caktuar pas
lindjes.
.
(

). A
.

.

.
Femrat jan pjellore n

dit t caktuara dhe n
nj periudh t caktuar t
vitit.
N njohjen dhe afrimin e

dy sekseve ndihmon
nuhatja.
Numri i foshnjave dhe
periudha e barrs varen
nga lloji i gjitarit.
Barngrnsit pjellin 1
deri n 2 foshnja t
zhvilluara n vit. T
vegjlit kri-kri (dhia e
egr e Krets), lindin me
aftsin pr t ecur
menjher pas lindjes.
Tek mishngrnsit
foshnjat lindin m pak t
zhvilluara. Q t jetojn
t pavarur, duhet t
kaloj mjaft koh.
58
1
2
. ( )

.

.

.
A
O
20
17
4-8
40
3-6
60
2-5
60
3-7
150
1-3
270
1-2
630
1
4
1
Ndikimi i faktorve t
mjedisit n riprodhimin e
kafshve.
Disa nga faktort q

ndikojn jan:
Lehtsia n gjetjen e
ushqimit.
Temperatura e
prshtatshme (n
prgjithsi vapa).

( ).
.
Prandaj vertebrort lindin

t vegjlit e tyre kryesisht
n pranver dhe n fillimet
e vers.
59
4.5. ANAAPAH TON ANPO
4.5 RIPRODHIMI
TEK NJERIU
4.5.
Sistemi i riprodhimit tek

mashkulli (organet
gjenitale mashkullore)
Ureteri: Del urina.
: A
.
Penisi (organi gjenital

mashkullor): Ktej dalin
spermatozoidet (ejakulimi).
:

().
Testikujt (2): Ktu

prodhohen spermatozoidet.
Skrotumi: Qeska q
mbron dhe mban n
temperatur t
prshtatshme testikujt.
(2):

.
Sperma sht e prbr
nga spermatozoidet dhe
nga nj lng q i ushqen
dhe i ndihmon ato pr t
lvizur.
(2):
.
60
:
12 - 15 ().
. ,
.

( ).
Prodhimi i sperms:
Fillon kur djali sht 12
15 vje (puberteti).
Esht i vazhdueshm.
N qoft se nuk ndodh
ejakulimi, sperma
absorbohet nga
organizmi.
Pollucioni sht ejakulimi
n gjum (n ndrr).
:
:
.
:
.
Disa nga problemet q

paraqiten jan:
Kripsorkia: Kur njri ose
t dy testikujt nuk
zbresin n skrotum pas
lindjes s djalit.
Fimoza: Kur lkura q
vesh penisin nga jasht
ka nj arje (hapje) mjaft
t vogl.
Sistemi i riprodhimit tek
femra (organet gjenitale
femrore)

1. :
.
3. :
.
2. (2):
. 28

.
5.

4. :

.
1. Mitra: N paretet e saj

bhet implatimi i
embrionit.
2. Vezoret: Ktu
prodhohen vezt. do 28
dit shkputet nj vez her
nga njra vezore dhe her
nga tjetra.
3. Gypi i Fallopit (gypi i
mitrs): Ktu bhet
pllenimi i vezs.
4. Vagina: Ktu sht hyrja
e spermatozoideve.
5. Qafa e mitrs
61
Vezt nuk prodhohen

vazhdimisht si
spermatozoidet. Afrsisht
do 28 dit prodhohet nj
vez. Gjat ksaj periudhe,
q quhet cikl menstrual,
ndodhin mjaft ndryshime
n sistemin gjenital t
gruas.
Dita e 6-t 13-tn:
Prodhohet veza n njrn
vezore. Muret e mitrs
bhen m t trasha.
.
28 .

( ).
6 - 13 :

.

.
14 :
()

.
.
Dita e 14- t:
Veza
shkputet dhe shkon drejt
mitrs. Mund t bhet
pllenimi.
Dita e 15-t - 28-t: N

qoft se ka ndodhur
fekondimi i vezs, ajo
ndahet vazhdimisht duke
shkuar drejt mitrs. Atje
kapet (implantohet) n
muret e mitrs.
Dita e 1-r - 5 -t: N
qoft se nuk ka ndodhur
fekondimi, veza largohet
bashk me gjak dhe
sekrecionet e mukozs. Kjo
quhet period.
Cikli menstrual vazhdon
derisa gruaja t arrij
afrsisht moshn 50 vje.
Pas ksaj moshe fillon
menopauza.
62
1 - 5 :
,

.
.
15 - 28 :
,

.
.
50
. T .
Pllenimi (fekondimi)
Zhvillimi i embrionit
Lindja
- -
Spermatozoidet hyjn n
vagin me an t kontaktit
seksual t nj burri me nj
grua.
M
Kontakti seksual
Burr + Grua
Spermatozoid + Vez
Zigot
(Pas ndarjeve)
( )
Embrioni
63
N fillim embrioni
ushqehet nga paretet e
mitrs. Pas 10 javsh merr
ushqimin dhe oksigjenin
nga nna me ndihmn e
placents q lidhet me
krthizn.
.
10
.
64
Embrioni qndron n mitr

rreth 9 muaj (Kjo quhet dhe
periudha e shtatzanis).
9 .
.
Gjat shtatzanis
rekomandohet q:
Nna t mnjanoj
Cigaren
Barnat
Alkoolin
T kujdeset pr
ushqimin, sepse
pesticidet dhe shtesat n
ushqime i shkaktojn
probleme shndetsore
embrionit (fetusit).

,

.
Rrezik pr shtatzanin
paraqesin fruthi (virus) dhe
toksoplazma
(mikroorganizm q
prhapet nga macet).
()
( ).

.
,

().
. O
.
To
T:
3 4 .
.
.
N fund t shtatzanis
fetusi kthehet me kok
posht. ahet amnioni,
lirohet lngu amnionik,
muskujt e mitrs tkurren
dhe e shtyjn fetusin jasht
(kryhet lindja). Del fetusi
dhe pastaj placenta.
Pritet krthiza nga mjeku.

Pas 3-4 ditsh fmija fillon
t pij gji. Sa m shum t
ushqehet fmija me gji, aq
m shum qumsht
prodhon gjiri.
Ushqimi me gji
jep ushqim t pasur dhe
me vlera t larta
ushqyese.
e ruan foshnjn nga
smundjet.
65
PAH OPOOIA
1. T
.
, ,
.
;
2. T
.

.
66
riprodhimi joseksual
riprodhimi seksual
seksi
gametat
spermatozoida
veza
pllenimi, fekondimi
zigota
filizat, bistakt
nnshartesat
pjalmoret
theku
vezorja
pistili
kreza
shtyllza
lulja perfekte
bima monoseksuale
bima biseksuale
pjalmimi
kokrriza e pjalmit
kotiledoni
perikarpi
fara
embrioni
bimt farveshura, angiospermae
bimt farzhveshura, gymnospermae
hermafroditi
kafsh me sekse t ndara
pasardhsi
metamorfoza
partenogjeneza
gjitart
placenta
barra, periudha e
shtatzanis
i porsalinduri
penisi
testikuli
skrotumi
adoleshenca
pollucioni
kripsorkia
fimoza
gypi i Fallopit, gypi i
mitrs
mitra
qafa
vagina
cikli menstrual
menopauza
krthiza
lngu amnionik
qeska amnionike
lindja
METAOPA
5 KYKOOPIA
AOBOH OYIN
5. QARKULLIMI - BARTJA JASHTQITJA
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5. TO
5.1 QARKULLIMI I KOMPONIMEVE TEK BIMT
5.2 QARKULLIMI I LNDVE TEK ORGANIZMAT NJQELIZOR
5.3 QARKULLIMI I LNDVE TEK JOVERTEBRORT
5.4 APARATI I QARKULLIMIT TEK VERTEBRORT
5.5 APARATI I QARKULLIMIT T GJAKUT TEK NJERIU
5.1. KYKOOPIA OYIN TA YTA
Organizmat marrin
komponime nga mjedisi i
tyre dhe i shprbjn n m
t thjeshta. Kto
komponime qarkullojn
brenda organizmave. Disa
prej tyre barten n qeliza,
ndrsa t tjerat, q jan t
pavlefshme, jashtqiten.

.

.
, ,
.
5.1 QARKULLIMI I
KOMPONIMEVE
TEK BIMT
5.1.
N bimt e toks ekziston

qarkullimi i vazhdueshm i
ujit nga rrnja drejt
krcellit dhe gjetheve.
Bima prdor vetm 1% t
ujit q merr, ndrsa 99%
avullohet nga poret e vogla
t gjetheve, q emrtohen
gojza.
T .

. 1%

99%

()

Avullimin e ujit nga

gojzat e quajm
transpirim. Kur bn shum
vap, tek bima uji
qarkullon m shpejt, sepse
transpirimi sht intensiv.
Kur bn ftoht ose ka
lagshti, qarkullimi i ujit
bhet m ngadal.
Lngjet qarkullojn n
gypat prcjells t krcellit.
Indi prcjells sht nj
gyp mikroskopik,
nprmjet tij kryhet
qarkullimi i lndve tek
bima dhe prbhet nga
ksilema dhe floema.
Ksilema: transportohet uji
dhe lnda inorganike nga
rrnja n gjethe.
Floema (lvorja): shrben
,

.
,

.
68
K M A
5.1. KYKOOPIA OYIN TA YTA
T
, . O

.
2.
1.
1.
4.
5.
3.
pr transportimin e
glukozs dhe tretsirave t
lndve t tjera nga gjethja
tek pjest e tjera t bims.
1. nervi
2. qeliz bimore
3. gojz
4. ksilem
5. floem
6. gjethe
7. bisk
8. ind prues
9. rrnj
6.
4.
5.
7. B
4. ( )
8. ( )
5. ( )
9. P
4.
P
K M A
69
5.2. - 5.3. H KYKOOPIA TN OYIN TOY MONOKYTTAPOY OPANIMOY KAI TA AONYA
5.2 QARKULLIMI I
LNDVE TEK
ORGANIZMAT
NJQELIZOR
5.2.

.

.
Bartja e lndve tek

njqelizort bhet me an t
difuzionit, i cili realizon
prhapjen e komponimeve
nga zonat me prqndrim t
lart n ato me prqndrim
m t ult.
5.3.
5.3 QARKULLIMI I
LNDVE TEK
JOVERTEBRORT.
Tek shumqelizort m t
thjesht, si hidra, qarkullimi i
lndve realizohet me an t
nj lngu.
Me ndihmn e nj lngu
organizmi ushqehet dhe
jashtqit lndt e
panevojshme n mjedis.
Tek organizmat m t
zhvilluar (nga pikpamja e
evolucionit) bartja e lndve
realizohet me an t nj
aparati qarkullimi specifik.
Aparati i qarkullimit prbhet:
Nga nj ose m shum
zemra, q shrbejn si
pompa.
Nga ent e gjakut (jan
gypa t vegjl, prmes t
cilve kalon gjaku)
Gjak, i cili transporton
ushqimin n t gjitha pjest
e trupit dhe largon gjith
lndt e panevojshme
Aparati i qarkullimit mund t
jet:
I hapur: gjaku qarkullon
edhe jasht enve edhe
kthehet prap n to.
I mbyllur: gjaku
qarkullon vetm
brenda enve t
gjakut.
,
,
.

.

.
:
.
( ).

. A
.
:

.
.
70
K M A
5.4. TO KYKOOPIKO YTHMA TA ONYOZA
5.4.
5.4 APARATI I
QARKULLIMIT TEK
VERTEBRORT

.
, , :
( )
( )
( ).
Vertebrort kan aparat

qarkullimi t mbyllur, q
prbhet nga zemra dhe
nga ent e gjakut.
Zemra, n varsi t pjesve

n t cilat ndahet, mund t
jet:
Me dy dhoma (tek
peshqit)
Me tri dhoma (tek
amfibt dhe tek pjesa m
e madhe e zvarranikve)
Me katr dhoma (tek
shpendt dhe tek
gjitart).
:
, .
, .
,
.
Ent e gjakut jan:

Arteriet: transportojn
gjakun nga zemra n
drejtim t indeve.
Venat: transportojn
gjakun nga indet n
zemr.
Gypat kapilar: lejojn
shkmbimin e lndve
ndrmjet gjakut dhe
indeve.
T
K M A
71
Tek peshqit arteriet

transportojn gjakun nga
zemra tek verzat dhe q aty
n organet e ndryshme.
Pastaj kthehet prap n
zemr me an t venave.

( . 6.5) .
.
Tek amfibt dhe

zvarranikt gjaku ndjek dy
rrug, qarkullimin e madh
dhe t vogl. N zemrn e
tyre przihen gjaku i pasur
me oksigjen me gjakun e
varfr me oksigjen. Kshtu,
n organizmin e tyre
realizohen m pak djegie.
Quhen kafsh me
temperatur t
ndryshueshme, sepse
temperatura e organizmit
ndryshon n varsi t
temperaturs s mjedisit.
,
.
.
.

.
72
K M A
(
)
( ) .
.

.

.
Tek shpendt dhe tek

gjitart zemra ka dy vesh
dhe dy barkushe; gjaku q
qarkullon realizon dy cikle
(qarkullim i dyfisht) dhe
ndihmon n ushqimin e
qelizave. N zemr, nuk
ndodh przierja e gjakut t
pasur me oksigjen me at t
papastr. Kshtu, n
organizmin e tyre
realizohen m tepr djegie.
Quhen kafsh me
temperatur t
pandryshueshme (me gjak
t nxeht), sepse
temperatura e trupit nuk
ndryshon me ndryshimin e
temperaturs s mjedisit.
K M A
73
5.5. TO KYKOOPIKO YTHMA TON ANPO
5.5 APARATI
I QARKULLIMIT
T GJAKUT
TEK NJERIU
Arteria mushkrore
Aorta
Vena mushkrore
Veshi i majt
Valvola
Barkushja e majt
Miokardi
Barkushja e djatht
Valvola
Veshi i djatht
Vena barkore
5.5. TO
O .
2. 3. A
1. K
4.
5.
5. A
6. A
6. A
7. A
7.
8. M
Gjaku kalon nga vesht n

barkushe. Valvolat nuk e
lejojn gjakun q t kaloj
nga barkushet n vesh. Me
an t aorts gjaku shkon
n organizm.
Kur tkurren t dy vesht,
gjaku kalon n barkushe.
Pastaj tkurren dy barkushet
dhe gjaku kalon n arterie.
Pastaj zemra lshohet
(tkurrja e zemrs emrtohet
sistol dhe lshimi
diastol).
.
. M .
, .

.
O

.
().
H
.
74
K M A
H . A

.

70
.

(
,
..).
S bashku kto (sistola dhe

diastola) prbjn nj
rrahje t zemrs.
Zemra e njeriut punon me
rreth 70 rrahje n minut.
Rrahjet e zemrs mund t
shtohen, kur organizmi i
njeriut konsumon sasi t
mdha energjie (kur bjm
gjimnastik, kur kemi
temperatur etj.).
Ent e gjakut

:
: .
: .
T : .
Arteriet: Nprmjet tyre

gjaku shkon nga zemra
n pjest e tjera t
organizmit.
Venat: Nprmjet tyre
gjaku shkon nga pjest e
tjera t organizmit n
zemr.
Ent kapilare:
Nprmjet tyre gjaku
arrin ndrmjet qelizave.
Arteriet koronare
:

.
Nprmjet tyre zemra merr

ushqimin dhe oksigjenin e
nevojshm.
K M A
75
Qarkullimi i gjakut
N qarkullimin vogl gjaku

shkon:
zemr
mushkri
Mushkrit
Vena mushkrore
Aorta
Veshi i majt
Barkushja e majt
Barkushja e djatht
Vena barkore e poshtme
Veshi i djatht
Vena barkore e siprme
Arteria mushkrore
A

A
N qarkullimin e madh
gjaku shkon
Zemra veshi i djatht
veshi i majt
76
K M A
A
A
A

1. :
.
2. :
.
3. :

.
4.
:

().
5. :

.
T :
E .

.
Aparati i qarkullimit t
gjakut bashkpunon dhe
me aparate t tjera.
1. Me aparatin e
frymmarrjes:
N mushkri gjaku
pasurohet me oksigjen
dhe liron dioksidin e
karbonit.
2. Me aparatin e tretjes:
Gjaku transporton
produktet e tretjes
(lndt ushqyese nga
zorrt) n inde.
3. Me sistemin e
gjndrave endokrine:
Gjaku transporton n
mli komponimet e
dmshme, t cilat
shprbhen.
4. Me aparatin urinar:
Gjaku kalon nprmjet
veshks, ku l ujin dhe
komponimet e
dmshme.
5. Me sistemin nervor:
Tek kafsht me gjak t
nxeht gjaku ndihmon
n rregullimin e
temperaturs s trupit.
sht pastrimi i gjakut:
Kemi par se gjaku
pastrohet n veshka. Tek
disa njerz veshkat nuk
punojn mir, prandaj ua
pastrojn jakun me nj
mekanizm t veant.
K M A
77
Gjaku
Rruazat e kuqe
Plazma
Rruazat e bardha
Trombocitet
:
Prbhet nga
Plazma (55%)
Rruazat e kuqe
(eritrocitet)
(55%)

()
Rruazat e bardha
(leukocitet)

()
Trombocitet
T 55%
45% .
O .

1mm3
()
()

(

)

90-120

4.5 5.5

()

3-180
5 10
10
300
78
K M A
Grupet e gjakut
.
. ,
4 : , , , .
Me an t transfuzionit
njeriu mund t marr gjak.
Jo t gjith njerzit kan t
njjtin tip gjaku. N varsi t
prmbajtjes n gjak t
proteins A apo B kemi 4
grupe gjaku: A, B, AB, 0.
Kshtu transfuzioni i gjakut
bhet n baz t tabels s
mposhtme.
.

,
(Rhesus).
Rh+ : P
Rh : P
O, A, B
AB
Duhet t njohim nse

prmban dhe ndonj lloj
tjetr proteine, rezusin.
A, AB
O, A
Rh+ prmban rezus.

Rh- nuk prmban rezus.
B, AB
O, B
AB
AB
O, A, B, AB
Aparati limfatik i njeriut

.

.
Gjaku shkon deri tek qelizat

e indeve nprmjet enve
kapilare. Gjaku kthehet n
sistemin e qarkullimit me
ndihmn e aparatit limfatik.
T :
Aparati limfatik:
:

.
Ent limfatike: Fillojn

n brendsi t qelizave dhe
arrijn deri tek ent
venoze.
:

.
Limfa: Masa e lngt, q

qarkullon n ent limfatike
dhe merr lndt e
panevojshme dhe t
dmshme (patogjene).
:

.
Limfocitet: Kapin
mikroorganizmat
patogjen.
:

.
Gjndrat limfatike:
Gjndra t posame, ku
formohen limfocite.
K M A
79
PAH
1.
10 20
.
.

.
; ,
;
; ,
;
2.
.
,
. .
30 ( ).
(1 ).
2 (2 ).
2 (3 ).
2 (4 ).
2 (5 ).
;
5 5
( )
( 5
5).
;
.
3.
. 6
.
.
5 ( ) ,
, .
;
80
K M A
PAH OPOOIA
;
.
qarkullimi i lndve
avullimi
indi prcjells
ksilema
floema
nervi
difuzioni; shprhapja
zemra
ent e gjakut
gjaku
sistem qarkullimi i hapur
sistem qarkullimi i mbyllur
arteriet
venat
ent kapilare
qarkullimi i vogl i gjakut
qarkullimi i madh i gjakut
me temperatur t qndrueshme
me temperatur t ndryshueshme
aorta
valvola
veshi
barkushja
rrahja e zemrs
arteria koronare
pastrimi i gjakut
rruazat e kuqe t gjakut
rruazat e bardha t gjakut
plazma
trombocitet
transfuzioni i gjakut
limfa
ent limfatike
gjndrat limfatike
K M A
81
6 ANANOH ANTAAH AEPIN

6. FRYMMARRJA - SHKMBIMI I GAZEVE
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6. H ANANOH TON ANPO
6.1 FRYMMARRJA TEK BIMT
6.2 FRYMMARRJA TEK KRPUDHAT
6.3 FRYMMARRJA TEK ORGANIZMAT NJQELIZOR
6.4 FRYMMARRJA TEK JOVERTEBRORT
6.5 FRYMMARRJA TEK VERTEBRORT
6.6 FRYMMARRJA TEK NJERIU
6.1. H ANANOH TA YTA
Frymmarrja ndodh si tek

bimt ashtu dhe tek kafsht.
Gjat ktij procesi lirohet
energji nga djegia e
glukozs.

.
H .
():
Frymmarrja (aerobe)
Glukoz + oksigjen Uj
+ dioksid karboni + energji
Gazet, oksigjeni dhe

dioksidi i karbonit, barten
me difuzion nga organizmi
n mjedisin prreth dhe
anasjelltas. Gjat procesit
t difuzionit gazet lvizin
nga zona me prqndrim t
lart n ato me prqndrim
m t ult.
6.1 FRYMMARRJA
TEK BIMT
Frymmarrja ndodh si ditn
ashtu edhe natn brenda t
gjitha qelizave. Ditn
bimt, me an t
fotosintezs, podhojn
(lirojn) m tepr oksigjen
sesa ai q thithin pr
frymmarrje.
6.1. :
.
( ) ,
.
HIO
A A

.

.
84
6.2. H ANANOH TOY MYKHTE
6.3. H ANANOH TOY MONOKYTTAPOY OPANIMOY
6.2. :
(
). . (
)
.
:
6.2 FRYMMARRJA
TEK KRPUDHAT
Krpudhat lirojn energji
nga glukoza pa marr
oksigjen (frymmarrja
anaerobe). Ky proces quhet
fermentim. Tek krpudhat
fermentuese (krpudha
njqelizore, q gjendet tek
mushti), fermentimi jep
alkool dhe emrtohet
fermentim alkoolik.
Fermentimi alkoolik
A +
krpudha
Alkool +
Glukoz
dioksid karboni + energji
Nga mushti n ver
6.3.
6.3 FRYMMARRJA
TEK ORGANIZMAT
NJQELIZOR
( )
.
.
Oksigjen
Tek organizmat njqelizor

(p.sh. ameba), q jetojn n
uj, ndodh frymmarrja
aerobe. Ameba merr
oksigjenin, q sht i tretur
n uj, dhe liron dioksid
karboni.
Uj
Ameba
Dioksid karboni

A A
85
6.4. H ANANOH TA AONYA
6.4 FRYMMARRJA
TEK
JOVERTEBRORT
Frymmarrja tek krimbat e
toks sht aerobe me
difuzion nprmjet lkurs
(epiderms) s tij.
6.4.

.
N prgjithsi, tek
jovertebrort ekzistojn
organe t frymmarrjes, si
traket (gypza t holla),
mushkrit dhe verzat, q
japin siprfaqe t mdha
frymmarrjeje (qese q
prmbajn ajr).
Tek insektet:

( ), ( )
.
:
(
)
Qeskat ajrore, mbushja dhe

zbrazja e t cilave
ndihmohet nga lvizjet e
insektit.
Traket, ktu ndodh
shkmbimi i gazeve
Stigmat, nprmjet tyre
realizohet futja e ajrit
(
)
(
)
86
A A
6.5. H ANANOH TA ONYOZA
6.5 FRYMMARRJA
TEK
VERTEBRORT
6.5.
.
.
:
. A
. . T
,
. M
, .
( )
:

.

,

.
(
)
.
,

.
Vertebrort realizojn
frymmarrjen me verza
dhe mushkri. Ajri hyn n
kto organe me lvizje
specifike frymmarrse.
Tek peshqit: Peshqit dhe
kafsh t tjera q jetojn n
uj marrin frym me an t
verzave, q gjenden n ant
e koks. Verzat kan
siprfaqe t madhe dhe t
ara. Jan t lidhura me nj
numr t madh ensh gjaku.
Uji hyn nga goja, lag verzat
dhe del nga t arat t cilat
hapen dhe mbyllen
vazhdimisht. Ktu relizohet
dhe shkmbimi i gazeve,
oksigjeni kalon nga uji n
gjak, ndrsa dioksidi i
karbonit nga gjaku n uj
dhe kshtu largohet bashk
me t.
Rruga q ndjek oksigjeni
n verza
Oksigjen goj verza
(i tretur n uj)
Dioksidi i
karbonit n uj
Oksigjen n gjak
Tek amfibt :
Frymmarrja realizohet me
mushkri t vogla. Sasia e
oksigjenit q marrin sht e
vogl, por e kompensojn
me frymmarrjen
nprmjet lkurs, q sht
gjithmon e lagsht.
Larva e bretkoss realizon
frymmarrjen me an t
verzave. Kur bhet
bretkos (realizohet
nprmjet metamorfozs)
verzat zvoglohen dhe
zhvillohen mushkrit.
A A
87
6.5. H ANANOH TA ONYOZA
Tek shpendt:
Frymmarrja realizohet me
an t mushkrive dhe nj
sistem qeskash ajrore. Ato
ndihmojn organizmin q
t jet i leht, sepse jan t
mbushura me ajr.
Aparati i frymmarrjes tek
shpendt
mushkrit
qeskat ajrore
vrima t vogla t
vendosura tek sqepi nga
kalon ajri
:
( ). O o
( ). X
.

:

Rruga q ndjek oksigjeni

tek shpendt
Ajr Qeskat ajrore
q jan t vendosura pas
mushkrive Qeskat ajrore
para mushkrive Mjedisi
Tek gjitart:
Frymmarrja bhet me an
t mushkrive me muskuj
t posam, si diafragma
dhe t tjer, ndrmjet
brinjve te kraharorit. Kta
muskuj rritin ose
zvoglojn zgavrn e
kraharorit. Kur ajo rritet,
ajri hyn n mushkri
(frymmarrja), ndrsa kur
zgavra e kraharorit
zvoglohet, ushtrohet
presion mbi ajrin, q del
jasht (frymnxjerrja).
:
,
,
.

. ,

(),
,
().
88
A A
6.6 FRYMMARRJA
TEK NJERIU
6.6.
6. P
O
.
1. P
E .
2.
E .
7.
.
3.

.
8. E

.
9. B
E
.
4. T
M

.
10. A
5.

. A

.
11. K
12.
E
.
(),
.
(),

.
H :
Aparati i frymmarrjes tek

njeriu.
1. Hunda, ktu kalon ajri
2. Goja, ktu kalon ajri.
3. Laringu, prmban
kordat zanore, q
lkunden nga kalimi i
ajrit duke prodhuar
tingujt.
4. Trakeja, nj gyp i vogl
q ndahet n bronke.
5. Mushkria e djatht.
6. Zgavrat e hunds, ktu
ajri filtrohet dhe
lagshtohet.
7. Faringu, ktej kalon
ushqimi dhe ajri.
8. Epiglota, mbulon
faringun pr t mos
lejuar kalimin e
ushqimit n mushkri.
9. Bronket, q
prfundojn n
mushkri.
10. Mushkria e majt.
11. Zemra.
12. Diafragma sht
muskuli q ndan
kafazin e kraharorit nga
barku. Kur ajo zbret,
mushkrit mbushen
me ajr, ndrsa kur
ngjitet ushtrohet shtypje
mbi ajrin dhe
mushkrit zbrazen.
1. E
2. E
Rruga e oksigjenit.
Zgavra e hunds Faringu
Dy bronke Dy
mushkri
K
A

M

O
A A
89
Shkmbimi i gazrave n
mushkrit e njeriut
Ajri arrin nga bronket n

dhomzat e mushkris
(alveola). Ktu, me an t
difuzionit realizohet kalimi
i oksigjenit nga ajri n gjak
dhe i dioksidit t karbonit
nga gjaku n ajr.

. M :
( )

K
+ +

90
A A
(, )
Faktor q dmtojn
sistemin e frymmarrjes
tek njeriu
Komponime t dmshme
Duhani
Frymmarrja n vende me
gazra t djegies
Dmtime n organe
(bronkit, kancer)
Faringu
Trakeja
Bronket
Mushkrit
EITEI AO TOY AEPIOY PYANTE *

THN YEIA TOY ANPOY
PYANTE ()
AO OY POEPXONTAI POKAOYN
M K -
,

,

K,

,
O
M ,
A
, E

B

O
K

B
Y
B
M ,

, E

* M
.
A A
91
PAH OPOOIA
O
, .

.
,
.

.
. ,
.
.
92
A A
frymmarrja
dioksidi i karbonit
oksigjeni
fermentimi alkoolik
krpudhat
qeskat ajrore
trakeja
stigmat
verzat
mushkrit
frymmarrja
frymnxjerrja
sqepi
zgavrat e hunds
epiglota
bronket
diafragma
kafazi i kraharorit
alveola
ndotsit
EEXO KAI PYMIH

TN EITOYPIN
ANTIPAH TA EPEIMATA
TOY EPIBAONTO
7. KONTROLLI DHE RREGULLIMI I FUNKSIONEVE

KUNDRVEPRIMI N NGACMIMET E MJEDISIT
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.
7.5.
7.1 KUNDRVEPRIMI I BIMVE NDAJ NGACMIMEVE T MJEDISIT
7.2 NDJESHMRIA TEK ORGANIZMAT NJQELIZOR
7.3 NDJESHMRIA TEK JOVERTEBRORT
7.4 NDJESHMRIA TEK VERTEBRORT
7.5 NDJESHMRIA TEK NJERIU
7.1. OI ANTIPAEI TN YTN TA EPEIMATA TOY EPIBAONTO
Organizmat i kuptojn
ndryshimet n mjedisin
rrethues. Kto ndryshime
quhen ngacmime. Iriqi
bhet kula (si top), kur e
ndien se sht n rrezik.

. .
.
O
.
7.1 KUNDRVEPRIMI
I BIMVE NDAJ
NGACMIMEVE T
MJEDISIT
Drita, temperatura,
lagshtia, trheqja e toks
(graviteti), kontakti u japin
ngacmime bimve, q nga
ana e tyre kundrveprojn
duke br lvizje t vogla.
Rritja e bistakut (lastarit)
dhe rrnjs s bimve, duke
iu kundrprgjigjur
ndryshimeve t mjedisit,
quhet tropizm. Rrnja
zgjatet pr nga posht si
rezultat i gravitetit, ndrsa
bistaku n drejtim t drits.
O
.
7.1.

,
, .

()
().
()
()
T
().
94
7.1. OI ANTIPAEI TN YTN TA EPEIMATA TOY EPIBAONTO

7.2. H EPEITIKOTHTA TOY MONOKYTTAPOY OPANIMOY
T .
T .
7.2.
7.2 NDJESHMRIA TEK

ORGANIZMAT
NJQELIZOR
Organizmat e thjesht
njqelizor kundrveprojn
ndaj ngacmimeve t
ndryshme t mjedisit.
95
7.3. H EPEITIKOTHTA TA AONYA
7.3 NDJESHMRIA TEK

INVERTEBRORT
7.3.
reagojn ndaj ngacmimeve
t mjedisit me ndihmn e
qelizave nervore.

.
1.

2.
5.
Ngacmimet barten:
Nga njri nerv n tjetrin
Informacioni mbrrin n
fund t boshtit, lihet nj
substanc kimike q e bart
informacionin nga ana
tjetr. Kjo gj bhet tek
zona boshe (sinapsis).
Boshllku i sinapsisit sht
shkaku q nuk i ndiejm
ngacmimet.
4.
3.
T :
A
H ,
. A
(). T
.
H
Brenda boshtit t vet
nervit
Nervat nga ana jashtme
kan ngarkes m pozitive
sesa nga brenda.
Ngacmimi e ndryshon kt
gjendje dhe ksisoj bartet si
val elektrike brenda
boshtit.
96
T
,
. T

.
7.3. H EPEITIKOTHTA TA AONYA
.
.
Sistemi nervor prbhet

nga miliona qeliza nervore.
Truri sht qendra e
kontrollit e sistemit nervor.
H
E
Ngacmimi Qeliza
nervore Truri Muskuj
ose organi q do t veproj
Truri merr informacion nga
qelizat nervore dhe vendos
se cilat organet ose muskuj
do t veprojn.

.
. :
()
()
Disa organizma kan

organe t veanta, q e
informojn trurin pr
ndryshimet n mjedis. Kto
quhen organet e shqisave.
Kmbnyjtuarit jan t
pajisur me organet e
shqisave.
()
T ()
A
97
7.4. H EPEITIKOTHTA TA ONYOZA
7.4 NDJESHMRIA TEK

VERTEBRORT
7.4.
Funksionimi i sistemit
nervor tek vertebrort i
ngjan nj sistemi
telekomunikacioni.
( )
(
)
Shqisa (merr
informacionin).
Nervat (bartin mesazhet)
Truri (prpunon mesazhet)
(
)
Sistemi nervor i
vertebrorve ndahet n:
Sistem nervor qendror.
(Prbhet nga truri dhe
palca e kurrizit, q gjendet
brenda shtylls kurrizore).
Sistem nervor periferik.
(Prbhet nga nervat dhe
organet e shqisave).
:
(
).
(
).
98
3. O .
2. O

.
Le t shohim si
kundrvepron bretkosa
ndaj ngacmimeve t
mjedisit.
1. O .

.

,

.
Me ndihmn e organeve t
shqisave vertebrort
kuptojn ndryshimet q
ndodhin n mjedisin
rrethues.
N varsi t mjedisit ku
jetojn, organet e shqisave
jan m pak ose m shum
t zhvilluara.
H ,
.
Jeton n errsir, kshtu q

duhet t shoh dhe t
dgjoj mjaft mir, q t
mund t gjej ushqimin n
errsir.
Shpendt grabitqar si
skifteri duhet t shohin
mir, q t mund t shohin
ushqimin nga sipr.
O .
A
99
Lakuriqt e nats nuk

shohin, sepse jetojn n
errsir, por dgjojn
shum mir. Drgojn val
(ultratinguj), q ne nuk i
dgjojm. Ato godasin n
pengesa dhe i kthehen
prap n vesh. Kshtu,
lakuriqi i nats i kupton
pengesat q has.
Mekanizmi i njjt prdoret
edhe pr t par foshnjn
n barkun e gruas
shtatzn.

. Z
.
.

()
.

()
.

H
.
.
Peshqit i ndjejn mjaft mir

ndryshimet n presionin e
ujit. Kjo realizohet me an
t nj vije ansore, q kan
n do an. Me tu
ndryshuar presioni i ujit
prreth, ata e kuptojn se
nj armik sht afruar.

.
( )
.
,

.
Qeni ka nuhatje mjaft t

mir e cila e ndihmon pr
t gjetur ushqimin. Kjo
sht arsyeja q qent
strviten pr t gjetur
njerzit e ngujuar ose pr t
zbuluar drogn.

.

.
T .
100
7.5. H EPEITIKOTHTA TON ANPO
7.5 NDJESHMRIA
TEK NJERIU
7.5.
O .
Njeriu ndien
ern,
M.
A .
B
.
dhembjen,
dgjon zilen e ors,
krcen prpjet,
gjen zgjidhjen ne nj
problemi.
101
T gjitha kundrveprimet
tona kontrollohen dhe
rregullohen nga sistemi
nervor. Sistemi yn nervor
prbhet nga truri, palca e
kurrizit dhe nervat.

. ,
.
N
A

.
M
.
. O
, .
Nervat jan:
Ndijore (bartin mesazhet
nga organet e shqisave n
sistemin nervor qendror).
Lvizor (bartin mesazhet
nga sistemi nervor
qendror n muskujt dhe
n gjndrat).
:
(

).
(

).
102
O :

.
H

().
T .
M-
E
K (KN)
Organet e ndijimit marrin

ngacmimet dhe i drgojn
mesazhe Sistemit Nervor
Qendror.
T

K.N..
T K.N..

.
O K.N..

.
Sistemi Nervor Qendror

prpunon mesazhet dhe u
jep urdhra organeve
zbatuese.
Urdhrat e Sistemit Nervor
Qendror mbrrijn tek
organet zbatuese pr t
vepruar.
T
.
, , ..
.
Shum her bjm disa

gjra pa u menduar. P.sh.
teshtijm, rrnqethemi etj.
Kto quhen reflekse.
103
E trheqim dorn
papritmas, kur prekim nj
send me maj. Ky veprim
sht lvizje pasqyruese.
T , .
H .
Sistemi pasqyrues i kups

s gjurit.
Unaz
Nerv ndijues
Palc kurrizore
Nerv lvizor
104
Truri i njeriut

.
.
, .
1. E
2. K
4. A
5. K
6.
K
3. K
Gjith veprimtaria e njeriut

kontrollohet nga truri. Truri
sht vendi ku vendosen
veprimet q do t bj
njeriu. Truri prbhet nga
hemisferat e trurit, truri i
vogl dhe palca e zgjatur.
Pjest e trurit
1. Hemisfer trunore
2. Qendra lvizore
3. Qendr dgjimore
4. Qendra ndijore t t
prekurit
5. Qendr e t parit
6. Tru i vogl
Qendr drejtpeshimi
7. Qendr funksionimi e
zemrs dhe e
frymmarrjes
7.
K
E :

. .
:
.
: , ..
;
O 350
.
1.450 .
Hemisferat e trurit:
Ktu prpunohen
informacionet e marra nga
organet e shqisave dhe
lvizjet tona t vullnetshme
(q i bjm me dashje).
Esht qendra e t
menduarit dhe e kujtess.
Truri i vogl:
Kontrollon ekuilibrin dhe
bashkrendon punn e
muskujve.
Palca e zgjatur:
Kontrollon dhe rregullon
frymmarrjen, punn e
zemrs etj.
105
Organet e shqisave
tek njeriu
Shqisat tona jan:
T part
T dgjuarit
T nuhaturit
T shijuarit
T prekurit

:

.
M.
A.
B.
.
X.
106
do shqise i prket edhe

nj organ shqisor.
.
1.
. .
.

. .

.
.
1. Syri sht organi

shqisor i t parit.
Me syt shohim. Objektet e
ndryshme drgojn drit, e
cila arrin tek syri dhe kalon
nprmjet bebes s syrit.
Kristalini, q sht nj
thjerrz bikonvekse,
prmbys dhe zvoglon
figurn e objektit mbi
retinn e syrit. Figura e
prmbysur e objektit quhet
shembllim. Ai ngacmon
retinn e syrit dhe ky
ngacmim prcillet me an
t nervit optik n qendrn
optike t syrit. Ktu truri
"prkthen" shembllimet
q vijn nga t dy syt n
figura.
Korneja e syrit, retina dhe
nervi optik.
, ,
2.
()
( ).
.
.
2. A
2. Veshi sht organi

shqisor i t dgjuarit dhe
ekuilibrit.
Tingujt (val) mblidhen
nga llapa e veshit dhe
prcillen tek timpani
(membrana timpanike).
Valt akustike e detyrojn
timpanin t dridhet.
Dridhjet e timpanit kthehen
n ngacmime dhe
transportohen n qendrn e
dgjimit t trurit me an t
nervave t dgjimit.
1.
3. K
4. T
Pjest prbrse t veshit

Llapa e veshit
Kanali i dgjimit
ekii
Kudhra
Yzengjia
Kanalet gjysmrrethore
Nevri akustik
Krmilli
Tubi i eustakut
Membrana timpanike
M
A
107
3. Zgavra e hunds sht

organi shqisor i t
nuhaturit.
Gjat frymmarrjes, n
epitelin (bulbet) nuhats
vijn molekulat e
komponimeve t ndryshme
dhe e ngacmojn at. Kto
ngacmime barten
nprmjet nervit nuhats
n tru ku "prkthehen" n
er. Aromat i ndiejm edhe
kur molekula t ushqimit
vijn n zgavrn e nuhatjes
nga goja.
3. ,
,
.

().
.
P
4. Gjuha sht organi
shqisor i t shijuarit.
Njeriu dallon katr shije
kryesore
T mbln
T hidhurn
T kripurn
T thartn
Aroma e ushqimit bashk
me katr shijet themelore
japin shum kundrmime.
4.

:
108
5. ,
.
( ) , ,
, , ..
2. E
1. T
5. Lkura sht organi

shqisor i t prekurit.
Lkura sht organi i
ndijimit me siprfaqen m t
madhe. Ka qeliza nervore
specifike pr dhimbjen,
shtypjen, t ftohtin, t
nxehtin etj.
1. Fije floku
2. Mbilkur
3. Receptor
3. Y

( )
() ()
.
:
, .
, ,
, .
, , ..
.
Hormonet
Gjndrat endokrine
sistemi endokrin.
N organizmin ton
ekzistojn disa organe
(gjndrat) q prodhojn dhe
japin (sekretojn)
komponime (sekrecione) t
nevojshme pr funksionimin
e mir t tij.
Gjndrat ndahen n:
Gjndrat me sekrecion
t jashtm (gjndrat
ekzokrine): sekrecionet e
tyre shkojn n zgavra.
Gjndra me sekrecion t
brendshm (gjndrat
endokrine): Sekrecionet e
tyre quhen hormone dhe
derdhen drejtprdrejt n
gjak, i cili i transporton n
qeliza ose n organe t
caktuara. Hormonet
rregullojn metabolizmin,
zhvillimin, shumimin etj.
T prziera
vijon n f. 106
E
A
109
Gjndrat me sekrecion t
brendshm (shih f. 105)
hipofiza
gjndrat tiroide
gjndrat paratiroide
timusi
gjndra mbiveshkore
gjndra pankreatike
vezoret
testikujt
1. O

.
3. H .
M
.
.
A .
N figurn djathtas duket si

bashkvepron sistemi
nervor me sistemin
endokrin.
2. T

()

:
, ..
Dikush sheh papritur nj

kafsh t egr q t'i afrohet.
110
K .
PAH
1.
4 . - ,
, .
. ,
, -, , , ,
. ;
,
(, , , ).

.
,
.

.
.

;
;
2.
.
(, , , , , ,
, , , , , -, , ..)
.
;
, .
;
;
111
OPOOIA
112
fototropizmi
tropizmi
qeliza nervore
neuroni
fijet nervore
dendritet
sinapsi
truri
palca e kurrizit
organi i shqisave
antenat
trompa; feka
sistemi nervor qendror
sistemi nervor periferik
t part
t nuhaturit
t dgjuarit
t shijuarit
t prekurit
nervi ndijor
nervi lvizor
refleksi
qendra lvizore
nervi trunor
palca e zgjatur
truri i vogl
bebja e syrit
retina e syrit
nervi optik
membrana timpanike
nervi akustik
nervi i t nuhaturit
epiteli nuhats
zgavra e hunds
gjndrat
hormonet
sistemi endokrin
gjndrat me sekrecion t jashtm
gjndrat me sekrecion t brendshme
gjndra mbiveshkore
gjndra pankreatike; pankreasi
adrenalina
EIOIO
EIOIO
, = sendet pa jet
, = bimt farveshura, angiospermae
, = indi prcjells
, = zmalti
, = gjndrat
, = adrenalina
, = form aerodinamike
, = qeskat ajrore
, = gjaku
, = pastrimi i gjakut
, = trombocitet
, = ent e gjakut
, = organi i shqisave
, = nervi ndijor
, = t dgjuarit
, = nervi akustik
, = fermentimi alkoolik
, = anusi i bretkoss
, = lngu amnionik
, = qeska amnionike
, = retina e syrit
, = riprodhimi
seksual
, = riprodhimi
, = frymmarrja
, = zhvillimi
, = pjalmoret
= sistem qarkullimi i hapur
, = refleksi
, = shfrytzimi i energjis
, = aorta
, = jashtqitja
, = pasardhsi
, = fijet nervore
, = kmbnyjtuarit
, = artikulacionet (kyet)
, = arteriet
, = jovertebrort
, = muskuli n trajt boshtore
, = organizmat vetushqyes
, = t prekurit
, = valvola
, = tropizmi
, = vitaminat
, = verzat
, = bronket
, = gametat
, = t shijuarit
, = dhmballt
, = pllenimi, fekondimi
, = kafsh me sekse t ndara
, = bimt farzhveshura,
gymnospermae
, = kokrriza e pjalmit
, = bretkosa larv
, = dendritet
, = artikulacionet e lvizshme
, = parazitt
, = ndrydhja
, = diafragma
, = difuzioni; shprhapja
, = bima biseksuale
, = dioksidi i karbonit
, = zorra dymbdhjetgishtore, duodent
, = nervi trunor
, = truri
, = anusi i insektit
, = frymmarrja
, = frymnxjerrja
, = embrioni
, = menopauza
, = cikli menstrual
, = gjndrat me sekrecion t brendshm
, = sistemi endokrin
, = tretja brendaqelizore
, = skeleti brendshm
, = zorra
, = dalja e kyit
, = avullimi
, = gjndrat me sekrecion t jashtm
, = skeleti jashtm
, = epiglota
, = pjalmimi
, = gjndra mbiveshkore
, = ndjeshmria
, = hermafroditi
, = rruazat e kuqe t gjakut
, = adoleshenca
, = zigota
113
EIOIO
, = qeliza shtazore
, = organizmat e gjall
, = gjitart
, = t ushqyerit
, = kafazi i kraharorit
, = indi
, = zemra
, = muskujt e zemrs
, = nnshartesat
, = thyerja (fraktura)
, = konsumatort
, = sistemi nervor qendror
, = antenat
, = qendra lvizore
, = nervi lvizor
= sistem qarkullimi i
mbyllur
, = barkushja
, = zgavrat me palc t kuqe
, = zgavrat me palc t verdh
, = vagina
, = veshi
, = produktet e jashtqitjes
, = dhmbt prers
, = bebja e syrit
, = kotiledoni
, = ngri
, = kripsorkia
, = barra, periudha e shtatzanis
, = qarkullimi i lndve
, = dhmbt e qenit
, = membrana qelizore
, = pareti qelizor
, = citoplazma
, = krrusja
, = muskujt e lmuar
, = ent limfatike
, = gjndrat limfatike
, = limfa
, = luspat
, = rruazat e bardha t gjakut
, = yndyrnat
, = lordoza
114
, = butakt
, = qarkullimi i madh i
gjakut
, = dieta mesdhetare
, = metabolizmi
, = transfuzioni i gjakut
, = kriprat minerale
, = metamorfoza
, = riprtypsi
, = mitra
, = qarkullimi i vogl i gjakut
, = mitokondri
, = riprodhimi
joseksual
, = bima monoseksuale
, = organizmi njqelizor
, = krpudhat
, =sendet e vdekura
, = i porsalinduri
, = qeliza nervore
, = nervi
, = neuroni
, = palca e kurrizit
, = ksilema
, = dentina
, = ezofagu
, = me temperatur t qndrueshme
, = krthiza
, = pollucioni
, = oksigjeni
, = nervi optik
, = t part
, = organi
, = hormonet
, = testikuli
, = eshtrat (kockat) e koks
, = kockat e legenit
, = eshtrat (kockat) e kraharorit
, = eshtrat (kockat) e gjymtyrve
, = kockat
, = t nuhaturit
, = epiteli nuhats
, = nervi i t nuhaturit
, = skrotumi
, = mishi i dhmbve
, = skorbuti
EIOIIO
, = gjndra pankreatike
, = pankreasi; pankreasi
, = rrahja e zemrs
, = filizat, bistakt
, = palca e zgjatur
, = partenogjeneza
, = penisi
, = zgavra tretse
, = periosti
, = perikarpi
, = sistemi nervor
periferik
, = tretja
, = placenta
, = plazma
, = mushkrit
, = alveola
, = me temperatur t ndryshueshme
, = organizmi shumqelizor
, = trompa; feka
, = paradhmballt
, = rrjedhja e mass
protoplazmike tek ameba
, = gusha e shpendve
, = vrima anale, anusi
, = proteinat
, = brthama
, = sqepi
, = zgavrat e hunds
, = sqepi
, = ndotsit
, = gypi i Fallopit, gypi i mitrs
, = mishngrnsi
, = gjndra e pshtyms
, = muskujt e skeletit
, = skolioza
, = fara
, = spermatozoida
, = shtylla kurrizore
, = vertebrort
, = rruazat
, = truri i vogl
, = arteria koronare
, = theku
, = kreza
, = stigmat
, = stomaku
, = shtyllza
, = mlia
, = sinapsi
, = sistemi
, = lulja perfekte
, = tendinat
, = kariesi
, = lindja
, = trakeja
, = qafa
, = qerpikt e paramecit
, = ent kapilare
, = zinxhiri ushqimor
, = rrjeti ushqyes
, = membrana timpanike
, = karbohidratet
, = form hidrodinamike
, = pistili
, = faringu
, = fimoza
, = venat
, = floema
, = dhmballa e pjekuris
, = seksi
, = fibrat bimore
, = qeliza bimore
, = barngrsi
, = fotosinteza
, = fototropizmi
, = kloroplasti
, = klorofili
, = tmthi
, = vakuola
, = veza
, = vezorja
115
BIBIOPAIA
B
1) B Z A OEB, 1996, B, M T-
2) B A OEB, 1999, A. K, . K, E. M-Mo, . ,
B. , A. -K
3) E O B A OEB, 1999, A. K, . K, E. MM, . , B. , A. -K
4) A A OEB, 1996, I. A, A. K
5) B , Y A , , 1996, .N. , A.X.
X
6) General Science A Voyage of Exploration, 1989, Prentice Hall, Dean Hurd, Susan M. Johnson, George F.
Matthias, Charles William McLaughlin, Edward Benjamin Snyder, Jill D. Wright
7) A , E, E, 1991
8) - A M, E, E
9) E , A , , Y, 1990, X , A
X, M . , K K
10) B, E E E, E A
11) A , E, E, 1994
12) Biological Science, A molecular approach, 1985, Colorado College
13) Science, 1984, Scott, Foresman
14) The World Book Encyclopedia, Volume 13, 1978
117
ISBN: 960-8468-47-7

Biologia Al

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Vous aimerez peut-être aussi

Biologia Al

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Biologia Al

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

B

1 AO TO KYTTAPO TON OPANIMO ...............................................................................................

2 MHXANIMOI THPIH KINHH....................................................................................................

5. KYKOOPIA METAOPA AOBOH OYIN...........................................................................

6. ANANOH ANTAAH AEPIN......................................................................................................

7. EEXO KAI PYMIH TN EITOYPIN

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

Organizmat lindin, rriten

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

Fluturat jetojn vetm disa

pestrofa jeton 4 vjet

lepuri deri tet vjet

Mosha mesatare e njeriut

1.1. XAPAKTHPITIKE EITOYPIE TN ZNTANN OPANIMN

1.2. KYTTAPO: H BAIKH OMIKH KAI EITOYPIKH MONAA ZH

1.2 QELIZA: NJSIA

1.2. KYTTAPO: H BAIKH OMIKH KAI EITOYPIKH MONAA ZH

1. Pareti qelizor (ndihmon

Kshtu, qelizat nervore

Rruazat e bardha t gjakut

1.3. AO TO KYTTAPO TON OPANIMO

1.3 NGA QELIZA

Shum qeliza me funksion

Shum inde me funksion t

Shum organe me funksion

MHXANIMOI THPIH KINHH

H KINHH E MONOKYTTAPOY OPANIMOY

2.1 LVIZJA N ORGANIZMAT NJQELIZOR

2.1. H KINHH E MONOKYTTAPOY OPANIMOY

Qeniet e gjalla lvizin

Ameba lviz si rezultat i

Parameci lviz shpejt me

Euglena lviz me ndihmn

2.2. MHXANIMOI KINHH TOY OYKYTTAPOY OPANIMOY

Kafsht q kan shtyll

Kafsht pa shtyll kurrizore

2.3. H KINHH E AONYA

2.3 LVIZJA TEK

Bjn pjes krmijt,

Bjn pjes insektet,

2.4. H KINHH TA ONYOZA

2.4 LVIZJA TEK

Forma dhe ndrtimi i

N tok skeleti duhet t

N ajr duhet t ken

2.4. H KINHH TA ONYOZA

Tkurren dhe lshohen dhe,

Mungesa e ushqimit dhe i

2.5. H KINHH TON ANPO

2.5 LVIZJA TEK

Njeriu sht i vetmi

2.5. H KINHH TON ANPO

Skeleti sht i ndrtuar prej

Jan t ndrtuara nga

Periosti jep ushqimin dhe

2.5. H KINHH TON ANPO