Od Pearl Harbour do Hirosimy

Japonia w latach wojny

Robert Guillain


Spis treci
Wstp ...................................................................................................................................................... 3
1. Pearl Harbour z perspektywy Tokio .................................................................................................... 8
2. Jak rozpocza si wojna? .................................................................................................................. 16
3. Seryjna produkcja bohaterw ........................................................................................................... 24
4. Tokio si bawi .................................................................................................................................... 33
5. Pod bombami pukownika Doolittlea ............................................................................................... 42
6. Zwycistwa morskie made in Japan ............................................................................................... 49
7. Guadalcanal, czyli strategia rozwinitego odwrotu ....................................................................... 54
8. Japoska strefa wspdobrobytu ................................................................................................... 59
9. Todzio - nowy siogun? ....................................................................................................................... 68
10. Lud zagroony .................................................................................................................................. 78
11. Rozczarowania, spory, opnienia, poraki..................................................................................... 86
12. Upadek gabinetu Todzio .................................................................................................................. 95
13. Zagada floty Wschodzcego Soca ............................................................................................. 103
14. Tokio w ogniu ................................................................................................................................ 113
15. W obliczu amerykaskiej inwazji ................................................................................................... 122
16. Czas kamikadze .............................................................................................................................. 128
17. Ku pokojowi ................................................................................................................................... 138
18. Hirosima ........................................................................................................................................ 150
19. Cesarz i bomba .............................................................................................................................. 159
20. Bunt przeciw tronowi .................................................................................................................... 165
21. Umiech Kwitncej Wini .............................................................................................................. 171



Wstp

Japonia, ktrej obraz pragn wskrzesi w niniejszej ksice, stanowi zamknity rozdzia historii.
Wspczesna Japonia jest w moim przekonaniu cakowicie inna od tej, ktra przemina. Przeyem
lata tak w jednej, jak i w drugiej. Jeeli postanowiem zaj si cesarstwem japoskim w latach
ostatniej wojny - krajem, ktry napawa mnie odraz - to bynajmniej nie z ukryt myl, by rzuci cie
na wspczesne mocarstwo przemysowe Dalekiego Wschodu: to z wielu wzgldw podziwiam.
Niemniej sdz, e ukazujc rodowd dzisiejszej potgi, uwypuklam zasugi. wiadomo tego, czym
bya Japonia okresu wojny, nie powinna podsyca uczu antyjaposkich, lecz raczej pozwoli
zrozumie satysfakcj narodu, ktry zszedszy na manowce, potrafi wyprostowa bieg swych
dziejw.
A przecie nazajutrz po klsce Japonia bya bliska dorzucenia wasnej cegieki do chaosu naszych
czasw. Czeg to nie prorokowano, czeg to nie obawiano si ze strony Tokio w owym okresie! Czy
nie czyni si w tajemnicy przygotowa do zemsty - i to niezwocznej - nad amerykaskimi
zwycizcami? Czy Kraju Kwitncej Wini nie czeka ponowny okres zbroje i militaryzmu? Czy
zwyciona, poniona i zrujnowana Japonia nie znajduje si na zakrcie prowadzcym do
komunizmu? Albo te - przeciwnie - czy nie zwrci si ku faszyzmowi? Czy nie bdzie szuka odwetu,
czc si z Chinami spiskiem przeciwko Zachodowi? adna z tych przepowiedni nie miaa si speni.
Po przeszo trzydziestu latach od tragedii Hirosimy spoeczestwo japoskie nie wyzbyo si alergii na
atom i militaryzm. Polityczne umiarkowanie dao zazna Japonii ponad wierwiekowej stabilizacji
i pomogo sta si awangard liberalizmu w Azji.
W swych poprzednich ksikach
1
staraem si ukaza w zarysie histori powojennej Japonii,
uczestniczcej w wiatowym wycigu produkcyjnym. T chciabym widzie jako osobisty wkad
dziennikarski do dokumentacji naszej epoki. Zrzdzeniem losu mogem bowiem obserwowa Japoni
od rodka w przededniu drugiej wojny wiatowej i w latach ekspansji militarnej od Pearl Harbour
do Hirosimy, a take w momencie kapitulacji.
Wojna w Europie rozpocza si we wrzeniu 1939 r. W Japonii i na Pacyfiku - w grudniu 1941 r.
nieoczekiwanym atakiem japoskim na Hawaje. Przez ponad dwa lata, w pierwszej fazie wiatowej
tragedii, Japonia ogranicza si do roli widza - acz widza niewtpliwie najlepiej uplasowanego. Przez
cay ten okres Tokio stanowi niezwykle dogodny punkt obserwacyjny: w jego zasigu pozostaj oba
obozy - obz Osi i obz demokracji. Splataj si tu pajcze nici interesw wielkich mocarstw. Mona
tu ledzi od podszewki brutaln rozgrywk prowadzon przez Hitlera; mona te podejrze
wszystkie tajniki przebiegej gry Stalina. Z lepszej ni w Europie perspektywy wida std strategi
Roosevelta i Stanw Zjednoczonych ju kroczcych ku wojnie, lecz jeszcze w ni nie zaangaowanych.
Z tego miejsca horyzont wydarze obejmuje nie tylko Europ i Ameryk, ale i Azj i Pacyfik.
Tymczasem Francja - ktrej wci trudno poj, e Japonia nie ley na kocu wiata - angauje w
Tokio na krtko przed wybuchem wojny tylko jednego dziennikarza. Jest nim korespondent

1
Por. w przekadzie na jzyk polski: R. Guillain: Japonia - trzecie mocarstwo. Warszawa 1974, ss. 371 - przyp.
tum.
francuskiej agencji informacyjnej Havas. To wanie stanowisko zaoferowano mi w 1938 r. po
pobycie w Chinach. Z nadejciem wojny w Europie zatrzymano mnie w Tokio. Nadrzdn trosk byo
wwczas - i susznie - utrzymanie pozycji francuskich na Dalekim Wschodzie. Z miejsca
zmobilizowany, pozostawaem w subie naszej ambasady a do zawieszenia broni w czerwcu 1940 r.
Podejmuj wwczas decyzj nieopuszczania Tokio: zawieszona midzy wojn a pokojem Japonia jest
szczeglnie interesujcym obiektem obserwacji, a do Stanw Zjednoczonych zawsze przecie - w co
nie wtpiem - bd mg wyjecha. A nagle wybucha Pearl Harbour i oto my, okoo trzystu
Francuzw, znalelimy si w puapce w Japonii bdcej w stanie wojny: wydostanie si z niej staje
si niemoliwe. Czy spotykaj nas szykany? Na og nie. Japonia uwaa, e zwyciona Francja
wypada z gry, i Francuzi s traktowani jak obywatele pastw neutralnych. Neutralni, ale
podejrzani, nieustannie kontrolowani i szpiegowani przez japosk policj, ktra od czasu do czasu
dokonuje aresztowa wrd kolonii francuskiej, by utrzyma j w naleytym strachu. Na szczcie
zezwala si nam przynajmniej na nadzorowan wolno. Finansowo dajemy sobie rad dziki
pokanym francuskim funduszom zamroonym w Tokio. Zawodowego dziennikarza bieg wydarze
nie moe nie pasjonowa, a ja mog jeszcze wysya telegramy do nie okupowanej czci Francji.
Cenzura japoska jest zbyt tpa, aby mc doceni wag obiektywnych a poytecznych informacji,
jakie udaje mi si przemyci midzy wierszami. Jednake od 1943 r., gdy Niemcy weszli do
poudniowej Francji i gdy wojna japosko-amerykaska zaczyna przybiera niepomylny dla Japonii
obrt, ta metoda niesie z sob zbytnie zagroenie. Caa moja dziennikarska dziaalno sprowadza si
do tego, by obserwowa, sucha i... znika. Niebezpieczne stao si posiadanie jakichkolwiek
dokumentw czy robienie notatek. Te nieliczne, ktre miaem, strac pod bombami w poarze Tokio
bd zniszcz przed internowaniem, jakiemu na pi miesicy przed kocem wojny bd podlega
Francuzi.
Dopiero po kapitulacji cesarstwa w sierpniu 1945 r., gdy podjem na nowo funkcj korespondenta
w okupowanej przez Amerykanw Japonii, udao mi si odtworzy i uzupeni moj dokumentacj
dziki rozmowom i szperaniu w japoskich rdach informacyjnych. Powrciwszy do Francji w
1946 r., po omiu latach przymusowego wygnania na Dalekim Wschodzie, zasiadem do pisania
niniejszej ksiki. Jej nakad zosta niebawem wyczerpany. Jednake w powodzi publikacji
zalewajcych w tamtych czasach francuskich czytelnikw, ktrzy zachystywali si przywrcon
wolnoci czytania, ksika nie doczekaa si podwczas drugiego wydania. Przy tym wojna bya
tematem, o ktrym chciano jak najszybciej zapomnie, za Azja - zbyt odlegym wiatem, by
zatrzyma uwag ludzi, skierowan ku bliskim horyzontom i naglcym celom.
Dzi jest przeciwnie. W kurczcym si wiecie Azja i Japonia stay si bliskimi ssiadami Europy, co
zmusza nas do odrobienia dotychczasowego zastoju w ich poznaniu i zrozumieniu. Std te zrodzi si
pomys opublikowania nowej wersji mej ksiki o. Japonii w latach wojny. Rwnie sami Japoczycy
(ktrzy podjli trud przekadu mojej relacji na jzyk ojczysty) dociekliwie poszukuj klucza do
zrozumienia przyczyn przeytych nieszcz, podsumowujc niedawny okres historii swego kraju. W
Japonii i w Stanach Zjednoczonych ukazaa si obfita literatura, powicona wojnie na Pacyfiku
i sytuacji wewntrznej Japonii w owych latach. Zrezygnowaem jednak z wykorzystania tych
materiaw w mojej ksice, starajc si zachowa charakter spisanego na gorco na podstawie
autoobserwacji wiadectwa.
Co zmienio si w Japonii dnia dzisiejszego w porwnaniu ze starym krajem Jamato? Kusi mnie nieraz,
by na to czsto zadawane mi pytanie odpowiedzie: wszystko! Istotnie - zmiany s przeogromne. Ten
gboko dotknity tragicznymi losami nard stawia sobie dzi inne cele, zdecydowany z ca
determinacj nigdy wicej nie wkracza na drog, ktra przywioda go do klski. Tworzy nowe, robi
to dobrze, a nawet bardzo dobrze - w tym streszczaj si jego obecne zamierzenia i plany, jeli nawet
wyniki lub rodki nie zawsze odpowiadaj intencjom. Powojenn Japoni znamionuje przede
wszystkim potny zryw dobrych zamiarw.
W narodzie japoskim, w szerokich masach gboko tkwi podwaliny dobrej woli. Oznacza to
gotowo pracy dla dobra ogu, zaangaowanie caego wysiku w jego sub, skromno wymaga,
zdyscyplinowanie. Te zasoby dobrej woli zostay w czasie wojny z bezprzykadn bezwzgldnoci
wykorzystane w zbrodniczych celach przez dowdcw wojskowych, ktrzy sami padli w czci ofiar
ekstremistw i jastrzbi z wasnych szeregw. Dopiero klska otworzya ludowi oczy: zrozumia
ogrom oszustwa. Dzisiejsza Japonia stanowi produkt zasadniczego zwrotu, jaki wwczas si dokona
w wiadomoci spoecznej. Baga narody o wybaczenie wyrzdzonego za, uzyska odkupienie,
udowodni samemu sobie i innym, e si jest narodem porzdnym i przyzwoitym, docign inne
kraje, wykaza sw przynaleno do cywilizowanej i rozwinitej spoecznoci wiata, przekona
Zachd, e si jest narodem zachodnim, zdolnym dokona wszystkiego, czego dokonuje Zachd,
i czsto robi to lepiej - oto motywacje, ktre zapewniy Japonii jej dzisiejszy wzlot. Dodajmy do tego
wci yw pami dotkliwych cierpie, jakie przyniosa narodowi japoskiemu kocowa faza wojny
i okres bezporednio po klsce. Do dzi nie zapomniano, e wielu Japoczykw zmaro wwczas
z godu i ndzy.
Tym uczuciem strachu, obaw przed ponownym stoczeniem si w bied, przed nawrotem bolesnej
przeszoci tumaczy si w czci nieposkromiona wrcz dza pracy i czynu cechujca Japoczykw:
na ubogich wyspach mona y jedynie pod warunkiem intensywnej pracy i zachowania pokojowych
stosunkw z reszt wiata.
Taka bya geneza zwrotu od Japonii generaw do Japonii przemysowcw, od Japonii unicestwiania
do Japonii tworzenia, od Japonii militarystycznej do Japonii pacyfistycznej
2
. Mao jest dzi narodw
bardziej miujcych pokj i bardziej nieufnych wobec mundurw wojskowych i wszelkich broni ni
mieszkacy Japonii. I jeszcze jeden zwrot - od nacjonalizmu do pogbienia poczucia wizi
midzynarodowych: Japoczycy s obecnie w dziaaniu i myleniu jednym z najbardziej
internacjonalistycznych narodw. Radykalny zwrot wyraa si w ich zdecydowanej woli, by y na
swych wyspach o wiele lepiej ni dawniej, jeli nawet niebawem liczba ludnoci kraju osignie
120 mln. Przed p wiekiem przy okoo 75 mln mieszkacw Japonia kierowaa si w swej polityce
tez o rzekomym przeludnieniu, ktre zmuszao, a nawet wrcz upowaniao do dokonywania
ekspansji na ssiednie terytoria. Dzi Japonia jest wiadoma tego, e w obecnej dobie podboje
i kolonizacja stay si anachronizmem, za moliwoci emigracji zostay ograniczone. Tote
warunkiem jej istnienia i rozwoju jest pokj na wiecie. Japonia moe oddycha tak dugo, jak dugo

2
Artyku 9. konstytucji z listopada 1946 r. stanowi, e nard japoski po wsze czasy wyrzeka si suwerennego
prawa do prowadzenia wojny, a take siy lub groby jej uycia jako rodka rozstrzygania sporw
midzynarodowych (...) nigdy nie bdzie utrzymywa si ldowych, morskich lub powietrznych ani innych
rodkw sucych wojnie. Jednake ju w 1951 r. ominito powyszy zapis w konstytucji, tworzc zalek Si
Samoobrony, ktre na pocztku 1972 r. liczyy okoo 300 tys. onierzy (pod wzgldem wyposaenia
technicznego i poziomu wyszkolenia jest to jedna z najlepszych armii na kontynencie azjatyckim). Wydatki
zbrojeniowe Japonii nie przekraczaj wprawdzie 1 proc. produktu narodowego brutto i 7-8 proc. budetu
pastwa, niemniej nieustannie wzrastaj i w 1982 r. stanowiy rwnowarto okoo 11 mld dol. - przyp. tum.
panuje swoboda eglugi morskiej, i dusi si natychmiast, skoro tylko wojna odcina j od handlu
midzynarodowego, bdcego dla wysp japoskich yciodajnym tlenem.
I jeszcze jedna zmiana: wolno, ktra dla dugo pozbawionego jej narodu japoskiego staa si
wielkim odkryciem lat powojennych. Wolno polityczna, kulturalna, religijna, wolno sowa
i przekona, wolno dziaania, podrowania, rewolucja obyczajowa itp. Czasem jeszcze Japoczyk
czyni ze zdobytej wolnoci uytek anarchiczny, stopniowo dopiero dochodzc do zrozumienia
koniecznych ogranicze. Lecz nard tak bardzo ju zasmakowa w wolnoci, zarwno w yciu, jak i w
polityce i gospodarce, e nie da sobie jej wicej wydrze bez walki, gotw w kadej chwili stan w jej
obronie. Przemianie ulego pojcie wiadomoci osobistej. W Japonii dnia wczorajszego porzdek
wywodzi si przede wszystkim z zewntrznych przymusw, takich jak presja wywierana przez
zbiorowo na jednostk czy nieustanna groba represji policyjnych. Wspczesny Japoczyk odkrywa
wewntrzny gos sumienia, pozwalajcy mu dokonywa wyboru midzy dobrem a zem. W osobistej
refleksji Japoczyk nauczy si zawierza wasnemu rozumowi w mniejszym wprawdzie stopniu ni na
przykad wiecznie sceptyczny i krytyczny Francuz, niemniej nie jest to ju dawny Japoczyk, gotw
zawsze przyj za wasne zdanie swych przeoonych.
I wreszcie zmiana najdoniolejsza: intelektualne wydwignicie si spoeczestwa i wielokrotny
wzrost liczby mylcych, inteligentnych Japoczykw. Dawna Japonia obawiaa si obudzi zdolnoci
umysowe ludu. Dziki temu ludzie Zachodu dugo wierzyli - w czym wspomagao ich wasne
zadufanie - e z nielicznymi wyjtkami Japoczycy stoj znacznie niej pod wzgldem intelektualnym.
Dzisiejsza Japonia jest nastawiona na maksymalny powszechny rozwj intelektualny swych obywateli.
W cigu niewielu lat nastpi w skali masowej rozkwit inteligencji, rwnolegy do powszechnego
wzrostu poziomu wyksztacenia spoeczestwa - od poziomu podstawowego, do ktrego si gwnie
ogranicza, do poziomu redniego i wyszego. Nard japoski naley dzi do najbardziej
wyksztaconych narodw wiata, a zasobem zdobytej wiedzy, znajomoci wiata i sposobem
uczestnictwa w rozwizywaniu problemw wspczesnej epoki przewysza wzory europejskie.
Na pozr inteligencja Japoczykw wydaje si mniej spektakularna i mniej byskotliwa, poniewa
wystrzega si pustych sw, lecz jakie za to ukrywa bogactwo intuicji! O wiele mniej
indywidualistyczna, stronica od izolacji, jest wprzgnita we wsplny prd oywiajcy grup lub
z niej emanujcy - i czsto to wanie stanowi jej szczeglny walor. Jest nadto podporzdkowana
dziaaniu i poszukiwaniu konkretnych i efektywnych wynikw. Te szczeglne waciwoci nie
umniejszaj jej szans w wycigu o postp wspczesnego wiata. Przeciwnie: zaczynamy coraz peniej
pojmowa, jak konkurencj moe sta si praktyczna i kolektywna inteligencja Japoczykw.
Nasuwa si pytanie, czy jest co, co nie ulego zmianie? Czyby pomidzy przeszoci
a wspczesnoci Japonii nie istniay podobiestwa i historyczna cigo przekazu? Czy w dzisiejszej
Japonii, mimo caej jej odmiennoci, nie mona dostrzec struktur i zachowa odziedziczonych po
przeszoci? Czy nie su one ocaleniu bd odrodzeniu zalet i cnt, jakie istniay w starodawnej
Japonii, zwanej niekiedy wieczn Japoni?
Trzykrotnie w krtkim okresie jednego zaledwie wieku nard japoski zadziwi wiat: w kocu
ubiegego stulecia ryzykownym skokiem ze redniowiecza w nowoczesno, w latach trzydziestych -
efemerycznymi wprawdzie - triumfami wojskowymi i od pocztku lat pidziesitych byskawicznym
postpem gospodarczym. Oto znamienny przykad cigoci: siga ona daleko w przeszo,
wyprzedzajc okres Japonii militarystycznej. I tak dochodzimy do najwaniejszego pytania: jaka
spryna porusza kraj w jego kolejnych metamorfozach? Co wprawia w ruch nard japoski?
Odpowiedzi na to pytanie mona znale wiele. Najoglniej streszczaj si one w jednym sowie:
dynamizm. Skd si u Japoczykw bierze w dynamizm, owa witalno, owa energia? Do
wyjanienia tego fenomenu rwnie suy kilka kluczy. Dynamizm ten jest, po pierwsze, wytworem
kraju ubogiego, ktry - jak ju wspomniaem - da od swych mieszkacw nieustannego zapau do
pracy. Wie si z tym powszechna i arliwa gotowo uczenia si i zdobywania wiedzy, gd
informacji, zainteresowanie sprawami wiata i postpu. Dynamizm ten jest, po drugie, produktem
gstoci zaludnienia Japonii. Sytuacja demograficzna wznieca zajad rywalizacj; w niej m.in. naley
si doszukiwa rde agresywnoci japoskiego temperamentu w interesach. Gdy bowiem
handlowcy i przemysowcy japoscy daj za granic pokaz ofensywnoci, a niekiedy wrcz szokuj
nieustpliwym i twardym stanowiskiem, w gruncie rzeczy ich postawa nie odbiega od wzorw
praktykowanych na co dzie w ojczystym kraju. Wreszcie dynamizm japoski wywodzi si ze
znamiennych cech narodowych - poczucia solidarnoci i dyscypliny. Przystosowani bardziej od
Europejczykw do kolektywnego spoeczestwa ery przyszoci, Japoczycy odczuwaj potrzeb
egzystencji w grupie. Japoczyk ceni grup, cz go bliskie wizi z wszystkimi jej czonkami. Trzy
tuziny zgromadzonych dla wsplnego celu Francuzw niebawem podzieli si na rywalizujce partie,
dyskutujce namitnie nad wyimaginowanymi przeszkodami uniemoliwiajcymi wsplne dziaanie.
Japoczycy na ich miejscu zaczn od poszukiwania spoiwa, ktre ich zjednoczy w dziaaniu,
pozostawiajc na uboczu wszystko, co mogoby ich porni. Ponadto do kadej spoecznoci -
rodziny, przedsibiorstwa, zbiorowoci lokalnej, narodu - Japoczycy wnosz swj spontaniczny
i absolutny lojalizm, osigajcy najwyszy stopie w instynktownym patriotyzmie.. I w tym tkwi sedno
dynamizmu Japoczykw, oywiajcego ich prac i ambicje. S bardzo ambitni, pragn przodowa:
jeli mona przodowa we wszystkim. Ich ambicja wydaje si niemniej wtrnym wytworem
dynamizmu: znajduje ujcie dopiero wtedy, gdy odkrywaj, e koordynacja i koncentracja wysiku
tysicy i milionw jednostek na upatrzonym celu moe dokona wyomu w wewntrznej lub
midzynarodowej rywalizacji.
W swych nowych formach dynamizm Japoczykw pozostaje wybuchowy. Skutki owej eksplozji nowa
Japonia - tak bardzo pacyfistyczna i cywilna - odczuwa przede wszystkim sama na sobie.
Industrializacja wedug kapitalistycznego modelu miaa na Wyspach japoskich skutki dla otaczajcej
przyrody i dziedzictwa kulturalnego okrutniejsze (z maymi wyjtkami) ni gdzie indziej. Zniszczenia
spowodowane przez gwatown urbanizacj, rozbudow fabryk, ogromny rozwj rodkw transportu
itp. byy przeraajce. Obok tego Japonia dokonuje eksplozji rwnie na zewntrz, w pokojowej
formie ekspansji ekonomicznej. I wci staje wobec zasadniczego problemu: wyczu granice. Pearl
Harbour i Hirosima byy konsekwencj tego, e przywdcy militarystycznej Japonii nie potrafili si
w por zatrzyma. Czy menederowie nowej Japonii pragncy pokoju gospodarczego na wiecie -
zdobd lepsze rozeznanie granic, jakie naley narzuci wasnym ambicjom? Czy odrzuc
zuchwalstwo poprzednikw, wypywajce niewtpliwie z nazbyt dugiej, dwuwiekowej dobrowolnej
izolacji Kraju Wschodzcego Soca w epoce feudalnej?
Ich roztropno zaley rwnie od naszej mdroci. Ju cale stulecie Japonia zabiega o nalene jej
miejsce we wsplnocie krajw rozwinitych. Trzeba rozwiza ten wze gordyjski: musi to by
miejsce na miar ambicji 120- milionowego narodu.
Konkurencja - oto sowo-klucz do zrozumienia Japonii. Naley wszake przypomnie, e to sowo
zawiera w sobie dwa aspekty znaczeniowe: z jednej strony wskazuje na walk i rywalizacj, a z drugiej
- na sportowy wycig, w ktrym biegnie si obok siebie ku okrelonemu celowi. U progu nowego
tysiclecia konkurencja wymaga wyeksponowania wszystkich jej pozytywnych wartoci. Razem
powinnimy wspdziaa w trudnym, lecz jake porywajcym zadaniu ksztatowania nadchodzcej
przyszoci.
R.G.
1.
Pearl Harbour z perspektywy Tokio

Tokio, poniedziaek 8 grudnia 1941 r. Wczesnym rankiem na rogu placu Simbasi miota si w pustce
sprzedawca gazet, wykrzykujc wiadomo o wybuchu wojny, podan ogromnymi znakami na
tytuowych stronach.
Sens! Sens!
Dochodzi godzina 7.00. Na ulicach i na placu Simbasi nie ma jeszcze duego ruchu. Staruszek, wida
zy, e nie udaje mu si cign tumw nawet tak niezwyk wieci, pdzi ku dworcowi kolejki
elektrycznej. Gestykuluje z caych si, gwatownie wymachujc dzwoneczkami uywanymi tradycyjnie
przy wielkich okazjach przez cech gazeciarzy, anonsujcy w ten sposb wydanie specjalne.
Sens! Sens! Wojna! Wojna!
Pocig przejeda przez wiadukt i pierwsi podrni pojawiaj si wreszcie u wejcia dworca.
Zaalarmowani dwikiem dzwoneczkw, ruszaj ku sprzedawcy. Wrczajc dwa jeny, wyrywaj mu
z rk gazet formatu malutkiego pisemka, nieomal odezwy. Figuruje na nim jedynie zdumiewajca
wiadomo, wydrukowana w kilku pionach wielkimi chiskimi znakami: Dzi o wicie na wodach
zachodniego Pacyfiku armia i marynarka cesarska weszy w stan wojny z siami zbrojnymi Stanw
Zjednoczonych i Anglii. Obserwuj reakcje ludzi. Robi trzy kroki, nagle zatrzymuj si, aby lepiej
przeczyta, to pochylajc, to cofajc gow. Wreszcie podnosz twarze - nieprzeniknione, doskonale
obojtne maski. Nie pada ani jedno sowo do sprzedawcy, nie sycha rozmw pomidzy
czytelnikami. Kady oddala si w milczeniu. Jest wanie poniedziaek, i wojna spada na tych ludzi
w chwili, gdy po piknej sonecznej niedzieli spokojnie udaj si do pracy. Nikt jednak nie way si
w spontanicznym porywie zwierza ze swych uczu ssiadowi czy nieznanemu rodakowi, jakich tum
oblega w tej chwili stoiska z gazetami.
Sens! Sens!
Znam ich na tyle, by zrozumie Ich reakcje: pod starannie wystudiowan mask obojtnoci z trudem
skrywaj osupienie i konsternacj. Prowokowali t wojn, a przecie jej nie chcieli. Przez
fanfaronad, naladujc swych przywdcw, mwili o niej bez przerwy, lecz w ni nie wierzyli lub
przynajmniej - do ostatniej chwili - nie chcieli w ni uwierzy. Co takiego! Nowa wojna? Jeszcze
jedna wojna? Gdy miaaby si ona naoy na cignc si ju ponad trzy i p roku wojn w Chinach.
I co za wrg tym razem: Ameryka! Ameryka, ktrej jeszcze niespena p roku temu schlebiaa
znaczna cz prasy i k politycznych. Ameryka, ktra od wier wieku stanowi dla Japonii symbol
nowoczesnej cywilizacji, wzr zawsze podziwiany i chtnie naladowany.
Sens! Wojna! Wojna!
Inni gazeciarze z dzwoneczkami okupuj wielki bulwar tokijski Ginza, wymachujc nadzwyczajnymi
wydaniami prasy. Jest mrono i sonecznie. Z szybko pustoszejcego tramwaju wypywa nowa fala
ludzka, kupujc gazety. Nieco dalej stoj w kolejce gospodynie. Kolejki tworz si od rana, ju dzi,
w pierwszym dniu wojny. Kobiety odchodz na chwil od sklepu rybnego, aby w przejciu zatrzyma
sprzedawc gazet. Mae kukieki w biaych fartuchach i jedwabnych kimonach potrzsaj gow,
odczytujc w milczeniu jedyn stronic gazety, i powracaj na swoje miejsca. Czasem sycha jaki
stumiony okrzyk lub kilka sw wymienionych ciszonym gosem.
A przecie tyle mwiono o tej wojnie przeciwko Anglosasom! Od ponad szeciu miesicy caa
nacjonalistyczna propaganda, szczuta przez niemieckie lobby, wykorzystywana bez skrupuw przez
klik wojskowych, oskaraa gwatownie Ameryk i wynosia pod niebiosa zwycistwa Hitlera.
Stosujc wobec Japonii sankcje ekonomiczne, pozbawiajc j ropy, rudy, elaza i kredytw,
ograniczajc wymian handlow, Stany Zjednoczone - gosiy gazety - chc nas zadusi. Niech wic
Ameryka - pki jeszcze czas - rozway swoje stanowisko albo te skoczy si cierpliwo Tokio!
Groby generaa Todzio Hidekiego
3
, kolejne akcje mobilizacyjne, manewry obrony cywilnej - wszystko
to w istocie zapowiadao wojn. W gbi duszy jednak ludno wci wierzya, e wszystko jako da
si uoy. Todzio wysa do Waszyngtonu ambasadora Kurusu Sabura, negocjatora przedostatniej
chwili, i kompromis wydawa si bliski. I nagle - wojna! Japonia w stanie wojny z budzc
przeraenie Ameryk! Wrd ludu japoskiego, zawsze rozdzieranego sprzecznymi uczuciami,
szarpanego midzy hasami oficjalnymi wzywajcymi do nieugitoci a sekretn intuicj
przestrzegajc przed szalestwem, uczuciem dominujcym tego dnia 8 grudnia 1941 r. jest
konsternacja. Jako zbiorowo nard by skonny upaja si histeri wojenn, lecz indywidualnie
kady Japoczyk - tak odmienny w swych uczuciach i reakcjach, gdy jest sam, w izolacji od
zbiorowoci - lka si wojny. Ju widzi siebie - pozbawionego wszystkich dotychczasowych wygd,
wyrwanego nakazem mobilizacji z wskich ram codziennoci.
Wie doskonale, e od tego dnia dzielno potrafi okazywa jedynie publicznie. Gdy znajdzie si sam
w czterech cianach swego domu, zielony ze strachu, nie potrafi si powstrzyma przed nagym,
napadem paczu.
Sens! Wojna! Wojna japosko-amerykaska!
Nad Tokio spywa strach. Japoczykw ogarnia przeraenie na sam myl o tym, co omielili si
uczyni.
W japoskiej agencji prasowej Domei panuje podniecenie. Napywaj pierwsze wiadomoci. Dzi
rano na posiedzeniu gabinetu, ktre rozpoczo si o godz. 7.00, minister marynarki admira Simada
przekaza zebranym informacje o postpie...
Zza ramienia japoskiego dziennikarza, spiesznie bazgrzcego tumaczenie ostatniego komunikatu na
angielski, staram si dociec jego treci. Przy kocu zdania, utknwszy nad przekadem
najwaniejszego wyrazu, dugo jka si, waha i koczy pytaniem:

3
Zlatynizowan transkrypcj japoskich nazwisk i nazw miejscowych uproszczono i dostosowano do wymowy
wedug wzoru: ch - , di = dzi, du = dzu, j - d, sh = , y =j, z - dz (por.: Polskie nazewnictwo geograficzne wiata.
Warszawa 1959, s. 310) - przyp. red.
Fight? Fighting? - mwi na gos. - Wojna? Bitwa?
Co nieprawdopodobnego! Bij si? A wic to nie tylko stan wojny, lecz po prostu - wojna? Japonia
nie zadowolia si zerwaniem rozmw, lecz natychmiast przystpia do dziaa wojennych. Niedugo
potem nadchodzi oficjalne potwierdzenie: flota japoska, atakuje rwnoczenie Manil i Hawaje!
Hawaje! A wic powtrzenie - tym razem przeciwko Ameryce - uderzenia z 1904 r. przeciwko Rosji
w twierdzy Port Artur!
Niepohamowana, szalona w swym zuchwalstwie Japonia uderzya pierwsza z okruciestwem starego
japoskiego wojownika, ktry zbyt dugo dawi w sobie wcieko. 7 lutego 1904 r. bez
wypowiedzenia wojny flota admiraa Togo zaatakowaa stojce na redzie w Port Artur w Mandurii
rosyjskie okrty, niszczc dwa pancerniki i jeden krownik. Bya to pierwsza w historii XX wieku
agresja bez uprzedzenia, pierwszy atak narodu azjatyckiego przeciwko biaym, pierwsze uycie torped
w nowoczesnej wojnie. Czy i tym razem Japonia omielia si uderzy pierwsza - bez uprzedzenia?
- Czy Ameryka wypowiedziaa Japonii wojn?
Dziennikarz japoski, ktremu zadaj to pytanie, wydaje si nie rozumie ukrytego w nim podtekstu.
- Istnieje tylko stan wojny - rzuca sucho.
Spiesznie udaj si do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W zajmowanych przez nie drewnianych
barakach panuje wielkie poruszenie. (Inne ministerstwa mieszcz si w piknych budynkach
z kamienia lub cegy, o ile bowiem dogadza si Ministerstwom Wojny i Marynarki, o tyle
Ministerstwo Spraw Zagranicznych zawsze byo traktowane niby ubogi krewny). Na godz. 9.00
zwoano w popiechu konferencj prasow. Daremnie wypatruj moich amerykaskich i angielskich
kolegw. Nie ma Boba Bellairea z United Press, Maxa Hilla z Associated Press, Tolischusa z New
York Times i ponad dwudziestki innych korespondentw, z ktrymi dzieliem codzienny trud przez
ostatnie sze miesicy: bez wtpienia zostali uwizieni lub osadzeni w areszcie domowym. Japoski
dyplomata w tuurku (czyby wybiera si na cocktail party?) rozdziela odbite na powielaczu teksty:
przekazane Waszyngtonowi 15-stronicowe memorandum rzdu japoskiego oznajmiajce
o przerwaniu rokowa dyplomatycznych, aide-memoire rekapitulujce (z punktu widzenia Tokio)
przebieg rokowa japosko-amerykaskich i proklamacj cesarsk z wypowiedzeniem wojny.
Ten ostatni dokument rwnie w tumaczeniu zachowuje pompatyczny ton oryginau. My, z aski
Niebios Cesarz Japonii, zasiadajcy na tronie w nieprzerwanej linii po wieczne czasy i panujcy wam,
o Nasi dzielni i lojalni poddani, My wypowiadamy niniejszym wojn Stanom Zjednoczonym i
Imperium Brytyjskiemu...
Zapytuj rozdzielajcego kopie dyplomat:
- Czy jest to tekst przeznaczony do rozpowszechnienia na terytorium pastwa, czy te chodzi
o faktyczne wypowiedzenie wojny, jak to oficjalnie oznajmiono Waszyngtonowi?
Pytanie niewtpliwie za subtelne dla japoskiego rzecznika. Na tym stanowisku rzd stara si od lat
sadowi persony o niezbyt bystrym umyle, a Bg wiadkiem, e wrd biurokracji tokijskiej
takowych nie brak. Rzecznicy s tradycyjnie niemi. Nie otrzymuj wic dokadniejszej odpowiedzi.
- O ktrej godzinie proklamacj o wypowiedzeniu wojny wrczono w Waszyngtonie?
Jedyn odpowiedzi na nowe pytanie jest ponura mina, skrywajca wcieko. Inni oficjele, ktrych
indaguj, twierdz, e w tej kwestii nie s w stanie udzieli mi informacji. Patrzc na nich, mona
odnie wraenie, e waga tego pytania zupenie do nich nie dociera.
Jak niebawem stanie si powszechnie wiadome, owiadczenie o wypowiedzeniu wojny zostao
przekazane Waszyngtonowi prawie w godzin po pierwszym ataku japoskich samolotw na Pearl
Harbour (Port Perowy). Tekst proklamacji cesarskiej mam w rku o godz. 9.00 - w trzy godziny po
ataku. W rzeczywistoci jednak - jak sami Japoczycy pniej przyznaj - zostaa ona podpisana przez
cesarza dopiero o godz. 11.45 tego pamitnego poniedziaku. Rwnie dopiero o godz. 11.45 radio
oznajmia narodowi o wypowiedzeniu wojny. Niemniej suchacze, do ktrych ju o 6.00 dotary
pierwsze informacje o stanie wojny i ktrzy przed godz. 9.00 wiedz ju, e bitwa rozpocza si na
wszystkich frontach Pacyfiku, a o godz. 11.20 - e flota amerykaska zostaa znienacka zaatakowana
na wodach Hawajw, nie wydaj si zaniepokojeni faktem, i od przeszo piciu godzin wysuchiwali
wieci o ataku Japonii przeciwko Ameryce i przez cay ten czas nie byo mowy o wypowiedzeniu
wojny przez Tokio ani przez Waszyngton. W nadchodzcych tygodniach rzd bdzie nadal otacza
fakty tumanami przezornej mgy, starannie zatajajc przed narodem, e atak na Pearl Harbour by
agresj bez uprzedzenia. Skdind Japoczycy nie s zbyt skonni do doszukiwania si przyczyn
wydarze ani tym bardziej nie usiuj dotrze do historycznej prawdy. W entuzjazmie zwycistwa 75-
milionowy nard przeknie tezy oficjalnej propagandy z charakterystyczn dla lekkomyln
atwowiernoci i w dobrej wierze bdzie sobie wyobraa, e w Pearl Harbour rozegraa si
regularna bitwa, w ktrej Japonia umiaa wykorzysta zaskoczenie i walk wygraa. Moe tylko koa
rzdzce ywiy w tej sprawie niejakie wtpliwoci, doo jednak stara, by zachowa je dla siebie.
Ju o godz. 13.30 na bulwarze Ginza mona obserwowa radykaln zmian nastrojw. Z porannego
niepokoju i zaskoczenia nic nie pozostao. Tylko przez p dnia Japonia pozwala sobie na defetyzm,
ju bowiem przed por poudniowego ryu wszdzie mwi si o kolosalnym zwycistwie. Radio za
zatroszczyo si o to, by wiadomoci o sensacyjnych stratach poniesionych przez flot amerykask
byy transmitowane w porze opuszczania biur. Co najmniej dwa pancerniki zatopione - oto wstpny
bilans. Oczekuje si kolejnych komunikatw. Podobno uszkodzono rwnie amerykaskie
lotniskowce! Ta wiadomo okazaa si wyssana z palca: atakujcy liczyli, e natrafi na nie w Pearl
Harbour, paajc gorcym pragnieniem ich zniszczenia. Oto dlaczego tak staraj si zaliczy je na
swoje konto! Tymczasem na szczcie oba lotniskowce znajdoway si daleko na wodach oceanu.
Podczas poudniowej przerwy obiadowej ze sklepw, wielkich domw towarowych i biur wylga na
ulice ogromny tum. Na wszystkich twarzach maluje si rado, zadowolenie i odprenie. Gromady
pracownikw, modych dziewczt, okolicznych sucych i stenotypistek zapeniaj bulwar Ginza,
obsadzony wierzbami paczcymi. Wszyscy wydaj si do siebie podobni - tej samej krpej,
przysadzistej rasy. Mczyni i chopcy grupuj si po jednej, dziewczta po drugiej stronie bulwaru.
Nie sycha okrzykw ani wiwatw - w tym kraju oklaski nie s przyjte - lecz wszystkie twarze
wyraaj bog dum, pomieszan z naiwnoci. Jake atwo z nich wyczyta: To wcale nie byo takie
trudne! Oto, jacy jestemy! Jeden dzie wojny - i Japonia zadaa klsk Ameryce!
Nie wida podniecenia czy objaww histerycznego entuzjazmu. Czyby wszystko to, co si wanie
wydarzyo, ju uznali za cakowicie naturalne? Strach dzisiejszego poranka? Mona by pomyle, e
by to odruch zego humoru, ujawniony przypadkowo, oznaka braku dobrych manier, ktre
zabraniaj wszak okazywania zaskoczenia. Teraz znw panuje zimna krew, nie dozwalajca obnosi
nadmiernej radoci. O tej porze wiat wyobraa sobie, by moe, e Japoni zalewa niezmierzona fala
przemocy i wojowniczego szowinizmu i e dowdcy wojskowi, panowie wojny, z cyniczn arogancj
domagaj si od ludu owacji na cze agresji. Tymczasem nic podobnego nie ma miejsca. Mona by
nieomal pomyle, e wraz z now wojn wraca ad. Czy Japonia nie prowadzi wojny ju od trzech
i p roku, od incydentu chiskiego
4
? Co te ja pisz? Od dziesiciu lat. Wszak incydent w
Mandurii mia miejsce w 1931 r.
5
Tego popoudnia 8 grudnia 1941 r. wojna staje si
przyzwyczajeniem, a zwycistwo wydaje si cech trwale mu przypisan.
Ton rozmw nabiera buczucznej nuty: I pomyle, e pozwolilimy sobie na lk! Grzeszylimy
niewiar! Prowadzimy wojn! No i co - wszystko idzie znakomicie! Wszdzie jestemy zwycizcami,
i to od pierwszego uderzenia! Zbyt mao zaufania pokadalimy w naszych dowdcach. Naszych
wojskowych i marynarzy powinnimy teraz najpokorniej prosi o przebaczenie. Odwaylimy si
wtpi w nich, gdy tymczasem oni wszystko przewidzieli, ich plany byy doskonae, a ich decyzje
nieomylne. I pomyle, e wahalimy si im zawierzy, gdy zapewniali nas o naszej wyszoci,
powtarzajc, i jestemy bohaterscy i niezwycieni. To oni mieli racj wbrew naszym wtpliwociom
- odtd nic nie zachwieje nasz lep w nich wiar!
Kimona gromadz si przed sklepem radiowym, w ktrym gonik wykrzykuje ostatnie wiadomoci:
Flota cesarska atakuje Hongkong, bastion Imperium Brytyjskiego w Chinach... Armia Wschodzcego
Soca dokonaa pierwszego ldowania na wybrzeach Pwyspu Malajskiego. Lotnictwo japoskie
bombardowao Davao na Filipinach, Guam, Wake, Singapur! Nazwy z dalekiego poudnia Pacyfiku -
wyjwszy ostatni, Singapur - s masom drobnych urzdnikw rwnie obce jak ich kolegom
z paryskich bulwarw.
Ale te japoscy gapie nie prbuj nawet zlokalizowa wszystkich tych miejsc na mapie...
Radio nadaje teraz proklamacj cesarsk w interpretacji rzecznika armii. Tum sucha, stojc na
baczno: na znak szacunku gowy s lekko pochylone, a oczy skierowane ku ziemi. Czy dlatego, e
nie wypada okazywa wobec przejaww cesarskiej potgi zdumienia i drenia? Kto zreszt spord
tych milionw lojalnych poddanych mgby przewidzie ca t tragiczn ironi, jak sowom ich
wadcy nada historia?
Zapewni stabilno wschodniej Azji - sycha ochrypy gos spikera - przyczyni si do pokoju na
wiecie: oto dalekowzroczna polityka, nakrelona przez Naszego Wysokiego Sawnego Cesarstwa
Wielkiego Przodka i Naszego Wysokiego Cesarskiego Wielkiego Przodka nastpc, polityka, ktr
popieramy caym naszym sercem... Osobistoci okrelone tak uroczystymi przymiotnikami - to
legendami przodkowie Synw Nieba: Ninigi-No-Mikoto, wnuk bogini Soca, oraz prawnuk tego,
wedug witych tekstw noszcy imi Kamu-Jamato-Iwarehiko-No-Mikoto. Lud zna go raczej pod
imieniem cesarza Dzimmu, przypuszczalnego zaoyciela cesarstwa. A oficjalna mitologia uroczycie
potwierdza, e wszystko to miao miejsce 2601 lat temu; niezadugo po zaoeniu Rzymu. Cesarstwo
rzymskie jednak upado, natomiast cesarstwo japoskie...

4
W latach 1937-1938 Japonia zagarna znaczny obszar pnocnych i rodkowych Chin (m.in. Pekin, Tiencin,
Nankin, Kanton, Wuhan) - przyp. tum.
5
Po najedzie na Manduri (1931) Japonia proklamowaa niezawiso marionetkowego pastwa Mandukuo
(1932; od 1934 - cesarstwo) ze stolic w Mukdenie, przekazujc wadz w rce ostatniego wadcy Chin - cesarza
Pu I (przyp. tum.).
Kultywowa przyja midzy narodami i razem z wszystkimi narodami korzysta ze wsplnej
pomylnoci - oto niezmienne naczelne zasady Naszego Cesarstwa w polityce zagranicznej...
Radio cignie dalej, a karli ludek, od dawna oszukiwany - co naturalnie nie ulegnie zmianie - sucha
sw cesarskich z uczuciem bezwzgldnego posuszestwa, patriotycznej wiary i absolutnej,
graniczcej z naiwnoci ulegoci.
Nieuchronny i niezgodny z Naszymi pragnieniami fakt sprawi, e Nasze Cesarstwo zostao zmuszone
do skrzyowania broni z Ameryk i Wielk Brytani (...) Ich wybujaa ambicja, zmierzajca do
dominacji we wschodniej Azji, kazaa Nam chwyci za bro (...) Czekalimy cierpliwie i dugo
cierpielimy (...) Dla zachowania swego istnienia i we wasnej obronie Nasze Cesarstwo nie ma innego
wyjcia, jak powoa Was pod bro (...) Szacowne duchy Naszych cesarskich przodkw chroni Nas
z wysokoci, My za liczymy na lojalno i odwag Naszych poddanych w Naszej ufnej nadziei, e
bdzie kontynuowane zadanie wyznaczone Nam przez Naszych ojcw: wyrwa korzenie za
i przywrci trway pokj we wschodniej Azji dla zachowania chway Naszego Cesarstwa.
Jakie fakty, ktrych tum nie zna i ktrych nie pozna a po dni klski, kryj si za tymi pompatycznymi
sowami? Jak cz odpowiedzialnoci ponosi cesarz Hirohito? Na informacje, ktre przekazuj
poniej, ja sam musiaem czeka a do sierpnia 1945 r.
Minister spraw zagranicznych Togo Sigenori (nie naley myli z szefem rzdu i ministrem wojny
generaem Todzio Hidekim) nalega na posiedzeniu gabinetu, aby atak nastpi zgodnie z zasadami
prawa. Osign tyle, e wiadomo o wypowiedzeniu wojny miaa by notyfikowana Waszyngtonowi
na godzin przed podjciem dziaa wojennych. W ostatniej niemal chwili na danie wojskowych
rzd skrci ten okres do p godziny. Cesarz jest informowany o wszystkim, jednak w sposb do
mglisty i oglnikowy: jego Osoba jest ponad szczegy wykonawcze (przynajmniej jego podwadni
wol go tak traktowa, ograniczajc si do przekazania w oglnych zarysach informacji o ustalonym
przez sztaby planie ataku). Hirohito uspokaja si co do procedury dyplomatycznej: wyobraa sobie, e
wszystko nastpi zgodnie z prawem. Dopiero po agresji dowie si prawdy: uderzenia dokonano bez
uprzedzenia, z pogwaceniem ustalonych regu gry. W Tokio nikt jednak nie zostanie za to ukarany.
Kryje si wszystkich winnych przed cesarzem, przypisujc popeniony bd nie gabinetowi, ktry na
dzie przed Pearl Harbour przesa tekst noty o zerwaniu rozmw dyplomatycznych, lecz subom
ambasady japoskiej w Waszyngtonie, ktre nie zdoay dostatecznie szybko rozszyfrowa
dokumentu. Wiadomo o wypowiedzeniu wojny zostaa przekazana amerykaskiemu sekretarzowi
stanu Cordellowi Hullowi przez ambasadorw Nomur i Kurusu o godz. 14.20 zamiast o godz. 13.00
czasu waszyngtoskiego. Wczeniej zdoay ju przemwi bomby.
Jeli chodzi o nard japoski, to przez sw pych i bierne, niejako stadne posuszestwo jest on na
rwni oszukiwany jak wspwinny. Od pierwszego dnia Pearl Harbour staje si dla legend, ktr
atwowiernie akceptuje. Oficjaln wersj wydarze ju od at uznaje za niepodwaaln prawd. Jake
wic mgby przebi w ostatniej chwili zason tajemnicy, ktr elita przywdcza oddzielaa prawd
oficjaln od rzeczywistych faktw? Gboko ukryto przed spoeczestwem japoskim wypadki
z ostatniej chwili, zwaszcza ostatni z wielkich cesarskich konferencji roku (na dalszych stronicach
dowiemy si o tych, ktre j poprzedziy), ktra z zachowaniem gbokiej dyskrecji odbya si
w paacu cesarskim 1 grudnia 1941 r. Na niej wanie podjto donios w skutkach decyzj ataku na
Pearl Harbour i ustalono jego dat na poniedziaek 8 grudnia (na Hawajach wypadao to w niedziel 7
grudnia).
Gotowe do uderzenia siy morskie ju 26 listopada na rozkaz telegraficzny z Tokio opuciy miejsce
koncentracji na Wyspach Kurylskich. Trzon tych si tworzyy: sze najlepszych japoskich
lotniskowcw, cztery nowoczesne i szybkie pancerniki, najnowsze krowniki, tankowce na rop itp.
Ca par pr one naprzd ku wyznaczonemu punktowi, odlegemu o 250 mil morskich na pnoc od
Hawajw; otrzymay rozkaz zatapiania wszystkich statkw napotkanych po drodze, rwnie
pyncych pod japosk bander.
W dniu 3 grudnia 1941 r. ambasadorowie Japonii w Rzymie i Berlinie informuj Mussoliniego i Hitlera
o niepowodzeniu rokowa japosko-amerykaskich. Nie udzielajc bardziej szczegowych informacji
o rozpoczciu dziaa wojennych - Tokio nie ma zbytniego zaufania do umiejtnoci zachowania
tajemnicy przez Berlin i Rzym - apeluj do sojusznikw, by bezzwocznie, gdy tylko rozpocznie si
konflikt zbrojny, wypowiedzieli wojn Stanom Zjednoczonym i podpisali wesp z Japoni umow
zabraniajc sygnatariuszom paktu trzech zawierania w jakiejkolwiek formie separatystycznego
pokoju.
Na konferencji 1 grudnia w paacu cesarskim admira Jamamoto Isoruku, naczelny dowdca floty,
zapewni na danie ministra spraw zagranicznych Togo, e atak moe zosta odoony, jeli rzd
chciaby w ostatniej chwili wstrzyma uderzenie. Owo zobowizanie i iluzje, e mogoby ono by
dotrzymane - to tylko jeden z manewrw, ktre w istocie popychay nieuchronnie do wojny tych
nielicznych, ktrzy wci nie tracili nadziei na osignicie kompromisu: wrd nich take samego
cesarza. 2 grudnia admiralicja wydaa flocie rozkaz uderzenia o wicie w nadchodzc niedziel 7
grudnia. W sobot 6 grudnia ambasada japoska w Waszyngtonie otrzymaa tekst noty o zerwaniu
stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi. Noc 7 grudnia eskadra lotniskowcw japoskich znajduje si
ju na wodach amerykaskich, kierujc si ku Hawajom.
Ustalony harmonogram przygotowa do agresji bdzie dokadnie, do ostatniej minuty, przestrzegany
bez przeszkd. Ostateczny jego ksztat rodzi si w ogniu dyskusji i sprzeciww. Ten szaleczo
odwany plan by dzieem trzech wojskowych: gwnodowodzcego floty admiraa Jamamota
Isoruku, szefa sztabu 11. floty powietrznej admiraa Onisiego Takidziry i majora Gendy Minoru
z lotniczych si morskich. Jamamoto - jak dalej zobaczymy - dugo przeciwstawia si wojnie, kiedy
jednak podporzdkowa si decyzjom rzdu, prowadzi zaciek walk o zwycistwo koncepcji
kompleksowego ataku na Hawaje, zgodnie z ktrym japoski atak nie ograniczaby si do
zbombardowania floty amerykaskiej z powietrza, lecz objby rwnie ldowanie na Hawajach
i okupacj wojskow caego archipelagu, stanowicego wysunity punkt obrony kontynentu
amerykaskiego. Ten zuchway pomys wywoa gorcy sprzeciw: oponowa przeciw niemu genera
Todzio, za w szeregach armii - cz dowdztwa marynarki. Ostatnia propozycja Jamamota zostaa
odrzucona. Odmwiono mu wojsk, ktrych da dla przeprowadzenia operacji, argumentujc, e ich
obecno jest niezbdna na innych frontach. W wiele lat pniej naczelne dowdztwo amerykaskich
si zbrojnych przyznao racj Jamamocie: gdyby Japonia dokonaa zbrojnej okupacji Hawajw, klska
w Pearl Harbour miaaby dla Stanw Zjednoczonych o wiele groniejsze konsekwencje.
Plan zrealizowany 8 grudnia by wic mniej ambitny. Przewidywa on atak powietrzny przeciwko
gwnej czci floty amerykaskiej, od wielu miesicy skoncentrowanej w Pearl Harbour dla
zastraszenia Japonii. Chodzio nie tylko o zniszczenie zakotwiczonych tu pancernikw floty Pacyfiku,
ale przede wszystkim lotniskowcw, ktrych Japonia szczeglnie si obawiaa. Szpiedzy japoscy do
ostatniej chwili przekazywali informacje mogce wpyn na pomylny przebieg operacji. Japoskie
tajne suby wywiadowcze wiedz, e przeciwnicy z FBI (Federalne Biuro ledcze) zgodnie
z obowizujcym nadal regulaminem czasu pokoju nie dbaj o nadzorowanie telegramw
handlowych przesyanych w formie nie zaszyfrowanej normaln drog kablow. Tote konsul
japoski na Hawajach moe telegraficznie przekazywa cenne informacje ukryte w niewinnych
tekstach, nadawanych po prostu na poczcie. Na cztery dni przed wizyt w Waszyngtonie ambasadora
Kurusu, negocjatora przedostatniej chwili, flotylla japoskich odzi podwodnych opucia przysta
w Jokosuce (w pobliu Tokio). Na dugo przed atakiem stawiaj si one na wyznaczonym miejscu,
obserwujc ruchy floty amerykaskiej wok archipelagu hawajskiego. Co wicej, przed wskim
przesmykiem wiodcym do bazy amerykaskiej znajduj si w stanie pogotowia specjalnie
zbudowane dla planowanej operacji miniaturowe odzie podwodne o wypornoci nie
przekraczajcej 46 ton, ktrych zaoga skada si zaledwie z dwch osb. Jednej z takich odzi udaje
si bezporednio przed atakiem przenikn do Pearl Harbour, tak jak szpieg wlizguje si do serca
fortecy. Wydaje si, e przemkna si ona 7 grudnia o wicie, par minut po godz. 4.00, ladem
dwch powracajcych do portu traowcw. Sie ochronna zamykajca przejcie odziom podwodnym
jest o tej porze otwarta. Zreszt przez niedbalstwo nie zostaa na powrt zamknita. Obaj czonkowie
zaogi maej metalowej ryby dokonuj bez wynurzania si starannego rekonesansu, trzech punktw
zakotwiczenia floty amerykaskiej. Osiem pancernikw stano na kotwicy tu obok wyspy,
stanowicej per zatoki o ksztacie ostrygi. Osiem pancernikw, nieruchomych i cinitych jak
stado kaczek w trzcinach na stawie! C za wspaniay cel dla japoskich bombowcw! O godz. 6.00
radio kieszonkowej odzi podwodnej w wicie rozpoczynajcej si niedzieli ledwo dosyszalnie
przekazuje japoskiemu admiraowi wyniki rozpoznania, co stanowi pierwszy sukces wielkiej wagi.
O godz. 7.54 pierwsza fala bombowcw, ktre wystartoway z lotniskowcw stacjonujcych na
pnoc od Hawajw, uderzya z nieba na lotniska bazy amerykaskiej. Dodatkow szans stanowi
fakt, e wanie nad punktem ataku niebo byo bezchmurne, za poza nim wszdzie zakryte
chmurami. Niebawem nadlatuj fale torpedowcw i z bezprzykadn odwag kieruj na pancerniki
specjalne torpedy, wyposaone w skrzydeka suce do atakowania na wodach pytkich, zbrojne
w adunek o ogromnej sile wybuchu. Przed godzin 8.00 admira Nagumo Ciuici, as floty japoskiej
i dowdca eskadry atakujcej, po wielekro le w eter w kierunku Tokio sowo: Toro!... Tora!...
Tora!... co znaczy: Tygrys!... Tygrys!... Tygrys!... Szyfr informuje: Atak w peni udany. Bestia zadaa
paraliujcy cios: krtkim rykiem sygnalizuje zwycistwo i gono wyraa rado.
Jeszcze wieczorem tego historycznego dnia Nagumo nie moe poj, jak zaskoczenie mogo by tak
cakowite. Admiralicja w Tokio przewidywaa przecie, e operacja moe kosztowa atakujc
formacj strat okoo poowy zaangaowanych jednostek! Tymczasem bilans strat faktycznych
zamyka si trzydziestoma zestrzelonymi samolotami i picioma zatopionymi odziami podwodnymi,
z ktrych jedna tylko miaa tona normalny, a pozostae byy odziami miniaturowymi. Dzi jeszcze
trudniej zrozumie, dlaczego Amerykanie pozwolili si tak zaskoczy. Wiadomo bowiem obecnie na
podstawie ustale komisji ledczych, badajcych spraw Pearl Harbour, e w grudniu 1941 r.
amerykaskie suby wywiadowcze ju od pewnego czasu dysponoway kluczem do najstaranniej
strzeonego kodu floty japoskiej. Na ponad 15 godzin przed atakiem wysze dowdztwo
amerykaskie, prezydent Roosevelt i sekretarz stanu Cordell Hull, a take doradcy wiedzieli, e obaj
ambasadorowie japoscy mieli w kieszeni proklamacj z wypowiedzeniem wojny i przygotowywali si
do przekazania jej sekretarzowi stanu nazajutrz w niedziel we wczesnych godzinach
popoudniowych. Atak poprzedzio wic uprzednie powiadomienie - cho dostarczone przez
amerykaskie suby wywiadowcze, a nie przez rzd japoski. Jeli cokolwiek mogo zaskoczy
Amerykanw, to jedynie miejsce ataku, a nie sama jego moliwo. Administracja amerykaska
i dowdztwo wojskowe mogy oczekiwa japoskiego uderzenia, za nieszczcie polegao na tym, e
nie oczekiwano go w miejscu, gdzie nastpio.

2.
Jak rozpocza si wojna?

Nazajutrz po Pearl Harbour, wieczorem 9 grudnia, depesze z Berlina do Tokio powiadamiay, e Hitler
wstrzyma ofensyw przeciwko Rosji i poniecha zdobywania Moskwy. Ta doniosa wiadomo
powinna bya wzbudzi w Japonii niepokj: zbankrutowaa nadzieja na szybki triumf Rzeszy nad
Zwizkiem Radzieckim. Tymczasem przewaa raczej uraza i gorycz: rzd japoski ma wyrany dowd,
e Niemcy zakpiy sobie z sojusznika i zdoay go wpakowa w gorc kipiel dokadnie w chwili, gdy
same musiay zapa oddech.
Powysza wiadomo jest nadto niezrcznie kopotliwa. Starannie rozmazana, pozostaje nie
dostrzeona w prasie wrd komunikatw o szczegach zwycistwa odniesionego na Hawajach.
A przecie przede wszystkim przykad i zachta ze strony Hitlera pchny Japoni do wojny. Obecnie
atwo komentowa, jakie popenia szalestwo, atakujc w grudniu 1941 r. Stany Zjednoczone.
W owym historycznym momencie nie byo ani jednego zasiedziaego w Tokio cudzoziemca, ktry by
potrafi dostrzec skutki tego obdu w caej ich jaskrawoci. Przygldanie si z bliska biegowi
wydarze stanowio tu trudny przywilej, ktry nie dawa adnych podstaw do snucia prognoz, e
rywalizacja midzy Japoni a Ameryk skoczy si wczeniej czy pniej zwycistwem tej ostatniej.
Jeszcze po zdobyciu Singapuru (1942) prorokowanie zwyciskiej Japonii ostatecznej klski nie
miecio si w granicach rozsdnego prognozowania. Jake wic czyni zarzut Japoczykom z ich
wczeniejszego bezprzykadnego zalepienia? Olniy ich pierwsze zwycistwa Niemiec,
zafascynowaa osobowo Hitlera, urzeka powab przyszego podziau wiata. Tak bardzo omami ich
sukces niemieckiej wojny byskawicznej 1940 r., e w 1941 r. nie potrafili dojrze, e Hitler popeni
co najmniej dwa kapitalne bdy: nie mia odwagi przeprawi si przez kana La Manche i w swym
szalestwie porwa si na Rosj.
Do fascynacji podbojami Hitlera w Europie doczya si niepohamowana eskalacja wojny rozptanej
przez Japoni na kontynencie azjatyckim. Dziesi lat imperialistycznej ekspansji, ktrej szlak znaczya
agresja na Manduri w 1931 r., stopniowy podbj Chin pnocnych, rodkowych i poudniowych
w latach 1937-1939, najazd na Tonkin w 1940 r. i Kochinchin w 1941 r., wreszcie zagarnicie
Singapuru w 1942 r., sprzga konflikt japoski z inwazj hitlerowsk w jeden wir wojny wiatowej.
Temu nieuchronnemu rozwojowi wydarze towarzyszy przemylne wyrachowanie: Japonia ze
wszech miar pragnie okaza si rwnie potna w skali wiatowej jak kraje Zachodu, u ktrych tak
dugo, potulnie i cierpliwie staraa si pobiera nauki. Potny nard azjatycki zdecydowa si
wtargn si na scen historii, przepdzajc z Azji biaych. Ta stara ambicja oywia jego dziaania od
pierwszych kontaktw ze wiatem. Wojna przeciwko Ameryce stanowi ukoronowanie aspiracji trzech
pokole: ju trzykrotnie Japonia stawaa do midzynarodowej rozgrywki - w wojnie chiskiej w
1895 r., w wojnie przeciwko Rosji w 1904 r. i w pierwszej wojnie wiatowej w 1915 r.
Wydaje si zatem, e nie naley doszukiwa si logicznych przyczyn wojny na Pacyfiku: jej rdo tkwi
w pasjach i emocjach. Gdyby Japoni kierowa rozsdek, potrafiaby si moe powstrzyma przed
samobjczym krokiem. Daje si jednak ponie namitnociom. Kieruje ni tradycyjny,
niepohamowany instynkt klanowy, pchajcy do udziau w obalaniu istniejcych imperiw, pycha,
przedkadajca samobjstwo caego narodu nad ustpienie za cen pokoju ze Stanami
Zjednoczonymi drobnej czci azjatyckich zdobyczy, wreszcie wybujaa ambicja narodowa, ktra
z rozpadem biaych imperiw wie powstanie imperium japoskiego w Azji.
Namitnoci te rozjtrza w 1941 r. szczeglna okoliczno: oto odbywa si swoisty wycig midzy
japosk ekspansj a prbami jej przeciwdziaania ze strony innych mocarstw strefy Pacyfiku.
Bezsensowne pogrenie si Japonii w wojn mogoby si wydawa niezrozumiae, gdyby nie caa
donioso mechanizmw nacisku ekonomicznego i politycznego, jakie wynikaj w konsekwencji
podejmowanych przez ni dziaa. Kade posunicie inwazyjne Japonii prowokuje sankcje: embargo
handlowe, zamroenie kredytw, wstrzymanie dostaw rudy elaza, blokad naftow itp. Coraz
bardziej zacienia si ptla, a Japonii pozostaje wybr midzy kapitulacj a agresj.
Na przebiegu wydarze odcisn szczeglne pitno nader chaotyczny i niespjny charakter polityki
rzdu japoskiego - czynnik, ktry w niemaym stopniu sta si tak katalizatorem wojny, jak
i pniejszej klski. Dzi wiat wie, ile saboci kryo si pod pozorn potg Japonii. Lecz tylko ci,
ktrzy przebywali w Tokio w 1941 r., mogli oceni, do jakiego stopnia ta rzekomo niezmienna
polityka - tak brzmia oficjalny termin - bya przearta przez starannie maskowane rozprzenie. Tylko
pospolite sowo rozgardiasz jest waciwym desygnatem, dosadnie okrelajcym polityk japosk
w tamtym okresie jej historii. Rzd pogry si w wewntrznych rozgrywkach: nieustannie toczy si
walka o wadz midzy dwoma (co najmniej) obozami - cywilnym i wojskowym. Projekty i decyzje s
z sob sprzeczne, poniewa jednoczenie maj suy i wojnie, i pokojowi. Kwitnie obuda
i dwulicowo, ukady staj si oszukacz gr, a prowadzone negocjacje niejednokrotnie wzajemnie
si wykluczaj.
Najbardziej zaskakujce epizody tej niespjnej i niewydarzonej polityki zawieraj si w tragikomedii
stosunkw midzy Japoni a Niemcami; ociao pierwszej poczona z cynizmem drugich czyni
z paktu trzech (Berlin-Rzym-Tokio) rzadko spotykany splot intryg midzynarodowych.
Akt pierwszy siga lat 1938-1939: za rzdw umiarkowanego gabinetu ksicia Konojego Fumimara
i barona Hiranumy Kiicira Niemcy wywieraj nacisk na Japoni, chcc skoni j do zawarcia traktatu
o sojuszu wojskowym, ktry poczyby oba kraje we wsplnym ataku na Anglosasw. Lecz Tokio,
ktre podwczas pragnie jeszcze szczdzi Wielk Brytani i Ameryk, pozostaje guche na te
namowy. Wyraa natomiast ch przyczenia si do antyradzieckiego w swej wymowie paktu
antykominternowskiego (ktrego zrby sigaj roku 1936). W tym czasie nastpuje usztywnienie
polityki japoskiej wobec Zwizku Radzieckiego. Traktat niemiecko-japoski jest wreszcie gotowy...,
gdy w sierpniu 1939 r. Berlin powiadamia, e Ribbentrop i Mootow podpisali pakt o nieagresji.
Zdumienie i wcieko w Tokio. Gabinet japoski, z ktrym nie konsultowano tego kroku ani nawet
go o nim nie uprzedzono, upada, bezsilnie podnoszc oskarenia o zdrad. Tego dnia w czci opinii
publicznej i japoskich k politycznych rodzi si uraz wobec Niemcw, ktry, cho skrywany, nigdy
nie ulegnie cakowitemu zatarciu.
Akt drugi rozgrywa si we wrzeniu 1940 r. Min rok, Francja skapitulowaa i hitlerowska koncepcja
wojny byskawicznej odniosa triumf. W Japonii zwycia przewiadczenie, e trzymanie si z daleka
od Rzeszy w chwili, gdy ta wydaje si wszechmocna, mija si ze zdrowym rozsdkiem. Powraca wic
idea zawarcia trjstronnego sojuszu wojskowego. W ten sposb dochodzimy do pasjonujcego,
a zarazem paradoksalnego aspektu historii Osi, zasugujcego na to, by nie uszed uwagi historykw.
Rozstrzygajcym czynnikiem zachty dla Tokio staje si niemiecko-radziecki pakt o nieagresji (sierpie
1939). Premier Japonii ksi Konoje po dugich oporach zgadza si na udzia w pakcie trjstronnym
jedynie pod formalnie zaakceptowanym przez Rzesz warunkiem, e zostanie on przeksztacony
w pakt czterostronny z udziaem Zwizku Radzieckiego. Jak bowiem warto miaby w praktyce dla
Japonii pakt trjstronny, gdyby od Niemiec oddzielay j olbrzymie przestrzenie Rosji?
Na pocztku wrzenia 1940 r. podczas berliskiej konferencji Ribbentropa z ambasadorem Japonii
Kurusu Saburem (ktremu towarzyszy genera Osima, niebawem nowy przedstawiciel cesarstwa
w stolicy Rzeszy), szef hitlerowskiej dyplomacji daje wyraz nadziei, e pakt trzech niebawem
przybierze form ukadu czterostronnego. Wedug planu Ribbentropa po bezzwocznym podpisaniu
paktu przez trzy pastwa: Japoni, Niemcy i Wochy ulegnie on rozszerzeniu na Rosj, co bdzie si
rwna - Kurusu dosownie cytuje w Tokio sowa niemieckiego ministra - wziciu Rosji w cugle.
W zaoeniu pakt czterostronny ma stworzy zapor przeciw eskalacji wojny i przywrci pokj,
a zarazem powstrzyma Stany Zjednoczone przed zaangaowaniem si w konflikt zbrojny.
Cesarz Hirohito zgasza obiekcje: czemu ma suy poredni etap - pakt trjstronny - skoro celem jest
pakt czterostronny? Ribbentrop wskazuje w swej replice, e bieg wydarze w Europie (sukcesy
wojny byskawicznej) stawia spnionych na niekorzystnej pozycji: wahanie Japonii wiadczyoby
tylko o braku roztropnoci. Wkrtce Anglia zostanie zajta, a rozpad Imperium Brytyjskiego jest tylko
kwesti czasu. Nie cierpice zwoki staje si wic podpisanie paktu. Dla szybkiego wydarcia zgody
rzdu japoskiego Ribbentrop pilnie ekspediuje do Tokio specjalnego i nadzwyczajnego wysannika,
doktora Heinricha Stahmera, ktry uywa caej swej elokwencji i siy perswazji, aby przekona ksicia
Konojego o nowym charakterze stosunkw niemiecko-radzieckich. Podkrela znaczenie niemieckiej
pomocy technicznej dla gospodarki radzieckiej (zwaszcza dla przemysu cikiego). Rzd japoski,
przyjmujc te zapewnienia za dobr monet, skonny jest uzna, e nieporozumienia midzy
Zwizkiem Radzieckim a Niemcami nale do przeszoci. Minister spraw zagranicznych Matsuoka
Josuke bez oporw przychyla si do tez Berlina, jedynie ksi Konoje nie pozbywa si nieufnoci.
Matsuoka finalizuje wic bezzwocznie ca spraw, kadc 27 wrzenia 1940 r. swj podpis pod
tekstem trjstronnego ukadu o sojuszu wojskowym midzy Rzesz, Wochami i Japoni (pakt
berliski). Zarazem Tokio podejmuje prby zblienia z Moskw. Tymczasem na rozkaz Hitlera Rzesza
w gbokiej tajemnicy przygotowuje si do marszu na Wschd. W kocu marca 1941 r. podczas
wizyty Matsuoki u Hitlera i Ribbentropa ten ostatni uprzedza japoskiego partnera ot moliwoci
podjcia przez Wehrmacht dziaa militarnych przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Niemcy zostay
zmuszone - owiadczy Ribbentrop - do koncentracji znacznych si na wschodzie. Jeli dojdzie do
wojny, Stalin zostanie pobity w cigu kilku miesicy. Czyby ostrzeenie byo sformuowane nazbyt
oglnikowo? Czy te japoski minister i jego rzd woleli nie da mu wiary? A moe popenili bd, nie
zabiegajc o szczegowe informacje? Tak czy inaczej - 22 czerwca 1941 r., gdy Hitler rozpta
przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu now wojn byskawiczn, zaskoczenie japoskiej opinii
publicznej byo tak wielkie, e nawet w odczuciu rzdu wywoane przeze wraenie rwnao si
gwatownemu trzsieniu ziemi. I znw rzd japoski podnis krzyk o zdradzie. I znw w tym
decydujcym momencie reaguje na opak. Matsuoka kieruje do Berlina not z formalnym protestem
przeciwko podjtym dziaaniom - jako kracowo sprzecznym z zobowizaniami politycznymi Rzeszy.
Berlin odpowiada bardzo zjadliw not. Przekazuje w niej przede wszystkim wyrazy ubolewania ze
strony Hitlera, ktrego radykalna zmiana okolicznoci zmusia do dokonania politycznego zwrotu.
Niemcy gwarantuj nastpnie, e w cigu trzech miesicy odnios zwycistwo. Wreszcie zapewniaj
gabinet ksicia Konojego, e wojna z Rosj nie bdzie wymaga udziau Japonii. Rzesza czuje si
bowiem dostatecznie silna, by nie zabiega o pomoc sojusznikw.
W antrakcie - ktry stanowi zarazem pocztek czwartego aktu tego penego niespodzianek dramatu -
Matsuoka, powracajc w kwietniu 1941 r. z Berlina przez Moskw do Tokio, zawar (13 kwietnia) ze
Stalinem pakt o nieagresji... i niemiecka konstrukcja czterostronnego sojuszu wyleciaa w powietrze.
Okolicznoci nadadz w przyszoci temu paktowi wyraniejszy antyniemiecki charakter. Umoliwi on
bowiem Zwizkowi Radzieckiemu skierowanie wszystkich si przeciwko Rzeszy.
Zakoczenie tego dramatu ma w sobie co z farsy: w niecae dziesi miesicy po podpisaniu paktu
trzech dwaj gwni jego sygnatariusze (Niemcy i Japonia) odwrc si do siebie plecami. Jeeli za
staraj si zamaskowa tak szybki rozbrat, to tylko po to, by nie straci cakowicie twarzy. Za
ksi Konoje, ktry jedynie ze saboci przysta na nieszczsny triumwirat, dochodzi do wniosku, e
nadesza chwila, by naprawi swj bd i dokona stopniowego zwrotu w polityce japoskiej. Bdzie
on prbowa odoy ad acta pakt trzech i szuka porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi. Spord
czynnikw, ktre zadecyduj o jego klsce, warto zwrci uwag na jeden: Waszyngton nie orientuje
si w powadze nieporozumie niemiecko-japoskich i ywi gbok nieufno do japoskiego
premiera. Ta nieufno bdzie si stale pogbia: proniemieckie lobby i japoskie koa wojskowe nie
ustaj w staraniach, by za wszelk cen doprowadzi do poprawy stosunkw z Niemcami,
i wszystkimi moliwymi rodkami sabotuj prby pojednania z Ameryk.
Dla Konojego najwaniejsz spraw jest teraz oficjalne odegnanie si Japonii od Niemiec w ich
wojnie ze Zwizkiem Radzieckim. Rzecz jest przedmiotem poufnej konferencji, ktra odbya si 2
lipca 1941 r. w paacu cesarskim. Wielka rada pastwowa zbiera si tu z rzadka i w nader powanych
sytuacjach; skupia ona najwybitniejsze postaci spord politykw cywilnych, wojskowych
i przedstawicieli marynarki; przewodniczy jej osobicie cesarz, za jej ustalenia pozostaj tajne. 2 lipca
1941 r. to szacowne gremium podejmie decyzj o kapitalnym znaczeniu dla dalszego biegu wydarze:
Japonia chwilowo nie przystpi - dla podtrzymania niemieckiego sojusznika - do wojny przeciw
Zwizkowi Radzieckiemu.
Konoje spiesznie stara si teraz przej na swoje konto pertraktacje o poficjalnym charakterze,
jakie od kwietnia s prowadzone w Waszyngtonie przez osobistoci dziaajce z prywatnego
poruczenia. Caa sprawa wzia swj pocztek podczas pobytu Matsouki w Europie i w pewnym
stopniu rozgrywa si poza jego plecami. Pierwszy kryzys wybuch natychmiast po powrocie
japoskiego ministra spraw zagranicznych z Moskwy, ktry nie tai swej wciekoci na wie o tym,
e tajne rozmowy s prowadzone bez jego wiedzy. Nie zamierzam - owiadczy twardo - rezygnowa
z litery trjstronnego sojuszu, bowiem jeli nawet jego pozytywy s stracone, moe on przynajmniej
odda usugi w swoicie negatywnym sensie, stanowic wobec Waszyngtonu rodek szantau lub
zastraszenia.
Przernymi manewrami Matsuoka stara si wic sabotowa rokowania z Amerykanami. Konojemu
pozostaje tylko jedna moliwo: pozby si go. W tym celu 18 lipca 1941 r. skada na rce cesarza
dymisj swego gabinetu. Natychmiast zreszt rekonstruuje go w dotychczasowym skadzie, z jednym
wyjtkiem: ministrem spraw zagranicznych zostaje admira Tojoda Teidziro.
Niebawem wybucha kolejny kryzys. Konferencja cesarska z 2 lipca nie poprzestaa na decyzji
o opuszczeniu Niemiec w wojnie ze Zwizkiem Radzieckim. Popchna ona rwnie armi japosk
w kierunku Singapuru, przesuwajc siy stacjonujce w Tonkinie od chwili klski Francji w 1940 r. a
do Sajgonu. Z charakterystycznym dla swych poczyna brakiem logiki Japonia - mimo poszukiwania
przez politykw drg porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi - nie pomija przy tym okazji, by
sprowokowa za Oceanem, gdy tylko rzecz stanie si tam znana, gwatowny wybuch nastrojw anty
japoskich. Tote gdy 26 lipca 1941 r. Waszyngton dowiaduje si o ekspedycji sajgoskiej,
administracja amerykaska natychmiast odpowiada drakoskimi represjami: zrywa wymian
handlow z Japoni, zamraajc przyznane jej kredyty, a zwaszcza zakazujc sprzeday ropy
naftowej.
Ta przedziwna sprzeczno w polityce japoskiej nie powinna skdind dziwi. Tumaczy si ona
zadawnionymi waniami, ktre dziel w onie pastwa suby wojskowe i suby cywilne - czyli, jak si
to okrela pospolicie, parti mundurw i parti tuurkw. W kadym gabinecie minister wojny
(zawsze genera w subie czynnej) i marynarki (zawsze admira) s osobistociami niezalenymi,
ktrych nie obowizuje posuszestwo wobec premiera. Pewien zwyczaj prawny, wywodzcy si
z przepisw konstytucji 1892 r., nieprecyzyjnie i niejasno zredagowanych, czyni ministrw obu
rodzajw broni (armii ldowej i floty) odpowiedzialnymi bezporednio przed cesarzem, a nie przed
premierem, ponad ktrego gow mog si oni odwoywa wprost do cesarza, majc bezporedni
dostp do tronu. W kadym nowym gabinecie nie s oni powoywani przez premiera, lecz przez sam
armi i marynark, ktre narzucaj ich kandydatury szefowi rzdu. Nie jest wic moliwe
sformowanie rzdu, ktry nie znalazby akceptacji armii i marynarki. Siy zbrojne nie obejmuj jednak
otwarcie wadzy. Wol dziaa z ukrycia, pocigajc z zewntrz za sznurki. Czyni to na tyle dobrze, e
co najmniej od dziesiciu lat trudno mwi o istnieniu jednego rzdu japoskiego: zawsze s dwa, acz
nieformalnie. aden gabinet nie jest te w stanie dotrzyma obietnic; polityk kadego z nich cechuje
niespjno i dualizm; deklaracjom o pokoju zaprzeczaj wojenne czyny. Owocem takiego systemu
by casus Mandurii, a take rebelia wojskowa w lutym 1936 r.
6
Walka klanw w sferach rzdzcych
czyni z polityki Tokio cig nie skoordynowanych wewntrznie posuni i aktw przemocy na
zewntrz. Logika tej polityki zawiera si w ekspansji geograficznej militaryzmu japoskiego: armia
faworyzuje kulejce gabinety tylko dlatego, e w ostatecznym rachunku zyskuje na kadym
z kolejnych kryzysw rzdowych.
Dowioda tego rwnie konferencja cesarska 2 lipca 1941 r. Dowdcy wojskowi uznali, e Japonia nie
moe bezczynnie przypatrywa si wydarzeniom, ktre nios z sob radykalne zmiany na mapie
politycznej! Rezygnujc z zaatakowania Syberii, tytuem rekompensaty wymogli wic na premierze
i cesarzu prawo przesunicia si japoskich a do Kochinchiny.
Wysocy dowdcy wojskowi nie sprzeciwiaj si przy tym kategorycznie rokowaniom nawizanym z
Ameryk. Stawiajc na obie karty, poszliby chtnie nawet do daleko drog kompromisu z
Waszyngtonem, gdyby dziki niemu mogli przyspieszy koniec wojny z Chinami, ktra wyczerpuje
energi Japonii, pozbawiajc j swobody dziaa. Z kolei minister wojny genera Todzio Hideki,
rzecznik interesw armii w rzdzie, utrzymuje, e ekspedycja sajgoska, nie przynoszc szkody ,
pozycji dyplomatycznej Japonii, daje jej nowe atuty w przetargach ze Stanami Zjednoczonymi.

6
Nieudana prba zamachu stanu przeprowadzona przez modych faszyzujcych oficerw popieranych przez
przemys zbrojeniowy - przyp. tum.
Skdind rwnie polityka armii jest niespjna na skutek wewntrznej szarpaniny wstrzsajcej jej
szeregami. Dowdcy, wzgldnie umiarkowani, gdy ju zmczeni awantur chisk, s pod
nieustannym naciskiem podwadnych i wasnych sztabw, gdzie partia modych pukownikw
domaga si polityki na mod Hitlera. Decyzja o zajciu poudnia Indochin miaa przede wszystkim
usatysfakcjonowa ekstremistw. Warto wic jeszcze raz zwrci uwag na t mieszanin
wybuchow w polityce japoskiej na pocztku lata 1941 r.: podwjna zdrada w onie paktu trzech
(Niemcy oszukuj Japoni, ktra niebawem odpaci im t sam monet); dualizm polityki w strefie
Pacyfiku (Japonia zabiega o kompromis z Waszyngtonem i rwnoczenie dokonuje demonstracji siy
w Sajgonie); chwiejno rzdu rozdzieranego midzy cywilami i wojskowymi; antagonistyczne
tendencje w armii. Do tego wszystkiego naley doda rozdwiki midzy armi ldow a marynark
i rozbrat midzy rzdem a opini publiczn.
Na tle japoskiego rozgardiaszu polityka prezydenta Roosevelta wydaje si klarowna i monolityczna:
zaoferowa Japonii kompromis, jeli zwrci zdobyte terytoria; zaostrzy sankcje po kadym nowym
akcie japoskiej agresji. Istotnie, marsz Japoczykw pod koniec lipca 1941 r. w kierunku Singapuru
wywoa tak wielkie poruszenie w Waszyngtonie, e ksi Konoje zwtpi, aby prowadzone zwykym
trybem rokowania dyplomatyczne mogy przybliy rozwizanie konfliktu. Tylko wysiki podjte z dala
od panujcego w Tokio chaosu, wolne od gmatwaniny przeciwstawnych koncepcji i uniezalenione
od walki konkurujcych ze sob klanw, mogy wry efekty. Oto dlaczego 7 sierpnia 1941 r. Konoje
niespodziewanie proponuje prezydentowi Rooseveltowi spotkanie w cztery oczy, powicone
uregulowaniu problemu Pacyfiku.
Pocztkowo reakcja Roosevelta na t inicjatyw jest pozytywna: po dziesiciu dniach odpowiada, e
w zasadzie akceptuje ide spotkania i proponuje, aby odbyo si ono gdzie u brzegw Alaski. 27
sierpnia Konoje przesya Rooseveltowi osobiste ordzie, w ktrym daje wyraz pragnieniu dziaania na
rzecz pokoju w duchu dobrej woli. W dobrze poinformowanych koach Tokio przepowiada si
spotkaniu Konoje-Roosevelt niemal pewny sukces. Pokj zdaje si by w zasigu rki i na chwil
stolic Japonii opanowao uczucie radoci. Jednake 3 wrzenia Roosevelt z naga informuje
japoskiego premiera o zmianie swego stanowiska, domagajc si osignicia wstpnego
porozumienia co do meritum kompromisu w drodze zwyczajowych rokowa midzy ministerstwami.
Spotkanie szefw obu rzdw mogoby nastpi dopiero po zakoczeniu negocjacji dla podpisania
umowy. Wiele wskazuje, e do tak radykalnej zmiany atmosfery w Waszyngtonie przyczyniy si rady
sekretarza stanu Cordella Hulla. Zarwno dla prezydenta, jak i dla szefa amerykaskiej dyplomacji nie
jest tajemnic tradycyjna pozycja japoskiego gabinetu. Istnieje powane ryzyko, e ksi Konoje,
majc w kieszeni wynegocjowan na Alasce umow japosko-amerykask, po powrocie do Tokio
moe natrafi na opozycyjne stanowisko wasnego rzdu i potpienie opinii publicznej. Armia
japoska nie zawaha si nawet przed zamachem stanu, jeli tylko umowa podpisana przez Konojego
narzuci jej - czego naley oczekiwa - wycofanie si na przykad z Chin jako warunek sine qua non
kompromisu, niemoliwy wszake do przyjcia w koach wojskowych.
Czy Hull i Roosevelt mieli racj?
Ponad wszelk wtpliwo w decyzji amerykaskiego prezydenta z 3 wrzenia zawiera si nie
zamierzony bd polityczny. Dla uzasadnienia swej nieufnoci waszyngtoscy mowie stanu
powouj si na dowiadczenia ostatnich dziesiciu lat historii Kraju Kwitncej Wini: czy zatem
mog ywi nadziej, e tym razem sowo japoskiego premiera bdzie miao wiksz warto ni
dotychczas, niezmiennie zdradzane czynami armii cesarskiej?
W tydzie po propozycji ksicia Konojego, 14 sierpnia 1941 r., byy przewodniczcy Wielkiej Tajnej
Rady pastwowej baron Hiranuma Kiiciro, zwolennik kompromisu z Ameryk, tylko cudem unikn
kuli mordercy, czonka nielegalnej skrajnie nacjonalistycznej organizacji. Przy Toranomonie,
w centrum Tokio, policja aresztuje grup nacjonalistw, ktrzy ukartowali zamordowanie samego
Konojego. W momencie gdy ten kieruje do Roosevelta ordzie dobrej woli, caa prasa tokijska
wciekle atakuje Kart atlantyck
7
i jej zasady, wypracowane przez Churchilla i prezydenta Stanw
Zjednoczonych. Japoska opinia publiczna, informowana z procznym opnieniem o biegu
wydarze, pozostaje niezmiennie pod ostrzaem reakcyjnej propagandy, wydana na pastw
nacjonalistycznych agitatorw i pseudodziennikarzy, opacanych z tajnych funduszw ekstremistw
i armii, a take ambasady Niemiec, ktra sprytnie dyryguje kampani czci prasy przeciwko
Anglosasom. Od miesicy pogbia si przepa midzy szerokimi krgami spoeczestwa a rzdem.
Oprcz podziaw i tar wewntrznych polityk Tokio zatruwa bowiem dodatkowy czynnik: jej
utajnienie. Pozostaa tajemnic gorycz sojuszu z Berlinem. Rwnie tajne s kulisy rokowa ze Stanami
Zjednoczonymi i niedowiadczona w kwestiach midzynarodowych japoska opinia publiczna nie
dostrzega prawdziwych przesanek sytuacji. Nie orientuje si w stosunku si Japonii i Ameryki,
podobnie jak i w szansach sukcesu Niemiec. Rzd w swej bezsile nie jest w stanie przygotowa
spoeczestwa na perspektyw spotkania midzy Konojem a Rooseveltem. C tym bardziej mgby
uczyni wobec wrzawy, jak wywoaoby definitywne zerwanie midzy Tokio a Berlinem?
Ksi Konoje i jego zwolennicy dowodz, e Roosevelt by niewaciwie informowany o nastrojach
panujcych w tokijskich koach rzdzcych. Premierowi nie groziaby po powrocie z Alaski izolacja ani
nie byby zmuszony do wycofania si z podjtych zobowiza. Poparcie, jakie zdoa sobie zapewni,
dawao mu gwarancj, e zdoa narzuci swoj wol. Cieszy si on przede wszystkim zaufaniem
cesarza, ktry gorco pragnie unikn wojny. Opini premiera podzielaj rwnie trzej gwni
dowdcy armii: minister wojny Todzio i generaowie Doihara Kendzi i Muto Akita. Dwaj ostatni
zgodzili si towarzyszy Konojemu na Alask. Cho nacjonalici z przekona, s niemniej - jak gosz
obrocy ksicia (ta teza wydaje si wszake nieco dyskusyjna) - gotowi przysta na ratowanie twarzy,
jeli kompromis midzy Japoni a Ameryk moe ich uwolni od wojny chiskiej, zapewniajc
rwnoczenie Japonii dostp do podanych surowcw w strefie poudniowego Pacyfiku bez
koniecznoci prowadzenia dziaa militarnych. Zaufanie cesarza do Konojego jest tak wielkie, e
wadca postanawia uczyni wszystko, co ley w jego mocy, by zapobiec ewentualnej rebelii
w szeregach ekstremistw w armii: w takim wypadku cesarz zamierza zrezygnowa z roli
niewzruszonego arbitra, do czego zobowizuje go konstytucja, i wyda formalny rozkaz
podporzdkowania si decyzjom Konojego tym wszystkim, ktrzy prbowaliby si im przeciwstawi.
W przyszoci, w chwili kapitulacji, mona bdzie osdzi, jaki autorytet otacza sowo cesarskie. Bd
Roosevelta polega na przekonaniu, e Konoje na wasne ryzyko podj decyzj politycznego
manewru. Tymczasem dziaa on za potnym poparciem wadcy, za szanse, jakie wizano ze
spotkaniem na Alasce, byy warte - jak orzeczono - podjcia ryzyka. Po decyzji Roosevelta rokowania
znw znalazy si w trybach rozmw midzyministerialnych, niezwocznie te day si ponownie

7
Deklaracja okrelajca pokojowe zasady powojennej polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych i Wielkiej
Brytanii, podpisana 14 sierpnia 1941 r. na brytyjskim okrcie wojennym na wodach Atlantyku przez prezydenta
Roosevelta i premiera Churchilla (staa si pniej podstaw Deklaracji Narodw Z jednoczonych) - przyp. tum.
odczu skutki zamtu, panujcego w japoskiej machinie rzdowej i dyplomatycznej. Gdy Konoje
ponownie przystpi do rozmw z amerykaskim ambasadorem w Tokio, Josephem Grew, japoski
minister spraw zagranicznych Matsuoka zacz miesza karty, rozpoczynajc konkurencyjne w jakiej
mierze negocjacje z Departamentem Stanu w Waszyngtonie, ktrych istota miaa si sprowadza do
rozpatrywania zagadnie szczegowych, skoro nie mona osign porozumienia w sprawach
zasadniczych. Ta niezrczna prba, z gry skazana na niepowodzenie, pogbia jedynie zniechcenie
strony amerykaskiej do negocjacji z Tokio.
Sytuacj pogarsza fakt, e odprawa udzielona Konojemu przez Roosevelta i Hulla zepchna
dowdcw wojskowych do opozycji. 6 wrzenia 1941 r. zbiera si kolejna tajna konferencja cesarska.
Jej decyzje odzwierciedlaj pogbiajce si sprzecznoci polityki japoskiej i konflikty personalne
w onie rzdu. W myl przyjtych postanowie premierowi powierza si kontynuowanie negocjacji,
zarazem jednak wojsku umoliwia si intensywne przygotowania do wojny. Ustalono prekluzyjny
termin wysikw dyplomatw: na osignicie pozytywnych wynikw rozmw otrzymuj tylko
miesic. Jeli natomiast doznaj poraki, przemwi dziaa. Osobistoci, ktra w armii prze obecnie
do wojny, jest szef sztabu genera Sugijama.
Armia od dawna przygotowuje si do dziaa militarnych, po raz pierwszy jednak zostaa ona do tego
oficjalnie upowaniona i - co wicej - zachcona. Decyzja z 6 wrzenia implikuje powan
odpowiedzialno ze strony Konojego, tote bierze j na siebie nader niechtnie, cho wierzy, e za
pomoc rnych wybiegw zdoa wybrn w decydujcym momencie z tego zawiego rebusu.
Rozpatrujc wszystkie uwarunkowania powstaej sytuacji, naley pamita, e zgodnie z przepisami
konstytucji cesarzowi przypada jedynie rola zaakceptowania poczyna rzdu, bowiem konstytucja
czyni z niego - Syna Nieba - istot wit i nietykaln, co oznacza: woln od odpowiedzialnoci
(podobnie jak krl Wielkiej Brytanii). Kada z cesarskich decyzji wymaga dla swej wanoci
kontrasygnaty ministrw gabinetu. Cesarz Kraju Wschodzcego Soca nie moe bezporednio
miesza si do polityki, chyba e zechce skorzysta z nadzwyczajnych uprawnie swej wadzy.
Hirohicie daleko jednak do tego, by - jak przypisuje mu legenda - posiada moc wszechpotnego
Boga. Dopiero w drugiej rozstrzygajcej chwili, bogatszy o dowiadczenia pierwszej, odway si uj
ster rzdw w swoje rce: w 1945 r: w momencie kapitulacji. Obecnie jednak, chocia jest
zwolennikiem porozumienia z Ameryk (w tej kwestii wiadectwa historyczne s zgodne), pozostawia
decyzj swym ministrom - i Japonia zaczyna coraz bardziej stacza si po pochylni wiodcej ku
wojnie.
Do jakiego stopnia zamt sta si czci skadow polityki japoskiej, wiadczy tekst rezolucji
przyjtej na konferencji cesarskiej 6 wrzenia. 1941 r. przez najwysze gremium pastwowe. Jzyk
japoski nie ma osobnej konstrukcji czasu przyszego - jest ona taka sama jak forma czasu
teraniejszego. Nadao to dwuznaczny sens tekstowi rezolucji. W pierwszej czci stwierdza si, e
negocjacje ze Stanami Zjednoczonymi nadal bd prowadzone - a do pocztku padziernika. Jeeli
do tego czasu nie zostan one pomylnie zakoczone - czytamy dalej - decydujemy si na wojn
w kocu padziernika. Japoskie ketsui suru znaczy jednak zarwno decydujemy, jak i
zadecydujemy. Tote w nastpnych dniach nie ustaj spory armii z umiarkowanymi w kwestii
interpretacji tego fragmentu dokumentu: decydujemy dzi, e rozpoczniemy wojn w kocu
padziernika, czy te - jak utrzymuje ksi Konoje - w kocu padziernika podejmiemy decyzj o
przystpieniu do wojny, a rozpoczniemy j w terminie, ktry w tym czasie zostanie ustalony.
Rokowania z Waszyngtonem, prowadzone w dniach 6-15 padziernika 1941 r., nie przynosz lepszych
efektw ni te, ktre je poprzedzay. Niezmiennie natrafiaj one na podstawow przeszkod, ktra a
do koca uniemoliwi osignicie porozumienia: armia japoska odrzuca gwny warunek strony
amerykaskiej - natychmiastow ewakuacj jednostek wojskowych Wschodzcego Soca z Chin.
W poowie padziernika genera Todzio oznajmia Konojemu w imieniu armii, e upyn termin
negocjacji wyznaczony przez konferencj cesarsk. Premierowi pozostaje tylko zoenie urzdu.
Gabinet Konojego podaje si w caoci do dymisji i 18 padziernika 1941 r. tek premiera przejmuje
Todzio.
Do ataku na Pearl Harbour pozostaje jeszcze ptora miesica. Niemniej mona przyj, e Japonia ju
znalaza si w stanie wojny: wojna na Pacyfiku bierze swj pocztek w tych dniach poowy
padziernika 1941 r., kiedy u steru wadzy znalaz si dowdca naczelny armii.

3.
Seryjna produkcja bohaterw

Kim waciwie jest genera Todzio, ktry tak nagle wypyn na scen polityczn w dramatycznym
bysku bomb Pearl Harbour? Z wygolon czaszk w ksztacie skorupy jaja, w szylkretowych okularach
przesaniajcych skone oczy - czyby si jawi Hitlerem tego niebezpieczestwa? Wobec
piorunujcych zwycistw japoskiej wojny byskawicznej wiat przez chwil odnosi takie wraenie,
a i sama Japonia popenia podobn pomyk; Todzio w istocie widzi w swej osobie wschodnie
wcielenie germaskiego dyktatora.
Jednak ani jego sylwetka, ani kariera nie s na skal niemieckiego modela. Osobowo tego dowdcy
armii? Nie ma w nim nic z proroka ani z bohatera. Todzio Hideki jest tylko dobrym elewem
wojskowym, ktry znacznie gorzej umie dowodzi ni sucha - cilej: by powolnym reguom swego
klanu. Jego kariera? Bya igraszk sprzyjajcych okolicznoci, nie za - jak u Hitlera - gr w pokera
prowadzon ze wiatem. Nie on stworzy armi japosk - by tylko jej produktem. Wykonawca woli
grupy-klanu, a nie jej inspirator, jest tylko rzecznikiem interesw armii, nieomal figurantem.
Gdy w wieku 56 lat wychodzi z cienia i obok Ministerstwa Wojny obejmuje po ksiciu Konojem urzd
premiera, jest czowiekiem, ktry niczym nie ryzykowa, nigdy nie by graczem, a posuwa si po
szczeblach kariery dziki pilnoci gorliwego ucznia, lczcego dzie po dniu nad zadaniami zleconymi
mu do wykonania. Jego generalska kariera bya szybka, lecz pozbawiona wojennego blasku. Mury
tokijskiej szkoy wojskowej opuci wkrtce po zakoczeniu wojny rosyjsko-japoskiej, w ktrej
wyrni si jego ojciec-genera. Natomiast syn nie ma na swym koncie adnego czynu bojowego,
ktry zasugiwaby na pami. Zaledwie jedno zwycistwo stray tylnej nad uciekajcymi wojskami
chiskimi w prowincji Dehol w pocztkowym okresie walk w Mandurii w 1931 r. Za to w Sinkingu
(Mukdenie), stolicy podporzdkowanego Japonii marionetkowego pastwa Mandukuo, Todzio
znajduje odpowiadajcy mu klimat biur wojskowych. W 1935 r. zostaje dowdc andarmerii
wojskowej (Kempetai) w stopniu pukownika. Gdy w 1937 r. rozpoczyna si wojna chiska, dorzuca
do tej funkcji funkcj szefa sztabu armii japoskiej w Mandurii (zwanej armi kwantusk).
Kumulacja tych dwch stanowisk staje si rdem jego wpyww i znaczenia. Todzio na zawsze
pozostanie przede wszystkim dawnym szefem Kempetai. Za fasad biur z czerwonych cegie powstaje
pod jego kierunkiem twr, ktry stopniowo przeksztaci si w gestapo armii japoskiej. Majorzy,
pukownicy i generaowie staj si przedmiotem starannie opracowanych kartotek. Todzio zrcznie
unika mieszania si do szalejcej w armii od 1930 r. walki klanw. Nie interesuj go przekonania, lecz
ludzie, i kiedy dokona czystki na prawicy i lewicy armii, pozostanie tylko jeden klan - klan Todzio.
Todzio lubi y w grupie, otoczony kolegami i przyjacimi. Umie sucha, robi notatki, zasiga rad.
Dugo szczdzi tych, ktrych pragnie usun. Jego rzeczowy, oschy jzyk i jasny umys sprawiaj, e
wrd tpych i ociaych wojskowych, chopskich synw, ktrzy nie przestan by chopami, uchodzi
za mistrza i mzg. Nazywaj go Brzytw. Brzytwa? Raczej miernej jakoci yletka, ktr posuguj
si inne rce i ktra popeni zbrodnie na rachunek caej szajki. W 1938 r. Todzio przechodzi do
Ministerstwa Wojny w randze wiceministra, za nieco wczeniej otrzymuje nominacj na generaa. W
1940 r. w gabinecie ksicia Konojego zostaje ministrem wojny. Natychmiast te oczyszcza sztaby
z ostatnich przeciwnikw. W imieniu armii wprowadza po raz pierwszy nadzr nad zakadami
przemysu zbrojeniowego, zmusza premiera do rozwizania partii politycznych, czuwa nad czystk we
wszystkich krgach spoeczestwa. Ktokolwiek stawia opr japoskiemu militaryzmowi - liberaowie,
syndykalici, lewica, intelektualici i socjalici - znika w lochach wizie andarmerii wojskowej lub
policji politycznej. W burzliwych miesicach poprzedzajcych 18 padziernika 1941 r. - dzie,
w ktrym Todzio obejmuje peni wadzy - jeszcze pozwala doj do gosu skrupuom i wahaniom. Na
kilka tygodni przed Pearl Harbour okazuje tendencje pokojowe, ktrym przecz jednak pozorowane
dziaania uspokajajce - jak wysanie Kurusu do Waszyngtonu, co byo roztropnym posuniciem
w dobrze ukartowanej grze machiny wojennej. Powoli wciga go nurt wydarze, a klan popycha
naprzd. W przededniu objcia wadzy rzuci jeszcze w twarz Konojemu, rozpaczliwie usiujcemu
powstrzyma Japoni przed tragicznym staczaniem si po rwni pochyej: Raz w yciu, Sire, czowiek
powinien by gotw rzuci si z tarasu wityni Kiomidzu! (Francuzi powiedzieliby: ze szczytu wiey
Eiffla). 8 grudnia 1941 r. Todzio decyduje si na w wielki skok, a wraz z nim caa Japonia - 75
milionw baranw Panurga
8
... W swej pierwszej zagrywce nowy premier postawi wszystko na
wygran Niemiec i zwycistwo Osi w Europie. Objawi si jednak jako gracz pozbawiony talentu,
zaledwie naladowca - nieodrodny syn Japonii, ktr teraz fascynuj Niemcy, a od przeszo p wieku
cywilizacja Zachodu, i ktra zawsze dotychczas staraa si wykorzystywa rozdwiki pomidzy
biaymi krajami. Spord osb japoskiego dramatu rozgrywa Sw parti w penym wietle
proscenium, a jednak jego indywidualno pozostaje nijaka, szara i rozmazana. Pod wpywem prasy
amerykaskiej cz publicystyki naszych czasw przedstawia gwiazdy pokoju i wojny
w malowniczych obrazach, ubarwionych szczegami przey osobistych, uchwyconymi na ywo
gestami i frapujcymi powiedzonkami. Usiowano wic - a moe i nadal bdzie si czyni takie prby -
dokona zabiegu, ktry tak znakomicie si sprawdzi przy sylwetce Hitlera: uwypukli potg formatu
tego wybraca historii. Jednak osobowo japoskiego premiera - jak zreszt innych aktorw
odgrywajcych wielkie role w wojnie na Pacyfiku - nie przystaje do ta kolorowych landszaftw. Tylko
mierny obserwator dalekowschodniej sceny mg przyda tym ludziom wielkoci - tak w dobrym, jak
w zym. Mylca jest take interpretacja usiujca tumaczy ich dziaania niezrozumia dla Zachodu
mentalnoci Wschodu z ca jej tajemniczoci. Rzekoma wschodnia tajemniczo jest
zwyczajnym oszustwem lub co najmniej iluzj.

8
Baranami Panurga zwie si bezmylnych i bezkrytycznych naladowcw (Panurg jeden z bohaterw
opowieci Rabelaisego Gargantua i Pantagruel) przyp. tum.
Prba kolorystyki nie zda si na nic: trzeba ich przyj takimi, jakimi s. Todzio, ci, ktrzy go
popychaj, i ci, ktrzy go otaczaj, nie wyrniaj si niczym z szarzyzny klanu, do ktrego nale, ani
nawet z szarego ta tumw. Trzeba ich widzie w caej ich pospolitoci, nie doszukujc si w nich
geniuszu nadludzi ani tym bardziej idei wizjonerw przyszoci; nie przypisujmy im nawet popdu do
czynienia za, jak innym wielkim zbrodniarzom naszej tragicznej epoki. Wobec historii i wielkich
dramatycznych wydarze s to drobne potki. W nadchodzcej katastrofie wszechpotne fatum
wiedzie nieuchronnie ku straszliwemu w swych skutkach finaowi. Tymczasem ci, ktrzy je wywoali,
to ludzie sabi, niezdecydowani i chwiejni - zwykli Japoczycy, jakimi uksztatowaa ich militarystyczna
Japonia, nie sprzyjajca narodzinom geniuszw.
Gwna rnica midzy ludmi stanowicymi produkt tamtej Japonii a ludmi Zachodu polega na tym,
e pierwszym brak rysu indywidualnoci. Cywilizacji japoskiej obce jest to, co mona by nazwa (co
prawda mao precyzyjnie) esencj jednostki, a co stanowi immanentn cech wiata zachodniego,
majc swe rdo w krgu tradycji staroytnej Grecji i chrzecijastwa. Spoeczestwo japoskie nie
docenia jednostki, deprecjonuje i zaciera jej rol. Persony japoskiego dramatu politycznego s
z zasady pozbawione siy wasnej osobowoci, tak wiele znaczcej w dziejach Zachodu. Dewiza:
Poznaj samego siebie nie znajduje zrozumienia. Japoczyk nie prbuje docieka samego siebie, za
wobec otoczenia starannie zaciera wasn indywidualno. Tumy nie s dne reklamy, jak na
Zachodzie zwyko si rozwija wok osobistoci ycia publicznego. Mowie stanu nie staj si
bohaterami anegdot, a ich cechy osobiste i sfera ycia prywatnego pozostaje gbok tajemnic.
Pastwo nie dopuszcza do spoufalania si szarego czowieka z osob przywdcy. Nie dozwala na
zblienie midzy ludem a wielkim czowiekiem: posuszestwo poddanych, poczone z czci
i strachem, jest tym wiksze, im mniej znany jest im obiekt tych uczu.
Jaki jest cesarz Japonii? Zachodni dziennikarze nie omieszkaliby dostarczy podanych szczegw:
wieczorem jada po europejsku, natomiast obiad po japosku; zrezygnowa z gry w golfa, uznajc j za
sport nazbyt angielski; wraz z naukowcami oceanografami oddaje si studiom nad planktonem
morskim; cechuje go surowo obyczajw; jest szczliwy w maestwie. Nic z tego nie daje jednak
klucza do poznania jego osobowoci. Byoby rwnie faszem czyni z niego ywego Boga. Dla
Japoczykw jest on jedynie wysz istot, nie utosamian jednak z Bogiem. W umysowoci
japoskiej nie mieci si zreszt metafizyczny sens pojcia boski. Prawda za jest najpewniej taka,
e cesarz jest czowiekiem, ktry nie ma prawa by wycznie czowiekiem: przede wszystkim dlatego,
e powinien pozosta na uboczu, niedostpny dla ludu - jako ywy symbol Japonii i uosobienie jej
historii, jej aspiracji i jej idei. Sam w sobie jest instytucj; personifikuje nard, a jego wizerunek
wasny jest nieodczny od ta - tumu 75 mln ludzkich istnie.
Kim z kolei jest admira Jamamoto, bohater Pearl Harbour? Podobnie jak genera Todzio, szerzej nie
znany spoeczestwu, zosta z naga wyniesiony na szczyty sawy. Liczcy 57 lat naczelny dowdca
floty Wschodzcego Soca uczestniczy jako kadet w wojnie rosyjsko-japoskiej W latach 1904-1905
i straci dwa palce w bitwie morskiej pod Cuszim. Jego karier znaczyy stanowiska w sztabie i w
dowdztwie floty oraz misje zagraniczne: w Waszyngtonie (attach marynarki wojennej) i w Londynie
(delegat na konferencje rozbrojeniowe). Wygolona czaszka, szczere spojrzenie, marynarski uniform
bez epoletw i orderw, przypominajcy sw starannoci raczej strj pastora, nie wyrnia go
niczym z grona oficerw marynarki. Jego sawa wydaje si niemniej starannie sterowana
permanentn trosk o to, by sprawiaa wraenie abstrakcyjnie naturalnej. Wiadomo, e grywa
w karty. Cytuje si kilka jego dowcipnych formuek. Na konferencji londyskiej w sprawie zbroje
morskich (1935-1936) jednemu z delegatw, ktry twierdzi, e torped powinno si zaklasyfikowa
do kategorii broni defensywnych, Jamamoto odpowiada: Czy nie naleaoby zacz od tego, czy
stanowi si cel torpedy nieprzyjaciela, czy te samemu si j posya w jego kierunku? Albo reakcja
admiraa na sowa zdziwienia, e znakomicie gra w bryda: Skoro mam w gowie pi tysicy
chiskich ideogramw, nietrudno mi do nich dorzuci pidziesit dwie karty! Jednak to tylko
pozory, w ktrych nie odzwierciedla si prawdziwe oblicze Jamamota. Pozostaje zawsze person
wynios i nieprzystpn - jedn z tych, ktre w danym momencie historii ma okrela wycznie
peniona funkcja i dyktowane ni czyny.
Stylowi, jaki narzucaj osobistoci z pierwszego planu, poddaj si posusznie postaci drugoplanowe.
W orbicie premiera Todzio widzimy paru generaw. Jest wrd nich Sato Kenrio, wybitny umys
polityczny armii; stary Sugijama, chytry lis z min poczciwiny, obdarzony fenomenaln pamici;
Anami Korecika, ktry odegra sw yciow rol samuraja w momencie kapitulacji; Muto Akita, szef
Biura Spraw Wojskowych (piastujcy jedno z trzech kluczowych stanowisk w armii) i Sudzuki Sadaici,
szef Biura Planw. Ich funkcje s cile sprecyzowane, ich czyny przedostaj si niekiedy do
powszechnej wiadomoci, a jednak oni sami trzymaj si w cieniu. W przygaszonym tle - bezimienny
tum wojskowego klanu. Ci modzi oficerowie wyszych stopni i pukownicy sztabw, ktrych
nazwiska pozostan na zawsze nieznane, s w istocie motorem zdarze. Dowdcy - to jedynie
emanacja grupy.
Wszyscy ci ludzie - przywdcy nowoczesnej Japonii - wymykaj si codziennej scenerii ycia
publicznego. Rwnie nieuchwytni staj si przy prbie ukazania aspektw psychologicznych
i kwalifikacji moralnej ich czynw. Sw chwiejn postaw i brakiem logiki w dziaaniu sprawiaj
wraenie manekinw oderwanych od rzeczywistoci, czemu zdaje si sprzyja cecha znamienna dla
wikszoci z nich - nietrwao przekona.
Klinicznie niepokojcy, cho nie pozbawiony wewntrznego dramatu, jest przypadek ksicia
Konojego. Ten skdind uczciwy czowiek zakoczy sw karier oskarony o zbrodnie wojenne,
poniewa wszystko, co przedsibierze, ulega wynaturzeniu w procesie degeneracji. Rozpocz konflikt
z Chinami, ktry okreli mianem incydentu, i dopuci do jego przeksztacenia w prawdziw wojn.
Cho umiarkowany libera, otworzy drzwi przed jedn z odmian faszyzmu. Proangielskie sympatie nie
powstrzymay go przed zawarciem sojuszu z Osi. Pacyfista, pozostawi generaw prcych do wojny
w sformowanym przez siebie gabinecie.
A cesarz? Na konferencjach cesarskich decydujcych o problemach wielkiej polityki nie krpuje swych
ministrw w rwnolegych dziaaniach w imi pokoju i na rzecz wojny. da, aby wojna rozpocza si
z zachowaniem legalnych form prawnych, i nie potrafi tego dopilnowa. Za w uroczystej proklamacji
8 grudnia 1941 r. sam przyznaje, e wojna gboko rozmina si z jego yczeniami.
Postaci pomniejszej rangi znamionuje podobna ambiwalentno. Matsuoka na przykad,
wyksztacony w Stanach Zjednoczonych w duchu porozumienia midzy narodami, sta si szowinist
i sojusznikiem dyktatur faszystowskich. Kurusu, ktry jako ambasador w Berlinie sygnowa pakt
trzech, bdzie pniej dowodzi, e zoy podpis wbrew swej woli. W przededniu Pearl Harbour
odegra w Waszyngtonie rol wysannika pokoju. Niezalenie od jego osobistej postawy powierzona
mu misja stanowi jedynie kamufla przygotowa wojennych.
adna z tych znanych osb nigdy nie prbowaa adnym spektakularnym czynem zamanifestowa, e
odcina si od poczyna swej grupy lub przestaje si solidaryzowa z polityk rzdu. Nikt nie skada
dymisji, nie protestuje, nie odmawia odegrania wyznaczonej mu roli. Podobnie zachowuj si grupy
przemysowo-wojskowe. Najbardziej uderzajca jest postawa wielkich trustw finansowych, znanych
pod mianem dzaibatsu (klik finansowych): Mitsui, Mitsubishi i innych. Ich historia opiera si na
midzynarodowych powizaniach handlowych. Do ostatniej chwili z lku przed wojn bocz si na
armi, wiedzc dobrze, e pokj jest dla nich o wiele bardziej intratny. Nie zdobywaj si jednak na
najsabszy nawet gest sprzeciwu. Ich elita kierownicza: znany finansista Ikeda Seihin czy Fudzijama
Aiciro, prezes Izby Handlu i Przemysu, mogaby wszak protestowa czy te podj odpowiednie kroki.
Tymczasem milczy - i podporzdkowuje si.
A niezwyky casus floty wojennej i jej gwnodowodzcego, otoczonego legend Jamamota? W
1939 r. jako wiceminister marynarki star si (co pozostao tajemnic stanu) niezwykle gwatownie ze
swym ministrem resortowym admiraem Jonai Mitsumas, przeciwstawiajc si wysunitemu przez
armi daniu zawarcia paktu trzech. Jego ycie znalazo si w niebezpieczestwie; prawicowi
ekstremici zasypuj go grobami: on sam i jego zastpcy, dyskretnie uzbrojeni, musz by pilnowani
przez stra przyboczn. Po caej Japonii kry ulotka, w ktrej przyszemu bohaterowi nie szczdzono
epitetw zdrajcy i narodowego bandyty. W rok pniej Konoje akceptuje formu sojuszu.
Jamamoto, ktry tymczasem przesta peni funkcj wiceministra, oficjalnie nie ponosi wprawdzie
adnej odpowiedzialnoci za to posunicie, niemniej mgby przynajmniej zabra gos, wyrazi
sprzeciw. A jednak milczy. Mija kolejny rok i nastpuje kryzys w negocjacjach japosko-
amerykaskich. Sztab floty i Ministerstwo Marynarki opowiadaj si zdecydowanie przeciw wojnie.
Znw rozgorza, acz utrzymywany w dyskrecji, zacity spr midzy Marynark Wojenn a armi. Na
polecenie admiralicji przeprowadzono dokadn analiz stanu zasobw wojennych pozostajcych
w dyspozycji marynarki. Kocowe sprawozdanie zamyka wniosek, e flota wojenna moe
przetrzyma jedynie dwuletni konflikt zbrojny. Jamamoto idzie jeszcze dalej: w licie skierowanym do
rzdu uprzedza, e nie moe wzi na siebie odpowiedzialnoci za dowodzenie przez okres duszy ni
ptora roku; duszy konflikt moe prowadzi wycznie do katastrofy. Ta ocena opozycji nigdy
jednak nie ujrzy wiata dziennego. Przeciwnicy wojny lawiruj i ca odpowiedzialno pozostawiaj
Konojemu. Dowdcy floty wojennej obawiaj si bowiem, e ujawniajc brak jednoci, mog
sprowokowa poruszenie opinii publicznej i spowodowa poderwanie prestiu Japonii w wiecie,
a wreszcie straci autorytet wrd podwadnych - rwnie marynarka houbi wasny klan modych
sfanatyzowanych oficerw. Sprawa koczy si wic podporzdkowaniem si i przystpieniem, cho
bez entuzjazmu, do wojny. I wtedy wanie jestemy wiadkami paradoksalnej transformacji: admira
Jamamoto, przeciwnik Osi i zwolennik pokoju, staje si spryn agresji, ktr dotychczas potpia,
zachowujc powierzone mu niedawno naczelne dowdztwo floty japoskiej.
Wszystkich tych ludzi - od cesarza i jego ministrw, przywdcw wielkiej i pomniejszej rangi po
marynarzy i onierzy - znamionuje wsplny rys charakteru. Bardziej ni brak logiki, obcej ich
umysowoci, zaznacza si u nich nade wszystko brak odwagi moralnej. I tu tkwi rdo wielu
obiegowych nieporozumie na temat Japonii: pozbawiona odwagi moralnej, ma ona rozwinit
w najwyszym stopniu odwag fizyczn. Heroizm okrywa chwa dzieje -jej dawnych wojen
i cechowa bdzie rwnie t, ktra rozpocznie si 8 grudnia 1941 r. Militarystyczna Japonia
zadowala si t form odwagi - innej wszak nie zna - wynoszc j pod niebiosa i a do znudzenia
zalewajc wiat opowieciami o walecznych czynach swoich bohaterw.
Zadziwiajca dialektyka: ubstwo odwagi moralnej i nadmiar odwagi fizycznej. Jednake paradoks
jest tylko pozorny: wynika on z prawa grupy, ktra unicestwia wszystko, co si jej przeciwstawia,
a pobudza to, co jej suy. Odwaga moralna nie znajduje karmy duchowej w warunkach spoecznych
militarystycznej Japonii, ktre nie sprzyjaj narodzinom wybitnych jednostek i nie dopuszczaj do
krystalizowania si indywidualnoci. Odwaga fizyczna przeciwnie: staje si czym na ksztat przemysu
narodowego, bowiem grupa wykorzystuje wszystko, cznie z ofiar ycia, co tkwi w potulnym stadzie
maszerujcym pod jej rozkazami. Naznaczony nacjonalistycznym fanatyzmem nard-klan lka si
idei, lecz kultywuje instynkty, szczeglnie tradycyjny japoski instynkt przemocy, ktry w pojciu
bohaterstwo pozwala przemiesza z sob znaczenia: zabija, zabija siebie bd zosta zabitym.
Wreszcie pozwala rozdzieli - i tym militarystyczna Japonia przypomina hitlerowskie Niemcy -
moralno (a raczej amoralno) przywdcw od moralnoci stada, od ktrego da si posuchu
i lepej wiary.
Atak na Pearl Harbour spotyka si ju po wielekro z potpieniem, wydaje si jednak, e nie
dostrzegano gbokiego dramatu, jaki mu towarzyszy, stanowic znami wojny na Pacyfiku: Japonia
staa si przedmiotem kolosalnego oszustwa, wykorzystano bowiem cnoty caego narodu, wprzgajc
je w sub szalestw przywdcw. W motywach, ktre pchny Niemcy hitlerowskie do agresji,
zawiera si znaczna doza cynizmu i nihilizmu. Nard japoski zaangaowa si w wojn z adunkiem
dobrej wiary, stawiajc w sub dla kraju ca sw odwag fizyczn - jako swoisty sposb
przejawiania si uczu patriotycznych. Wskutek oszustwa, ktre stao si najwiksz zbrodni
japoskich przywdcw, cala ta wiara (przez nich tworzona i podsycana) posuya do zadania ciosu
noem w plecy - jednego z najstraszliwszych, jakie znaa historia.
Po Pearl Harbour udao mi si uzyska kilka rewelacyjnych zwierze na temat atmosfery, w jakiej byo
przygotowywane to uderzenie. W orodku szkoleniowym zgrupowano kilkuset (okoo piciuset lub
nieco wicej) kadetw i modych oficerw marynarki. Prawie wszyscy byli kawalerami w wieku 20-25
lat. Wiedzieli, e zostali wybrani jako najlepsi we flocie. Od razu rozpoczy si wiczenia, jakie
w owym czasie nie miay sobie rwnych w wiecie. Najpierw wiczenia fizyczne, prowadzone
z szalecz wrcz intensywnoci: wyczerpujca gimnastyka, ognista szermierka japoska, marsze,
pywanie, niebezpieczne skoki, dudo lub diu-ditsu, forsowne wiczenia siowe. Nastpnie penienie
stray na morzu, manewry lotniskowcw, loty wiczebne, podczas ktrych do podstawowych regu
obowizujcych modych pilotw naleao wykazanie brawurowej odwagi przy wyrzucaniu torped
lotniczych, bombardowaniach nurkujcych, ataku na statki-cele. miertelne wypadki nie naleay do
rzadkoci, lecz tego rodzaju mier uchodzia za rwnie chwalebn jak mier na polu walki.
W szeregach powoli rozpowszechnia si pogoska, e wszyscy uczestnicy zgrupowania stanowi
grono wybracw powoanych do wykonania wyjtkowego, cile tajnego i niezwykle zaszczytnego
zadania. Oficerowie przebkiwali o tym pswkami, rozpalajc fanatyzm wrd suchaczy przez
odwoywanie si do cnt bohaterstwa i instynktw przemocy starej Japonii.
Wreszcie pojawili si znani w caej flocie admiraowie, czynic aluzje do prawdopodobiestwa
dokonania wiekopomnego czynu - misji witej, lecz ryzykownej, od ktrej bdzie zalee los narodu.
Modzi oficerowie z napitymi nerwami chonli obietnic zczenia na wieki swych nazwisk z tym
zuchwaym przedsiwziciem. Nie tajono, e kady z nich mia nik szans przeycia, oni jednak czuli
si ju z gry wyniesieni obietnic deifikacji, ktra w panteonie narodowym - wityni Jasukuni - jest
nagrod dla dusz wojownikw polegych za ojczyzn.
Latem 1941 r. wychowankowie otrzymuj 48-godzinny urlop. Dotychczasowe miesice ci modzi
ludzie przeyli w ascetycznych warunkach mnichw z cel klasztornych, bez przepustek, bez rozrywek,
bez kropli alkoholu. Teraz zaledwie dwie doby mog spdzi wrd najbliszych, nie napomykajc
wszake, e najpewniej jest to poegnanie na zawsze. Zebrani ponownie w pobliu Tokio, udaj si
grupami do wityni cesarza Meidziego (Mutsuhita), twrcy nowoczesnej Japonii, obwoanego
bogiem w pierwszym wierwieczu XX wieku. Tam kady z nich - skadajc pokon przed otarzami
z brzowego drewna pod wysokimi sosnami z rowymi puszkami na ofiary - w niemej modlitwie
czyni dar ze swego ycia. Nim nadszed listopad, wyruszyli na okrtach w nieznanym kierunku...
Dokadnie w trzy miesice po Pearl Harbour, w pierwszym tygodniu marca 1942 r., caa prasa
japoska podejmuje nagle sensacyjn spraw, stanowic dramatyczny wstp do relacji o japoskim
uderzeniu. W dugim obwieszczeniu ministra marynarki ujawniono nazwiska dziewiciu modych
oficerw i podoficerw marynarki, ktrzy na pokadzie synnych kieszonkowych odzi podwodnych
(zwanych tu flotyll specjaln) wzili udzia w ataku na Hawaje. Oficjaln wersj wydarze podaje
raz po raz radio, krzycz o nich pierwsze stronice gazet i plakaty rozlepione w miejscach publicznych,
przez wiele dni komentarze zapeniaj wszystkie rodki propagandy. Podkrela si bezustannie, jak
dziewiciu miakw, ktrych z gry zoono w ofierze, zdoao, pokonujc tysice niebezpieczestw,
nie tylko przenikn do wntrza Portu Perowego, nie tylko rankiem 8 grudnia 1941 r. dokona ataku
skoordynowanego z atakiem japoskiego lotnictwa, ale powtrzy natarcie - tym razem zdani
wycznie na siebie - wieczorem tego pamitnego dnia. To wanie jeden z owej dziewitki
wspaniaych - jak si zapewnia - zatopi pancernik Arizona. Meldunek z przeprowadzonej akcji
przekazali nastpnie drog radiow czuwajcym na zewntrz odziom podwodnym o normalnym
tonau. A potem nastpia cisza. Nie dali wicej znaku ycia - moe zostali rozbici przez wroga,
a moe sami wysadzili si w powietrze, zgodnie z japoskim kodeksem honorowym, zabraniajcym
wojownikom dosta si ywcem w rce wroga.
Cay ten opis jest w szczegach mglisty i niecisy. Nie ma dokadnych danych co do liczby odzi
podwodnych: ju na samym pocztku wojny komunikaty tokijskie przejy co ze stylu klasycznego
malarstwa japoskiego - uprawiaj sztuk mgy artystycznej i biaej przestrzeni. O wiele pniej, po
wojnie, Amerykanie zaprzecz skutecznoci ataku japoskich specjalnych odzi podwodnych.
Owiadcz nawet, e zaoga jednej z nich (oficer i jego wsptowarzysz) zostaa wzita do niewoli na
przystani w Pearl Harbour w chwili, gdy prbowaa opuci d osiad na mielinie przy brzegu:
miaa to by ta sama jednostka, ktra o wicie 8 grudnia dokonaa rekonesansu bazy morskiej w Pearl
Harbour.
Propagandzie japoskiej nieprecyzyjno oficjalnego komunikatu nie przynosi uszczerbku: nie ma
znaczenia publiczne roztrzsanie tajnikw technicznych czy strategicznych - te s zazdronie
strzeone. Potrzeb chwili staje si - przy udziale ogromnej reklamy - wyniesienie na wyyny
powicenia dziewiciu bohaterw. Bohaterw? To zbyt enigmatyczne okrelenie. Nazwie si ich
bohaterami-bogami - i to miano dziki celnej propagandzie wejdzie wkrtce do potocznego jzyka
i zespoli si odtd z imionami wszystkich polegych w walce onierzy, marynarzy i lotnikw. Prasa
publikuje fotografie dziewiciu oficerw, podaje informacje o ocenach uzyskanych przez nich
w szkole morskiej, ogasza wywiady z czonkami ich rodzin i wypowiedzi ich nauczycieli szkolnych
i instruktorw. Minister marynarki admira Simada Sigetaro odwiedza w pewn niedziel rodzinn
wiosk jednego z polegych - majora Iwasy (awansowanego pomiertnie o dwa stopnie). Prasa
zamieszcza wzruszajce opisy wizyty ministra u starych rodzicw polegego. Na pamitkowych
zdjciach mody czowiek, zgity na macie w niskim pokonie, na czworakach wyraa im swj gboki
szacunek. Ojciec, kolawy chop, Iwasa Naokitci, mwi: Wszystko to syn zawdzicza swej matce!
Stara jest zdumiona: czy kiedykolwiek syszano, by japoski maonek, a szczeglnie jej wasny m,
chwali wobec postronnych sw poowic, ktra z zasady uchodzi w gronie blinich za gupi
maonk? Umiaam tylko szy - protestuje - do niczego wicej si nie nadawaam!
A oto fragment listu majora Iwasy do dowdcy obozu szkoleniowego, pisany w przededniu wyprawy,
z ktrej - jak wiedzia - nie bdzie dane mu powrci: Jestem zaenowany i gboko wdziczny za
wspania szans, jak przede mn otwarto, gotw odda za ni ycie. Jestem Panu najpokorniej
zobowizany za Paskie askawe i stae wysiki, ktre Pan podj, aby wyksztaci takiego gupca
i tumana jak ja. Ocalenie rasy Jamato [staroytna nazwa Japonii] nakazuje zdoby si na decydujce
przedsiwzicie i podj ofensyw. To Paskiemu unionemu sudze raczono przyzna zaszczyt
zadania pierwszego ciosu: czy moe by wiksza chwaa? Jeliby za w wykonywanej przez mnie
misji znalazo si jakie uchybienie, prosz usilnie mi wierzy, e bd ten bdzie wynika wycznie
z mojej ograniczonoci.
W prasie znalazy si take fragmenty pamitnika 22-letniego porucznika Hiro. W pewnym miejscu
pisze on: Moi rodzice wierz, e wyjechaem na wakacje - tak im powiedziaem przy poegnaniu.
Wybaczcie mi wszyscy moje bdy. Id na mier za mj kraj, za nard. Moe dowiecie si o tym
kiedy, a wtedy powiecie: Ach, ten przeklty obuziak, przecie nie zmarnowa szansy!
Po innych pozostay jedynie lakoniczne maksymy lub poematy o mierci (chiskie hieroglify
kaligrafowane starannie kilkoma miaymi pocigniciami pdzla), jakie wojownik powinien stworzy,
nim zginie. Jako pamitka po poruczniku Furuno zachoway si cztery sylaby: Cin Ju Ka Dan, co
znaczy: chodna odwaga, drakoska decyzja. Po Miro - jeszcze dewiza: Suy pastwu przez
siedem reinkarnacji, co oznacza: Narodz si ponownie jeszcze siedem razy i siedem razy przyszy
swj ywot zakocz powiceniem w subie ojczyzny.
Porucznik Furuno dedykuje ojcu taki poemat:
wiee kwiaty wini opadaj z gazi
bez alu,
gdy osign szczyt chway...
Ja - jak pkajca pera -
rozrzuc koci
w Zatoce Perowej.
Zorza wieci
radoci naszego spotkania
w wityni Jasukuni!
Caa ta szumna reklama wok bohaterw Pearl Harbour wywiera na spoeczestwo japoskie
gboki wpyw. Koom rzdzcym chodzi o to, aby - siejc pen garci kult bohaterstwa
i powicenia - coraz zbiera nowy siew bohaterw. Wydatki na propagand heroizmu zwracaj si
stokrotnie. Zapowiada ona ywe bomby i kamikadzw jutra, przygotowuje psychicznie do kampanii
narodowego samobjstwa, ktre ukoronuje wojn. Dziki celnoci propagandy miliony ludzi
zapragn wprowadzi w czyn t pod niebiosa sawion sztuk narodow: umiejtno mierci za
Japoni.
Nie tylko jednak koa polityczno-wojskowe s odpowiedzialne za to naduycie zaufania poddanych
i haniebne wykorzystywanie ich odwagi. Cae militarystyczne spoeczestwo japoskie, bdce w tym
spadkobierc wielowiekowej tradycji, wspdziaa przez swego rodzaju deprecjacj ycia
w ksztatowaniu postawy gotowoci mierci. W cywilizacji zachodniej - wyrosej na staroytnej
i chrzecijaskiej nauce mdroci - istota ludzka jest wartoci unikaln i nadrzdn. Czowiek
Zachodu yje peni ycia tylko wtedy, gdy je rozumie i nadaje mu sens dobra absolutnego. Oddajc
je w darze, ma wiadomo daru niezastpionego. Co wicej, osobowo jednostki jest szczeglnie
cenna przez swj walor indywidualnoci i niezalenoci, wyrniajce j od otoczenia, a nawet
przeciwstawiajce grupie, do ktrej przynaley.
Psychika Japoczykw jest pod tym wzgldem diametralnie odmienna. Wspomniano wyej - i bdzie
jeszcze okazja wrci do tej sprawy - e zbiorowo zaciera konsekwentnie kontury osobowoci
jednostki. Jest to nie tyle produkt totalitarnego reymu militarystycznej Japonii, co trwaa cecha
cywilizacji Wschodu, ktrej generaln tendencj jest roztopienie czowieka w otaczajcym go wiecie.
Nie zadowalajc si odebraniem jednostce jej indywidualnoci, odejmuje nadto yciu cz jego
wartoci, subtelnie wszczepiajc tak zuboonym istotom przekonanie, e warto istnienia nie jest
wartoci bezwzgldn. Jakie bowiem znaczenie ma ofiara ycia, skoro moe ono by zastpione
przez kolejne egzystencje? Czy nie naley zatem przywizywa szczeglnej wagi do trwaoci grupy,
ktr stawia si ponad wszystkim, i niemiertelnoci idei, w imi ktrej grupa moe da od
jednostki ofiary z jej istnienia? Bdca w peni ekspansji demograficznej Wielka Japonia szafuje
yciem jednostki bez najmniejszych skrupuw; przyrost naturalny jest tu bardzo wysoki i kadego
zmarego zastpuj liczni nowo narodzeni - ycie istnieje w nadmiarze. Mody czowiek eni si lub
eni go rodzina w wieku dwudziestu lat. W wieku bohaterskich czynw - mieszczcym si w granicach
od dwudziestu do trzydziestu lat - jest ju ojcem licznej gromadki swych nastpcw.
Japoczyk przydaje niewiele znaczenia poszczeglnym czonkom swej grupy. Nieodzownym wiatem
jako jego grupa podstawowa jest dla rodzina, traktowana jako cao, a nie zbir indywidualnoci (ta
bowiem nie jest w cenie). Wizi osobiste i rodzinne nie odznaczaj si t bliskoci i wymaganiami,
niekiedy wrcz tyraskimi, z jakimi spotykamy si na Zachodzie. Rodzin cechuje wiksza zwarto,
nie jest ona jednak zachanna i nieraz niszczycielska, jak to bywa na Zachodzie, gdzie opiera si na
mioci midzy poszczeglnymi jednostkami. W przeciwiestwie do onierza francuskiego czy
amerykaskiego onierz japoski nie ma przewiadczenia, e jego nieobecno, a nade wszystko jego
mier uderza w najbliszych katastrof materialn i uczuciow. Wielka rodzina japoska czuwa nad
pozostawion samotnie on, a zwaszcza niezwykle troskliw opiek otacza wdow i osierocone
dzieci. Opiekuje si nimi take pastwo, a jeli trzeba, ponosi koszty ich utrzymania. Najstarszy syn
staje si po ojcu gow domu i wszystko toczy si dalej naturaln kolej - bez nieobecnego.
Spord wszystkich grup, ktre zawadny osobowoci Japoczykw, najbardziej zaborcz jest
nard. Idea narodu, zubaajc warto egzystencji jednostki, czyni j uleg. Jakie w zamian daje
zadouczynienie jej dumie? Nacjonalizm. Dziki Wielkiej Japonii - jaki potny czuje si kady jej
obywatel! Japonia wpaja mu przekonanie, e bez niej pozostaby marnym pykiem. Skoro wic
krajowi przypad los udziau w wojnie, dla kadego Japoczyka - gosz przywdcy polityczni - lepsza
jest mier ni klska, bowiem ycie w pokonanej i martwej ojczynie jest yciem w prni. Ta idea
bdzie inspirowaa w przededniu kapitulacji kampani na rzecz narodowego samobjstwa. A jeli
zdarzy si przegrana w bitwie? Dla onierza japoskiego lepiej zgin, ni dosta si do niewoli.
Kodeks honorowy wymaga od jeca popenienia samobjstwa, po c mu bowiem pozostawa przy
yciu, skoro bdzie wid ywot wrd wrogw? Jak przy tym japoski jeniec mgby zachowa
jakiekolwiek poczucie wasnej godnoci, skoro wypywa ona z przynalenoci do grupy, a nie z jego
istoty wewntrznej, z jego - jake chwiejnej i sabej - osobowoci?
W tej deprecjacji wartoci ycia ma swj udzia rwnie religia. Dla czowieka Zachodu mier jest
ostatecznoci. Nawet ateici wierz w budzc przeraenie przyszo - w niebyt. Tracc ycie, traci
si wszystko. Wobec tej wiadomoci nawet trudy i ndza ludzkiego bytowania nabieraj wartoci.
Dla Japoczyka mier nie stanowi zagadki w obliczu nieznanej, a napawajcej lkiem przyszoci: jest
to raczej zwrot ku przeszoci. Japoczyk, ktry odchodzi pierwszy jako awangarda yjcych, nie czuje
si samotny w tajemnych mrokach otchani. Odnajduje ca przeszo i bliskich mu zmarych. Kroczy
szerok drog tysicy swych przodkw, podajc za nimi. cile splecione w japoskich wierzeniach
sintoizm i buddyzm opieraj si na codziennym kontakcie ywych ze zmarymi; pami o tych, ktrzy
opucili ziemi, nie wymaga uciliwych wysikw, zamieszkuj bowiem tu obok - w otarzu
przodkw zawieszonym nad stoem do pracy lub nad stoem, przy ktrym rodzina spoywa posiki.
Buddyzm w swej wersji ludowej niesie jeszcze gbsz pociech: oto bohaterska mier zapewnia cay
cig reinkarnacji, stanowic obietnic ycia bardziej wzniosego w hierarchicznej drabinie istot i
ywotw.
Pastwo przechwycio na swoj korzy t gotowo mierci. Ponad sintoizmem, religi animistyczn
i prymitywn, sklecio co w rodzaju wieckiej religii na uytek narodu, wyposaonej w obywatelski
i patriotyczny kult osoby cesarza. Ukoronowaniem lepego oddania osobie cesarza jest mier
wyznawcw. Daje ona rkojmi niemiertelnoci bohaterom, ktrzy skadaj w ofierze ycie. Staj si
bogami chronicymi Japoni - nowymi wspczesnymi bogami, zastpujcymi dawne duchy
opiekucze zamieszkujce spokojne ustronia ska i lasw. Bohaterowie-bogowie wojny maj sw
siedzib w Tokio. Ich dusze - jak w relikwiarzu - pozostaj na zawsze w wityni w patriotycznym
panteonie Jasukuni na wzgrzu Kudanu, codziennie odwiedzane przez tysice rodakw, proszcych
o pomoc i przyrzekajcych pj w lady niemiertelnych.

4.
Tokio si bawi

Dnia 10 grudnia 1941 r. Radio Tokio obwieszcza po poudniu o storpedowaniu na wschd od Suezu
dwch najpotniejszych angielskich okrtw wojennych. Chluba floty brytyjskiej,
najnowoczeniejszy, o wypornoci 35 tys. ton pancernik Prince of Wales wypyn z Singapuru wraz
z krownikiem Repulse (wyporno 32 tys. ton), zapuszczajc si bez osony powietrznej na wody
Zatoki Syjamskiej w nadziei przechwycenia japoskich konwojw morskich midzy Indochinami
a bazami na Pwyspie Malajskim. Rozpoznane przez d podwodn, ktra zasygnalizowaa ich
obecno, zostay w samo poudnie kilkakrotnie zaatakowane przez fale samolotw torpedowcw
japoskiego lotnictwa morskiego, ktre - dajc dowd bezprzykadnej odwagi - posay je na dno po
niespena dwch godzinach bitwy. Tak wic w dwa dni po Pearl Harbour nieprawdopodobn klsk
poniosa flota brytyjska. Ten nowy cios jeszcze bardziej ni klska Ameryki wydawa si stawia pod
znakiem zapytania warto floty pancernej, zagroonej odtd miertelnie przez torpedy lotnicze.
W entuzjazmie panujcym w Tokio zwraca uwag szczeglne uczucie: ulga. Zwycistwo pierwszego
dnia nie pozostao sukcesem bez jutra; zacieraj si ostatnie lady niepokoju ranka 8 grudnia.
Japoska duma wzbiera podwjn satysfakcj: z afrontu uczynionego marynarce brytyjskiej,
uwaanej za znacznie groniejsz od amerykaskiej, oraz ze skutecznoci ciosu - tu ju satysfakcja
miesza si ze skrywan radoci - zadanego wrogowi, ktry tym razem nie moe si tumaczy
zaskoczeniem.
Po sukcesach marynarki nastpuj niebawem sukcesy armii ldowej, sprzyjajce wytworzeniu si
w pierwszych tygodniach wojny atmosfery nawyku zwycistw. Kapituluje Hongkong, bastion
imperializmu brytyjskiego w Chinach. W grudniu 1941 r. pod okupacj wojsk cesarskich znalazy si
Filipiny, stajc si drugim archipelagiem japoskim - na szerokoci geograficznej Indochin. Poddaa si
Tajlandia. Pwysep Malajski, ktry mia by przedmurzem chronicym azjatyckie imperium biaych,
okaza si korytarzem umoliwiajcym dostp do ich najwaniejszej wojskowej i morskiej fortecy:
Singapuru. Spoeczestwu japoskiemu wystarcza miesic, aby wystawi biaym cenzurk: wobec
japoskich wojownikw zasuguj jedynie na pogard jako marni onierze i nieudolni dowdcy.
Dzienniki porwnuj wojn byskawiczn na Pacyfiku z europejskim Blitzkriegiem i wyprowadzaj
wniosek, e Japonia nie musi ju zazdroci sukcesw Hitlerowi. Po raz pierwszy od 1905 r. najlepsi
onierze Azji spotykaj si na polu bitwy z wojskami biaych - i bez trudu je pokonuj.
Aby dobitniej podkreli automatyczny niejako charakter japoskich zwycistw, propaganda
zrcznie stwarza pozory zbienoci pewnych zjawisk: powiadamia o kadym nowym zwycistwie
w dzie witeczny. W dawnych wiekach wojownicy japoscy kultywowali zwyczaj rozpoczynania
walki wycznie w dniach wyznaczonych przez kalendarz ksiycowy i oficjaln astrologi, co
stanowio dobr wrb. Zmotoryzowani potomkowie samurajw, posugujc si swoist astrologi
na opak, dbaj o to, aby dostosowa swe zwycistwa do witecznych dni wspczesnego
kalendarza. Postaraj si, aby upadek Hongkongu nastpi 25 grudnia 1941 r. - wrcz krajowi
prezent gwiazdkowy. 1 stycznia 1942 r. obwieszcz, e przerwano obron Manili, chocia na
meldunek o cakowitym zajciu miasta trzeba byo poczeka jeszcze dwa dni. 11 lutego w Japonii
obchodzi si uroczycie najwiksze wito narodowe Kigensetsu - rocznic proklamowania cesarstwa.
W oczekiwaniu owego dnia cay kraj namitnie ledzi inwazj na Pwyspie Malajskim, utworzenie
przyczka na wyspie Singapur i marsz ku miastu. Uatwia to zalew map, dostpnych dosownie
wszdzie: na amach gazet, na murach, tablicach, afiszach, w witrynach, halach redakcji wielkich
dziennikw. Dowdztwo przyspiesza harmonogram operacji, armia japoska zdobywa si na
szaleczy wysiek i 11 lutego okoo godz. 23.00 Radio Tokio uroczycie obwieszcza podpisanie
kapitulacji przez brytyjskiego gwnodowodzcego sir Arthura Percivala, ktry to akt mia miejsce
o godz. 19.30.
Nowym zwycistwem naleao obowizkowo powita kolejne wito kalendarzowe - dzie armii,
rocznic japoskiego zwycistwa nad wojskami rosyjskimi pod Mukdenem w 1905 r. W tym celu
utrzymuje si w tajemnicy fakt kapitulacji Indii Holenderskich, ktra nastpia 5 marca 1942 r., by
dopiero po piciu dniach - 10 marca - mc hucznie uczci kolejny triumf armii cesarskiej. Tak oto
kalendarz przyczynia si do japoskich zwycistw... W czasach pokoju stanowi on sukcesj wit
naiwnych i ukwieconych. Byy wita wini, wita lalek, wita wietlikw, wito jesiennych klonw
- dzi programuje wojskowe wita narodowe. W oznaczonych dniach we wszystkich miastach
olbrzymie tumy spiesz na uroczystoci oficjalne bd zapeniaj sanktuaria sintoizmu - narodowej
religii. Kady dach, kad bez wyjtku bram przystraja flaga Wschodzcego Soca.
Rojny tum zalewa Tokio, ludzka fala zalega dojcia do wityni Meidziego, wpada do witych
ogrodw o ciemnoelizejskiej zieleni, faluje na pkolistym mocie, rozpryskujc si pod wyciosanymi
w olbrzymich cedrach portykami, amie w milionie pokonw przed witym przybytkiem. Zwarte
gromady pr ku paacowi cesarskiemu w centrum stolicy. Ogromna esplanada, zbudowana na
pustym stoku dla trzymania miasta w przykadnej odlegoci od witego miejsca, koczy si u brzegu
wypenionej wod fosy otaczajcej paac cesarski. Za nim gsta zasona z sosen o poskrcanych
konarach, z ktrej wyrasta biaa wiea obserwacyjna o dziwacznych dachach, wznoszca si ponad
mostem zwieczonym cik feudaln bram - drugie namacalne sanktuarium Japonii. Tu
koncentruj si strumyczki milionw hodw narodowego kultu. Pojedynczo, grupami, w pochodach,
caymi rodzinami - mczyni w na wp wojskowych ubiorach koloru khaki, kobiety
w rnokolorowych kimonach i setki dzieci - od rana do wieczora pyn tumy, pragnc zoy pokon
przed paacem cesarskim.
Chwila skupienia na skraju zielonego rowu, uniony, milczcy pokon w kierunku Tego, ktry
przebywa gdzie poza waami i ciemn zason drzew: nic wicej - iw tym wanie mieci si
najwitszy rytua japoskiego kultu biernego posuszestwa. Stare upodobanie Japoczykw do
pokonw i wrodzona im skonno do paszczenia si przed przeoonymi przybray w owych
tygodniach pierwszych zwycistw form namitnoci. A moe tylko narodowej manii? - gesty bowiem
s powtarzane bez zapau i bez radoci. Nagy pokon, przy ktrym zaamuje si marynarka lub
kimono, odgos przypominajcy mechanizm wyprostowujcy kukiek - lekki szelest liny midzy
zbami, tak jakby przy wyprostowaniu caa sylwetka ponownie napeniaa si powietrzem,
utraconym przy pokonie - ta automatyczna operacja powtarza si kadego dnia, w kadym miejscu,
o kadej porze i przy kadej okazji. Gdy przejeda si przez Tokio tramwajem lub pocigiem, mona
obserwowa, jak w rnych punktach miasta pasaerowie, wierni narodowemu nawykowi, z naga
powstaj i nie ruszajc si z miejsc, oddaj nieodzowny pokon: w stron dzielnicy Sibuja, gdy wida
stamtd bramy wityni Meidziego; w dzielnicy Jojogi, bowiem pocig przebiega w odlegoci 500 m
od wityni na Kudanie z panteonem Jasukuni; na wysokoci tokijskiego dworca centralnego,
poniewa jest si na linii paacu, przed Ministerstwem Spraw Wewntrznych, gdy paac cesarski
znajduje si w pobliu. Od pokonw rozpoczyna si kady spektakl teatralny i caa sala tym samym
ruchem pochyla si ku ktowi ciany wskazujcemu kierunek paacu; pokony skada si przed
pocigiem z onierzami udajcymi si lub powracajcymi z urlopu; pokony wsprodakw
towarzysz rannemu onierzowi w biaym kimonie; pokonami egna si rekrutw tumnie
odprowadzanych przez rodziny; w pokonie oczekuje si onierzy wiozcych z frontu urny z prochami
polegych. Pokonem oddaje si cze wityniom powiconym bogom - wielkim ludziom, jak
genera Nogi i admira Togo
9
; w pokonie zgina si Japoczyk przed sanktuarium Hacimana, boga
wojny, a take przed kad napotkan wityni, ktrej may boek jest zaopatrywany przez dobrych
ludzi z okolicy w warzywa, bardzo uyteczne dla duchownych. Pokon przynaley te wizerunkowi
boga dobrych urodzajw, drogiego kupcom, i otarzowi lisa, dobrego ducha pl, ktrego czcz chopi,
przesdne kobiety i gejsze.
Odczucie zbiorowej diuny w momentach euforycznych zwycistw militarnych tych pamitnych
miesicy staje si dla Japoczykw przeomem. Wydaje si, e te miliony nieustannie ponianych

9
General Nogi Maresuka i admira Togo Heihaciro przeamali w grudniu 1904 r. obron rosyjskiej twierdzy Port
Artur; Nogi zada nadto klsk armii carskiej pod Mukdenem (1905), a Togo rozbi flot rosyjsk pod Cuszim
(1905) - przyp. tum.
istot znajduj wreszcie zadouczynienie w ogarniajcym je masowym poczuciu pychy rasowej.
Potny kompleks niszoci, tak dugo drczcy Japoni, osiga obecnie rewan. Jest to pomsta za
wszystkie jej saboci, przeszkody, ciosy tak czsto zadawane jej ambicjom, odprawy, z jak spotykaa
si jej niecierpliwo, gdy pragna szybciej rozwija si, nadawa kierunek, odnosi sukcesy. By to
kompleks niszoci narodu-pustelnika, ktry nie umia wczy si w problemy wiatowe i ktry -
bardziej chroniony od nieprzyjaci przez morza ni jakikolwiek inny kraj przez swoje granice - y
w obawie przed inwazj w wikszym strachu ni inni. Japonia z opnieniem zetkna si z cywilizacj
zachodni, nie wiedzc nic o odlegych krajach, a tak ogromn paajc chci, by wiedzie
o wszystkim. Wobec ludzi Zachodu Japoczycy dugo powstrzymywali gniewn pasj, poykali urazy
i tajon zawi i w swej dumie nigdy nie przestawali czu si poniewierani przez biaych. Uczucie to
dochodzio do gosu nie tylko wtedy, gdy przybysze zza morza okazywali arogancj, ale i wtedy, gdy
byli sob - zbyt ekspansywni w dziaaniu i zbyt byskotliwi, by ludzie Wschodu mogli za nimi nady.
Z nielicznymi wyjtkami biali nigdy nie umieli rozmawia z Japoczykami: ich postawa zawsze drania
i irytowaa mieszkacw Kraju Wschodzcego Soca. Spotkanie obu ras, biaej i azjatyckiej, prawie
zawsz ujawniao ofensywno charakteru i wyszo umysow pierwszej, gdy druga zdradzaa
nieporadno intelektualn, strach przed abstrakcyjn dyskusj, opnienie wobec dokona postpu
na wiecie. Midzy sob a biaym, ktrego nie potrafi do koca zrozumie, ktrego reakcji nie jest
w stanie przewidzie i ktrego sowo nigdy nie daje mu pewnoci, gdy zawiera trudny do wykrycia
element paradoksu, humoru lub bluffu - Japoczyk ustawi barier ochronn w postaci swych
utajonych si, jakimi stay si milczenie, upr, zmys kolektywnego dziaania i cierpliwa potga iloci.
W swej nieporadnoci wierzy teraz, e zwycistwo nad cwaniakiem zawdzicza swym chopskim
zaletom, na ktre skadaj si: posuszestwo w pracy, przebiego, jedno grupy. I tak nabiera
zaufania do wasnej osoby, co wicej: utwierdza si w susznoci pielgnowanego tradycj
narodowego przewiadczenia, e mimo chwilowych niepowodze w ostatecznym rachunku
pozostanie niezwyciony. Japonia zdaje si nie dostrzega, e owa niezwyciono - to tylko jeden
z mitw wpajanych jej sugestywnie przez przywdcw. Istotnie - w swej staroytnej historii nigdy nie
zostaa pokonana, ale czy nie z racji oceanicznej izolacji i z braku okazji do wojowania? Za to u progu
swych dziejw nowoytnych czy nie zostaa pokonana i zagarnita? W poowie minionego stulecia
w obliczu armat komodora Mathew Calbraitha Perryego
10
nawet nie prbowaa walczy - po prostu
skapitulowaa.
Ten nard lekkoduchw z aplauzem przystaje na dokonania, nie starcza mu jednak wyobrani, by
przewidzie przyszo. Po co zreszt miaby zaprzta sobie uwag trosk o przyszo, skoro nie ma
po temu ani moliwoci, ani prawa: jest to domena zastrzeona dla tajnych planw sztabw
i mdroci przywdcw. Lud ma prawo do swego maego codziennego ycia i do dumy - bez adnych
obrazoburczych myli - z sukcesw Japonii.
W Tokio roku 1942 yje si przyjemnie. Japoni ogarn sza zabaw. Po psychologicznym szoku
pierwszych tygodni wojny nastpuje dziki odniesionym zwycistwom okres radosnego odprenia.
Nerwowo i wybuch napicia z roku 1941 ustpuj miejsca beztroskiej wesooci i upodobaniu do
zabaw, skrywanych pod mask powagi tylko wtedy, gdy trzeba okaza wobec wadzy marsowe

10
Dowdca amerykaskiej eskadry czarnych okrtw, ktrych obecno (po raz pierwszy w 1852 r.) w rejonie
Zatoki Tokijskiej zmusia Japoni do rezygnacji z dwuwiekowej polityki izolacji i podpisania (1854) ukadu ze
Stanami Zjednoczonymi (otwarcie portw Sinoda i Hakodate oraz zezwolenie na wjazd cudzoziemcw na wyspy
japoskie); podobne ukady zawarto niebawem z Angli, Rosj, Holandi i Francj - przyp. tum.
i zdyscyplinowane oblicze. Bez znaczenia s nawet coraz wyraniej pojawiajce si symptomy
przyszych niepowodze. Inflacja wyzwala czarny rynek i sprzyja rozkwitowi miejsc potajemnych
uciech i dochodom z nielegalnych rde.
Jake odbiega ten obraz kraju od wizerunku, jaki tak dugo rozpowszechniaa propaganda japoska,
a nawet autorzy zagraniczni! Jake dystyngowanie, bez zmazy jawia si ta Japonia z ksiek!
Wszystko w niej byo samym piknem, wyrafinowaniem, dobrym smakiem i dobrymi manierami.
Niestety! Owa pikna japoszczyzna, jeli nawet kwita niekiedy wrd yjcych w izolacji klas
wyszych, zostaa teraz wymieciona przez Japoni ludow, o ktrej autorzy zapominali wspomnie.
Skdind z Krajem Wschodzcego Soca wizay si zawsze przedziwne nieporozumienia. Na uytek
zewntrzny malowano go w barwach pastelowych, dziki czemu w wyobrani Europejczyka
wystpowa jako twr wdziczny i delikatny, tymczasem tamtejszy tum jest w swej masie haaliwy,
bezadny i wybuchowy, a gdy sobie popuci, zatraca wszelki umiar.
W tokijskie wieczory osiga szczyt wschodni kiermasz - wielkie wito publiczne. Noc naley
wycznie do mczyzn, kobiety pozostaj w domu. Program minimum dla tysicy mczyzn
wypuszczajcych si na birbantk z zapadniciem zmroku - dobrze zje i tgo popi, W wskich
uliczkach, ktre z powodu wojennego zaciemnienia ton w pmroku, restauracyjni gocie ju od
smej wieczr s niemal wszyscy pijani lub mocno podchmieleni. Zataczaj si, nieskadnie
wywrzaskuj patriotyczne ody i wlok si od baru do baru, powczc drewnianymi sandaami
i wykrzywionymi chodakami.
To szokujce obcych miasto nie zadowala si, jak inne stolice, trzema-czterema dzielnicami nocnego
ycia: ono ma ich dobr trzydziestk. Pulsuj gwarem dzielnice, gdzie si je i pije; ruch panuje
w dzielnicach kin i teatrw, uszeregowanych przy sobie na caej dugoci ulic przeznaczonych
wycznie dla pieszych. W innych rozbyskuj wiata niezliczonych barw i kawiar w malusiekich
domkach; co krok wyrasta herbaciarnia, do ktrej zdaj gejsze w rykszach. Wiele dzielnic to
gwnie dzielnice gejsz, inne - to dzielnice prostytucji. Szukajca rozrywki arystokracja spdza noce
w Tsukidzi, midzy portem a miastem, gdzie wzdu kanaw mieszcz si domy najsawniejszych
gejsz i najdrosze restauracje. Wysi urzdnicy lubi Akasak w pobliu wzgrza Sanno zwieczonego
gmachem parlamentu. Mionikw sentymentalnego nastroju przyciga Sumida - zwana Tamiz
Wschodu: zakochani upajaj si blaskiem ksiyca ponad dekoracyjnym tem pyncej doem rzeki.
Na caej swej przestrzeni miasto hojnie szafuje miejscami rozrywki, gdzie co wieczr wituje si
ostatnie japoskie zwycistwa. Rozoona wysoko na wzgrzu Kagurasaka zaprasza do miniaturowej
obery z wielkimi latarniami w stylu japoskim, gejszai (domw gejsz), toczcych si w labiryncie
uliczek wok starej wityni, i olbrzymich restauracji, ktre upodobali sobie oficerowie z pobliskiej
Szkoy Wojennej. W Kandzie studenci popijaj za 3 jeny w barach rozsypanych po maych zaukach za
ksigarniami; w Jotsuji dzielnica gejsz przycupna koem na terenie osuszonego dzi stawu; w
Dziubanie dawni sucy cudzoziemcw otworzyli tajne domy gry; Ueno, Simbasi, Sinagaw chtnie
odwiedzaj mieszkacy podmiejskich okolic, zabawiajc si w pobliu dworca, by std atwo wrci
do domw.
Tokio ma swe bieguny atrakcji i rozrywek. Z jednej strony Ginza, elegancka dzielnica bulwarw w
centrum, wciga w mroczne wntrza prawie 500 nowoczesnych intymnych barw z bar-girls, ktre
usuguj klientom ze wschodnim wyrafinowaniem, pozwalajc na okrelon doz poufaoci.
Z drugiej - Asaksa, tani raj dla prowincjuszy i chopw, ostoja wiekowego ducha malkontenctwa
tropionego przez policj. Na scenach oper za cztery grosze mona posucha gawdziarza, ktry
w swoich historyjkach przemylnie przemyca aluzj zorzeczc rzdowi. Niekiedy samuraj z farsy
wycignie spod kimona harmoni, by zagra jazzow melodi. Ma rwnie Tokio swoje satelitarne
dzielnice uciech rozrzucone na obwodzie miasta. W Sibuji w pltaninie biaych i rowych
z odcieniem malwy uliczek obsadzonych wierzbami paczcymi - dekoracja jak z filmw Ren Claira -
roi si od mikroskopijnych kawiarenek, gdzie bar-girls nabieraj manier Marie Laurencin
11
. W
Sindziuku na tyach olbrzymich kin przycupny niezliczone piwiarnie i podejrzane restauracje; obok
Moulin Rouge, gdzie policja jeszcze toleruje cokolwiek roznegliowane rewie, wchaniaj
klientw domy w stylu niemieckim, wtoczone w ciasne ulice krlestwa prostytutek. W Omori, nad
botnistym brzegiem Zatoki Tokijskiej, mieszcz si popularne restauracje, w Ikebukuro - karczmy dla
artystw i biedakw bez jena przy duszy.
Nie sposb wreszcie nie wspomnie o Josiwarze, synnej na caym Wschodzie dzielnicy prostytutek,
starej jak samo Tokio, opisywanej przez Rudyarda Kiplinga, czy te znajdujcych si jeszcze dalej,
niedostpnych dla niewtajemniczonych, tanich piekach stolicy: Tamanoi, Kameido - potwornych
rojowiskach sprzedajnej mioci. W dusznych ciemnych uliczkach, gdzie ledwo moe si min dwch
przechodniw, przepycha si upiorny tum mczyzn. W milczeniu mijaj cinite w szeregu niskie,
nieco cofnite drzwi; w kadych - jaskrawo owietlony w ciemn noc kwadratowy otwr, niby
niewielki ekran, gdzie na jedwabnym czerwonozotym tle janieje dziewczca twarz. Moda i czsto
adna, umiecha si, przywouje, a gdy jaka sylwetka zatrzyma si na jej wymuszony umiech, uchyli
na moment drzwi przed godzinowym kochankiem.
W owych miesicach 1942 r., kiedy w aprowizacji zaczynaj si wyranie odczuwalne graniczenia,
jedzenie i picie nale do najbardziej poszukiwanych przyjemnoci. W centrum Tokio, w Ginzie i w
Nihombasi, prosperuj setki japoskich restauracji. W nich podaje si wyszukane delicje z pooww
morskich, zociste pczki langusty i ryby zwanej tempura, mae i jee morskie, perowe paszteciki
z surowej dorady, moczonej w pachncym macierzank occie sojowym, ryb fugu, inaczej zwan
ryb-ksiycem, wyrafinowany rarytas smakoszy i postrach profanw, bowiem jej zawiera
trucizn o piorunujcym dziaaniu, ktr umiej usun tylko wysoce wyspecjalizowani kucharze.
W przytulnych niskich salach o cianach wyoonych biaym drewnem mczyni zajmuj miejsca na
wiejskich awach ustawionych wok cikich stow, wyciosanych z poowy pnia, natomiast na
pitrze siedzi si w kucki na somianych matach w maych japoskich pokoikach z otynkowanymi
cianami i papierowymi zasonami, gdzie rozsuwane drzwi rozpylaj zociste wiato. Zocisty jest
rwnie kolor sake, wdki ryowej, ktr pija si ze zdradliwie malekich filianeczek. Japoczycy nie
zdobyli nawyku alkoholowego: twarze biesiadnikw szybko czerwieniej, nabierajc koloru
serwowanego im kraba, ktry wala si po porcelanowych miskach. Protok i hierarchiczne
rozmieszczenie goci, obowizujce na pocztku biesiady, wywracaj haaliwe kampei (do dna!) -
toasty, przy ktrych wszyscy musz pokaza, e dno jest suche, i ponownie napeni filianeczki.
Jest to pora zabawnych historyjek o wojnie i wymiany poufnych informacji na temat minionych
i przyszych zwycistw. Snuje si opowie, jak atakujc pancernik Prince of Wales, bohaterscy
lotnicy japoscy mimo szataskiej obrony przeciwlotniczej wpakowali w jego kadub 18 torped. Czym
wobec takiego wyczynu mog si chlubi synne asy Luftwaffe i lotnicy Mussoliniego? A oto ostatnie
echa bitwy o Singapur. Wojska brytyjskie podday si w liczbie okoo stu tysicy onierzy; aktualnoci

11
Malarka francuska (1885-1956), ktrej stylizowane portrety kobiece cechuje subtelno linii i jasna gama
barw przyp. tum.
filmowe pokazuj tumy rozbrojonych jecw; wielu z nich to Hindusi. Opowiada si, jak
w przededniu ldowania Japoczykw na wyspie przed bar Raffles Hotel oficerowie brytyjscy
zajedali samochodami wprost z frontu na sw codzienn szklank whisky, zapewniajc, e Japom
nigdy nie uda si przeprawi przez cienin. I wreszcie Pearl Harbour! Wydarzenia 8 grudnia wci nie
przestaj by przedmiotem rozmw. Caa Japonia powtarza za majorem Hiraidem z admiralicji
zabawn historyjk o samolotach torpedujcych, ktre rozpoczy natarcie o godz. 6.00, gdy wywiad
japoski by doskonale poinformowany, e suba nasuchowa obrony przeciwlotniczej na Hawajach
wstaje w niedziel punktualnie o godz. 7.00. Jak podkrela Hiraide, nieprzypadkowo cios zadalimy
w niedziel: od dziesiciu lat pilnie obserwujemy, jak amerykaska marynarka spdza weekendy.
Ludzie przekazuj sobie nawzajem nieprawdopodobne wrcz relacje o walkach w malajskiej dungli;
opowiadaj o icie olimpijskim rekordzie japoskich pywakw, ktrzy - jak podao radio - rzuciwszy
si nago do morza midzy Hongkongiem a chiskim wybrzeem, rozbroili nieprzyjacielskie miny, aby
otworzy kana portowy atakujcym jednostkom japoskim. Omiesza si generaa Mac Arthura,
ktrego przed wojn prasa amerykaska nazwaa naszym generaem za 50 tys. dolarw (tyle
wynosio jego bajecznie wysokie roczne uposaenie). Postpi on - jak podkrelaj gazety japoskie -
wbrew kodeksowi wojownika: uszed z Filipin do Australii, a czy jego obowizkiem nie bya
honorowa mier, ktr wybraby kady z generaw armii Wschodzcego Soca?
Oto obraz rozrywek i zabaw Japoczykw w Tokio i innych miastach. Nard tym radoniej poddaje si
euforii pierwszych zwycistw, e wedug wasnego osdu nic nie plami jego sumienia. Dziesi lat
tendencyjnych informacji i urzdowa tajemnica wpoiy mu przekonanie, e Japonia zawsze
przystpowaa do wojny dopiero wobec koniecznoci obrony wasnej: w Mandurii - aby uchroni
Azj przed czerwonym niebezpieczestwem, w Chinach - aby okiezna zego Czang Kaj-szeka, w
Pearl Harbour - dla ratowania cesarstwa duszonego przez anglosaski imperializm. Czy w gbi duszy
poddani cesarza wierz tym argumentom? Aby da upust wtpliwociom, musieliby najpierw
sprbowa dotrze do sedna tych spraw. Ich charakter cechuje jednak nominalizm - skonno do
zadowalania si ocen formalnej strony zjawisk, bez analizy ich istoty. Przyjm wic za prawdziwe
wszystko, co oficjalne. Hasa nie wywouj dyskusji. Bezkrytyczny szacunek otacza kadego
przeoonego - od cesarza po policjanta czuwajcego na rogu ulicy. Podobnie jak krl Anglii nie moe
popenia czynw nagannych, tak pastwo japoskie nie moe si myli. Ta postawa wydaje si
z pozoru zbliona do postawy Niemcw z okresu Trzeciej Rzeszy, w rzeczywistoci jednak wywodzi si
ze wschodniej, a szczeglnie z japoskiej tradycji.
Japonia przynaley do cywilizacji rytuau, ktra narzucia model zewntrznych form gbokich uczu,
troszczc si o ich estetyk, a nie o warto moraln. Sztywny system gestw ciaa zastpi reakcj
serca. Niech wic poddani wykonuj wymagane gesty posuszestwa, pobonoci, lojalizmu -
i wwczas bd uznani za dobrych poddanych, pastwo nie wnika natomiast w prawdziwy stan ich
wiadomoci. Przywdcy polityczni nie zaprztaj sobie tym uwagi: wystarczy im wiara
spoeczestwa manifestowana, w oficjalnym rytuale - formalny dowd afirmacji.
Japonia kultywuje nadto cywilizacj znakw, ktra warto idei zawiera w sowie bd w malowanym
pdzelkiem ideogramie. Japoski system nauczania, oparty na odczytywaniu chiskich hieroglifw,
zosta zahipnotyzowany przez znak graficzny, nie uwzgldniajc idei. Japoczyk widzi tylko znak i nie
siga w refleksji do ukrytego za nim abstrakcyjnego pojcia. W ten sposb pada ofiar gadulstwa
bardziej podstpnego ni nasze - nie jest ono bowiem werbalne, lecz wizualne - i przyjmuje za cig
wielkich i piknych idei co, co jest tylko celowym uszeregowaniem znakw graficznych. Jego
nieporadny jzyk, spltany zapoyczonym pismem, nieprecyzyjny w formach gramatycznych,
nielogiczny i skomplikowany skadniowo, stanowi najgorsze z moliwych narzdzi abstrakcyjnego
mylenia. Wszystko to czyni z Japoczykw owej militarystycznej epoki nard szczeglnie skonny do
zadowalania si sowami i zbywania nimi innych.
Przywdcy - elita stojca ponad tumem, mistrzowie narodowych rytuaw i inicjatorzy oficjalnych
formuek - dugo i konsekwentnie pielgnowali skonno ludu do posuszestwa. Zachowujc
przywilej wyszego wyksztacenia dla klas panujcych, czuwali, by lud otrzymywa powszechne
wyksztacenie podstawowe. Nauczyli wszystkich czyta, ale nie nauczyli myle. Poddani powinni
umie tyle, ile potrzeba; wystarczy sztuka czytania i wiara w nakrelony znak. Wpajano w tumy
narodowe legendy, odwieono stare wierzenia rasy: o boskim pochodzeniu ludu japoskiego,
witej naturze Syna Nieba itp., by wprzc je w sub imperialnych zamysw politycznych.
W przeciwiestwie do hitleryzmu, w ktrym polityka staa si religi, przeksztacono star religi
sintoistyczn w system polityczny. Sceptyczni z racji poczucia wasnej wyszoci przywdcy sami
wystrzegaj si wierzenia w rozpowszechniane legendy. Popeniajc grzech przeciwko rozumowi,
wystawili bezprecedensowy rachunek sobie samym i tak okrutnie oszukiwanemu ludowi. Pniejsze
apokaliptyczne cierpienia Japonii stan si kar za w brak nadrzdnej cnoty rozsdku i poczucia
prawdy.
W rwnym stopniu jak u elity rzdzcej brak odwagi moralnej przejawia si take wrd mas.
Znamiennym tego dowodem jest pocztkowy, zwyciski okres wojny na Pacyfiku, kiedy to dokonuje
si naga transformacja postaw spoecznych i identyfikacja z militaryzmem nawet tych krgw opinii
publicznej, ktre przez cae piciolecie 1936-1941 usioway stawi mu tam - pki nie ucieleni on
japoskiego snu o potdze. Gdy armia wzia gr, caa rzesza szczerych dotychczas zwolennikw
pokoju z lekkim sercem godzi si na wojn. Pomidzy nimi znaleli si przedstawiciele liberalnej
buruazji, intelektualici, ludzie interesu uksztatowani w szkole handlu midzynarodowego. Ten
zwrot w skali oglnonarodowej o 180 przypomina przenicowanie marynarki. Objawi si nie tylko
w wiadomoci obywateli - znalaz take formalny wyraz w ich wygldzie zewntrznym. Ju
w pierwszych miesicach wojny tysice mczyzn przebiera si - przy zachcie rzdu - w uniform
khaki w stylu wojskowym ze sztucznej tkaniny, uzupeniony dziwacznym kaszkietem, cokolwiek
podobnym do czapek noszonych przez wojsko w okresie pokoju. Pierwsi spiesz przywdzia ten
niestosowny dla siebie kostium ludzie, ktrzy czuj si niepewni z racji swych dawniejszych
pogldw. w teatralny rekwizyt ma wiadczy o ich gorliwoci - wystawia im wiadectwo
patriotyzmu i pozwala niepostrzeenie wmiesza si w tum: oto my, lojalni i posuszni poddani,
w zgodzie z propagandowym modelem. W tym zachowaniu kameleona przoduj Japoczycy
powracajcy z Londynu, Nowego Jorku czy Kalifornii - dyplomaci, bankierzy, handlowcy, biznesmeni,
ci wszyscy, dla ktrych jeszcze niedawno punktem honoru by oksfordzki akcent lub sposb ubierania
si na mod amerykask - mniejszo nisei (pkrwi Amerykanie) zamieszkali na wyspach
japoskich, wreszcie artyci tak bezkrytycznie zaledwie wczoraj naladujcy nowinki i mody Nowego
Jarku czy Montparnasse.
rodowisko artystyczne i literackie zalewa fala konformizmu. Wszystkie pira oddaj si w sub
pastwa, kady wadajcy jzykiem angielskim uprawia przez radio japosk propagand. Malarze
wszystkich stylw z gorczkowym entuzjazmem maluj obrazy ilustrujce zwycistwa Wielkiej
Japonii. Najlepsi mistrzowie pdzla rywalizuj o zaszczyt przeniesienia na ptno historycznych scen
wojny: kapitulacji Singapuru podyktowanej przez generaa Jamasit Tomojukiego naczelnemu
dowdcy si brytyjskich sir Arthurowi Percivalowi, zdobycie Mamili przez generaa Homm Masaharu,
klsk Prince of Wales i Repulse, nie mwic o caej serii bitew morskich i powietrznych,
przedstawianych w naiwnie teatralnym stylu. Wspaniay malarz Fudzita, ktry musi uzyska
przebaczenie za dugie lata nieobecnoci w Japonii i zbytni sympati do paryskich wolnoci,
ostentacyjnie staje na baczno. Nie bdzie ju wznosi okrzyku: Niech yje grzywa! - t swoj
synn grzyw kaza ci, o czym triumfalnie donosi caa prasa. Z wygolon jak u pukownika czaszk,
wtoczony w przepisowy cywilny uniform, staje si oficjalnym malarzem armii. Samolotem
wojskowym dociera na front, zalewa czasopisma szkicami czogw, samolotw, ekwipunku, ycia
koszarowego; daje si fotografowa przy lekturze ilustrowanego tygodnika hitlerowskiej propagandy
Signal. Niebawem kad wystaw malarstwa zaszczyci utrwalonym na olbrzymich ptnach
wiekopomnym brawurowym epizodem: walki w, dungli, budzce postrach wyczyny czogw, zaarte
bitwy na Wyspach Aleuckich, bohaterska szara na Wyspach Salomona. Kade uzupenia
wasnorczny podpis twrcy, wykonany chiskimi znakami.
Niepisanym zasadom nominalizmu, o ktrym wyej wspomniano, zostaa podporzdkowana sama
wojna, stajc si jednym z tych sztucznie nadrzdnych poj, w ktre naley wierzy, nie dotykajc
ich sensu. Wojna? Mija ju dziesi lat od chwili, gdy Japonia j rozpocza, i nadal pozostaje ona
pojciem nieokrelonym, bez wyranego desygnatu. Wypadki rozgrywaj si gdzie daleko od wysp
japoskich, zamierzenia zawsze si udaj. Propaganda nie czyni nic, by ukaza masom prawdziwe
oblicze toczonej wojny, przeksztacajc j w prymitywny obrazek, z obowizkowym zwycistwem na
kadym etapie i kadorazowo z objawieniem si nowego bohatera: Jamamota w operacji hawajskiej,
Jamasity w marszu na Singapur, Hommy na Filipinach.
Komunikaty cechuje blichtr gotowych formu i pompatycznych ideogramw. Homeryckie
przymiotniki wic triumf: flota upaja si epitetem niezwycionej, lotnicy - to dzikie ory
Japonii, polegym przysuguje zaszczytny tytu bohaterw-bogw. Kady strcony przez
nieprzyjaciela samolot powiksza statystyk samounicestwionych, lotnik japoski jest bowiem
z zaoenia niezwyciony, tote jeli spada, naley z gry uzna, e dobrowolnie rzuci sw maszyn
przeciw wojsku lub okrtom wroga. W przekonaniu, e nowa nazwa nadaje now jako
rzeczywistoci, Tokio przechrzcio zdobyte terytoria: Singapur staje si Sionanem, co znaczy: wiato
Poudnia, a Jawa zmienia si w... Dziaw. Nard japoski otrzymuje miano frontu zaplecza lub
bardziej wzniole: Stu Milionw. Japonia liczy wprawdzie 75 mln mieszkacw, ale Sto Milionw
brzmi o wiele patetyczniej. Cesarstwo japoskie przeksztaca si w stref wspistnienia
i wspdobrobytu. Sam wojn genera Todzio okreli oficjalnie japosk nazw Dai Toa Sens, co
dosownie znaczy: wojna Wielkiej Azji, lecz w oficjalnych tumaczeniach na jzyk angielski
przywilejem darzy si bardziej pompatyczn formu: wojna Najwikszej Azji.
Tymczasem jednak owo Sto Milionw zna tylko przyziemn codzienno maej Japonii: wojna
z caym swym okruciestwem, wci odsunita od obrzey Najwikszej Azji, jeszcze nie przytacza
jej swym ciarem.

5.
Pod bombami pukownika Doolittlea

Kwiecie 1942 r.: szybko opada fala entuzjazmu, wzniecona sukcesami trzech miesicy
nieprzerwanych zwycistw. Zadziwiajcy nard! Mona by mniema, e wojna uleczya go z nagych
zmian humoru, objawianych w okresie poprzedzajcym Pearl Harbour: raptownych atakw histerii,
przechodzcych ni std, ni zowd w swoisty smutek ogarniajcy tum. Tymczasem dla kadego, kto
zna wahania temperatury Tokio, widoczny jest teraz kolejny upadek ducha, rozlunienie zbyt
napronych nerww - pustka.
Po Singapurze - niby za dotkniciem czarodziejskiej rdki - wojna przestaje ludzi zajmowa. Lud
nadal si bawi, lecz przelewajca si fala rozrywki stanowi ju tylko przejaw narodowego
zobojtnienia. Propaganda trudzi si daremnie, czynic wiele szumu wok nowych sukcesw
militarnych: wielkie zwycistwa morskie w Indiach Holenderskich, zdobycie Jawy, okupacja stolicy
Birmy Rangunu stay si tak automatyczne, e przestay ekscytowa opini publiczn. Biuro
Informacyjne, kierowane przez Amaua Eidziego, figur nijak, ktry zawdzicza niczym nie zasuon
saw swym niedawnym nacjonalistycznym wybrykom, usiuje wstrzsn t narodow apati,
wkadajc wiele wysiku w rozpowszechnianie informacji filmowych. Przez pewien czas kade
zwycistwo jest niezwocznie ilustrowane dobrze zrobionymi aktualnociami filmowymi, szybko
dostarczanymi wprost z frontu przez samoloty wojskowe (wkrtce jednak to si urwie: lotnictwo
japoskie bdzie miao inne zmartwienia). Oto odywa na ekranie marsz japoskich hord przez
eldorada mrz poudniowych; oto niscy skonoocy ludzie paraduj wrd pnagich mieszkacw
wyspy Bali; roj si u stp wysokich wie kopalni naftowych Borneo lub wrd ruin Angkoru; gulgoc
swoje bandzai
12
na szczycie jakiej birmaskiej gry. Publiczno sal kinowych otwiera szeroko oczy,
ale - nie oklaskuje. Dlaczeg miayby j jeszcze zadziwia nieustanne zwycistwa, skoro a do
przesytu powtarzano, e onierz japoski jest niezwyciony? A poza tym - wojna toczy si tak
daleko!...
Pewnego poranka w pierwszym tygodniu marca 1942 r. w Tokio niespodzianie zawyy ponuro
wszystkie syreny. Pierwszy alarm wojenny! Mieszkacy pozostaj mimo to cakowicie obojtni: to na
pewno wiczenia. Ale nagle w popoudniwkach ukazuj si dugie owiadczenia oficjalne, w ktrych
czyni si ludnoci wyrzuty za zachowywanie zbyt daleko posunitego spokoju. Oto bowiem okoo 30
samolotw amerykaskich zaatakowao wysp Minami-Torisima (japoska nazwa wyspy Marcus),
pooon zaledwie 1500 km na poudniowy wschd od Tokio. Nalot by nieudany - pisaa prasa -
dowodzi rozgardiaszu, jaki zapanowa w Stanach Zjednoczonych wobec zadanej im klski: to tylko
wojna nerww, a nie prawdziwa wojna, jest jednak - gosi propaganda z icie japoskim brakiem
logiki - rzecz nieodzown, aby ludno bya w pogotowiu. Od tego wieczoru panuje nakazane przez
policj bezwzgldne zaciemnienie.
Nadchodzi kwiecie. Po raz pierwszy obsypane kwieciem drzewa wini sprawiaj wraenie jakby
opuszczonych. Ktrego dnia reakcj niepokoju wywouje wiadomo, e genera Tatekawa Jositsugu,
ambasador cesarski w Moskwie, ktry ostatniej wiosny przed Pearl Harbour zoy podpis pod
japosko-radzieckim paktem o nieagresji, zosta odwoany do Tokio. Jego miejsce zaj jeden

12
Niech yje Japonia (dziesi tysicy lat)! Dosownie: Do dna! przyp. tum.
z najlepszych zawodowych dyplomatw japoskich - Sato Naotake. To wystarczyo, by w Tokio
zaczy kry alarmujce pogoski. Chodz wieci, e Japonia przystpi do wojny przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu. Berlin, chcc zaguszy wspomnienie klski pod Moskw, buczucznie
zapowiada now ofensyw wiosenn na wschodzie. Ambasada niemiecka zadaa - i uzyskaa
obietnic - aby w chwili, gdy Hitler rozwinie dziaania na Ukrainie, Todzio uderzy na Syberi. Lada
chwila samoloty radzieckie mog si zjawi nad Tokio...
Z tych pplotek, ktre wydaj si zdeformowanym echem rzeczywistych obaw w koach polityczno-
wojskowych Osi, wynika niedwuznacznie, e europejscy agresorzy poczuli si zagroeni. Prasa,
uwraliwiona na przejawy odradzania si nastrojw lku w spoeczestwie, spieszy z zapewnieniem,
e nie istnieje adne niebezpieczestwo amerykaskich nalotw na Tokio. Rozumowanie jest
klarownie proste i kategoryczne: naloty mogyby nastpi tylko od strony Chin. Na szczcie,
okupujc Birm, Japonia zamkna tylne drzwi do Chin; dla Stanw Zjednoczonych stao si wic
niemoliwe zaopatrywanie chiskich lotnisk w benzyn, sprzt i personel. Tokio moe spokojnie spa:
obawy przed moliwoci nalotu s bezzasadne.
W dniu 18 kwietnia 1942 r. o godz. 12.30 do mego mieszkania wdziera si znienacka odgos
potnych, niezbyt odlegych nieregularnych wybuchw. Bomby? W tej chwili sysz echo sabej
strzelaniny dzia przeciwlotniczych. Gdyby to by nalot, zawyyby przecie syreny...? Miny dobre
cztery minuty, a rozleg si urywany ryk alarmu. Ponury dwik syren pod bkitnym
rozsonecznionym niebem Tokio: nalot w samo poudnie! Pierwszy nalot! A jednak oni przyszli!
Wybiegam na ulic. Mieszkajc w samym centrum, staj za chwil przy ulicy Toranomon,
wybiegajcej z rozlegego skrzyowania, w ssiedztwie gwnych ministerstw. Urzdnicy i maszynistki
w niebieskich bluzach jedz zwykle w tym czasie w biurze przyniesiony z domu w maym pudeku
obiad, zoony z czterech kulek ryu, dwch-trzech sardynek i kilku smaonych wodorostw. Odgosy
wybuchu bomb i sygna alarmowy nie skoniy ludzi do zejcia do schronu, popchny ich natomiast
ku oknom, wylay na chodniki i place. Wszyscy czekaj z zadartymi gowami. Nagle nadciga szum
samolotu. Palce w otwartych oknach wycigaj si w kierunku Ginzy. W tej stronie dostrzegam przez
mgnienie ciemny samolot, z wielk szybkoci niemal ocierajcy si o dachy domw. Daleko za nim
eksploduj mae, chuderlawe, mieszne chmurki: salwy obrony przeciwlotniczej. Potem ukazuje si
leccy myliwiec. Druga seria wybuchw: znowu bomby...
I to byoby wszystko na temat synnego rajdu pukownika Doolittlea. Teraz przed gmachami
ministerstw gromadki maszynistek - rozemiane, drobne, prawie dziecinne osbki, niezbyt urodziwe,
przy swoich dwudziestu latach wygldajce na czternacie, szczebioc do utraty tchu, zupenie jak
wrble w Tokio po trzsieniu ziemi. Na Ginzie caa ludno ledzia nalot porodku ulicy, aby lepiej
widzie. Zreszt - dokd si uda, gdzie znale schron? W caej stolicy nie ma jeszcze ani jednego
rowu, ani jednego tunelu na wypadek bombardowania. Ludno nie objawia zaniepokojenia: panuje
oywione podniecenie.
Alarm zosta odwoany dopiero po poudniu. Nadal brak jednak oficjalnego komunikatu o tym, co
zaszo. Stopniowo ludzie staj si coraz bardziej niespokojni. Przed godz. 16.00 stolic obiega
pogoska: przynaleno pastwowa samolotw, ktre pojawiy si w poudnie, jest nieznana;
poniewa za jeszcze wczoraj wadze zapewniay, e Tokio jest zabezpieczone przed nalotami
amerykaskimi, naley sdzi, e wrogie maszyny nadleciay z innej strony: mog to by - ba, to s na
pewno - samoloty radzieckie! Nowina kry z ust do ust, twarze wyduaj si w strachu. Wreszcie
agencja Domei publikuje komunikat, ktry jednak nadal pomija milczeniem przynaleno
pastwow napastnikw. I z ca niezrcznoci oficjalna agencja dodaje: Jego Cesarska Wysoko
i czonkowie rodziny cesarskiej s zdrowi i cali, a paac jest nietknity. Miliony Japoczykw,
zwaszcza caa prowincja, syszc w komunikat radiowy, ju wyobraa sobie, e poowa stolicy
zamienia si w popi, skoro rzd odczuwa potrzeb poinformowania, e przynajmniej wadca
wyszed cao!
Dopiero nazajutrz w poudnie nowy komunikat przynosi szczegy wypadkw poprzedniego dnia.
Dwa amerykaskie lotniskowce ukazay si o wicie daleko na wschodzie na szerokoci wysp
japoskich. W kilka godzin pniej samoloty, ktrych liczby nie podano, pojawiy si nad Tokio
i kilkoma innymi wielkimi miastami pooonymi bardziej na poudniu: nad Kawasaki, Jokosuk,
Nagoj, Jokkaiei. i Kobe. Alarm ogoszono rwnie dla wyspy Kiusiu na poudniu i Hokkaido na
pnocy. A wic Amerykanie!... Prasa nadal nic nie pisze o wyrzdzonych szkodach, ograniczajc si
do stwierdzenia, e s nieznaczne. Natomiast z wciekoci znamienn dla wielkich okazji ostrzega,
e propaganda amerykaska nie omieszkaa najpewniej rozpta na kanwie dokonanego nalotu
wielkiej kampanii kamstw przeciw cesarstwu.
W trzy-cztery dni po nalocie sprawa ponownie odya. Prasa, radio i oficjalna propaganda
w doskonale zestrojonym chrze rozptuj gwatown hec rasow, ktrej jadowitoci nic nie
dorwna w caym okresie wojny. Lotnicy amerykascy (obecnie wiadomo, e dowodzi nimi pk
Doolittle, ktry na czele swoich boys przey - jak to okrelono pniej w tytule synnego filmu -
trzydzieci sekund nad Tokio) zostaj oskareni o ostrzeliwanie niewinnych cywilw, masakr
dzieci, bombardowanie szk i szpitali. Artykuy i komentarze z niebywa gwatownoci obarczaj
Ameryk odpowiedzialnoci za rozmyln zbrodni przeciwko ludnoci cywilnej, przedstawiaj
Jankesw jako dzikusw przepenionych nienawici i daj, aby winni - jeli zostan pojmani -
wasnym yciem okupili popenione zbrodnie. Niebawem armia owiadcza, e winni lotnicy ponios
kar. Pospiesznie wydano odpowiedni dekret (a moe cesarskie zarzdzenie - pami mnie w tym
wzgldzie zawodzi) - obwieszczajc to caej Japonii i wiatu. Jak podaje prasa, kady lotnik
nieprzyjacielski, ktry wpadnie w rce Japoczykw, nie ujdzie mierci, jeli tylko zostanie
dowiedzione, e dokonywa bombardowania niewinnych cywilw. Penego tekstu dekretu, nie
opublikowano. Czy z tego owiadczenia naleao wnioskowa, e jacy amerykascy lotnicy znaleli
si jako jecy w japoskich rkach?
Nazajutrz prasa udziela odpowiedzi na to pytanie w obszernych artykuach ze stosownymi
fotografiami. Szczeglnie haniebnymi tekstami wyrnia si wydawany w jzyku angielskim Nippon
Times, przeznaczony dla cudzoziemcw. Numer otwiera - zamieszczona ostentacyjnie na pierwszej
stronie - fotografia amerykaskiego lotnika, oficera o wyniosej postawie promieniejcej modoci,
wspaniale wyekwipowanego blondyna, brutalnie popychanego przez dwch japoskich andarmw,
wczepionych w jego ramiona - dwie malutkie figurki z prawej i lewej strony jeca z wykrzywionymi
wciekoci twarzami. Na nastpnej stronie druga fotografia ukazuje tego samego oficera
w otoczeniu siedmiu czonkw zaogi samolotu. Po rozmiarach budynku i wygldzie schodw, na
ktrych stoj, mogem wnosi, e zdjcie zostao wykonane w Chinach. Posiniaczona i zmaltretowana
twarz jednego z lotnikw krzyczy bez sw, e by bity i torturowany. Twarz innego rwnie wskazuje
na przebyte mczarnie i zadany gwat, ale dowodzi te dumy, silniejszej od wszelkiej przemocy.
Twarze pozostaych wyraaj wszystkie odcienie dramatu: udrka, spokj, przygnbienie,
wyczerpanie, odwaga, rezygnacja, nienawi do oprawcw. W samym rodku w mody oficer,
nieodrodny przedstawiciel zdobywcw Nowego wiata, przykuwa oczy sw osobowoci w gromadce
nieszcznikw, zdajc si mwi: Oto moi chopcy, ktrym si nie poszczcio - niech Bg zlituje
si nad nimi - a ja, ich dowdca, poprowadz ich bez trwogi na czekajc nas wszystkich mier...
Jeszcze bardziej dramatycznej wymowy nabieraj te zdjcia w zestawieniu z towarzyszcym im
tekstem, w dwuznacznych sformuowaniach dajcym do zrozumienia, e tym omiu ludziom
przeznaczono mier przez rozstrzelanie
13
. Nieliczn koloni zagraniczn ogarnia fala oburzenia,
pomieszana z szokiem. Szwajcarzy donosz, e najbardziej wciekli s... hitlerowcy i urzdnicy
ambasady niemieckiej, uznajc postaw prasy japoskiej za jawn obelg ze strony tkw wobec
przedstawicieli rasy aryjskiej, chocia wrogw. Na konferencji prasowej ambasada zadaje pytania za
porednictwem korespondentw niemieckich. Ilu lotnikw amerykaskich dostao si do niewoli? Czy
grozi im mier? Jak naley tumaczy fakt, e stosuje si wobec nich rozporzdzenie wydane ju po
nalocie? Wtpliwoci zdaje si rozwiewa rzecznik Biura Informacyjnego, czcigodny Idzono-san,
czowiek z natury niesympatyczny. Jego wykrtne, powtrzone nastpnego dnia przez pras
odpowiedzi zawieraj fragment wzbogacony rad doskona, ktry musia wzburzy krew nawet
korespondentw niemieckich - podpowiada on bowiem, jak mona doprowadzi do zaprzestania
poaowania godnych nalotw na stolic Rzeszy: Niemcy powinni pj ladem Japoczykw
i rozstrzeliwa bez pardonu lotnikw angielskich zestrzelonych nad Berlinem...
Zaczyna dominowa wraenie, e Doolittle raid by to w gruncie rzeczy stunt - jak Amerykanie zowi
akrobatyczny wyczyn pozbawiony realnego znaczenia wojskowego. Informacje sugeruj, e
wyrzdzone w Tokio szkody nie byy powane, a jeszcze mniejsze okazay si w innych miastach, nad
ktrymi notowano pojawienie si jednej-dwch maszyn goci. Jakie szkody moe wyrzdzi 16
samolotw - t liczb ujawniono dopiero pniej - skierowanych nad kilka punktw w caej Japonii?
Rzd japoski nie omieszka oczywicie wykorzysta wypadkw na swoj korzy. Nalot na Tokio
stanowi niewtpliwie w Stanach Zjednoczonych bodziec do podwojenia wysiku wojennego
i podniesienia morale ludnoci, dajc pierwszy dowd wyprostowania si po Pearl Harbour. Dla
wadz japoskich byo to rwnie poyteczne dowiadczenie, a zarazem zgoa nieoczekiwanie rodek
dla zaalarmowania spoeczestwa i wyrwania go z biernoci. Suby alarmowe zostay zaskoczone,
syreny zaczy dziaa po przelocie pierwszych samolotw, lotnictwo myliwskie omieszyo si sw
spnion reakcj, walk z poarami prowadzono nieudolnie, wreszcie sama ludno z rozbrajajc
naiwnoci obserwowaa nalot niby cyrkowe wiczenia, nie mylc nawet o schronieniu si
gdziekolwiek. Bya to pouczajca lekcja, a nalot bardziej wyszed Japonii na dobre, ni jej zaszkodzi.
Obrona przeciwlotnicza zostaa wzmocniona: na dachach budynkw stolicy, w dzielnicach
handlowych i w ministerstwach zaczo si pojawia coraz wicej cikich karabinw maszynowych
i patroli sub przeciwlotniczych. W parkach powstaj wykopy pod baterie przeciwlotnicze.
Niebawem otaczaj miasto zapory z balonw-kiebas; buduje si nowe lotniska dla eskadr
myliwcw. Mno si alarmy ostrzegawcze i wiczebne. Co miesic przez jeden dzie, a czasem dwa
ycie caych dzielnic lub caych miast zostaje cakowicie sparaliowane przez wiczebne manewry
przeciwpoarowe, w ktrych udzia bior setki mczyzn i kobiet. Ekwipunek tych straakw-
amatorw jest ubouchny a do miesznoci, co gorsza - wikszo ludnoci jest pozbawiona

13
Przeprowadzone po wojnie przez Amerykanw ledztwo pozwolio ustali, e owych omiu pojmanych przez
Japoczykw Doolittle men skazano na mier w Szanghaju, jednak tylko na trzech wykonano wyrok;
pozostaym kar zamieniono z aski cesarza na doywotnie wizienie. Jeden z nich zmar w wizieniu. W czasie
ledztwa wszyscy byli torturowani - przyp. aut.
jakichkolwiek schronw przeciwbombowych. Brak schronw publicznych w miecie, nie moe dawa
schronienia zbyt pytkie metro, nie ma schronw prywatnych, z wyjtkiem kilku prymitywnie
wykopanych dow w ogrodach; ludzie nie odwaaj si na tego rodzaju przygotowania - gdy
straciliby twarz. Wszystko, co zdoay wymyli stowarzyszenia ssiedzkie, to nauczenie swych
czonkw, jak si robi doskonay schron... w szafie wbudowanej w cian, w jakie w duej iloci s
wyposaone wszystkie domy japoskie. Z przodu kadzie si poduszki i materace i ustawia stolik
z szufladami: tworzy to rodzaj groty wycieanej jedwabiem i puchem - w domu z drewna, somy
i papieru. Przy takim zabezpieczeniu pozostaje tylko bezpiecznie oczekiwa bomb zapalajcych...
Mona by mniema, e rzd kpi sobie ze strat, jakie mgby spowodowa powany nalot, natomiast
chce wykorzysta zagroenie dla wzicia ludnoci w karby; nie chodzi o zapewnienie bezpieczestwa,
lecz o wzmocnienie dyscypliny. W celu mobilizacji duchowej - jak podkrela prasa - wzmaga si
kampani przeciwko okruciestwom amerykaskim. Dziwne, ale daje to nike rezultaty: nard nie
przejawia gbokiej nienawici do Stanw Zjednoczonych. Propagandzie udaje si za to wszczepi
Japoczykom podejrzliw niech do wszystkich biaych, ktrzy pozostali na wyspach japoskich, nie
wyczajc Niemcw i Wochw. Szpiegomania - jak nazywamy j my, jej ofiary - staje si chorob
militarystycznej Japonii i jej narodow przywar. Podsycana nieustannie przez wadze, przede
wszystkim przez policj, nabiera podwjnego charakteru: kadego biaego zamieszkaego w Japonii
podejrzewa o dziaalno szpiegowsk lub przynajmniej o zamiar jej prowadzenia, a zarazem
prowokuje Japoczykw do roztaczania bezustannego nadzoru nad cudzoziemcami i rozdmuchuje
atmosfer donosicielstwa. W tym schemacie cudzoziemiec jest zym szpiegiem - spaiem
(zjaponizowany termin angielski), za Japoczyk - dobrym obywatelem, jeli spenia obowizek
szpiegowania cudzoziemca i donoszenia policji o kadym jego kroku. W lipcu 1942 r. rozptano
tydzie zwalczania szpiegostwa, poprzedzony drug oficjaln kampani podniecania ksenofobii,
kontynuujc wywoan nalotem Doolittlea kampani okruciestwa. Japoni pokrywaj
melodramatyczne plakaty, wzywajce ludno do czujnoci wobec zagranicznych szpiegw. Ju
w szkole wpaja si dzieciom nienawi do gaidzinw (cudzoziemcw), tote uganiaj si one za nimi
po ulicach z okrzykiem: Spai! Spai! (Szpieg! Szpieg!). W stolicy i innych wielkich miastach organizuje
si antyspaiowe manewry, podczas ktrych na rodku ulicy, w sklepach i fabrykach przebranych za
cudzoziemcw osobnikw zatrzymuje autentyczna policja pord przeraonego i podnieconego
tumu, ktry nie wie, czy scena jest prawdziwa, czy pozorowana. Wok tej kampanii prasa czyni
wiele wrzawy. Z wielkim hukiem publikuje si zmylone sensacyjne rewelacje, przedstawiajc na
przykad organizacj brytyjskiego Ministerstwa Informacji na Dalekim Wschodzie w latach
przedwojennych, ktre zawsze funkcjonowao najjawniej w wiecie, jako rozgazion siatk
szpiegowsk, oplatajc Japoni i jej cesarza. Z widoczn nawet dla laika bezpodstawnoci oskare,
wykorzystujc atwowierno spoeczestwa japoskiego, wadze zarzucaj wszechpotnemu
arcyszpiegowi tej organizacji, okrelanemu tajemniczymi inicjaami V. H. (pod ktrymi kryje si Vere
H. Redman, dyrektor dziau Ministerstwa Informacji na Dalekim Wschodzie), e... uczszcza do Tokio-
Club, normalnie dostpnego dla cudzoziemcw, i... kaza sobie tumaczy z japoskiego emisje
programu lokalnego Radia Tokio.
W wielkonakadowym dzienniku Asahi rzecznik armii major Jahagi przekonuje czytelnikw, e
pewien zdemaskowany ostatnio zagraniczny szpieg przerobi swj fortepian na krtkofalow
radiostacj. Wynika z tego - dowodzi major - e kady cudzoziemiec grajcy utwr, jakiego nie
notuje podrcznik muzyki, jest niebezpiecznym osobnikiem. Asahi apeluje zatem: Zdobdmy -
kady - podstawy kultury muzycznej. W artykule redakcyjnym wielkiego dziennika Mainichi
czytamy: Niektrzy mogliby sdzi, e przy niezomnym patriotyzmie Stu Milionw kampania
przeciwko szpiegostwu jest zbyteczna. Takiej beztroskiej postawy naley si jednak wystrzega. Spai
jest wszechobecny. Jak wszechpotny duch jest wszdzie: na ulicy, w tramwaju, podsuchujc
naiwne i niewinne rozmowy ludu. Dowdca andarmerii wojskowej genera Nakamura owiadcza
prasie: Zasad jest mie oko na kadego, kto postpuje w sposb niezwyczajowy! Dowd zaiste
godny podziwu - jake niewiele zmienio si w metodach i mentalnoci od czasw Japonii
redniowiecznej, gdy siogun (dyktator wojskowy) Tokugawa Ijejasu upowani swoich samurajw do
skracania o gow kadego, kto okae si niepoprawny, precyzujc: Czowiek niepoprawny - to
czowiek o niecodziennym zachowaniu.
Gdy w 1938 r. po raz pierwszy przybyem do Nagasaki z Szanghaju na pokadzie japoskiego statku,
kadego z cudzoziemcw przed zejciem na ld zaopatrzono w niewielki druczek z map japoskiego
wybrzea. Strefy ufortyfikowane byy na niej otoczone czerwonymi kropeczkami: druczek wylicza
drakoskie kary - w tym rwnie kar mierci - jakie czekaj kadego, kogo przyapie si na
fotografowaniu, rysowaniu, robieniu notatek, dokonywaniu obserwacji itp. wewntrz
wykropkowanej strefy. I krtka uwaga dodatkowa: Te same kary mog by zastosowane rwnie na
zewntrz wykropkowanej linii. Winny czy niewinny - kady cudzoziemiec staje si dla policji a priori
podejrzany. Wszystkie jego dziaania, zwyczajne i niezwyczajne, s pilnie rejestrowane, nadzorowane,
interpretowane. Naley o wszystkim donosi wadzom zgodnie z zasad, e kady dobry Japoczyk
powinien szpiegowa zego biaego szpiega. Jak wic biay moe si wymkn z sieci tego
obezwadniajcego nadzoru, skoro znajdzie si sam jeden pord Azjatw? Skoro kada istota, do
ktrej si zbliy, staje si tym samym podejrzana i skalana? Japoczycy utrzymujcy stosunki z biaymi
s wci indagowani, zastraszani, czsto wizieni przez dzie-dwa - wszystko po to, aby im wszczepi
ide spyconscious (uczuli na szpiega). Wobec Japonek spotykajcych si z cudzoziemcami policja jest
szczeglnie bezlitosna: do szpiegomanii docza si zazdro rasowa. Suba domowa gaidzinw jest
bezustannie nachodzona przez policj i musi meldowa o kadej nieobecnoci swych pracodawcw
w domu i skadanych i przyjmowanych przez nich wizytach, poznawa ich zapatrywania,
podsuchiwa rozmowy telefoniczne (ktre zreszt bywaj na podsuchu policyjnym lub s
nagrywane przez podsuch), wpuszcza policjanta do mieszkania i umoliwi mu w razie potrzeby
podpatrywanie lub podsuchiwanie z ukrycia pod drzwiami bd dokonanie dyskretnej rewizji pod
nieobecno domownikw. Z mego mieszkania, mimo wiernoci mojej gosposi, znikay papiery,
ulotniy si te fotografie pla nadmorskich, jakie miaem jeszcze z okresu przedwojennego. Nieznana
rka wymienia zamek w jedynej szafie, ktr zamykaem na kluczy na zamek niemal identyczny, do
ktrego oczywicie posiada klucz zapasowy. Policjanci odwiedzaj moich ssiadw, prbujc
obserwowa moje mieszkanie i podsuchiwa rozmowy z pobliskiego okna. Mao odwoa si do
porzekada, e ciany maj oczy i uszy; trzeba doda, e w Japonii oczy i uszy nie znaj murw:
papierowe przepierzenia i szerokie otwory zawsze pozwalaj widzie i sysze na zewntrz, co si
dzieje we wntrzu.
Z koniecznoci, jak wszyscy Francuzi w Tokio, przywykam do sposobu zachowywania si w kadej
chwili tak, jakbym by widziany i syszany przez szpiega zaczajonego za drzwiami, a moje sowa
utrwalane przez umieszczony pod stoem mikrofon: nigdy publicznie nie wygasza sdw o polityce;
nawet w rozmowach prywatnych mwi tylko pswkami; uywa inicjaw imion i nazwisk, aby
utrudni podsuchujcemu zrozumienie rzeczy; nigdy nie sporzdza notatek, nie prowadzi
dziennika; wystrzega si telefonu; niszczy papiery, bruliony, wycinki z gazet...
Lata, ktre przeyem w Japonii, day mi skdind czas na przyswojenie sobie metod ostronoci. Na
dugo przed wojn nadzr nad cudzoziemcami stawa si z roku na rok cilejszy, z nieodzownym
rozrastajcym si systemem policyjnych zezwole, jak pozwolenie na pobyt, moliwo
podrowania itp. Poczwszy od roku 1939 i 1940 gwatowno kampanii antyszpiegowskiej
wielokrotnie poddawaa koloni cudzoziemsk prawdziwemu reymowi terroru. Najsroszy szala
latem 1940 r., zbiegajc si z blokad midzynarodowych koncesji w Tientsinie i kryzysem
w stosunkach anglo-japoskich, gdy japoska andarmeria wojskowa aresztowaa chyba z pitnacie
osobistoci brytyjskich, a mj kolega i przyjaciel, Jimmy Cox, korespondent agencji Reutera,
w dramatycznych okolicznociach sta si samobjc. Stopniowo przyzwyczailimy si do tego, e
podobne kampanie wybuchay mniej wicej co p roku. W ten sposb policja specjalna i Kempetai
podtrzymyway nieufno mas i nie pozwalay upi ich czujnoci. Przeforsowane w parlamencie
przez armi w latach 1937-1940 ustawy o bezpieczestwie narodowym day prokuratorom, sdziom
i policjantom mordercz bro do rki. Te straszliwe teksty, pene dwuznacznych paragrafw,
przeradzaj si w zmylne puapki. Tak staje si mglicie zredagowane pojcie tajemnicy
pastwowej: worek bez dna, do ktrego mona wtoczy wszystko. Ktokolwiek dowiaduje si
o tajemnicy pastwowej lub gorzej: przekazuje j bd sprzedaje innej osobie, podlega karze a do
kary mierci wcznie. Praktycznie kady zagraniczny biznesmen, bankier, dziennikarz, ksidz, ktry
w zwizku ze swoj dziaalnoci zawodow znalaz si w sposb najzupeniej naturalny i legalny
w posiadaniu poufnych informacji, moe by aresztowany i skazany wedug widzimisi sdzcych.
Sama policja, dufna w nieograniczono swej wadzy, zdaje si wyznawa zasad: Spiesz si powoli.
Nie od razu aresztuje i nalega na skazanie. Woli raczej, aby wszdzie i nad kadym wisiaa jej groba;
dziki staemu nadzorowi skrztnie i pracowicie gromadzi dossier kadego cudzoziemca i gdy
wreszcie decyduje si uderzy, pozostaje jej tylko otwarcie troskliwie utrzymanej teczki i wybr
odpowiednich motyww oskarenia. Niepotrzebne jest nawet uruchamianie aparatu do
przeprowadzenia normalnego ledztwa, a jeszcze mniej aparatu sprawiedliwoci: ustawy policyjne
i karne - prawdziwa haba militarystycznej Japonii, zowroga imitacja zachodnich kodeksw karnych,
majca jedynie suy zamaskowaniu metod policyjnych redniowiecznego Wschodu - pozwalaj
przeduy areszt prewencyjny zatrzymanych osb na czas w praktyce nieograniczony i pozostawi je,
gdy to wygodne, nie w rku organw sprawiedliwoci w wizieniach pastwowych, lecz w rku
policjantw w wizieniach lokalnych.
W takich to warunkach aresztowano w okresie Pearl Harbour p tuzina Francuzw, ktrzy, oskareni
o szpiegostwo, ponad dwa lata przecierpi ze traktowanie w wizieniach andarmerii. Za t cen
nieszcznicy okupuj wolno pozostaych czonkw kolonii francuskiej w Japonii - okoo trzystu
osb, z ktrych poowa skada si z katolickich misjonarzy, zakonnikw i zakonnic. Polityka policji
zmierza przy tym do tego, by da odczu cudzoziemcom tymczasowo przyznanej im rzekomej
wolnoci. Aresztuje si garstk Francuzw, by wszystkich pozostaych mc utrzymywa w stanie
permanentnego zagroenia. Coraz daje si do zrozumienia, e w kadej chwili mona przedstawi
odpowiednie dokumenty, wskazujce, e wszyscy s wrogami Japonii i zasuyli na aresztowanie lub
obz koncentracyjny. Przez ca wojn wrd kolonii francuskiej w miar zwalniania pierwszych ofiar
- na og niemal zagodzonych na mier - bd nastpowa sporadyczne aresztowania pod byle
pretekstem, ktre maj podtrzymywa atmosfer strachu.
Na kilka tygodni przed Pearl Harbour, w dniu przejcia wadzy przez generaa Todzio, andarmeria
wojskowa zabiera z domu mego przyjaciela i bliskiego wsppracownika Branka Vukelicia
(narodowoci jugosowiaskiej), od 1935 r. zastpc korespondenta agencji Havas. Policja specjalna
daje mi bez ogrdek do zrozumienia, e nie bdzie tolerowana adna prba interwencji z mojej
strony - ba, nawet pisemne lub ustne owiadczenie - na korzy tego, z ktrym przez cae lata
wsplnie pracowalimy, a ktrego obecnie oskara si o szpiegostwo pod paszczykiem
dziennikarstwa. W ten sposb sam staj si obiektem cisego nadzoru. Niebawem otrzymuj poufn
informacj, e z kolei ja zostan aresztowany. Jednak stopniowo kleszcze si rozluniaj i ostatecznie
piorun mnie oszczdzi - niewtpliwie dlatego, e spad tu obok mnie, prosto na gow mego
nieszczsnego przyjaciela.
Dnia 16 maja 1942 r., w miesic po rajdzie DooIittlea, ukazuje si nagle w prasie utrzymywana dotd
w tajemnicy wiadomo o aresztowaniu przez policj wojskow Vukelicia wraz z ptuzinem
cudzoziemcw (w tym Richardem Sorgem) i grup Japoczykw. Wok tej sprawy podniesiono
ogromny szum. Wszystkie osoby oskarono o przynaleno do midzynarodowej siatki szpiegowskiej
pracujcej na rzecz wywiadu radzieckiego. Najcisze zarzuty wytoczono przeciwko Sorgemu
(korespondent Frankfurter Zeitung od 1932 r., szeroko znany w Japonii), ktrego przedstawiono
w roli tym groniejszego szefa bandy szpiegowskiej, e - jak si wyjania - by przyjacielem
i powiernikiem ambasadora Niemiec generaa Otta; dziki temu mia doskona orientacj co do gry
Hitlera i mg przekazywa cenne informacje do Moskwy; utrzymywa te bliskie stosunki
z niektrymi doradcami osobistymi ksicia Konojego, a take ze wsppracownikami Wang Cing-
weja
14
, marionetki projaposkiej w Nankinie. Sorge zosta skazany na mier i powieszony.
Vukeliciowi, po procesie trwajcym okoo dwu, lat, zasdzono w 1944 r. doywotnie cikie roboty za
pogwacenie prawa o ochronie tajemnicy wojskowej i ustawy o bezpieczestwie narodowym. 15
sierpnia 1945 r., w dniu kapitulacji Japonii, dowiedziaem si, e nieszcznik zakoczy ycie na
katordze w cikim wizieniu w Abasiri, pooonym daleko na pnocy Hokkaido. Na siedem miesicy
przed dniem wolnoci przeladowania i gd zmogy siy fizyczne, hart moralny, radosny optymizm
i si ducha tego wyjtkowego czowieka.

6.
Zwycistwa morskie made in Japan

Od chwili swego otwarcia ku Zachodowi militarystyczna Japonia przywizywaa chorobliwe wrcz
znaczenie do swej opinii wrd narodw wiata. Nieprzypadkowo jednym z symbolicznych
przedmiotw japoskiej religii narodowej jest lustro: opinia midzynarodowa bya wanie takim
lustrem, przed ktrym Japonia nie przestawaa odtd pozowa, maskujc bardzo zrcznie to sw
gwatowno, to swe saboci i starajc si za pomoc nadajcej faszywy pozr propagandy ukaza
na zewntrz swe prawdziwe oblicze czy prawdziwe zamiary.
W ten obraz Japonii w oczach opinii midzynarodowej Tokio wpatruje si bez przerwy za
porednictwem setek swych dyplomatw, obserwatorw i szpiegw, ktrych jedno z gwnych zada
polegao na przekazywaniu pochlebnego zwierciada macierzystego kraju w zagranicznym plenerze.

14
Premier utworzonego przez Japoczykw na podbitych obszarach Chin zalenego pastwa ze stolic w
Nankinie przyp. tum.
Wojna nic w tej mierze nie zmienia, przeciwnie: na pocztku lata 1942 r., po rozpoczciu przez
generaa Todzio wojny byskawicznej, Japonia namitnie wpatruje si w swj grony wizerunek, jaki
wreszcie udao si jej narzuci wiatu. Gdy tylko Churchill lub ktrykolwiek inny obcy m stanu
podkrela zadziwiajc potg Japonii, gdy tylko jaki nieprzyjacielski dziennik przyznaje jej jakie
zwycistwo - obojtnie, mae czy due - komentarz, przemwienie lub artyku jest natychmiast przez
tokijskie suby informacyjne rozpowszechniany wszelkimi dostpnymi rodkami przekazu. Rzd chce
w ten sposb wzbudzi zapa narodu, pokazujc mu, jak jest silny i grony. Oto wiat, ktry tak dugo
nie docenia Japonii, obecnie j podziwia - i kraj daje si zwodzi, omamiony swym budzcym lk
odbiciem na arenie wiatowej. Zachd przypisuje mu ogromn potg. Od Hawajw po Suez i
Madagaskar - oceany Spokojny i Indyjski wydaj si niepodzielnie morzem japoskim. Po Pearl
Harbour marynarka amerykaska nie istnieje; na Wschodzie nie wida te floty brytyjskiej. Gdzie wic
uderzy Japonia? Genera Todzio z upodobaniem utrzymuje wiat w niepewnoci, groc w swych
przemwieniach w parlamencie to kolosalnym rozszerzeniem strefy wspdobrobytu w kierunku
Indii, to znw aneksj Australii.
Po poudniu 9 maja 1942 r. Radio Tokio haaliwie powiadamia, e w przeddzie miaa miejsce
wielka bitwa morska w poudniowej strefie Pacyfiku - na Morzu Koralowym, ktrego wody omywaj
pnocno-wschodnie wybrzee Australii. Wieczorem rzecznik rzdu japoskiego komandor Hiraide
Hideo obwieszcza w sensacyjnym komunikacie wielkie zwycistwo. Flota amerykaska stracia -
informuje - jeden pancernik i dwa lotniskowce, trzeci lotniskowiec zosta uszkodzony, za dwa
krowniki wyeliminowane z walki, nie mwic o jednostkach pomniejszego kalibru. Nazajutrz
kolejny komunikat powiksza klsk amerykask, dodajc do bilansu kilka mniejszych potek, ale
zarazem przyznaje, e w bitwie marynarka japoska stracia jeden lotniskowiec.
Czyby dowdztwo japoskie zdecydowao si na atak w kierunku Australii? Japoskiej opinii
publicznej nic w tej sprawie nie wiadomo. rodki masowego przekazu na rwni nie szczdz wysiku,
by budzi w niej wiar w zwycistwo, jak i dokadaj stara, by nie dostarcza interpretacji przebiegu
wydarze ani dokadniejszych wyjanie o prowadzonych operacjach. Podczas wojny jednak bardziej
ni w dobie pokoju podejrzliwa tajemniczo, jak rzd cesarski otacza sw polityk, niweczy niejako
na przekr wszystkie zabiegi oficjalnej propagandy. Sama przyroda staje w zmowie z ow mani
tajemniczoci. Ocean otacza Japoni barier milczenia. Bitwa toczy si gdzie w oddali, za
horyzontem, za morzami - i przez wiele dni i tygodni rzd w Tokio bdzie mg zachowa w tajemnicy
prawdziwe wyniki walki, zadowalajc si haaliwymi owiadczeniami o zwycistwie japoskiego
ora.
Co si wydarzyo na Morzu Koralowym? Dowdztwo wojskowe istotnie postanowio uderzy na
Australi, ale zamiar si nie powid. Klucz do obrony pnocnej Australii znajduje si w Port
Moresby, na poudniowym brzegu Nowej Gwinei. Japoczycy od morza okupuj brzeg pnocny.
Podejmowane przez wojska japoskie ataki przez dungl i gwatowne bombardowania Port Moresby
z powietrza nie zamay bohaterskiego oporu Australijczykw. Wwczas flota japoska decyduje si
na wysadzenie desantu na poudniowym brzegu, w pobliu australijskiej twierdzy. Manewr zostaje
odkryty. W chwili gdy jednostki japoskie podnosiy kotwic w swej bazie w Tulagi, lotnictwo
amerykaskie - ktre zaczyna ujawnia sw si - przypucio nagy atak. Ponowny atak eskadry
amerykaskiej nastpuje na Morzu Koralowym, gdy okrty japoskie przemykaj koo wschodniego
cypla Nowej Gwinei. Rozpoczyna si walka. Ta pierwsza wielka bitwa morska na Pacyfiku nosi
rwnie miano pierwszej bitwy lotniskowcw w historii wojen morskich. Po raz pierwszy dwie floty
atakuj si wzajemnie poza zasigiem strzaw swych najwikszych dzia. Okrty obu stron nie maj
ani razu sposobnoci zademonstrowania siy swych armat. Ca robot wykonuj samoloty startujce
z pywajcych lotnisk. Spotkanie okazuje si kosztowne dla Amerykanw, ktrzy trac m.in.
lotniskowiec Lexington, lecz flota japoska rezygnuje z dalszego posuwania si ku Port Moresby.
W ostatecznym rachunku oznaczano dla niej klsk o dalekosinych konsekwencjach. Mija
zagroenie Australii, a marsz Japonii na poudnie zosta powstrzymany.
Jak jednak warto ma opanowanie rozlicznych wysp Pacyfiku bez okupacji Australii? Zdobycie
ostatniej twierdzy biaych na poudniowym Pacyfiku wymagaoby podjcia szaleczego zadania. O ile
groniejsze niebezpieczestwo zawinie nad Japoni, gdy z pomoc Australijczykw Stany
Zjednoczone uczyni z poudniowego kontynentu baz dla swego przyszego powrotu na pnoc!
Dnia 10 czerwca 1942 r., w porze gdy 75 mln Japoczykw siedzi w kucki na matach przy obiedzie
zoonym z ryu i ryb, w Radiu Tokio rozlegaj si fanfary. W miesic po japoskim zwycistwie
na Morzu Koralowym admiralicja powiadamia o nowym triumfie na wyspie Midway. Zmagania, ktre
dotd toczyy si na morzach poudniowych, przeniosy si na rodkowy Pacyfik. Midway, niewielka
wyspa w rkach Amerykanw, ley - jak sama jej nazwa wskazuje - w poowie odlegoci midzy
brzegiem amerykaskim a brzegiem azjatyckim. To znakomite pooenie czyni j baz morsk
w samym rodku oceanu i baz lotnicz najwyszej rangi. Zapewnia ona od zachodu obron Wysp
Hawajskich, odlegych o 1100 mil ku wschodowi, i pozwala Stanom Zjednoczonym kierowa samoloty
obserwacyjne lub ataki powietrzne po szerokim kole, przekraczajcym na zachodzie 180. poudnik,
a wic kontrolowa obszar, ktry Tokio jeszcze przed wojn uwaao za japosk stref Pacyfiku.
Komunikat cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej podaje, e flota japoska, zbliywszy si miao do
Midwayu na odlego pocisku dziaa, zaskoczya siy obrony wyspy, zmasowanym bombardowaniem
z powietrza powanie uszkodzia naziemne urzdzenia wojskowe i posaa na dno amerykaskie
lotniskowce. Operacje rozszerzyy si a na pnocny Pacyfik: mniej wicej w tym samym czasie flota
japoska zbombardowaa gwn amerykask baz morsk na Alasce - Dutch Harbour -
i wyldowaa na Wyspach Aleuckich.
Jeszcze raz opinia publiczna przeknie z zaufaniem wielkie zwycistwo japoskie, jakie serwuje jej
propaganda w przyprawie nader haaliwych komentarzy. A przecie w komunikacie Kwatery
przynajmniej jeden fakt moe skania do niepokoju - jego opnienie. Wskutek niedyskrecji agencji
Domei ujawniono, e z komunikatem o bitwie wstrzymano si kilka dni. Do normalnych praktyk
japoskich rodkw masowego przekazu - jak ju wspominano - naleao zamroenie dobrej
wiadomoci, by poda j na przykad w dniu wita narodowego. Mona byo oczekiwa, e tym
razem wiadomo o nowych sukcesach pojawi si 8 czerwca: smy dzie kadego miesica -
ochrzczony dla upamitnienia Pearl Harbour Dniem Azji Wschodniej - ma bowiem uroczysty
charakter. Ale 8 czerwca min bez komunikatu. Dopiero 10 czerwca oczekiwany komunikat zosta
ogoszony. Jedna jego cz odnosi si do wydarzenia, ktre miao miejsce przed tygodniem:
bombardowania Dutch Harbour dokonano 3 czerwca. Komunikat tokijski stara si skdind
pomiesza trzy rne operacje: ta sama eskadra japoska nie moga uderzy 3 czerwca w pobliu
Alaski, nazajutrz dokona ldowania na Aleutach i jeszcze tego samego dnia zaatakowa wyspy
Midway. Nie pozwala on rwnie wnioskowa, w ktrej z tych operacji Japonia poniosa straty,
przyznano si bowiem do powanie uszkodzonego lotniskowca i krownika.
Ale najbardziej podejrzane jest to, e w radoci wywoanej zwycistwem (rwnoczesnymi
zwycistwami?) niepokonanej floty japoskiej dziennikarzom, spikerom i komentatorom wszelkiej
maci brak wprost tchu przy dugich wywodach majcych przygwodzi kamliw propagand
Amerykanw - ci ostatni bowiem, czego si nie ukrywa, ju od piciu dni obwieszczaj coraz goniej
swoje zwycistwo.
I nie bez powodu! Spoeczestwo japoskie dowie si dopiero po wojnie, e bitwa o Midway
oznaczaa decydujcy zwrot w eskalacji wojny morskiej na Pacyfiku. Gwnodowodzcy floty
japoskiej admira Jamamoto planowa nie wycieczk ku brzegom Midwayu dla zniszczenia urzdze
wojskowych, lecz desant na wyspie. Zdobycie tej bazy o najwyszej randze powinno obrci na
korzy Japonii sytuacj na rodkowym Pacyfiku. Zawadnicie Midwayem miao niejako stanowi
rekompensat bdu popenionego 8 grudnia 1941 r., w pierwszym dniu wojny, gdy wbrew
przestrogom Jamamota Wielki Sztab Gwny zrezygnowa wwczas z zajcia Honolulu. Operacja na
Dutch Harbour i Wyspy Aleuckie zostaa potraktowana przez Jamamota jako dywersja.
Admira Jamamoto nie wie wszake, e jego przeciwnik, admira Chester Nimitz, dysponuje
najbardziej sensacyjn z tajnych kontrbroni: amerykaskie suby wywiadowcze rozgryzy
supertajny szyfr marynarki japoskiej. Do tego wyczynu naley doda drugi, nie mniej znamienity:
admiralicji amerykaskiej, mimo kilku gorcych momentw, uda si tak dobrze zamaskowa to
odkrycie, e a do kapitulacji nikomu w Tokio nie przyjdzie na myl, jaki atut ma w rku Ameryka.
Rozszyfrowane w poowie maja depesze japoskie alarmoway wic Nimitza, e atak przeciwko
Midwayowi jest kwesti chwili. Gdy rankiem 3 czerwca japoski konwj desantowy ukazuje si po
zachodniej stronie wyspy, amerykaska obrona przeciwlotnicza, pospiesznie wzmocniona, czeka
w pogotowiu. Po poudniu amerykaskie latajce fortece obrzucaj bombami japoskie krowniki
i okrty transportowe. Atak trwa a do zapadnicia zmroku. Tego samego dnia japoska Task Force
(jednostki przeznaczone do zada specjalnych) przybywa na wyznaczone koo Midwayu spotkanie
z siami wczeniej operujcymi. Skada si ona z dwu pancernikw i czterech najlepszych
lotniskowcw, jakie posiada Japonia; wszystkie uczestniczyy ju w ataku na Hawaje. Dowodzi ni
wiceadmira Nagumo Ciuici, wsawiony pod Pearl Harbour.
Podjte rankiem 4 czerwca potne uderzenie japoskie na naziemne urzdzenia wojskowe Midwayu
spezo ma niczym. Obrona powietrzna wyspy z furi atakuje japoskie jednostki. Niebawem wpadaj
one w puapk. W nocy z 3 na 4 czerwca w rejon Midwayu przybywa z Hawajw flota amerykaska
w sile trzech lotniskowcw i kilku krownikw. Pojawia si ona po pnocno-wschodniej stronie
Midwayu na flance eskadry japoskiej: rajdy samolotw amerykaskich trwaj przez cay dzie i cz
nastpnego, powodujc paniczn, bezadn ucieczk si Naguma. Pod ciosami amerykaskich
bombowcw nurkujcych i samolotw torpedujcych staj w pomieniach trzy japoskie lotniskowce;
czwarty, trafiony pociskami, dobija d podwodna. Sze innych okrtw zostao uszkodzonych,
a ciki krownik zatopiony. Zniszczono ponad 300 samolotw japoskich, mier ponioso 3500
marynarzy i lotnikw marynarki japoskiej. Amerykanie oprcz szkd w naziemnych urzdzeniach
wojskowych wyspy stracili tylko jeden lotniskowiec, jeden niszczyciel i 150 samolotw. Na rozkaz
admiraa Jamamota flota Wschodzcego Soca salwuje si ucieczk w kierunku Tokio, liczc na
pogorszenie warunkw atmosferycznych na pnocy, co uchronioby j przed pocigiem.
W sze miesicy po Pearl Harbour marynarka japoska poniosa gon klsk - gon na caym
wiecie - cho wieci o niej w samej Japonii prbuje si za wszelk cen zdusi. Po raz pierwszy flota
japoska usiowaa zawadn baz nieprzyjacielsk na wschd od 180. poudnika w amerykaskiej
strefie Pacyfiku: po odniesionej porace wicej si na to nie poway. Bitwa na Morzu Koralowym
powstrzymaa marsz marynarki japoskiej na poudniowym Pacyfiku; bitwa o Midway wzniosa
porodku oceanu przeszkod nie do sforsowania.
Tymczasem t wanie bitw rzecznik Wielkiej Kwatery Gwnej przedstawia spoeczestwu
japoskiemu jako wspaniae zwycistwo floty cesarskiej. Tym razem nie oszukuje si jedynie szarego
tumu: prawd o ataku na Midway ukrywa si nadto przed... samym Synem Nieba. Wedug zdobytych
pniej przeze mnie informacji cesarzowi przedstawiono te same kamliwe raporty, ktrymi zwodzi
si mieszkacw Tokio. Tylko wskutek konfrontacji sprzecznych informacji i na podstawie
spnionych wiadectw odpowiedzialnych osobistoci wadca po kilku tygodniach dowie si w kocu
o rzeczywistym przebiegu wydarze, jakie miay miejsce na rodkowym Pacyfiku. Czy otoczenie
cesarza znao prawd i ukrywao j przed nim? Czy te rdo kamstwa znajdowao si na polu bitwy
i sztab japoski, zmiadony amerykaskim kontratakiem, sa do Tokio kamliwe informacje? Wydaje
si, e i jedna, i druga hipoteza zawiera najpewniej ziarnko prawdy: rzd w Tokio by oszukiwany, lecz
przysta na to i z kolei on sam oszukiwa.
Wedug moich informacji nawet sam genera Todzio by pocztkowa faszywie informowany.
Jednake zapoznawszy si z treci komunikatw opublikowanych przez radio amerykaskie,
zaniepokoi si diametraln rnic pomidzy wersj wydarze podan przez Hawaje a wersj
rozpowszechnian w Tokio. Kaza wic wezwa do siebie dowdc operacji morskich admiraa Ito
Seiiciego i zada prawdy. Ito, z gniewn porywczoci cechujc Japoczyka, ktry zosta obraony
lub za takiego si uwaa, odparowa brutalnie: Czyby Wasza Ekscelencja straci wiar w komunikaty
admiralicji? Oskarony w ten sposb o defetyzm, Todzio kapituluje i admira Ito odchodzi
usatysfakcjonowany. Z innych rde premier dowiaduje si jednak, e komunikaty amerykaskie
poday prawd o Midwayu, nie czyni jednak nic, by skorygowa obraz przekazywany przez oficjaln
propagand. Nadal nie sprzeciwia si kampanii zwodniczych kamstw, wprowadzajcych w bd
opini publiczn i cesarza.
Radio Tokio wykazuje tym razem niemao zrcznoci. Nie rozwodzi si nad bitw o Midway,
natomiast wysuwa na czoowe miejsce uboczn operacj, jak byo wyldowanie bez walki desantu
na Wyspach Aleuckich. Spikerzy kad nacisk na oczywiste korzyci, jakie daje Japoczykom kontrola
nad wysepkami Kiska i Attu: droga pnocna - wskazuj - jak Amerykanie, mogliby si posuy dla
dokonania lotniczo-morskiego ataku na Japoni, zostaa zablokowana; japoska kontrola powietrzna
rozciga si a po Alask i obejmuje wan baz pnocn Dutch Harbour na Unalasce; handel morski
i rybowstwo na Morzu Beringa natrafiaj na przeszkody. Radio podkrela nadto wcieko prasy
i opinii publicznej w Stanach Zjednoczonych z powodu utraty Aleutw. Dorzuca wreszcie komentarze
i informacje, tym razem zmylone, o tym, jakie niebezpieczestwo stanowi dla Ameryki kilka
batalionw japoskich zagubionych daleko na pnocy, w krainie mgie. Mga Wysp Aleuckich ma
niewtpliwie jedn cenn zalet: naleycie maskuje klsk poniesion w batalii o Midway.

7.
Guadalcanal, czyli strategia rozwinitego odwrotu

Sierpie 1942 r. Promienne japoskie lato pogryo Tokio w bezruchu i szczliwej obojtnoci na
wojn - na wszystkie wojny, t w Europie i t Najwikszej Azji. Mona by rzec, e rzd i propaganda
na prno zdzieray sobie gardo, chcc, by ten chwiejny nard o dwch twarzach ukaza swe
nieposkromione w okruciestwie oblicze, by nie pozwoli upi swych lkw i nienawici, by stan
w szyku, poddajc si rozkazom i kolektywnej histerii. Na nic: straszliwy upa przywrci na chwil
prawdziw twarz Japonii - tej, ktra nie chciaa zgin! W przystpie niekontrolowanego
rozleniwienia ujawnia si nie naruszony zasb tumionego dugo wdziku, zmysowoci, radoci ycia.
Po raz ostatni krluje beztroska. Fabryki i biura wypuszczaj na urlopy masy ludzi. Chocia mobilizacja
zagarna cae armie modych mczyzn, okazuje si, e ten przeludniony kraj ma ich jeszcze tysice.
Poniewa za dziewczt jest jednak o wiele wicej, lato rozkwita bukietem kimon. Na plaach nagie
tumy wyleguj si na popielatych porowatych piaskach, na ktrych spokojne, dugie jzyki fal oceanu
zamieraj w spienionej, olniewajco biaej grzywie. Jake trudno uwierzy, e gdzie daleko za
horyzontem bkitna woda Pacyfiku jest skaona olejem i krwi wielkich bitew... Sens - wojna: to
sowo, zda si, wyparowao w upale.
Z naga nie wiadomo skd wypyna nazwa, ktr powtarza kady: Guadalcanal. Pojedyncze sowo,
zagubione wrd mnstwa innych. Cesarska Wielka Kwatera Gwna wydaje si dla kaprysu gmatwa
w umysach nazwy wszystkich frontw na niezmierzonych przestrzeniach Pacyfiku, tak odlegych od
maej Japonii. Dzie w dzie istny zalew komunikatw: okupacja Kweiki w prowincji Kiangsi i Sanshui
w Kwantungu, bombardowanie Czattagamu (Indie) i Townsville (pnocno-zachodnia Australia);
japoskie odzie podwodne atakuj Diego Suarez (na Oceanie Indyjskim) i Sydney (jeszcze jedna
gona epopeja kieszonkowych odzi podwodnych) i siej panik na wybrzeu Oregonu. Jak
japoskie gowy maj si poapa w tych wszystkich depeszach, w ktrych mieszaj si razem Chiny,
Birma, Australia, Indie, Alaska, Oceania?
Nieopisana wrzawa towarzyszy informacjom o dwch wielkich bitwach morskich koo Wysp
Salomona: pierwsza miaa miejsce 7 sierpnia, druga - 24 sierpnia. Oczywicie - dwa wielkie
zwycistwa sztandaru Wschodzcego Soca. Pierwsze jest przedmiotem sensacyjnych reportay,
w ktrych dziennikarze japoscy przecigaj si w charakterystycznym dla siebie stylu w opisach
zamtu nocnej bitwy i wysawianiu niezrwnanej odwagi niszczycieli japoskich, ktre
w ciemnociach torpeduj wszystko, co pynie przed nimi. Wrg jest w rozsypce, co (wszake!) nie
przeszkadza mu stoczy w pitnacie dni pniej drugiej bitwy, ktrej obraz wydaje si jeszcze
bardziej zagmatwany, cho tym razem do walki doszo w peni dnia.
Prasa i radio me ustaj w wysikach, aby rozbudzi entuzjazm opinii publicznej, nie tumaczc jej
jednak, w jaki sposb tak nagle wzroso znaczenie Wysp Salomona, ktrych czci jest wyspa
Guadalcanal. Trzeba by byo bowiem pokaza, w jaki sposb ten archipelag dungli i bagien, trapiony
malari, znalaz si na granicy morskich frontw wojennych - u zbiegu linii poziomej znaczcej na
poudniu kres japoskiego marszu w kierunku Australii i poudnika odgraniczajcego na wschodzie
cz Pacyfiku kontrolowan przez flot Wschodzcego Soca. Naleaoby nadto przyzna si, e
Amerykanie podjli kontratak, by uratowa niebezpiecznie zagroone Nowe Hebrydy i Now
Kaledoni i ubiec dalsz okupacj japosk, bowiem w razie zajcia istniejcych tam baz zostaaby
przerwana droga zaopatrzeniowa midzy Stanami Zjednoczonymi a Australi. Jednak komunikaty
tokijskie s - jak zawsze - jednokierunkowe: obwieszczaj wycznie zwycistwa. Tylko uwane
studiowanie szczegowych map, niedostpnych zreszt dla szerokiej publicznoci, pozwala
stwierdzi... pierwszy odwrt. Tak wic jeszcze raz uchodz uwagi Japoczykw pasjonujce
powikania rozstrzygajcych walk.
Najpierw rozgorzaa bitwa midzy wojskami desantowymi na Guadalcanalu: siom japoskim, ktre
znalazy si tu 16 czerwca 1942 r., Amerykanie przeciwstawili silne oddziay piechoty morskiej,
przerzucone przezornie na Salomony 7 sierpnia. W tej pierwszej bitwie morskiej (w oficjalnej
terminologii amerykaskiej zwie si j bitw o wysp Savo) przybya dla ochrony desantu flota
amerykaska traci w zacitej nocnej potyczce ciki krownik i wkrtce potem dwa lotniskowce.
Inne jednostki amerykaskie osiady na mielinie koo Guadalcanalu bez ochrony i bez nadziei na
otrzymanie posikw. Lecz dowdztwo japoskie mimo caego haasu, jaki wok walk o Savo wznieca
oficjalna propaganda, nie orientuje si w rozmiarach swego sukcesu. Obawiajc si puapki, nie
wykorzystuje posiadanych atutw dla unicestwienia przeciwnika.
Z kolei dochodzi do bitwy posikw: obie strony wysyaj wojska na pomoc swym oddziaom
piechoty. W drugiej bitwie na Wyspach Salomona (zwanej w Stanach Zjednoczonych bitw na
Salomonach Wschodnich) admira japoski, ktry zada ju powany cios flocie amerykaskiej,
przedwczenie przerywa walk, poniewa jeden z lotniskowcw Wschodzcego Soca zosta
uszkodzony, a drugi poszed na dno.
Walka przenosi si teraz na ld. Dopiero w tej fazie , do spoeczestwa japoskiego zaczynaj
dociera wieci o zaciekych zmaganiach toczonych w kocu sierpnia i we wrzeniu w malarycznych
dunglach wyspy. Prasa i radio tokijskie przekazuj za radiem amerykaskim wstrzsajce opisy walk,
dowodzce zajadoci wojsk cesarskich. Nie wspomina si jednak sowem o powstrzymaniu ofensywy
japoskiej ani tym bardziej o triumfie kontrofensywy Amerykanw, ktra ostatecznie ugruntowaa
ich przewag na ldzie i w powietrzu.
Marynarce amerykaskiej pozostaje odzyska kontrol wd wok archipelagu. W walce, ktra trwa
od 11 do 14 listopada 1942 r., morderczy nocny atak japoskich niszczycieli na szerokoci
Guadalcanalu w cigu pitnastu minut posya na dno dziesitk amerykaskich jednostek morskich.
Tokio obwieszcza wielki triumf floty japoskiej; oblicza si, e zatopiono osiem krownikw
nieprzyjacielskich, a dziewi innych okrtw wojennych, w tym dwa pancerniki, uszkodzono.
Dowdcy japoscy przyznaj si do straty jednego pancernika (o drugim wida zapomnieli...), za to
pomijaj milczeniem fakt zatopienia japoskich okrtw transportowych z wojskiem na pokadzie.
Nietknite pozostaj amerykaskie transportowce; wiee oddziay wojskowe i sprzt bd stanowiy
realn stawk w walkach. Stopniowo piechota japoska, przereklamowana mimo swej zacitoci,
zacznie si na przeomie 1942 i 1943 r. wycofywa na zachd.
W Tokio z nadejciem jesieni miejsce beztroski szczliwego lata zaj niepokj. Japoskie rodki
masowego przekazu, spikerzy i komentatorzy usiuj jeszcze przedstawia Guadalcanal nie jako
porak, lecz jako wzgldny triumf - triumf bohaterstwa i wytrwaoci nad materialn przewag
wroga. W karykaturalnym ujciu przedstawia si strach amerykaskich jednostek luzujcych,
bronicych si wszelkimi sposobami - jak si twierdzi - przed wysyk na przeklte wyspy, lub te
wymiewa wymagania onierza amerykaskiego, ktry nie potrafi walczy bez czekolady
i papierosw, gdy tymczasem japoski wojownik umie zadowoli si korzonkami i kor.
Dnia 9 lutego 1943 r. Biuro Informacyjne publikuje niepokojcy dokument: bilans operacji
Guadalcanal. Podsumowuje on straty floty amerykaskiej, uwzgldniajc kad zatopion
i uszkodzon jednostk, cznie z okrtami patrolujcymi i statkami handlowymi. Dowodzi to
porednio zamknicia pewnego rozdziau i przygotowuje spoeczestwo na przeknicie gorzkiej
piguki. Tego samego dnia dowdztwo japoskie wycofuje drog morsk z Guadalcanalu resztki
piechoty cesarskiej.
Mija kilka dni w zamierzonym milczeniu, po czym nadspodziewanie jestemy wiadkami przyznania
si do klski. Komunikat zawiera zaledwie kilka wierszy - mona wrcz rzec, e koncentruje si na
jednym sowie, ktre niby magnes przyciga i fascynuje Sto Milionw. Sowo nigdy dotd nie
syszane, a tym bardziej nigdy nie czytane. Dugo cesarska Wielka Kwatera Gwna musiaa duma, by
zrodzi ten nowy, oryginalny i zrczny termin. Poniewa pismo japoskie nadaje si do
nieograniczonej fabrykacji wyrazw zoonych, otrzymywanych przez spajanie rnych znakw
graficznych, to synne, niepowtarzalne w swym kunszcie pojcie zostao ukute przez stopienie dwu
ideogramw, z ktrych jeden znaczy rozwinicie, a drugi cofnicie. W pierwszej chwili
rozwinicie przywodzi na myl wojsko, ktre posuwa si naprzd w szyku rozproszonym, jednak
drugi znak graficzny: cofnicie nie pozostawia wtpliwoci, e owo posuwanie si naprzd
nastpuje... do tyu.
Ujawnienie rozwinicia w odwrocie spod Guadalcanalu (Nippon Times, tumaczc to pojcie za
agencj Domei, uywa angielskiego zwrotu withdrawal-deployment) wywouje konsternacj opinii
publicznej. Razi j - rzecz godna uwagi - nie tyle klska podjtej operacji, ktrej doniosoci zreszt nie
pojmuje, co odwrt: a wic niezbity fakt, e ostatni obrocy opucili wysp, zamiast do ostatniego
zoy ycie w ofierze. Czuli na najmniejsze drgnienie opinii publicznej rzecznicy armii i marynarki
staraj si wic w nastpnych dniach wytumaczy, e jednostka wojskowa ma prawo rozwin si
na tyach, jeli jej zadanie polegao na maskowaniu utworzonej na tyach rzeczywistej linii oporu,
ktra we waciwej chwili pozwala odsoni przybic.
Dla zatarcia fatalnego wraenia prasa nie skpi teraz opisw bohaterskich epizodw, majcych
wiadczy, e nie brakowao oddziaw, ktre uczyniy zado idei powicenia. Dugimi strumieniami
malutkich hieroglifw gazety maluj peen chway koniec jednostki majora Inagakiego.
Dwustuosobowy oddzia znalaz si w kotle, opasany przez wroga zasiekami z drutu kolczastego
i ufortyfikowanymi pozycjami rozmieszczonymi w bagnistej dungli. onierze, nieustannie
bombardowani, ywi si traw. Noc patrole doczoguj si a do pozycji wroga, zabijajc strae, by
mc skra cudowne puszki konserw. Moi onierze - to doprawdy ywi bogowie! - woa wedug
relacji dziennika Yomiuri major Inagaki. Ale pozycja jest nie do utrzymania. Odbywa si narada, na
ktrej jednogonie podjto decyzj kolektywnego samobjstwa, ktre przyjmuje form
desperackiego ataku na stanowiska nieprzyjaciela o wicie 22 stycznia 1943 r. W przeddzie,
o pnocy, cay oddzia w komplecie piewa uroczysty, przepeniony smutkiem hymn Kimi Ga Jo na
cze Syna Nieba, po czym wznosi trzykrotny okrzyk Bandzai! za jego wieczn pomylno, oddajc
pokon w kierunku paacu cesarskiego. Gdy w ciemnociach amerykaskie goniki rozmieszczone
wokoo powtarzaj w nieskoczono w jzyku japoskim wezwanie do kapitulacji, dwie setki
onierzy, wliczajc chorych i tych spord rannych, ktrych nie trzeba byo dobi, zrywaj si do
ostatniego ataku - na mier.
Dowdca wyznaczy jednak - kontynuuje gazeta - dwunastk miakw, ktrych zadaniem jest
wyrwa si z matni i przej przez dungl, aby przekaza dowdztwu ostatni meldunek
o samobjstwie jednostki. I od tego miejsca opis nabiera peni japoskiego kolorytu. Najpierw
melodramatyczna scena poegnania: swj ostatni rozkaz dla dowdcy grupy, sieranta Kainumy,
major Inagaki koczy sowami: W mierci znajdziesz ycie. Tylko czterem onierzom udaje si
przedrze przez lini wroga. Wrd nich znajduje si Kainuma. Rozdzielaj si na dwie grupy. Wraz
z szeregowcem Niw Kainuma dokonuje bohaterskich czynw. Ten mistrz szabli i sztyletu likwiduje
pierwsz, izolowan w dungli, stra amerykask. Nieco dalej nastpn: jego sztylet niby oszczep
leci ku wrogowi i trafia go z odlegoci dwudziestu krokw. W pewnym; momencie kula rani Niw;
Kainuma dwiga go na plecach przez kolczasty gszcz i rozlewiska rojce si od krokodyli. Niwa
spostrzega jednak, e jest przyczyn wyczerpania swego towarzysza, korzysta wic z chwili, gdy ten
si oddala, i popenia samobjstwo: otwiera sobie yy i z okrzykiem Bandzai! na ustach umiera.
Kainuma pogrzeba przyjaciela i ze sztyletem w rku poprzysig nad jego grobem zemst. dz
zemsty gorzay mu oczy i wrzaa w nim kada kropla krwi pisze z emfaz Yomiuri. Sierant rusza
w dalsz drog, swym straszliwym sztyletem pozbawiajc ycia kolejnych nieprzyjaci i mwic za
kadym razem: Czy widzisz i tego oto, przyjacielu Niwa? Wskakuje do gniazda karabinw
maszynowych i masakruje w mgnieniu oka czterech znajdujcych si w nim onierzy. Na szosie
kradnie auto i cigany, ponownie kryje si w dungli. W cigu jedenastu dni zdoa zasztyletowa
szesnacie ofiar. Krtko odpoczywa wrd innej gromady podobnie opuszczonych i osamotnionych
onierzy japoskich, ywicych si korzonkami, po czym ponownie daje nura w gb pozycji
nieprzyjaciela.
Natrafi na namiot, w ktrym omiu Amerykanw spao gbokim snem. Temu, ktry lea z prawego
brzegu, wbi sztylet w brzuch. onierz wyda nieartykuowane chrzknicie, ktre jednak pozostaych
nie rozbudzio. Kainuma amie sobie teraz gow, w jaki sposb zabi drugiego tak, aby nie wyda
jku. Postanawia zada cios w usta. Ofiara zmara bez szmeru. Pozostaych umierci wic w ten sam
sposb, po czym pozbiera ich plecaki i wrci do napotkanego niedawno oddziau japoskiego. Po
zabiciu 24 wrogw Kainuma odczu znaczn ulg. Oto prbka patriotycznej opowiastki, jakimi
dzienniki japoskie codziennie karmi front tyw. Opinia publiczna zbytnio si jednak nimi nie
przejmuje, skoro czynniki oficjalne niezmiennie zapewniaj, e los kilku wysepek na poudniowym
Pacyfiku nie ma w istocie wpywu na oglny przebieg operacji. Na paradoks - dobrze wszake
oddajcy atmosfer panujc w Tokio - zakrawa fakt, e po raz pierwszy rodzi si zaniepokojenie
dopiero po utracie wzgldnie drugorzdnej wysepki - Attu na Aleutach. Tym razem rzd nie widzi
korzyci z uspokajania kraju, przeciwnie: nieoczekiwanie bez niedomwie informuje nard o tym
wydarzeniu, zdecydowawszy wida, e odrtwienie opinii publicznej i jej optymizm przekroczyy
niebezpieczn granic. Oficjalna wersja wypadkw jest jednak tak nieudolna, e tokijczycy ju sobie
wyobraaj, e z najmniej spodziewanego kierunku - od pnocy - droga do Japonii stana dla, wroga
otworem.
Dnia 11 maja 1943 r., dziki pochmurnej w tym regionie pogodzie, Amerykanom uda si desant caej
dywizji na wyspie Attu. Przez przeszo dwa tygodnie caa Japonia niecierpliwie oczekuje rzadkich
komunikatw cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej o bohaterskim oporze japoskiego garnizonu.
Przez pierwszy tydzie, w proporcji jeden przeciw dziesiciu, udao mu si utrzymywa w szachu
amerykaski desant, potem jednak krok za krokiem ustpuje, zadajc wszake atakujcym cikie
straty. Wielka Kwatera Gwna ujawnia nazwisko dowdcy garnizonu: jest nim energiczny
i pomysowy pukownik Jamasaki Jasuo. Ale oto w ostatnich dniach maja wok walk na Attu zapada
cisza. Caa Japonia ju wie, e to koniec. 30 maja, poprzedzona pieni zmarych, ustami rzecznika
armii zostaje podana przez radio wiadomo o ostatniej szary. Wydarzeniu towarzyszy ogromny
rozgos. Z braku japoskich reporterw, ktrzy mogliby nadesa relacje do Tokio, raz jeszcze opis
ostatnich walk zapoyczono z radia amerykaskiego. W nocy 29 maja pukownik Jamasaki rzuci
swych 150 onierzy pozostaych przy yciu do samobjczej szary na saby punkt amerykaskiej
linii. Przed szar popenio samobjstwo lub zostao dobitych przez towarzyszy ponad 400 rannych
i inwalidw. Przerwawszy sabo bronion lini frontu - nieprzyjaciel uwaa ju bowiem operacj za
zakoczon - Japoczycy posunli si o wicie o 8 km, dochodzc do stanowisk artylerii
amerykaskiej. Zamierzaj zwrci baterie w kierunku play, gdzie koncentruj si skady i obozy
wroga. Obronie amerykaskiej, zorganizowanej w popiechu z wojsk saperskich i onierzy
intendentury i kuchni, udaje si w ostatniej chwili powstrzyma ten rozpaczliwy atak. Potrzeba byo
jeszcze kilku dni na zlikwidowanie izolowanych grupek; onierze japoscy do ostatniej chwili walcz
zaciekle jak rozwcieczone tygrysy, aby za nie dosta si do niewoli, wysadzaj si w powietrze
granatami, przycinitymi do gowy lub serca.
Pozostaje jeszcze w rkach si Wschodzcego Soca wyspa Kiska. Poniewa tutejszy garnizon liczy
okoo 7000 onierzy - o wiele wicej ni w Attu - dowdztwo japoskie postanawia nie powica go
niepotrzebnie i jeszcze raz decyduje si rozwin manewr naprzd do tyu. Korzystajc z gstej
mgy, 29 lipca 1943 r. wycofuje wojska cesarskie. Amerykanie nie podejrzewaj takiego posunicia i
15 sierpnia wyl a pi pancernikw, by dokonay druzgoccego bombardowania wyspy przed
rzuceniem do ataku oddziaw piechoty - na opuszczon placwk.
Fina obrony wyspy Kiska zapisa si niezwykym wydarzeniem: spoeczestwo japoskie po raz
pierwszy uzyskao namacalne potwierdzenie relacji prasowych. Oficjalny rzecznik armii japoskiej
major Jahagi nadaje caej historii cechy wiarygodnoci, opowiadajc j osobicie w specjalnej audycji
radiowej. Niszczycielom marynarki japoskiej z ewakuowanymi onierzami na pokadzie udaje si we
mgle oddali od wyspy Kiska. Po kilku godzinach eglugi mga nagle rzednie i oparci o burt okrtu
onierze jak przez zason dostrzegaj w oddali brzeg. To Attu... I gdy wszystkie spojrzenia
skieroway si w t stron, oto nagle na play wyspy, bdcej teatrem niedawnych bohaterskich
walk, mona wyranie dostrzec setki poruszajcych si we mgle sztandarw Wschodzcego Soca!
Co to takiego? Czyby na wyspie pozostali jacy ywi Japoczycy? Nie - wedug autorytatywnej
interpretacji samego majora Jahakiego, z ca powag opublikowanej w prasie japoskiej
i rozpowszechnionej w radiu, byy to dusze bohaterw-bogw, ktrzy zginli w obronie Attu
i pospieszyli na brzeg powita i doda odwagi przepywajcym w pobliu naszym onierzom, unoszc
wysoko we mgle sztandar z czerwonym socem i wydajc ledwo syszalny okrzyk Bandzai (Niech yje
Japonia!).
W kocu maja front tyw bulwersuje sensacyjna wiadomo, ktra rodzi przewiadczenie, e
sytuacja staje si powana. Krtki komunikat cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej, opublikowany
w tym samym czasie co relacja z ostatnich walk na Attu, podaje, e admira Jamamoto ponis
w kocu kwietnia mier w samolocie podczas walk na froncie. W Tokio osupienie i konsternacja.
Jak moe naczelny dowdca floty japoskiej da si strci jak pierwszy lepszy pilot? W caej Japonii
ludzie poczynaj si zastanawia nad dziwnymi okolicznociami jego mierci. Ale dowdztwo milczy -
tak uporczywie, e zaczynaj kursowa plotki. Wie niesie, e wielki admira popeni harakiri. Ludzie
podaj sobie ten sekret z ust do ust ciszonym gosem, wybuchajc nastpnie gonym miechem,
by widomie pokaza, e nie dadz si nabra na tego rodzaju czcz gadanin. Ale powoli dociera
informacja, e Jamamoto dugo przeciwstawia si przystpieniu do wojny przeciwko Ameryce w
1941 r. Przypomina si - a tym razem historia nie jest wyssana z palca - e podczas ktni z generaem
Todzio na samym pocztku wojny admira owiadczy, i marynarka japoska najpniej po roku
dozna pierwszych niepowodze. Czy nie istnieje - - powiadaj niektrzy - przedziwna zbieno
midzy tajemnicz mierci Jamamota a terminem, w jakim prorokowa kres japoskich zwycistw
morskich?
Poczwszy od tej daty otrzymuj okruchy informacji ju moe nie tak fantastycznej wagi, ktre
jednak, zestawione pniej z zachodzcymi wydarzeniami, nabior swoistej wymowy. Oto twierdzi
si, e dowdztwo japoskie przypisuje pecha Jamamota doskonaej amerykaskiej obserwacji
lotniczej. Admira odbywa podr inspekcyjn gdzie koo poudniowych archipelagw i niezwyky
ruch spowodowany jego przelotem zosta dostrzeony przez nieprzyjacielskie samoloty zwiadowcze.
Domylajc si obecnoci grubej zwierzyny, zaalarmowano myliwce amerykaskie, ktre
patroloway region, i szczliwym zbiegiem okolicznoci, jak si przyjmuje w Tokio, udao im si
strci samolot samego gwnodowodzcego. Liczc, e Ameryce nic o tym nie wiadomo, japoskie
dowdztwo utrzymywao ca spraw przeszo miesic w tajemnicy, a gdy wreszcie trzeba byo
wyznaczy nowego dowdc floty i wiadomo o mierci Jamamota, znana sztabowi marynarki,
moga przedosta si do opinii publicznej, zdecydowano si w ostatnich dniach maja ogosi
stosowny komunikat.
W rzeczywistoci dowdztwo amerykaskie wiedziao - ta informacja dotrze do mnie dopiero po
wojnie - e admira Jamamoto poleg. Nie zosta zaatakowany i strcony szczliwym zbiegiem
okolicznoci, lecz cakiem wiadomie. By to nowy sukces amerykaskich sub wywiadowczych. One
to przejy i rozszyfroway cile tajny meldunek japoski, zapowiadajcy podr inspekcyjn
admiraa Jamamota po bazach Pacyfiku i precyzujcy dokadnie tras i pole przelotu, a take
okrelajcy typ samolotu, ktrym si posuy. 18 kwietnia o godz. 9.43 na 2 minuty przed planowym
pojawieniem si samolotu gwnodowodzcego floty japoskiej nad wybrzeem Bougainville, gdzie
mia wyldowa w bazie lotniczej w Kahili, na skraju tego regionu oczekuje 16 amerykaskich
myliwcw z bazy w Guadalcanalu. Musz oszczdza paliwo potrzebne na drog powrotn. Gdyby
samolot admiraa si opni, musiayby wrci i zrezygnowa z akcji. Ale Jamamoto stawi si
punktualnie na spotkanie ze mierci. Zgodnie ze swym zwyczajem przybywa nawet o minut
wczeniej. W sekund pniej jego dwumotorowy bombowiec typu mitsubishi, zaatakowany przez
dowdc eskadry amerykaskiej, ma uszkodzony jeden silnik i jedno skrzydo. Po chwili rozbija si
w dungli i staje w pomieniach. Drugi bombowiec tego samego typu, ktrym lec oficerowie sztabu
naczelnego dowdcy, wpada do morza, a napastnicy, straciwszy w ataku jeden ze swych samolotw,
odlecieli, zanim sze myliwcw z eskorty Jamamota ochono ze zdumienia.

8.
Japoska strefa wspdobrobytu

Na pocztku 1942 r. genera Todzio oznajmi o powoaniu w kierowanym przez siebie gabinecie
nowego ministerstwa - Dai Toa Sio, czyli Ministerstwa Wielkiej Azji. Obok Gaimusio, czyli
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, nowo utworzona instytucja ma si zaj koordynacj
administracyjn obszarw, jakie armia cesarska zdobya na poudniowym Pacyfiku. Plany wydaj si
imponujce i szlachetne. Japonia zamierza wyeliminowa z imperium azjatyckiego, nad ktrym od
Syberii a do wrt Indii powiewa sztandar Wschodzcego Soca, dawne metody zachodniego
kolonializmu. Nie utworzy ani kolonii, ani protektoratw, lecz wolne stowarzyszenie zespolonych
wok niej niby wielka rodzina narodw. Z wyjtkiem kilku strategicznych punktw, na przykad
Singapuru, gdzie zostanie zachowana japoska administracja wojskow, wszystkie stowarzyszone
narody bd miay prawo do niezawisoci: Birma, Tajlandia, Malezja, Filipiny, Indie Holenderskie i
Indochiny, ktre Tokio ju teraz traktowao jako podlege sobie terytorium, chocia wadz
sprawowaa tam jeszcze administracja francuska. Wszystkie te niedawno zdobyte obszary zostan
przyczone do odrobin starszego imperium, jakie Japonia zdya sobie wykroi z poczesnego
fragmentu kontynentu azjatyckiego (Korea, Manduria, skrawek Mongolii i wschodnia cz Chin).
Rozmiowany w pompatycznych formuach, nawizujc do nazwy sprzed dwu-trzech lat, rzd mianuje
cay ten obszar stref wspistnienia i wspdobrobytu. Cho jeszcze trwa Dai Toa Sens (Wojna
Wielkiej Azji), ktra ma zniszczy stary porzdek, Dai Toa Sio (Ministerstwo Wielkiej Azji) jest ju
gotowe do bezzwocznego przyczenia zajtych terenw i ksztatowania nowego porzdku
azjatyckiego.
W kocu 1942 r. wida ju jednak wyranie, e pochonita dziaaniami wojennymi Japonia zdaje si
w swym sawetnym konstruktywnym dziele na totaln improwizacj. Nie dysponuje ani czasem, ani
odwag, brak jej te ducha metodycznych dziaa dla przygotowania -- jak to uczyniy Niemcy - ekip
zdobywcw, funkcjonariuszy politycznych i propagandzistw, ktre by zapewniy reedukacj i
wyzwolenie okupowanych narodw. Nie wyszkolono nadto instruktorw politycznych ani
lingwistw, ktrych wymaga program podniesienia narodw do niepodlegoci. Ile jest wart
w praktyce w program? Cae Poudnie trzyma tward rk grupa dowdcw wojskowych i armia,
ktra je zdobya - tak wyglda prawda. Co si za tyczy planw politycznych - przy zaoeniu, e s
szczere - to pozostaj one tymczasem w sferze teorii i intencji.
Warto si przyjrze, z jakim popiechem i jak niedbale rzd rekrutuje ludzi do suby na Poudniu.
Wikszo z nich nie jest przygotowana do funkcji, jakie ma wypenia. Wszyscy ci japoscy
dyplomaci, biznesmeni, bankierzy, przedstawiciele wielkich koncernw (np. Mitsui i Mitsubishi),
towarzystw morskich i transportowych, eksporterzy, dziennikarze itp., ktrych wojna wygnaa z
Zachodu i ktrzy przezornie przed Pearl Harbour powrcili z Europy i Ameryki do kraju bd pniej
zostali repatriowani na zasadzie wymiany, maj teraz tworzy zamorski sztab polityczny w nieznanych
sobie regionach: byli szefowie biur w Londynie, San Francisco czy Buenos Aires stan si bez
koniecznego przeszkolenia administratorami i doradcami cywilnymi w Kota Baharu (Pwysep
Malajski), Balikpapande (Borneo) lub na Mindanao. W charakterze podwadnych przydziela im si
handlarzy - jakich tylko udaje si znale - ktrzy niegdy sprzedawali japosk tandet na szlaku
midzy Singapurem a Rangunem lub kursowali jako kupcy midzy Borneo, Timorem i Australi,
a take wszystkich, ktrzy pod przykrywk dziennikarstwa, biznesu, przedsibiorstw poowowych,
biur turystycznych itp. penetrowali swego czasu Poudnie lub uprawiali szpiegostwo. Skdind
cechuj si oni lepsz znajomoci tamtejszych stosunkw ni ich bezporedni szefowie, niemniej
wszyscy ci wyzwoliciele Azji nadaj si ze swym wyksztaceniem ledwie do tumaczenia bd
egzekwowania rozkazw wszechpotnych generaw, ktrzy usadowili si w fotelach porzuconych
po klsce przez biaych kolonizatorw.
Kady Japoczyk wadajcy jednym z jzykw strefy wspdobrobytu: przede wszystkim angielskim,
francuskim (niezbdnym na obszarze Indochin) czy hiszpaskim (Filipiny Holenderskie i Jawa), ma
zapewnione dobre stanowisko. Setki studentw uprzedzaj wezwanie do wojska, pretendujc do
synekury w jednym z tych krajw, a nadto szczliwi, e miast para si wojaczk, bd mogli
korzysta z urokw wymarzonych mrz Poudnia. W wiadomoci narodu japoskiego zaczynaj
odywa drzemice w jego krwi prastare instynkty: zew gorcych krajw wyzwala uczucie wsplnoty
etnicznej, przez oficjaln japosk pseudonauk, straniczk narodowej mitologii, starannie
ukrywane - wszak rasa azjatycka zawiera domieszk ras oceanicznych. Ca Japoni ogarnia
entuzjazm dla marszu na Poudnie. Minami - Poudnie - sowo nieustannie powielane w dziennikach
i rozmowach, sztukach teatralnych i refrenach modnych piosenek, przywouje nie tylko obraz
szczliwych wysp i sonecznych miast pod tropikiem, ale i bardziej przyziemnych korzyci, jakie
stwarza pozostawiony przez biaych komfort i obfito nieznanych Japoczykom dbr i ywnoci.
Tokio nie tai zachwytu (ju dugo to nie potrwa!) - ry, cukier, tyto, whisky, wietnie skrojona odzie
z Singapuru, eleganckie szorty z Hongkongu i Sajgonu przejmujce wstydem brzydkie japoskie
portki. Szczytem wytwornoci jest jazda wyszabrowanym w Szanghaju, Manili czy Singapurze
samochodem - przywilej zarezerwowany dla najwyszych osobistoci tamtych dni. Ci tylko bowiem
(przy poparciu armii lub marynarki) maj dostatecznie dugie rce na to, by sprowadzi z rzadka ju
kursujcymi statkami buicki lub fordy model 1941, ktre robi furor u wej do herbaciarni.
Caa ta euforia 1942 r. ma ywot krtkotrway. Czy zreszt kiedykolwiek lekkomylny nard japoski
pozosta wierny swym uniesieniom lub przekonaniom duej ni jeden sezon? W dodatku Minami
do szybko zyskuje u ludzi zorientowanych z opini. W drodze mona zgin od torpedy. Jeli si
ju tam dotrze, trafia si pod rozkazy armii. Wojna trwa nadal; osawione wznoszenie zrbw
nowego porzdku - to pusty slogan: rzeczywistoci s nieprzyjacielskie bomby. Na pocztku 1943 r.
rzd ma ju trudnoci z werbowaniem chtnych kandydatw i musi zarzdzi mobilizacj
urzdnikw z metropolii. Papierkowa i przesadnie rozbudowana biurokracja japoska musi nagle
dostarczy - niby pechowcw i skazacw - niema liczb skrobipirkw, ktrzy wyrwani
z rutyniarskiego ycia, przeraeni trafiaj na obce im Poudnie. Tylko najsprytniejsi potrafi przerwa
t eskapad w samym Tokio, zawiesiwszy si na jakimkolwiek stanowisku w nowo powstaym
Ministerstwie Wielkiej Azji.
Ministerstwo to od razu staje si domen karierowiczw i wszelakich typw, ktrzy maj plecy. Jest
ono punktem podjazdowej wojny klanw, zwalczajcych si zaciekle w onie rzdu. Armia i niektre
krgi administracji, ktrym przypisuje si miano postpowych (czytaj: na usugach armii), pragny
wzi w karby i pomniejszy znaczenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pomawianego od lat
o tendencje liberalne i internacjonalistyczne. Nowe ministerstwo zabrao mu wic prawie poow
personelu i pozbawio go niemal wszystkich kompetencji, przywaszczajc sobie cao spraw Azji
i pozostawiajc mu jedynie stosunki dyplomatyczne z Osi i kilkoma krajami neutralnymi oraz ze
Zwizkiem Radzieckim.
Ktnie klik przenosz si take na skal lokaln w krajach okupowanych, co nieuchronnie zapowiada
klsk administracji japoskiej. Nie ustaje wieczna rywalizacja midzy przedstawicielami armii,
marynarki i dyplomacji, a obecno urzdnika Ministerstwa Wielkiej Azji dodatkowo pogbia
baagan. Samo to Ministerstwo stao si bowiem terenem szczeglnie ostrych rozgrywek
personalnych. Kierownictwo miao przypa generaowi Sudzukiemu Teiiciemu, ktry ten nowy twr
wymyli. Premier Todzio obawia si jednak, e Sudzuki zbytnio wzronie w potg, tote zamiast
niego wybra ulegego urzdnika z resortu finansw, Aokiego Kazuo. Tymczasem minister spraw
zagranicznych Togo Sigenori, ju wczeniej skcony z generaem Todzio na tle caoksztatu jego
polityki, wystpuje gwatownie przeciwko zredukowaniu kompetencji swego ministerstwa i skada
dymisj, a jego miejsce zajmuje mniej znaczca osobisto Tani Masajuki, dotychczasowy ambasador
w Nankinie i zaufany rzecznik interesw armii w okupowanych Chinach.
Rozgardiasz w administracji i niedostatek kompetentnych urzdnikw i administratorw - wszystko
to ma drugorzdne znaczenie wobec podstawowego mankamentu, ktry od pocztku zaway na
imperium japoskim w Azji: braku idei w tym decydujcym momencie historii cesarstwa japoskiego.
Nard-pustelnik, ktry tak dugo izolowa si od wiata, wychodzi teraz wiatu naprzeciw. Nard-
lustro, w ktrym przez tyle lat odbija si wiat zewntrzny, ktry importowa zagraniczne idee
i zapoycza od Zachodu elementy jego cywilizacji, pretenduje po raz pierwszy do tego, by wasnym
wiatem owietli znaczny obszar kuli ziemskiej. W tej roli o historycznym znaczeniu, w tej - jak si
oficjalnie nazywa - misji wobec pobliskich narodw Japonia oferuje jednak ubouchny ideowo
program, niezdolna trwale go zaszczepi.
Zawsze zreszt w Japonii konkretne dziaanie krlowao nad refleksj. Ktokolwiek mia mono
obserwowa kulisy polityki japoskiej, nie mg si do nadziwi bezprzykadnemu pogmatwaniu
idei: tym wiecznotrwaym sporom midzy zwolennikami ekspansji na pnoc a zwolennikami marszu
na poudnie, tej nieustannej rywalizacji midzy zasadami polityki kontynentalnej a polityk strefy
Pacyfiku, temu cigemu cieraniu si umiarkowanych k oficjalnych i ekstremizmu prowodyrw
w krgach armii, wreszcie temu pomieszaniu koncepcji poszczeglnych klik z nadmiarem hase,
goszonych przez cywilw, wojskowych, marynarzy i dyplomatw.
Jaki tu kontrast pomidzy chaosem idei a sprawnoci dziaania! Trudno znale przykad dziaania
rwnie logicznego, rwnie planowego i rwnie konsekwentnie doprowadzonego do koca jak
japoska ekspansja w ostatnim pwieczu (podobnie jak i ekspansja ekonomiczna minionego
pitnastolecia - od 1965 r.). Jest to zdecydowane parcie naprzd, bez cofania si ni wahania,
z precyzyjnym wyczuciem azymutu, zasadniczych celw i metod, ktre warunkuj ich osignicie.
Wydaje si jednak, e w tych wszystkich sprzecznych ideach tkwi jedna wsplna sia. Mona to
wytumaczy jedynie logik Japonii militarystycznej - logik instynktu, a nie rozumu. Instynktu sfory
obojtnej na wewntrzny brak porzdku, zwartej, silnej i pewnej siebie w pochodzie przed siebie,
kierowanej instynktown wiadomoci i zbiorowymi impulsami - ma swj - sposb silniejszymi ni
rozkazy tych, ktrzy sdz, e ni kieruj.
Teraz jednak nadesza chwila, kiedy dziaanie zeszo na drugi plan, a pierwszy zajo
rozpowszechnianie idei. Nowy porzdek azjatycki wymaga wicej rozumu ni instynktu. Orem nie
mona narzuci adnej cywilizacji, musi ona dotrze do serc i umysw. Niestety, Japonia mimo
zaskakujcej skali swych aspiracji i dziaa, ktrymi potrafia zadziwi wiat, raz jeszcze bdzie
usiowaa jedynie tumaczy ndz swej filozofii. Rzecz zadziwiajca: Japonia przedstawiana przez
Japoczykw zawsze wypada gorzej, ni jest w rzeczywistoci. Popada w swe odwieczne dziwactwo,
biorc okrge formuy za idee. Serwuje innym slogany, ktrymi sama si oszukiwaa, i hasa, ktre
sama przyja, kierujc si nominalizmem i zamiowaniem do pompatycznych frazesw zastpujcych
istot rzeczy. Z nich najbardziej oklepany brzmi: strefa wspdobrobytu. Powsta, jak si wydaje,
w przebogatej w pomysy mzgownicy byego ministra spraw zagranicznych Matsuoki i w czasie
pokoju suy za parawan skrywajcy jego rzekomo pacyfistyczne, merkantylne i internacjonalistyczne
cele. W dobie wielkich operacji wojskowych wyznacza obszary, wojowniczej i nacjonalistycznej
ekspansji Wielkiej Japonii. Teraz, w roku 1942, przykrywa zaimprowizowany plan Stowarzyszenia
Narodw Azjatyckich podlegego Japonii. Formuy japoskie bowiem, nie mniej ni ludzie,
przypominaj kameleony. Jakie granice wyznaczono w zamyle tej strefie? Nieokrelono desygnatu
dowodzi zmiennoci zamiarw i nienasyconego apetytu. Gdyby do strefy wspdobrobytu mona
byo wczy Australi!... Indie rwnie by jej nie zaszkodziy... A dlaczegby nie Syberia - skoro tylko
nadarzyaby si okazja? Formua jest czystym oszustwem, gdy zapowiada stosunki rwnoci midzy
Japoni a regionem poudniowego Pacyfiku. Japonia jest biedna, a region bogaty: poczenie
oznacza wzbogacenie tej pierwszej i odarcie z wszelkich bogactw tego drugiego. O dobrobycie
mona mwi do momentu pojawienia si armii cesarskiej. Wszdzie, gdzie Japonia wnosi
wspdobrobyt, egnaj, dobrobycie!
Inna ulubiona formua, wytrzepana ze starych witych tekstw religii narodowej, Hakko Iciu znaczy:
umieci pod jednym dachem osiem zaktkw wszechwiata. Ta poetycko pikna idea wyraa
denie do powszechnego braterstwa. Ale i ona pozostaje kameleonem: wystarczy posucha, jak si
j cytuje przy stu okazjach, by zrozumie ca jej wieloznaczno. Japonia pragnie zespoli wok
siebie rodzin narodw - ale rodzin zorganizowan wedug regu japoskich. Wedug tradycji
japoskiej rodzina stanowi hierarchi, w ktrej najstarszemu bratu podlegaj modsi, a ojciec
pozostaje niekwestionowanym wadc caej rodziny. Kade japoskie stowarzyszenie tak osb, jak
i narodw moe si opiera wycznie na zasadzie feudalnej, nigdy egalitarnej. Japonia jest krajem,
w ktrym kada jednostka zawsze stoi niej od jednej czci swych rodakw i wyej od drugiej. Skupi
pod jednym dachem narody azjatyckie - znaczy oczywicie traktowa je jako postawione niej.
Wieloznaczno formuy Hakko Iciu pozwala nadto skrajnym nacjonalistom gosi haso wiatowej
ekspansji. Azja im nie wystarcza, nie obejmuje wszystkich omiu zaktkw wiata. Spoza wojny
Najwikszej Azji dostrzegaj szans przyszych konfliktw, na przykad wojn, jak pewnego dnia
naley proklamowa przeciwko nowemu porzdkowi podbitej przez Hitlera Europy.
Japonia panem wiata? Podstawow saboci narodu japoskiego w jego misji cywilizacyjnej jest
brak zmysu uniwersalnoci - sabo, ktra anuluje jej przewag militarn. Wierzc w sw dziejow
misj wobec wiata i pragnc doczy do szeregu wielkich twrcw imperiw w historii, Japoczycy
maj do zaoferowania innym narodom jedynie wizerunek wskiego partykularyzmu - obyczaje bardzo
szczeglnej, nie dajcej si przyswoi cywilizacji. Barier izolacyjn uniemoliwiajc w gruncie rzeczy
zrozumienie japoskiego posania cywilizacyjnego (zakadajc, e takowe istnieje) jest przede
wszystkim jzyk. Na mwiony jzyk japoski, niezwykle skomplikowany, naoyo si niegdy obce,
rwnie trudne pismo chiskie, korespondujce z jzykiem, nalecym do innej grupy jzykw
(chisko-tybetaskich). Ta chisko-japoska amigwka wymaga od maych Japoczykw lat nauki.
Japonia ma ponadto dwa alfabety sylabiczne, skadajce si z 99 znakw graficznych. Teraz nagle
wyobrazia sobie, e to wystarcza, by z arcytrudnego jzyka japoskiego uczyni wsplne narzecze
caej strefy wspdobrobytu i zastpi nim jzyk angielski: na pocztek nakazuj obowizkowe
nauczanie japoskich ideogramw.
Nowi wadcy poudniowego Pacyfiku deklaruj poszanowanie tradycyjnych wierze i obyczajw
tubylcw. A jednak cae ycie spoeczne podbitych obszarw szybko zyskuje pitno japoskie.
Podobnie jak w Japonii policja wciska si wszdzie i niebawem staje si gwnym mechanizmem
administracji. Miejscowa ludno musi si czy w tonarigumi - stowarzyszenia ssiedzkie,
pocigajce za sob dwa bardzo japoskie przymusy: wzajemne szpiegowanie si ssiadw
i organizacj racjonowania zaopatrzenia. Poniewa Poudnie powinno sta si tak pracowite jak sama
Japonia, wic koniec z tacami, piewami, a zwaszcza z jazzem: wszyscy do roboty! Nawet sjesta
zostaje zabroniona. Owiat rozumie si po japosku: wiele miejsca zajmuj intensywne wiczenia
wojskowe, w duej mierze oparte na przemocy. Wszystkie miejscowe religie s tolerowane tylko
wtedy, gdy integruj si z japoskim porzdkiem. W caej strefie wspdobrobytu, a szczeglnie na
Filipinach, religia katolicka, bronica swej niezalenoci i manifestujca przywizanie do
uniwersalnego Kocioa, ktrego gowa yje nie w Tokio, lecz w Rzymie, staje si obiektem
przeladowa. Najedcy zakadaj wszdzie witynie sintoistyczne, w ktrych praktykuj swoj
wiar.
Jak Japonia epoki militarnej moe by przygotowana do wypeniania wielkich zada w yciu
midzynarodowym, skoro przez cae wieki zamykaa si w nieufnej izolacji, wmawiajc poddanym, e
wszelkie stosunki z zagranic stanowi zbrodni zmowy z wrogiem, zasugujc na kar mierci?
W spadku narodowi japoskiemu pozostao skrajne niezrozumienie stosunkw midzynarodowych
i gboki brak kompetencji w tej dziedzinie. W paszczynie indywidualnej przejawia si to w postawie
Japoczyka wobec cudzoziemca: reaguje prymitywnie, okazujc nieprzyjazn nieufno lub naiwny
podziw; biay czowiek jawi mu si jako Bg lub diabe. W skali narodowej przejawia si to
w analogicznej niespjnoci, ktra stosunkom z Zachodem nadaje form ju to bawochwalstwa, ju
to ksenofobii.
Niegdy za oson muru chiskiego, jaki wok Japonii uformoway oceany, peni dojrzaoci
rozkwita cywilizacja o odrbnych, trwaych wartociach. Stara Japonia nie wzrastaaby w si ani nie
osigna rwnowagi politycznej i spoecznej, gdyby nie opieraa si na solidnych podwalinach
porzdku politycznego i moralnego. Nieznajomo regu stosunkw midzynarodowych miaa si
okaza grona w skutkach: po raz drugi, a moe nawet trzeci w swej historii - w kocu XIX i na
pocztku XX wieku - Japonia poddaa si zalewowi gwatownej fali obcych kultur
15
. Nard, ktry
przechwala si, e nigdy nie zazna inwazji wojskowej i przez dwa tysice lat potrafi uchroni wit
ziemi Japonii przed podbojem z zewntrz, uleg inwazji duchowej. Biedni Japoczycy z pocztku
wieku! Nagym skokiem znalazszy si ze redniowiecza w wieku Ameryki, utonli, pord zuytych
sw staroytnych Chin i nowoczesnych poj importowanych z Zachodu. Nadziali umysy
zagranicznym pokarmem, napchali wyuczonymi ideami i zapoyczonym sownictwem, przeadowali
mdrociami przetuszczonych ksig, a jednoczenie pozostay one sptane acuchem
anachronizmw i starych przesdw. I z takim rozsadzajcym gowy galimatiasem rzucili si w wir
nowoczesnoci, chorzy na wszystkie gorczki wiata, podatni na infekcj wszelkimi wariactwami
i modami przenikajcymi z zewntrz.
Co w ostatecznym bilansie militarna Japonia wnosi do wiatowego dziedzictwa? Dziki
podwiadomemu instynktowi spoecznemu dawna Japonia, wyrastajca ze starej cywilizacji, opartej
na autentycznych prawdach i wartociach, potrafia, w czci przynajmniej, oddzieli zalety od wad.

15
Do pocztku VIII w. Japonia pozostawaa pod wpywem kultury chiskiej (zapoyczono m.in. pismo i system
administracyjny) i religii buddyjskiej. Pierwsi Europejczycy pojawili si na pocztku XVI w., przywoc m.in. bro
paln i rozwijajc handel. Od 1549 r. datuj si w Japonii pocztki chrzecijastwa (dziaalno misjonarska
jezuitw), dociera cywilizacja europejska. Pocztek XVII w. przynosi krwawe przeladowania chrzecijan i zakaz
handlu z Europejczykami. Po dwuwiekowej izolacji w poowie XIX w. nastpuje otwarcie Japonii wobec
Zachodu. Restauracja cesarstwa (1867) i rzdy cesarza Meidziego oznaczaj kres feudalizmu (ogoszenie
konstytucji w 1889 r., wprowadzenie monarchii parlamentarnej) i pocztek modernizacji struktur spoeczno-
gospodarczych na wzr zachodni - przyp. tum.
Nie chciaa jednak w peni doceni swych walorw. Gdyby nie skompromitowaa si sw ambicj
ucznia, pragncego dziaa szybciej i lepiej od nauczycieli, miaaby bez wtpienia, jak kady nard,
okrelon misj do wypenienia wrd innych narodw. Mogaby na przykad wprzc swe
umiarkowanie i swj zmys kolektywnej twrczoci w sub demokracji. Wzorem Wielkiej Brytanii
mogaby pokaza, e ustrj monarchistyczny nie musi wyklucza demokracji, a umiowanie hierarchii
nie stanowi zagroenia wolnoci. Byaby na pewno sol Azji; bowiem intuicyjnie wyczuwaa, e jej
duchowy wkad do wsplnoty narodw mgby da naleny odpr materializmowi Zachodu.
Jednake w znamiennym dla si pomieszaniu wartoci i w histerycznym popiechu dziaania pomylia
Boga z cezarem i przeniosa szabl nad ide.
Wszystkie te saboci pozornie w niczym nie zakcaj inscenizacji nowego porzdku azjatyckiego w
strefie dobrobytu. Program Najwikszej Azji nigdy nie wydawa si bardziej byskotliwy ni
w dobie pierwszych klsk zapowiadajcych katastrof. Od 1942 r. mno si wizyty nadzwyczajnych
ambasadorw cesarskich, skadane stowarzyszonym narodom strefy wspdobrobytu. Brat cesarza
Hirohita, ksi Takamatsu, przebywa u Pu I, cesarza-marionetki pseudoniezalenej Mandurii
(Mandukuo). Stary baron Hiranuma Kiiciro wraz z byym ministrem spraw zagranicznych Arit
osobicie przekazuje chiskiemu Quislingowi - Wang Cing-wejowi - pozdrowienia od Todzio. W
Bangkoku Hirota Koki, byy premier i szara eminencja Czarnego Dragona
16
, skada wizyt
feldmarszakowi Luangowi Pibulsonggramowi, tyranowi Tajlandii. W grudniu 1942 r. Wang Cing-wej
przyjeda do Tokio, przyjty na audiencji przez cesarza inkasuje poyczk w wysokoci 100 mln
jenw i wypowiada wojn Anglii i Ameryce. Propaganda japoska moe w ten sposb reklamowa
pomoc 200 milionw Azjatw dla Osi i obieca Chiczykom, e zostan im zwrcone
midzynarodowe koncesje.
Z kolei w marcu 1943 r. w Tokio zjawia si Birmaczyk U Ba Maw, udrapowany w rowy jedwab,
z turbanem malwowego koloru na gowie. Ta wysoka (wzrostem) persona, wyranie z siebie
zadowolona, pochylajc si ku drobnym japoskim sojusznikom, wystrojonym ceremonialnie w
akiety, wygasza z doskonaym akcentem oksfordzkim nie koczce si przemwienia. W japoskich
koach oficjalnych panuje opinia, e temu facetowi nie mona ufa, do ju sprawia kopotw. Czy
do 1940 r. nie by zdeklarowanym anglofilem, premierem w gabinecie utworzonym przez Anglikw
i przedstawicielem Birmy na konferencji dominiw? W czasie fali bombardowa Londynu zmieni
zapatrywania (czy aby nie za szybko?), sdzc wida, e nadszed koniec Anglii; odtd jest zmienny
i nieobliczalny - ale nikt lepszy si nie trafia. Jego pobyt w Japonii zaowocowa wydarciem premierowi
Todzio obietnicy niepodlegoci dla Birmy, ktra ma by proklamowana w sierpniu jednoczenie
z zawarciem sojuszu japosko-birmaskiego.
Nastpna na licie goci osobisto jest o wiele bardziej interesujca. Subhas Czandra Bose -
przewodniczcy Ligi Niepodlegoci Indii, byy przewodniczcy Indyjskiego Kongresu Narodowego,
uformowany w Londynie wielki polityk na miar czoowych przywdcw: Jawaharlala Nehru i
Mohammeda Alego Jinnaha - jest godnym przeciwnikiem Korony Brytyjskiej. Opowiada si za
zarzuceniem goszonej przez Gandhiego walki bez gwatu i pragnie wpoi Indiom zasad, e wolno
okupuje si cen krwi. Uwiziony przez Anglikw w 1940 r., zbiega do Niemiec. W Berlinie na krtko
poczy sw spraw z postaci Hitlera. Klska wojsk niemieckich nad Kanaem Sueskim upewnia go,
e droga do niepodlegych Indii nie wiedzie przez Rzesz. Specjalista od sensacyjnych ucieczek, bez

16
Skrajnie reakcyjno-nacjonalistyczna organizacja typu mafijnego, zoona gownie z wojskowych przyp. tum.
poegnania znika Hitlerowi z oczu i niespodzianie zjawia si w Tokio, odbywszy podr
w tajemniczych okolicznociach - zapewne na pokadzie japoskiego okrtu podwodnego. Teraz
z kolei stawia na kart japosk. Zakada w Singapurze Lig Niepodlegoci Indii, staje na jej czele
i organizuje pierwsze oddziay niepodlegej armii indyjskiej. Elegancki, dynamiczny, o wielkiej sile
przekonywania, ma nadziej sw wspania angielszczyzn nakoni Japoni do podjcia prby
zdobycia Indii. Niestety! Wszystko, co uzyskuje w wyniku podry do Tokio, sprowadza si do uznania
kierowanego przeze tymczasowego rzdu wolnych Indii i deklaracji nieodzownego sojuszu, dziki
czemu otrzyma nieco broni dla swego wojska. Marsz na Delhi zakoczy si kilkadziesit kilometrw
od granicy z Birm, zaamujc si w 1944 r. pod Imphalem.
Pora wreszcie, by i genera Todzio odegra rol wielkiego podrnika. Do Nankinu wybra si ju
w marcu 1942 r., do stolicy Mandukuo, Sinkingu, w kwietniu. Wzrost popularnoci przynosi mu rajd
po Pacyfiku. W lipcu skada w Rangunie wizyt U Ba Mawowi, a nastpnie w Bangkoku spotyka si z
Pibulsonggramem. Z Tajlandii udaje si do Sionanu - czyli do Singapuru. Marszaek hrabia Terauci
Hisaici, gwnodowodzcy si japoskich na poudniowym Pacyfiku, przyjmuje go chodno,
odmalowujc sytuacj w czarnych barwach. Po pobycie na Sumatrze, Borneo i Jawie Todzio lduje w
Rabaulu w Archipelagu Bismarcka, wysunitej twierdzy frontu oceanicznego na pnocny wschd od
Nowej Gwinei. Tu przeywa ostre bombardowanie lotnicze i w zaciszu schronu moe poduma
o pesymistycznych przewidywaniach Terauciego. Wreszcie zatrzymuje si w Manili jako go
Komitetu Niepodlegoci Filipin.
Gdy nowy porzdek azjatycki wici sukcesy - w optymistycznej ocenie Tokio - w strefie
wspdobrobytu, hitlerowski nowy porzdek ponosi pierwsze klski w Afryce Pnocnej, na Sycylii
i we Woszech. Nard japoski jest jednak nadal oszukiwany przez propagand Najwikszej Azji,
ktra nie tylko schlebia jego zamiowaniu do szumnej frazeologii i oficjalnych pozorw, ale i - co
gorsza - tym perfidniej maskuje rzeczywisto utopiami, im bardziej fakty obnaaj bankructwo
programw.
Tymczasem genera Todzio decyduje si zmieni plany i przyspieszy godzin wyzwolenia Azji.
W jakim punkcie znajdzie si Japonia niebawem - w roku 1944? A w roku 1945? Trzeba dziaa przed
epok katastrof, ktrej nieuchronno ju wr widome znaki. Program ksztatowania nowego
porzdku azjatyckiego powsta w perspektywie wielkiego zwycistwa, obecnie naley go
zrewidowa w obliczu prawdopodobnej klski. I to by jeden z sekretnych powodw podry
premiera. Tu przed jej rozpoczciem skada nieoczekiwanie na nadzwyczajnej sesji parlamentu
wymowne owiadczenie: Udzielimy zaszczytu niepodlegoci Filipinom nawet jeszcze w tym roku.
Ale ze wszystkich podbitych narodw Filipiczycy, w ktrych yach pynie stara hiszpaska krew,
okazuj si najbardziej buntowniczy. Dotychczas Todzio wystrzega si wyznaczania daty
przyobiecanej niepodlegoci: niech nard Filipin wykae szczero we wsppracy z orientaln
Japoni - i tylko pod tym warunkiem nadamy mu niepodlego. Obecnie za przyrzeka j prawie
niezwocznie i bez stawiania warunkw.
We Wschodnich Indiach Holenderskich, przede wszystkim na Jawie, obietnice wydaj si zbyteczne,
poniewa w przeciwiestwie do Filipiczykw miejscowa ludno jest najatwiejsza do prowadzenia
spord narodw strefy wspdobrobytu. Polityka ta ulega niejakiej modyfikacji i Todzio
zobowizuje si do utworzenia rady tubylczej, konsultowanej przez japosk armi okupacyjn.
W Indochinach, najlepiej w przeszoci rzdzonych spord regionw Poudnia, najmniej kosztownym
rozwizaniem wydawao si pozostawienie administracji francuskiej z admiraem Decoux na czele
17
.
Nie na dugo: w przewidywaniu bliskiego zwrotu wydarze ruchy niepodlegociowe, zrazu sabiutkie,
zyskuj na znaczeniu - wybija godzina Viet-Minhu i niebawem una poaru rozleje si nad
Wietnamem.
Plan jest klarowny: Japonia zarzuca haso budowy. Skoro, wojna .Najwikszej Azji jest skazana na
nieuniknion klsk, naley dalekowzrocznie uczyni wszystko, aby przed powrotem biaych roznieci
w sercach tubylcw nienawi do byych kolonizatorw, a z niepodlegoci uczyni pole minowe na
obszarze, ktry trzeba bdzie odstpi wrogowi. Niewane, e miejscowa ludno odnosi si
z nienawici do armii japoskiej, zaciskajcej ptl bezlitonie, w miar jak wojna wygasa. Pozostaje
japoska idea, ktra, przyjta z entuzjazmem, kiekuje i ronie w caej strefie wspdobrobytu,
pozwalajc Japonii a do koca, a nawet pniej trzyma w garci miejscowych przywdcw: idea ta
sprowadza si do hasa azjatyckiego powstania przeciwko biaym
18
.
W padzierniku 1943 r. scena niepodlegoci Filipin - oczywicie made in Japan - jest ju w Tokio
gotowa. Aktorzy komedii s przyjmowani w Japonii z ca okazaoci. Do gwnej roli przymierzy si
Jose Laurel, filipiski adwokat i polityk, ktry od dawna kokietowa Japoni, a niegdy wystara si
o dyplom hogakuhakusi (doktora praw) cesarskiego uniwersytetu w Tokio. Towarzysz mu dwaj
kumple podobnego pokroju: Jorge Vargas, byy sekretarz prezydenta Manuela Quezna, wierny ongi
przyjaciel Stanw Zjednoczonych, obecnie desygnowany na stanowisko pierwszego ambasadora
Filipin w Tokio, i Benigno Aquino, byy czonek Senatu i przywdca Kalibapi - faszystowskiej partii
Filipin. Laurel o liwkowej cerze, z rozwichrzonymi wosami i rozbieganymi oczyma w osonie
rogowych okularw, w swych spodniach w paski przypomina Judasza. Ostatnio ledwo unikn
sprawiedliwej kuli filipiskiego partyzanta w Manili i, moe by, to przeycie nadaje mu znami
czowieka oznaczonego. Policja czujnie strzee kadego jego kroku. Caa trjka jest uroczycie
podejmowana w paacu cesarskim. Zmobilizowano brygad entuzjastw: o oznaczonej godzinie dzieci
szkolne wylgaj na spotkanie przybyych i pod komend nauczycieli z nieopisan radoci
powiewaj japoskimi sztandarami i papierowymi czerwono-biao-niebieskimi chorgiewkami
filipiskimi ze socem i trzema gwiazdami porodku. 14 padziernika 1943 r., po powrocie goci do
Manili, Tokio z wielkim haasem proklamuje niepodlego Republiki Filipin, mianuje Laurela jej
premierem i uroczycie nadaje nowemu tworowi konstytucj, ktra jest pomnikiem prawa
totalitarnego. W kilka dni pniej Laurel wypowiada wojn Stanom Zjednoczonym, byym wadcom
Filipin.
Dnia 5 listopada 1943 r. Todzio puszcza w Tokio najokazalszy fajerwerk strefy wspdobrobytu:
Zgromadzenie Narodw Wschodniej Azji. Przybyli samolotami delegaci wszystkich narodw

17
Japoczycy zajli Indochiny na pocztku 1941 r. za zgod rzdu Vichy kolaborujcego z Niemcami - przyp.
tum.
18
Na niektrych obszarach podbitych przez Japoni korzenie walki narodw kolonialnych o niepodlego
sigaj koca XIX wieku (Indochiny, Malaje), na innych - lat trzydziestych XX wieku (Indonezja, Pwysep
Malajski, Birma). W latach drugiej wojny wiatowej ostrze zryww wolnociowych byo skierowane przeciw
japoskim najedcom. Realizujc plan przeksztacenia zdobytych terytoriw w wasn baz surowcow,
Japonia dya do zneutralizowania ruchw niepodlegociowych w okupowanych krajach (rwnie w Chinach i
Korei) przez szermowanie hasami antykolonializmu i ograniczonej suwerennoci w ramach strefy
wspdobrobytu. Ta polityka przyniosa jednak nader mierne rezultaty, a ruch oporu przeciw Japoczykom
(czsto pod przewodem komunistw) ogarn szerokie krgi spoeczestwa. Po wojnie wraz z rozpadem
imperiw kolonialnych i przy poparciu pastw systemu socjalistycznego ujarzmione narody uzyskay
niezawiso polityczn - przyp. red.
stowarzyszonych z Japoni zebrali si z wielk pomp w jednej z sal konferencyjnych parlamentu
w obecnoci najwyszych dygnitarzy Wielkiej Japonii. Chiny reprezentuje Wang Cing-wej; obecny jest
uomny premier Mandukuo, narkoman Czang Cing-kui; zjawi si tajlandzki ksi Wan Waithajakon;
nie brak Laurela z Filipin ni U Ba Mawa z Birmy w generalskim mundurze; zjecha take Subhas
Czandra Bose - genera wolnych Indii ze statusem obserwatora. Todzio swym krzykliwym tonem
dugo rozwija temat Azja dla Azjatw i przyrzeka swoim przyjacioom klsk rozpaczliwej
ofensywy wroga, ktra w skrytoci zaprzta umysy wszystkich obecnych osobistoci. Z kolei czcze
przemwienia Wanga, Wana i Czanga, potem Laurela, ktry pilnie zwaa, by nie zdradzi publicznie,
e Manila, stolica Filipin, jest obiektem gwatownych bombardowa, wskutek czego wprowadzono
w niej stan wojenny; wreszcie wystpienie Ba Mawa, ktry nie wspomina jednak, e Rangun ley ju
w gruzach. Tylko Bose jako obserwator pozwala sobie na kilka miaych uwag: Realno wszystkich
tych marze - owiadcza, majc na myli nowy porzdek azjatycki - zaley wycznie od
przewiadczenia, e potrafimy odnie w tej wojnie zwycistwo.
Zgromadzenie szybko zblia si ku kocowi: po dniu przemwie nastpuje przyjcie Wsplnej
deklaracji krajw Azji Wschodniej - wszystko w bysku fleszy i szumie mikrofonw. Ze strony Tokio
nawet cienia obietnicy podobnych regularnych spotka - mimo publicznego dania enujco
rozpaszczonego Ba Mawa. Nie uchwalono te statutu Stowarzyszenia Narodw Wschodu; uroczysty,
cho pusty w treci tekst Deklaracji, zredagowanej i przedstawionej przez Todzio, przyjto
jednomylnie, bez zbdnej dyskusji. Nie minie rok i Wang Cing-wej poegna wiat w szpitalu w Tokio
na skutek odnowionej rany krgosupa, zadanej mu w 1940 r. przez zwolennika Czang Kaj-szeka; nie
min dwa lata, a Czang Cing-kui bdzie jecem Rosjan, Laurel jako zbrodniarz wojenny znajdzie si
w rkach Amerykanw, Ba Maw zbiegnie do birmaskiej dungli, a Bose zginie w dniu kapitulacji
Japonii w tajemniczej katastrofie lotniczej. Czy ci marionetkowi szefowie pastw, rozstajcy si z sob
w atmosferze entuzjazmu na zamwienie, wiedzieli, e zabieraj z Tokio iskierk, ktra przeyje ich
mier i na gruzach imperium japoskiego w Azji wystrzeli pomieniem?

9.
Todzio - nowy siogun?

W samym centrum Tokio, u stp wzgrza Sanno zwieczonego gmachem parlamentu, kryje si maa
niby-wioska japoska, zwana Dzielnic Trzech Lat - nazwa, ktrej pochodzenia nikt sobie nie
przypomina. Zamieszkaem tu w schowanym w gbi wskiego i czyciutkiego pasau malutkim,
pogmatwanym japoskim domku, ktry umeblowaem po europejsku. Mawiam o nim: mj domek
gejszy. Ta spokojna dzielnica, ocieniona rozlegymi ogrodami, bya wiadkiem jednego z najbardziej
ponurych dramatw nowoczesnej Japonii: wojskowego puczu 26 lutego 1936 r. Tu wanie, na
wzgrzu Sanno, okopay si zbuntowane puki, zajmujc okolic parlamentu i siedzib premiera.
Jak wiele buntw w historii, bunt 2-2-6 (takie miano nadaa mu historia) ponis zrazu porak, lecz
czas odda mu zwycistwo. Buntownicy, ktrzy zamierzali przej si wadz, usuwajc liberaw
i wielki kapita, i wprowadzi faszystowsk dyktatur wojskow, zostali wwczas rozbrojeni i ukarani.
A jednak wzgrze Sanno, serce ycia politycznego Tokio, jest lepiej obsadzone, ni mogy si
spodziewa zrewoltowane puki: panuje nad nim jeden czowiek - sam szef armii genera Todzio,
zajmujcy usytuowan na samym szczycie oficjaln rezydencj premiera - paac i czerwonej cegy,
barokow mikstur stylu europejskiego i japoskiego. Tutejsi architekci zowi t form eklektyzmu
pstylem - nie chwytajc zawartej w tej nazwie, moliwej do zastosowania w Japonii przy stu
innych okazjach, mimowolnej artobliwej ironii. Ze swej siedziby premier w mundurze ma tylko sto
metrw do bram parlamentu, ktrego masywn bia budowl rwnie okupuj ludzie armii - okoo
piciuset parlamentarzystw pozostajcych na jej garnuszku.
Niekiedy to przymusowe ssiedztwo bywa kopotliwe. U wylotu mojej uliczki policjant (nawet dwch
lub trzech) pilnuje kadego mego wejcia i wyjcia tak w dzie, jak i w nocy i skwapliwie je
odnotowuje. W nagrod nie brak mi okazji przelotnego widywania mego mao sympatycznego, cho
sawnego ssiada w czasie jego szybkich przejazdw samochodem. Od pewnego czasu mam
wraenie, e woli wz odkryty, nieskazitelnie czarny. Jedyn eskort generaa, wystawiajcego na
pokaz do wyrazisty profil, jest na og wojskowy kierowca i dwie umundurowane postaci. W lad za
samochodem premiera poda jeden lub dwa motocykle z policjantami w ciemnych okularach za
kierownic. Cay ten scenariusz wydaje si dokadnie wzorowany na przejazdach Hitlera, ktre
niegdy obserwowaem w Berlinie i Norymberdze. Todzio pragnie oczywicie zademonstrowa
wszem, e podobnie jak jego niemiecki sojusznik jest umiowany przez nard i niczego si nie obawia.
Ponad wszelk wtpliwo zasmakowa w tym kokietowaniu publicznoci. Uroczystoci uwietniajce
ceremonialny zjazd azjatyckich quislingw w 1943 r. stay si dla Todzio wyjtkow okazj do
obnoszenia pomidzy dwoma rzdami bandzai swej jowialnej sylwetki w mundurze khaki
o potwornym odcieniu, zblionym do koloru gsich odchodw i fatalnie kontrastujcym z czerwieni
czapki i konierza.
Co dzie genera odbywa spacer pieszo lub konno. Niedawno pojawi si na gwnym rynku rybnym
rwnie wczenie jak handlarze ryb z Tsukidzi. Z dobroduszn prostot rozmawia z ludmi w hali
o przypywach i odpywach morza, cenach i czarnym rynku. W kilka dni pniej zaszczyci - czy raczej
sterroryzowa - sw niespodziewan wizyt targ warzywny. Wszystkie te miejsca nieoficjalnych
spotka z narodem s zapenione policj po cywilnemu, za reporterw zwyk sprowadza tu
szczliwy traf, o czym naturalnie sowem nie wspominaj w pisanych nad ranem artykuach
reklamowych na zamwienie.
Ukochany przywdca, Harun al Raszyd Dalekiego Wschodu, odziany w elegancki strj angielski do
konnej jazdy, czsto na ulubionym wierzchowcu w towarzystwie jednego tylko ordynansa udaje si
kusem przed 7.00 rano a do wityni Meidziego. Gdy zdarza mu si spotka kolejk gospody przed
straganem warzywnym, natychmiast zatrzymuje si i nie zsiadajc z konia, wdaje si w pogawdk.
Musi si zwykle zadowoli monosylabow odpowiedzi askawie wyrnionej kobieciny czy handlarki,
za pozostae pkaj ze miechu, co oznacza: umieraj ze strachu. Dzienniki oczywicie opublikuj
obszerne marsowe owiadczenie gospody z Jojogi, w peni zadowolonych ze swego losu. Ktrego
dnia dobry tyran Todzio upodoba sobie grup uczniw, umundurowanych na mod epoki w ubrania
z marnej sztucznej tkaniny w kolorze khaki i uzbrojonych w drewniane karabiny.
- O ktrej rozpoczynaj si wiczenia? - pragnie si dowiedzie genera od jednego z chopcw.
Dziecko natychmiast staje na baczno, jak wymaga tego regulamin zmilitaryzowanej szkoy
podstawowej, i wyszczekuje odpowied jak prawdziwy onierz japoski:
- Godzina sma!
- A o ktrej wyszlicie ze szkoy? - pyta dalej Todzio z wysokoci swego wierzchowca.
- Sidma trzydzieci!
- O ktrej wsiade do pocigu, aby dotrze do szkoy?
- O szstej pitnacie! - odpowiada ucze, ktry, jak wielu jego kolegw, kadego ranka spdza
godzin w pocigu w drodze do szkoy.
- A o ktrej zjade poranny ry?
- O pitej pitnacie!
- A o ktrej wstae?
- O pitej!
- A o ktrej godzinie wstaje twoja matka?
- O czwartej, panie generale!
Wwczas premier - jak ka wierzy gazety, ktre nie szczdz tej scence reklamy, na jak zasuguje -
owiadcza:
- Twoja matka jest prawdziw matk japosk! Takie wanie matki jak twoja wygrywaj wojn!
Jednake poddani cesarscy - ktrzy nie przestaj mnie zadziwia tym, e tak atwo daj si okpiwa
w sprawach o wymiarze zasadniczym, wykraczajcym poza ramy ich ciasnego spojrzenia - nie
pozwalaj si nabiera w drobnych bolczkach ycia codziennego, skrojonych dokadnie na wasn
miar. Mama imitacja kumpli z Osi w wykonaniu szefa rzdu japoskiego trci faszem: nie mieci si
w przyzwyczajeniach. A moe raczej serce japoskiego ludu nie zatracio odwiecznego instynktu,
ktry nakazuje - cho mglicie - otacza nalenym szacunkiem prawdziwe wartoci i w gbi duszy
odmwi powaania Todzio, mimo e Japonia przywyka tak nim szafowa. O premierze kry zreszt
wiele historii, o ktrych gazety milcz. Kademu wiadomo, e w jego otoczeniu wyrosy skandaliczne
majtki. Caa klika wojskowych, tak emerytowanych, jak i w subie czynnej, a take urzdnikw pod
rozkazami generaa rzucia si zachannie za jego przykadem ku zagarnianiu fantastycznych bogactw
z dostaw wojskowych. Do najbardziej spektakularnych naley kariera Kisiego Nobusuke, ministra
handlu i przemysu. Ten nie majcy jeszcze 45 lat dygnitarz, szczupy, elegancki, energiczny, zdoby
majtek, gdy jako zwyky urzdnik w Mandukuo sta si przyjacielem Todzio. Ju na pocztku wojny
da zielone wiato zakadom zbrojeniowym, narzuci wielkim koncernom kontrol pastwa
i wprowadzi do fabryk kontrolerw wojskowych. Teraz jednak od kilku miesicy szepce si o aferze
Kisiego, ktra lada moment grozi wybuchem. Kisi mia zgarn tak ogromne apwki i zrobi takie
interesy na wielkich zamwieniach, e siejcy postrach kempei, andarmi policji wojskowej,
zdecydowali si go aresztowa. Ale Kisi potrafi kontratakowa, oskarajc m.in. generaa Muta Akit,
szefa Biura Spraw Wojskowych w Ministerstwie Wojny, uwaanego za jednego z dwu zausznikw
Todzio. Kr pogoski, e sam premier, zdajc sobie spraw, e skandal i jego moe obryzga,
ochodzi arliwo kempei, ktrzy dali za wygran. Ajukawa Josisuke, uwaany za cesarza
przemysowego Mandukuo, nie skpi milionw klice spekulantw i wojskowych. Grupa Ajukawy,
dysponujca monopolem w przemyle cikim na obszarze Mandukuo, subwencjonowaa pocztki
kariery Todzio, pki nie zdoby on funduszw dzaibatsu (tworzy go zaledwie pi rodzin plutokracji
finansowej). Chodz take suchy, e premier i ludzie armii czerpi z pen swobod z ogromnego,
cile tajnego budetu wojskowego, nie podlegajcego wszake kontroli parlamentarnej ani
rzdowej.
Jak w najlepszych okresach historii japoskiej - caa ta zgraja prowadzi tryb ycia na szerok skal.
Prawie wiek wczeniej ludzie, ktrzy doprowadzili do restauracji cesarstwa, rewolucjonici wielkiego
formatu, tropieni przez policj dawnego reymu, ukrywali si w herbaciarniach. W tych wanie
domach, gdzie nocami laa si sake i pikne dziewczta-kwiaty umilay spdzane godziny,
Saiondziowie, Itowie i inni zwolennicy cesarza Mutsuhity (Meidziego) stworzyli nowoczesn Japoni.
Teraz w domach publicznych bawi si rzd. Gdy w wielu rodzinach japoskich zaczyna brakowa ryu,
wysocy dygnitarze szalej po restauracjach i domach schadzek w towarzystwie najsawniejszych
gejsz, ktrych taryfa za jeden wieczr (naley odrni od o wiele wyszej taryfy za ca noc) siga
100 jenw za godzin. W pontnych uliczkach Tsukidzi i Akasaki nawet podczas wieczornych alarmw
prbnych, gdy adne wiato nie przenika przez zapuszczone rolety ani przez zalepione szczelnie
papierem okna, sycha w ciemnoci piskliwy miech kobiet, pomieszany z ordynarnymi gosami
spitych mczyzn, i nerwowe dwiki strun siamisenw, akompaniujce krzykliwym piewom
i rytmicznemu klaskaniu w donie. Opuszczajc dzielnice uciechy wspaniae ministerialne auta,
ktrych wiata zakryto czarnym ptnem, niby karnawaowy wilk porywaj w nieznane wyaniajce
si z ciemnoci gromady kimon. Inne czekaj ca noc, czsto do samego witu, na bogatego pana,
ktry - jak si to okrela w herbaciarniach - pozosta. Mwi, e przykad daje sam premier, ktry
ma mnstwo kochanek. Mimo to jego czcigodna maonka nie cieszy si sympati ludu. Zarzuca si
jej nieokieznan ambicj i nienasycon chciwo. Szary tum szepce z ust do ust, e nad brzegiem
rzeki Tama kazaa wybudowa dla swej rodziny luksusow rezydencj, ktra kosztowaa bajoskie
sumy. W tej samej dzielnicy armia wysiedlia z mieszka wiele rodzin, a oficerowie sztabowi urzdzaj
hulanki w zarekwirowanych domach. Nieprzyjazne docinki kobiet otaczay swego czasu on Czang
Kaj-szeka, ktrej zjaponizowane nazwisko brzmi So Bi-lej. Teraz z kolei sarkastyczna kpina dotyka
pani Todzio: po cichu nazywa si j To Bi-lej.
Wiosn 1943 r. mury Tokio pokrywaj si pewnego dnia setkami kolorowych plakatw, z ktrych
szeroko umiecha si spod czapki koloru khaki twarz premiera. Na tle bkitnego nieba, ostro
rozcitego przelatujcymi cikimi bombowcami, widnieje krtki apel wzywajcy modych mczyzn
do zacigu do lotnictwa. Intencja jest wyrazista: chodzi o propagand na rzecz samego Todzio.
Niecodzienny manewr zwraca uwag opinii publicznej, ju uprzedzonej do szefa rzdu. Ten typ
reklamy jest bowiem obcy japoskim obyczajom politycznym, pachnie hitlerowskimi wpywami,
skrycie znienawidzonymi przez spoeczestwo. To wraenie pogbia fakt wysunicia na pierwszy
plan osobistoci, ktra powinna uwaa siebie za podwadnego i sug. Jedynym przywdc
w odczuciu ludu jest cesarz. Ale Syn Nieba sta si bardziej ni kiedykolwiek niewidoczny i milczcy:
Todzio wzbudza jego nieufno.
To wyniesienie wasnej osoby okae si grzechem gwnym generaa i bdem, ktry w przyszoci
w momencie wielkich klsk wywoa nienawi caego kraju. Todzio konsekwentnie zmierza do tego,
by z premiera sta si siogunem - tyranem wojskowym na wzr dawnych siogunw z dynastii
Tokugawa, ktrych pami otacza za sawa. Za jego rzdw wojna cofna Japoni na szlak
policyjnego i wojskowego reymu, z charakteryzujc go - jak w czasach japoskiego redniowiecza -
wadz w rku wodza kliki wojownikw, gdy tymczasem Syn Nieba, usunity w cie, niewidzialny
i zbdny, staje si po cichu obiektem szyderstw. Mimo caego swego zniewolenia nard japoski
pozosta dziwnie wiadom istoty rewolucji, ktra w minionym stuleciu na moment przybliya go do
wolnoci. Stajc przed plakatami gloryfikujcymi Todzio, wszy oszustwo. Portret generaa-
parweniusza wywouje skandal. Czyby si zbliaa era siogunatu Todzio?
Todzio zdradzi si zreszt ze swymi zamiarami ju wczeniej, rzecz nie wysza jednak poza zamknite
rodowisko polityczne. Nastpio to na zimowej sesji parlamentu. Opinia publiczna nic z tego nie
zrozumiaa, tak gsta bya warstwa cenzury i tajemniczoci otaczajca dziaania rzdu. Prasa doniosa
wprawdzie o sporach w parlamencie wok stosowania artykuu 7. prawa karnego w czasie wojny,
lecz zakoczya informacj, e ostatecznie jego tekst zosta przyjty jednogonie. Nigdy przy tym nie
wspomniano, co w sawetny artyku w sobie zawiera. Dziki niedyskrecjom dotarem wreszcie do
sedna sprawy. Okazaa si ona ni mniej, ni wicej tylko zdawieniem grupki liberalnych
deputowanych, jaka - w liczbie raptem dwunastu - przetrwaa wybory w 1942 r. Aby zamkn usta
i zabezpieczy si przed wszelk opozycj, jaka w przyszoci mogaby si wyoni, Todzio zada od
Izby Reprezentantw uchwalenia prawa wyjtkowego, ktrego artyku 7. - icie niezwyky japoski
dokument prawny czasu wojny - stanowi: Kady, kto z zamiarem wprowadzenia nieporzdku do
polityki narodowej bd naruszenia porzdku i spokoju publicznego w czasie wojny uprawia
propagand mogc w znacznym stopniu naruszy spokj publiczny, podlega maksymalnej karze
siedmiu lat wizienia.
Nawet ci spord deputowanych, ktrzy generaowi Todzio zawdziczaj swj wybr, staj dba,
premier siga bowiem po zbyt potn bro, ktra moe si obrci przeciwko nim. Cz
deputowanych prorzdowych pod wpywem nielicznej grupy posw wybranych bez rekomendacji
rzdu - pomimo stanowiska Todzio, wicej nawet: przeciwko niemu - przeciwstawia si projektowi.
Trwa burzliwa debata i los gronego artykuu przez kilka dni pozostaje w zawieszeniu. Armia ucieka
si wic do wyprbowanych rodkw nacisku, ktre niebawem pooyy kres skandalicznej prbie
przywrcenia pozoru godnoci gnijcemu parlamentowi. Grupa opornych, z czoow postaci doktora
Asidy (byy dyplomata i byy dyrektor Japan Times), zostaje publicznie sponiewierana z trybuny
przez mwcw na odzie Todzio. Na kocowym posiedzeniu, ktre ograniczyo si do wymiany
inwektyw - po raz ostatni w czasie wojny - odmwiono prawa udziau w gosowaniu opozycjonistom,
oskarajc ich o sprzeniewierzenie si patriotycznemu obowizkowi. Napicie dochodzi do zenitu.
Maa grupka odwanych z Asid porodku staje z boku na znak protestu, obserwujc oszukacze
gosowanie, zaciskajc pici i ocierajc zy wciekoci. Artyku 7. zosta przyjty jednogonie -
informuj gazety, raz jeszcze zapominajc poda jego tekst. Asida i jego przyjaciele nie poka si
wicej w Izbie i przezornie przenios si na prowincj, gdzie wszechobecna andarmeria wojskowa
roztoczy nad nimi czujn kontrol. Wieczorem po gosowaniu dadz jeszcze ujcie swemu
rozgoryczeniu w prywatnych rozmowach, ktrych tylko echo do mnie dociera. Prorokuj koniec
cesarstwa. Todzio i jego banda staj si definitywnie panami Japonii i samego cesarza. Kraj zmierza
ku katastrofie. By moe kiedy zrujnowan i susznie ukaran Japoni uda si odbudowa. Czy w tej
przyszej Japonii nie naleaoby zerwa z wadz cesarsk, skoro Syn Nieba sta si igraszk klanw,
ktre zasaniajc si jego imieniem, uprawomocniaj kade naduycie wadzy? Jeli za nard nie
zezwoli na odejcie swego wadcy, wwczas naley bezwzgldnie sprowadzi go do roli wielkiego
kapana przebrzmiaej religii narodowej i umieci w sanktuarium w Kioto. Tymczasem nowi ludzie w
Tokio sprbuj odbudowa demokratyczn wadz.
Rwnie polityka ekonomiczna rzdu podwaa wt krtkotrwa popularno, jak w pierwszych
miesicach wojny cieszy si gabinet Todzio i sam premier. Ju wiosn 1943 r. rzd, zbrojny
w postanowienia legislacyjne przeforsowane w parlamencie, brutalnie zwikszy ucisk wadzy
w dziedzinie produkcji i pracy. Prezesw koncernw i dyrektorw przedsibiorstw obarcza si
osobist odpowiedzialnoci za wyniki produkcyjne na zasadzie zblionej do hitlerowskiego
Fhrerprinzip, za cay przemys przestawia na potrzeby wojny. Robotnikw wciela si obowizkowo
do Stowarzyszenia Suby Narodowej - japoskiego Arbeitsfrontu. Japoskie kobiety i dziewczta,
chiscy i koreascy kulisi, alianccy jecy stanowi dla fabryk tani si robocz. Zniesiono formalne
ograniczenie czasu pracy: nie trzeba tumaczy, jakie s tego skutki w zmilitaryzowanym kraju, gdzie
w peni XX wieku znalazo schronienie niewolnictwo robotnicze, od ktrego Europa uwolnia si
w kocu ubiegego stulecia. Czerwiec 1943 r. przynis kolejne drakoskie przykrcenie ruby.
Brutalne dekrety rzdu, a zwaszcza tajne instrukcje dla policji, powoduj systematyczne obnianie
si stopy yciowej ludnoci. Zmniejszono racj ryu. Japoczycy, bardziej wraliwi na zy gatunek ryu
ni Europejczycy na chleb zej jakoci, otrzymuj obecnie ry najpodlejszego gatunku, zmieszany ze
zboem, kartoflami, a niebawem i fasol. Stowarzyszenia ssiedzkie, na ktre naoono obowizek
rozdziau ywnoci, dostarczaj miechu wart ilo produktw, wystarczajc rodzinom zaledwie na
4 dni tygodnia. Ludzie rzucaj si na wsie pooone w pobliu Tokio i wielkich miast, lecz w pocigach
i na dworcach policja wyapuje ywicieli i konfiskuje zdobyt ywno - zazwyczaj dla siebie. Bilety
kolejowe na liniach dalekobienych s racjonowane i najkrtsza nawet podr stanowi problem.
W sklepach nagle zabrako tkanin i odziey: rzd chomikuje zapasy. Zdarta przedwojenna odzie nie
nadaje si ju do uytku, tymczasem wkrtce ulegaj likwidacji punkty kartek odzieowych. W lipcu
1943 r. minister Kisi oznajmia, e przed 1945 r. nie bdzie w sprzeday nowych materiaw, przestaje
si wic odnawia kartki odzieowe i cofa przepisy o korzystniejszych warunkach przy zakupie
materiaw jedwabnych. W drugiej poowie 1943 r. znikaj rwnie rozliczne artykuy pierwszej
potrzeby: mydo, buty, wyroby farmaceutyczne, artykuy gospodarstwa domowego, talerze, miseczki
do ryu, fajans, porcelana, przedmioty metalowe itp.
Dla odwrcenia uwagi od bolczek codziennoci na pocztku 1944 r. rzd przy akompaniamencie
wrzaskliwej propagandy ogasza zamknicie luksusowych knajp, a przede wszystkim lokali
w dzielnicach rozkoszy. egnajcie, uszminkowane umiechy gejsz, ostatnie kwieciste, haftowane
zotem kimona wdrujce na nocne spotkania, motyli wiecie zakazanej mioci! Czy jeszcze
kiedykolwiek ma szans odrodzi si owa tak bardzo japoska w stylu, tajemniczo umiechnita
zalotno? Pardziesit tysicy gejsz staje wobec bezrobocia: ponad trzy tysice herbaciarni
w uliczkach nocnego ycia zamyka swe dyskretne podwoje z biaego drewna i rodzi milion
tragikomicznych maych ludzkich dramatw. Natychmiast pojawia si w tej profesji pd do lubnego
kobierca. Najadniejsze i najbardziej powabne z tych modych osbek szybko maj kopot z gowy,
przemieniajc si w szanowane maonki bd uznane za stae kochanki, znajduj schronienie gdzie
w miecie bd na pobliskich przedmieciach. Inne staj si maszynistkami lub niezrcznymi
sekretarkami w ministerstwach i biurach biznesu, bowiem poza swoim rodowiskiem gejsza jest
ptakiem wyrzuconym z gniazda. Cz wraca do rodzinnych wsi. Wiele daje si zagarn przez sub
pracy i idzie do warsztatw, gdzie ich rce, nawyke do nalewania sake i artystycznego ukadania
bukietw z kwiatw, ucz si szy spadochrony z biaego jedwabiu i skrawa pyty aluminiowe.
Wkrtce jednak powstaje... czarny rynek gejsz i wie gosi, e Todzio i wysokie osobistoci rzdowe
jak dawniej prowadz wesoe nocne ycie w doborowym towarzystwie. Zamknicie luksusowych
lokali okazao si zreszt posuniciem chybionym, wywoao bowiem lawinowy upadek setek
restauracji, ktre byy wrcz nieodzownym ogniwem dystrybucji ywnoci. Argumenty oficjalnej
propagandy, e obfito produktw przepywajcych z restauracji na czarny rynek trafi teraz wprost
do klientw, nikogo nie zwodzi: czarny rynek nadal szaleje w najlepsze.
Chyba ju tylko dla pogbienia powszechnego przygnbienia zamknito - na mocy wspomnianych
wyej dekretw - wikszo teatrw. Jeszcze w 1940 r. wprowadzono zakaz dancingw na mod
europejsk. W gocinne progi zapraszaj jedynie bary na Ginzie i w okolicznych zaukach, gdzie mode
osoby o niezbyt na og niezomnej cnocie serwuj po bajecznie wygrowanych cenach ostatnie
sfaszowane napoje. W ten sposb Tokio pozbawiono wszelkiej rozrywki, z wyjtkiem kiepskich
filmw wojennych, wywietlanych w przepenionych kinach. Ludno przeczuwa, e sytuacja jest
powaniejsza, ni dygnitarze cesarscy odwaaj si to przedstawia, i Todzio znw skupia na sobie
powszechn nienawi.
Od pewnego czasu Japonia zaczyna przejawia niepokj przebiegiem wojny w Europie. W tym samym
czasie, gdy armia japoska wycofuje si z Guadalcanalu, Wehrmacht ponosi klsk pod Stalingradem.
Poniewa rzd w Tokio chce zachowa dobre stosunki z Moskw, a los Zwizku Radzieckiego ma dla
Japonii kapitalne znaczenie, prasa nie szczdzi miejsca opisom walk nad Wog. Tym razem
informacje s rzetelne i w miar dokadne, a gazety czsto podkrelaj walory Armii Czerwonej na
niekorzy wojsk hitlerowskich. Jesieni 1942 r. i na pocztku 1943 r. wojna w Europie osiga
apogeum, cho propaganda japoska stara si pomniejsza jej znaczenie. Skala zmaga
w europejskim teatrze wojennym zdaje si przeraa Japoni, ktra co jaki czas przyhamowuje
wasne dziaania i z zapartym tchem ledzi spektakl na odlegej arenie. Tak byo w czerwcu 1940 r.,
gdy upad Pary, we wrzeniu 1940 r. po cikich bombardowaniach Londynu przez Luftwaffe, w
1942 r. po wyldowaniu Amerykanw w Afryce Pnocnej. Dugie miesice bojw o Stalingrad
utrzymuj Japoni w stanie wyczekujcego napicia: w gruncie rzeczy nie wierzy ju w zwycistwo
Hitlera nad Rosjanami. Ogranicza si do udzielania Rzeszy jedynie werbalnego poparcia i w istocie
prowadzi gr w dwie karty. Nadchodzi luty 1943 r.: Stalingrad wytrwa. Wydarzenie to odbija si
gonym echem w caym kraju; zwycistwo Niemiec staje si problematyczne i Japoczycy zdaj sobie
spraw, e odtd musz liczy wycznie na samych siebie.
Stopniowe pogarszanie si sytuacji oglnej nie pozostaje bez wpywu na samopoczucie generaa
Todzio. Majc lepszy ni ktokolwiek wgld w bieg wypadkw, czuje, e zwycistwo wymkno mu si
z rk, a wraz z tym wasna krtkotrwaa popularno. W samej armii przesta by cenionym
i szanowanym szefem, ktrego klan wojskowy wynis w 1941 r. jednomylnie do wadzy. Staje si
zgryliwy, nie zwraca uwagi na rady i opinie podwadnych ani najbliszego otoczenia. Wrogowie
podnosz otwarcie gow, a on przysparza sobie nowych przeciwnikw, usuwajc kadego, kto way
si okaza mu nieufno.
Niepokojco na uboczu trzyma si genera w stanie spoczynku Isihara Kandzi, jedna
z najwybitniejszych postaci armii japoskiej. Todzio wie, e jest przeze znienawidzony. Ale Japonia
bardziej ni kiedykolwiek potrzebuje teraz wielkich talentw - takich jak ten wietny znawca
problematyki rosyjskiej i chiskiej. Wsplni przyjaciele doprowadzaj wic do spotkania Todzio-
Isihara w domu premiera. Na wstpie rozmowy Isihara wyraa gotowo natychmiastowego
wczenia si w sub dla kraju. Pod jednym warunkiem - dodaje - aby jak najszybciej przekaza
komu bardziej kompetentnemu urzd premiera! Syszc te sowa, Todzio promienieje
wewntrznym zadowoleniem: nigdy nie wybaczy Isiharze takiego afrontu. Rozkazuje izolowa
generaa w areszcie domowym w prowincji Akita, daleko na pnocy Japonii, pod nadzorem zgrai
szpiclw i andarmw, co uniemoliwi wygnacowi wszelk dziaalno polityczn.
Szczeglny lk ywi Todzio przed wszystkimi generaami, ktrzy odznaczyli si w pocztkowym
pomylnym okresie wojny. Najbardziej niebezpieczny wydaje si Jamasita, ktry cieszy si ogromn
popularnoci po zdobyciu Singapuru. Chodz pogoski, e na pocztku 1942 r. zjawi si w Tokio,
prbujc przekona premiera o koniecznoci zaproponowania Ameryce kompromisowego pokoju.
Tym samym malezyjski tygrys popada w ostateczn nieask. Niebawem armia staje si wiadkiem
sensacyjnego widowiska: Jamasita, pozbawiony dowdztwa w Singapurze, zostaje wysany na granic
mandursk, otrzymujc tu drugorzdne stanowisko pod rozkazami generaa Umedzu Josidzira,
gwnodowodzcego armii japoskiej w Mandurii. Cenzura zabrania podania tej informacji do
wiadomoci publicznej.
Inny potencjalny konkurent Todzio, marszaek Terauci Hisaici, zosta skierowany na Poudnie jako
gwnodowodzcy wojsk ldowych na poudniowym Pacyfiku. Pozostaje jeszcze jeden grony rywal:
byy minister wojny genera Itagaki Seisiro. W przeszoci jako przeoony Todzio toczy ze swym
zastpc zawzite spory co do zasigu konfliktu z Chinami: pragn ograniczy incydent, za
wiceminister Todzio dy do jego rozszerzenia. Zwyciy Itagaki - na krtko - i zdymisjonowa
Todzio. Teraz Todzio bierze odwet i zsya byego ministra do Seulu - nawet nie w charakterze
generalnego gubernatora, lecz dowdcy armii japoskiej w Korei. Todzio jest take porniony z
Doihar Kendzim, jednym ze swych kolegw i pierwszego okresu kampanii w Mandurii; z Homm
Masaharu, zdobywc Filipin w 1942 r., ktremu rozkazuje opuci Manil i uda si do Chin; wreszcie
z Muto Akit, skompromitowanym w aferze Kisiego i zesanym na Sumatr. W sztabie generalnym
nikt nie ma zaufania do premiera, a ci, ktrzy byli jego najgortszymi zwolennikami, nie maj do
niego dostpu...
W miar pogarszania si sytuacji rzdy Todzio opieraj si w coraz wikszym stopniu na andarmerii
wojskowej i policji cywilnej, podporzdkowanej kontroli armii. Ta polityka zastraszania i represji
policyjnych znajduje odzwierciedlenie w kilku gonych aferach, a take sprawach, ktre wywouj
wielki szum w koach politycznych (cenzura czuwa, aby opinia publiczna za wiele nie wiedziaa). Jedna
z wielkich afer - zwana afer Odzakiego - wybucha nazajutrz po wyborach parlamentarnych w
1942 r. Dwigajcy ponad 80 at na swych barkach zatwardziay libera Odzaki Jukio, deputowany do
Izby Reprezentantw od pocztku stulecia, mia nieszczcie wyrazi si nieostronie na wiecu
przedwyborczym. Porwnujc panowanie Siowy (cesarza Hirohita) z jego dwoma poprzednikami,
owiadczy, e dzisiejsi przywdcy Japonii zasuguj jedynie na miano sandaime - z trzeciego
pokolenia (tatusiowych wnuczkw), czyli osb korzystajcych z zasug przodkw, lecz niezdolnych
im dorwna i roztrwaniajcych ich spucizn. Polityczni szpicle czym prdzej przekazuj grze sowa
Odzakiego. Mwca zostaje oskarony, e mia czelno samego Syna Nieba porwna w niezrcznej
formie z ojcem, cesarzem Josihitem (Taisio), i z dziadkiem Mutsuhitem (Meidzim). Zbrodnia obrazy
majestatu! Pozbawiony w wyniku gosowania Izby immunitetu parlamentarnego, starzec zostaje
aresztowany. Dopiero w dwa lata pniej, w czerwcu 1944 r., stanie przed sdem, ktry wobec
nikoci aktu oskarenia odwaa si umorzy spraw.
Po wymierzeniu ciosu w liberaa Todzio niebawem uderzy na zachowujce niezaleno bogate
i wpywowe rodowisko biznesmenw - dzaibatsu. Armia ostrzy sobie zwaszcza zby na rodzin
Mitsui, wielkich baronw finansw, ktry nigdy nie wyszli poza wstrzemiliw, pozbawion
entuzjazmu wspprac z klanem wojskowych. Szpicle andarmerii wojskowej chwytaj si jako
pretekstu ujawnionej w Chinach Pnocnych czarnorynkowej afery. Agenci Mitsuich zakupili tu
w celach spekulacyjnych zboe za dwiecie milionw jenw, aby doprowadzi do zwyki cen
i zdobycia monopolu na rynku. Tego rodzaju spekulacja nie jest zgoa przestpstwem w japoskiej
strefie okupacyjnej i bardzo czsto sama armia stanowi jej najpewniejsz oson. Tym razem nadarza
si jednak wietna okazja, by podway pozycj Mitsuich: armia domaga si dymisji 25 czonkw rady
administracyjnej koncernu w Tokio i reorganizacji towarzystwa, a take zadouczynienia dla
ludnoci ze strony szefa, starego barona Mitsui, w formie odstpienia czci akcji. W koach biznesu
caa ta sprawa odbija si szerokim echem; chodz suchy, e armia w tajemnicy zadaa wielu
milionw jenw z tytuu kary.
Jest to trzecia afera rodziny Mitsui od pocztku wieku -- po skandalu Siemensa w 1914 r., ktry
doprowadzi do upadku gabinetu Jamamota
19
, i 26 lutego 1936 r., gdy ludzie z krgu trustu Mitsui
znaleli si wrd ofiar zbuntowanych wojskowych. Ostatnia afera tym bardziej niepokoi dzaibatsu,
e niedwuznacznie wskazuje na denia klanu wojskowych - na kanwie wojny - do upastwowienia
i podporzdkowania sobie wielkiego kapitau.
W kocu padziernika 1943 r. pojawia si w prasie krtka wzmianka, e przywdca nacjonalistw
Nakano Seigo rozci sobie brzuch wedug starego rytuau harakiri. Wiadomo o honorowej mierci
popularnego wrd tumw trybuna jest nie lada sensacj. Skrajny nacjonalista, zwizany z tajnym
stowarzyszeniem Czarnego Dragona, deputowany i przewodniczcy (do momentu rozwizania
organizacji politycznych przez rzd) partii Tohokai, wzorowanej na hitlerowskiej NSDAP, Nakano
porywajc elokwencj swych przemwie przyczyni si w 1941 r. w niemaym stopniu do zerwania
przez Japoni stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi i wybuchu wojny. Jego oracje w wielkim stylu
przycigay do 1942 r. rzesze suchaczy; samobjstwo tego kandydata na japoskiego Hitlera nie
mogo nie wywoa poruszenia w spoeczestwie. Opinia publiczna snuje domysy, tym bardziej e nie
ujawnia si przyczyn tego ceremonialnego odejcia ze wiata.
Udaje mi si jednak dociec poufnie pewnych szczegw o okolicznociach tej tragedii. Rankiem 28
padziernika gospodyni gonego polityka dostrzega wyciekajc przez szpar w drzwiach pokoju
chlebodawcy struk krwi. Otwiera drzwi: Nakano ley na macie w kauy krwi, odziany w stosowne
na uroczyste okazje jedwabne kimono, na ktrym odcina si biel rodowego herbu. Zbiegowisko.
Zada sobie mier, otwierajc brzuch, a nastpnie przeci aort, szyjn w pobliu obojczyka. Obok
ley wizytwka, na ktrej skreli krtki poegnalny poemat, towarzyszcy obowizkowo obrzdkowi
harakiri: Dzi o pnocy przecinam pasmo swego ycia. Zawsze wierny obyczajom, spokojnie spoy
kolacj wesp z bratem i synem-oficerem, ktry nastpnego dnia mia wyjecha do Chin. By wes,
naturalny i niczym nie dawa po sobie pozna podjtego postanowienia. Niecodzienny strj
wytumaczy chodem.
Technicznie harakiri zostao wykonane doskonale. Nakano zna bezbdnie sposb uniknicia upadku
na bok: samobjca klczcy na macie musi by w peni panem swych ostatnich chwil i nie wolno mu

19
Przedstawiciel firmy Siemens w Japonii Richter udowodni w toku procesu sdowego, e przekazywa znaczne
sumy do rk wysokich urzdnikw japoskiej administracji i floty wojennej w zamian za lokowanie zamwie
w firmie niemieckiej. Prowizje stanowiy 3-15 proc. wartoci zamwie. Do ujawnienia tych praktyk (w ktre by
zamieszany trust Mitsui) przyczyniy si konkurencyjne koncerny brytyjskie - przyp. tum.
pozwoli sobie na najmniejszy gwatowny odruch, by mg pa wprost przed siebie - czoo dokadnie
na linii kolan. Dlatego te musia uwaa, aby przeci jedynie misie brzucha, nie naruszajc
wntrznoci. Tak jak naleao, tylko odrobina krwi wsika w bia bibuk, w ktr Nakano owin
czubek broni, pozostawiajc jedynie nieco ponad centymetr odkrytego ostrza, czyli tyle, ile powinno
wnikn do brzucha. Przecicie brzucha nie wystarcza, by spowodowa mier - ma ono charakter
przede wszystkim symboliczny - aby wic nastpi szybki koniec, potrzebna jest druga czynno:
oddany przyjaciel jednym ciosem szabli odcina gow samobjcy, chyba e ten sam przetnie sobie
y. Tak wanie uczyni Nakano, a fakt, e mu si to udao, jest - jak mi mwi - tym bardziej godny
uwagi, e w czasie przeprowadzonej w jego domu rewizji policja zabraa mu bro. Mg wic posuy
si jedynie wojskow szabl syna, ktr wypoyczy pod bahym pretekstem: dugiego i cikiego
ostrza jest o wiele trudniej uywa ni sztyletu.
W koach nacjonalistycznych - jak informuj gazety - zawrzao. Pomidzy osobistociami, ktre
pierwsze przybyy do domu zmarego, znalaz si stary Tojama Mitsuru, twrca Czarnego Dragona.
Tojama i wielu innych hurrapatriotw, w tym byy premier Hirota Koki, uczestnicz w pogrzebie,
ktry z nadejciem niedzieli gromadzi tumy na cmentarzu w Aojamie. Kr pogoski, e zmary
pozostawi wielkiej wagi testament polityczny, ktry znajduje si w rkach Tojamy: jego tre jest
utrzymywana w gbokiej tajemnicy, poniewa moe stanowi zagroenie dla generaa Todzio.
Prawd poznam dopiero pod koniec wojny, kiedy rozwi si jzyki. Nakano popeni samobjstwo,
chcc tym zaprotestowa przeciwko przeladowaniom ze strony Todzio i napitnowa jego polityk.
Jak przedtem par do wojny przeciw Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym, tak teraz zmieni swe
stanowisko, gdy dostrzeg, e Rzesza wydaa si na miertelne niebezpieczestwo w wojnie ze
Zwizkiem Radzieckim. Naley do tych, ktrzy nazajutrz po zdobyciu Singapuru usiuj nakoni
Todzio do wystpienia wobec anglo-amerykaskiego przeciwnika z propozycj zawarcia pokoju:
Japonia mogaby wwczas zwrci or przeciw Rosji. 1 stycznia 1943 r. Nakano way si otwarcie
zaatakowa polityk Todzio na amach dziennika Mainichi. W koach oficjalnych prowadzi
kampani za wypowiedzeniem wojny Zwizkowi Radzieckiemu, co mogoby przynie ratunek
Niemcom, przygwodonym pod Stalingradem. Posuwa si take do osobistych napaci na generaa
Todzio i jego wsppracownikw, nadajc im miano kliki przeniewiercw sabotujcych wymogi
wojny.
Todzio nakazuje andarmerii Wojskowej aresztowa Nakano. Prokurator, ktremu poruczono t
spraw, omiela si odstpi od cigania deputowanego. Premier wzywa ministra sprawiedliwoci i
da utrzymania w mocy decyzji aresztu, a chcc usun nazbyt niezalenego prokuratora, poleca
wrczy mu kart mobilizacyjn i wysa do Chin. 21 padziernika Nakano znalaz si pod kluczem.
W zwizku ze zwoaniem nadzwyczajnej sesji parlamentu w dniu 25 padziernika opuszcza zgodnie
z prawem wizienie, lecz nadal znajduje si pod nadzorem andarmw Kempetai, ktrzy nie
opuszczaj jego mieszkania. Wwczas postanawia uy jedynego sposobu, jaki mu pozostaje, by
napitnowa stanowisko Todzio: w imi protestu ostrzem szabli rozpata sobie brzuch.

10.
Lud zagroony

Przez cay rok 1943 nad Japoni wzbieraj grone chmury, cho nikt jeszcze nie przewiduje przyszej
totalnej klski. Wojna toczy si nadal o tysice kilometrw od brzegw wysp japoskich. Jednak
euforia 1942 r. naley do przeszoci - wyranie odczuwalny jest upadek, w jakim kraj pogry si
w cigu zaledwie roku. Mija wanie pi lat mojej znajomoci z Japoni i mogem przez ten czas
obserwowa, jak z kadym niemal dniem poddaje si ona coraz wikszemu jarzmu, ograniczeniom,
oszpeceniu. Tokio, ktre nigdy nie byo adnym miastem, stao si teraz miastem brudnym. Stolica
budzi si kadego ranka z now warstw brudu - jakby pozostawia na niej lad ponura noc. Wojenne
noce w Tokio! Jeszcze nie zaczy si naloty, a noc po nocy ciy nad szczelnie zaciemnionym
miastem nerwowe, bojaliwe wyczekiwanie, bardziej chyba wyczerpujce psychicznie ni obecno
nieprzyjacielskich eskadr pod bkitnym niebem. Mao ktra stolica europejska jest w stanie poj to
uczucie przygniatajcego lku przed zalaniem jej ogniem z nieba. Metropolia tokijska, ktra jeszcze
niedawno przechwalaa si sw potg jako drugie liczebnie miasto w wiecie, ma wiadomo
nadcigajcej apokalipsy: caa jest zbudowana z drewna. Siedem milionw mieszkacw kadego
wieczoru zasypia z myl o moliwoci kolosalnego poaru. Prasa i radio usilnie przekonuj, e poar
bdzie mona opanowa, lecz zapewnienia nie agodz niepokoju ni niewiary. Tokio wie, e jest
obrzydliw drewnian wioch. Noc czowiek czuje si na ulicy osaczony przez drewno. Wszystkie te
suche belki, cae te drewniane ciany tylko zdaj si czeka na iskr... Za tymi deskami pi na
somianych matach miliony ludzkich istnie. Zza rogu opustoszaej alei wyania si lekko
fosforyzujcy, brzczcy elastwem tramwaj. Na przystanku wyskakuj ze owinite w peleryny
sylwetki, ktre natychmiast wchania noc. Jeszcze chwil sycha drewniane sanday stukajce
u wejcia do ciemnych pasay, po czym ta garstka istot rozpywa si za cianami z drewna, pyt
somianych i papieru.
Rankiem Tokio wstaje w caym swym niechlujstwie. Japoski dom gnije po dwudziestu latach. Stolica
take. Odbudowana po wielkim trzsieniu ziemi w 1923 r., jest ju caa przegnia, tak jakby si zbliaa
do kresu swoich dni. Chyba tylko jaka monstrualna katastrofa zdoa jej oszczdzi rozpadu
w kawaki, ruiny i zgnilizny i zmusi do odbudowy: na przykad oczyszczajcy poar, w ktrym
wszystko pjdzie z dymem.
Cay obszar miasta zapeni si nagle milionami dziur, wygldajcych niby lady po bombardowaniu -
nim pady bomby. Wszdzie, na kadym kawaku pustej przestrzeni w ogrodach, na ulicach, na
wszystkich chodnikach w dziesiciometrowych odstpach dziury i dziury. Dziury - to jedyna nazwa, na
jak zasuguj owe schrony: te byle jakie okopy, ktre na rozkaz z gry kopano gorczkowo
pewnego piknego wrzeniowego dnia w caym miecie. Okopy - to byo wszystko, co rzd
przewidzia jako schronienie 7 mln mieszkacw przed prawdopodobnymi bombami. Schrony,
dotychczas bez dachw, maj po 3 m dugoci i 80 cm gbokoci. Ochotnicy w brudnych fartuchach,
kopicy te pytkie groby, wyrzucaj tust ziemi na chodniki i do rynsztokw. Po pierwszym deszczu
przechodnie zostawi buty w czarnym bocie, a wydrone dziury bd pene wody. Tymczasem, aby
wyprbowa zalety schronw, tokijskie gospodynie odziane w spodnie przysiadaj po japosku
w kucki, przycigajc kolana do obojczykw, i kieruj zadowolony umiech ku niebu: bombowce
mog nadlecie...
Ta niby-ospa oszpecajca Tokio jest ju ostatnim akordem oglnego upadku. Zrujnowane metro,
zardzewiae tramwaje, ktre wydaj si jedzi na kwadratowych koach, pocigi z wybitymi szybami,
zwisymi siatkami i poamanymi awkami, powyrywane telefony publiczne, rowery jedce na
spaszczonych oponach, zdemolowane samochody porzucone na rogu ulicy... Rzd wyda dekret
o obowizkowej zbirce zomu. Wyrywa si wic ogrodzenia wraz z kamiennymi supami, balustrady
mostw wraz z parapetem, sufity; w postumentach wiecznikw widniej dziury lub rdzenie
odcitego metalu; wraz z kaloryferami wydziera si kaway muru.
A poniewa brak rodkw transportu, wszystkie te grzejniki, kaloryfery, ogrodzenia, koty i elastwo
wszelkiego rodzaju bd, porzucone na chodnikach w samym centrum miasta, rdzewie Bg wie jak
dugo.
Szalestwo demolowania natury dotaro rwnie na wie. Wok przebiegajcego z pnocy na
poudnie kraju krgosupa drg komunikacyjnych rozrasta si rak strefy przemysowej. Niszczc
nieubaganie wte ciao rolniczej Japonii, choroba pozostawia w szczerym polu szeregi hangarw,
zapenia supami ryowiska, ogoaca lasy z poszycia, podkopuje pobliskie gry, zanieczyszcza ziele
metalowymi odpadami. Polityka rozpraszania fabryk uderza w coraz odleglejsze miejscowoci:
inwazja koreaskiej siy roboczej zalewa cich wie, przebija pagrki, wyrbuje drzewa, niszczy
rda, gdzie jeszcze wczoraj lud oddawa cze zamieszkujcemu je maemu bokowi, i wznosi
w rozprutym brzuchu doliny fundamenty przemysowego kolosa. Pasmo fabryk okryo Kioto, liczc
teraz na wzgldne bezpieczestwo zabytkowego miasta tysica wity, podobnie jak i Ise - orodek
kultu bogini Soca, ktrej oddawano cze na otarzach krytych somianymi dachami. W synnym
Ciudzendzi koo Nikko wita kaskada Kegon ginie w monstrualnej tamie elektrowni. Okoliczne gry,
niegdy parki narodowe, rozszarpay midzy siebie olbrzymie zakady metalurgiczne produkujce dla
lotnictwa. W trakcie budowy cikiego stalowego mostu kolejowego uleg zniszczeniu uk z czerwonej
laki synnego witego mostu w Nikko.
Czy osiem tysicy bogw pogaskiej Japonii, wypdzonych z omszaych ska i mrocznych
podziemnych wykrotw, obok ktrych somiane powrozy uprzedzaj ludzi o obecnoci boskiego
mieszkaca, nie wywrze kiedy zemsty? Dwadziecia lat temu Claudel wry Japonii przeklestwo
fong szui - chisk kltw, ktra dosignie kadego, kto zakci spokj pl i znieksztaci oblicze
przyrody...
Na nic faszywe propagandowe wizerunki Japonii! Prawdziwa Japonia jawi si w caej swej biedzie
i przygnbiajcym smutku. Gdzie te szczliwe dni, gdy zachodni pisarze w poetyckich sowach
opiewali romantyczne uroki Kraju Wschodzcego Soca, rozwietlonego umiechem i kwiatami.
Wtedy mona byo nie widzie, e na zachwycajcy koloryt wiosennej i jesiennej Japonii skada si
w duej mierze kontrast z szarzyzn ta. Teraz nic nie pozostao z feerii kwitncej wini ani
krtkotrwaego pomienia czerwonych klonw: stara Japonia, malowana ostrymi smugami tuszu, ma
tonacj szaroczarn. Nic ju nie ubarwia narodowego ubstwa. W innych krajach azjatyckich ndza
czasem szokuje dzik pstrokacizn. Zrujnowane Tokio jest siedzib ponurego ubstwa. W tumie
azjatyckich twarzy pojawiaj si przedstawiciele nowej zielonej rasy - le odywieni chudzielcy,
zjadacze ryb, dla ktrych zabrako nawet codziennej porcji sardynek i ktrych odki, przyzwyczajone
do regularnych i zawsze podobnych trzech posikw dziennie przez 365 dni w roku, rozreguloway si
wskutek spoywania ryu podego gatunku, do tego pomieszanego z wtpliwymi dodatkami. Sine
twarze zdradzaj chroniczne biegunki, zakcajce innym nocny spokj.
W przeszo odeszy wszystkie uroki japoskiego ycia, ktre wielu ludziom na caym wiecie
kojarzyy si nieodcznie z Japoni. Marzyciele, poeci i artyci od p wieku wymagali, by Japonia
podtrzymywaa pewien styl i smak, wizany z miymi wraeniami, niezbyt moe ambitny, bez
genialnych dzie, lecz za to bardziej przystpny i popularny ni wyrafinowane pikno. Niezliczone
dowody zadouczynienia, jakich Japonia nie skpia tym skonnociom, nie maj teraz prawa bytu
wraz z eleganck tandet, artystycznymi bibelotami, dekoracj w dobrym gucie, niezmienn trosk
o estetyk, dobre maniery i wdzik kobiecy. By kobiet w peni kobiecoci lub nawet cokolwiek j
akcentowa - to obecnie w czasie wojny niepatriotyczne. Panie musme i czcigodne maonki,
zajmujce coraz powaniejsze miejsce w yciu kraju, zdaj si przeprasza za to rd mski, starajc
si sztucznie brzydkim wygldem do niego upodobni. Nie uwiadczysz kimona - nie tylko dlatego, e
jego zwiewny jedwab jest przy pracach czasu wojny kopotliwy, lecz gwnie dlatego, e jest
szczliwe i wesoe. Wadcy - tak zowie si tu maonkw i ojcw - daj atmosfery surowoci.
Kobiety przywdziay wic spodnie. Spodnie z kantem le jednak zbyt dobrze na tych musme bez
bioder, nadajc im korzystn sylwetk i ukrywajc saby jej punkt: nogi. No i przede wszystkim s
zapoyczone z Europy! Kobiety robi wic ze spodni wynalazek czysto japoski. Wzruszajco
maskowany element mody odzywa si jeszcze na chwil przy kolejnych moliwych wariantach:
spodnie narciarskie? golfowe? od piamy? Ale to jeszcze nie s owe wymarzone spodnie japoskie.
Wreszcie zbiorowy wysiek owocuje w swoistej mieszance firmowej: skrzyowaniu spodni uawa
z fartuchem robotnicy. A poniewa brako materiaw i nowo obowizujcy ubir kobiecy musia by
wykonany ze znoszonych, starych fadzistych kimon, bufiaste spodnie, zwane monpei, o le
skrojonych nogawkach, cignite w kostce, rnokolorowe, w prki i w kwiaty przywodz na myl
strj klowna.
Mczyni za konsekwentnie przyjli ubir narodowy ze sztucznej tkaniny poledniego gatunku
w kolorze khaki (t japosk nazw precyzyjnie oddaje pojcie: mundur patriotyczny,
podkrelajce ochotn dobrowolno, z jak cywile wyzbywaj si swej indywidualnoci). Ich
jednomylno w tym wzgldzie jest w mniejszym stopniu wynikiem wiadomej dyscypliny co
instynktu stadnego: z przeraajc atwoci akceptuj mod stada.
Nie przestaje mnie zadziwia spektakl, jaki stwarza to rojce si co dzie ludzkie stado. Chyba jednak
wojna poruszya ten nard skupiony w mrowisku, dotychczas do nieruchawy, powodujc masowy
napyw ludzi do miejsc publicznych. Tokio stao si miastem tumw. Tumy na ulicach, tumy na
dworcach, tumy wylgajce z fabryk, tumy w pocigach, szkoach, salach, w ktrych odbywaj si
przedstawienia, na manifestacjach patriotycznych, w sanktuariach narodowych: cigle ten sam
wszechobecny tum. Elementy egzotyczne - papierowe parasolki, z rzadka kimona, drewniane
sanday, dzieci przytroczone do plecw matek - s wtopione w szarzyzn tumu, ktrego narodowo
i rasa s na odlego trudne do okrelenia. W zblieniu ten fascynujcy obraz ludzkiego stada,
naszkicowany wglem na tle dekoracji miasta, skada si z tysicy nie tych, lecz matowych,
ciemnych, czsto opalonych twarzy.
Ten tum znamionuje nieprawdopodobna ociao i wrcz prostacka niezrczno: zakopotane
dreptanie drewnianych geta, tpa kawalkada na zbyt wskich schodach, niezgrabne przepychanie
tarasujce wejcia dworcw i drzwi tramwajw i pocigw. Potrzeba mu byo a czterech lat, by
nauczy si ustawia w kolejce, wtedy gdy trzeba byo sta w kolejce po wszystko. Wyjtkowa
bierno japoskiego charakteru nie pozwalaa poj nikomu z czekajcych, e mona zaj miejsce
niekoniecznie dokadnie za stojc wczeniej osob. Tote kolejka podrnych, ktra utkna na
przykad przed okienkiem kasowym, miast zakrci w bok, aby nie przeszkadza ruchowi, wydua si
w poprzek hali dworcowej, blokujc przejcia do wej; i wyj na perony. Stojce w kolejkach po
dzienne racje gospodynie, pracownicy oczekujcy na tramwaj, amatorzy gazety (po pras rwnie
stoi si w kolejce) lub piwa z piwiarni robotniczej (jedna szklanka piwa na tydzie za zwrotem bonu)
- kada z tych kolejek niechybnie ustawi si w poprzek czego: ulicy, pokoju, przejcia, rogu. Wszyscy
ci ludzie czekaj przy tym z cierpliwoci, do jakiej aden tum na wiecie nie byby zdolny. Opnione
pocigi, awaria metra, zmiana rozkadu jazdy, wypadek tramwajowy - aden z tych banalnych
codziennych incydentw nie wywouje ani jednego niecierpliwego sowa, nie powoduje oznak
znuenia, nie zmienia ponurego wyrazu obojtnych twarzy.
Ten obraz pogronego w wojnie kraju naley uzupeni dodatkowymi szczegami. Aby zje kolacj
w podej garkuchni - pki nie zamknito restauracji - naleao przyj o 16.00 i do 17.00 poczeka
w kolejce na otwarcie drzwi. Trzeba sta ca noc na ulicy, by kupi bilet kolejowy; trzeba godziny, by
zdoby bilet do kina na miejsce stojce w przejciu; trzeba kwadransw wystawania na chodnikach,
aby dosta si do dziesitego przejedajcego tramwaju. Miejsca publiczne s z kadym dniem coraz
bardziej przepenione. Co gorsza, w Japonii houbicej marzenia o Stu Milionach 20-30 lat temu
budowano wszystko wsko i ciasno - na skal ubogiego kraju. Przeludniona, jak rzadko ktre pastwo
na wiecie, praktykowaa ona posunit do skpstwa urbanistyk i miern architektur. Perony na
dworcach, chodniki w miastach (jeeli takowe bywaj, co zdarza si rzadko), wyjcia z metra -
wszystko jest za mae dla nieprzebranego ludzkiego mrowia. W Tokio nie ma placw publicznych,
nieliczne s parki i szerokie aleje. W salach kinowych, teatralnych itp. wtacza si do oporu mae
krzesa, jakby nard skada si z samych dzieci, za wpuszcza dwukrotnie wicej ludzi, ni
wskazywaaby na to liczba miejsc siedzcych. W transporcie komunalnym wystarczy niewielkie
opnienie, awaria czy wypadek, aby powstay korek wyda si nie do zlikwidowania. Jeszcze troch
dzieci, jeszcze troch mniej pocigw, a ciba zastygnie jak ywa galareta wcinita midzy mury
miasta. Chyba e alarm, e bomba przestraszy stado... Co si stanie, gdy wybuchnie panika?
Na razie koczy si na tym, e korki si rozadowuj i ruch trwa dalej. Co wicej, mimo tylu przeszkd
Japoczykw ogarn wrcz sza przenoszenia si z miejsca na miejsce. Egzemplifikacja ruchw
Browna
20
: rojowisko prcych w rne strony, Bg wie dokd, czstek, ocierajcych si o siebie,
krzyujcych swe tory. Czyby przenoszenie si z miejsca na miejsce pozostao ostatni enklaw
dozwolonej wolnoci? A podrowanie jedn z ostatnich przyjemnoci, do ktrej ma si prawo -
ostatni luksus? Przecie ograniczono przepisami moliwoci duszych podry, racjonuje si bilety
kolejowe, zarekwirowano hotele. Nic nie szkodzi - Japoczykw nie odstrasza koszmarny tok
w roztrzsionych wagonach. Dla wikszoci ruch sta si tward koniecznoci. Jedn z przykroci,
jakie przyniosa z sob wojna, jest ogromne wyduenie odlegoci, jakie trzeba codziennie
pokonywa. Kryzys mieszkaniowy odsun tysice urzdnikw i robotnikw od miejsc pracy. Brak
szk spowodowa, e gromady uczniw spdzaj co dzie kilka godzin w pocigach, aby dojecha do
wyznaczonego liceum. Nakazana przez rzd zmiana zawodu zmusza tysice rzemielnikw do
wdrwek do pracy w oddalonych fabrykach. Wreszcie skutkiem wojny jest powszechny niedostatek,
czynicy z ycia wieczne polowanie. Polowanie na sklepy, ktre czasem maj co do sprzedania;
polowanie na biura, ktrych papierki s nieodzowne we wszelkich okolicznociach yciowych;
polowanie na dobre adresy na czarnym rynku; polowanie na przedmioty, ktre czasem uda si

20
Nieuporzdkowane ruchy drobnych czstek zawieszonych w cieczy lub gazie (odkryte przez angielskiego
botanika Roberta Browna) przyp. tum.
zdoby; polowanie na ludzi, ktrzy maj co zaatwi, w czym pomc... A przede wszystkim
polowanie na artykuy ywnociowe, sprowadzajce kadego ranka, a zwaszcza w niedziele, setki
ludzi na przedmiecia i wsie, ktrzy wieczorem, po wyczerpujcych wdrwkach od chaupy do
chaupy, obadowani pakami i workami z ywnoci, wracaj do domw.
Oto dramat Japonii czasu wojny. atwe pocztkowe triumfy armii cesarskiej nic nie przyniosy masom
ludowym, zwycistwo okazao si nieopacalne. Jaka rnica w porwnaniu w Niemcami!
Hitlerowski Blitzkrieg i rabunek narodw Europy odziewa i ywi Niemcw a do kapitulacji. Japoska
wojna byskawiczna umoliwia wprawdzie zagarnicie skarbw poudniowego Pacyfiku, a armii
i marynarce zagwarantowaa rop i rudy metali, jednak dla przecitnego Japoczyka oznaczaa tylko
dodatkowe wyrzeczenia i zwikszony trud codziennego bytu. Nic w tym zreszt nowego. Ju trzy
wierwiecza nard japoski jest nastawiony w swych zdobyczach nie na rozwj jednostki
i podniesienie stopy yciowej kadego obywatela, lecz wycznie na dobro i potg grupy. Wszystkie
korzyci s udziaem narodu jako caoci. Jednostka pozostaje na wyznaczonym jej miejscu:
cakowicie zadowala j przynaleno do coraz potniejszej grupy. Tak przynajmniej wykadni
wpaja jej pastwo. Kademu z tych poczciwych ludzi z osobna, pokojowo, (we wasnym mniemaniu)
usposobionych, maych, szarych i skromnych grupa bezustannie przypomina: Razem jestemy silnym
narodem, wiatem Wschodu, sol Azji. Zbiorowa duma staa si dla wszystkich odwetem za
podrzdno indywidualnego losu. Za pot, zy i krew pacono masom sowami.
Ta oszukacza retoryka nie uchronia samego pastwa przed upiestwem ze strony wpywowej
oligarchii. Z kadej zdobyczy wojennej kada z potnych klik - finansowa (dzaibatsu), politykw
i wojskowych - potrafia wykroi sobie przewaajc cz zyskw przynalenych spoeczestwu.
Wielkim koncernom przypady dywidendy wojny i kolonizacji; armii - potga polityczna. Wielki biznes,
wojsko, marynarka nie przestaj si obawia. Sudzuki-san, japoski Kowalski, pozosta chudzin:
palce ng wya mu na wierzch w rozciapanym obuwiu; ubrany ndznie, poyka swj ry i chrupie
marynowan rzodkiewk, z tykiem na somianej macie blisko papierowego okna grzeje zesztywniae
palce przy trzech arzcych si w garnku wgielkach.
Kiedy przygldam si tym zabiedzonym, prymitywnie mieszkajcym, marnie odzianym ludziom, ich
zacofanej technice i mizernemu yciu, nagle przebyskuje mi przeraajca myl: wszak oni w swej
grupie (masie) wyprzedzaj nas w marszu do ludzkiego mrowiska! Jeli ludzko zmierza w kierunku
totalnego wiatowego mrowiska, jake Japoczycy przecignli nas, biaych, sptanych naszym
indywidualizmem i personalizmem. Kto wie, czy Japonia nie dokonaa uniwersalnego podboju,
trwalszego od wszystkich podbojw terytorialnych: podboju czasu? Czy w cigu wieku nie znajdzie si
w stadium, rozwoju spoecznego, ktre my osigniemy za trzysta-czterysta lat?
Japonia ma szczeglne predyspozycje do kolektywnego spoeczestwa jutra, jeli takowe ktrego
dnia powstanie! Narodowe obyczaje i caa filozofia zawsze przysposabiay Japoczyka do identyfikacji
z grup i roztapiania si w tym, co go otacza: sztuka nauczya go utosamiania si z przyrod, religia -
z nicoci losu, ycie - z anonimowym tumem klanu. Nowoczesny nard umia przechwyci na swoj
korzy wszystkie te skonnoci do niebytu.
Przecitny Japoczyk nigdy nie jest dla siebie wiatem, ktry ma mu wystarczy. Samotny jest
niczym. Nie musi, jak Niemiec, odrzuca czstki swego ja ani przeamywa si w sobie, by aktem
wasnej woli sta si komrk caoci. On urodzi si czsteczk - trwaym elementem grupy. Na
Zachodzie grupie nigdy nie udaje si stotalizowa jednostki, bowiem kady czonek wsplnoty stara
si zachowa cho odrobin wasnej indywidualnoci i niezalenoci. W Japonii czasu wojny grupa
potrafia stworzy ze swych czonkw stop absolutny. Jednostka przystaje na ten zabieg - mao:
da go i uwielbia. Wierzy, e znajdzie w nim odwet za wszystkie saboci, rekompensat za wszystkie
frustracje. Jest to sposb na osignicie dziki grupie dumnego poczucia wymarzonej potgi.
Nie potrzeba do tego surowoci kar, przymusu ani wysoko zorganizowanego systemu politycznego.
Japonia obchodzi si bez ideologii i totalitarnej partii. W Niemczech wojna mnoy organizacje,
zaostrza formy ucisku narodu, powoduje rozrost surowych instytucji, ktre staj si wizieniem mas.
W Japonii pynno form w niczym nie nadwera konsystencji masy.
Masa, w stop absolutny, potrafi pomieci rnorakie tendencje. Opozycja? W psychice narodu
i w polityce jest to zjawisko nieznane. Nie rodz si nieprawowierne teorie, nie organizuje si
zastpcza ekipa dla zajcia miejsca ekipy rzdzcej w danej chwili. Nie ma nawet potrzeby aktywnej
dyscypliny: japoska dyscyplina jest bezadna, mda, pozwala na pewn lamazarno, brak jej
buczucznoci, nie uczy zwiera szeregw. Te nieistotne mankamenty hordy gin jednak w celowym
ruchu zespou. Masa, obojtna na rzadkie skargi swych czonkw, unosi wszystkich z prdem.
Japoskie mrowisko nie przejawia zbytniej troski o przymioty skadajcych si na jednostek. Mniej
s mu potrzebne ich zalety, bardziej ich wady: pycha, niepohamowanie, ksenofobia, zamiowanie do
szpiegostwa. Grupa wyuskuje te przywary i kultywuje je, bo one stanowi o jej sile. Unicestwia ideay
jednostkowe, narzuca idea zbiorowy. Z maych ludzi, we wasnym mniemaniu nastawionych
pokojowo, uszczliwionych swym lilipucim yciem, przywizanych do ubogich wygd, czyni ona
doskonale wytresowane stado - dla wojny. Wyobcowuje ich ze rodowiska, wyrywa z ziemi, zawodu,
rodziny, kierujc bezwzgldnie w miejsce, gdzie s jej uyteczni.
Rok 1943 przynis monstrualne przemieszanie ludnoci Japonii. Uchwalona w czerwcu przez
nadzwyczajn sesj parlamentu reforma przedsibiorstw oznaczaa wyrok mierci dla drobnych
warsztatw i triumf wielkich fabryk i przemysu cikiego. Okoo 13 mln Japoczykw (2 mln rodzin)
skadao si dotychczas na warstw sklepikarzy i rkodzielnikw, pracujcych w domu. Teraz
pokojowe zawody straciy racj bytu, prd codziennych zakupw wiedzie przez oficjalne ogniwa
racjonowania, sklepy s puste. Ludzie przechodz do fabryk zbrojeniowych lub tworz wsplnie
redniej wielkoci warsztaty wykonujce zamwienia wojskowe. Wstrzs nie omija take 1,5 mln
warsztatw rzemielniczych, z ktrych kady zatrudnia mniej ni piciu robotnikw. Zabiera si im
maszyny i centralizuje w wielkich przedsibiorstwach; za nimi poda sia robocza, wchaniana przez
fabryki. 80 proc. zatrudnionych w produkcji skupiaj warsztaty, w ktrych liczba pracownikw nie
przekracza 30 osb. Pojawiaj si w nich kontrolerzy armii, przenosz wyposaenie, rekwiruj
personel, zmieniaj profil produkcji, cz, przegrupowuj, likwiduj. W lutym 1944 r. ten program
gospodarczy jeszcze bardziej zaostrzono w wyniku caej serii drakoskich posuni: zamknito
ostatnie zakady z czasu pokoju, ogoszono mobilizacj studentw, odnowiono obowizkow sub
pracy, zakazano produkcji licznych wyrobw uznanych za niepotrzebne itp.
Z kolei bezwzgldna rekrutacja na wsi zgarnia ze starej rolniczej Japonii wszelkie nadwyki siy
roboczej - mczyzn i kobiety - kierujc ich do pracy w miecie. Do najbardziej zaskakujcych zjawisk
Japonii czasu wojny naley niewtpliwie nage pojawienie si wyrwanej z korzeniami wiejskiej armii,
rzuconej w aglomeracje miejskie niby inwazja dzikiej hordy. Wyrugowani z ram swego prymitywnego
bytowania, utrzymywani w stanie podporzdkowania, zamieniaj si w ponury plebs, ktry zalewa
wszystko. Pocigi, dworce, miejsca publiczne wziy w posiadanie tumy rozpychajcych si hultajw
w ubraniach roboczych koloru khaki, z ogolonymi czaszkami i brudnymi nogami w drewnianych
i somianych sandaach. Kobiety i dziewczta rzucaj si mniej w oczy, poniewa yj w zamkniciu
w przepenionych salach fabrycznych, majc zazwyczaj jeden wolny dzie w miesicu. Nie zapomn
nigdy grupy robotnic, ktr spostrzegem pewnego dnia u wyjcia z warsztatu: mode zahukane
wiejskie kobiety, grube, czerwone jak buraki, ubrane w jednakowe achmany i spodnie koloru khaki,
machajce rkami, z szeroko rozwartymi ustami, przywodziy na myl ludzkie bydo.
Brutalnoci swego postpu Japonia mnoy karykaturalne obrazy rozregulowanego nowoczesnego
spoeczestwa. Szok, jakiego dozna japoski organizm narodowy za przyczyn maszyny, nie ma
chyba w swych skutkach rwnego sobie w caym wiecie, tym bardziej e przez dugi czas koa
polityczne i znaczne krgi spoeczne starej Japonii opieray si skutecznie rewolucji przemysowej. Ju
sporo lat temu przepowiadano krach Japonii o glinianych nogach, a jednak bankructwo nie
nastpio i zerwanie ze starymi strukturami przecigao si z roku na rok: stare kadry trzymay si
twardo i neutralizoway uderzenie. Rewolucja ekonomiczna XX wieku na Zachodzie dokonaa si
w spoeczestwach, ktrych kadry byy rozdarte w wyniku wczeniejszej rewolucji politycznej. W
Japonii, gdzie restauracja Meidziego nie naruszya zbyt gboko podstaw feudalizmu, nowoczesna
ekonomika miaa do czasu, by przystosowa do swych wymaga stare kadry. Z wybuchem wojny
wzniesiona budowla zacza jednak pka w szwach: Japonia, ktra w niespena p wieku chciaa
przeskoczy ze redniowiecza w nowoczesno, musiaa ponie konsekwencje industrializacji.
Statystyka czasu wojny ukazaaby niewtpliwie wielce pouczajcy obraz japoskiego skoku
przemysowego i jego skutkw spoecznych. Jednak od 1937 r. nie gromadzi si regularnie danych
statystycznych - lub te s one zazdronie strzeone. Tylko od czasu do czasu udaje mi si znale
w prasie niektre liczby, ktre starannie ukrywam z racji ryzyka, jakie niesie z sob przechowywanie
choby najbahszych danych ekonomicznych.
Pord objaww niewolnictwa przemysowego wyranie daje si dostrzec niesychany wzrost liczby
wypadkw przy pracy. Wedug dziennika Yomiuri liczba robotnikw, ktrzy padli ofiar wypadkw,
przekroczya w 1941 r. 0,5 mln. W 1927 r. wskanik wypadkowoci wynosi nieco ponad 25 promille,
a w 1940 r. wzrs do ponad 40 promille. Powyszy wskanik jest o wiele wyszy w fabrykach
obrabiarek, w przemyle cikim, w stalowniach. W Tokio liczba robotnikw, ktrzy ponieli mier
przy maszynie, ulega w latach 1936-1939 podwojeniu, co przyznaje Nippon Times, cytujc dane
zaczerpnite z kartotek prefektury policji, a wic znacznie zanione.
Ju na dugo przed wojn zamaro ycie zwizkowe. W 1939 r. ostatnie zwizki zawodowe, od dawna
przeladowane przez policj, skupiay zaledwie 315 tys. robotnikw, czyli 2,9 proc. ogu pracujcych.
W lipcu 1940 r. Ministerstwo Spraw Wewntrznych zarzdzio dobrowolne rozwizanie Japoskiej
Federacji Pracy, Federacji Rolniczej i Federacji Zwizkw Morskich - ostatnich trzech bastionw idei
socjalistycznej. Od 1938 r. pracownikw zrzesza obowizkowo organizacja pokrewna niemieckiemu
Arbeitsfrontowi - Stowarzyszenie Suby Narodowej, kontrolowane przez Ministerstwo Dobrobytu
Publicznego ktrego kadr stanowi funkcjonariusze policji. Waciciele zakadw i prefekci policji
staj automatycznie na czele lokalnych grup pracowniczych. W czerwcu 1942 r. Stowarzyszenie ma
ju 86 tys. filii i liczy prawie 6 mln czonkw.
Czas pracy pozostaje formalnie nie ograniczony. Dwunastogodzinny dzie pracy wprowadzono
ustawowo w kwietniu 1939 r. jedynie dla pracownikw piciu podstawowych gazi przemysu;
w grudniu 1943 r. powysze przepisy zniesiono. Fabryki przyjmuj do pracy dzieci w wieku 12-13 lat.
Sam rzd zorganizowa rekrutacj: po ukoczeniu szkoy podstawowej chopcy podlegaj
obowizkowi suby pracy. Ci za, ktrzy kontynuuj nauk, s duni pastwu rosnc co roku liczb
tygodni pracy w polu lub w fabryce. atwiejsza i zdrowsza bywa praca na wsi, natomiast dla tych,
ktrzy trafiaj do fabryk, staje si katorg.
Od czasu do czasu w kronice filmowej uprawia si pod patronatem Biura Informacyjnego rewelacyjn
propagand po japosku. Oto dla przykadu Japoska klasa podczas wojny. W pewnej klasie liczcej
czterdziestk 12-13-letnich chopcw zamieniono pulpity na warsztaty. Nauczyciel szkicuje na tablicy
rysunek. To nie geometria - to rysunek metalowego detalu, ktry dzieci powinny wykona na
zamwienie przemysu lotniczego. Po krtkich wyjanieniach nauczyciel podnosi do ust gwizdek.
Cisz rozcina ostry gwizd. Uczniowie staj na baczno przed pulpitami-warsztatami. Znowu gwizd,
tym razem kilka duszych serii, przypominajcych alfabet Morsea: za kadym gwizdem czterdziestka
uczniw, rwnomiernie skulonych nad kawakami metalu, wykonuje tym samym gestem dugie,
jkliwe pocignicia pilnikiem, potem wszyscy razem wyprostowuj plecy niby marionetki w grze
mechanicznej i ponownie pocigaj zgrzytajcymi pilnikami.
Inny film: chopcy mniej wicej 15-letni pracuj dla marynarki. Kadr ukazuje pusty warsztat. Dwik
trby. Setka chopcw pospiesznie ustawia si na baczno przed warsztatami. Ponowny dwik
trby: kady chwyta za ciki mot. Sycha rytmiczny gwizdek, zmieszany z regularnym stkaniem
dzieci-galernikw.
Setki tysicy kobiet pracuje w fabrykach, zwaszcza w zakadach lotniczych. Od 1939 r. przybyo
ponad 1,5 mln robotnic fabrycznych. Nie oszczdza si im najciszych robt: pracuj nawet na dole
w kopalni. Wprawdzie w 1939 r. pod presj Midzynarodowego Biura Pracy zabroniono oficjalnie
zatrudniania kobiet w kopalniach i kamienioomach, a mimo to - jak poda Nippon Times - liczb
grniczek okrelano na ponad 40 tys. Niebawem zreszt, bo w sierpniu 1939 r., minister dobrobytu
publicznego znis w zakaz, polecajc natychmiastowe przeprowadzenie rekrutacji ponad 20 tys.
kobiet i dzieci w wieku 14-16 lat do pracy w kopalni. Wedug rde oficjalnych w 1942 r. pod ziemi
pracowao 78 tys. grniczek i 500 tys. grnikw. Czasopismo kobiece Shu fu-no-Tomo
opublikowao w lipcu 1942 r. reporta, ktrego autorka gosi chwa kobiet, urabiajcych wgiel na
gbokoci 900 m pod ziemi. Wrd tragarek przenoszcych wgiel w koszach na gowie jest
przeszo 40-letnia robotnica. Inna, wdowa i matka omiorga dzieci, popycha wzki; jeszcze inna,
liczca ponad 50 lat, przepracowaa w kopalni wraz z mem przeszo 20 lat. Autorka nie omieszkaa
podkreli wkadu kobiet do produkcji, zaznaczajc, e liczba kobiet, ktre nie osigny jeszcze 20
roku ycia, zatrudnionych w kopalniach i transporcie wzrosa w ostatnich trzech latach o 34 proc.,
natomiast pace realne obniyy si o 32 proc. Kobiety i dzieci s bardzo cenione na rynku pracy, gdy
ich pace s o wiele nisze od pac mczyzn. W zakadach zbrojeniowych przecitna paca godzinowa
wynosia w 1939 r. 1,50 jena dla mczyzn i 0,83 jena dla kobiet. Wedug Nippon Times pace,
tracce na wartoci wskutek szybkiego od 1941 r, wzrostu cen, zaczto wyrwnywa dopiero
w marcu 1944 r.
Zagroone jest zdrowie publiczne. Przeraajce spustoszenie sieje grulica. Wskutek zego odywiania
ludno zeraj dolegliwoci odkowe i jelitowe. Nader opakany jest stan zdrowotny dzieci
i modziey. W opublikowanej w 1940 r. przez Ministerstwo Dobrobytu Publicznego ankiecie podano,
e od 1939 r. 30 proc. dzieci japoskich cierpi na jakie schorzenie - najczciej na chroniczn
biegunk i choroby puc. miertelno dzieci jest 3-krotnie wysza ni w Wielkiej Brytanii i Niemczech.
Ekspert Biura Ludnoci owiadczy w 1941 r. przedstawicielom prasy: Przy obecnej stopie
miertelnoci nie bdziemy mogli osign naszego celu demograficznego - stu milionw obywateli w
1960 r.
Mimo tej pesymistycznej oceny statystyki demograficzne wskazuj na rozmnaanie si tumu. W
1941 r. przyrost naturalny wynis w Japonii 1070 tys. osb. Przedkadajc triumfalnie t cyfr
parlamentowi, genera Todzio zauway, e dowodzi ona wyranej poprawy krzywej przyrostu
ludnoci w peni wojny, bowiem w trzech minionych latach przyrost nie osign miliona osb.
W lutym 1944 r. minister dobrobytu publicznego poinformowa z trybuny parlamentu, e
ponadmilionowy przyrost naturalny utrzyma si rwnie w latach 1942 i 1943. W Japonii nigdy nie
rodzio si tyle dzieci co podczas wojny.
Nastpi ogromny napyw ludnoci wiejskiej do miast. W latach 1935-1940 ludno Jokohamy wzrosa
o 37 proc., Tokio - prawie o 25 proc., Nagoji - o 15,4 proc. Oprcz Tokio sze innych miast osigno
ponad milion mieszkacw. Przedmiecia wielkich miast same stay si miastami, np. Kawasaki koo
Tokio, ktrego ludno w cigu piciu lat prawie si podwoia. W ten sposb stolica czy si
z wielkim portem Jokoham, a cay region przemieni si w kolosaln 10-milionow aglomeracj
miejsk. 1 padziernika 1941 r. Tokio liczyo 7438 tys. mieszkacw. Najszybciej fala ludnoci
napywaa do regionw ssiadujcych z przemysowym centrum i pnocnym wschodem kraju.
Jeszcze w 1920 r. ludno miejska stanowia 18 proc. ludnoci kraju; w 1940 r. - ju 38 proc. W 1943 r.
rzd generaa Todzio, ogaszajc dekret o powszechnej reformie przedsibiorstw i organizujc
rekrutacj siy roboczej na wsi, oficjalnie przyjmuje zasad, e odtd 60 proc ludnoci bdzie
zamieszkiwao miasta, a 40 proc. - wie. W cigu 20 lat rwnowaga demograficzna Japonii zostaa
cakowicie zachwiana.

11.
Rozczarowania, spory, opnienia, poraki

Rok 1943 dowid niezbicie, e sojusz zawarty midzy Japoni a Niemcami nie wyszed poza gr
wzajemnie niespenionych nadziei. Japonia liczya na zyskown wojn i zainkasowanie na Wschodzie
korzyci z odniesionych przez Rzesz zwycistw na Zachodzie, lecz ofensywa Wehrmachtu skutecznie
utkna na niezmierzonych przestrzeniach Rosji, za triumf hitlerowcw okaza si nierealnym
marzeniem. Z kolei jeli nawet niemiecka pycha buntowaa si przeciw przyjmowaniu pomocy
tych sojusznikw, to niemniej Hitler uwzgldnia w swych kalkulacjach koordynacj operacji
militarnych w Europie i Azji, a by moe i ich poczenie. W istocie jednak ewentualne wsplne
dziaania po dwch stronach Suezu pozostay - od momentu poraki marszaka Rommla na granicy
Egiptu (pod El-Alamejn w listopadzie 1942 r.) i rezygnacji Japonii z awanturniczego zamysu podboju
Indii - bluffem propagandy Berlina i Tokio. Ostatnia okazja skoordynowania ofensywy Rzeszy i Kraju
Wschodzcego Soca zaistniaa w chwili ataku niemieckiego na Stalingrad; interwencja japoska na
Syberii mogaby stanowi ewentualn szans ratunku dla Hitlera. Jednak Japonia wystrzegaa si
najmniejszego posunicia.
Podstawow zasad inwazji japoskiej jest zachowanie niezalenoci. Japonia prowadzi wojn
Najwikszej Azji. Niemcy -; to wszak biali. Ich pocztkowe triumfy budz w Tokio obawy przed zbyt
wietnym zwycistwem. Pierwsze poraki Rzeszy ka Japonii pilnie baczy, by nie wymkn jej si
z rk wasny sukces. Nakazem racji stanu staje si uniezalenienie wasnych celw wojennych od
planw militarnych Berlina.
Podstawowym instrumentem zapewniajcym izolacj obu konfliktw jest radziecko-japoski pakt
o nieagresji. Japonia stara si go -przestrzega
21
. Niemniej rzd w Tokio nawiedza koszmarny lk, e
Zwizek Radziecki moe odstpi Stanom Zjednoczonym bazy lotnicze na Syberii i caa konstrukcja
ukadu rozleci si w py: miasta japoskie stan w pomieniach. Rozpoczcie wojny ze Zwizkiem
Radzieckim rwnaoby si cigniciu na siebie miertelnego niebezpieczestwa; przy tym owa wojna
toczyaby si w interesie Wielkich Niemiec, a nie w interesie Najwikszej Azji. Tote gdy
propaganda tokijska, pozornie wspomagajc Berlin, wykpiwa kampani prowadzon przez Londyn i
Waszyngton na rzecz bliskiego ju utworzenia drugiego frontu na Zachodzie, rzd japoski
odmawia Berlinowi otwarcia drugiego frontu syberyjskiego. Gwatowna kampania, jak w tej
sprawie przez cay okres bitwy stalingradzkiej prowadzia potajemnie ambasada niemiecka,
mobilizujc japoskich nacjonalistw, takich jak Nakano Seigo, poniosa fiasko. Japoni zbytnio
zajmuje ratowanie wasnych pozycji, by ratowa niemieck skr.
A jednak by taki moment, e Berlin mg jeszcze poddawa si resztce zudze. Gdy nastpowa fina
bitwy stalingradzkiej, genera Todzio zoy z trybuny parlamentu dwuznaczne owiadczenie: Japonia
przysiga kroczy a do koca zmaga rami w rami w imi wsplnego zwycistwa, udzielajc
jeszcze wikszego poparcia i pomocy swym niemieckim i woskim sojusznikom. W tokijskiej kolonii
obywateli pastw Osi te sowa wywouj wielkie poruszenie! Czy deklaracja premiera nie zapowiada
otwarcia japoskiego drugiego frontu, ktrego domaga si ambasador Stahmer? Jednak Berlin
szybko zrozumia, e jest to kolejny z serii uprzejmych i unionych ukonw, jakimi genera Todzio
paci za sojusz, ktry mu nic nie daje, natomiast grozi wysokimi kosztami.
Klska Woch dorzuca do kakofonii koncertu Osi nut komiczn: wcieko, z jak Tokio traktuje
poraki faszystowskiego sojusznika, z trudem maskujc pogard wobec narodu onierzy bez krztyny
honoru. Kiedy Amerykanie wyldowali na Sycylii, postarano si w Tokio, aby wie o tym wydarzeniu
dotara w ostatniej chwili do gazet wieczornych i zostaa opublikowana w postaci krtkiej wzmianki
na odwrocie pod dyskretnymi tytuami: O przerzuca dziaania na pwysep woski; Rzesza
koncentruje siy w europejskiej twierdzy. Wiadomo o utworzeniu rzdu przez marszaka Pietra
Badoglia w lipcu 1943 r. ukazuje si w Nippon Times -z 24-godzinnym opnieniem pod skromnym
nagwkiem, informujcym w podejrzanie naturalny sposb, e Mussolini koczy karier Duce.
Kapitulacja Woch zostaa oceniona przez rzd japoski jako godny poaowania akt zdrady.
W oficjalnych komunikatach przewija si przy tej okazji zapewnienie, e Japonia niezmiennie pokada
niezachwian ufno w zwycistwo. Sto Milionw, Wspartych tradycj trzech tysicy lat,
zjednoczonych myl i duchem, da dowd swej bojowej potgi i osignie wite cele wojny,
uwalniajc tym samym od trosk dostojne serce Cesarza.

21
W rzeczywistoci od chwili napaci Niemiec na Zwizek Radziecki Japonia systematycznie naruszaa liter
podpisanego w Moskwie paktu o nieagresji (koncentracja wojsk, tworzenie baz wojskowych i budowa
umocnie w Mandurii i Korei, dowiadczenia z broni bakteriologiczn na obszarach pogranicznych,
naruszanie radziecko-mandurskiej linii granicznej, akcje dywersyjne i szpiegowskie, zatrzymywanie i zatapianie
radzieckich statkw handlowych) - przyp. tum.-
Minister spraw zagranicznych Sigemitsu Mamoru (ktry zaj miejsce Taniego Masajukiego)
prorokuje w parlamencie wietlan przyszo nowej Italii. Japonia uznaje bowiem faszystowsk
republik (Wosk Republik Socjaln), utworzon przez Mussoliniego w Salo w pobliu Mediolanu,
ale jej sprawy reprezentuje w Tokio... ambasada niemiecka. Przez p roku rzd japoski nie zechce
korespondowa bezporednio z Duce, na ktrym si srodze zawid, wreszcie zgodzi si uzna misj
pukownika Omera Principiniego, jednak nie jako woskiego charge daffaires, lecz jako osob, ktrej
powierzono reprezentowanie interesw woskich w Japonii. Ambasador Mario Indellio, wysannik
rzdu Badoglia, zosta osadzony w obozie koncentracyjnym.
Dla zachowania twarzy Japonia mnoy dowody serdecznoci wobec Berlina. Todzio skada Hitlerowi
telegraficzne gratulacje z powodu uratowania Duce, ktrego hitlerowscy spadochroniarze odbili z rk
Amerykanw. Trzeci rocznic paktu berliskiego uwietniono kolejn wymian depesz, a Ribbentrop
i Sigemitsu wystpili w roli gwiazdorw wymiennych programw specjalnych Radia Berlin i Radia
Tokio. Propaganda japoska nie szczdzi sw zachty i otuchy rzdowi Hitlera i wojskom
niemieckim na wszystkich frontach. Swego czasu Rzesza haaliwie sawia w Tokio swe zwycistwa,
aby wstrzsn japosk inercj i zmobilizowa armi cesarsk do udziau w wojnie. Teraz przysza
kolej na rewan ze strony Tokio: wiadomo o najmniejszym nawet lokalnym sukcesie na przegranym
froncie Birmy czy Chin lub zatopieniu najmniejszej jednostki floty amerykaskiej agencja Domei
skwapliwie przekazuje niemieckiej agencji prasowej DNB, byle tylko przekona Niemcw, e dopki
mna Japonia zwycisko kontynuuje wojn, zwtpienie jest przedwczesne. We wrzeniu 1943 r. rzd
japoski, nie grzeszcy zbytnim poczuciem humoru, z ca powag informuje, e wykonujc
postanowienia paktu sojuszniczego i dla zacienienia wizi z Fhrerem Japonia uzgodnia z Rzesz
doniosy dokument: porozumienie o dwustronnej pomocy medycznej.
W 1943 r. Japonia zrozumiaa, e wbrew przewidywaniom obydwa konflikty: europejski i azjatycki nie
tylko si wzajem nie wykluczaj, lecz przeciwnie: zazbiaj. Prysn dugo podtrzymywany mit, e
pki bdzie trwa wojna w Europie, Japonia nie odczuje ciaru zaangaowania militarnego Stanw
Zjednoczonych na Dalekim Wschodzie. Zasada: Niemcy przede wszystkim, za ktr opowiedzia si
w 1942 r. Roosevelt dla ratowania Anglii, naley do przeszoci.
Stany Zjednoczone s dostatecznie silne, by prowadzi wojn na dwch frontach jednoczenie:
przeciwko Niemcom na froncie zachodnim i przeciwko Japonii na Pacyfiku. Od koca 1943 r.
wskazyway na to wyranie raporty agentw japoskich z ostatnich krajw neutralnych. Tak
konkluzj zawieraj zwaszcza materiay dwch asw japoskiego Drugiego Wydziau w Europie:
attach wojskowego w Sztokholmie generaa Onodery Makota, zwanego Jajowat Czaszk,
i generaa Okamota Suemasy, byego szefa tajnych sub armii japoskiej, mianowanego w 1943 r. po
ukoczeniu misji u boku marszaka Terauciego w Singapurze attach wojskowym w Bernie.
Skala operacji na poudniowym Pacyfiku nie pozostawia zreszt wtpliwoci, e Stany Zjednoczone s
zdecydowane rozprawi si z Japoni na froncie azjatyckim, nie czekajc na wynik wojny europejskiej.
Znaczna cz opinii amerykaskiej traktuje Japoni jako wroga numer jeden. Zgodnie z ustaleniami
waszyngtoskiej konferencji pod kryptonimem Trident, ktra odbya si w maju 1943 r.,
administracja amerykaska wzmaga natarcie na Pacyfiku. Po Guadalcanalu Japonii pozostao jeszcze
nieco czasu dla skonsolidowania si w rejonie Mundy wrd Wysp Salomona. W sierpniu 1943 r.
Munda zostaa zdobyta i odtd ofensywa amerykaska nie zostawia armii japoskiej ani chwili
wytchnienia. W padzierniku Amerykanie usadowili si w Bougainville, przejmujc kontrol nad
lotniskiem i wielk baz morsk w Zatoce Cesarzowej Augusty, pooon naprzeciwko Rabaulu,
gwnego bastionu japoskiego na poudniowo-zachodnim Pacyfiku. Wczeniej, we wrzeniu, wesp
z jednostkami australijskimi zajmuj pnocne wybrzee Nowej Gwinei i niebawem docieraj do
dungli, gdzie czatuj owcy gw, std szybko skokami od bazy do bazy posuwaj si w -kierunku
zachodnim - coraz bliej Filipin. W kocu 1943 r. dokonano desantu na Now Brytani i Rabaul,
okrajc go od wschodu i zachodu. Japoscy lotnicy obserwuj akcj pierwszych gigantycznych
lotniskowcw amerykaskich typu essex o wypornoci 26 tys. ton, ktrych budow podjto po Pearl
Harbour, supernowoczesnych okrtw wojennych south dakota i nowych cikich krownikw.
Radio amerykaskie informuje, e co miesic opuszcza stoczni nowy lotniskowiec.
Na zagroonych archipelagach Japoczycy stawiaj zacieky opr. Straszliw cen przyszo zapaci
Amerykanom podczas ldowania na wciekle bronionej play wysepki Tarawa: miny, piekielny ogie,
ziejce mierci ufortyfikowane bunkry - owe skrzynki z pigukami Jankesi bd odtd napotyka
wszdzie na drodze do Tokio.
Ogromny amerykaski potencja wojenny robi swoje. Niebawem w rce Amerykanw wpadaj cae
Wyspy Gilberta. Na rodkowym Pacyfiku genera Douglas MacArthur zagarnia w zwyciskim
pochodzie archipelag za archipelagiem: kade jego posunicie taktyczne pozostawia na poudniu
kolejn oswobodzon wysp; dziki czemu mapa Pacyfiku upodabnia si do miniaturowych staww
w ogrodach japoskich, przez ktre kroczy si po paskich kamieniach such nog.
Ofensywa amerykaska 1943 r. zmusza przemys japoski do rozpaczliwego zrywu. Likwidacja
drobnych przedsibiorstw rzemielniczych i bankructwo niezliczonych sklepikw przyspiesza
przegrupowanie siy roboczej i gwatown migracj do miast. Cay potencja wytwrczy kraju
podporzdkowano priorytetowemu zadaniu: zwielokrotnieniu produkcji samolotw, niezbdnych dla
zaegnania niebezpieczestwa. Sabo lotnictwa japoskiego napawa dowdztwo wojskowe
uzasadnionym niepokojem. W pierwszych miesicach wojny growao ono absolutnie tak ilociowo,
jak i jakociowo nad przeciwnikiem; obecnie role si odwrciy. Stany Zjednoczone przyjy ponadto
taktyk jednoczesnego atakowania rnych celw we wszystkich sektorach dziaa wojennych dla
rozproszenia japoskich si obrony powietrznej i wykorzystania przewagi wasnych formacji morskich,
w ktrych miejsce zdetronizowanych pancernikw zajy lotniskowce jako podstawowe jednostki
bojowe. Tym samym dokona si przewrt w dotychczasowych koncepcjach wojny morskiej.
Zapocztkowana w poowie 1943 r. kampania na rzecz wzmocnienia lotnictwa japoskiego nie ma co
do skali rwnej sobie. Jednym pocigniciem pira genera Todzio zadekretowa przeksztacenie
wielkich fabryk tekstylnych, ktre stworzyy bogactwo Japonii, w zakady lotnicze. Reorganizacj
zakoczono w niespena p roku. Tysice robotnic przdzal w Osace wchona produkcja
samolotw. Koncern Mitsubishi dostosowuje swj profil wytwrczy do potrzeb lotnictwa. Bracia
Nakadzima, ktrzy dziki pomocy technikw francuskich tu po pierwszej wojnie stali si pierwszymi
konstruktorami samolotw japoskich, otwieraj nowe zakady. Wzdu linii kolejowej Tokaido -
midzy Tokio i Osak - powstaj nowe fabryki: Simadzu, ongi stolica zielonej herbaty, i Nagoja,
orodek produkcji porcelany, przeksztacaj si w olbrzymie wytwrnie sprztu lotniczego. Docza
Manduria z przedsibiorstwami trustu Ajukawa.
Japonii brak jednak pilotw: oprnia si wic uniwersytety, znosi si lub w popiechu odwala
egzaminy, a studentw wysya do powstajcych wszdzie od pnocy ku poudniu szk lotniczych.
Modzie wywodzc si z buruazji i zamonych warstw spoeczestwa kieruje si z zasady do
orodkw szkolenia lotniczego. Zmasowana propaganda opiewa chwa tych, ktrych, pki lataj,
zwie si szybujcymi orami, a gdy po kilku miesicach zgin na froncie, ogosi bogami
przestworzy. Tysice 15-16-letnich chopcw - bez wzgldu na protest rodzin - podlega
ochotniczemu poborowi, ktry jeszcze zdy przed kocem wojny uczyni z nich bogw
przestworzy. Narodow zabaw milionw japoskich uczniw staje si budowa modeli samolotw,
a w setkach drewnianych kramikw, ktre - jako jedyne na ulicy - prezentuj pene towaru okienka-
wystawy, sprzedaje si z rozkazu rzdu yki bambusowe i jedwabny papier do wyrobu
miniaturowych modeli samolotw.
W zwizku z brakiem olejw smarowniczych 15 mln rodzin w miecie dostarczono nasiona rcznika -
z obowizkiem ich zasiania przy chodnikach i na okolicznych skarpach i dostarczenia pastwu plonu,
ktry posuy do wyrobu oleju rycynowego.
Przed Japoni aden kraj nie prbowa zdoby rwnoczenie panowania na ldzie i na morzu. Anglia
zadowalaa si potg morsk, Niemcy pragny zawadn kontynentem europejskim i w czci
azjatyckim. Japonii nie wystarczaj ogromne przestrzenie kontynentu azjatyckiego i wyspy Oceanu
Spokojnego. Optao j szalecze marzenie: chce wydrze Ameryce panowanie w powietrzu nad
poow wiata. yjc przez trzy wierwiecza z zakupu lub kopiowania zachodnich patentw,
orientuje si jednak w swej podstawowej saboci, ktra dla japoskich przywdcw jest istn zmor:
braku wasnych technikw i wynalazcw. W tej dziedzinie Japoni dzieli od Zachodu olbrzymi
dystans. Mimo to propaganda japoska intonuje nowy slogan: Bdcie wynalazcami! Bdcie
inynierami!
Genera Todzio z trybuny parlamentu pragnie poruszy umysy budujc historyjk rodzinn:
Zawoaem swego syna, ktry studiuje nauki techniczne, i owiadczyem mu: Opracuj mi plany
latajcej maszyny, ktra w cigu dwch godzin zawiezie mnie do Berlina i na przelot nie zuyje ani
benzyny, ani wgla, ani elektrycznoci. Mj syn zamia si i z caym nalenym mi szacunkiem
odpar, e jest to niemoliwe. Tymczasem gdyby nauce japoskiej nie brako wyobrani, nie istniayby
dla niej rzeczy niemoliwe. Przypumy - odrzekem synowi - e twoja maszyna miaaby waciwo
wyzwolenia si z siy przycigania Ziemi; w cigu kilku godzin nasza kula obrciaby si pod ni
i wyldowabym w Berlinie. A jeli chodzi o paliwo - czy nie sdzisz, e moe istnie w powietrzu jaki
gaz, ktry mgby suy jako paliwo do silnika? Dopki - kontynuowa premier - naszym uczonym
bdzie brakowa pomysw, dopty nie potrafimy efektywnie wykorzysta bogactw naturalnych,
jakie dziki naszym zwycistwom mamy do dyspozycji.
Naiwny Todzio! Od umysw tkwicych gboko w przeszoci, ostrzeganych przed zuchwalstwem
wyobrani technicznej i indywidualizmem, wymaga twrczych poszukiwa, nagego skoku
intelektualnego... Istotnie - w dziedzinie wynalazczoci, jeszcze bardziej ni w wykonawstwie
technicznym, tkwi dramat niedostosowania militarystycznej Japonii do nakrelonych narodowi przez
przywdcw globalnych zada. Japonia przynaley do cywilizacji, ktrej podstawowa troska
sprowadzaa si od setek lat do niedokonywania wynalazkw, przeciwstawiania si postpowi
i zachowania wiata w stanie nie naruszonym, jakim przekazao go pokolenie poprzednikw. Dla
rzemielnika Wschodu tworzy - znaczy naladowa. Nie wyobraa sobie, by przedmiot przeze
wykonany mg wyj poza reprodukcj modelu. Nauczyciel wypiera si ucznia, ktry zamiast
imitowa, wymyla nowe rozwizanie. Ucze, ktry wyjawia profanowi powierzone mu tajniki
techniczne, jest zdrajc. Wiedza i tajemnica s ze sob cile powizane, podobnie jak w staroytnych
cywilizacjach. Tajemnica wymaga ochrony, gdy wiedza daje jej dysponentom potg, ktrej
monopol pragn zachowa, a ponadto rozpowszechnianie wiedzy moe sta si rdem rewolucji
i podkopa cywilizacj.
Japonia jednak ju od stu lat zdradza zasady cywilizacji Wschodu. W poowie XIX wieku poja, e
musi zacz uczy si u biaych i e kady nard, ktry pozostanie w stosunku do nich w tyle, jest
skazany na uzalenienie techniczne i wyzysk. T zasadniczej wagi spraw rozwizano wszake
poowicznie. Japonia wprowadzia u siebie techniki dotychczas zakazane, lecz zakupywaa je za
granic w gotowej postaci, co prowadzio do zapoycze i naladownictwa. Przez dugi czas takie
postpowanie uatwia liberalizm epoki: potrzebni technicy byli wszdzie do dyspozycji - wystarczyo
zapaci Europie dan cen. Ta atwo zdobywania nowoczesnej techniki nie wysza Japonii na
dobre: faworyzowaa przeytki rutyniarskiego mylenia.
Byoby jednak przesad twierdzenie - nieraz spotykane na Zachodzie - jakoby Japonia nie bya zdolna
do wynalazczoci. Startowaa z ogromnym opnieniem w stosunku do przewagi technicznej biaych,
niemniej dowiadczenie caego stulecia przeczy tezie o genetycznej niezdolnoci Japoczykw do
innowacji. Dowiadczenie, jakie Japonia zdoaa zdoby w dziedzinie techniki, jest bardzo krtkie
w porwnaniu z wiekami dowiadcze gromadzonych przez cywilizacj Zachodu. Nacisk na
naladownictwo miast, na dokonywanie wasnych wynalazkw nie jest wycznie win Japonii: to
biali zachcali j do kopiowania, baczc zreszt pilnie, by odstpowa jej jedynie przestarzae patenty
i odsprzedawa wiedz niejako z drugiej rki. Gdy za Zachd spostrzeg - o wiele za pno - e
dostarcza broni swemu najniebezpieczniejszemu wrogowi, Japonia wyposaona w nowoczesn
technik stana wobec koniecznoci dokonywania wasnych wynalazkw.
Warto wspomnie o pewnej charakterystycznej formie japoskiego indywidualizmu. Wskazywaem
ju na znamienne dla Japoczykw tendencje stadne, dominujce wrd klas rzdzonych, a wic
wrd przewaajcej czci narodu. Militarystyczna Japonia uksztatowaa wszake rwnie wysz
klas - elit. Reprezentanci japoskiej elity pod wieloma wzgldami przypominaj ludzi, ktrych
w cywilizacji zachodniej zwyko si nazywa indywidualistami. Na szarym tle tumu, od ktrego si
starannie izoluj, zaskakuj uksztatowan osobowoci i kultur ogln. Wyrniaj si otwartoci
pogldw na wiat i na sprawy midzynarodowe, ktra czsto jest wynikiem dugich zagranicznych
podry poznawczych. Indywidualizm japoski rni si jednak od naszego tym, e niemal nigdy nie
przeciwstawia si pogldom grupy. Nonkonformizm napawa go obaw. O wiele czciej suy
spoecznoci, ni j zwalcza, co wicej - ona sama baczy, aby indywidualizm prosperowa, pod
warunkiem, e pozostaje przywilejem nielicznych jednostek. Spoecznoci s potrzebne sztaby. Od
elity wymaga inicjatywy, pozwalajc w zamian krzewi si indywidualizmowi jednostki. Swoista
oryginalno postawy Japonii w wiecie wschodnim polega rwnie na czciowym odrzuceniu
elementw biernoci i nihilizmu, charakterystycznych dla cywilizacji Wschodu. Potrafia ona nada
ofensywn point zasadom wyrzeczenia i niemocy, kultywowanym w mentalnoci azjatyckiej. Nigdy
nie zadowala jej bierny stan medytacji: medytacj artysty koczy zawsze nagy, spontaniczny gest
pdzla, medytacj wojownika - brutalny cios szabli, medytacj filozofa dzen - zakoczenie dysputy,
prowadzce do czynu.-Po dwch wiekach izolacji swej historii nard-pustelnik okaza si
wojownikiem i zdobywc. Tote nie jest przypadkiem, e Japonia jako pierwsza spord narodw
Wschodu usiowaa przyswoi sobie cywilizacj zachodni. Reakcj na zwtpienie i lk Wschodu
przed fenomenem materii byo odkrycie przez Japoczykw swego powinowactwa duchowego
z odwanym Zachodem.
Rwnie sama wojna mimo tragicznych dla Japonii skutkw nie uprawnia do wydawania sdu
o niezdolnoci Japoczykw do twrczoci naukowej. Amerykanie s zaskoczeni potg nowoczesnej
floty japoskiej, ktrej nie zabrako oryginalnych rozwiza. Lotnictwo Kraju Wschodzcego Soca
niemal przez dwa lata zdoao stawi czoo siom powietrznym przeciwnika. Bez umniejszania
znaczenia pomocy technicznej inynierw niemieckich faktem bezspornym pozostaje wkad myli
japoskiej w konstrukcj samolotw, doskonale dostosowanych do specyficznych zada armii
cesarskiej. Japoski sprzt wojskowy, zwaszcza artyleryjski, prezentuje dobr klas i nowoczesno
rozwiza technicznych. Barier technologiczn stwarza natomiast niedostateczne wyposaenie
zakadw produkcyjnych w nowoczesne maszyny, a take brak wielu surowcw. W budowie torped
Japonia zachowaa przewag zdobyt na pocztku wieku podczas oblenia twierdzy Port Artur. Jak
przyznaj sami Amerykanie, torpedy japoskie przewyszaj torpedy alianckie co najmniej czterema
zaletami: szybkoci, zasigiem, si adunku wybuchowego i niewidocznoci (nie pozostawiaj za
sob ogona pcherzykw). Samolot mitsubishi 0 (cilej: 00, bowiem japoskie samoloty s
sygnowane dwoma ostatnimi cyframi roku wedug kalendarza japoskiego, w ktrym rok 2600
odpowiada rokowi 1940) i jego nastpca 01 zdumiewaj sw perfekcj. Wedug ekspertw
amerykaskich stanowi one oryginalny wytwr japoskiej myli technicznej, daleki od
naladownictwa patentw zagranicznych. Nie naley te zapomina, e podczas wojny tandet
przeznacza si dla mas, natomiast wszystko, co produkuje si dla pastwa, ma atest najwyszej
jakoci. Cudzoziemcy zbyt atwo dali si zwie pozorom, przykadajc miern jako artykuw
powszechnego uytku do produkcji pastwowej, ktrej wysokie walory ukrywaa zasona absolutnej
tajemnicy stanu.
Oczywicie, Japonia nie jest jeszcze w latach wojny konkurentem potgi technicznej Stanw
Zjednoczonych ani te nie zagraa zdolnociom wynalazczym i produkcyjnym 120-milionowego
narodu amerykaskiego i jego awangardowej roli w nauce Zachodu. Warto przy tym zauway, e
niektre z wynalazkw japoskich przyczyniy si w niemaym stopniu do poderwania reputacji
Kraju Wschodzcego Soca wrd jego przeciwnikw. Na tych zadziwiajcych wyspach,
stanowicych unikaln mozaik odpryskw nowoczesnej cywilizacji i prymitywnej naiwnoci, ycie
postpuje w ustalonym porzdku. T uwicon zasad nagle zakca element wyrastajcy z samej
esencji japoskoci, o tyle jednak zaskakujcy i zabawny, e groteskowo odcina si od ta, ktre jest
wysublimowan powag. Jest to jedna z niespodzianek, w jakie obfituje ycie spoeczne Japonii.
Niemcy dysponuj tajn broni: V1 i V2. Japonia nie jest gorsza: ma wasne papierowe balony. Prasa
i radio, ktre od niedawna rozwiny szerok kampani na rzecz wojny naukowej, pewnego dnia w
1944 r. zamieszczaj sensacyjne doniesienia o ataku japoskich balonw-bomb, ktre - wedug ich
relacji - siej panik na caym wschodnim wybrzeu Stanw Zjednoczonych. Te zadziwiajce
urzdzenia - papierowe balony o rednicy 10 m wypenione wodorem - puszcza si z wysp japoskich
si wiatru, ktry trzeba uprosi, by zechcia je unie a ku wybrzeu Ameryki, gdzie maj zrzuci na
sterroryzowan ludno na poy wybuchowy, na poy zapalny okoo 25-kilogramowy adunek.
Obliczenia wskazuj, e po 30-godzinnym locie powinny si one znale nad miejscem przeznaczenia,
tote zapalnik opniajcy jest tak nastawiony, aby wybuch nastpi o wyznaczonej porze. Pierwsze
balonowe uderzenie na Ameryk datuje si w grudniu 1943 r. w odwet za rajd samolotw
pukownika Doolittlea na Tokio. W lutym i marcu 1944 r. wypuszczono 200 balonw-bomb.
Zmasowane ataki balonw-bomb nastpi nieco pniej - midzy listopadem 1944 r. a marcem
1945 r. W tym okresie zrzucono 9000 balonw, z ktrych kady kosztowa 10 tys. jenw. Wedug
danych opublikowanych po wojnie 90 proc. balonw wpado do morza, a te, ktre dotary do
brzegw amerykaskich, wybuchay nad lasami i polami, z dala od wszelkich aglomeracji. Oglna
liczba ofiar japoskiej tajnej broni wyniosa w cigu caej wojny... sze osb!
Spoeczestwo japoskie z rzadka tylko moe delektowa si podobnymi rewelacjami. Czciej syszy
o supernowoczesnych metodach taktyki amerykaskiej na morzach Poudnia, skd na pocztku
1944 r. zaczynaj napywa coraz gorsze wieci. W pewnym zagmatwanym komunikacie wspomina
si o dalszym przemieszczeniu walk na Pacyfiku ku pnocnemu zachodowi. Rozpoczy si boje o
Wyspy Marshalla - rozsiane poniej rwnika koralowe piercienie atoli. Japoczycy oczekuj
amerykaskiego desantu na wyspach wysunitych najbardziej ku wschodowi, ktrych obron stanowi
sie ufortyfikowanych baz. Tymczasem natarcie Amerykanw miao obchodzi te pozycje, wdzierajc
si 31 stycznia 1944 r. gboko na tyy od zachodu - na Kwajalein, najwikszy atol wiata i klucz da
Wysp Marshalla. Po trzech dniach zaciekych walk ten wany punkt zosta zdobyty mimo
fanatycznego oporu 3900 onierzy garnizonu japoskiego. 24 lutego 1944 r. pada pooony bardziej
na zachd Eniwetok.
W komunikatach japoskich podkrela si, e wikszo ufortyfikowanych pozycji zajmowanych przez
siy Wschodzcego Soca pozostaje nietknita, a wrg usadowi si wycznie na drugorzdnych
wysepkach, ktrych obrony dowdztwo nie uznao za konieczne. Jednak ci spord Japoczykw,
ktrzy zadaj sobie trud ledzenia przebiegu operacji na mapie, mog dostrzec, e za kadym ruchem
konika szachowego Amerykanie przybliaj si ku Filipinom, obezwadniajc kolejne japoskie
punkty oporu i odcinajc im swymi lotniskowcami moliwo wsparcia lotniczego.
Coraz czciej japoski tum syszy o wyczynach amerykaskiej Task Force. To okrelenie, bezustannie
a do koca wojny powracajce w podawanych komunikatach, oznacza uderzeniow formacj
wojskow o sile skorelowanej z wyznaczonym zadaniem bojowym. Era eskadr o staym skadzie
odesza w przeszo. Trzonem Task Force s lotniskowce - krlowie morskich bitew - chronione przez
eskort pancernikw. Zaopatrywana przez transporty morskie, ktrym wyznacza tajne spotkania
porodku oceanu, Task Force moe caymi tygodniami uczestniczy w wyprawie, z dala od baz.
Task Force 58, ktrej sawa obiegnie cay bezmiar Pacyfiku a do Japonii, pojawia si po raz pierwszy
18 lutego 1944 r. koo wysp Truk, gwnego bastionu ufortyfikowanego archipelagu Karoliny, do
ktrego od przeszo 15 lat aden biay nie mia dostpu. Atakowane przez dwa dni bez przerwy przez
450 samolotw z amerykaskich lotniskowcw, wyspy okazuj si le bronione, a Japoczycy
ponosz cikie straty w samolotach i okrtach.
Kolejne, jeszcze mielsze uderzenie nastpio 23 lutego 1944 r. bardziej ku pnocy - na wysp Saipan
w archipelagu Mariany. Miao ono doniose znaczenie dla dalszego przebiegu operacji militarnych:
Task Force znalaza si o ponad 700 mil bliej Tokio, za obrona japoska objawia nieoczekiwanie
sabo w punkcie o pierwszorzdnej randze strategicznej, co nieprzyjaciel potrafi znakomicie
wykorzysta w cztery miesice pniej.
W kocu marca 1944 r. Amerykanie wzmagaj ofensyw. Flota amerykaska atakuje Karoliny. Po
Marianach s to najwaniejsze pozycje strategiczne japoskiej inwazji na morza Poudnia. W kocu
kwietnia, po tygodniu eglugi po wodach uznawanych przez Japoni za wasne wody terytorialne,
Task Force ponownie uderza na wyspy Truk, a nastpnie na Ponape. Bombowce amerykaskie
wyrzdzaj cikie straty. Jedynym przejawem obrony japoskiej jest ywy odzew baterii
przeciwlotniczych. O ile spoeczestwo japoskie sabo orientuje si w przebiegu tej serii operacji,
znaczonych cikimi klskami, o tyle admiralicj w Tokio sytuacji militarna pozbawia resztek zudze.
Skierowanie na front z inicjatywy generaa Todzio dodatkowych posikw lotniczych nie przynosi
spodziewanych efektw. Marynarka japoska nie jest w stanie utrzyma pozycji zajmowanych na
rodkowym Pacyfiku wskutek niedostatecznego wsparcia si lotniczych. Atak amerykaski
koncentruje si na razie na pozycjach ldowych; niebawem przyjdzie kolej na flot Wschodzcego
Soca.
Marynarka podnosi protest przeciw wyznaczeniu jej drugorzdnej roli w prowadzonej wojnie. Skoro
premier jest wojskowym, armia - argumentuj dowdcy floty - musi mie ostatnie sowo we
wszystkich decyzjach strategicznych pastwa. Wojna Najwikszej Azji jest w istocie wojn morsk,
tymczasem marnotrawi si siy w niepotrzebnych operacjach na odlegych frontach kontynentu
azjatyckiego. Marynarka zarzuca armii ldowej przede wszystkim przyznanie sobie priorytetu
w rozdziale uzbrojenia, zwaszcza nowych samolotw, ktre w wikszoci s wysyane na fronty
ldowe, cho siy morskie odczuwaj katastrofalny ich brak.
Ten spr nie jest czym nowym: tradycyjna rywalizacja midzy armi ldow a marynark - gwiazd
a kotwic, jak powiada si w Tokio - staje si tylko w przeomowym okresie wojny bardziej zaarta.
Jeszcze niedawno siy ldowe stawiay zarzut, e marynarka zagarnia wszystko dla siebie. Po
podbojach lat 1941-1942 marynarka, dysponujca wasnymi rodkami transportu, dostarcza z
Poudnia wszystkie bogactwa, jakie dostay si Japonii: ry, rudy metali, rop, ale - jak twierdzi
dowdztwo wojsk ldowych - du ich cz przywaszcza sobie, gromadzc w magazynach
niezbdne dla obrony narodowej surowce. Dla si ldowych zostaj ochapy. Wiele w tym zapewne
przesady, niemniej genera Todzio, rozpoczynajc kampani na rzecz rozwoju i unowoczenienia
produkcji lotniczej, powoa Ministerstwo Uzbrojenia, ktrego kierownictwo zastrzeg dla siebie.
Nowe ministerstwo, ktre wchono dawne Biuro Planw, organ koordynujcy produkcj
przemysow, usiuje w kocu 1943 r. podporzdkowa swej kontroli wszystkie gazie przemysu
produkujce dla potrzeb wojennych, co jednak tylko w czci si udaje. Marynarka, stawiajc zarzut
nowemu organizmowi - skdind susznie - e jest narzdziem wojsk ldowych, zazdronie strzee
nalecych do niej fabryk. Nowo powstae zakady powinny w zasadzie dostarcza poow
wyprodukowanych samolotw wojskom ldowym, a poow marynarce wojennej. Tymczasem walka
midzy obydwoma klanami nie omija rwnie fabryk. Przykadem moe by fabryka, w ktrej dla
uniknicia najazdw jednej ze stron na surowce i wyroby przynalene drugiej wzniesiono porodku
podzielonego na dwie czci terenu mur z elaznymi bramami.
Niezadowolenie w marynarce bierze si rwnie std, e wojna stopniowo wysuwa na czoowe
miejsce oficerw lotnictwa morskiego. A do operacji Midway nie zosta rozstrzygnity spr
merytoryczny midzy szko tradycyjn, opowiadajc si za wielkimi bataliami morskimi, w ktrych
gwna rola przypada pancernikom, a zwolennikami awangardowych koncepcji bitew morskich. Ci
ostatni twierdz, e era pancernikw mina, i domagaj si koncentracji wysikw na konstrukcji
nowych lotniskowcw i rozbudowie lotnictwa morskiego. Na razie wygrywaj parti, chocia tarcia
nie ustay. Klan ortodoksw tworz byli suchacze Akademii Morskiej. Oficerowie lotnictwa
morskiego w wikszoci nie otrzymali owego starannego wychowania, a czsto wyszli wprost
z szeregw armii.
Niemniej klski poniesione wiosn 1944 r. na poudniu Pacyfiku jednocz niezadowolonych
marynarzy we wsplnym dobitnym daniu zwikszenia potencjau lotniczego. Podczas ataku na
wyspy Truk samoloty mitsubishi 0 ustpoway nie tylko liczebnie, ale i jakociowo Grummanom -
nowej generacji myliwcw amerykaskich. Karoliny i Saipan ponownie dowiody, e dziki
przewadze w powietrzu i pywajcym lotniskom nieprzyjaciel moe niebawem przedefilowa wzdu
brzegw japoskich, wydzierajc flocie japoskiej panowanie nad caym obszarem Pacyfiku, ktrego
obrona wydawaa si do niedawna nie do przeamania.
Marynarka dobiera si do skry nie tylko generaowi Todzio: nie oszczdza rwnie wasnego
przedstawiciela w rzdzie - admiraa Simady Sigetara, ministra marynarki. Od trzech lat Simada jest
oddanym wsppracownikiem premiera. Ten niski, miego obejcia czowiek, w ciemnym mundurze
bez galonw i orderw sprawiajcy praenie japoskiego duchownego, jest istot mikk
i pozbawion charakteru. Pozostaje cakowicie pod wpywem premiera, ktry go tym wicej ceni, e
z racji swej pogbiajcej si podejrzliwoci moe tolerowa w swym otoczeniu tylko ulegych
urzdnikw.
Simada straci resztki zaufania wrd marynarzy w zwizku ze spraw reformy rozdziau produkcji
lotniczej, w ktrej da jaskrawy dowd swej saboci. Admira Tojoda Soemu, jeden z szanowanych
dowdcw marynarki (pooy wielkie zasugi w tworzeniu si wsparcia lotniczego floty), na pocztku
1943 r. wystpi do Simady z wnioskiem o zwikszenie dostaw samolotw dla marynarki.
Opracowany wsplnie przez Tojod i Simad projekt gwarantowa marynarce dostawy poowy
wyprodukowanych samolotw i kontrol nad czci fabryk sprztu lotniczego. Simada zobowiza
si spowodowa formalne przyjcie projektu przez rzd. Gdy doszo do dyskusji na posiedzeniu rzdu,
Todzio sprzeciwi si planowi Tojody, a Simada podporzdkowa si bez protestu woli premiera. Tego
dnia marynarka stracia jedyn szans poprawy swej pozycji.
W pierwszych tygodniach 1944 r. modzi oficerowie marynarki i lotniczych si morskich opracowali
plan akcji przeciwko Simadzie, obdarzonemu teraz zoliwym epitetem gejszy Todzio. Pragnc za
wszelk cen pozby si tego niedogi, do spisku wcigaj jednego z dowdcw floty, admiraa
Josid Zenga, dowdc eskadr lotniczych w Chinach. Josida cieszy si wielkim autorytetem wrd
zag i w sztabie, by bowiem bliskim przyjacielem admiraa Jamamota: w tym samym roku ukoczyli
Akademi Morsk, uzyskujc identyczne oceny. Josida zosta sklasyfikowany na pierwszym miejscu, a
Jamamoto uzyska drug lokat, poniewa z powodu grypy opuci jeden dzie w czasie studiw.
Josida jest zarazem koleg Simady z czasw jego promocji. Nieudolnie jednak zabiera si do dziea.
Prbujc intryg zdoby stanowisko szefa sztabu marynarki, wyczekuje rozwoju sytuacji; w ten
sposb pozostawia Todzio czas na stawienie czoa zagroeniu. Daleki od zamiaru pozbycia si Simady,
Todzio powierza mu nowy zakres wadzy, co staje si pocztkiem ostrego kryzysu w onie wyszego
dowdztwa i sparaliuje rzd w chwili, gdy ofensywa amerykaska zada decydujcy cios w samo
serce japoskiego systemu obronnego.

12.
Upadek gabinetu Todzio

W kilka dni po amerykaskim ataku na wyspy Truk genera Todzio z naga przystpuje do reformy
sztabw dwch rodzajw broni: armii i marynarki. Dymisj otrzymuje stary marszaek Sugijama, ktry
dla armii cesarskiej jest tym, czym dla Amerykanw owej doby genera George Marshall. Podobny los
spotyka admiraa Nagana Osamiego, szefa sztabu si morskich, japoskiego odpowiednika admiraa
Ernesta Kinga. Obaj zdymisjonowani - to nie tylko wysokiej rangi dowdcy obu rodzajw si
zbrojnych: to zarazem dwie najwybitniejsze postaci wojskowej i morskiej Japonii, wielcy zwycizcy
z pocztkowego okresu wojny. Pierwszemu opinia publiczna przypisuje chwa wypracowania
koncepcji i realizacj triumfalnego marszu armii japoskiej a do tropikw w latach 1941-1942,
drugiemu - chwa autorstwa uderzenia na Pearl Harbour. Teraz Todzio odsuwa ich na bok,
osadzajc im gorzk piguk honorowymi stanowiskami w Cesarskiej Radzie Obrony.
Kto zajmuje ich miejsca? Sam Todzio i wiemy mu Simada. Premier i minister marynarki cz odtd
piastowane urzdy z prac sztabow, a wic administracj z kierowaniem operacjami militarnymi.
Todzio przeczu nadcigajc burz. W obliczu narastajcego oporu wobec polityki rzdu, zwaszcza
w szeregach floty, umacnia wasn pozycj i pozycj jedynego lojalnego marynarza, nad ktrym
zachowa wadz. Skupia w swym rku ogromne prerogatywy, penic rwnoczenie funkcje
premiera, ministra wojny, ministra uzbrojenia i szefa sztabu generalnego armii (swego czasu by
jednoczenie ministrem spraw wewntrznych i ministrem owiaty), co niedwuznacznie wskazuje na
denie ku dyktaturze typu siogunowskiego. Poniewa sprawy wojskowe i kierowanie pracami rzdu
pochaniaj mu cay czas, decyduje si powierzy stanowisko zastpcy szefa sztabu generalnego armii
generaowi Usiroku Dziunowi, wiernemu wykonawcy wszystkich polece wydawanych przez
premiera.
Reakcja opozycji nie daje na siebie czeka. Nazajutrz po ataku Task Force na Saipan (23 lutego
1944 r.) zbiera si w Tokio piciu admiraw i piciu generaw w stanie spoczynku dla
przeanalizowania alarmujcej sytuacji militarnej. Wsplnie oceniaj, e Saipan stanowi saby punkt
obrony japoskiej i domagaj si utrzymania wyspy za wszelk cen. Przed premierem stawia si
stary genera Araki Sadao, nacjonalista i minister wojny w okresie podboju Mandurii (1931),
w towarzystwie rwnie starego i szanowanego admiraa Abo z misj przedoenia rzdowi wnioskw
uczestnikw spotkania: zagroenie Saipanu i zbyt maa liczebno miejscowego garnizonu dyktuj
pilnie konieczno wzmocnienia obrony wyspy posikami piechoty i moliwie du liczb samolotw.
Todzio odrzuca te sugestie, rugajc starych emerytw za mieszanie si w nie swoje sprawy: premier
doskonale zna wag Saipanu i nie potrzebuje rad, w jaki sposb naley wyspy broni.
Szary tum zgoa nie podejrzewa zaartych sporw na grze ani nie orientuje si w powadze
sytuacji. Niemniej proci ludzie z przejciem reaguj na wiadomo o nowej katastrofie, ktr radio
podaje 5 maja 1944 r.: nastpca admiraa Jamamota na stanowisku gwnodowodzcego floty -
admira Koga Mineici - ponis mier, podobnie jak jego wybitny poprzednik, podczas operacji
morskich na poudniu Pacyfiku. W cigu niespena roku ginie drugi naczelny dowdca floty
japoskiej! Lakoniczna informacja o tragedii tylko pogbia powszechne osupienie. Wedug oficjalnej
wersji Koga pad w marcu na posterunku, kierujc z samolotu operacjami na froncie.
Snuj si jednak pogoski o wypadku lotniczym, co okazuje si bliskie prawdy. 30 marca 1944 r. Kog
zaskoczy na Palau (Karoliny) atak Task Force. Admiralski pancernik Musashi zdoa si wymkn
i dotar - co prawda mocno uszkodzony przez torped amerykaskiej odzi podwodnej - do bazy w
Kure w Japonii. Natomiast sam dowdca floty i jego sztab przez cay czas trwania ataku (od godz.
18.00 trzydziestego marca do zmierzchu dnia nastpnego) przebywaj na ldzie w betonowym
schronie. 1 kwietnia, gdy Task Force rusza do ataku na wysp Yap, Koga i jego wita postanawiaj
wycofa si do Davao na Filipinach. O 9.30 startuj na pokadzie dwch hydroplanw, ale nigdy nie
dotr do celu.
W kilka tygodni pniej na wyspie Cebu niespodzianie odnaleziono czonka sztabu polegego
dowdcy floty japoskiej - wiceadmiraa Fukutomego, przebywajcego w niewoli u partyzantw
filipiskich. Wedug jego relacji hydroplan, w ktrym lecia wraz z admiraem Kog, wpad drugiego
dnia lotu w wir straszliwego tornada i rozbi si na wodach oceanu. Podobny koniec spotka
najprawdopodobniej i drugi hydroplan. Koga uton. Uratowany przez rybakw filipiskich Fukutome
- jedyny wiadek wydarze - zosta przekazany w rce partyzantw i po pewnym czasie uwolniony.
Do Tokio znw przywieziono niewielk bia skrzyneczk, zawierajc - jak si powszechnie
przypuszcza - prochy gwnodowodzcego floty. Nie urzdzono mu jednak pastwowych uroczystoci
pogrzebowych; opinia publiczna wyciga z tego wniosek, e mier Kogi nie bya tak chwalebna jak
mier Jamamota. Nominacj na naczelnego dowdc floty otrzymuje admira Tojoda Soemu,
o ktrego bezowocnej interwencji u Simady wyej wspominano. Tojoda jest arliwym rzecznikiem
rozbudowy lotniczych si morskich, do ktrych utworzenia wydatnie si przyczyni jako dyrektor
departamentu lotnictwa w Ministerstwie Marynarki. Bardzo popularny wrd zag, ma opini
zwolennika ofensywnego dziaania, czym rni si od Kogi, ktrego reputacja jako wyznawcy zasady
umiarkowania i ostronoci znalaza pene potwierdzenie w cigu roku, kiedy decydowa o losach
marynarki. W tym czasie nie podj adnej znaczniejszej akcji morskiej. Z Tojod - sycha wok szept
peen nadziei - flota wreszcie przejdzie do ofensywy! Niektre krgi polityczne Tokio s jednak
wyranie zaniepokojone zamiarami nowego szefa si morskich, ubolewajc, e zabrako rozwagi Kogi.
Na jakie niebezpieczestwa zostanie wystawiona flota japoska (lub cilej: to, co z niej pozostao),
w czci ukryta w portach macierzystych, w wikszoci stacjonujca na Morzu Poudniowo chiskim
midzy Tajwanem a Singapurem - za waem ochronnym Filipin i Indii Holenderskich? Gdzie najpierw
uderzy flota amerykaska, operujca swobodnie po caej rodkowej czci Pacyfiku, tak
niebezpiecznie blisko Filipin?
Dzie 15 czerwca 1944 r. zsya grom z jasnego nieba: Amerykanie wyldowali na wyspie Saipan na
Marianach! Nie skierowali si wic ku kontynentowi azjatyckiemu, lecz na pnoc - do punktu, co do
ktrego genera Todzio, ostrzeony wszak rekonesansowym atakiem amerykaskim 23 lutego
i wystpieniem starszyzny armii i marynarki, utrzymywa, e jest skutecznie broniony.
Desant wywoa w Tokio wraenie kolosalnej klski. Skokiem na Saipan i zlekcewaeniem
drugorzdnych przyczkw strategicznych nieprzyjaciel dowid brawurowej odwagi: uderzy
w samo serce systemu obrony japoskiej. Saipan - to pierwszy szczebel grupy archipelagw:
Marianw, Boninu i wysp Idzu, ktra niby zawieszona pod Japoni drabina sznurowa wznosi si ku
grze a do samego Tokio. Saipan w oczach Japoczykw - to wrota Poudnia: pierwsza na poudnie
od japoskiej metropolii przysta pyncych ku rwnikowi statkw i obowizkowy etap linii
powietrznych, ktre w lepszych czasach sigay a do Timoru - w ssiedztwo Australii. Imperium
archipelagw, nad ktrymi powiewa sztandar Wschodzcego Soca, rozpociera si w formie
wachlarza na caym poudniu Pacyfiku. Linie komunikacyjne, tworzce jego gazki, zbiegaj si
wanie w Saipanie - centralnym punkcie Marianw, nad ktrymi Japonia panuje od 29 lat. Obok
Saipanu baz o kapitalnym znaczeniu jest wyspa Guam, zdobyta na Amerykanach w epoce Pearl
Harbour. Odebranie jej Japoczykom stanowioby dla europejskiej opinii publicznej pierwszy odwet
za ponure dni grudnia 1941 r.
Desant na Saipanie zosta poprzedzony silnym atakiem lotnictwa amerykaskiego, a nastpnie 48-
godzinnym bombardowaniem wyspy przez pancerniki Task Force. Wbrew zapewnieniom Tokio wyspa
bya zbyt sabo ufortyfikowana. Linie obronne koncentroway si gwnie na pnocy. Tymczasem
amerykaskie oddziay szturmowe przedary si od zachodu, ldujc na brzegu, ktrego
wystarczajc naturaln obron miay gwarantowa - w przekonaniu Japoczykw - podwodne rafy
koralowe. Japoski garnizon pozwala pierwszemu rzutowi atakujcych zej bez przeszkd na ld, po
czym zalewa go huraganem ognia. Sytuacja fizylierw amerykaskich jest nastpnego dnia tak
trudna, e dla zabezpieczenia zdobytego przyczka dowdztwo amerykaskie wprowadza do walki
rezerwy.
Dla osabienia fatalnego wraenia, jakie wywiera wiadomo o desancie na Saipan, uspokojenia opinii
publicznej i uprzedzenia oskare marynarki, propaganda na usugach armii rozwija w tokijskiej
prasie i radiu karkoomn tez, e wyspy naley broni na ldzie, a nie na morzu siami floty czy
lotnictwa. Istota taktyki - dowodz z ca powag rzecznicy armii - polega na umoliwieniu wrogowi
ldowania. Wwczas japoska artyleria i piechota, wsparta oczywicie odpowiedni liczb
samolotw, ma okazj udowodni sw niezwyciono, spychajc wroga do morza.
Marynarka w odpowiedzi prezentuje zasady taktyki oceanicznej, wedug ktrej najlepszym
sposobem przeciw desantowi jest... uniemoliwienie wrogowi ldowania. Walka z nieprzyjacielem
musi si rozstrzygn na morzu, nim zdoa on postawi nog na ldzie. W tym celu naley
dysponowa dostateczn liczb samolotw, ktre uniemoliwi flocie nieprzyjacielskiej dotarcie do
bronionych wybrzey. Tak wanie zamierza przed desantem amerykaskim na Saipan rozegra
parti admira Tojoda. 19 czerwca 1944 r. w Basenie Filipiskim na szerokoci Saipanu doszo do
najwikszej od rozpoczcia dziaa wojennych bitwy morskiej. Zgodnie z zasadami taktyki
nowoczesnej wojny bitwa obywa si bez wymiany choby jednego strzau armatniego midzy liniami
przeciwnikw. Obie strony nasyaj na siebie samoloty. Japoczycy, ktrzy tak dugo wyczekiwali
swojej godziny, skoncentrowali uformowane na wzr amerykaski siy specjalne, wyposaone w 450
maszyn bojowych, na 9 lotniskowcach. Jednake atakowi japoskich eskadr, ustpujcych jakociowo
i ilociowo lotnictwu amerykaskiemu, nie udaje si przebi parasola powietrznego, chronicego
flot admiraa Raymonda Spruancea. Straty wynosz prawie 400 samolotw i flota Tojody salwuje
si ucieczk, uchodzc szczliwie zaciekle tropicym j amerykaskim samolotom patrolowym, ktre
wykryy j dopiero noc i w dodatku w znacznej odlegoci. Spruance rezygnuje z dalszego pocigu,
ochraniajc ldowanie swych wojsk. Jeli jednak Amerykanie liczyli na rozbicie floty japoskiej, to
spotkao ich rozczarowanie: pod tym wzgldem bitwa nie zostaa rozstrzygnita. Propagandzistom z
Tokio to wystarcza, by obwieci klsk floty amerykaskiej. Zwycistwo morskie nastpio w sam
por: 6 czerwca 1944 r. nastpuje bowiem ldowanie aliantw w Normandii. Wyczekujcy w napiciu
wieci z frontu zachodniego Japoczycy maj niejakie trudnoci w zrozumieniu, dlaczego pada
hitlerowska forteca w Europie, skoro niemiecka agencja prasowa DNB w zmasowanych dawkach
serwowaa deklaracje Goebbelsa, e jest ona nie do zdobycia.
Dnia 8 lipca 1944 r. zaamuje si opr armii cesarskiej na Saipanie: nieprzyjaciel zawadn wrotami
Poudnia. Japosk opini publiczn nadal jednak utrzymuje si w niewiadomoci. Przenikaj
wprawdzie do niej informacje o rozpaczliwym pooeniu si japoskich, lecz nie szczdzi si
zapewnie, e nie wszystko stracone, gdy w jaskiniach na wyspie trwa zacieky opr obrocw.
Todzio zdaje sobie spraw, e gdy prawda o utracie Saipanu stanie si powszechnie znana, moe
nastpi jego wasny upadek. Liczy, e jeszcze uda mu si uprzedzi t fataln wiadomo:
reorganizuje swj rzd, wczajc w jego skad politykw pozostajcych w ostatnich tygodniach
w opozycji. Przez chwil houbi ide utworzenia gabinetu jednoci narodowej, swego rodzaju rzdu
ocalenia publicznego, do ktrego pragnie wprowadzi najwybitniejsze znakomitoci Japonii,
konsolidujc wszystkich pod swoim kierownictwem dla kontynuowania wojny. Zarazem wszake wie,
e jest znienawidzony przez marynark, ktra nie omieszka sprzeciwi si jego kalkulacjom. Wraz
z wiernym Simad ukartowa wic precyzyjny plan rozgrywki. Pomys polega na zastpieniu Simady,
ktry powici si z wasnej woli, nowym ministrem wybranym spord osobistoci cieszcych si
popularnoci we flocie, jednake bez przeprowadzania konsultacji ze sztabem marynarki.
Prezentacja nowego ministra marynarki ma nastpi dopiero po wprowadzeniu go w funkcje
ministerialne, co jednoznacznie dowodzioby zjednoczenia ekipy wok Todzio i rwnoczenie
stawiao admiralicj przed faktem dokonanym. Wok obu centralnych osobistoci - premiera i jego
marynarza - zostanie sformowany nowy gabinet.
Dnia 15 lipca 1944 r. emisariusze Todzio udaj si do bazy morskiej w Kure na spotkanie z admiraem
Nomur Naokunim z ofert objcia przeze urzdu ministra marynarki. Ten dowiadczony marynarz
(nie naley myli z Nomur Kicisaburem, japoskim ambasadorem w Waszyngtonie w okresie ataku
na Pearl Harbour), ekspert wojny podwodnej, zaprztnity nade wszystko problemami technicznymi,
zosta wybrany przez premiera tylko dlatego, e peni sub dowdcz z dala od Tokio i stoecznych
intryg politycznych. Wiadomo, o wezwaniu cesarskim Nomura przyj niskim pokonem w stron
paacu Syna Nieba, spakowa walizk i wraz z wysacami wsiad do pocigu w kierunku Tokio.
W stolicy jednak pewne niedyskrecje przenikny do k admiralicji. Oficerowie sztabu marynarki
pospiesznie zjawiaj si na dworcu centralnym, by przychwyci przybysza i ostrzec go przed
manewrem Todzio. Ten wszake przewidzia moliwo kontrataku. Zaufani ludzie skonili admiraa,
by wysiad o kilka stacji przed Tokio. Tu ju oczekiwa na niego w samochodzie sam premier. Razem
udali si do paacu cesarskiego: wszystko zostao wczeniej uoone z wadc Japonii. W obecnoci
Todzio admira Nomura otrzymuje z rk cesarza Hirohita - ktry oczywicie nie zna podszewki caej
gry - inwestytur jako minister marynarki. Dopiero w Ministerstwie Marynarki dowiaduje si
o niesychanej intrydze zmontowanej przez Todzio. Spada na niego grad wymwek i szyderstw - c
ma jednak pocz? Skoro sam cesarz zosta nabrany, nie pora si wycofywa...
W dwa dni pniej, 17 lipca 1944 r., dzienniki donosz o nominacji nowego ministra marynarki.
Simada odstpi jednak Nomurze tylko poow swych uprawnie, zachowa bowiem funkcj szefa
sztabu marynarki. W zrcznie inspirowanych komentarzach wyjania si (pi miesicy temu starano
si dowie czego wrcz przeciwnego), e czenie funkcji ministerialnych z kierowaniem prac
sztabu nie sprzyja optymalizacji dziaa operacyjnych i stanowi zbyt cikie brzemi dla jednego
czowieka. Skdind sam Todzio daje dobry przykad, odstpujc czciowo od kumulowania funkcji:
zachowuje tek ministra wojny wraz z urzdem premiera, lecz przekazuje stanowisko szefa sztabu
armii sawnemu generaowi Umedzu Josidziro, gwnodowodzcemu armii japoskiej (zwanej armi
kwantusk) w Mandukuo. Temu posuniciu taktycznemu nie brak zrcznoci: Todzio w jakim
stopniu neutralizuje tych, ktrzy mu zarzucaj, e skoncentrowa w swych rkach zbyt wielk wadz
i dy do totalnej dyktatury. Do wykonania pozostaje druga faza manewru: utworzy nowy gabinet,
skadajcy si z najwybitniejszych, pierwszoplanowych osobistoci. Koncepcja Todzio zasadza si na
wprowadzeniu w skad rzdu czonkw Rady Weteranw Stanu - byych premierw, zwanych
dziusinami. Chciaby zwaszcza powierzy teki ministerialne dwom zagorzaym nacjonalistom: Hirocie
i baronowi Hiranumie. Bierze rwnie pod uwag osob admiraa Jonai Mitsumas i generaa Abe
Nobujukiego, ktrzy stali na czele umiarkowanych gabinetw w 1939 r. Byby take skonny pojedna
si z ksiciem Konojem. Spotyka go jednak zawd: wszyscy odrzucaj jego zabiegi.
Nie bez powodu. Premier zbyt dugo ich lekceway, a nawet z nich szydzi, by oczekiwa teraz
poparcia. Od czasw panowania poprzedniego cesarza Taisio byli premierzy zachowali zwyczaj
odbywania okresowych narad, ktre stopniowo przejy cz wpywu i roli przynalenych niegdy
Genro - Radzie Weteranw, ktrej zdania cesarz Meidzi czsto zasiga w sprawach politycznych
wielkiej wagi. Od pocztku ery Hirohita urzdujcy premierzy tradycyjnie korzystali z konsultacji rady
dziusinw, zwaszcza w sytuacjach kryzysowych. Tymczasem od padziernika 1941 r. Todzio traktowa
z pogard czonkw rady, spotykajc si z nimi nader rzadko, i to bynajmniej nie dla zapoznania si
z ich opini, lecz dla narzucenia im w sposb bezwzgldny wasnych dyrektyw.
Motorem rady dziusinw jest admira Okada Keisuke, pierwsza osoba w hierarchii marynarki,
w ktrej wystpuje w roli autorytetu - jakby to okrelili Amerykanie - Wielkiego Starego Czowieka,
starego i wielce szanowanego doradcy. Bdc premierem w dniach puczu wojskowego w 1936 r.,
cudem uszed z yciem. Liberalnych i umiarkowanych pogldw, usiowa w 1941 r. zapobiec wojnie.
Od tego czasu nie ukrywa nienawici do generaa Todzio, za premier bacznie trzyma go na uboczu.
Od 1936 r. Okada ywi te uzasadnion nienawi wobec krgw ekstremistycznych w siach
zbrojnych i gbok nieufno wobec caej armii. Zwizany blisko z ksiciem Konojem, rwnie
aktywnym czonkiem rady byych premierw, obarcza Todzio odpowiedzialnoci za katastrofalne
skutki wojny na Pacyfiku. Zdecydowanie udziela te poparcia ksiciu w jego zabiegach zmierzajcych
do pozbycia si nieudolnego premiera. Przycza si do admira Jonai Mitsumasa, najbardziej po
admirale Okadzie powaany spord dowdcw marynarki, od dawna, a szczeglnie od czasu intrygi
z osob Nomury, zacieky przeciwnik Todzio; sojusznikiem okazuje si nadto markiz Kido Koici,
stranik prywatnej pieczci cesarskiej i czoowy doradca tronu w chwilach kryzysw ministerialnych
(nazywany std twrc gabinetw), przez dugi czas filar polityki Todzio.
Dyktator Todzio nie docenia powszechnej nienawici i niechci, jaka go otaczaa. Oto znak czasu:
pad ofiar spisku, jaki kosztowa ju urzd niejednego przed nim premiera. W grupie spiskowcw
znaleli si z jednej strony skrajnie prawicowi nacjonalici - pomiertna zemsta Nakana Seiga - jak
i modzi oficerowie marynarki. Jednak typowo japoska mentalno nakazuje niektrym spord
spiskujcych marynarzy uprzedzi admiraa Okad o planie dziaania, za ten zdoa im
wyperswadowa, aby wstrzymali si z realizacj swych zamiarw, zobowizujc si w zamian usun
Todzio.
Genera jednak nadal trwa w uporze. Do ostatniej chwili wmawia sobie, e uda mu si sformowa
nowy gabinet. Na wie, e jego przeciwnicy polityczni czyni przygotowania do wyonienia nowego
rzdu, wydaje rozkaz otoczenia przez kordony andarmerii wojskowej domu ksicia Konojego ha
przedmieciu Ogikubo i domu markiza Kido w Tokio. Kable telefoniczne obu rezydencji zostaj
przecite, a obydwaj politycy odizolowani od wiata. Todzio chwyta si ostatniej nadziei: jeszcze
wierzy, e cieszy si zaufaniem cesarza. Jednak cesarz, ktry sta si igraszk w rkach wasnego
premiera, po skandalu z Nomur postanowi nieodwoalnie pozby si wszechwadnego polityka.
Zasignwszy opinii markiza Kido, przekonsultowanej z rad byych premierw, zdecydowa si
powierzy kierownictwo przyszym gabinetem przedstawicielowi marynarki. Armia popenia zbyt
wiele bdw, a jej dowdca jest w oczach opinii publicznej cakowicie skompromitowany. Bardziej
jeszcze ni za faszywe decyzje, odpowiedzialno za nieudane operacje militarne, wrce
nieuchronn katastrof, czy bdne rachuby - Todzio paci za bd o wiele powaniejszy
i subtelniejszej natury: okama tron i wzbudzi nieufno Syna Niebios. A poniewa wci nie
zamierza ustpi, z paacu nadchodzi formalna decyzja: cesarz odmawia mu wotum zaufania. Todzio
wreszcie ulega i 18 lipca 1944 r. skada dymisj: dokadnie w dwa lata i dziewi miesicy od przejcia
wadzy przez gabinet Pearl Harbour.
W powszechnym zamieszaniu spowodowanym kryzysem rzdowym zapomniano poinformowa
opini publiczn o zachodzcych wydarzeniach. Do 19 lipca spoeczestwo nie wiedziao nawet
o utracie Saipanu! Praktycznie ju od 10 dni usta na wyspie opr jednostek japoskich, lecz
zakulisowe rozgrywki gabinetowe wci opniaj publiczne przyznanie si do klski. Nie osignito
nadto penej zgody co do skadu nowego rzdu. Poszukuje si kandydata na ministra wojny. Wypywa
osoba generaa Koisa Kuniakiego, ktry przebywa w Seulu: na jego przyjazd do Tokio i rozwizanie
kryzysu potrzeba dwch-trzech dni. Tymczasem postanowiono ujawni prawd o Saipanie, lecz
zachowa jeszcze w tajemnicy upadek Todzio. O dymisji gabinetu nard dowie si dopiero 21 lipca.
Rankiem 19 lipca podano publicznie wiadomo o oddaniu Saipanu. Poinformowano, e ostatni atak
oddziaw japoskich rozpocz si wciekym natarciem o wicie 7 lipca, po tradycyjnych modlitwach
za cesarstwo i ostatnim bandzai przeznaczonych na bohatersk mier za cesarza. Dla zamaskowania
prawdziwych faktw wspomniano mimochodem, e walki przecigny si do 16 lipca. Przekazywane
przez nasuch radiowy relacje dziennikw amerykaskich nabieraj po odpowiednich zabiegach
w agencji Domei i Biurze Informacyjnym jaskrawych barw w icie japoskim stylu. Genera Saito
Josidzi z si 1500-3000 onierzy (!) nieomal powtrzy wyczyn ostatnich obrocw wyspy Attu. Po
zwyczajowym niejako samobjstwie chorych i inwalidw pozostali przy yciu rzucili si pod jego
dowdztwem do ataku na krtko przed witem 7 lipca, przerywajc linie amerykaskiej obrony
(masakr rannych dokonan przez Japoczykw w nieprzyjacielskim szpitalu polowym propaganda
stoeczna pomija milczeniem), a w kocu zostali przygwodeni z odlegoci 50 m ogniem baterii
artylerii.
Ranny w ostatnim ataku genera Saito popenia harakiri. Amerykanie podaj, e odnaleziono jego
ciao bez gowy: odci mu j szabl jeden z podwadnych, obecny przy samobjstwie. Odebra sobie
rwnie ycie admira Nagumo, dowdca marynarki w Saipanie, kierujcy atakiem japoskim na Pearl
Harbour i nieudan ekspedycj, na Midway. W ten sposb spord ywych ubya jedna z trzech-
czterech wybitnych postaci floty. W ostatnim zrywie japoskim na Saipanie poleg take admira Jano.
Admira Hasegawa Hiici z lotnictwa morskiego zgin prawdopodobnie w bitwie morskiej o Filipiny.
Samobjcz mier wybrali liczni oficerowie i wielu onierzy - niektrzy zgodnie z prastarym
rytuaem, wikszo za wysadzia si w powietrze granatami. Straty japoskie (wedug danych
amerykaskich, w Tokio nie opublikowanych) oceniono na 30 tys. onierzy. Niebawem w rkach
Amerykanw znalazy si okoliczne wyspy: Guam, Rota i Tinian, a straty si cesarskich wyniosy ponad
10 tys. onierzy. Na wyspie Guam wzito do niewoli a 86 jecw w mundurach (zgodnie
z tradycyjnym kodeksem onierz japoski z zasady przedkada mier nad niewol, std te jecw
japoskich bywa na og bardzo niewielu).
Dantejskie sceny, rozsawiane haaliwie przez propagand japosk, rozegray si na Saipanie wrd
ludnoci cywilnej - japoskich kolonistw, plantatorw i urzdnikw, ktrych po amerykaskim
desancie 15 czerwca 1944 r. nie mona ju byo ewakuowa.
Terroryzowani oficjaln propagand, ci zwykli szarzy ludzie, wrd ktrych byo wiele kobiet i dzieci,
yli w przekonaniu, e Amerykanie s bestialskimi brutalami, od ktrych mona oczekiwa tylko
aktw gwatu i mordu. Ludno cywilna szukaa wic najczciej schronienia w grotach wyobionych
w wysokich skaach nadmorskich wyspy. Na widok Amerykanw masowo wysadzano granatami
jaskinie w powietrze. Matki wasnymi rkami dusiy swe dzieci, a dziewczta i kobiety, w aobnych
strojach i z rytualn fryzur, na oczach onierzy amerykaskich rzucay si w przepa z ostrych ska
nadbrzenych.
W pewnej chwili onierze amerykaskiej piechoty morskiej obserwuj z daleka mrocy krew w
yach widok. Grupa okoo 50 cywilw, wrd nich dzieci, podrzuca nawzajem ku sobie
odbezpieczone granaty - co na ksztat makabrycznej gry w pik. Z ssiedniej groty wyskakuj
onierze, wydajc rozkazy gardowym wrzaskiem. Resztka pozostaych przy yciu cywilw
odbezpiecza granaty i wysadza si w powietrze, a onierze popeniaj samobjstwo. Niektrzy
posuguj si rewolwerem, inni - karabinem. Aby unikn niewypau na skutek odrzuty lufy, oparci
o ska wsadzaj oburcz koniec lufy w otwarte usta i palcem nogi pocigaj za cyngiel. Inny, nie
mniej przeraajcy spektakl, ma miejsce u stp wysokich biaych ska wyspy nad brzegiem oceanu.
Setka cywilw, mczyzn i kobiet, dokonuje oczyszczajcej kpieli, po czym nakada czyst odzie.
W chwil pniej rozpocieraj na skaach ogromny sztandar Wschodzcego Soca, czyni z daleka
znak pozdrowienia dla zwycizcw, a nastpnie, rozdzieliwszy midzy siebie granaty, zabijaj si
wzajem u podna bkitnych fal, ktre obmywaj resztki ich poszarpanych cia.
Niemniej Amerykanie twierdz, e propaganda oficjalna w Tokio popada w nadmiern przesad,
podajc liczb samobjstw wrd japoskiej ludnoci cywilnej, bowiem wikszo z owych 25 tys.
Japoczykw zamieszkaych na Saipanie pokornie si poddaa. Japoska propaganda rzdowa bez
skrupuw wykorzystuje ponure opisy zaczerpnite z radia amerykaskiego do zmasowanej kampanii
straceczego heroizmu. Komentarze radiowe i prasowe maj podnosi morale spoeczestwa
japoskiego. Zwaszcza radio wypracowao swoist technik podawania nowin katastroficznych.
Ogoszeniu tragicznego komunikatu towarzyszy uroczysta, acz wrzaskliwa oprawa. Orkiestra gra
przejmujcy Hymn zmarych - jake tragiczny w swej wymowie:
Jeli udam si na morze,
Moje szcztki rozpuszcz fale.
Jeli udam si w gry,
Moje szcztki pokryje mech.
Umr za cesarza -
Umr bez alu.
Prawo relacjonowania wydarze przysuguje najznakomitszym rzecznikom cesarskiej Wielkiej
Kwatery Gwnej. Z kolei nieprzeliczona rzesza komentatorw, emerytowanych admiraw, szefw
policji, byych ministrw, znanych dziennikarzy itp. chropowatymi gosami - ktre nadaj jzykowi
japoskiemu dziwnie smtn ociao -- powtarza caymi dniami gotowe formuy oficjalnej
propagandy: nieokieznany duch Stu Milionw, zjednoczonych w wielk ognist kul, z
determinacj rzuci si w charakterze ywej bomby i zmiady przeraonego wroga. Zdobywajc
Saipan, Stany Zjednoczone powayy si rzuci rkawic Japonii, a tym samym kopi wasny grb,
za zbliajc si do japoskiej twierdzy, coraz bardziej - wobec rozcignitych linii komunikacyjnych
- bd wystawione na ostateczny cios, jaki zada im niezwyciona flota Wielkiej Japonii.
Tymczasem przybyy do stolicy genera Koiso wyraa zgod na utworzenie gabinetu. Ale nie on jeden
zosta obarczony powyszym zadaniem: cesarz powierza je rwnoczenie i admiraowi Jonai. Ta
niecodzienna podwjna inwestytura pozwala podzieli odpowiedzialno w rzdzie midzy armi
i marynark. W koach politycznych zapewnia si, e wol cesarza byo powierzy wadz wycznie
marynarce, szykanowanej prawie od trzech lat przez armi. Jednak armia jest nadal potg
w pastwie. Upadek generaa Todzio wzbudzi w jej szeregach niepokojce poruszenie, wysi
dowdcy armii nie mogliby przysta na to, by ich reprezentant w rzdzie zadowoli si rang ministra,
podlegajc premierowi, desygnowanemu z ramienia floty. W ten sposb rodzi si koncepcja jedynej
w swoim rodzaju ekipy, w ktrej urzd premiera przypada generaowi Koisie, jednak bez prawa
podporzdkowania sobie marynarki.
Pozostaje jeszcze poinformowanie spoeczestwa o dymisji generaa Todzio i powoaniu nowego
szefa rzdu. Dziki zachowaniu tajemnicy wszystko ukada si pomylnie: dopiero w dwa dni po
komunikacie o utracie Saipanu nard dowiaduje si o zaistniaym kryzysie politycznym. W ten sposb
po pierwszym wstrzsie kraj odczuwa przeciwwstrzs, jaki nastpuje po wielkim trzsieniu ziemi.
I tak Koiso i Jonai tworz gabinet. Najwiksz trudnoci pozostaje znalezienie kandydata na ministra
wojny. Od panowania cesarza Meidziego niepisana tradycja nakazywaa wybr ministra wojny
z szeregw armii, ktra chciaa zachowa pewno, e jest reprezentowana w rzdzie przez
zaufanego czowieka. Stao si wic regu, e ustpujcy minister wojny wyznacza swego nastpc
po konsultacji ze sztabem generalnym i biurami wojskowymi. Naleao wic zwrci si do generaa
Todzio z prob o wyznaczenie kandydatury. I kog ten wskazuje? Todzio - jak gdyby nigdy nic -
proponuje... Todzio! Podejmuje ostatni prb uczepienia si wadzy: skoro nie stoi ju na czele
rzdu, chce przynajmniej zachowa swe ogromne wpywy w onie gabinetu jako minister wojny.
To ju za wiele cynizmu! Kto wreszcie bierze na siebie misj wytumaczenia generaowi - ju po raz
drugi - e cesarz za adn cen nie chce go widzie na adnym stanowisku. Po konsultacji ze sztabem
generalnym Todzio desygnuje na urzd ministra wojny starego marszaka Sugijam, ktrego swego
czasu wysa na emerytur. Koiso i Jonai wyraaj zgod, aczkolwiek ta nominacja ustanawia ostatni
hipotek Todzio i jego klanu, cic na gabinecie.

13.
Zagada floty Wschodzcego Soca

ycie w Tokio zaczo stawa si coraz trudniejsze i przyszo rysowaa si coraz czarniej. My,
czonkowie kolonii francuskiej, czujemy si jak winiowie na toncym statku. Opado ju nieco
starannie ukrywane wzruszenie, w jakie wprawio nas ldowanie aliantw w Normandii i powolne
wyzwalanie terytorium Francji. Wojna - dla nas znaczy to: wojna europejska - nie skoczy si, jak
ufalimy, na Boe Narodzenie 1944 r. Czy moemy oczekiwa jej koca wiosn 1945 r.? A ta wojna,
ktra zastaa nas tu, na kocu wiata? Sprawia wraenie, jakby miaa cign si w nieskoczono
i trwa jeszcze dugo po upadku Niemiec. Czyby upara si, e nie wypuci nas ywych ze swych
szponw? - ju zapowiada nam mier powoln w duszcym ucisku... Cakowicie zapomniani,
odizolowani od wieci z zewntrz - czyby pozostao nam tylko oczekiwa na gd, ku ktremu krok
po kroku przybliaj nas coraz bardziej drakoskie restrykcje i groba wizienia lub obozu
koncentracyjnego?
Tymczasem, aby przetrwa, jestemy skazani na koszmar czarnego rynku. Haso chwili: jami -
synonim czarnego rynku - znaczy dosownie: ciemnoci. Jake trafnie ujmuje ono koloryt ycia
Japonii owych dni! Jami - to wszelkich odcieni ciemne kombinacje, jakich naley uy, aby zje, ubra
si, znale buty, mieszkanie, mie ogrzewanie; jami - to smarowanie apy gdzie na boku, wymiana
czego za co, oszustwa. Drugie aktualne sowo wywoawcze - to haikiu: porcja. Racjonowanie od
dawna okazao si najwikszym oszustwem Japonii czasw wojny. Hitlerowski faszyzm pozwoli
Niemcom najada si a do dnia klski. Pastwo japoskie od pierwszych zwycistw armii cesarskiej
przyzwyczaio swych poddanych do niedostatku. Wykorzystujc naturalne skonnoci ludu do ycia
wstrzemiliwego i spartaskiego, rzucio slogan jase-gaman - dosownie: w chudoci sia -
konkurencyjn dewiz wobec drogiej Goebbelsowi formuy: Maso lub armaty. Bez wtpienia
baagan waciwy administracji japoskiej znalaz wymarzon paszczyzn dziaania w organizacji
zaopatrzenia. Jako jedyny spord uczestniczcych w wojnie krajw Japonia wpada na najwikszego
podziwu godzien pomys opracowania systemu racjonowania funkcjonujcego bez kartek, talonw
i punktw. Z wyjtkiem racji ryu, stanowicej w 1944 r. mniej ni dobowego zapotrzebowania
organizmu, pospny i wychudzony Sudzuki-san, czyli przecitny Japoczyk, nie ma prawa do adnego
staego przydziau jakiegokolwiek artykuu ywnociowego w okrelonej iloci. Bez prawa reklamacji
otrzymuje on co jaki czas troch strawy za porednictwem swego tonarigumi - stowarzyszenia
ssiedzkiego, z ktrego rzd uczyni organ dystrybucyjny. Z niedostpnych i tajemniczych szczytw
japoskiej biurokracji przydziay schodz ze szczebla na szczebel do podstawowej komrki, jak s
tonarigumi, za gospodynie w jedwabnych spodniach nie maj adnej moliwoci, aby dowiedzie si,
co im przysuguje. Nie ma ju potrzeby nachodzi sklepw bd sprzedawcw ryb, handlarzy warzyw
czy rzenikw, skoro opatrznociowe tonarigumi, kierowane kolejno przez kadego z ssiadw,
zaatwia wszystkie sprawy zaopatrzeniowe: tym atwiej, e zazwyczaj nie otrzymuje nic z wyszych
instancji, chyba tylko po jednej suchej sardynce i wierci ogrka na osob w kadej rodzinie jako
przydzia ywnoci na dwa-trzy dni. Na wszystkich kolejnych stopniach dystrybucji nastpuje tak
bezwstydne rozkradanie ywnoci, e mieszne resztki, ktre docieraj do rodzin, zmuszaj ludno
od 1943 r. - by nie umrze z godu - do masowego korzystania z usug czarnego rynku. Im mniejsze
staj si zasoby finansowe obywateli, w tym wikszym stopniu eruje na nich jami, wyszarpujc
ostatek gotwki i narzucajc skomplikowany system wymiany rnych artykuw, co w sumie
pozwala ledwo-ledwo przey.
Jeli chodzi o cudzoziemcw, to z wyjtkiem niewielu dystyngowanych beneficjentw statusw
specjalnych - dyplomatw i nielicznych osb o zrwnanym z nimi statusie, egoistycznie bronicych
zdobytych przywilejw - tonarigumi ju w 1944 r. zaprzestay wszelkiej dystrybucji racjonowanych
artykuw dla Europejczykw. Z rynku znikno miso, maso, jaja, olej, cukier, owoce, mleko.
Maso przeznacza si dla robotnikw fabrycznych i onierzy, ktrzy z braku innych tuszczw -
nauczyli si je spoywa, miast, jak dotd, uywa go do natuszczania butw. Cudzoziemcy
zamieszkali w Tokio otrzymuj dziennie tylko 300 gramw chleba, troch soli i zupk z soi. Specjalnej
organizacji kolonii francuskiej; udaje si dostarcza swym czonkom po jednym befsztyku miesicznie.
Cae nasze coraz bardziej skpe poywienie pochodzi z coraz uciliwszych poszukiwa na czarnym
rynku; jednak pienidze, ktrymi dysponujemy dziki zablokowanym w Japonii funduszom
francuskim, topniej stopniowo wraz z inflacj i staj si coraz bardziej niewystarczajce wobec
nieustannego wzrostu cen czarnorynkowych. Jakie to zreszt moe mie znaczenie dla rzdu, skoro
Japoczycy udowodnili, e mona ywi si wodorostami, suszon ryb i ryem podego gatunku?
Wraz z ywnoci rynek poegna si rwnie z podstawowymi produktami codziennego uytku:
zapakami, mydem, nimi, wglem kamiennym i drzewnym, drewnem opaowym, obuwiem, skr,
gwodziami, papierem itp. Przez niedbalstwo lub obojtno pozwala si spekulantom rzuci od
czasu do czasu obrzydliwej jakoci ersatze, wykupywane niemniej przez Japoczykw w mgnieniu
oka: sanday z papiermch, sztuczne tkaniny, ktre po pierwszym praniu zmieniaj si w achman,
sfaszowane proszki, rzekomo witaminizowane dla poprawy zdrowia dzieci itp. Z t sam
obojtnoci, wadze dopuszczaj do tego, aby poczwszy od drugiego roku wojny rzecz normaln
sta si brak produktw spoywczych i artykuw pierwszej potrzeby, najatwiejszych do utrzymania
na rynku. Cho pewno uznano, e 75 mln Japoczykw moe zawsze chodzi z goymi nogami
w taniutkich sandaach, i tak drewniane geta i somiane zori nale do rzadkoci i niepodobna je
znale. Najbardziej morski kraj wiata, ktry przed wojn owi kadego roku spoywanych na
wiecie ryb, jest ich teraz prawie cakowicie pozbawiony. Jednemu z najbogatszych w lasy krajowi
brak wgla drzewnego, a miliony japoskich gospody tylko na nim potrafi przygotowywa ndzne
posiki. Wielkim wyczynem jest zakup zwykej miseczki - z ktrej je si ry - z porcelany, drewna czy
palonej gliny. Drakosko racjonuje si gaz i energi elektryczn, podobnie jak i ld, wrcz
nieodzowny w Japonii; wzbroniono uywania lodwek elektrycznych. Niezwykle ostro jest ponadto
racjonowana jake droga sercu Japoczyka i wielce przeze szanowana - ania publiczna.
Rok 1944 przynosi now fal aresztowa czonkw kolonii francuskiej, zwaszcza w Kobe i Jokohamie,
gdzie policja strzegca portu i floty jest szczeglnie okrutna. Motywy oficjalne: jak zwykle -
szpiegostwo. Przyczyny rzeczywiste? Zazwyczaj w gr wchodzi swoisty uraz policjantw lub
pragnienie zamanifestowania wasnej gorliwoci. Czasem stawka jest wysza: to ch prawnego
usankcjonowania dokonanej wczeniej konfiskaty niektrych przedsibiorstw francuskich,
istniejcych w Japonii przed wojn. Zawsze - jest to wola zerwania z chwilow tzw. polityk
tolerancyjn, ktra pozostawia przewaajc cz kolonii francuskiej na wolnoci, co prawda
iluzorycznej i stale zagroonej. Tajn policj reymu wyranie niepokoi zbliajcy si moment
wyzwolenia Francji, przygotowuje wic dokumenty i materiay, ktre pozwoliyby jej z dnia na dzie
napitnowa ca koloni francusk w Japonii jako niebezpieczny orodek antyjaposki. Znak czasu:
w kampaniach prasowych oskara si Indochiny o nieszczero - typowe japoskie okrelenie, ktre
okrywa hab kadego, kto przeciwstawi si Wielkiej Japonii. Wiemy wic teraz, e nasz los jest
cakowicie podporzdkowany losowi Indochin. Jestemy uwaani za neutralnych, i to
niebezpiecznych neutralnych. W efekcie polityki indochiskiej rzdu japoskiego nasza niepewna
wolno bdzie istniaa dopty, dopki bdzie obowizywao podpisane w Hanoi w 1941 r.
dwustronne porozumienie o wsplnej obronie.
Obecnie bardziej ni kiedykolwiek kady cudzoziemiec jest traktowany przez policj i ludno Tokio
jak spai - szpieg, ktrego naley bez ustanku nadzorowa. Prawdopodobiestwo nieprzyjacielskich
nalotw lotniczych w bliskiej przyszoci i ewolucja sytuacji militarnej w Europie czyni go w opinii
policji szczeglnie podejrzanym, naley wic wiedzie absolutnie wszystko, co robi w cigu 24-
godzinnej doby. Mj zawd dziennikarza, tym bardziej podejrzany, e w istocie jestem dziennikarzem
bez dziennika, przysparza mi niewtpliwego zaszczytu, skoro maj mnie na oku nastpujce
osobistoci: szeregowy policjant mundurowy, ktry regularnie odwiedza moje mieszkanie;
przydzielony do specjalnej dzielnicowej policji antyspaiowej policjant w cywilu; funkcjonariusz
tajnej policji politycznej Ministerstwa Spraw Wewntrznych; funkcjonariusz policji politycznej
zajmujcy si pras i dziennikarzami zagranicznymi; wreszcie najbardziej tajemniczy ze wszystkich
reprezentant Kempetai - andarmerii wojskowej. adna z tych osobistoci, z wyjtkiem pierwszej,
nigdy si nie pokazuje, a ich nadzr uchodzi niemal cakowicie niepostrzeony a do chwili, gdy jakie
wydarzenie nagle dowodzi, e pilnowany spai zdoa wydosta si przez niewidoczn dziur, zrywajc
ni trzymajcej go w swych wizach siatki. Niezmordowanej ostronoci i znajomoci jzyka
japoskiego - ta ostatnia okoliczno pozwala na zapobieganie incydentom i usuwanie przynajmniej
w czci ich skutkw - zawdziczam, e byem aresztowany tylko dwa razy, a przykroci sprowadzay
si do jednodniowego pobytu w komisariacie policji; oczywicie pomijam tu niezliczone bytnoci na
policji dla kontroli dokumentw osobistych, uzyskania wizy pobytowej, okresowej rejestracji itp.
Sprawiedliwo nakazuje przyzna, e chocia policja cywilna i andarmeria wojskowa nie szczdziy
wysiku, aby zatru nam ycie, nie udao im si zdusi u wielu Japoczykw znajcych Francj
gbokiej i ywej sympatii dla wszystkiego co francuskie, sympatii, jak niejednokrotnie okazywali
przy rnych okazjach. Przez wiele lat w lepszych czasach kontakty Japonii z Francj sprzyjay
rozwijaniu gustu artystycznego i estetycznego. Wojna pooya temu tam. Jeszcze niedawno Japonia
czerpaa z przebogatych rde kultury francuskiej: czytano w oryginale lub przyswajano sobie
w niezliczonych tumaczeniach na jzyk japoski nadsekwask literatur, zwaszcza wspczesn,
pasjonowano si malarstwem i innymi dziedzinami sztuki francuskiej, zapoznawano si na bieco
z wynikami prac naukowych i postpami medycyny i nauk prawniczych. Tumnie ogldano filmy
francuskie, najbardziej lubiane spord wszystkich filmw zagranicznych. Ta wewntrzna potrzeba
czerpania z zasobw kultury francuskiej bya tym bardziej szczera i bezinteresowna, e Francja nigdy
nie prbowaa umacnia swej obecnoci na wyspach japoskich chwytami propagandowymi, ufajc
naturalnemu promieniowaniu swej cywilizacji. W peni wojny Francuzw nadal omija oficjalna
wrogo otaczajca Anglosasw, pogarda, jakiej nie skpi si Wochom, czy wstrt, nieomal jawnie
okazywany Niemcom - dawniej zbyt potnym, dzi wci jeszcze nazbyt aroganckim. Od czasu do
czasu sympatie profrancuskie znajduj wyraz w szczerych i spontanicznych gestach. Przyjaciele sprzed
wojny niejeden raz daj do zrozumienia, e w gbi serca w tajemnicy dochowuj nam wiernoci,
czekajc znw na lepsze czasy, kiedy bd mogy si odrodzi gbokie i autentyczne zwizki midzy
naszym krajem a Japoni. Jednak w 1944 r. wszelkie kontakty z Japoczykami staj si w praktyce
niemoliwe, bowiem policja surowo traktuje wszystkich podejrzanych o ich utrzymywanie, poddajc
ich ledztwu, stosujc groby, zmuszajc do szpiegowania cudzoziemca i pisania na niego donosw
i przetrzymujc dzie-dwa w areszcie na dzielnicowym posterunku, co staje si wystarczajcym
ostrzeeniem i zmusza do usunicia si gboko w cie. Poddanym cesarskim nietajna jest
wiadomo, e Japonia osigna nad swym niemieckim sojusznikiem t wtpliw wyszo, i
poddaa si wszechwadzy dwch rodzajw gestapo: specjalnej policji politycznej, podlegej
Ministerstwu Spraw Wewntrznych, i Kempetai, narzdziu armii. Wszechobecna, a przez to
najpotniejsza i najbardziej niebezpieczna, staa si wszake policja, ktr uksztatowali w swej 75-
milionowej masie sami Japoczycy, szpiegujc bez skrupuw jeden drugiego. Ta szpiegomania -
narodowa uomno militarystycznej Japonii - zostaa podczas wojny doprowadzona do paroksyzmu.
Z fanatyzmem przynalenym lepszej sprawie donosiciele biegn donie najbliszemu policjantowi
o kadym, najdrobniejszym nawet niecodziennym fakcie, dostrzeonym wzrokiem pozornie
roztargnionym, lecz w rzeczywistoci -czujnym, u ssiada. Czyby nie zdawali sobie sprawy, e
pogbiaj tym tylko bezmiar swej niewoli i nieszcz?... Kt zatem w Japonii czasu wojny - przy
panujcym baaganie i bezkompromisowej walce klanw, w Japonii niesprecyzowanych praw,
pynnych idei, niepewnych rzdw - kieruje stadem? Wanie policja, ktra jedyna zachowuje
peni wadzy. Na jej korzy, bardziej ni na korzy cesarza, rzdu, a nawet armii, dokonuje si
abdykacja suwerennoci ludowej - jeli przyjmiemy zaoenie, e w ogle kiedykolwiek istniaa ona
w narodzie od wiekw przyzwyczajonym do obowizkowej wsppracy z jarzmem policyjnym.
Gdy w lipcu 1944 r. genera Koiso dochodzi do wadzy, nard nie ma zudze co do tego, e jego rzd
bdzie gorszy od rzdu Todzio. Osoba nowego szefa rzdu, kojarzca si z agresywnymi pocztkami
marionetkowego pastewka Mandukuo, jego wygld starego twardogowego: szczecinowaty
wos, twarde spojrzenie, sumiasty ws, marsowe oblicze samuraja, jego dawne przemwienia,
w ktrych wystpowa jako rzecznik nacjonalizmu japoskiego - wszystko to pozwala przypuszcza, e
kolejna ekipa rozpocznie dziaalno od przykrcenia ruby. I karki ju si pokornie zginaj.
Specjalista od spraw chiskich i mandurskich, Koiso w 1932 r. peni funkcj wiceministra wojny
(ministrem by wwczas porywczy genera baron Araki Sadao), a nastpnie gwnodowodzcego
armii kwantuskiej, stajc si, jednym z twrcw Mandukuo i jednym z najniebezpieczniejszych
ordownikw nowego porzdku azjatyckiego. Przeniesiony w 1938 r. przez armi w stan
spoczynku, zaj si polityk i w 1939 r. zosta wysunity przez barona Hiranum do urzdu ministra
kolonii. Podstpem i grob stara si wymusi otwarcie Indii Holenderskich dla japoskiej
penetracji ekonomicznej. Gdy w 1942 r. osiad w Seulu w charakterze gubernatora generalnego,
podwadni nadali mu przydomek koreaskiego tygrysa, co celnie oddaje efektywno jego metod
rzdzenia.
Jednake system rzdw przydatny w Seulu niekoniecznie musi by skopiowany w Tokio.
W momencie gdy budowniczy imperium japoskiego obejmuje wadz, konstrukcja tego tworu,
nietrwaa jak caa architektura japoska, zaczyna pka. Koiso ma 65 lat: zmczona Japonia
otrzymuje podstarzaego premiera - pazury tygrysa s ju stpione. Przesta nawet zasugiwa na
drugi znamienny z racji swego temperamentu przydomek, wymylony przez podwadnych
z niezapomnianych dni wesoego ywota spdzanego w japoskich herbaciarniach Sinkingu
(Mukdenu), stolicy Mandukuo. Koiso, zbytni wielbiciel sake, zwyk by intonowa wojenn pie
wasnej kompozycji Oriokko busi, za talent piewaka przysporzy mu wdzicznego przezwiska
Kadzika - piewajcej aby.
Teraz wszake stary wojownik jawi si jako czek powany, zdolny do zachowania umiaru: miast
z chwil otrzymania teki premiera przykrci w kraju rub, zdobywa si na liberalizm. Wzrost racji
ryowych, polepszenie przydziaw ywnociowych, walka wydana przeniewierczym urzdnikom,
otwarcie restauracji i teatrw z przystpnymi cenami, przywrcenie zniesionych przez Todzio
konferencji prasowych premiera dla wybranych przedstawicieli wielkich dziennikw - wszystko to
wskazuje na zerwanie z ciarem dyktatury Todzio i wol przeciwdziaania depresji moralnej w kraju.
W miejsce terminologii onierskiej Koiso posuguje si mglistym w swej tajemniczoci sownictwem
konfucjanizmu i narodowej religii sinto. W swoim pierwszym wystpieniu do narodu zamiast nowego
sloganu kreli dwa znaki chiskie oznaczajce wielk harmoni. Jako program wojny ta formua jest
raczej nieprzydatna: moe si okaza jedynie dobr lekcj dla krgw kierowniczych, w ktrych
szaleje wojna klanw, natomiast jest stracona dla Stu Milionw, nie pojmujcych jej sensu. Kiedy
indziej Koiso przyjmuje ton dobroduszny: w wywiadzie dla prasy po powrocie ze wity w Ise, dokd
uda si zgodnie ze zwyczajem, by poinformowa bogini Soca o objciu wadzy, owiadcza:
Mijajc dworce, widziaem spojrzenia ludzi, z ktrych mogem wyczyta: Naprzd, Koiso, miao -
inaczej, kto wie, co moe si wydarzy! Odwrciwszy si do mego sekretarza, rzekem: Makatom
mosiwake ga nai (co znaczy mniej wicej: Doprawdy, nie zasuguj na tyle zaufania, nie jestem go
godzien!). I nagle popadajc w mg sinto, dorzuca do gorzkie sowa, niby lekcj w wykonaniu
szorstkiego i bezwzgldnego mentora dzieci, od ktrych wymaga si pokornego posuszestwa:
Japonia jest krajem bogw, lecz jeli ten kraj nie uczyni wszystkiego, co w jego mocy, nie bdziemy
mogli liczy na ich opiek. Prba, jakiej bogowie nas poddaj, bierze si std, e nard nie potrafi
zrozumie fundamentalnego sensu naszej polityki narodowej (...) Na pewno nie omin, nas
nieprzyjacielskie naloty. Tylko wtedy, gdy nauczymy si dokonywa cudw, duchy bogw zapewni
nam sw bosk pomoc.
Nowy gabinet nie skada si ze zbyt znaczcych osobistoci. Obok admiraa Jonai i samego Koisa
zwraca uwag jedynie nazwisko Sigemitsu Mamoru, ktremu udao si na powrt przyczy
Ministerstwo Wielkiej Azji do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i zakoczy tym samym penym
zwycistwem tego ostatniego resortu podjazdow wojn, jaka rozgorzaa midzy obu ministerstwami
z chwil utworzenia pierwszego. Pozostali ministrowie to umiarkowani konserwatyci, nie znani bliej
opinii publicznej. Naley wszake odnotowa obecno w gabinecie co najmniej dwch innych
politykw: Isiwatariego Sotara w Ministerstwie Finansw i Ogaty w Ministerstwie Informacji,
pozostajcych w cisych stosunkach z dworem.
W sumie ekipa Koisa, miast stanowi silny rzd ocalenia publicznego, okazuje si sabym gabinetem -
tym sabszym, e premier jest generaem w stanie spoczynku, nie majcym do uporu, by
przeforsowa swj powrt do suby czynnej, tak jak to uczyni jego kolega z marynarki, Jonai. Silna
pozycja Todzio wynikaa gwnie z faktu, e by generaem w subie czynnej i ministrem wojny
piastujcym jednoczenie funkcj premiera. Koiso nie jest ani generaem w subie czynnej, ani
ministrem wojny. Armia udziela mu jedynie chodnego poparcia, podejrzewajc, e z przekona nie
jest on zagorzaym militaryst. Nawet marynarka - chocia w gabinecie Koisa jest w wikszym stopniu
reprezentowana flota ni armia - boczy si na niego, poniewa nie potrafia narzuci mu
w charakterze wsppracownika dynamicznego nacjonalisty, admiraa w stanie spoczynku Suetsugu
Nobumasy. le si zaczyna era wielkiej harmonii...
Wywrony przez nowego premiera zy humor bogw-protektorw Japonii objawia si istotnie do
szybko. Jedyne aktywa odziedziczone po Todzio - to pomylna sytuacja wojskowa w rodkowych
i poudniowych Chinach, gdzie midzy majem a lipcem 1944 r. armii japoskiej udao si odzyska
wikszo kontrolowanych przez Amerykanw lotnisk. Ta operacja powinna uatwi japosk
nawigacj na Morzu Poudniowochiskim, a zwaszcza usun grob nalotw lotniczych na Japoni
z terytorium Chin - na nieszczcie utrata Saipanu zapowiada zagroenie o wiele powaniejsze. Cho
operacja armii cesarskiej na poudniu Chin osigna swj gwny cel - stworzenie poczenia
kolejowego midzy Kantonem a Hankou, a wic midzy poudniem a centrum Chin - w istocie
dowodzi ona zamiarw defensywnych: dowdztwo spieszy si z przywrceniem komunikacji midzy
Singapurem a Szanghajem, by w najbliszej przyszoci mc drog ldow ewakuowa siy japoskie
z poudniowego Pacyfiku, poniewa odwrt drog morsk zosta ju w przewaajcej mierze odcity
przez operacje wrogiej marynarki i okupacj przez Amerykanw kolejnych baz japoskich.
Na rodkowym Pacyfiku Amerykanie kocz wanie oczyszczanie caego regionu, nim rusz do
ataku na Filipiny lub Tajwan. Pod koniec lipca 1944 r. zajmuj kolejno Gow wia na Nowej Gwinei,
wysp Morotai z dobrym lotniskiem i wysepki Peleliu i Angaur, dziki czemu neutralizuj pobliski
Babelthuap, najwiksz wysp archipelagu Palau z 25-tysiczn ludnoci, wreszcie zdobywaj atol
Ulithi z doskonaym naturalnym portem. Rzucajc wyzwanie tradycyjnym zasadom strategii morskiej,
oskrzydlaj ufortyfikowane japoskie punkty oporu, a nastpnie likwiduj je za pomoc eskadr
lotniczych nacierajcych z odebranych Japoczykom baz. Nie przejmuj si nawet izolowanymi
silnymi garnizonami wroga, znajdujcymi si o setki, a czasem tysice kilometrw na tyach, jak
Rabaul, Kavieng (w Archipelagu Bismarcka), Bougainville, Wyspy Marshalla, Karoliny.
Dnia 7 wrzenia 1944 r. premier Koiso przedstawia si parlamentowi. Powraca do swej magicznej
recepty na wygranie wojny: wielkiej harmonii. Nieco bardziej konkretny w sowach admira Jonai
owiadcza: Dysponujemy planem gwarantujcym zwycistwo: zwabi wroga jeszcze bliej i wtedy
zada mu cios mniejszymi ni jego siami. Stawia jednak warunek: potrzeba samolotw - coraz
wicej samolotw, ktrych produkcja jest w danej chwili niewystarczajca. Prasa, nie tak ju
bezlitonie jak za czasw Todzio zmuszana do milczenia, przynosi echa wniesionych interpelacji,
zdradzajcych nieustajce ktnie konkurencyjnych si zbrojnych o dostawy broni i amunicji, wskazuje
te na baagan i postoje w caym przemyle. Na tajnym posiedzeniu parlamentu staje sprawa
produkcji lotniczej. Rzd publikuje po nim uspokajajcy komunikat, przechwalajc si, e pod
wzgldem produkcji samolotw Japonia osigna drugie miejsce po Stanach Zjednoczonych -
wyprzedzajc Wielk Brytani i Niemcy. Tylko w cigu roku - midzy wrzeniem 1943 r. a wrzeniem
1944 r. - liczba produkowanych samolotw zostaa podwojona przy wzrocie zatrudnienia o 50 proc.
Wedug danych ujawnionych po wojnie miesiczna produkcja, ktra na pocztku wojny wynosia 550
samolotw, osigna w czerwcu 1944 r. szczyt, na ktrym jednak nie zdoaa si utrzyma: 2857
maszyn miesicznie i okoo 5000 silnikw.
Dla oywienia przychylnoci parlamentu premier Koiso uroczycie przyrzeka niepodlego Indiom
Holenderskim. Czyby spnione ustpstwo, gdy partia jest ju przegrana? Bynajmniej. Koiso wie, co
czyni - kontynuuje polityk Todzio, rozgrywajc na caym poudniowym Pacyfiku polityk konia
trojaskiego: roznieca wrd spokojnej ludnoci tropikalnych archipelagw iskry nienawici, ktra
wybuchnie pomieniem wraz z niedalekim ju powrotem biaych.
Gdzie teraz naley oczekiwa ofensywy Amerykanw? Czy na Filipinach, ktrych pnocna
i poudniowa cz bya we wrzeniu 1944 r. gwatownie bombardowana; ucierpiaa zwaszcza
Manila, gdy 21 i 22 wrzenia nie funkcjonowa tu sparaliowany system alarmowy? Czy na Tajwanie,
ktry sta si obiektem nalotw amerykaskich w padzierniku - cho Japoczycy z ca zawzitoci
staraj si nie dopuci wroga w poblie tego ostatniego odwodu swego systemu obronnego na
rodkowym Pacyfiku? Jeden z japoskich kontratakw lotniczych na wschd od Tajwanu wyrzdzi
pewne szkody flocie amerykaskiej, za Tokio nie omieszkao otrbi z tego powodu prawdziwego
zwycistwa...
Dnia 20 padziernika 1944 r. nastpuje oczekiwany atak na Filipiny, jednake... daleko od
przewidywanego miejsca. Japoczycy sdzili, e Amerykanie uderz na Mindanao u stp archipelagu,
tymczasem natarcie nastpio w sam rodek jego krgosupa - na wysp Leyte, z ktrej uprzednio
zostaa cignita cz si japoskich dla wsparcia poudnia. Liczca 600 jednostek amerykaska
armada dociera do zatoki Leyte, zdobywajc szybko przyczki przy minimalnych stratach. Genera
Mac Arthur rzuca w eter synne haso-apel do Filipiczykw: Powrciem!
Mimo to 26 padziernika wydzia morski cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej w Tokio obwieszcza
wielkie zwycistwo morskie. Przelizgujc si midzy poudniowymi wyspami archipelagu filipiskiego
przez morze Mindanao, flota japoska zaskoczya okrty amerykaskie w zatoce Leyte i wyrzdzia im
ogromne straty. Cho bitwa nie zostaa rozstrzygnita, oficjalna propaganda w entuzjastycznych
komentarzach wynosi pod niebiosa brawur ataku i niezrwnan maestri marynarki japoskiej,
ktrej okrty odwayy si w rodku nocy przedefilowa przez cienin Surigao, siejc popoch wrd
Amerykanw i zdajc nieprzyjacielskie transportowce zakotwiczone w wskiej zatoce Leyte na ask
i nieask napastnika. Nazajutrz radio japoskie powiadamia o nowym wyczynie floty cesarskiej:
powtarzajc dokonany manewr taktyczny, znaczne siy japoskie przedary si bardziej ku pnocy
przez cienin San Bernardino w rodkowych Filipinach i zaatakoway flot amerykask. Tym razem
- jak si zapewnia - efekty przeszy oczekiwania. Nie posiadam ju, niestety, tekstu owych
komunikatw. Dla przyszych historykw japoskich bdzie niewtpliwie rzecz pouczajc
porwnanie ich z rzeczywistymi faktami. Albowiem... ta bitwa bardzo ile si skoczya dla
Japoczykw, ktrzy natknli si na skoncentrowan obron amerykask. Orkiestra cesarskiej
Wielkiej Kwatery Gwnej z naga przechodzi na pianissimo. Jej rzecznicy nie po raz pierwszy
zapominaj, e przyrzekli opinii publicznej dalsze szczegy. Propaganda otacza bitw zason dymn
oglnikowych formuek. Czytelnicy gazet i suchacze radia nie dostrzegaj jednak tych jaskrawo
karkoomnych sztuczek. Otpiani od wielu miesicy, pozbawieni szansy dostpu do informacji
podawanych przez publikatory przeciwnika, poykaj bezmylnie serwowane komunikaty, ywic si
nadziejami i iluzjami.
W ten sposb Biuro Informacyjne, rozpowszechniajce z rozkazu Wielkiej Kwatery Gwnej kamliwe
komunikaty, uzyskuje rezultat nieomal niewiarygodny: najwiksza bitwa morska Pacyfiku - co wicej,
najwiksza bitwa morska drugiej wojny wiatowej - przejdzie niedostrzeona przez spoeczestwo
japoskie! Japonia nie dowie si, e Ameryka odniosa w niej swe najwiksze zwycistwo i e flota
japoska, wyeliminowana z walki, z odrobin si, ktre jej pozostay, nie bdzie w stanie powstrzyma
finaowego uderzenia nieprzyjaciela na wyspy japoskie. Do ostatniej chwili tokijskie koa rzdzce
swoim milczeniem, rzekomo nieodzownym dla zachowania tajemnicy operacji, bd mogy
utrzymywa nard w wierze, e potna marynarka cesarska przygotowuje si do zadania
ostatecznego ciosu. Do ostatniej te chwili bd go udzi miraem triumfalnego zwycistwa -
wiedzc doskonale, e wielka flota Wschodzcego Soca jest flot-mar.
Co zaszo na Filipinach? Admira Tojoda, ktry nie traci ofensywnego ducha, uzna, e dotychczas
praktykowane rozproszenie si floty japoskiej i ich oszczdzanie w obliczu koncentracji okrtw
przeciwnika w ogromne armady staje si taktycznym anachronizmem. Postanowi wic postawi
wszystko na jedn kart. Skupia wok siebie prawie si armady cesarskiej, rozdzielonych na trzy
grupy uderzeniowe. Jedna z nich przybywa z Singapuru, druga z zatoki Camran w Indochinach,
a trzecia z Tajwanu. Wsplnie maj one zaskoczy stacjonujc w zatoce Leyte skoncentrowan flot
amerykask i zniszczy j w chwili, gdy wojska ldowe bd zaangaowane w walki na wyspie Leyte.
Mac Arthur bdzie si mia z pyszna, gdy piechota amerykaska, pozbawiona wsparcia marynarki,
zostanie wystawiona na uderzenie garnizonu japoskiego na Leyte...
Eskadrze pyncej z Singapuru udao si przelizgn przez morze Mindao i cienin Surigao,
bynajmniej jednak nie zaskoczya Amerykanw, jak o tym doniosy tokijskie komunikaty. Przeciwnie,
przed witem 25 padziernika wpada w zasadzk. Sze amerykaskich pancernikw oczekujcych
u wylotu cieniny na zatok Leyte dokonuje istnej rzezi. Wrd zatopionych wielkich jednostek
japoskich s co najmniej dwa pancerniki i jeden ciki krownik.
Centralna grupa uderzeniowa (przybya z bazy w Indochinach) staje si 24 X obiektem atakw
lotnictwa amerykaskiego u ujcia wskich kanaw, ktrymi usiuje dotrze ku rodkowym Filipinom.
Na dno idzie jeden ze synnych, okrywanych cis tajemnic japoskich superpancernikw -
Musashi - o tonau 69 tys. ton. Admira Tojoda decyduje si na zrczny manewr: udaje odwrt,
zamierzajc ponownie ruszy do ataku od wschodu - na Rowie Filipiskim. Napotyka tu cz
jednostek floty amerykaskiej, ktr ocena sytuacji rwnie zmusia do rozdzielenia si na trzy czci.
Marynarze Tojody zatapiaj cztery amerykaskie niszczyciele eskortujce i jeden lotniskowiec, jednak
sam admira tym razem popenia pomyk, traci czas i w kocu, nie wac si zaatakowa gwnych
si przeciwnika, wraca na wasny lad i ucieka drog, ktr przyby, nieustannie nkany przez
nieprzyjacielskie lotnictwo.
Trzecia japoska grupa uderzeniowa okrywszy Filipiny na pnoc od Luzonu, natrafia na sze
amerykaskich lotniskowcw, konwojowanych przez liczne pancerniki. Atak powietrzny Japoczykw
nie daje rezultatu, a w wyniku kontrataku Amerykanw trac ani cztery lotniskowce i dwa lekkie
krowniki. Tylko dwa pancerniki, w tym jeden ciko uszkodzony, ratuj si ucieczk z pola
tragicznej w skutkach bitwy.
Bilans: zatopione trzy pancerniki, cztery lotniskowce, sze cikich i trzy lekkie krowniki, nie
wspominajc o niszczycielach, ponadto ciko uszkodzone cztery krowniki. Jedna tylko informacja
przekazana przez Radio Tokio moe nasun narodowi japoskiemu podejrzenia co do
rzeczywistych rozmiarw klski: zapewne przez niedopatrzenie podano po pewnym czasie, e we
wrzeniu i padzierniku 1944 r. zgino ogem 22 admiraw japoskich. Ostatni - uzupeniono -
poleg, pikujc swym samolotem na lotniskowiec amerykaski.
Przyszli historycy dotr niewtpliwie do dokumentw, wskazujcych, e ju jesieni 1944 r. w onie
gabinetu Koisa, a take w innych krgach wadzy powanie rozwaano moliwo zaprzestania walki.
Zaamuj si Niemcy, zagroone na froncie wschodnim i zachodnim, pokonane we Woszech,
miadone bombami. Wiele mgby jeszcze uratowa pokj wynegocjowany przez Japoni w tym
krytycznym momencie - przed klsk Niemiec i nim bomby pady na Tokio. Gr bior jednak
zwolennicy walki do koca, szermujc potnym argumentem: wiedz, e alianci daj
bezwarunkowej kapitulacja Japonii. Tote ju od koca 1943 r. - po listopadowej konferencji
Roosevelt-Churchill w Kairze - propaganda armii uchwycia si tego argumentu, czynic z niego
gwny or w kampanii za walk do koca.
Niemieckiemu lobby w Tokio Rzesza nie auje wielce obiecujcej zachty, liczc na wzmoone
poparcie sprawy Osi. Szeptana propaganda daje do zrozumienia, e straszliwa tajna bro
w dyspozycji Niemiec dokona zasadniczego zwrotu na europejskiej scenie wojennej. Pewnego
jesiennego dnia dowiaduj si porednio w wielkiej tajemnicy ze rda japoskiego o niezwykym
podnieceniu w rozgoni Radia Tokio. Hitler przygotowuje si do historycznego przemwienia
radiowego, w ktrym zamierza poinformowa wiat o posiadaniu broni zdolnej wysadzi w powietrze
ca planet i wezwie aliantw do zawarcia pokoju, groc w razie odmowy uyciem nowej broni.
Czyby Hitler wierzy, e posiada bro atomow? Czy te usiuje przekona o tym Japoczykw?
O przewidzianej godzinie pracownicy Radia Tokio nadstawiaj uszu, lecz oczekiwanego
przemwienia nie nadano!
Jakie zreszt mog mie znaczenie dysputy za lub przeciw pokojowi owej tokijskiej jesieni? Japonia
coraz szybciej stacza si ku katastrofie, a jedyna znaczca w kraju sia - armia - nie przestaje popycha
narodu wprost ku tragedii. Gabinet Koisa przesta panowa nad wypadkami, a wrd potnych
czynnikw, ktre go oskrzydlaj i zmuszaj do kontynuowania walki, jest rwnie pragnienie mierci
ku chwale cesarza - pasja, ktra staa si niemal obsesj armii. Jake Koiso mgby si omieli
zawrze pokj, gdy tysice onierzy rzuca si w otcha mierci? Okrzyk ich ostatniego bandzai niesie
si a do Tokio i dodaje siy sabemu rzdowi...
W poowie listopada 1944 r. komunikat cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej, ktremu towarzyszy
stosowny szum propagandowy, informuje nard o systematycznym stosowaniu samobjstwa jak o
metody walki i po raz pierwszy wynosi pod niebiosa wyczyny kamikadze - korpusu specjalnego
ataku japoskiego lotnictwa. Japoskie bohaterstwo onierskie zapisao ju niejeden indywidualny
wyczyn onierzy-stracecw przemienionych w ywe bomby. Marynarka zasyna swymi
kieszonkowymi odziami podwodnymi, lecz nigdy jeszcze nie byo oficjalnych dziaa na rzecz
masowego szkolenia ochotnikw gotowych do zadania sobie mierci dla osignicia wskazanego celu.
Nazwa kamikadze - dosownie: boski wiatr
22
- znajduje natychmiast gboki odzew w wyobrani
Japoczykw. Przypomina klsk najazdu mongolskiego pod wodz Kubilaja w 1281 r., przeciwko
ktremu bogowie chronicy wit ziemi Japonii rozptali - jak chce legenda - opatrznociowy
tajfun, odrzucajc w bezmiar oceanu jego niezwycione dotd hordy w chwili, gdy przybijay do
brzegu. Boski wiatr - to obecnie nie gniew ywiow, lecz bohaterskie czyny dwudziestoletnich
pilotw, ktrzy w bitwie o Leyte wykonywali samobjcze skoki z nieba na amerykaskie okrty
wojenne i transportowce, dbajc, by dobrowolna ofiara ycia kadego z nich zostaa okupiona
unicestwieniem nieprzyjacielskiego okrtu i jego zaogi.
Komunikat Wielkiej Kwatery Gwnej i towarzyszce mu haaliwe komunikaty maj nie tylko ukaza
bohaterstwo modych lotnikw: jest to zarazem porednia walka z defetyzmem rzdu i inauguracja
kampanii, ktra uzmysowi sennym Stu Milionom, e niebawem wszyscy zostan wezwani do
popenienia narodowego samobjstwa ku chwale cesarza. Pierwsza powicia swe ycie dziewitka
dwudziestoletnich lotnikw, czonkw specjalnego korpusu ataku z Bandy pod dowdztwem
kapitana Iwamota, zatapiajc amerykaski pancernik. Za nimi pjd tysice innych - liczba
ochotnikw wielokrotnie przewysza moliwoci przydzielenia im samolotw. Systematyczne
wiczenia w samobjczym bombardowaniu, trwajce od kilku miesicy, teraz jake tragicznie
owocuj. Wikszo kamikadze to studenci, sam kwiat modziey japoskiej, ktrej rozkaz generaa
Todzio brutalnie nakaza przerwa w latach 1943-1944 studia, wysyajc j na wojn.
Prasa przedrukowuje obszerny rozkaz specjalny, skierowany przez inspektora generalnego si
powietrznych do pierwszego korpusu ataku specjalnego, ktrego czonkowie zginli na Filipinach.
Cesarstwo - czytamy - znalazo si na rozdrou zwycistwa i upadku. Pierwsza jednostka
samobjcza, zdecydowana wywalczy zwycistwo si swego ducha, pocignie przykadem swego
sukcesu dalszych bohaterw, ktrzy pjd w jej lady. Nie macie szansy, by powrci po wykonaniu
zadania. Wasz misj jest pewna mier. Umrzecie ciaem, lecz nie duchem. mier kadego z was
bdzie aktem narodzin miliona innych. Niech jakiekolwiek niedbalstwo nie narusza waszych wicze
ni waszego zdrowia: nie powinnicie pozostawi po sobie cienia alu, ktry podyby za wami
w wieczno. Jeszcze jedno: adnej przesady w spotkaniu ze mierci! Jeli nie napotkacie
wyznaczonego celu, zawrcie: nastpnym razem otworzy si przed wami waciwa szansa.
Wybierajcie mier, ktra daje maksymalny rezultat!

22
Lub: silny wiatr - przyp. tum.

14.
Tokio w ogniu

Dnia 1 listopada 1944 r. o godz. 13.00 nad stolic Japonii urywanymi dwikami zawyy syreny.
Miliony serc ciska trwoga: pierwszy prawdziwy alarm od rajdu pukownika Doolittlea. Skoro
Amerykanie okopali si w oddalonym o p dnia lotu Saipanie, nie jest to ju na pewno, jak
w kwietniu 1942 r., wyczyn bez przyszoci, lecz wedug powszechnych przewidywa - pocztek
tragicznego koca... Od dawna oczekiwano tej pierwszej inwazji na japoskie niebo. Miesic po
miesicu, tydzie po tygodniu Tokio pilnie wiczyo si w gaszeniu pozorowanych poarw, co nieraz
mobilizowao prawie ca ludno cywiln i niemal cakowicie paraliowao ycie miasta.
W przewidywaniu nalotw poczyniono latem 1944 r. gigantyczne przecinki - przerwy ogniowe -
midzy domami we wszystkich czciach miasta, a zwaszcza w pnocnej i wschodniej. Na szlakach
wyznaczajcych w linii prostej czworoboki w gszczu paskich, przeludnionych dzielnic tysice domw
skazano na wyburzenie. W cigu tygodnia, a nieraz tylko w dwa-trzy dni mieszkacy musz si std
wynie wraz z caym ndznym dobytkiem, pociel i manatkami. Od wielu tygodni wojsko, czsto
wspomagane przez modzie szkoln i zmobilizowanych studentw, dokonuje brutalnie totalnej
dewastacji miasta. Na przestrzeni dugich kilometrw onierze w mundurach ami, rbi siekierami,
taranuj wszystko i po niespena trzech godzinach stare drewniane domostwa zmieniaj si
w zwalisko gruzu, na ktre z kolei niczym szaracza rzucaj si tonarigumi - stowarzyszenia
ssiedzkie. W cigu dwch-trzech dni miejsce zostaje dokadnie oczyszczone, przerwa ogniowa
midzy domami wieci szerokim, pustym wyomem przez ca dzielnic, za kady taszczy z sob
czstk domu swego ssiada w postaci stosu lub wizki drewna, ktre przez najblisze miesice
dostarcz gospodyniom tak bardzo brakujcego opau.
Dzi znowu alarm. Trudno okreli, czy przewaa uczucie ulgi czy te strach przed olbrzymimi
superfortecami B-29, potniejszymi od wszystkich samolotw, jakie dotychczas zapuszczay si nad
Niemcy. Miasto czeka: miliony istnie ludzkich wstrzymuje oddech w ciszy wietlistego jesiennego
popoudnia. Nagle powietrzem wstrzsaj strzay gdzie nad horyzontem, niby trzask zamykanych
w niebie drzwi. Po chwili nastpuje spokj: alarm odwoano. Samolotu nie dostrzeono. Radio
informuje, e nad stolic pojawi si tylko jeden B-29, nie zrzucajc bomb.
Niewidzialny go skada miastu wizyt kadego ranka. Objawia si wreszcie pewnego dnia na
wysokoci 11 tys. m, pozostawiajc swj kredowy podpis na tle bkitnego nieba: czysta linia bieli,
w kracowym punkcie zakoczona ledwo dostrzegaln srebrn much. Nastpnie nadlatuj
w dwjk i trjk, a niebawem w pitk lub szstk, zawsze na wysokoci powyej 10 tys. m, nie
niepokojone przez z rzadka rozlokowan obron przeciwlotnicz, ktrej pociski nie przekraczaj
puapu 8000 m. Japoskie myliwce nie zadaj sobie nawet trudu, aby je ciga. Szary tum nie
bardzo wie, co o tym wszystkim sdzi. Sycha tylko pomruki, gdy po owym rajdzie fotografw
nastpuj gdzie w pnocnej czci miasta wybuchy pierwszych bomb. Ludzie wydaj si natomiast
nie dostrzega, jak przeraajco nieprzydatne s schrony i jak niedostateczne rodki do walki
z ogniem.
Od 1943 r. nie uczyniono nic dla podreperowania prowizorycznych schronw wykopanych w caym
miecie oprcz zaopatrzenia ich w cienkie paskie dachy, zrobione z kilku kawakw drewna,
wydartych ze zburzonych dla potrzeb przerw ogniowych domw i w popiechu przykrytych ziemi.
Czonkowie tonarigumi dysponuj ledwie kilkoma rcznymi pompami, ktrymi mona czerpa wod
z cebrzykw lub cystern i strumyczkiem dugoci palca kierowa bez cinienia w stron ognia.
rodkiem do zwalczania supernowoczesnych bomb zapalajcych s maty somiane moczone
w wodzie, piasek rzucany w maych papierowych woreczkach, a przede wszystkim napeniane
z regulaminowych cebrzykw domowych wiadra wody, podawane tamowo z rk do rk przez
dziewczta i gospodynie w otoczeniu staruszkw i emerytw dzielnicy. Propaganda wmawia
naiwnemu tumowi, e przy zachowaniu porzdku i szybkoci takie wyposaenie bdzie cakowicie
wystarczajce dla zaegnania nawet najgwatowniejszego poaru. Nadal traktuje si alarmy jako
okazj do wzicia ludnoci w karby i podniesienia jej morale, pomijajc zagroenie materialne. Prasa
bezustannie pisze o rzdowych planach masowej ewakuacji wszystkich zbdnych cywilw, jednak
oprcz wysania dzieci szkolnych na wie i w gry nie uczyniono w tej mierze niczego. W kadym
miejscu zamieszkania instrukcje rozpowszechniane przez tonarigumi zalecaj, aby nikt nie oddala si
w razie nalotu i zwaa, aby znale si tu w pobliu wydronego otworu-schronu. Tokio bdzie
w peni bezpieczne - dowodzi propaganda - jeli kada rodzina zdoa pozosta na miejscu, by broni
wasnego mieszkania. Policja nie przestaje zniechca tokijczykw do budowy schronw publicznych,
ktre koncentrujc znaczn liczb mieszkacw w oddalonych miejscach pozostawiay puste
mieszkania bez obrocw; ludzie nie zdyliby przyby na czas, by ratowa swoje domy po
bombardowaniu, a japoski dom ponie w cigu kilku minut.
W obliczu pierwszych nalotw rzd nadal wydaje si nie przewidywa tragicznych konsekwencji
bombardowa. A moe - jeli nawet bra je w rachub - jego polityka polegaa na pozostawieniu
w miastach licznej ludnoci, i to bez zapewnienia jej ochrony, aby natychmiastowa akcja z udziaem
duej liczby obrocw pozwolia opanowa poary, jeli nawet miaoby to kosztowa ycie znacznej
liczby ofiar.
W ostatniej dekadzie listopada 1944 r. maj ju miejsce pierwsze powane naloty. Czterdziestka
superfortec nadlatujcych kolejno niby rj wielkich srebrzystych much pod olniewajcym niebem
japoskiej jesieni zrzuca regularnie w porze obiadowej bomby eksplodujce lub zapalajce. Niejeden
raz w momencie alarmu znajduj si w miecie. Niezmiennie falujcy tum - setki ludzi rwnie jak ja
zaskoczonych daleko od domu lub miejsca pracy - zastaje wikszo otworw-schronw zajtych
przez rodziny z ssiedztwa i nie pozostaje mu nic innego, jak schroni si... stajc lub kucajc wzdu
drewnianych cian domw bd w ciasnych przejciach pomidzy nimi. Gdyby spada tu bomba...
Cudzoziemcy otrzymali zreszt od policji rad, aby nie krci si niepotrzebne podczas nalotw,
bowiem wadze miay powody do obaw - co pewien policjant potwierdzi w rozmowie z jednym
z czonkw kolonii francuskiej - e w razie zmasowanych nalotw moe doj do samosdu wobec
biaych.
W nocy z 29 na 30 listopada - alarmu pierwszy atak nocny. Miliony przeraonych ludzi po raz pierwszy
wyskakuje spod watowanych koder rozoonych na matach - co odtd stanie si zmor kadej nocy,
drczc niebawem tokijczykw kilkakrotnie, nim wit j przegoni - iw strugach lodowatego deszczu
pdzi do prymitywnych botnistych otworw-schronw, penych wody sigajcej do kostek. Dookoa,
cinite jak stosy suchych desek w skadzie materiaw budowlanych, drewniane domy... Samoloty
lec nawa bardzo nisko, widocznie dla ochrony przed nocnymi myliwcami japoskimi. Ziemia caa
dry od wstrzsw: wybuchaj wizki bomb. Nagle daje si sysze rytmiczne brzczenie,
napeniajce noc niskim, potnym ttnieniem i powodujce wibracj caego mego domu: to
niezapomniany dwik B-29, ktre przelatuj niewidzialne gdzie w, zaktku nieba, cigane przez
poszczekiwanie obrony przeciwlotniczej. Radio podaje informacje, e poowa zrzucanych bomb to
bomby zapalajce. Wa na paski dach mego domu, na ktrym nadchodzcej zimy dane mi bdzie
spdzi jeszcze wiele nocy: aby unieszkodliwi spadajc na dom bomb, trzeba j widzie przez
krtk chwil jej lotu i zdy zwalczy pomie, nim przeksztaci si on w gejzer ognia. Na niebie
eskadry B-29 w wietle reflektorw spokojnie kontynuuj swe zadanie, cigane czerwonymi
wybuchami pociskw obrony przeciwlotniczej, nie bdcych w stanie dosign ich na wysokoci 10
tys. m. Na horyzoncie spoza pobliskiego pagrka wyania si rowa una i rozszerzajc si, ubarwia
na czerwono cae niebo. W rnych punktach horyzontu pon niczym mgawice kolejne uny:
spektakl, ktry niebawem stanie si codziennoci. Dawne Tokio, ktre zwano Edo, ogarnia strach,
gdy przez przypadek wybucha - a zdarzao si to czsto - poar; eufemistycznie nadawano poarom
miano kwiatw Edo. Tej nocy Tokio zakwito...
Nastpnego dnia, przejedajc tramwajem przez dotknite bombardowaniem dzielnice miasta,
oceniam wyrzdzone szkody. Oto pierwsza prbka zowrogiej plamy, ktra bdzie odtd zera Tokio
jak trd: caa dzielnica znikna bez ladu! cilej: bez adnych innych ladw prcz zaroli ze
spieczonej blachy, sczerniaego i przerdzewiaego elastwa i wielkich kawakw pogruchotanej szarej
dachwki. Pomidzy spalonymi kwartaami, ktre jeszcze wczoraj byy domami, z trudem mona
rozpozna dawne uliczki i lepe zauki. W pobliu ycie kbi si w najlepsze w drewnianych domkach,
ktre niezadugo same stan si upem nalotw. Pogorzelcy dziel ju mieszkanie ssiadw, lokujc
si wraz z tobokami, jakie udao im si uratowa. Kodry, z ktrych wyziera wata, ubrudzona botem
i popioem, sprawiaj wraenie brudnych opatrunkw, z jakim wszake pietyzmem - jak do
najcenniejszych przedmiotw - odnosz si do nich ocaleni! Wszystko wskazuje, e ludno
zachowuje pod bombami zimn krew. Jej stosunek do cudzoziemcw - cho od dawna wrogi -
pozostaje jednak poprawny: mona byo wszak obawia si gwatownej reakcji wobec zaskoczenia
brutalnym nalotem. Na szczcie dla nas bombardowania nasilaj si stopniowo i stopniowo te
przyzwyczajaj ludzi do niebezpieczestwa.
W pierwszych dniach grudnia rozpoczyna si masowy odpyw ludnoci z miasta. Tokio zelektryzowaa
pogoska, e 8 grudnia, w rocznic Pearl Harbour, nastpi ogromny nalot. Tysice mieszkacw
w popiechu opuszcza miasto, oblegajc dworce i szturmujc pocigi. 7 grudnia 1944 r. Tokio
przeywa cztery alarmy, lecz bomby spadaj bardziej na poudnie - na miasto Sidzuoka. Ta dawna
stolica zielonej herbaty, ktr w 1939 r. cakowicie zniszczy wielki poar i ktra dopiero co zostaa
odbudowana, przeywa 24-godzinn gehenn: o godz. 13.00 wstrzsa ni silne trzsienie ziemi,
w dwie godziny pniej spadaj na z superfortec bomby zapalajce, o pnocy za nastpuje nowy
wstrzs sejsmiczny. W samym Tokio 7 i 8 grudnia mijaj w spokoju.
W padzierniku 1944 r. akurat przed fal nalotw zmieniem mieszkanie, opuszczajc japoski domek
na wzgrzu parlamentu, zbyt niebezpieczny w razie poaru i zbyt eksponowany na skutek ssiedztwa
ministerstw. Mieszkam obecnie w domu w stylu europejskim, zbudowanym z solidnego kamienia,
otoczonym ogrodami i wyposaonym w rzecz niezmiernie w Tokio rzadk: piwnic. Kryzys
mieszkaniowy nie pozwoli mi jednak na wybr dzielnicy. Ta, w ktrej zamieszkaem, jest bardzo
niebezpieczna - a moe tylko tak mi si wydaje - tu obok, u stp mojego wzgrza, zaczyna si
dzielnica wielkich fabryk, rozcignita na przestrzeni 15 km wzdu brzegu Zatoki Tokijskiej a do
Jokohamy. 12 grudnia pobliskie, pooone niej dzielnice otrzymuj w nocy swoj porcj bomb,
z ktrych kilka pada w odlegoci mniej wicej 200 m od mego mieszkania. Stanowczo le wybraem...
Jednak nastpne naloty skoryguj pierwsze ze wraenie. Stopniowo gocie ustalaj sobie
dokadnie tras na tokijskim niebie. Cz miasta, w ktrej mieszkam, z rzadka tylko nawiedzaj
amerykaskie superfortece. Widocznie plan bombardowa zawiera szczliwy pomys ataku
najpierw na pnocn cz stolicy, za mj dom znajduje si na poudniu...
Zima 1944/45 roku naley do najpikniejszych, ale zarazem jest najmroniejsz od dwudziestu lat
zim w Tokio. Przez 45 dni termometr wskazuje temperatur poniej zera, a na ogrzewanie nie ma co
liczy. Skostniae z zimna miasto yje tylko nalotami. Tak w dzie, jak i w nocy nie mog si
powstrzyma od swego rodzaju entuzjazmu. Wojna przestaa wreszcie by lepym i bezsilnym
oczekiwaniem; znale si na zewntrz w schronie - to ju wyzwolenie! Jake tu odczuwa lk przed
lejcym si z nieba ogniem, skoro to niebo jest opanowane nie przez wroga, lecz przez tak dugo
oczekiwanych Amerykanw? W nalotach przeprowadzanych w biay dzie nasi groni wyzwoliciele
maj w sobie tyle pikna, e mam ochot krzycze z radoci. W rozedrgane mronym socem
poudnie, lecc do nisko w drodze powrotnej do bazy - wwczas pikuj najkrtszym torem
i przelatuj nad moj gow - wydaj si pod bkitnym niebem pprzezroczystoci i lekcy jak
fantastyczne szklane waki. W kadej z tych maszyn walczy o nasze wyzwolenie dwunastu wolnych
ludzi. Musieli przeby 1500 mil nad wodami oceanu - ponad 2800 km, mniej wicej tyle, ile wynosi
odlego i Parya do wybrzey Egiptu. T sam odlego musz pokona w powrotnej drodze.
W latach 1944-1945 ta odlego wydaje si ogromna.
Stopniowo coraz sprawniejsza staje si obrona przeciwlotnicza, tak ospaa przy pierwszych nalotach,
a nad Tokio wida wicej japoskich myliwcw. Dniem mona obserwowa bitwy powietrzne,
podczas ktrych ledwo widoczne muszki wiruj wok olbrzymich B-29, czasem zbliajc si do nich
z godn podziwu odwag. Konkurujc z kamikadze, piloci myliwcw rzucaj si - jak podaj gazety -
w penym locie na amerykaskie superfortece, ktre rozlatuj si przy zderzeniu. Nie dawaem wiary
tym opisom a do momentu, gdy na wasne oczy ujrzaem taki niewiarygodny wyczyn nieomal nad
wasn gow: samotny, spniony B-29 zosta zaatakowany przez rj pikujcych myliwcw. Nagle
sycha wybuch: japoski myliwiec przebi lewe skrzydo kolosa, nadlatujc z przeciwnej strony.
Atakujcy, zwizany ze sw ofiar opadajc zygzakami wstg biaego dymu, rozbija si nad
miastem, za poncy stalowy ptak, rozpaczliwie podrygujc, traci na wysokoci, pki nie runie do
Zatoki Tokijskiej.
Tak nadchodzi rok 1945. Amerykanie s zajci ofensyw na Filipiny, tote stycze upywa do
spokojnie, wyjwszy straszliwy w skutkach nalot przy bardzo pochmurnej pogodzie i niskim puapie
chmur - czego ludno boi si najbardziej, gdy radary obrosy gron legend: nowy wynalazek,
pozwalajcy atakujcemu widzie poprzez chmury lub w ciemnociach. Nalot nastpuje w pewn
sobot o godz. 13.00. Rozregulowana syrena zacza wy, a cay tum rdmiejski, sdzc, e jest to
sygna odwoujcy alarm, wychodzi z ulicznych otworw-schronw wanie w chwili, gdy 15
superfortec, leccych w szyku bojowym, zrzuca na Ginz i Nihombasi cay swj adunek bomb
eksplodujcych. Tym razem liczba ofiar siga kilku tysicy: najwicej w Owari-cio - sercu Tokio, gdzie
bomba trafia w stacj metra, pen szukajcych tu schronienia ludzi, a take tu obok redakcji
dziennika Asahi, gdzie odamki bomb i podmuch wybuchu powoduj masakr setek osb ,
zgromadzonych pod ukiem mostu kolejowego. Przyjedam w oba te miejsca w dwa dni pniej,
kiedy usunito kordon policyjny: jedno potworne rumowisko. Barwna i haaliwa Ginza, centrum
stolicy, raj restauracji i barw, dzielnica teatrw i gejsz, z alejami wysadzanymi wierzbami i tysicem
sklepw, w ktrych sprzedawano ongi jedwab, szylkret i pery, ley caa w gruzach i popioach.
Ogromny tum, napywajcy ze wszystkich stron miasta, z osupieniem przypatruje si rozmiarom
zniszcze. Od owego nalotu mieszkacy Tokio maj wiadomo, e wojna jest przegrana...
Coraz obecnie wzmagaj si alarmy i dniem, i noc. Najsilniejsze naloty powtarzaj si w odstpie od
tygodnia do dwch. Wyjtkowo skutecznie, kontrastujc z oglnym baaganem, funkcjonuje , system
alarmowy. Na dugo przed sygnaem syren radio uprzedza ludno o grobie nalotu - gosem to
spokojnym, to znw, jeli niebezpieczestwo jest bliskie, ponaglajcym, informujc, e
nieprzyjacielskie eskadry zostay dostrzeone nad morzem od poudnia i wziy kurs ku Japonii.
Nalot jest obserwowany i komentowany przez spikera, ktry powiadamia o zblianiu si i odpywie fal
bombowcw nad poszczeglne sektory. Osaniajca Tokio w kierunku Marianw grupa wysp okazuje
si niezwykle wana dla wysunitej obrony stolicy i alarm z reguy ogasza si przeszo p godziny
wczeniej. Natomiast Japoczycy oskaraj o zdrad Fudzijam, bowiem biay szczyt wulkanu, zawsze
widoczny ponad chmurami, suy Amerykanom za przewodnika i punkt zbiorczy dla eskadr
kierujcych si ku pobliskim miastom.
Poowa lutego 1945 r. przynosi nowe niebezpieczestwo: amerykaska Task Force po raz pierwszy
zuchwale pojawia si u wybrzey Japonii. W najsoneczniejszy dzie owej promiennej zimy co
najmniej 2000 nieprzyjacielskich samolotw startujcych z lotniskowcw zrzuca bomby gwnie na
lotniska i wielkie zakady przemysowe pomidzy Tokio a Jokoham. Nastpnego dnia w liczbie 1800 -
jak podaje rozgonia tokijska - ponownie podejmuj dzieo zniszczenia. Atakuj rwnie Tokio,
przelatujc nisko nad dachami i ostrzeliwujc ulice. Na przeszo 48 godzin zamiera ycie w stolicy.
W ostatni niedziel lutego nastpuje powtarzajcy si corocznie nieny cud. Brudne domy, czarne
ulice - wszystko budzi si przed witem zmienione czarodziejsk rdk w czysty wiat bieli.
Wszystko, co byo w tym miecie ndzy zagubionym piknem, uwypukla si teraz w scenerii
wschodniej feerii: pagody z oryginalnymi naronikami, zygzakowate sosny, dachy wity
o podniesionych brzegach - na chwil znw objawia si w caym swym uroku tradycyjna, starodawna
Japonia w okryciu z gronostajw. Niestety, wojna niszczy czar. Z dziesi latajcych superfortec
dokonuje nalotu na stolic, za trwone ostrzeenia radiowe zapowiadaj nadejcie posikw Task
Force, ktre pojawiy si na szerokoci Tokio, wykorzystujc opady niegu. Superfortece i bombowce
z lotniskowcw mieszaj ze niegiem deszcz bomb eksplodujcych i zapalajcych. Pon cae
dzielnice, a poniewa wiatr powoduje opadanie w d dymu, iskier i zwglonych szcztkw, dzie
koczy nowy fenomen: niezrwnany cud czarnego niegu.
Stolica jest przez dwa dni cakowicie sparaliowana poarami i spustoszeniami spowodowanymi przez
bomby i grub warstw nie topniejcego niegu. Nie kursuj unieruchomione tramwaje, kursy
pocigw zostay prawie wszdzie wstrzymane i ogromne tumy utkny w rnych punktach miasta.
Wrd zniszczonych dzielnic znajduje si Kanda - dzielnica uniwersytetw. Plama dywanowego
bombardowania schodzi stopniowo ku centrum, naruszajc obrzea Adzabu, zamieszkiwanej przez
wikszo cudzoziemcw. Wielu Francuzw potracio ju domy, za szczeglnie zostaa dotknita
kolonia szwedzka.
Ledwo ycie zaczyna si odradza, gdy nad miastem ponownie wyznaczaj sobie spotkanie nieg
i bomby, zaledwie w tydzie po poprzednim nalocie - i znowu w niedziel. Atak przypomina sw
sceneri zy sen - przy nadzwyczaj gsto padajcym niegu obecno nieprzyjacielskich samolotw
wydaje si wrcz niewiarygodna. Samoloty lec bez wtpienia ponad chmurami i kieruj si radarem.
Niestrudzenie padajce w absolutnym spokoju popoudnia patki niegu tumi biaym puchem
warkot B-29 i przyciszaj oguszajcy huk bomb. Nagle powolnie padajcy nieg rozwietla tajemnicza
una wielkiego, cho niewidzialnego poaru - i to w pobliu mojej dzielnicy. Pcie, w ktrym
pogryo si miasto, zabarwia si z wolna wietlistym, cudownie rowozotym pulsujcym blaskiem
o zmiennym - to wikszym, to znw mniejszym - nateniu. Wreszcie w absolutnej ciszy, ktra
powraca nad wieczorem, wszystko stapia si w ostatni malinow zorz, ktra szamoce si
i stopniowo zamiera, powlekajc wci lecce niene patki welonem niebieskawego zmierzchu.
Mijaj cztery dni. Kalendarz wskazuje 9 marca 1945 r. - dat, ktr Tokio zapamita na zawsze, tak
jak pamita 1 wrzenia 1923 r., zapisany wielkim trzsieniem ziemi. Wiosna wtargna do stolicy
znienacka, jak to bywa w Japonii ze zmian pr roku. Ale w tym okresie nieprzyjacielskich nalotw
pikna pogoda nie sprawia radoci -- przeciwnie, budzi niepokj. Jeszcze bardziej niepokoi
wzmagajcy si od rana wiatr, przechodzcy popoudniem w porywy. Wraz z zapadniciem mroku
przynis on zway chmur i nabra gwatownoci wiosennego tajfunu. Ten huragan niebawem posuy
za to przeraajcego dramatu. Caym miastem zawadna jedna trwona myl: to byoby straszne,
gdyby oni przylecieli przy takim wietrze... A oni doskonale wiedz, jaka pogoda panuje w Tokio,
gdy jeden B-29 dokona dniem rekonesansu nad miastem przelatujc na wysokoci 11 tys. m. I oto
o godzinie 23.00 nadchodz: wyj syreny, a radio uprzedza, e zbliaj si wielkie formacje.
Przed pnoc s ju na miejscu i od razu zabieraj si do wysiewania nieba. Wszdzie
w ciemnociach zapalaj si byskawice; na tle nocy iskrz si wysoko choinki ognia, ktre nastpnie
poncymi zygzakami z przejmujcym gwizdem padaj na miasto. W kwadrans zaledwie po
rozpoczciu ataku w gstwie drewnianego miasta rozpoczyna swe niwo poar, rozprzestrzeniany
przez huraganowy wiatr.
Jeszcze raz los - czy moe raczej metodyczny plan dowdztwa amerykaskiego - sprawia, e moje
mieszkanie nie znajduje si w bezporedniej strefie ataku. Ogromna una pojawia si nad dzielnicami
bliszymi rdmiecia, ktre zaczy dosiga dywanowe bombardowania kolejnych nalotw. Krwawa
una wypiera noc i na niebie ukazuj si tu i wdzie fortece B-29. Po raz pierwszy lataj one na niskiej
lub redniej wysokoci bezwzgldnej (nad poziomem morza) i na zrnicowanych puapach.
W krtych supach dymu unoszcych si nad miastem wida ich dugie, ostre niby brzytwa metalowe
skrzyda, przebyskujce z naga odblaskiem piekielnego aru. Odpywaj czarnymi sylwetami na tle
rozpomienionego nieba, by pojawi si nieco dalej, zocc si na ciemnym nieboskonie, lub
bkitnym meteorem w promieniach to rozbyskujcych, to gasncych reflektorw przepa za
horyzontem. Podczas takiego nalotu nie wypada siedzie pod ziemi. Nie chcc wiedzie, co si dzieje
dookoa, mona zosta znienacka upieczonym. Wszyscy Japoczycy z pobliskich ogrodw wychodz
na zewntrz lub staj u wylotu otworw-schronw. Co chwila sycha - rzecz moliwa chyba tylko w
Japonii - okrzyki podziwu dla tego imponujcego i nieomal teatralnego w swym tragizmie spektaklu.
Bombardowanie przesuwa si nieco dalej, bomby padaj po drugiej stronie wzgrza, poza polem
mego widzenia. Silny wiatr zaczyna roznosi zwglone szcztki: arzce si iskry, kawaki poncego
drewna i papieru - niezadugo wszystko to przeksztaca si w istny deszcz ognia. Trzeba bezustannie
zaglda we wszystkie kty, na taras, do ogrodu, obchodzi dom dookoa, aby zapobiec
niebezpieczestwu i ugasi kade zarzewie ognia. Na niebie wybuchaj w oddali znicze pochodni
i falujc opadaj na powrt na miasto. Czasem bomby przypominaj - efekt palcego si pynu -
ogniste warkocze. Tu i wdzie nagymi byskami przebiegajcymi niebo cigaj si czerwone korony
strzaw obrony przeciwlotniczej, jednak jest ona mao skuteczna i wielkie B-29, latajc bez
ustalonego porzdku, wydaj si zachowywa cakowit swobod dziaania. Od czasu do czasu niebo
staje si puste. Odlecieli... Po chwili nowe formacje - zapowiadane zawczasu chrapliwym, lecz
pewnym siebie gosem spikera radiowego - obejmuj w posiadanie noc i przeraajce widowisko
zaczyna si od nowa. W pewnym momencie pomienie tryskaj w niedalekiej odlegoci - tu, gdzie
koczy si moja dzielnica. Wida, jak skrcaj si pod wpywem wiatru na wysokoci czarnego zarysu
dachw; poniej kbi si w zawiei ciemne szcztki. Poar si przyblia, dotar ju - jak wie niesie -
do ssiedniego przedmiecia Sarumaci, co oznacza Mapi Wie. Ludzie biegiem wpadaj na
ssiedni ulic; sycha trzask wielkich palenisk - pewno wal si domy. ywioowi ognia zagradza
wreszcie drog szeroki bulwar, a bliej mnie park i ogrody. Mapia Wie jest czciowo spalona, lecz
raz jeszcze poar oszczdzi stok mego pagrka. I tak wci trwa pocig za iskrami, a noc stopniowo
ustpuje miejsca czarnorowemu witowi, przecinanemu wzbijajcymi si ku niebu ukonymi
smugami dymu.
W tej przeraajcej scenografii najwikszy dramat rozegra si dalej - na pnocnym wschodzie
i wschodzie stolicy. Mog tylko opiera si na relacjach zebranych w nastpnych dniach, a take
pniej. Celem ataku bya rozlega rwnina tokijska - strefa ludowego, robotniczego i fabrycznego
Tokio. Mieszcz si tu nie tylko wielkie zakady przemysowe i mieszkania zatrudnionych w nich
robotnikw, ale i niezliczone warsztaty, w ktrych rzemielnicy pracuj wraz z rodzinami - czsto
chaupniczo - na rzecz obrony narodowej. Teren ten bywa nazywany stron rwninn (w
odrnieniu od strony grskiej, gdzie dzielnice mieszkalne s przedzielone pagrkami od zachodu
i poudnia). Charakteryzuj go cinite jak w dungli przedmiecia i zbite gsto na maej przestrzeni
przeludnione dzielnice, zlepione w jedn mas w kratkach wskich uliczek. Oprcz kilku
przecinajcych je na wprost alei i sieci zgniych kanaw jedynie rzeka Sumida toruje sobie szerok
drog przez t aglomeracj tysicy drewnianych domkw. Na lewym brzegu ley Fukagawa z dokami
portowymi w Zatoce Tokijskiej oraz dzielnice fabryczne Hondzio i Mukodzima. Na prawym brzegu
rozciga si Asaksa, Sitaja i przedmiecia Kandy i Nihombasi - kwartay miasta skazane na caopalenie.
Okoo pnocy pierwsze superfortece B-29, zrzucajc setkami wizki bomb zapalajcych w ksztacie
cylindrw, ktrym jzyk ludowy nie wiadomo dlaczego nada nazw koszw kwiatw od Mootowa,
zakrelaj czterema-picioma skupiskami gigantycznych poarw obwd strefy przeznaczonej na
zniszczenie. Nastpne, lecc niej i krc wokoo bd krzyujc swe trasy, pozostawiaj za sob
wielkie piercienie ognia. Niebawem napywaj kolejne fale samolotw, rozsiewajc bomby
zapalajce wewntrz poncych k. Zaczyna si pieko.
Mieszkacy bohatersko pozostaj na miejscu mimo wybuchajcych wok bomb, wierni rozkazom,
ktre zobowizuj kad rodzin do obrony wasnego domu. Jak jednak opanowa poar przy
szalejcym wietrze, kiedy na jeden dom spada co najmniej dziesi bomb? Kada z nich way
wprawdzie 3 kg, lecz sypi si niby grad tysicami. Metalowe cylindry rozpylaj w penym locie ciecz
zapalajc, ktra obryzguje dachy ponc zawiesin i rozsiewa wszdzie potoki taczcych pomieni.
Jest to pierwsze zastosowanie smutnej sawy napalmu. Mizerne wysiki obronne tysicy straakw-
amatorw, skpe strumienie wody z rcznych pomp, prby tumienia ognia zmoczonymi matami
i piaskiem, gdy udaje si podej bliej potwornego aru, okazuj si bezskuteczne. Dachy czsto
rozlatuj si od samego uderzenia bomby i po kilku minutach kruchy domek z drewna i somy ponie,
rozjaniony od wewntrz jak papierowa latarnia. Powiewy huraganowego wiatru roznosz wok
ponce deski, ktre rani ludzi i podpalaj uratowany dobytek. Z odlegych domw ogie przenosi
si nagle cakiem blisko, posuwajc si naprzd z szybkoci lenego poaru. Krzyczce wniebogosy
rodziny decyduj si opuci pogorzelisko; czasem kobiety wraz z dziemi ruszaj wczeniej, wlokc
skrzynie i materace. Za pno: wylot ulicy zamyka obrcz ognia. Wczeniej czy pniej wszyscy znajd
si w okreniu.
Pozostajca na miejscu policja i bezsilni straacy usiuj jeszcze przez chwil sprawowa kontrol nad
uciekajcymi w panice tumami, kierujc je ku poczerniaym przesmykom, w ktrych poprzednie
poary czasem pozostawiy woln drog. W rzadkich miejscach, gdzie funkcjonuj hydranty -
przewanie bowiem brakuje wody bd te nie ma dostatecznego cinienia w wikszoci przewodw
- straacy oblewaj uciekinierw strumieniami wody, aby umoliwi im przedostanie si przez
ponce przejcia bez zapalenia si i oparzenia. Gdzie indziej ludzie mocz odzie w stojcych przed
kadym domem cebrzykach, nim puszcz si w drog. Ucieczk hamuj jednak niezliczone
przeszkody: na caej przestrzeni ulice s usane zwalonymi supami telegraficznymi i drutami
tramwajowymi (w Tokio istnieje gsta sie linii tramwajowych). W masie gorcego dymu, ktry pray
puca, uciekinierzy padaj z braku powietrza, by spon na miejscu. Wiatr przyciska ku ziemi
rozarzone powietrze i nieszcznicy czsto zaczynaj pali si od ng: ponce owijacze na nogach
mczyzn i nogawki spodni kobiecych szybko przenosz ogie na reszt odziey. Strj
przeciwnalotowy, ktrego model rzd lansowa wrd ludnoci cywilnej, zawiera gruby watowany
kapiszon, przykrywajcy gow i ramiona. Jego przeznaczeniem jest ochrona - szczeglnie uszu -
przed podmuchem bomb eksplodujcych, tymczasem od trzech miesicy na Tokio spadaj przede
wszystkim bomby zapalajce. Kapiszony zapalaj si w deszczu iskier i wielu ludzi tli si od gowy.
Matki, ktre japoskim zwyczajem nios dzieci przytroczone sznurkiem na plecach, czsto zbyt pno
spostrzegaj, e ponie odzie, w ktr otuliy dzieci. Wszyscy tocz si wraz z taszczonymi
pakunkami na rzadkich wolnych przestrzeniach - na skrzyowaniach, w ogrodach i parkach, lecz
trzymane manatki zapalaj si jeszcze szybciej ni odzie i w tumie pojawia si coraz wicej
poncych ognisk. Setki ludzi, rezygnujc z ucieczki, kryj si z najcenniejszym mieniem w rku
w otworach w ziemi, ktre posu jedynie za chwilowe schronienie: po poarze pozostan tu tysice
zwglonych zwok. Cae rodziny gin w otworach-schronach, ktre wykopali... pod swymi
drewnianymi domkami - a tak brakuje wolnej przestrzeni, by w przeludnionym rojowisku ubogich
dzielnic wykopa choby najmniejszy schron publiczny - poncy dom, walc si, grzebie ich we
wasnym schronie.
Front poaru posuwa si z tak szybkoci, e w wielu miejscach policji nie starcza czasu na
zorganizowanie ewakuacji zagroonych wysepek - przy zaoeniu, e istnieje moliwo odwrotu.
W podmuchach wiatru poar odradza si w nieoczekiwanych miejscach, rozsiewany wok na duej
przestrzeni przez fruwajce szcztki. Z caej pozostaej czci miasta straacy usiuj przedosta si do
pieka lub zaatakowa je na obwodzie, nie mog jednak zbliy si do poaru od strony zawietrznej:
musz go okry od strony wiatru, gdzie akcja jest nieskuteczna i gdzie poar zdy ju wszystko
zniszczy. Powtarza si to samo zjawisko, ktre sterroryzowao Tokio podczas wielkiego poaru w
1923 r.: na skutek wiatru i gwatownego rozprzestrzeniania si ognia w wielu miejscach powstaj
ogromne ponce tumany, ktre wirujc wok, wchaniaj cae szeregi domw.
Wszdzie, gdzie przebiegaj kanay, oszalay tum rzuca si do wody. Tam, gdzie nie jest zbyt gboko,
ludzie zanurzaj si w brudnym szlamie z ustami nad powierzchni wody; znalezione pniej setkami
ich trupy wskazuj, e zmarli nie na skutek utonicia, lecz uduszenia przez piekcy dym i gorce od
aru powietrze. W innych miejscach temperatura wody szybko podnosi si w gr i staje si nie do
zniesienia: nieszcznicy gotuj si ywcem. Niektre kanay s poczone z Sumid: podczas
przypywu ci, ktrzy si w nich schronili, trac grunt pod nogami i ton. W Asaksie i w Hondzio tumy
chroni si pod metalowymi mostami, ktre gwatownie si nagrzewaj. Wczepione w piekce
przsa mostu kbowisko ludzkich rk nie wytrzymuje wysokiej temperatury i gromady istot wpadaj
w nurt Sumidy, ktra unosi ich ciaa. Po obu brzegach rzeki tysice uchodcw zapenia parki
i ogrody. Panika wpdza stoczony tum na wski pas terenu z si, ktrej niepodobna si oprze,
spychajc stopniowo ludzi ku rzece, i kolejne szeregi rodu ludzkiego spadaj z wyciem w d,
pochaniane przez wodn gbin. Szerokie ujcie Sumidy zapeniaj tysice zwok.
W Asaksie tum chroni si wok starej wityni buddyjskiej, jednej z najpikniejszych w Tokio. Jest to
sanktuarium bogini litoci Kwannon, przycigajce w czasach pokoju 50-60 tys. zwiedzajcych
dziennie. Schronienie uchodzi za pewne, bowiem witynia pochodzca z XVII wieku przetrwaa
wszystkie wielkie poary Tokio, cznie z trzsieniem ziemi w 1923 r., dziki temu, e bonzowie
wpuszczali do okolicznego parku rzesze uchodcw, ale bez pakunkw. Lud przypisuje ocalenie
wityni opiece bogini. Niestety! Tym razem Kwannon nie uratowaa swego ludu. Podpalony przez
fruwajce gownie czy moe bomby, ponie ogromny drewniany szkielet wityni i zapada si
olbrzymi dach z szarych dachwek. ywio zwgla prastare drzewa parku gingko. W arze ognia
znajduj mier szukajce schronienia tumy. Wszdzie, gdziekolwiek w drewnianej masie miasta
znajduj si rzadkie oazy zieleni, powtarzaj si te same upiorne sceny: setkami gin uciekinierzy
w drogim sercu japoskich poetw ogrodzie Stu Kamieni i w parku Kijodzumi w Fukagawie.
W wewntrznych podwrzach wityni Kameido, syncych z piknych glicynii, ludzi osacza krg
poncych budynkw, ktre - jak i pobliskie niewielkie domki - staj si grobem dziewczt z ssiedniej
dzielnicy zakazanych uciech. W synnej Josiwarze niedaleko Asaksy powtarza si dramat, ktry sta si
nieomal klasyczny w wielkich poarach w dziejach Tokio. Nim naloty przybray gwatowny charakter,
waciciele domw rozkoszy w popiechu zamknli wysokie metalowe bramy, oddzielajce t
dzielnic, aby kosztowne stadko dziewczt nie zdoao uciec. Tego przedwiosennego wieczoru
domy robiy due obroty. Wielu klientw nie docenio na czas niebezpieczestwa: gdy chcieli si
ratowa, byo ju za pno. Dziewczta w wikszoci gin w pomieniach wraz ze swymi ostatnimi w
yciu amantami.
W Nihombasi policja kieruje uciekinierw do wysokiego nowoczesnego i silnie zbudowanego gmachu
Meidzidza - teatru Meidziego. Wiatr nawiewa duszcy dym pobliskiego poaru: uciekinierzy,
krztuszc si, opuszczaj wielkie elazne kurtyny teatralne, poruszane za pomoc prdu
elektrycznego. Gdy poar ogarnia ssiedni dzielnic, piekce powietrze wdziera si a do wntrza
budynku. Wszyscy przebywajcy w nim ludzie umieraj ywcem upieczeni, poniewa kurtyny
zablokoway si i nie podniosy.
Po c jednak cign opis wszystkich tych okropnoci?... o 5.00 nad ranem alarm zosta odwoany.
Syreny z oszczdzonej przez bomby poowy miasta sygnalizuj koniec nalotu. Pozostaa cz stolicy
bdzie jeszcze pon przez ponad p doby. Pniej rozmawiaem z czowiekiem, ktry przejecha
rowerem przez miejsca kani 11 marca. Najpotworniejsza - opowiada - bya konieczno schodzenia
za kadym krokiem z roweru, by przebrn przez lece w poprzek ulic stosy trupw. Wia jeszcze
lekki wietrzyk, a poniewa niektre zwglone ciaa byy ju cakiem spopielone, wida byo, jak
rozkruszay si w py pod wpywem wiatru, rozpraszane po okolicy. W wielu miejscach zway
spalonych trupw zagradzay przejcie.
Po pewnym czasie zapoznaem si z pierwsz oficjaln liczb ofiar nalotu - uznan za poufn, ktr
jednak publiczna pogoska rozpowszechnia po caej Japonii - 120 tys. osb. Po wojnie dowiedziaem
si, e w oficjalnych dokumentach japoskich, zdobytych przez dowdztwo amerykaskie (byy to
tajne dokumenty opracowane dla rzdu japoskiego) oceniano liczb ofiar na 197 tys. zabitych
i zaginionych. Tak ogromne rozmiary zagady, porwnywalnej tylko ze skutkami wybuchu bomby
atomowej, zostay bez wtpienia spowodowane owym potwornym wiatrem w nocy z 9 na 10
marca
23
. Tokio padnie ofiar jeszcze gwatowniejszych nalotw, tak pod wzgldem liczby
uczestniczcych w nich bombowcw, jak i zrzuconych bomb, ktre dokocz dziea zrwnywania
miasta z ziemi. Liczba ofiar pniejszych nalotw prawdopodobnie nie przekroczya jednak nigdy 20
tys. osb.
Wedug opublikowanych przez Amerykanw informacji w nalocie 9 marca wzio udzia ponad 300
latajcych superfortec; z nich nie powrciy do bazy jedynie dwie. Kady z samolotw B-29 mia na
swym pokadzie 7-8 ton (wicej ni kiedykolwiek) bomb nowego typu, zawierajcych mieszank
zamroonej cieczy zapalajcej i benzyny. W cigu tej jednej nocy midzy pnoc a godzin 3.00
spado na Tokio 700 tys. bomb, ktrych oglny ciar by 10-krotnie wikszy od ciaru bomb
zrzuconych przez Luftwaffe podczas wielkiego poaru Londynu we wrzeniu 1940 r., za zrwnany
z ziemi 9 marca 1945 r. obszar stolicy Japonii przewysza 15-krotnie zniszczony obszar stolicy
Wielkiej Brytanii.
Wszystko to miao miejsce na pi miesicy przed bomb atomow...

15.
W obliczu amerykaskiej inwazji

W pierwszych dniach listopada 1944 r., gdy Amerykanie, uwikani w trudn sytuacj militarn, wci
drepcz w miejscu na wschodnim wybrzeu Leyte, cesarska Wielka Kwatera Gwna dostarcza nowej
sensacji: genera Jamasita obj dowdztwo na Filipinach. W chwili niebezpieczestwa premier Koiso
przypomnia sobie o bohaterze spod Singapuru i najlepszy genera armii japoskiej powraca
z zesania znad granicy syberyjskiej, dokd posa go Todzio. W ogoszonym przez ca pras
owiadczeniu malezyjski tygrys przechwala si przed korespondentami japoskimi w Manili swoim
optymizmem: Filipiny - dowodzi - stanowi rozlegy teren operacyjny: dostatecznie duy, by
zostawi naszym siom swobod manewru. Poka wam, co mona zrobi, gdy siy te zostan
maksymalnie wykorzystane. I Jamasita dodaje: Gdy doszo do pertraktacji z sir Arthurem
Percivalem w sprawie kapitulacji Singapuru, ograniczyem si do jednego pytania: tak czy nie? Mam
zamiar podobnie potraktowa generaa Mac Arthura.
Aby zrozumie, e atwiej powiedzie, ni wykona, Jamasicie wystarczyo niespena dwa tygodnie.
Udaje mu si wprawdzie wysa posiki na Leyte, lecz w tym momencie amerykaska flota powietrzna
zdobywa ju coraz wyraniej kontrol nad tym rejonem. Wyczyny kamikadze wyrzdzaj

23
Trzesienie ziemi w Tokio w 1923 r., ktre wywoao w caym wiecie odruch wspczucia i pomocy,
spowodowao 59 065 ofiar przyp. tum.
Amerykanom due straty, lecz od padziernikowej klski floty japoskiej okoliczne wody staj si
wycznym terenem dziaania okrtw amerykaskich. W pierwszej poowie grudnia znaczne posiki
amerykaskie lduj na zachodnim brzegu Leyte na tyach obrony japoskiej - i sytuacja definitywnie
odwraca si na korzy Mac Arthura. Niebawem caa wyspa znajduje si w rkach Amerykanw
i wkrtce staje si baz ofensywy na wzowe punkty Filipin - Luzon, najwiksz wysp archipelagu,
i stolic Manil.
Tokijskie Biuro Informacyjne nadal sczy w nard japoski swj faszywy optymizm i zacht do walki
do ostatka. Niespodziewany kontratak Wehrmachtu w Bastogne, w kierunku Lige i Antwerpii,
przynosi szans jake podanego dla japoskiej propagandy odwrcenia uwagi spoeczestwa. 31
grudnia 1944 r. rzecznik Biura Informacyjnego, Iguci Sadao, obwieszcza: Wysiek militarny Osi
stworzy podwaliny zwycistwa. Zmiadymy wroga i przyniesiemy wiatu er pokoju, dobrobytu
i szczcia. Nawizujc za do sytuacji na Pacyfiku, rozwija argument, codziennie chrem
powtarzany przez pras: Przenoszc wojn a do wewntrznych linii obrony japoskiej, wrg sam
zaoy sobie ptl na szyj, ktra go udusi.
Caa ta retoryka nie wywiera jednak wraenia na ludnoci:, bardziej od sw rzecznikw s wymowne
bombowce B-29. Kady wie, e owiadczenia rzdowe rozwiewaj si po kilku dniach pod naporem
faktw. A faktw tych nie brak. 9 stycznia 1945 r. przynosi wydarzenie, ktrego wszyscy si obawiali -
Amerykanie lduj na Luzonie. Desant ma miejsce w zatoce Lingayen, niecae 200 km na pnocny
zachd od Manili. W oficjalnych komunikatach ani wzmianki o synnych operacjach obiecywanych
przez Jamasita... Przeciwnie, od poowy stycznia skpe i nieprecyzyjne teksty komunikatw nie
pozostawiaj wtpliwoci, e rozlegy obszar, na ktrym tygrys zamierza rozwin dziaania
zaczepne, sprzyja parciu amerykaskich jednostek pancernych, ktre prawie nie napotykaj
zorganizowanego oporu. Byskawiczna wojna Mac Arthura spada piorunem na rwniny Luzonu i 3
lutego, w niecay miesic po ldowaniu, Amerykanie wdzieraj si do pnocnych przedmie Manili.
Miast si wycofa, aby oszczdzi miastu straszliwych zniszcze, Japoczycy decyduj si na
rozpaczliw walk w centralnych dzielnicach. Dla ukrycia okruciestw, jakich dopuszczaj si bdce
w krytycznym pooeniu wojska japoskie, prasa japoska obarcza amerykaskich barbarzycw
odpowiedzialnoci za zniszczenie Manili. W radiu i w prasie opublikowano komunikat wprawiajcy
czytelnika w osupienie, w ktrym owiadcza si, e (cytuj z pamici, nie majc tekstu pod rk) dla
ochrony Manili dowdztwo japoskie ogosio stolic miastem otwartym. Zgodnie z tym zarzdzio
ono ewakuacj z miasta wszystkich si japoskich, a take urzdze wojskowych. Jednake nielojalni
i obojtni na los miasta Amerykanie podstpnie wliznli si do pnocnych przedmie, co zmusio
nasze oddziay do natychmiastowego przejcia do kontrataku. Postanowiy one broni miasta do
ostatniego tchu.
Manila pada po omiu dniach, za pobliska ufortyfikowana wyspa Corregidor - po dwch tygodniach:
ostatni obrocy japoscy wysadzaj si w powietrze straszliw eksplozj w gbi umocnie. W cigu
dwch miesicy Amerykanie przysposabiaj Zatok Manilsk ponownie do eglugi, na co w 1942 r.
Japoczykom potrzeba bye p roku.
Osaczony wraz ze swymi zdziesitkowanymi oddziaami na pnocy Luzonu, malezyjski tygrys
przepada w grskich ostpach. Spoeczestwo japoskie ledzi przebieg operacji wojennych
z wyranym zmczeniem. aden Japoczyk nie pozwoli sobie jeszcze, by wyrway mu si mimowolnie
zakazane sowa: Nippon maketa - Japonia pokonana. Niemniej w kamiennych twarzach wyczuwa
si sta obecno tej myli. Bardziej ni wiadomoci z Filipin naloty superfortec B-29 pokazuj
ludnoci prawdziw warto oficjalnych informacji. W tym momencie dochodzi do gosu nowa
propaganda, stopniowo wzmagana przez armi propaganda wywodzca si z samych frontw - od
kamikadze, oddziaw zoonych z gry na otarzu ofiarnym, i sfanatyzowanych zag lotniczych. Na
pocztku 1945 r. nie chodzi ju o recept na wygranie wojny, ale o to, w jaki sposb naley j
przegra. Odpowied daje najbardziej zacieky i butny szowinista spod znaku faszystw - pukownik
Hasimoto, szef, modzieowych grup Stowarzyszenia Reguy Cesarskiej, ten sam, ktry w czasach
pokoju rozkaza zbombardowa statek brytyjski na rzece Jangcy w Chinach. Nadesza godzina - gosi
w swej proklamacji radiowej - by, podobnie jak onierze na froncie, rwnie kady obywatel na
tyach przeobrazi si w yw bomb. Sto Milionw powinno - wszyscy bez wyjtku - jak jeden m
umrze za Cesarza! To ju pocztek propagandy narodowego samobjstwa...
Dnia 19 lutego 1945 r. Amerykanie, nie koczc jednej operacji, aby rozpocz nastpn, lduj na
Wyspie Siarczanej (Iwodzima) w archipelagu Bonin (po japosku: Ogasawara), w poowie odlegoci
pomidzy Marianami a Tokio. Zadziwiajce zjawisko - ktre zreszt podczas owej wojny powtarzao
si wielokrotnie - nard, ktry pozosta obojtny na upadek Filipin, zaczyna si nagle pasjonowa
obron tej wulkanicznej wysepki, zoonej z 8 mil kwadratowych popiow i ska. Rzecz nie w samym
jej pooeniu strategicznym (Amerykanie chc tu utworzy baz lotnictwa myliwskiego, ktre bdzie
mogo wspiera samoloty B-29 w rajdach na Tokio): tym, co przede wszystkim przykuwa uwag
spoeczestwa japoskiego i co je fascynuje, jest bohaterska obrona 30-tysicznego garnizonu,
dowodzonego przez generaa Kuribajasiego, ktremu sami Amerykanie nie szczdz uznania.
Obrocy posuguj si podstpem: pozwalaj na desant onierzy amerykaskich wraz ze sprztem
na play, po czym piekielnym ogniem przygwadaj nieprzyjaciela do piachu. Uywaj gwnie
modzierzy, z ktrych najwiksze - po raz pierwszy stosowane w wojnie na Pacyfiku - maj kaliber
320. Kuribajasi przekazuje do Tokio ostatnie posanie, opublikowane przez ca pras, zakoczone
sowami: Tu umr. Jak zwykle bezporedni kontakt z wysp urywa si po kilku dniach i Tokio
zapoycza z radia amerykaskiego opisy bohaterstwa, ktre wzbudzaj entuzjazm spoeczestwa
japoskiego. W pierwszych dniach operacji 40 tys. Amerykanw utrzymuje pozycje na obszarze
mniejszym ni dwie mile kwadratowe, natrafiajc przy kadej prbie przeamania oporu Japoczykw
na ziejce ogniem pillboxes (bunkry), gniazda karabinw maszynowych i okopy. Niewiele brakowao,
by czwartego dnia furia szary japoskiej odrzucia w morze ca amerykask dywizj. Mimo to
atakujcy wytrwale posuwaj si naprzd. W grzystej poowie wyspy pagrek 382 szeciokrotnie
przechodzi z rk do rk.
Zajade boje tocz si o najwysze wulkaniczne wzniesienie wyspy, gr Suribasi. U jej stp padaj
tysice obrocw - jedni spaleni w schronach miotaczami ognia, inni zamurowani ywcem w okoo
180 jamach, ktrych mimo wezwania do poddania si nie chcieli dobrowolnie opuci. Zmagania
zbrojne ustaj dopiero po czterech tygodniach. Jak poday rda amerykaskie, na miniaturowej
powierzchni wyspy spady rednio na kadego Japoczyka dwie tony materiaw wybuchowych.
W dziesi dni po oficjalnym zakoczeniu walk wychodzi noc nie wiadomo skd dwustu onierzy
japoskich, dokonujc ataku bandzai na obz lotnictwa amerykaskiego i powodujc liczne ofiary.
Przy jednym z polegych Japoczykw Amerykanie znajduj prowadzony przeze dzie po dniu a do
mierci dziennik -- swego rodzaju kronik wydarze, jak japoscy wiarusi maj zwyczaj spisywa do
ostatniej chwili swego ycia. Na ostatniej stronie widniej sowa: Dzi, zwrcony ku Pnocy,
z uszanowaniem oddajc pokon w kierunku paacu cesarskiego i egnajc mych rodzicw i on,
zoyem uroczyst przysig: wytrwa do koca. Mam 26 lat. Cesarzowi i rodzicom jestem gboko
wdziczny, e doyem tego dnia. ycie moje jest jak kwiat, z ktrego opadaj patki, by wrci do
ziemi. Jestem bardzo szczliwy. Przez ofiar mego ycia stan si biaym grzbietem fali na oceanie.
W innym miejscu zanotowa: Kapral Jasuhira zosta ranny w obie nogi. Zwraca si z daniem:
Prosz mnie ci! Porucznik Matsumai, cho pot spywa mu z czoa, zada cios jeden i drugi,
a trzecim wspaniale ci rannemu gow. I ostatnie zdanie: Jestem szczliwy, e umieram
w rocznic bitwy mukdeskiej.
Naloty amerykaskich bombowcw na Tokio 9 marca 1945 r. przygasiy zainteresowanie
mieszkacw stolicy dziaaniami frontowymi i ostatnie chwile Iwodzimy zeszy na dalszy plan. Klska
jest teraz wszechobecna na miejscu. W spalonych dzielnicach Tokio ludzie poszukuj cia swych
bliskich, zbieraj walajce si szcztki, penetruj zgliszcza. Aby wyrwa gruzom zgnieciony na poy
garnek, kilka noy, poszczerbiony kubek, pracuj cierpliwie caymi dniami, obozuj pod goym
niebem, wyprawiaj si daleko w poszukiwaniu wody w podziurawionej rurze kanalizacyjnej, sypiaj
w norach, ktre suyy im za schrony. Ich rezygnacja wydaje si mie pozory szczcia: dla nich
koszmar si skoczy. Przekroczyli granic klski i nie ma adnego znaczenia to, co jeszcze ich czeka -
poniewa zachowali ycie. Wielu odwanie prbuje przetrwa iw zrwnanych z ziemi dzielnicach,
ywic nadziej, e ogie z nieba nie spadnie po raz drugi w to samo miejsce. W pustyni elastwa,
gdzie tu i tam wznosz si poskrcane wgle spalonych pni, buduj szaasy, przyczepiajc blach do
zwglonych belek za pomoc drutu lub somianych powrozw - nie maj gwodzi. Dla ochrony przed
porywistymi wiatrami w okresie wiosennego monsunu przyciskaj dachy wielkimi kamieniami.
W dzielnicach oszczdzonych przez ogie co chwila koszmarne spotkanie: nieszcznicy
w sczerniaych i wyartych przez pomienie achmanach wycigaj rce i nogi wypalone nieraz do
koci lub pokazuj krwawice maski zamiast twarzy, owinite brudnymi szmatami.
W tym, co pozostao z miasta, panuje przedwyjazdowe zamieszanie. Setki tysicy ludzi pragnie
opuci miasto, nim ogie zdy je ostatecznie spopieli. Nie wida oznak paniki, lecz raczej
odrtwiae i uparte ratuj si, kto moe, skoncentrowane na przeciwdziaaniu przeszkodom
uniemoliwiajcym szybk ucieczk. Najpowaniejsz z nich jest brak rodkw transportu. Wynajcie
kradzionej ciarwki na czarnym rynku kosztuje majtek - jest to zazwyczaj ciarwka piechoty lub
marynarki, ktr cwaniacy w mundurach sprzedali potajemnie na lewo. Poyczenie przyczepy do
roweru bd starego roweru bez dtki, za to wyposaonego w bagawk, stao si transakcj na
wag zota, a cilej: na cik wag brakujcego ryu. Wielkie gromady ludzi, w wikszoci kobiety,
taszcz w rnych kierunkach cikie tumoki na plecach, czasem ca jedwabn pociel domow
zawinit w kawaek ptna. Zdobycie walizy, kufra czy kosza przekracza ludzkie moliwoci. Na
szczcie japoskie domy stanowi istn kopalni biaego drewna, tote z szaf wbudowanych
w ciany, drzwi, korytarzy, daszkw wyrywa si deski, z ktrych powstaj skrzynie. Baweniane firanki
i stara odzie kobieca przeradza si w prostoktne przecierada, w ktre owija si ogromne toboy,
zawierajce kimona, bielizn, poduszki i przede wszystkim materace i pierzyny. Jest to najcenniejszy
skarb kadej rodziny, niezbdnie potrzebny, by podczas oczekujcego j exodusu nie spa na samym
drewnie lub na goych matach. Bagau na dworcach nada nie mona. Przepuszcza si podrnych
z tym tylko, co s w stanie unie ze sob. Wok dworca nieruchome tumy caymi dniami koczuj
pord tobokw, wzekw i paczek, nim zdoaj sforsowa wejcie do wntrza budynku. Tu drepc
w miejscu godzinami, a noce spdzaj w kucki bd lec pokotem w halach dworcowych, skuleni ze
strachu, kiedy syreny zapowiadaj nalot - ale z miejsca si nie ruszaj. Wreszcie udaje si im
przedosta na perony i tu zwarta ciba szturmem wdziera si do pocigw, ruszajc ku spokojnym
wsiom.
Miasto wyprzedaje teraz na ulicach wszystko, co posiada, nie chcc pozostawia na er przyszym
poarom resztki posiadanych mebli i wyposaenia domowego. Nikt nie baczy na wzgldy
ambicjonalne ni opini blinich. Kady ustawia si na chodniku w charakterze sprzedawcy. Tokio
przeistacza si w gigantyczny pchli targ, na ktrym z dnia na dzie pojawiaj si nieoczekiwanie
wszelkie artykuy, nie spotykane od miesicy nawet na czarnym rynku: serwisy porcelanowe, komody
z szufladami, europejskie meble, nowe i uywane sanday, wgiel drzewny, maty somiane i tysice
przernych drobiazgw i bibelotw, stanowicych ozdob mieszczaskiego mieszkania: malowida
ma jedwabiu, wytworne poduszki, wazy na kwiaty, pudeka z laki, japoskie ksiki, kadzielniczki...
Wszystko sprzedaje si za bezcen.
Mimo wyjazdowego runu zaludnienie w ocalaych dzielnicach nie tylko si nie zmniejsza, ale raczej
przeciwnie - kady opuszczony lokal zapenia si natychmiast podwjn mas ludzi: krewnych lub
poszkodowanych przyjaci, ktrzy nie chc lub nie mog opuci Tokio, bd te uchodcw ze
zniszczonych stref, ktrzy w dwie -trzy rodziny urzdzaj si na jednym piterku. Caa ta olbrzymia
rzesza ludzi niepotrzebnych powinna zosta ewakuowana przez wadze ju wiele miesicy temu,
jednak rozkaz ewakuacji nadszed zbyt pno i przy panujcym niedbalstwie i baaganie nie zosta
wykonany. Wielu z tych, ktrzy dawno ju mogli wyjecha, do ostatka przechwalao si, e pozostanie
do koca, za teraz stara si uciec jak najszybciej. Pozostaje ludno robotnicza, urzdnicy
i funkcjonariusze rnych sub, przewanie mczyni, ktrych obecno w stolicy jest nieodzowna.
Z trudem wykonuj nadal swe obowizki, czsto w dramatycznych warunkach, ale ich spokj, zimna
krew i prostota stanowi w tym okresie, ju zapowiadajcym totaln klsk, swoisty odwet cnt
narodowych.
Groba nowych nalotw nieprzyjacielskich nie wyjania w peni rozmiarw owego exodusu ludnoci.
Tajemny lk wypdzajcy tumy i miasta wypywa bowiem nie tyle z widoku dogorywajcych
ostatnich dzielnic, co z coraz powszechniej cicego przekonania, e ta rwnina wypalonych
szcztkw za par miesicy stanie si jednym wielkim polem bitwy. Spoeczestwo przestao mie
zudzenia co do kierunku, w jakim rozwija si sytuacja, a upadek Iwodzimy nie pozostawia
wtpliwoci, e tu, w samym Tokio, rozegra si ostatnia batalia, gdy Amerykanie, celujc w serce
cesarstwa, wylduj na pobliskich plaach i tu zderz si z armi japosk.
Tymczasem z elazn bezwzgldnoci nasilaj si ataki amerykaskich superfortec B-29: coraz
wicej samolotw w coraz krtszych odstpach czasu na coraz wikszych przestrzeniach. Dowdztwo
japoskie miao nadziej, e po nalocie na stolic 9 marca 1945 r. nastpi jedno lub dwutygodniowa
przerwa. Nowe lotniska na wyspach Saipan, Guam i Tinian umoliwiaj jednak generaowi Curtisowi
LeMayowi, dowdcy 20 floty powietrznej na Marianach, sawnemu asowi lotnictwa bombowego,
zadanie nastpnych dotkliwych ciosw. Nim miny dwie doby, ofiar potnego nalotu pada
Nagoja, 14 marca ogie z nieba ogarnia Osak, 17 marca - Kobe i ponownie Nagoj. W cigu 10 dni
z szeciu najwikszych miast japoskich cztery wicej ni w poowie pady pastw pomieni.
U wybrzey Japonii ponownie pojawia si nieprzyjacielska Task Force. 18 marca nastpuje rajd 1400
bombowcw na wyspy Kisiu, Sikoku i rodkow cz Japonii. 19 marca kolejny atak uderza, w port
Kobe i baz morsk Kure. Caa Japonia jeszcze raz zadaje sobie pytanie: gdzie podziaa si flota
cesarska? Udzielajc niejako odpowiedzi na to pytanie i porednio przyznajc si, e flota ley na dnie
morza, rzd przeprowadza zmiany personalne w Ministerstwie Wojny, zdradzajce wyranie powag
sytuacji i wskazujce na przygotowania w obliczu nieuchronnej inwazji wroga. Minister wojny
i weteran walk, znakomity dowdca marszaek Sugijama, opuszcza swe stanowisko i zostaje
mianowany dowdc 1. armii metropolii, tj. dowdc wszystkich wojsk najbardziej wystawionej na
niebezpieczestwo pnocnej poowy kraju. Dowdztwo si zbrojnych obszaru na poudnie od Tokio
poruczono wybitnej osobistoci - marszakowi Hata Siunroku. Nie obywa si oczywicie bez pogosek,
jak zawsze, kiedy wakuje teka ministra wojny. Do tego stanowiska przymierza si premier Koiso,
chcc je poczy z funkcj szefa rzdu, lecz armia stawia opr. Gdy dziewi miesicy temu
formowa gabinet, udzielia mu swego poparcia niechtnie i nie pozwolia na powrt do suby
czynnej. Teraz za pretekst do sprzeciwu suy jej argument, e urzdu ministra wojny nie moe
sprawowa genera w stanie spoczynku. W rzeczywistoci dowdcy wojskowi uwaaj, e premier
jest zbyt saby, by kierowa krajem w dniach nadchodzcego kryzysu. Pragn go obali i zastpi
energicznym generaem Anamim Korecik, oddanym cakowicie idei oporu a do ostatniego tchu.
Do ostatecznego zdyskredytowania osoby premiera Koisa przyczyni si drugorzdny, acz bardzo
znamienny epizod. Idc niejako w sukurs sekretnie skrywanym tendencjom pokojowym,
zaznaczajcym si w koach politycznych poza armi, a nawet w Jonie rzdu, Koiso niezrcznie da si
wcign w niejasn spraw propozycji pokojowych, ktre jakoby miay wyj od Czang Kaj-szeka.
Od wybuchu wojny chiskiej (1937) wszelkie wysiki w tym kierunku byy skazane na niepowodzenie,
a stosunki z projaposkim rzdem nankiskim pokrywaa sie intryg, prowadzonych przez
prywatnych porednikw, ktrzy zapewniali te krtkotrwae kontakty midzy Tokio a Czungcingiem
(siedzib rzdu Kuomintangu). Chiczycy - mawiano w Japonii - s w stanie wiecznych negocjacji.
Kraj Wschodzcego Soca pozostawa z kolei w stanie wiecznych iluzji, wyobraajc sobie, e chiski
opr znajduje si u progu zaamania. Tym razem porednikiem jest Chiczyk, znany Japoczykom pod
nazwiskiem Wang Pin, byy funkcjonariusz Kuomintangu przed podjciem kolaboracji z japoskimi
okupantami w pnocnych Chinach. Twierdzc, e por uczono mu rzekomo misj cznika midzy
Czungcingiem a Nankinem, przybywa do Tokio i utrzymuje, e Japonia, zaoferowawszy wielkoduszne
warunki pokojowe, mogaby zawrze ukad z rzdem Czang Kaj-szeka, wyczerpanym omioma latami
walki. Sprzeciw armii spowodowany niepowanym charakterem zarwno rokowa, jak i osoby
negocjatora powoduje, e sprawa okazuje si niewypaem. Interesujce jednak, e za zgod Koisa
wmieszay si w ni wysokie osobistoci: Ogata, szef Biura Informacyjnego, ksi Higasikuni
Tosihiko, a nawet ksi Takamatsu. Pierwszy jest zbliony do k dworskich, drugi - to stryjeczny brat
cesarza, a trzeci jest modszym bratem Syna Nieba...
W sferze polityki uwag rzdu zaprzta jednak znacznie powaniejsza sprawa: pogorszenie si
stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim. d momentu osabienia Niemiec w wyniku klski pod
Stalingradem rzd radziecki stopniowo usztywnia swe stanowisko wobec Tokio. Ostatnia umowa
radziecko-japoska pochodzi z marca 1941 r.: Moskwa domagaa si wwczas uniewanienia koncesji
japoskich na eksploatacj kopal ropy naftowej i wgla w radzieckiej czci Sachalinu na 25 lat
przed terminem ich formalnego wyganicia. Prawo do pooww zostao co prawda przeduone o 5
lat
24
, jednak i wyczeniem licznych stref wybrzea syberyjskiego i Kamczatki, uznanych za obszary
strategiczne. Mimo protestw Berlina Japonia musiaa zaakceptowa regularne dostawy broni

24
Po pokananiu Rosji Japonia na mocy traktatu w Portsmouth (1905) uzyskaa prawo do pooww przy
wybrzeach rosyjskich przyp. tum.
i zaopatrzenia do Zwizku Radzieckiego (wynikajce z umowy radziecko-amerykaskiej) przez statki
radzieckie via wybrzee amerykaskie - Cienina Kurylska.
Jesieni 1944 r. stanowisko Zwizku Radzieckiego jest ju wyranie okrelone. W przemwieniu
wygoszonym 6 listopada generalissimus Stalin potpia Japoni jako agresora, stwierdzajc, e
powinna ona podzieli los Niemiec. 5 kwietnia 1945 r. ambasador Japonii w Moskwie Sato Naotake
informuje Tokio, e Kreml postanowi wypowiedzie radziecko-japoski pakt o nieagresji z kwietnia
1941 r. Zgodnie z liter paktu owo wypowiedzenie powinno w zasadzie obowizywa dopiero w rok
po ratyfikacji. Jednak w nocie radzieckiej cierpkim tonem podkrela si, e naley uzna sytuacj za
radykalnie zmienion.
Tego samego dnia genera Koiso skada cesarzowi dymisj swego gabinetu. Czy ma ona jaki zwizek
z depesz ambasadora Sato? W rzeczywistoci miertelny cios otrzyma Koiso przed czterema dniami:
1 kwietnia 1945 r. Amerykanie wyldowali na Okinawie w archipelagu Riukiu, zajmujc pierwszy
przyczek na terytorium metropolii - witej ziemi Japonii.

16.
Czas kamikadze

Na miesic przed upadkiem rzdu Koisa miay miejsce powane wydarzenia w Indochinach. 9 marca
1945 r. akcja armii japoskiej wymiota ca administracj francusk, funkcjonujc dotychczas pod
kierownictwem admiraa Decoux. Odtd datuje si - przy zachcie samych Japoczykw - dziaalno
Viet-Minhu i totalne niszczenie dziea francuskiego w Indochinach
25
. rda zamachu z 9 marca
pozostaj niejasne. Wydaje si, e japoskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zamierzao unika
przemocy i do koca oszczdza Francj na Dalekim Wschodzie. W obliczu przewidywanej klski
pragnie wkupi si w jej aski - jedynego biaego narodu, ktrego przyja ma nadziej z czasem
odzyska. Prawdopodobnie zamach zosta wic zmontowany w samym Hanoi przez armi japosk,
ktra, wiadoma postpw francuskiego Ruchu Oporu w Indochinach, obawiaa si, by z jego pomoc
nie nastpio tu ldowanie Amerykanw, podobne do operacji Torch w 1942 r. w Afryce Pnocnej.
Tutejsze dowdztwo japoskie rwnie dostrzega nieuchronno klski, ale w odrnieniu od
tokijskich k dyplomatycznych jego polityka koncentruje si na przygotowaniu rewolty narodw
Pwyspu Indochiskiego przeciwko Francji i roznieceniu zarzewia wojny domowej.
Wypadki w Indochinach natychmiast odbiy si na sytuacji kolonii francuskiej w Tokio. Pierwotnie, jak
si wydaje, zamierzano osadzi nas w obozie koncentracyjnym, ostatecznie wszake zapada decyzja
o przymusowym internowaniu (z umiarkowanym reymem) w grskiej miejscowoci Karuizawa na

25
Ruch niepodlegociowy narodw Indochin siga koca XIX (Wietnam, Kamboda) i pierwszej wierci XX
stulecia (Laos). Po zajciu Indochin przez wojska japoskie jego ostrze zwrcio si przeciw okupantom. W maju
1941 r. powstaa Liga- Niepodlegoci Wietnamu (Viet-Minh) pod przywdztwem komunistw z Ho Szi Minem
na czele, przejmujc kierownictwo w walce wyzwoleczej przeciw Japoczykom i dziaajcej z ich poruczenia ,
starej administracji francuskiej. Cay Wietnam ogarn ruch partyzancki; w kocu 1944 r. jego oddziay weszy
w skad Wietnamskiej Armii Ludowej, ktra wyzwolia znaczne obszary kraju. Wobec bliskiej klski Japonii KP
Wietnamu rzucia haso oglnonarodowego powstania zbrojnego. 2 wrzenia 1945 r. proklamowano DRW.
Walk o niepodlego toczyy rwnie narody Kambody i Laosu - przyp. red.
pnoc od Tokio pod stra gronych kempei (andarmerii wojskowej). Rozwizanie to jest o tyle
korzystne dla wadz japoskich, e przy skrajnym braku wolnych budynkw na skutek bombardowa
oszczdza im troski o wyszukanie dla nas pomieszcze. Karuizawa jest bowiem dawn miejscowoci
letniskow kolonii zagranicznej i chocia wiele miejsc jest ju zajtych przez licznych uchodcw
europejskich wszelkich nacji, pozostao jeszcze sporo domw na nasz uytek. Ewakuacja Francuzw
nastpuje w ostatnich dniach marca, ju pod bombami. Nie moemy zabra ze sob nic ponad to, co
moemy udwign na plecach i w rkach. Wszystko, co pozostawiamy w Tokio, zostanie niebawem
unicestwione przez bomby; nie bylimy bowiem wystarczajco przewidujcy, aby przenie nasz
dobytek w pewne miejsce, gdy transport by jeszcze moliwy. W cigu kolejnych trzech miesicy
stolica zostanie cakowicie zrwnana z ziemi, wyjwszy jedno due przedmiecie i cz dzielnicy
handlowej z nowoczesnymi domami z kamienia i cegy.
W Karuizawie przebywamy w izolacji, za granic gminy, strzeonych przez patrole andarmerii
wojskowej, nie wolno nam przekroczy. Stawia to nas natychmiast wobec powanego problemu
zaopatrzenia. Kontakty z okolicznymi wsiami, skdind bardzo ubogimi, s zabronione, a przyznana
nam dzienna racja ywnociowa skada si z kawaka czarnego chleba o wadze 200 gramw i
odrobiny zupy sojowej. Ca ywno musimy zdobywa na czarnym rynku, ktry japoscy spekulanci
zorganizowali przy wspudziale... andarmw, w niemaym stopniu partycypujcych w zyskach. Dla
tutejszej ludnoci chopskiej pienidze straciy wszelk warto. Zmuszona przez wojn chodzi boso
i w achmanach, zna tylko jedn monet wymienn - na ktr skadaj si stare koszule, uywana
odzie i stare buty. Nawet za t cen nasz codzienny jadospis skada si gwnie z gotowanych
kartofli, ryu i soi. Poniewa w grskim klimacie tych okolic warzywa pokazuj si dopiero w czerwcu,
nauczylimy si rozpoznawa jadalne trawy i inne dzikie roliny. Sam osobicie mam ich w swoim
menu dobry tuzin, w miar jak pojawiaj si wraz z opnion wiosn: grska cebula, rne korzenie,
biae pokrzywy, dzikie lilie itp., nie mwic o rzeusze z potoku i szczawiu wodnym, zbieranym po
ssiedzku w stawie. Maso, miso i cukier, specjalno emigrantw rosyjskich na czarnym rynku, s
niemal nie do zdobycia, chyba e po monstrualnych cenach - w walucie wymiennej, o ktrej wyej
mwiem.
Podczas naszej przeprowadzki do Karuizawy jeszcze raz maj miejsce aresztowania wrd kolonii
francuskiej: policja kontynuuje swoj dwoist polityk surowoci wobec jednostek i prodkw
wobec reszty. W obrbie wioski roi si od policjantw, przewanie w cywilu, i szpiclw policyjnych,
ktrych gwne zadanie polega na czuwaniu nad segregacj narodowociow zesacw,
pozbawionych prawa do utrzymywania wzajemnych kontaktw. Francuzi ssiaduj z dobrowolnymi
uchodcami, wrd ktrych dominuj Szwajcarzy i emigranci rosyjscy. Karuizawa od dawna zostaa
wyznaczona - jako jedna z nielicznych miejscowoci w Japonii - na miejsce pobytu biaych nie
bdcych obywatelami krajw Osi. Licznie reprezentowani i pilnie strzeeni s tu rwnie dobrowolni
uchodcy japoscy: wikszo schronia si tu w swych letnich willach, a przynalec do liberalnej
i bogatej buruazji, nie bez podstaw jest podejrzewana o pacyfistyczne pogldy i sympatie dla
cudzoziemcw. Dysponujemy tymczasowym zezwoleniem na posiadanie indywidualnych mieszka,
ktre zamieszkujemy wraz z rodzinami bd te wsplnie w dwch-trzech samotnych. W tej
miniaturowej wiey Babel, ulokowanej w ciasnej grskiej wiosce i izolowanych w lasach pawilonach,
cay system nadzoru policyjnego, majcy uniemoliwi tajne spotkania i wymian informacji, zawodzi
na caej linii. W sumie a do koca bya to do agodna forma internowania i kiedy pomyl o tych
wszystkich Francuzach, ktrym podczas wojny dane byo, tak we Francji, jak i w Niemczech, pozna
straszliwe metody stosowane przez hitlerowcw, staram si usilnie wystrzega malowania
w czarnych barwach przymusowego pobytu w Karuizawie.
Tymczasem jednak yjemy pord wzrastajcych z kadym dniem trudnoci i w coraz bardziej
niepokojcej atmosferze zagroenia. Jeli wojna potrwa jeszcze rok - na co si zanosi - i jeli Japonia
bdzie stawiaa opr a do koca, to nie tylko brak ywnoci doprowadzi nas do progu mierci
godowej, ale na skutek politycznego i wojskowego rozkadu pastwa znajdziemy si w tragicznej
sytuacji. Armia cesarska zblia si ku swej ostatecznej klsce na terytorium samej Japonii. Obraz tego,
co nas wwczas moe czeka, day nam masakry i okruciestwa armii japoskiej wobec
cudzoziemcw po klsce na Filipinach, za nasilajca si wrogo miejscowej ludnoci i policjantw
pozbawia nas pod tym wzgldem resztki zudze.
Stary, 77-letni admira baron Sudzuki Kantaro, nastpca generaa Koisa na urzdzie premiera, od
dawna jest na emeryturze. Od Todzio do Koisa, od Koisa do Sudzukiego - kierownictwo rzdu,
w miar jak sytuacja staje si coraz bardziej rozpaczliwa, wydaje si przechodzi w coraz mniej
sprawne rce... Czas mia jednak dowie, e ta pobiena ocena rozmina si z rzeczywistoci:
starzec, ktremu cesarz powierzy los Japonii, pokae w chwili najwikszej zawieruchy, i nie straci
przymiotw, dziki ktrym niegdy zrobi pikn karier w marynarce. Przynaley jeszcze do starego
pokolenia z okresu cesarza Meidziego, ktry uksztatowa ludzi zupenie innego pokroju anieli
pozorne wielkoci, zaludniajce w ostatnim wierwieczu aren ycia publicznego.
Urodzony w 1867 r., odznaczy si jako marynarz w wojnie chisko-japoskiej w 1895 r., pniej
w wojnie z Rosj w 1904 r. i wreszcie podczas pierwszej wojny wiatowej przed uzyskaniem
stanowiska gwnodowodzcego floty. Znajdujca si w obozie Ententy Japonia ju wwczas marzya
o dominacji na Pacyfiku, a Sudzuki by powszechnie uwaany w marynarce za czowieka, ktry
obejmie dowdztwo nad flot w razie wojny ze Stanami Zjednoczonymi. Jednak w okresie, kiedy
Japonia zaangaowaa si w imperialistyczn awantur, ktra miaa j wcign w wojn
z amerykaskim kolosem, admira by ju na emeryturze. Cesarz mianowa go szambelanem i odtd
Sudzuki uywa caego swego wpywu, by hamowa presj k wojskowych na Syna Nieba. Naley do
klanu konserwatywnej arystokracji - obok hrabiego Makina Nobuakiego i barona Sidehary Kidziura.
Powstaje przepa midzy t star generacj o charakterach uformowanych w cieniu paacu, i w
szkole Meidziego a nowym pokoleniem militarystw i nacjonalistw, siejcych w masach ferment
przemocy i rewolty. Z tego te wzgldu na czarnej licie uczestnikw rebelii wojskowej z 26 lutego
1936 r. Sudzuki figuruje wrd reakcjonistw. Owego tragicznego dnia tylko cudem uchodzi
mierci. Gdy banda uzbrojonych onierzy wdara si do jego domu, usiuje spokojnie pertraktowa
z jej prowodyrami, widzc za daremno swych wysikw, przerywa sw argumentacj sowami: A
wic, zabijcie mnie! - na co szalecy zdaj si tylko czeka. Przeszyty kulami Sudzuki wali si na
ziemi. Lekarzom udaje si jednak wyrwa go z obj mierci. Wkrtce potem zostaje czonkiem
Wielkiej Tajnej Rady pastwowej i rwnoczenie wadca mianuje go wielkim szambelanem.
Gdy Koiso poda si do dymisji, byli premierzy, czyli rada dziusinw, ktrych umiarkowane pogldy
i wzrost znaczenia zaznaczyy si ju po upadku Todzio, wysunli kandydatur Sudzukiego na szefa
rzdu, uwaajc, e kierowany przeze gabinet, aczkolwiek nie uprawniony jeszcze do zawarcia
pokoju (czego w najbliszej przyszoci nie przewiduj), bdzie dobrym rzdem przejciowym do
momentu utworzenia wczeniej czy pniej prawdziwego gabinetu pokoju, w ktrym ksi Konoje
odegra decydujc rol. Poniewa jednak otwarte wyoenie kart na st chwilowo nie moe
wchodzi w rachub, przyrzekajc poparcie Sudzukiemu, dziusini okrelili istot jego misji do
oglnikow formu: Jeli pan wyrazi zgod, pomoemy panu w kadych okolicznociach. Sudzuki
aprobuje przedstawion sobie propozycj. Nim jednak przyjdzie pora na pierwszy krok ku pokojowi,
trzeba kontynuowa wojn. Kandydat armii na urzd premiera, genera Anami Korecika, otrzymuje
kluczow funkcj ministra wojny, co przydaje nowemu gabinetowi aspektu dwugowej kombinacji
Sudzuki-Anami na wzr schodzcego ze sceny rzdu Koiso-Jonai.
Podobnie jak Sudzuki, rwnie genera Anami zajmuje wan pozycj pord swego otoczenia.
Liczcy 57 lat, zrczny i zapalczywy, naley do nielicznych dowdcw wojskowych swego pokolenia
obojtnych na sprawy polityki. Unikanie osobistej reklamy i pozostawanie na uboczu intryg wok gry
o wadz - od upadku Todzio ta postawa zacza si wyranie Anamiemu opaca. Mianowany na
pocztku wojny dowdc armii w Mandurii, a nastpnie na wyspie Celebes, za rzdw Koisa zostaje
inspektorem szkolenia wojskowego w Ministerstwie Wojny (jedno ze stanowisk dowdczych
w armii). Na tym polu utrwali sw pozycj nowego czowieka, otaczanego powszechnym
szacunkiem. Wszystkim wiadomo, e jest fanatykiem walki a do koca, tote jego obecno
w rzdzie wydaje si gwarantowa kontynuacj wojny, nawet gdyby dziaania militarne miay si
przenie na terytorium samej Japonii.
Ldowanie wojsk amerykaskich na Okinawie w dniu 1 kwietnia 1945 r. stawia w penym wietle
zamiary admiraa Chestera Nimitza i generaa Mac Arthura. To oczywiste, e Amerykanie nie bd
traci czasu - jak jeszcze mona byo sdzi kilka tygodni temu - na kampanie w Indochinach czy
nawet w rodkowych Chinach. Odwany strategiczny plan amerykaski przewiduje uderzenie w samo
serce Japonii. Utrata Okinawy, pomijajc aspekt moralny tej operacji - wszak archipelag Riukiu jest
administracyjnie poczony z metropoli, tym samym wic stanowi cz skadow witej ziemi
Japonii - spowodowaa katastrofaln wyrw w systemie obrony wewntrznej kraju. Marynarce
amerykaskiej, ktrej bazy s rozrzucone daleko na bezkresnych wodach Pacyfiku, Okinawa,
pooona w bliskoci wybrzey japoskich, pozwoli zgromadzi siy i sprzt do przyszej inwazji.
Piechocie stworzy przyczek wyjciowy do ldowania w poudniowej Japonii, prawdopodobnie na
Kiusiu - niespena 600 km na pnocny wschd. Lotnictwu zapewni idealny punkt, skd bd mogy
startowa bombowce i myliwce wszystkich typw, kierowane do ataku na japoskie fabryki, miasta
i szlaki komunikacyjne.
Natarcie na Okinaw wymagao od Amerykanw zaangaowania ogromnych rodkw. Wodami
wok wyspy a po skraj nieboskonu zawadna armada liczca 1400 okrtw, wrd ktrych po raz
pierwszy figuruje brytyjska Task Force w sile dwch pancernikw i czterech lotniskowcw. Osiem
dywizji stoi w gotowoci do ldowania. Dziewi dni intensywnego bombardowania niewielkiej
wyspy (100 km dugoci i 25 km w najszerszym miejscu) z morza i powietrza przygotowao przedpole
do ataku na plae. Tej ciasnej przestrzeni broni okoo 77 tys. Japoczykw, ktrych ruchy s jednak
krpowane przez ponad 400 tys. cywilw. Obrocom brak przy tym wsparcia marynarki. Najlepsz
szans utrzymania zajmowanych pozycji jest ponowienie manewru, ktry nie powid si na Leyte na
Filipinach: pozwoli nieprzyjacielowi wyldowa, a nastpnie zlikwidowa jego morskie zaplecze.
Zadanie wyznaczone w bitwie o Leyte japoskiej marynarce tym razem przypado lotnictwu.
Oddziaom ldowym zalecono oszczdzanie si. Wszystkie samoloty zostan rzucone do bitwy z jedn
tylko misj: zniszczenia jak najwikszej liczby najwikszych amerykaskich okrtw. Nadesza godzina
kamikadze - przeksztacenia w kamikadze wszystkiego, co lata, i wysania pilotw w drog bez
powrotu i caego lotnictwa w bitw bez odwetu. Nie chodzi ju o to, by zwyciy lub umrze, lecz
o to, by pewna mier daa - jeli to moliwe - zwycistwo.
Ku zaskoczeniu dowdztwa amerykaskiego oddziay szturmowe lduj na pnocnych plaach
Okinawy prawie bez wystrzau i posuwaj si naprzd niemal bez walki. Japoczycy ewakuowali ca
pnocn cz wyspy, aby okopa si w czci poudniowej. 6 kwietnia 1945 r. nastpuje japoski
atak powietrzny, ktry falowo bdzie trwa - stopniowo sabnc - a do cakowitej utraty wyspy.
W pierwszych tygodniach w ataku bierze udzia pewna liczba nowoczesnych bombowcw,
przemierzajcych tras wahadowo tam i z powrotem. Jednak ju wkrtce dominuj kamikadze,
skazani z gry na samobjstwo. Startuj z lotnisk na Kiusiu bd z obszarw pooonych w p drogi
w pnocnej czci archipelagu Riukiu. Dzie po dniu fanatyczni modzi piloci, oddawszy honory
dowdcom i poegnawszy si z kolegami, ktrzy czekaj na swoj kolej, zajmuj samotni miejsca na
pokadach samolotw i lec wykona swe ostatnie zadanie: za jedn zniszczon maszyn - jeden
wrogi okrt zatopiony; za jednego strconego pilota - jedna nieprzyjacielska zaoga na dnie morza.
Warto samobjstwa wyznacza znaczenie zniszczonej wrogiej jednostki. Akcj uznaje si za w peni
udan, jeli bohater-bg przestworzy, jak zwie go prasa japoska, potrafi unicestwi najwiksz
zdobycz, jak jest nieprzyjacielski lotniskowiec bd pancernik.
Wielu kamikadze nie osiga celu: ich maszyny s przechwytywane przez amerykaskie myliwce,
z ktrymi samoloty japoskie, czsto przestarzae, nie s w stanie podj walki. Poowie udaje si
sforsowa obron i przelecie ponad nieprzyjacielsk flot, rozrzucon na caej przestrzeni wd
wok Okinawy. Pozostaje im jeszcze przedosta si przez potny ogie obrony przeciwlotniczej
kadego z okrtw, wyszuka wrd nich w cel najcenniejszy i pikujc eksplodowa na jego
pokadzie. Bywa, e w ostatniej chwili maszyna, trafiona pociskami dzia amerykaskiej obrony
przeciwlotniczej lub te nie osignwszy celu, sto metrw dalej spada do oceanu.
Jakie s straty floty amerykaskiej? Komunikaty tokijskie - mimo caej, egzaltacji bohaterstwem
kamikadze - wskazuj, e dowdztwo japoskie nie dysponuje dokadnymi danymi. Czasem pilotom
zdarzy si w ogniu walki przesa krtk wiadomo radiow: Ustaliem pooenie lotniskowca,
nurkuj..., lecz z tych ostatnich sw nikt si nie dowie, czy atak by udany. Informacji dostarczaj te
obserwatorzy ledzcy atak przez lunet z wybrzey Okinawy. Ich spostrzeenia staj si podstaw
komunikatw oficjalnych o do zadziwiajcej treci: Zaobserwowano dwanacie supw ognia,
wskazujcych, e dwanacie nieprzyjacielskich okrtw zostao zatopionych lub ciko
uszkodzonych... Trzy supy ognia wzniosy si z pokadu okrtu, ktrym by najprawdopodobniej
lotniskowiec... Kolumny ognia dostrzeono na okrcie wojennym wroga - pancerniku lub cikim
krowniku... Po eksplozji widziano, jak ton transportowiec. Radio amerykaskie, jak dowodzi
nasuch wiadomoci odbieranych przez japosk sub wywiadowcz i informacyjn, czyni duo
haasu wok samobjczych samolotw, lecz wykpiwa ich skuteczno i nie podaje adnych
informacji o stratach wasnej floty: w tej kwestii cenzura wojskowa jest bezwzgldna.
Po wojnie dowiemy si, e miaa ona ku temu wakie powody: w rzeczywistoci kamikadze
wyrzdzaj flocie amerykaskiej takie szkody, e dowdztwo marynarki jest powanie zaniepokojone.
Po miesicu walk synna Task Force-58 zmalaa... do poowy. Pomidzy wielkimi jednostkami, ktre
zostay zatopione lub ciko uszkodzone, znajduj si lotniskowce: Bunker Hill, Ticonderoga,
Hancock, Intrepid i stary Saratoga. Zatrwaajce s rwnie straty zadane konwojom
transportowym, przewocym onierzy, sprzt wojskowy i inne materiay. Doki remontowe na
zachodnim wybrzeu Stanw Zjednoczonych zostay szybko tak przecione prac, e najbardziej
uszkodzone jednostki odsya si do stoczni wybrzea atlantyckiego. Amerykaska flota wyranie
topnieje.
Tymczasem postpy poczynione na ldzie przez amerykask piechot i oddziay piechoty morskiej
przesdziy o ostatecznym wyniku walki, stawka jest wic warta tego, by nadal ponosi ofiary.
Japoczycy zajadle broni ufortyfikowanych pozycji, ktre odgradzaj poudniow poow wyspy,
stopniowo jednak s zmuszeni wycofa si ku gwnemu bastionowi Naha i Siuri - centralnym
punktom Okinawy. Flota, lotnictwo i piechota nieprzyjaciela otrzymuj najnowsz bro i rakiety. Nad
Okinaw pojawia si Tiny Tim, najwikszy i najnowoczeniejszy od Pearl Harbour amerykaski
samolot odrzutowy uzbrojony w rakiety, z olbrzymi, 3-metrowej dugoci rakiet o wadze 600 kg na
pokadzie. Rocket ships (podwodne wyrzutnie rakiet), ktre weszy do akcji w marcu 1945 r., w cigu
trzech miesicy wyrzuciy 30 tys. rakiet. W pnocnej czci wyspy koczy si budow lotnisk,
z ktrych rozpocznie si ofensywa na gwne wyspy archipelagu japoskiego.
Marynarka japoska nie bierze ju adnego udziau w walkach, wyjwszy kamikadze, ktrzy w duej
czci wchodz w skad lotnictwa morskiego. Ironia losu sprawia te, e katastrof zakoczy si
dziewiczy rejs ostatniego nowoczesnego pancernika japoskiego Yamato. By to jeden z dwch
superpancernikw floty cesarskiej o wypornoci 69 tys. ton. 6 kwietnia 1945 r. zosta on wykryty
podczas opuszczania wd Wewntrznego Morza Japoskiego, gdy skierowa si ku poudniowemu
zachodowi z zamiarem zaatakowania floty amerykaskiej koo Okinawy lub te - co jest bardziej
prawdopodobne - przeczekania w spokojnym miejscu bombardowa bazy morskiej w Kure.
Nazajutrz, w biay dzie, okaza si atw zdobycz dla nieprzyjaciela w odlegoci okoo 100 km od
poudniowego cypla Kiusiu. Eskortowany jedynie przez lekki krownik i kilka niszczycieli, pozbawiony
ochrony lotniczej, staje si przedmiotem ataku 400 amerykaskich bombowcw. Trafiony co najmniej
dwudziestoma torpedami i niezliczon iloci bomb, wylatuje w powietrze w gigantycznej, na 600 m
w gr eksplozji i w p godziny idzie na dno. Powtrzy si dramat Prince of Wales,
storpedowanego przez Japoczykw w 1941 r. w analogicznych okolicznociach razem z Repulse -
lecz tym razem role si odwrciy
26
.
W kocu maja 1945 r. Tokio, wykorzystujc wszelkie moliwe rodki propagandowe, robi wielk
reklam nowej broni samobjczej, stosowanej przez japoskie lotnictwo morskie na froncie
okinawskim. Nie ujawniajc szczegw, zapewnia si, e synne ju hitlerowskie V1 i V2 bledn przy
japoskim wynalazku pod nazw ohka (po japosku: kwiat wini). Poniewa rozkaz
gwnodowodzcego floty admiraa Tojody mwi o pierwszej partii 450 modych pilotw, ktrzy
znaleli dobrowoln mier na owych tajemniczych ohka, mona wysnu wniosek, e nowa bro jest
pilotowan rakiet zblion do V1. To przypuszczenie znalazo potwierdzenie w pniejszych opiniach
Amerykanw. Bro japoska, okrelana przez onierzy amerykaskich mianem baka bomb (baka -
trywialna obelga w argonie japoskim, oznaczajca idiot) - to drewniany samolocik o dugoci 6 m,
na ktrego nosie na 800 kg materiau wybuchowego siedzi... pilot. Wzita na hol jak lizgowiec
przez redniej wielkoci bombowiec, machina zostaje odczepiona tu nad miejscem przyszej akcji
i kontynuuje swj lot dziki trzem rakietom odrzutowym, a do momentu, gdy pilot pikuje

26
Spord trzech innych japoskich tajnych superpancernikw Musashi zosta zatopiony w Leyte, Mutsu
z nie wyjanionych przyczyn eksplodowa w samej Japonii, za Nagato, uszkodzony na Filipinach, a nastpnie
czciowo zniszczony podczas bombardowa Jokosuki, zakoczy swj ywot... na Bikini, pod trzeci bomb
atomow, zrzucon w 1946 r. - przyp. aut.
samobjczo na upatrzon zdobycz z prdkoci dochodzc do 900 km na godzin. Machina nie
posiada podwozia, jest bowiem jednokierunkowa.
Na wyspie Japoczycy kontynuuj nierwn walk z niezwykle silnie uzbrojonym przeciwnikiem,
wspieranym bombardowaniami z morza i z powietrza i ogniem miotaczy. Rowy i groty ostatniej
japoskiej linii obrony midzy Nah, stolic wyspy, a Siuri, starym zamkiem dawnych wadcw
Okinawy, zapeniaj ciaa polegych za cesarza. W ostatnim tygodniu maja atak japoskich
spadochroniarzy na lotniska nieprzyjacielskie dostarcza Tokio nowego tematu do haaliwej
propagandy, w istocie jednak rezultaty tej akcji bojowej s nader mizerne. W poowie czerwca
gwnodowodzcy obrony japoskiej na wyspie genera Usidzima Mitsuru odrzuca ultimatum
przeciwnika i wraz z ostatni garstk fanatykw staje si obiektem druzgoccego uderzenia
amerykaskiej piechoty i oddziaw piechoty morskiej. 21 czerwca 1945 r. ustaje na Okinawie
zorganizowany opr Japoczykw.
Straty japoskie przekroczyy 100 tys. onierzy, 40 tys. osb cywilnych i ponad 2500 samolotw
(wliczajc synne ohka). Kampania okinawska, ktra miast dziesiciu tygodni - jak przewidywali
Amerykanie - trwaa trzy miesice, zostaa okupiona przez Amerykanw liczb 12 500 zabitych
i zaginionych. Byy to najwysze straty w toku operacji na Pacyfiku. Midzy 18 marca a 20 czerwca
flota amerykaska stracia 4900 zabitych i niemal tyle samo rannych
27
.
Jeli chodzi o straty zadane amerykaskim jednostkom morskim przez kamikadze, ohka i zwyke
bombowce japoskie, to dane oficjalne opublikowane po wojnie przez Waszyngton dowodz, e byy
one o wiele wysze, anieli powszechnie przypuszczano. Od pocztku operacji na Okinawie a do
ataku atomowego kamikadze zatopili 35 okrtw wroga, w tym 3 lotniskowce, i uszkodzili 285
jednostek pywajcych, w tym 36 lotniskowcw rnej wielkoci, 15 pancernikw, 15 krownikw i
87 niszczycieli. Na samej Okinawie posali na dno 16 jednostek, a uszkodzili 185, w tym 7
lotniskowcw, 10 pancernikw i 5 krownikw.
Gdy na oceanicznym przedpolu twierdzy japoskiej - jak to okrelaj gazety tokijskie, zapoyczajc
goebbelsowsk terminologi - rozgrywaj si pierwsze sceny ostatniego aktu dramatu, na
pozostaych zapomnianych frontach azjatyckich dominuje ju stan klski. Na pnocy Filipin
kampania zakoczya si w kocu kwietnia; w poudniowej czci archipelagu Amerykanie wyldowali
na Mindanao, zdobywajc Davao, ongi stolic wielkiego skupiska osadnikw japoskich, ktrzy
wyemigrowali w tropiki. W Birmie trzy armie - chiska na pnocy, brytyjska w czci rodkowej
i indo-afrykaska na poudniu - kocz dzieo dobijania armii japoskiej, ktra zamierzaa zaj Indie,
a utkna przed Imphalem. 3 maja 1945 r. flota brytyjska odbija Rangun. Indie Holenderskie znalazy
si pod ogniem lotnictwa australijskiego. Chiska Armia Ludowo-Wyzwolecza kontratakuje
w rodkowych Chinach.
W okresie najwikszego nasilenia walk na Okinawie japoska opinia publiczna przez chwil skupia
ca sw uwag na agonii hitlerowskiej Rzeszy. Pad Berlin. Hitler nie yje. 8 maja przynis
wiadomo o bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Wszystkie te wieci a zdaj si pali papier
jednostronicowych gazet, na ktrych s drukowane. Czy mona da wiar tym nieprawdopodobnym
wrcz nowinom? Lecz zostay wszak wydrukowane - a wic s prawdziwe! Ostatni korespondenci

27
W. T. Kowalski (Wielka Koalicja 1941-1945. T. 3. Warszawa 1977, s. 509) podaje, e amerykaskie wojska
ldowe straciy w operacji okinawskiej 7613 zabitych i 31 807 rannych - przyp .red.
japoscy, ktrzy jeszcze niedawno w swych depeszach dowodzili niezwycionoci europejskiej
twierdzy, obecnie przekazuj telegraficznie ze swych ostatnich schronisk - Lizbony, Zurychu i
Sztokholmu - opisy jej dramatycznego koca.
Bezwarunkowa kapitulacja! Nieukrywana uraza i guchy gniew wybucha przeciwko niedawnemu
filarowi Osi na wie o totalnej jego klsce, ktrej obraz pozwala wyobrazi sobie z ca wyrazistoci
(czemu jednak jeszcze si zaprzecza) przyszy los, jaki czeka Japoni. Ju od miesicy w pocigach
i miejscach publicznych Japoczycy krzywo i nienawistnie patrz na Niemcw, zachowujc si wobec
nich nieuprzejmie, a nawet nie szczdzc im obelg. Teraz policja nagle wzmacnia nadzr nad
hitlerowcami, ale... traktuje ich jak najzwyklejszych biaych, a ludno szpieguje ich jak zwykych
spaiw. Jest to odwet za niemieck arogancj, znoszon tak dugo w milczeniu. Kilka gazet, midzy
innymi Asahi, stara si doda ducha pokonanemu sojusznikowi, ale inne zaczynaj sobie uywa ile
wlezie. Mainichi, a wraz z nim inne z tupetem i zjadliwoci zarzucaj ostatnim armiom Rzeszy
brak ducha bojowego. W tym samym czasie, gdy wojska japoskie popeniaj na Filipinach i na
innych frontach powszechnie ju znane okruciestwa, prasa japoska przypisuje klsk Niemiec
brakowi... busido. Z busido - japoskim rycerskim kodeksem honorowym - nigdy si nie upada i nigdy
nie kapituluje bezwarunkowo. Kraj wspomagany moralnie przez busido do koca zachowuje ducha
bojowego i do ostatka nie wyrzeka si walki. Japonia nie stracia swego busido, wspieranego
unikalnym darem, nieuchwytnym przymiotem, ktrego istota jest dla umysw cudzoziemcw
niedostpna: jamato damasii, czyli duchem jamato - duchem starej Japonii; dlatego te Japonia
nigdy nie skapituluje, tak jak to uczyniy Niemcy. Sto Milionw woli w imi honoru popeni
samobjstwo a do ostatniego! 1
Na pocztku kampanii okinawskiej zmniejszya si czstotliwo nalotw superfortec B-29. Teraz od
poudnia bombardowania obejmuj wysp Kiusiu. 26 kwietnia 1945 r. samoloty Task Force uderzaj
na lotniska kamikadze i ponownie pojawiaj si nad tymi samymi celami midzy 12 a 14 maja.
W kwietniu dowdztwo amerykaskie zrezygnowao ostatecznie z projektu bombardowania Japonii
przez samoloty wylatujce z lotnisk Chin rodkowych. Opuszczono olbrzymie lotnisko w Czengtu, a
onierzy i sprzt przerzucono na Guam i Tinian. Z trzech baz na Marianach (Saipan, Tinian i Guam)
moe obecnie startowa w kierunku Japonii do 800 superfortec w ochronie 350 myliwcw z
Iwodzimy. 14 maja w biay dzie pojawia si nad Nagoj 500 kolosw B-29. Na drewniane miasto
z licznymi fabrykami spada 3300 ton bomb zapalajcych: nazajutrz pomienie kocz dzieo jego
unicestwiania, a wraz z tym ustaj zmasowane naloty nieprzyjacielskie.
Dzie 24 maja 1945 r. upamitni si kolejnym straszliwym atakiem lotniczym na Tokio. Radio
japoskie informuje o rajdzie 220 superfortec B-29, lecz wiadomo, e podawane liczby s
systematycznie zaniane. Amerykanie ze swej strony podaj, e w nalocie uczestniczyo 550
superfortec. Dywanowe bombardowanie stolicy rozpoczyna si dokadnie od miejsca, ktre
oszczdziy naloty marcowe. Ledwie gigantyczne poary zdyy przygasn, gdy o pnocy z 25 na 26
maja powrciy nad miasto chwile grozy w postaci odpywajcych fal B-29 w liczbie 500 sztuk,
odprowadzanych lnic powiat ksiyca. Nieprzyjacielski dywan rozwija si z bezlitosn
regularnoci... Rwninne dzielnice midzy portem a wzgrzami, wysoko pooona cz miasta,
ktr otaczay dzielnice cudzoziemskich rezydencji i ambasad, Sinagawa i jej przedmiecia, Gotanda,
gdzie mieszkaem przed opuszczeniem Tokio, cay zachodni pas miasta, wielkie strefy przemysowe
Ueno i Nippori, przedmiecia: Nakano i Sekiguci, urocze zaktki Omori - wszystko ponie pod
niewiarygodnie gstym gradem bomb. Tej nocy ogie strawi te dawn ambasad francusk - na ten
izolowany budynek porodku wielkiego parku zrzucono a 35 bomb! Pod skrzydami stalowych
potworw, rozjanionych reminiscencj pieka, cae niebo - wedug relacji wiadkw - rozkwita
bukietami ognia. Przy styku z ziemi cylindryczne pojemniki strzelaj w gr wysokim pomieniem,
podobnym - jak odnotoway gazety - skaczcym tygrysom.
Zaraz po pnocy wszystkie stanowiska straackie w Tokio zostay nagle poruszone specjalnym
sygnaem alarmowym: paac cesarski w ogniu! Po raz pierwszy w zakazane miasto w samym
centrum stolicy, dotychczas oszczdzane przez wroga, gruchna wielka ilo bomb zapalajcych.
Wadcy, przebywajcemu w umocnionym schronie, stanowicym cz rozlegych elazobetonowych
piwnic, nie grozi niebezpieczestwo; niedawno obok podziemnego lokum Jego Cesarskiej Moci
wydrono obszerne sale, dostosowane do narad sztabowych. Na powierzchni poary ogarny
zewszd zesp paacowy - skomplikowan barokow pltanin budynkw, bdc zlepkiem
surowoci czystego stylu japoskiego i zego smaku monumentalnych galerii rodem prosto z Niemiec,
okolon dziwacznymi skrzydami z czerwonej cegy i wulkanicznego szkliwa (pumeksu), ktry
wprowadzili do Tokio amerykascy budowniczowie Teikoku-Hotel (hotelu cesarskiego). Straacy
wiadomie skazuj na zagad cae dzielnice stolicy, a take dworzec centralny i ratusz, byle tylko
uratowa paac. Wzmocnieni przez onierzy gwardii cesarskiej, daremnie jednak walcz z poarem,
ktry wytryska ze wszystkich stron, rozniecany deszczem rozarzonych wgielkw i iskier niesionych
z wiatrem. Wezwane pospiesznie posiki z 1. puku piechoty maj trudnoci z szybkim dotarciem:
rozlege koszary w Adzabu rwnie stany w pomieniach.
Z oblicza ziemi zostay starte ostatnie skarby architektury starego Tokio, ktre opary si trzsieniu
ziemi w 1923 r.: pagoda Siby, witynia w dzielnicy Jojogi z popioami prawdziwego Buddy,
ofiarowanymi Wielkiej Japonii przez Tajlandi w 1942 r., mauzoleum z czarnej laki i zota siogunw
z rodu Tokugawa - wszystko to przestaje istnie w cigu owych tragicznych 48 godzin midzy 24 a 26
maja. Podczas pierwszego nalotu Amerykanie zrzucili 4500 ton bomb zapalajcych, a nastpnej nocy -
4000 ton: w sumie ponad 2,5 mln adunkw, z ktrych kady wystarczy na zniszczenie jednego
japoskiego domu.
Spord szeciu najwikszych miast japoskich ocalay jedynie: Kioto - miasto tysica wity,
Jokohama (cudem) i w poowie Osaka. Jeli chodzi o Kioto, radio amerykaskie poinformowao, e
staroytna stolica cesarska wraz z ssiedni Nar, miastem-muzeum, bd chronione dla ocalenia
skarbw sztuki i architektury dawnej Japonii. Co do Osaki i Jokohamy, to opinia publiczna udzi si, e
Amerykanie zechc pierwsz oszczdzi jako wielkie japoskie centrum handlowe, ktre zaraz po
wojnie mogoby ponownie zacz funkcjonowa, za drug - ze wzgldu na port i bye koncesje
europejskie, ktre mog by przydatne po wyldowaniu. Nikt ju nie poddaje si iluzjom co do
ostatecznego wyniku wojny...
Jednak noc 28 maja 1945 r., w cztery dni po wielkim nalocie na Tokio, 600 nieprzyjacielskich
samolotw pojawia si nad Jokoham: wrd nich jest 500 superfortec B-29, a reszta - to myliwce z
Iwodzimy. Nalot przeszed do historii z racji swego bezprzykadnego okruciestwa. Nie naruszone
dotd miasto o powierzchni stanowicej zaledwie trzeci cz obszaru stolicy zostao w dwie
godziny zrwnane z ziemi przez 3200 ton bomb zapalajcych - jak rzeczowo poinformuj
Amerykanie. Kada najmniejsza konstrukcja, nawet izolowana w ogrodzie czy daleko w polu na
obrzeu ryowisk, znajduje si w zasigu dziaania substancji zapalajcych. Ludno nie prbuje ju
broni drewnianych dzielnic, lecz - podobnie jak to miao miejsce podczas ostatnich nalotw w Tokio
- szuka ratunku na wzgrzach i nie zabudowanych terenach. Kady modli si tylko o jedno: by nie
spada mu bomba prosto na gow i by udao mu si unikn - jeli askawe niebo zechce - kuli
cikiego kalibru, jakimi bez przerwy pluj myliwce P-51. Rwnie rzekome bezpieczestwo Osaki
koczy si tragedi: w Manchester Wschodu, zamieniony w gigantyczn fabryk amunicji i sprztu
lotniczego, ulatuje 1 czerwca 1945 r. z dymem w deszczu 3000 ton bomb zapalajcych. Widocznie
tak porcj przeznaczono obecnie jednorazowo kademu z miast japoskich podczas dziennego bd
nocnego rajdu amerykaskich bombowcw: rwna si to milionowi 3-kilogramowych cylindrycznych
pojemnikw wypenionych galaretk wybuchow.
Wielkie miasta japoskie przestay istnie. 15 mln ludnoci miejskiej pozostaje bez dachu na gow.
Przysza kolej na miasta redniej wielkoci o przecitnym zaludnieniu w granicach 100-300 tys.
mieszkacw: ju 24 maja - w tym samym czasie co Tokio - ogie strawi przemysowe Hamamatsu,
a dziea zniszczenia dokonaa ledwo czterdziestka superfortec B-29.
W czerwcowe dni tej pamitnej wiosny do wszystkich - od Tokio a po Kagosim na Kiusiu, kracowy
punkt archipelagu japoskiego - dociera ju brutalna prawda, e wojna jest przegrana, a klska bdzie
cakowita. Mieszkacom miast nie pozostawia adnej nadziei widok sczerniaej pustyni, ktra jeszcze
niedawno ttnia yciem. Ludno wiejska setki razy wpatrywaa si w przelatujce w obie strony nad
ryowiskami straszliwe potwory i bya wiadkiem walk powietrznych, w ktrych wyniku czciej na
polach rozbijay si drewniane ptaki ze znakiem Wschodzcego Soca ni stalowe mastodonty
z amerykask gwiazd. W opowiadaniach tumw uciekinierw z miast bez przerwy powraca
koszmar przeytych dni i nocy. Inwazja bezdomnej ludnoci miejskiej, ktrej caym dobytkiem s
strzpy achmanw, zalaa najdalej nawet pooone wsie, nie wyczajc grzystej i mronej pnocy,
dotychczas tkwicej nieco na uboczu zachodzcych wypadkw.
Mimo to Sto Milionw pozostaje nadal potulnie ulege wobec grupy rzdzcych, ktrzy przywiedli
je ku katastrofie. Nie zmieniy si w niczym metody propagandy, ktr nadal karmi si posuszne
stado. Przeciwnie, kampania nawoujca do narodowego samobjstwa nigdy jeszcze nie bya tak
nachalna. Armia japoska, ktra w zamcie wydarze siga do wzorw partii hitlerowskiej w
Niemczech, wcignita wirem rozptanej przez siebie awantury wojennej, nie zamierza si wycofa
i pragnie, aby cay nard podzieli jej klsk. Armia? Ucierpiaa mniej od marynarki i lotnictwa. Z jej
szeregw 2250 tys. onierzy jeszcze nigdy nie uczestniczyo w walce: teraz, jak kraj dugi i szeroki,
zapamitale wicz si w sztuce wojennej, kultywujc fanatyzm i przemoc wobec perspektywy walki
na witej ziemi japoskiej. Tysice oficerw i ogromna rzesza zmilitaryzowanych urzdnikw
wojskowych stara si do ostatniej chwili odwlec myl o nadcigajcym kocu, przeczuwajc nadejcie
nowego wiata, w ktrym czeka ich rola pariasw. Armia zachowuje przy tym absolutn kontrol nad
propagand, traktujc j jako rodek wykorzystywania sw cesarza, a zwaszcza cesarskiego
milczenia. Hirohito nigdy nie cofn rozkazw, jakie wyda w swej Dostojnej Proklamacji 8 grudnia
1941 r., w dniu ataku na Pearl Harbour: nakazywa w niej swym dzielnym i lojalnym poddanym
prowadzenie wojny totalnej w subie witych celw Japonii. smego dnia kadego miesica
w caym kraju nadal uroczycie celebruje si Dzie Najwikszej Azji i z czci odczytuje publicznie
nastpujce wezwanie: My, z aski Niebios zasiadajc na tronie w nieprzerwanej linii po wieczne
czasy, liczymy na lojalno i odwag Naszych poddanych w Naszej ufnej nadziei, i zadanie
wyznaczone Nam przez Naszych ojcw bdzie kontynuowane... Do ulubionych tematw radia i prasy
naley bohaterstwo kamikadze. Najlepsze jednostki spord modziey japoskiej - tysice studentw
zgarnitych z uczelni w latach 1942-1943 i wysanych do szk samobjstwa - nie mog wszak gin
na prno. Milionom mczyzn i kobiet wpaja si dzie po dniu nakaz gotowoci do zoenia ofiary
z wasnego ycia - i ci nie wahaj si uczyni z niego we waciwej chwili daru dla swego cesarza. Nie
wspomina si oczywicie sowem, e rzekomo dobrowolne powicenie pierwszych kamikadze stao
si w cigu kilku miesicy dobrowolnoci obowizkow, jeli w ogle mona tak nazwa zgod
wymuszon, na ktr przystaje kady Japoczyk pod presj przeoonych i wrodzonego pdu do
naladownictwa.
Klika przywdcw spekuluje rwnie na podou naiwnoci, jakie rzekomo nowoczesne wychowanie
starannie wpoio w umysy narodu. Tumy wszystkich tych Ryowskich, Polowych, Grskich, Lenych,
Wiejskich
28
itp., cho przeniosy si do miast, nie przestay by w swej mentalnoci ledwo
okrzesanymi chopami. Zaledwie trzy pokolenia wstecz ich chopscy pradziadowie przyjli te nazwiska
na rozkaz rzdu - w dawnej Japonii nazwiska na wsi nie byy w uyciu. Jeszcze par tygodni temu caa
ta chopska Japonia wicie wierzya, e uzbrojona w wiadra z wod ustrzee swoje miasta przed
pastw pomieni. Teraz wszyscy wstpuj do obowizkowej Ochotniczej Suby Ludowej, ktra
bambusowymi dzidami ma osoni kraj przed nieprzyjacielem. Z pnocy na poudnie, w nietknitych
jeszcze miasteczkach i wsiach, wszyscy wprawiaj si w szare bandzai, dodajc sobie animuszu
mrocymi krew w yach okrzykami nalecymi do rytuau walki i nurzajc w wizkach somy,
imitujcych wroga, sw wzorcow bro, zrobion - powtarzam - ze spiczasto przycitych bambusw,
skdind ostrych jak halabardy.
Idei narodowego samobjstwa w sukurs staje prosta, acz zadziwiajco skuteczna argumentacja: Aby
zmusi Japoni do kapitulacji, naley j zwyciy, a aby j zwyciy, trzeba zada po kolei mier Stu
Milionom Japoczykw. Tego nie jest w stanie dokona adna armia wiata; jest to fizycznie
niemoliwe nawet dla armii amerykaskiej. Tak wic my nie moemy zosta pobici. Argument ten,
przekazywany z ust do ust - zawsze w tej samej formie - przez Sto Milionw (ktrych nigdy nie byo
wicej ni 75 milionw...), sprawia nieodparcie wraenie celowo podtrzymywanej szeptanej
propagandy.
Ostatnim argumentem jest wszechwadza andarmerii wojskowej. W kadym miecie i w kadej wsi
krc si jej funkcjonariusze w mundurach i z opask na ramieniu lub po cywilnemu. Nigdzie
dotychczas nie wprowadzono stanu wojennego, nawet w okresie najwikszego nasilenia
nieprzyjacielskich nalotw, a mimo to sztab generalny Kempetai w Tokio, dziaajc w imieniu armii,
uzurpowa sobie zakres kompetencji znacznie wykraczajcy poza uprawnienia policji podlegej
Ministerstwu Spraw, Wewntrznych. I stara rywalizacja midzy obiema tymi instytucjami,
stanowicymi podpor reymu, odbywa si na zasadzie, kto mocniej w przededniu ostatniej bitwy
zacignie sw sie glin o zotych zbach i w okularach - ow pajczyn wszechobecnego
szpiegostwa i agresywnej kontroli caego ycia spoecznego kraju.

17.
Ku pokojowi


28
Nazwiska w dosownym przekadzie przyp. tum.
Karmi lud mitami, usprawiedliwionymi bezmiarem jego ignorancji, zastrzegajc znajomo rzeczy
wtajemniczonemu krgowi przywdcw - oto sigajce czasw przedwojennych zasady polityki
japoskiej. Jako przeytek redniowiecza zakaday one wrodzon niejako skonno mas do
suebnoci, wynikajc z zamiowania do tyranii i pogardy rzdzcych do szarego tumu.
Podstawowa, przez wieki pielgnowana regua funkcjonowania pastwa - tajemnica - wytwarza
wszake przepa rwnie w hermetycznie zamknitych koach wtajemniczonych, odbierajc im cz
wadzy: z jednej strony dlatego, e kamstwa serwowane narodowi przez rzd niejednokrotnie
odsaniaj brudne intencje tego ostatniego, po wtre za dlatego, e pod oson tajemnicy w rnych
rodowiskach elity wadzy toczy si z ca bezwzgldnoci walka klanw. W istocie nikt nie
dysponuje kompletem danych dla oceny sytuacji, gdy kady klan stara si zastrzec dla siebie cz
prawdy, aby zapewni przewag swych koncepcji w starciu z rywalami. Ten mechanizm rzuci Japoni
w latach 1940-1941 w tryby agresji i przez cztery lata wojny nie dopuci, aby rozpdzona machina
zatrzymaa si cho na chwil. W 1945 r. jego owocem jest ju tylko miadca klska.
W roku 1942 mit wojny byskawicznej, wyrosy z nadziei fanatykw, obiecywa narodowi
natychmiastowe zwycistwo. W 1945 r. mit ostatniej bitwy, powstay po utracie resztek nadziei,
utrzymuje nard w iluzji zwycistwa w ostatniej chwili - za pi dwunasta. Ukrywana przed nim
do ostatka prawda o sytuacji na froncie sprawia, e nie dostrzega on faktu, e caa wojna jest wszak
wojn morsk, i nie podejrzewa, e Japonia nie ma ju floty, by stoczy ostatni bitw. Tragiczne
fatum sprawio, e walka klanw raz jeszcze koczy si triumfem armii, ktra wyeliminowaa z gry
marynark - jedyn grup, jaka, by moe, bya w stanie wycign waciwe wnioski z biegu
wydarze i dziaa na rzecz pokoju.
Pokj? Japonia moga - i powinna bya - wystpi z ofert o pokoju przede wszystkim po Singapurze,
gdy znalaza si u szczytu swych sukcesw. Byby to pokj zapisany na konto Todzio. Moga zabiega
o kompromis w rok pniej, po upadku Saipanu: mg si o to pokusi Koiso. Tymczasem i w ostatnim
czasie Japonia przepuszcza nadarzajce si okazje, ktre powinny zaowocowa jeszcze w miar
korzystnym dla niej - ju zwycionej - pokojem: w przededniu kapitulacji Rzeszy mogaby moe
wynegocjowa mniej upokarzajce warunki, ni zapowiada to dalsza zwoka; nazajutrz po klsce
Niemiec by jeszcze waciwy moment do przerwania walk. Nic jednak nie wydaje si zapowiada
pokoju ze strony admiraa Sudzukiego.
W tym czasie losy Japonii zaczyna ksztatowa nowy, zaledwo dostrzegalny element, pilnie strzeona
w powoce tajemnicy - tajemnica, ktra zostanie ujawniona dopiero w ostatniej chwili, gdy klska
bdzie ostateczna i w penym wietle dnia oczywista dla wszystkich: z wolna budzi si umys wadcy,
przeraony daremnoci kontynuowania wojny.
Aby przeledzi narastanie owego pragnienia pokoju, naley cofn si a do upadku generaa Todzio
w lipcu 1944 r. Przez trzy lata genera zazdronie broni dostpu do tronu kademu, kto nie by
podporzdkowany jego klanowi. Nawet osobisto tak wielkiego formatu jak ksi Konoje przez cay
okres wojny nie mia okazji spotka si z cesarzem w cztery oczy. Etykieta dworu wymaga, by cesarz
kaza wezwa dan osob przed swe oblicze, i wzbrania poddanym prosi formalnie o audiencj bd
zjawi si przed tronem bez zaproszenia. Ale Hirohito nie wzywa odsunitych na bok politykw.
Historia obarczy go powan odpowiedzialnoci za takie postpowanie: wszak mg wydoby si
spod wpywu klanu wojskowych i zapozna z pogldami swych dawnych doradcw, ktrzy bez
wtpienia wnieliby z zewntrz troch wieego powietrza. Jeli jest trzymany w zamkniciu, to
tylko dlatego, e sam na to przystaje. Otoczenie Syna Nieba bdzie pniej usiowao tumaczy jego
postaw trosk o skrupulatne zachowywanie przepisw konstytucji, ta bowiem przewiduje swobodny
dostp do tronu dla ministrw stanu i czonkw Wielkiej Tajnej Rady pastwowej, lecz nie wspomina
sowem o prawie cesarza do przyjmowania innych osobistoci.
Jednake stanowisko Hirohita w dniach kryzysu gabinetu Todzio dowodnie wskazuje, e ma do
kurateli, ktr sam pozwoli sobie narzuci. Cho kandydatura generaa Koisa na urzd premiera
zostaa le przyjta przez armi, cesarz decyduje si powierzy mu misj sformowania rzdu. Co
wicej, nakazuje mu utworzenie gabinetu wesp z admiraem i Jonai, co zrwnoway wpywy armii
z wpywami marynarki, pozostajcej w ostrej sprzecznoci z armi co do sposobu prowadzenia wojny.
Jonai jest czowiekiem, ktry w 1939 r. uparcie przeciwstawia si paktowi trzech, a w 1941 r. czyni
wszystko, aby nie dopuci do wojny. Sprawozdania, ktre cesarz odtd otrzymuje, i opinie, ktrych
moe zasign, koryguj faszywy obraz stanu pastwa, jaki przez dugi czas narzucaa mu armia. Nie
brak oficjalnych osobistoci, wrd nich m.in. nowy szef Biura Informacyjnego Ogata i minister
finansw Isiwatari Sotaro, ktre staraj si przynajmniej uczciwie informowa wadc o sytuacji
wewntrznej kraju.
Nowa atmosfera na dworze dopinguje grup wybitnych osobistoci, ktre cesarz dugo trzyma na
uboczu, do zorganizowania w tajemnicy sztabu dziaania w obliczu nadcigajcego kryzysu.
Poczwszy od 1943 r. czterech dziusinw (byych premierw): ksi Konoje, admira Okada Keisuke,
baron Wakatsuki Reidziro i admira Jonai odbywa prawie co tydzie narady dla oceny sytuacji
militarnej i spraw pastwowych. Grupa ta stara si zwaszcza o uzyskanie wiarygodnych informacji
o sytuacji na rnych frontach, przebiegu dziaa wojennych w Europie, ewolucji wydarze na arenie
midzynarodowej i kulisach dyplomacji. Chodzi o przebicie muru tajemnicy i cenzury, jaki klan
wojskowych, bardziej jeszcze ni wojna, wznis wok Japonii. Wielkie usugi informacyjne oddaje
mody dyplomata Kase Tosikadzu. Jednak nawet i dla tych wpywowych ludzi prowadzona dziaalno
niesie z sob zagroenie, tote przedsiwzito wszelkie rodki ostronoci, aby nie wzbudzi
podejrzliwoci policji politycznej i Kempetai.
W tych dniach powolnego przebudzenia odnajduje si cay klan umiarkowanych konserwatystw.
S to politycy pokonani w latach 1935-1940, ktrych saboci, bdy, a take poparcie zapewniy
triumf wojskowym. Wrd nich jest stary baron Sidehara Kidziuro, libera o nieskazitelnej opinii, ktry
zostanie premierem po zakoczeniu wojny; baron Ikeda Seihin, czowiek trustu Mitsui i byy minister
finansw w rzdzie Konojego; uczciwy i energiczny dyplomata Josida Sigeru, ktry w tajemnicy
penetruje Ministerstwo Spraw Zagranicznych; Hatojama Iciro, polityk, ktry wyczuwa, skd wieje
wiatr, i pragnie nie zwlekajc odpokutowa niegdysiejsze sympatie dla zagranicznych faszyzmw
i samego generaa Todzio. Ten niewielki wiatek wymienia informacje i zawzicie dyskutuje: z ca
ostroci widzi, dokd wiedzie wojna.
Tchnienie wieego powietrza dociera te do otoczenia tronu. Ksi Higasikuni, kuzyn cesarza
w stopniu generaa, na ktrym gboki lad pozostawi dugi pobyt w Paryu, skd przywiz liberalne
pogldy i gdzie zostawi serce, angauje si jednoznacznie na rzecz pokoju. Jego Cesarska Wysoko
brat cesarza, ksi Takamatsu, komandor, nie ukrywa wobec dostojnego starszego brata, e wyzby
si wszelkich zudze. Wreszcie osobisto prawie niewidoczna, ktrej roli nikt nie podejrzewa,
z koami oficjalnymi wcznie, niestrudzenie prowadzi wobec cesarza aktywn kampani
informacyjn, starajc si go przekona, e nadszed czas, by poniecha swej niemiaej
powcigliwoci i przystpi do dziaania. Sadako, 60-letnia cesarzowa-matka, synowa cesarza
Meidziego, to inteligentna i wiata kobieta. Polubiwszy w 1900 r. cesarza Taisio, przyczynia si do
uksztatowania liberalnego charakteru dworu, odpowiadajcego demokratycznemu obliczu Japonii,
sojuszniczki Anglii. Od chwili mierci ma w 1926 r. trzymaa si na uboczu, lecz zachowaa duy
wpyw na syna Hirohita. Na tle reakcyjnej koterii dworskiej ona jedna jasno dostrzega miertelne
niebezpieczestwo zagraajce nie tylko krajowi, ale i dynastii, stanowicej zawsze dusz Japonii.
Potomstwo bogini Soca - rd bez skazy po wieczne czasy - moe ju niebawem zosta zmiecione
przez zawieruch. Miecz Damoklesa wisi nad Hirohitem, synem Sadako, i jej maym wnukiem
Akihitem, potencjalnym nastpc tronu, ktrego edukacji powica tak wiele czasu.
Midzy grup Konoje-Okada a cesarzow zadzierzgna si ni wsppracy. Patronuje jej sdziwy,
przeszo 80-letni hrabia Makino Nobuaki, wielkich zasug wiadek wspaniaej epoki cesarza
Meidziego. Bdc synem jednego z twrcw nowoczesnej Japonii - markiza Okuba, ktry zosta
zamordowany - wychowywa si w domu innej znakomitej postaci owej epoki, starego markiza Kida.
By bliskim przyjacielem ksicia Saiondziego Kinmociego, z ktrym w 1919 r. przebywa w Wersalu.
Jako doradca cesarza Taisio, peni funkcj stranika prywatnej pieczci. Jego dugi ywot dobiega
teraz kresu w burzliwej epoce panowania Hirohita. Suc ideom liberalnym, ktrym hodowa ju
w latach modoci, zdoa uj mierci z rk skrajnych przeciwnikw politycznych. W 1932 r. figurowa
na czarnej licie zabjcw premiera Inukaiego Tsujosiego:. Uczestnicy rebelii 26 lutego 1936 r.
uznali go za martwego po oddaniu kilku strzaw rewolwerowych. Ciko ranny, cudem zosta
uratowany. Obecnie yje na uboczu w swej spokojnej rezydencji w Kamakurze w pobliu Tokio, nie
opuszczajc wybrzea i ulubionych sosen. Pozostaje jednak potajemnie w kontakcie w cesarzow
Sadako, a ze stolicy nadchodz do listy i wiadomoci; skada te wizyty ksi Konoje i jego
przyjaciele. Cho posunity w latach, hrabia zachowa wietny wzrok i such i jasny umys, a jego rka
kreli pewnie pdzelkiem wytworne kaligraficzne ideogramy. Podobnie jak ongi Saiondzi w swej
samotni, Makino jest na bieco zorientowany w caoksztacie polityki pastwa i zna wszystkich
wybitniejszych politykw.
W poowie lutego 1945 r. (na p roku przed bomb atomow) Makino dostrzega pierwszy gest
cesarza, wskazujcy na ewolucj jego pogldw. Gboko poruszony niewiarygodnie szybkim
upadkiem Filipin, 12 lutego. - w sze dni po zdobyciu przez Amerykanw Manili - wadca wysya list
do ksicia Konojego z prob o przybycie do paacu w dniu 14 lutego. Ksi Konoje mieszka od
dawna w jednej ze swych posiadoci poza Tokio, pooonej u stp gr Hakone, ktre stanowi dobre
zabezpieczenie przed nieprzyjacielskimi nalotami. Blisko stolicy uatwia mu utrzymywanie
kontaktw. Poniewa ksi wie, e pozostaje pod baczn obserwacj - rwnie i on! - podejrzliwej
andarmerii wojskowej, wic oficjalnym pretekstem jego wyjazdu do Tokio jest zamiar uczestnictwa
w... chisko-japoskiej konferencji naukowej. Wezwanie otrzyma rwnie hrabia Makino, podobnie
jak wszyscy inni dziusini. Jest to doniose wydarzenie polityczne: po raz pierwszy po Pearl Harbour
cesarz rozmawia w cztery oczy - z kadym oddzielnie - ze starymi wytrawnymi wygami politycznymi.
Wszyscy, z wyjtkiem generaa Todzio, przedstawiaj w umiarkowanych i penych szacunku sowach
niebezpieczestwo, wobec ktrego stana Japonia.
Ksi Konoje dostpuje duszej audiencji u cesarza ni pozostali. On jeden spord wszystkich
wybitnych osobistoci Japonii czasu wojny wie jak rozmawia z wadc. Czyni to z wyszukan
lekkoci, nieomal familiarnie, na co pozwala mu jego ranga i wysoka kultura osobista i co skania do
swobody samego Hirohita. Inni zaproszeni czuj si przed obliczem cesarskim skrpowani jak
uczniacy przed nauczycielem - tak czoobitny zakorzeni si w ich umysach szacunek dla Syna Nieba.
Konoje nie ukrywa pesymizmu w ocenie sytuacji. Po zakoczeniu audiencji nie tai w gronie
najbliszych zaskoczenia, jakim bya dla zaprezentowana przez wadc faszywa ocena wypadkw,
wynikajca w duej mierze z tendencyjnego doboru informacji przekazywanych mu przez klan
wojskowych.
Podczas audiencji ksi Konoje wrczy cesarzowi memoria, w ktrym przedstawi swe argumenty
i sformuowa wnioski. Jedn kopi tego dokumentu otrzyma stary hrabia Makino, druga pozostaa u
Josidy, wspredaktora ostatecznej wersji memoriau. Przyszy zasuony premier powojennej Japonii
by ambasadorem w Londynie a do wybuchu wojny w Europie. Na tym stanowisku odwanie, acz na
prno, usiowa w 1937 r. odwrci kierunek polityki japoskiej - ku odrodzeniu sojuszu japosko-
brytyjskiego i wsppracy gospodarczej z Koron Brytyjsk na Dalekim Wschodzie. W 1939 r.
przeciwstawi si manewrom wiodcym ku zawarciu trjstronnego sojuszu wojskowego, ktrego
szczegy genera Osima, ambasador Japonii w Berlinie, negocjowa podwczas z Ribbentropem.
Oskarony o anglofilstwo i zajadle krytykowany w Tokio przez klik wojskow, Josida powrci do
kraju z zamiarem zoenia dymisji. Pozostajc nadal bardzo wpywow postaci w Ministerstwie
Spraw Zagranicznych, a do Pearl Harbour odwanie stara si ze wszystkich si powstrzyma wybuch
konfliktu wojennego. Podczas wojny rozwin zakulisow dziaalno w krgach dyplomacji,
organizujc opr przeciwko dominacji wpyww wojskowych, narastajcych w wyniku dokonywanych
czystek personalnych, ktrych dusz by gwnie Siratori Tosio, byy ambasador Japonii w Rzymie,
trzeci obok Osimy i Ribbentropa wspautor projektu paktu trzech.
Natychmiast po upadku gabinetu generaa Todzio Josida podj w tajemnicy kampani na rzecz
szybkiego zakoczenia wojny. Jednak andarmeria wojskowa nie spuszcza z oka byego dyplomaty.
Na pocztku 1945 r. wprowadza do jego domu swego szpicla: jedna ze sucych odtd regularnie
szpera w papierach swego pana. Pewnego dnia w jej rce wpada tajne memorandum przeznaczone
dla cesarza. Przekazuje je swym chlebodawcom, w nastpstwie czego Josida zostaje poddany
bezwzgldnemu przesuchaniu w sztabie gwnym Kempetai. Pod raportem nie ma podpisu - kto jest
jego autorem? Dla kogo by przeznaczony? Josida przyznaje si do autorstwa dokumentu, lecz nie
zdradza adresata. Zostaje wtrcony do celi bez okna, zamknitej z jednej strony jak klatka grubymi
kratami drewnianymi (kraty elazne dawno oddano w subie ojczyzny). Ssiedni klatk zajmuje
przeladowany przez andarmw japoski biskup protestancki Sugai. Josida jest bezustannie
przesuchiwany. Przeciw oskaronemu wiadcz te materiay pochodzce z podsuchu policyjnego.
Zarzuca mu si zwaszcza optowanie za podjciem przez rzd rokowa pokojowych w perspektywie
przyszej konferencji aliantw w San Francisco. Josida nie zaprzecza tym zarzutom, przedstawiajc
szczegowo swe pogldy, ktrych - jak stwierdza - nigdy nie ukrywa. Postawiony w poowie kwietnia
1945 r. przed trybunaem, podtrzymuje tez, e Japonia powinna przerwa walk, i broni swej sprawy
z zapaem, ktry imponuje sdziom: zostaje uniewinniony. Wyrok ten wiadczy ogromnie na jego
korzy, a jednoczenie dowodzi, jak wielkiej zmianie ulegy warunki polityczne w kraju.
Stopniowe nasilanie si nieprzyjacielskich nalotw, jakie od pocztku roku znosi stolica, niepokoi
cesarza coraz bardziej - o wiele bardziej ni przedstawiane pesymistyczne raporty. Mimo nalega
armii, ktra usiowaa izolowa wadc na uboczu w ktrym z paacw, na przykad w Nikko, gdzie
schronio si liczne grono ksit krwi, ten odmawia opuszczenia Tokio. Nie opuci zreszt odwanie
stolicy, przez cay okres wojny. Wydrono dla niego bezpieczny podziemny schron, do ktrego
schodzi podczas alarmw, lecz - jak zapewniaj wiarygodni wiadkowie - czyni to dopiero w ostatniej
chwili i o wiele mniej ulegle, ni yczyliby sobie tego ci, ktrzy czuwaj nad jego bezpieczestwem. 11
marca 1945 r., po apokaliptycznym nalocie na Tokio, do paacu docieraj strzpy informacji
o straszliwych spustoszeniach dokonanych przez ogie. Cesarz wzywa ministra spraw wewntrznych,
lecz dostarczony przeze raport, minimalizujcy rozmiary szkd i liczb ofiar, nie pokrywa si
z wiadomociami pochodzcymi ze rde nieoficjalnych. Syn Nieba zwierza si swym bliskim
z zamiaru naocznego przekonania si o zasigu katastrofy. Na wie o tym koa dworskie uknuy ca
intryg, prbujc pokrzyowa plan cesarza. Dowdztwo armii, ktre ma swoich zaufanych ludzi na
dworze, obawia si, by widok zrwnanego z ziemi Tokio nie wpyn na zasadnicz zmian pogldw
wadcy. Inne osobistoci, w tym markiz Kido, ktre czuj, e wiatr zmieni kierunek, przychylaj si do
decyzji Hirohita. Wreszcie cesarz wyraa formalne yczenie, co rwna si rozkazowi, i kawalkada -
rusza w objazd. Z mniejsz ni tego wymaga etykieta dworska eskort Syn Nieba udaje si do
Fukagawy, ktra to dzielnica jest dla Tokio tym, czym East End dla Londynu. Z osupieniem widzi, e
od samego Nihombasi, zamienionego w stos gruzw centrum handlowego miasta, jego samochd
bezustannie przemierza pustyni popiow i ruin. Dzielnice najbardziej dotknite wojennym
kataklizmem po drugiej stronie Sumidy przebywa pieszo, zatrzymujc si w obozie dla ocalanych
i rozmawiajc z biedot, szukajc schronienia w norach.
Po kilku dniach zwglone trupy usunito, ulice oczyszczono. Do wiadomoci cesarza dociera
wreszcie z ca bezwzgldnoci okrutna, oczywista prawda, ktr narzuca widok unicestwionej
stolicy. Napawa go przeraeniem liczba ofiar, ktra wedug pierwszych oficjalnych szacunkw wynosi
120-150 tys. zabitych podczas jednego nalotu w cigu jednej nocy, a prawdopodobnie zostaa ona
zaniona.
Wizyta cesarska w Fukagawie i pnocno-wschodnich dzielnicach Tokio wywrze bardzo gboki wpyw
na postaw wadcy i dalszy przebieg wojny. Od tej chwili cesarz utwierdza si w postanowieniu
powstrzymania hekatomby, dajc, wbrew czynnikom hamujcym jego wol, dowd odwagi ludzi
niemiaych, ktr okupi dawn sabo. W tym przeomowym momencie spotka cesarza z jego
nieszczsnym ludem wrd wieych ruin zadzierzgna si wzajemna przedziwna wi. Aby
zrozumie jej istot, naley pamita o atmosferze zimnej oschoci, jaka otacza katastrof Kraju
Wschodzcego Soca. Lud japoski zna jedynie okruciestwa rzdzcych, bezwzgldnie
poganiajcych udrczone stado. Teraz po raz pierwszy spotka si z litociwym wspczuciem swego
wadcy i Japonia nigdy nie zapomni tego odruchu serca, ktry uratuje j od rozpaczy i pozwoli
dostrzec nadziej w dniach ostatecznej klski.
Na pocztku kwietnia 1945 r. stary admira Sudzuki, ofiarnie oddany tronowi, przejmuje po generale
Koisie funkcj premiera. Wszystko wskazuje na to, e stanowisko wadcy nie jest mu tajne i e zosta
przeze osobicie poinformowany o powzitych postanowieniach. Kulisy dziejw gabinetu
Sudzukiego wiadcz o systematycznych dziaaniach zmierzajcych ku pokojowi. Ju w pierwszych
dniach swego urzdowania Sudzuki powouje specjalny komitet, ktremu porucza opracowanie
raportu dotyczcego ekonomicznych i militarnych moliwoci kontynuowania wojny przez Japoni.
Raport jest gotowy w poowie maja. Jego konkluzje cechuje gboki pesymizm. Marynarka japoska
posiada tylko trzy pancerniki, z ktrych ani jeden nie jest w stanie wypyn na pene morze:
Nagato tkwi unieruchomiony w Jokosuce wskutek cikiego uszkodzenia, Haruna i Ise stoj w
Kure, niezdolne do walki. Z szeciu ostatnich lotniskowcw tylko dwa mog wyruszy w morze.
Z trzeciej ongi w wiecie co do wielkoci floty pozostao zaledwie sze krownikw, okoo
trzydziestu niszczycieli i okoo pidziesiciu okrtw podwodnych. Flota handlowa, ktrej tona
w epoce Pearl Harbour wynosi niemal 7 mln, w chwili kapitulacji bdzie dysponowa tylko 1285 tys.
ton (wliczajc statki uszkodzone). Transport kolejowy osign w pierwszym proczu 1945 r. ledwie
poow przewozw w porwnaniu z analogicznym okresem 1941 r. Produkcja samolotw niewiele
wykracza ponad 1000 sztuk miesicznie. Bitwa na Okinawie i ataki kamikadze wyeliminoway
najlepszych pilotw japoskich. Brak benzyny okazuje si tak dotkliwy, e konieczne stao si
drakoskie zmniejszenie liczby godzin wicze: dyplom pilota myliwca przyznaje si obecnie po 120
godzinach lotu, zamiast obowizujcych na pocztku wojny 500 godzinach. Import benzyny z Indii
Holenderskich naley do przeszoci - podobnie jak import wszelkich innych surowcw
z poudniowego Pacyfiku. Wskutek bombardowa produkcja stali wynosi produkcji przedwojennej.
Ostry kryzys nastpi w zaopatrzeniu ludnoci cywilnej w ywno w wyniku wstrzymania importu
ryu i zniszczenia zapasw skadowanych w wielkich miastach.
Na er ostatniej bitwy, ktra wedug ekstremistw musi si zakoczy zwycistwem za pi
dwunasta, armia ma w odwodzie ponad 2 mln onierzy, ktrzy dotychczas nigdy jeszcze nie
uczestniczyli w walce i s gotowi bi si z caym japoskim fanatyzmem. S jednak marnie uzbrojeni,
brak im zwaszcza cikiego sprztu, gwnie czogw, ktrych klasa jest zreszt do marna.
Amerykanie przewiduj zaangaowanie w operacj ldowania w Japonii - dane te zostan
opublikowane po wojnie - 7-milionowej armii, a pierwszego uderzenia ma dokona 800 tys. onierzy.
Genera Mac Arthur dysponuje 11 tys. samolotw. Oglny tona amerykaskiej floty wojennej
osignie 15 mln
29
; w jej skadzie znajdzie si okoo setki lotniskowcw, moe ona nadto liczy na
wsparcie 200 jednostek brytyjskiej floty Pacyfiku.
Z miesica na miesic na horyzoncie coraz wyraniej zarysowuje si nowe zagroenie Japonii:
moliwo udziau Zwizku Radzieckiego w wojnie na Dalekim Wschodzie. W przedstawionym
cesarzowi raporcie dotyczcym analizy sytuacji midzynarodowej wynika, e wkrtce naley si
spodziewa przystpienia Armii Czerwonej, do dziaa wojennych. Atak moe nastpi okoo
wrzenia, a wic zbiegby si z przewidywanym ldowaniem wojsk amerykaskich. W gabinecie
Sudzukiego tek ministra spraw zagranicznych dziery Togo Sigenori, ktry t sam funkcj piastowa
w pocztkowym okresie rzdw generaa Todzio. Objwszy ster rzdu, Sudzuki do jednoznacznie
da do zrozumienia swemu podwadnemu, e zamierza da mu woln rk na niwie
dyplomatycznej. Nie wspomnia wprawdzie wyranie o pokoju, niemniej jego sowa wskazyway

29
Oto skad floty amerykaskiej w dniu 15 sierpnia 1945 r.: 3 pancerniki, 20 lotniskowcw wielkotonaowych,
70 lotniskowcw eskortujcych i 8 lotniskowcw maego kalibru, 2 wielkie krowniki bojowe, 23 krowniki
cikie, 48 krownikw lekkich, 273 torpedowce, 365 torpedowcw eskortujcych i 240 okrtw podwodnych,
nie liczc jednostek towarzyszcych.
Oficjalne dane dotyczce strat wasnych armii japoskiej, opublikowane po kapitulacji, s znacznie zanione
i trudne - jak caa japoska statystyka - do zinterpretowania. Podano, e liczba zabitych wyniosa 510 tys.
onierzy i 157 305 marynarzy, a chorych i rannych - 4470 tys. onierzy (ta zaskakujca liczba wynika
prawdopodobnie z tragicznego stanu sanitarnego w wojskach japoskich, odcitych od wiata na poudniowym
Pacyfiku). Oficjalne dane amerykaskie dotyczce strat armii japoskiej mwi o 1219 tys. zabitych, 240 tys.
rannych i 41464 jecach - ogem: 1 500 464 onierzy. Nie przedstawiono natomiast - o ile mi wiadomo -
oficjalnej statystyki strat wrd japoskiej ludnoci cywilnej w wyniku bombardowa. Szacuje si, e liczba osb
cywilnych, ktre poniosy mier wskutek bombardowa (zapalajcych, eksplodujcych i atomowych),
przewysza 600 tys.
Straty armii brytyjskiej w wojnie z Japoni wyniosy wedug danych oficjalnych 17 127 zabitych. Nie dotarem do
statystyki strat amerykaskich w wojnie z Japoni, ale oficjalne dane dotyczce strat armii amerykaskiej na
wszystkich frontach drugiej wojny wiatowej, poczwszy od Pearl Harbour, wskazuj na 114 160 zabitych,
35 355 zaginionych i 552 299 rannych - przyp. aut. Inne rda podaj ogem 405 tys. zabitych onierzy
amerykaskich (por.: W. T. Kowalski: Wielka Koalicja 1941-1945. T. 3. Warszawa 1977, s. 780) - przyp. red.
kierunek dziaania: chodzi o zbadanie szansy pooenia kresu wojnie. Sudzuki upowania swego
ministra do podjcia odpowiednich krokw - z zachowaniem najgbszej tajemnicy, nawet bez
informowania zastpcy Matsumota Siuniciego, wschodzcej gwiazdy japoskiej dyplomacji. Togo -
zrczny negocjator, byy ambasador w Moskwie (swego czasu przygotowa pakt o nieagresji
sygnowany przez Matsuok i Stalina), ekspert w sprawach radzieckich - skania si ku orientacji
proradzieckiej. Czy nie byoby moliwe - rozwaa - przeduenie o kilka miesicy dogorywajcego
paktu o neutralnoci? A moe odwaniej: czy nie mona by go zastpi radziecko-japoskim
porozumieniem, ktre wobec perspektywy nowego porzdku powojennego oznaczaoby podzia
wpyww midzy Rosj a Japoni w tej czci wiata? Za takie porozumienie Japonia gotowa jest
zapaci wysok cen w postaci rozlegych koncesji terytorialnych lub znacznych ustpstw
politycznych. Innym rozwizaniem mogaby by mediacja strony radzieckiej w celu zakoczenia wojny
- i to wydaje si szczeglnie kuszce. Ambasador Sato w Moskwie uwaa, e jest to rzecz trudna, lecz
nie niemoliwa - za odpowiednio wysok cen. W swych raportach dla Tokio wskazuje na nietrway -
w jego ocenie - charakter sojuszu Anglosasw z Rosjanami. Moskwa - utrzymuje - nie ufa swym
zachodnim partnerom i obawia si, e pokj ustanowiony po klsce Niemiec moe mie kruchy
fundament. Rosja jest teraz na dugo zwizana z Zachodem: kompromis, ktry umocniby jej pozycj
na Dalekim Wschodzie, jest, by moe, do zaryzykowania.
W maju 1945 r. zbiera si w Tokio Najwysza Rada Wojenna - organ koordynujcy dziaania
dowdztwa wojskowego, kierujcego operacjami militarnymi, i gabinetu, rzdzcego krajem w stanie
wojny. Potocznie zwie si j Rad Szeciu, poniewa na posiedzeniach roboczych obraduje niemal
wycznie w szecioosobowym gremium, na ktrym spoczywa odpowiedzialno za prowadzenie
wojny. W jego skad wchodz: szef sztabu armii, szef sztabu marynarki, premier i ministrowie spraw
zagranicznych, marynarki i wojny. Tym razem Rada poddaje analizie pooenie Japonii po kapitulacji
Rzeszy w dniu 9 maja. Togo dokonuje przegldu sytuacji midzynarodowej, kadc zwaszcza nacisk
na stosunki japosko-radzieckie. W swych rachubach uwzgldnia moliwo mediacji radzieckiej
midzy Japoni a Anglosasami w sprawie zakoczenia wojny pokojem, co mogoby uchroni kraj
przed obc inwazj. Od Rady domaga si upowanienia do rozpoczcia w tym celu negocjacji z
Moskw. Radzie nie pozostaje nic innego, jak wyrazi zgod.
W tym czasie w onie Najwyszej Rady Wojennej ju trzy osobistoci wydaj si skania ku
poszukiwaniu rozwiza pokojowych: Sudzuki, Togo i minister marynarki admira Jonai. Jeli chodzi
o ministra wojny, generaa Anamiego, i szefa sztabu, generaa Umedzu Josidzira - ci rzecznicy oporu
do ostatniego tchu, na rzecz ktrego orduj w krzykliwej kampanii prowadzonej w kraju, nie s
zdolni do zaakceptowania realizmu Togo.
Cae japoskie dowdztwo wojskowe dry na sam myl o radzieckim uderzeniu. Przemwienie
Stalina z 6 listopada 1944 r., pitnujce Japoni jako agresora, rozwiao w Tokio resztki nadziei. Sztab
generalny liczy si z ofensyw ju w okresie minionej zimy, kiedy wojska radzieckie mogy
wykorzysta zamarznite rzeki syberyjskie. Tymczasem - jakby na przekr owiadczeniu
generalissimusa - Armia Czerwona osabia nieco stra na granicy mandurskiej i patrole japoskie
mogy po wielu latach bez trudu obserwowa, e po drugiej jej stronie panuje cakowity spokj.
Wygldao na to, e Stalin udzieli sojusznikom walczcym w Normandii werbalnej satysfakcji, nie
mogc (lub nie chcc) jeszcze przej do konkretnych dziaa
30
. Jednak z upywem zimy jednostki
pograniczne i japoskie suby wywiadowcze doniosy o szeroko zakrojonych ruchach wojsk
radzieckich i dyslokacji sprztu. Szczeglne powody do niepokoju stwarza ogromna ilo saperskiego
sprztu pontonowego: widoma oznaka, e przeprawa przez rzeki nastpi przed przysz zim - a wic
latem 1945 r. U progu minionej zimy dowdztwo japoskie przerzucio znaczn cz si armii
kwantuskiej z Mandurii do dyspozycji generaa Jamasity dla wzmocnienia obrony Leyte i Luzonu na
Filipinach. Powsta na skutek tego prni zamierza si teraz jak najszybciej zapeni wojskami
ewakuowanymi z frontw poudniowych: poudniowych Chin, Tajlandii, Birmy i Malajw dziki
przywrceniu poczenia kolejowego Kanton-Hankou. Na razie jednak Manduria jest niebezpiecznie
osabiona, tote sztab generalny decyduje si przyj drastycznie okrojony plan obrony: przewiduje
on, e spord ufortyfikowanych miast mandurskich bdzie broniona tylko czwarta cz, pooona
na poudniowym wschodzie - a wic ta, ktra osania Kore i ley najbliej Japonii. Z obrony innych
punktw zrezygnowano. W tej sytuacji radzieckie uderzenie na Manduri rwnaoby si ostatecznej
katastrofie. Oto dlaczego genera Anami nie przeciwstawia si propozycji Togo w sprawie podjcia
rozmw z Moskw, co nie przeszkodzi mu zaj ponownie pozycji skrajnego ekstremisty, gdy
wydarzenia dowiod, e z mediacj radzieck mona byo wiza pewne nadzieje. Poniewa spord
dowdcw jedynie kilku jest wtajemniczonych w zamys rokowa, armia w oczekiwaniu najgorszego
nie przestaje podsyca propagandy narodowego samobjstwa. Okinawa, zmasowane naloty
bombowe, poar paacu cesarskiego - kada okazja jest dobra dla przygotowania Stu Milionw do
pjcia w lady kamikadze. Prasa i radio sawi na cay kraj bohaterstwo modziey Keramy,
niewielkiego skupiska wysepek w pobliu Okinawy, zdobytych przez Amerykanw w pierwszych
dniach kampanii o wyspy Riukiu. Stawia si za wzr tutejszych modych mczyzn i chopcw, ktrzy,
zagrzani do waki apelem gubernatora, wstpili ochotniczo do suby w lokalnym garnizonie i jak
prawdziwi onierze zginli do ostatniego. Wedug wersji Amerykanw rzecz si miaa zgoa inaczej:
okoo 200 mieszkacw wysepek, dajc wiar rodzimej propagandzie, ktra zapowiadaa, e wszyscy
zostan wymordowani przez zwycizcw, popenio samobjstwo; wielu wasnymi rkami umiercio
wpierw swoje dzieci.
Komunikat specjalny z 29 maja 1945 r. zapowiada ju tragiczny fina: nadesza godzina decydujcej
bitwy na terytorium samej Japonii. Musimy przygotowa si na najgorsze - stajemy wobec wyboru:
zwyciy lub umrze. Niech nasze ciaa przeistocz si w ywe bomby przeciw wrogowi. Niech
w kadym mczynie i w kadym chopcu odezwie si bohaterstwo Kusunokiego, ktry ongi
skierowa do Syna Niebios te oto sowa: Kiedy wiadomo, e uniony suga nie yje, dotrze do
Waszej Dostojnej Wysokoci, moe zechce Ona askawie wejrze na moj ofiar, poniesion w imi
ponownego rozkwitu szczcia Waszej Wysokoci... Niech kada niewiasta stanie si tarcz cesarza,
podobnie jak jej poprzedniczki, ktre odday ycie za rodzin cesarsk w okresie Restauracji. Niech
modzie naladuje czonkw grupy Biakkotai
31
, ktrzy powicili swe ycie dla idei sprawiedliwoci.
Samobjstwo Stu Milionw w postaci ywych bomb nie moe ograniczy si do sownej deklaracji.
Sto Milionw powinno by godnym nastpc kamikadze. Stawi czoo mierci - to zadecyduje, czy

30
Dwigajc na barkach gwny ciar wojny z hitlerowsk Rzesz, Zwizek Radziecki nie by w stanie prowadzi
walki na dwa fronty - rwnie z Japoni. Aby przybliy zakoczenie wojny, podczas konferencji jataskiej
Wielkiej Trjki (luty 1945) Stalin zapewni zachodnich sojusznikw, e Armia Czerwona podejmie dziaania
militarne przeciw Japonii w cigu trzech miesicy po kapitulacji Niemiec. Obietnica zostaa dotrzymana. Autor
wydaje si nie dostrzega pewnych uwarunkowa polityczno-spoecznych i do pobienie przedstawia
stosunki japosko-radzieckie - przyp. red.
31
Modzi bohaterowie historii narodowej, ktrzy oddali ycie za cesarza - przyp. aut.
pozostawimy po sobie, czy te si uchronimy przed spucizn haby na tysice lat i popenieniem
witokradztwa niewiernoci wobec naszej penej chway trzechtysicletniej tradycji.
W kocu maja podjto w gbokiej tajemnicy negocjacje w sprawie mediacji radzieckiej. Dla
nawizania kontaktu z ambasadorem radzieckim w Tokio, Jakowem Malikiem, minister spraw
zagranicznych Togo korzysta z porednictwa weterana dyplomacji i byego premiera Hiroty Kokiego.
Spotkania odbywaj si nie opodal stolicy w grach Hakone, gdzie ambasada radziecka dla ochrony
przed amerykaskimi nalotami wynaja wielki hotel Gohra, pooony w ssiedztwie synnego
uzdrowiska Mijanosita, schroniska ambasady niemieckiej.
Historia kiedy ujawni, jakich argumentw uya strona japoska, by nakoni rzd radziecki do
porednictwa. W owym momencie Hirota koncentruje si na najwaniejszej sprawie: zachowaniu
osoby cesarza. Ambasador Malik przekazuje do Moskwy szczegowe sprawozdanie z prowadzonych
rozmw. Kreml przyjmuje je do wiadomoci, nie dajc wszake odpowiedzi. Niemniej Togo ocenia, e
sam ton rozmw stanowi dobr wrb, tote uwaa za rozsdne pozostawi Malikowi czas na
udzielenie odpowiedzi i decyduje si nieco zmieni taktyk: po czwartym spotkaniu w Gohrze
powierza dalsze negocjacje znanemu ze zrcznoci przedstawicielowi Japonii w Moskwie Sato
Naotakemu.
Rozpoczyna si teraz wycig midzy deniem do pokoju a narodowym samobjstwem. Katastrofalny
obrt, jaki na pocztku czerwca przybiera bitwa o Okinaw, stanowi dla cesarza i zwolennikw
pokoju zacht do kontynuowania wysikw na rzecz zakoczenia wojny, zarazem jednak wzmaga
presj rzecznikw wojny do ostatniego tchu. Walka midzy tymi dwoma obozami znaczy si pitnem
nawet na decyzjach podejmowanych na najwyszym szczeblu. 8 czerwca 1945 r. odbywa si w paacu
cesarskim tajna konferencja. Kada z takich konferencji, zwoywanych w wyjtkowych
okolicznociach, wyznacza wany etap w polityce japoskiej, cho czsto jej postanowienia stwarzaj
niejasn sytuacj. Zwolennicy pokoju, jak minister spraw zagranicznych Togo, powouj si na
fragment kocowej rezolucji nakazujcy rzdowi zachowa struktur narodow i uchroni
terytorium kraju. Dla nich oznacza to zwycistwo koncepcji pokojowej, bowiem obok bardzo
abstrakcyjnych sformuowa po raz pierwszy pojawia si okrelenie warunkw, jakim bdzie musiao
zadouczyni kade pokojowe rozwizanie. Zachowa struktur narodow - znaczy to uratowa po
wojnie cesarstwo i utrzyma na tronie dynasti bogini Soca. Uchroni terytorium kraju - znaczy to
nie dopuci do skalania witej ziemi Japonii przez okupantw, gdy umilkn dziaa. Z kolei wedug
ekstremistw, m.in. przedstawiciela armii Anamiego i rzecznika marynarki Tojody, obie te formuy
zapalaj zielone wiato idei oporu na mier i ycie. Przed dwoma dniami ta grupa wymusia
przyjcie przez Rad Szeciu - pod warunkiem aprobaty cesarskiej - nowego planu mobilizacyjnego,
ktry zakada wczenie caej bez wyjtku ludnoci Japonii do przygotowa do ostatecznej bitwy,
ktrej celem ma by odrzucenie wroga do morza. Powyszy plan zosta zaprezentowany na
konferencji cesarskiej, poniewa jednak cesarz pomin go milczeniem, zwoany w trybie pilnym przez
admiraa Sudzukiego parlament jeszcze tego samego dnia na nadzwyczajnej sesji uchwala ustawy,
dajce najwyszemu dowdztwu potrzebne prerogatywy. W danej chwili bierze wic gr partia
rozpaczy. Cesarskie pragnienie pokoju nie wystarczy, aby przerwa wojn. Cay nard zosta
podporzdkowany kalkulacjom tych, ktrzy pchaj go ku katastrofie ostatniej bitwy, za wadcy brak
na tyle silnego hamulca, by ten proces powstrzyma. Hamulca dostarczy mu dopiero za dwa miesice
w dramatycznych okolicznociach Ameryka - w postaci bomby atomowej.
Na razie ekstremici, popierani przez opini publiczn, nad ktr sprawuj kontrol, s wci bardzo
silni - gotowi, jeli zajdzie potrzeba, otwarcie zwalcza gabinet. Odpowiednie instrukcje otrzymuj -
jak ju nieraz bywao w przeszoci - nie od dowdcw armii, lecz z biur wojskowych; od modych
pukownikw zatrudnionych w sztabach i w Ministerstwie Wojny. Hasa podegajce do oporu do
ostatniego tchu rodz si te w obozach wiczebnych pilotw-samobjcw, w szkoach wojskowych
i w garnizonach. Tradycyjne orodki militaryzmu - prowincje poudniowej Japonii - przygotowuj si
z zaciek intensywnoci do odparcia amerykaskiej inwazji. Tajne organizacje nacjonalistyczne
rozsyaj po caym kraju swych agitatorw. Do powszechnego poboru staj kobiety - ukoronowanie
caej serii przedsiwzitych dziaa w postaci spisw, suby pracy, dwuletniej mobilizacji do pracy
w fabrykach itp., od ktrych przez dugi czas Japonki staray si uchyla. Wszdzie powstaj oddziay
ochotnikw ludowych, ktre zapoznaje si z podstawowymi zasadami posugiwania si broni
i wymogami walki partyzanckiej. Cae uzbrojenie tych formacji sprowadza si niemal wycznie do
starych karabinkw pamitajcych wojn rosyjsko-japosk, drewnianych strzelb i bambusowych
dzid. Za to ich morale maj podtrzyma krwawe historie o wyczynach hitlerowskiego Wehrwolfu,
w przeddzie kapitulacji Rzeszy, ktre powinny sta si wzorem do przecignicia w japoskiej
godzinie okrutnej zemsty na najedcach.
Lotnictwo pospiesznie przygotowuje nowe partie kamikadze. Nie jest to ju wspaniay kwiat Japonii
pocztkowego okresu wojny: caa modzie uniwersytecka dawno wygina na Leyte, Okinawie i
Iwodzimie, za teraz na plon samobjstwa dojrzewa do prymitywne pokolenie czasu znaczonego
kolejnymi klskami. Zacig jest jedynie z nazwy dobrowolny: zgoda przyszych ywych bomb nie
jest wymagana. Wedug optymistycznych ocen Japonia dysponuje zaledwie 10 tys. samolotw, w tym
tylko 3000 mona zaliczy do nowoczesnych. Reszta - to stare aeroplany wszelakiej proweniencji. Aby
uchroni samoloty przed nieprzyjacielskimi bombami, rozproszono je maksymalnie w terenie.
W poudniowej Japonii marynarka w tajemnicy prowadzi wiczenia z nowymi rodzajami broni
samobjczej. Nale do nich odzie torpedowe, wybuchajce wraz z zaog przy burtach
nieprzyjacielskich pancernikw, i ywe skafandry, ktre maj strzec pod wod atakowanych
wybrzey i wysadza w powietrze kaduby wrogich okrtw.
Na pnocny zachd od Tokio w pooonych w samym sercu Japonii grach Nagano powstaje
centralny orodek przyszego oporu. Ju na pocztku zimy cesarska Wielka Kwatera Gwna wybraa
miejsce, w ktre zamierza si wycofa w chwili inwazji wojsk amerykaskich. Znajduje si ono
w pobliu wsi Hanisina, obok historycznego pola bitwy z okresu wojen feudalnych. Niedaleko, koo
ruin zamku Sanada setki Koreaczykw pracuj przy budowie schronu przeznaczonego dla cesarza.
Wysiedla si cae wsie, a chopskie chaupy przebudowuje na betonowe, zachowujc ich drewniano-
somiany wystrj zewntrzny dla zmylenia wroga. Cesarzowi musz tu wystarczy maty i proste
umeblowanie.
Wraz z upadkiem 21 czerwca 1945 r. Okinawy Amerykanie zdobywaj baz operacyjn oddalon
zaledwie o 600 km od japoskiej metropolii - witej ziemi Jamato. Jednak dowdztwo japoskie
nie wierzy w atak bezporednio na Tokio: mimo wszystko znaczna odlego wystawia na
niebezpieczestwo transporty morskie i zaopatrzenie pierwszego rzutu wojsk, wysadzonych na ld
zbyt daleko od baz. Naley raczej oczekiwa ofensywy w poudniowej Japonii - Tokio liczy, e nie
nastpi to przed upywem dwch miesicy. Przyszo miaa pokaza, e te przewidywania byy
trafne. Po Okinawie Amerykanie istotnie planowali inwazj rozoon na dwie fazy. Operacja
okrelana w tajnym kodzie sztabu generaa Mac Arthura mianem Olimpic miaa si rozpocz jesieni
1945 r. uderzeniem na trzy wybrane punkty Kiusiu, za w toku przewidzianej na pocztek maja
1946 r. operacji desantowej Coronet miao wyldowa na plaach pooonych na pnocny wschd
od stolicy 9 dywizji piechoty, 2 dywizje pancerne i 3 dywizje piechoty morskiej, ruszajc std do
natarcia na rwnin tokijsk. W powyszych planach nie uwzgldniono, rzecz jasna, istnienia bomby
atomowej, bowiem do ostatniej chwili o pracach nad jej konstrukcj nic nie wie aden z dowdcw
wojsk amerykaskich w tym rejonie Pacyfiku, nie wyczajc samego Mac Arthura. Wedug ich opinii
pokonania Japonii naley oczekiwa z nastaniem lata 1946 r.
Dnia 22 czerwca 1945 r. Hirohito osobicie bierze udzia w posiedzeniu Najwyszej Rady Wojennej,
odbywajcym si w schronie cesarskim pod gruzami paacu. Wysuchawszy sprawozda szeciu
obecnych osobistoci, owiadcza, e naley skupi ca uwag na rozwaeniu sposobw jak
najszybszego zakoczenia wujny. Wychodzc z posiedzenia, premier Sudzuki zwraca si do sekretarza
generalnego gabinetu: Cesarz wyrzek sowa, ktrych my, jego poddani, nie moemy uy otwarcie.
W nastpstwie tego posiedzenia Rada Szeciu odbywa kilka spotka w sprawie mediacji radzieckiej,
postanawiajc przyspieszy rokowania. Aby mie jasno co do stanowiska Kremla, rzd japoski
postanawia skierowa do Moskwy specjalnego wysannika z penomocnictwem do prowadzenia
rozmw w imieniu cesarza.
Dnia 12 lipca 1945 r. ksi Konoje otrzymuje niespodzianie wezwanie do paacu. Cesarz poleca mu -
ku jego wielkiemu zaskoczeniu, bowiem nie uprzedzono go o przedmiocie audiencji - uda si do
Moskwy, na co ksi wyraa zgod. W dwa miesice pniej, ju po kapitulacji, w prywatnej
rozmowie z Konojem usyszaem z jego ust stwierdzenie, e armia japoska nie oponowaa przeciw
jego wyjazdowi w misji specjalnej. Tymczasem jednak minister wojny genera Anami kategorycznie
deklaruje, e armia do koca nie pozwoli narzuci sobie kapitulacji. Moe ona pj jedynie na
wynegocjowane za porednictwem radzieckim zawieszenie broni na zadowalajcych warunkach.
Jakie mogyby to by warunki? W tej kwestii zarwno w onie rzdu, jak i w Radzie Szeciu istnieje
zasadnicza rnica zda. Minister spraw zagranicznych Togo, postanawiajc zwrci si do rzdu
radzieckiego o jak najszybsze przyjcie w misji specjalnej ksicia Konojego - ktry mgby natychmiast
przyby samolotem do Moskwy - chce zyska na czasie. Na spory w sprawie propozycji, jakie moe
przedoy Konoje, pozostawiono gabinetowi tylko 24 godziny: ich pakiet musi by zatem uzgodniony
naprdce. W tajemnicy ustalono jednak z samym cesarzem, e Konoje moe si z nimi nie liczy.
W rozmowach, jakie bdzie prowadzi w charakterze osobistego wysannika Hirohita, otrzyma
penomocnictwa do poczynienia stosownych ustpstw, przedkadajc bezwzgldnie tylko jeden
warunek: zachowanie po klsce ustroju monarchicznego.
Bezporednio po spotkaniu ksicia z z cesarzem Togo wystosowa telegram do Moskwy, obligujc
ambasadora Sato do jak najszybszego uzyskania zgody rzdu radzieckiego na przyjazd wysannika
cesarza. Stalin wybiera si wanie na konferencj do Poczdamu z udziaem Churchilla i Trumana.
Opnia wszake wyjazd o jeden dzie, chcc uzyska z Tokio szczegowe informacje o przedmiocie
misji Konojego. Moskwa dwukrotnie stawia to oczywiste pytanie, na co dwukrotnie otrzymuje z Tokio
t sam oglnikow, i niezadowalajc odpowied, e Konoje zamierza prosi w imieniu cesarza o
dobre usugi Rosji w sprawie zawieszenia broni i e konkretne propozycje rzdu japoskiego zostan
przedstawione osobicie przez samego ksicia.
Stalin nie czeka ju na kolejn odpowied rzdu japoskiego. Wraz z Mootowem opuszcza 14 lipca
Moskw i odlatuje do Poczdamu, pozostawiajc w niepewnoci nie tylko ambasadora Sato, ale i
chiskiego ministra spraw zagranicznych Sung Czu-wena, ktry zjawi si tu jako przedstawiciel Czang
Kaj-szeka, upowaniony do podjcia pertraktacji nad doniosej wagi traktatem chisko-radzieckim.
Kreml przekazuje wic do Tokio wiadomo, e wskutek nieobecnoci Stalina odpowied strony
radzieckiej dotyczca wizyty ksicia Konojego przecignie si o kilka dni. Zwoka ta nie wywouje
zbytniego niepokoju Togo, ktry jako uparty optymista wierzy, e Stalin w kocu zgodzi si na
radzieckie porednictwo. Jednak jedyn odpowiedzi Moskwy bdzie wypowiedzenie Japonii wojny
przez Zwizek Radziecki, o czym 8 sierpnia 1945 r. ambasador Sato zosta urzdowo powiadomiony
przez Mootowa. Oznacza to katastrof, lecz ma ona drugorzdne znaczenie wobec apokaliptycznej
tragedii, ktra wstrzsna wiatem dwa dni wczeniej, a ktra przybraa posta atomowego grzyba
nad Hirosim...

18.
Hirosima

Dnia 26 lipca 1945 r. z Poczdamu, miejsca ostatniej i najdoniolejszej w decyzje konferencji aliantw,
oznaczajcej zakoczenie wojny, wystosowano do rzdu japoskiego ultimatum. Jest to zwiastun
tragicznego finau Najwikszej Azji. Poprzedzajce go dwa tygodnie przetoczyy si przez wyspy
japoskie niby ogniste tornado pociskw z morza i z powietrza. Flota amerykaska, majc po zajciu
Okinawy swobod ruchu na okolicznych wodach, pojawia si po raz pierwszy na szerokoci Tokio
i atakuje wybrzee japoskie nie tylko siami powietrznymi, ale i bezporednio artyleri. Gbokie
poruszenie ogarnia kraj na wie o zdruzgotaniu Mito - miasta, ktre przywouje wspomnienie walk
w okresie Restauracji, a ktre teraz lego w gruzach, zmiecione straszliwym jzorem ziejcym znad
horyzontu stal i pomieniem. Strefa bombardowa przesuwa si stopniowo ku pnocy - a do bazy
morskiej Muroran na Hokkaido. Przed niespena wiekiem czarne okrty komodora Perryego
wymusiy na starej feudalnej Japonii zgod na wyldowanie cudzoziemskich barbarzycw. Dzi
o ile liczniejsze czarne okrty i straszliwsze od nich czarne ptaki maj rzuci Japoczykw
w habie na kolana. Pnocna Japonia znalaza si w zasigu dziaa superfortec B-29; pod bombami
pon kolejne, jedno po drugim, miasta: Niigata, Sendai, Aomori... Flota posuwa si ku stolicy i przy
zej pogodzie dociera do samych wrt Zatoki Tokijskiej, ostrzeliwujc z bliska dziki przenikajcemu
mg radarowi nadbrzene urzdzenia. Dwadziecia lotniskowcw zajo pozycje naprzeciw Tokio.
Pierwszy atak kieruje si na baz morsk w Jokosuce; samoloty dobijaj m.in. unieruchomiony
w przystani pancernik Nagato. Po kilku dniach nastpuje nalot na Kure, drug japosk baz
morsk, i na rodkow Japoni. O wicie 27 lipca rzd, czujny na najmniejsze drgnienie Poczdamu,
dowiaduje si z nasuchu radiowego o uroczystej deklaracji podpisanej przez Trumana, Churchilla i
Czang Kaj-szeka. Ma ona charakter ultimatum, w ktrym wzywa si Japoni do bezwarunkowej
kapitulacji, nim - jak brzmi enigmatycznie jeden z fragmentw tekstu - zwali si na ni potga
nieskoczenie wiksza od tej, ktra spustoszya Niemcy. Do tego dorzucono kategoryczne dania:
usunicie i ukaranie osb odpowiedzialnych za wojn, okupacja wojskowa terytorium Japonii,
reparacje, podzia cesarstwa japoskiego, cakowite rozbrojenie, rewolucja demokratyczna. Ani sowa
na temat losu cesarza i dynastii.
Rzd japoski natychmiast zwraca uwag, e ultimatum poczdamskie nie zawiera podpisu Stalina
(Zwizek Radziecki nie by w stanie wojny z Japoni). Togo pragnie widzie w tym dowd, e nie bez
podstaw spodziewa si dobrych usug strony radzieckiej. Czy jednak mona przyj, e Stalin
pozostawa jedynie obojtnym widzem? Jeli nawet interweniowaby na korzy Japonii, czy warunki
pokojowe mogy si istotnie rni od zredagowanych w jego obecnoci? Premier Sudzuki ma i inne
kopoty: jest zaniepokojony wrzaw podniesion przez ekstremistw w onie rzdu i w jego
otoczeniu, znajdujcych w ultimatum doskona poywk dla wci podsycanej kampanii oporu do
ostatniego tchu.
Czy naley opublikowa deklaracj wroga? I przede wszystkim - czy naley j odrzuci, czy te
przyj? Postanowiono opublikowa ocenzurowan i zagodzon wersj, po czym gabinet - po dugich
dysputach, wiadczcych o gbokich podziaach wewntrznych i dezorientacji - uzna, e bdzie
zrczniej odwlec decyzj. Za porednictwem Biura Informacyjnego rozpowszechniono komunikat,
w ktrym stwierdza si, i Japonia postanowia zignorowa ultimatum. Dla cisoci naley doda,
e w komunikacie uyto zwrotu mokusatsu
32
, ktry dosownie znaczy: zabi milczeniem. Ma to
w intencji rzdu zadowoli rzecznikw walki do ostatniego tchu, a zarazem zadouczyni
oczekiwaniom pacyfistw. Tymczasem reakcje wywoane dwuznacznoci komunikatu s
diametralnie odmienne. Ekstremici z wciekoci protestuj, domagajc si kategorycznego
odrzucenia ultimatum, prasa obsypuje deklaracj szyderstwem i kpinami, za alianci interpretuj
japoski komunikat jako ostateczn negatywn odpowied Tokio.
Dnia 16 lipca 1945 r., nazajutrz po przybyciu do Poczdamu, prezydent Truman otrzymuje wiadomo
historycznej wagi: na pustynnych obszarach Nowego Meksyku przeprowadzono pierwsz udan
prb z bomb atomow. Dowiadczalny wybuch przygotowywano z myl o posueniu si now
broni przeciwko Japonii. Przed sw podr do Europy prezydent poleci, aby bomb w dwch
egzemplarzach (jeden z adunkiem plutonu, jak w zastosowany w prbnej eksplozji w Nowym
Meksyku, a drugi z adunkiem uranu) przetransportowano w czciach na wysp Tinian w archipelagu
Marianw. W odlegoci co najmniej 2000 km od tego miejsca miaa ona by zrzucona z pokadu
samolotu na wyznaczony cel w Japonii.
25 sierpnia w bazie na Tinianie znalazy si dwie bomby i dwie zaogi. Mokusatsu admiraa
Sudzukiego przyspiesza decyzj Trumana - kieruje na Tinian rozkaz: zrzuci bomb po 2 sierpnia,
najwczeniej, jak tylko to bdzie moliwe...

Hirosim, poniedziaek 6 sierpnia 1945 r. W kilkanacie sekund po godzinie 8.15 olepiajcy bysk,
janiejszy ni tysic soc, rozdziera niebo nad centrum miasta. Gigantyczny podmuch unosi w gr
ogromny sup dymu i szcztkw. Wszystko wok zalewa ocean ognia. Atomowy kataklizm unicestwia
okoo 300-tysiczne
33
miasto w chwili, gdy zabierao si do pracy. miercionone promienie
dopeniaj dziea zagady. Tysice drewnianych domw przemienia si w miliony poncych szczap,
rzadkie murowane budynki staj si stert dymicych zgliszcz, pomienie buzuj po cianach szk,
gdzie wanie rozpoczynay si lekcje, pal si koszary pene wojska
34
i przewrcone tramwaje nabite

32
W jzyku japoskim znaczy to rwnie: nie dostrzega, traktowa z milczc pogard przyp. tum.
33
Wedug innych rde - okoo 365-tysiczne (W. T. Kowalski: Wielka Koalicja 1941-1945. T. 3. Warszawa 1977,
s. 718) - przyp. red.
34
W Hirosimie miecia si kwatera gwna poudniowego okrgu wojskowego - przyp. aut.
pasaerami. Pod szcztkami zdruzgotanych ulic i uliczek mier dopada tumy prostych ludzi,
udajcych si do pracy. Znikaj bez ladu stare witynie. Jeden ognisty bysk zwiastuje straszliwy
koniec przewaajcej czci mieszkacw centrum miasta. Miazga krwawicych, zwglonych istot,
czogajcych si, umierajcych w drgawkach na ziemi, gincych pod gruzami domw, poncych
ywcem, na poy oszalaych, pdzcych na olep przed siebie, byle wyrwa si z koszmaru... Nagie
sczerniae ciaa ywcem obdarte ze skry, nadwglone twarze, niewidzce oczy...
Czy piro obserwatora jest zdolne opisa ca otcha tego rozszalaego na ziemi pieka? Spord
tysica relacji ofiar, ktre przeyy kataklizm, wybraem wspomnienia 33-letniej gospodyni domowej z
Hirosimy, pani Kitajamy Futaby, ktra znajdowaa si w odlegoci 1700 m od miejsca eksplozji:
Byo to rankiem 6 sierpnia. Dogoniam grup kobiet, ktre podobnie jak ja pracoway ochotniczo
przy robieniu przerw przeciwpoarowych na wypadek nalotw bombowych. Rozwalaymy cae
szeregi domw. Wskutek alarmu lotniczego mj m pozosta na noc w redakcji Chunichi
(Dziennik rodkowej Japonii), gdzie by zatrudniony.
Nasza grupa przesza gsiego most na Tsurumi, gdy nagle bez uprzedniego alarmu pojawi si bardzo
wysoko nad naszymi gowami pojedynczy nieprzyjacielski samolot. Dotd pamitam jego srebrne
skrzyda, byszczce ostro w blasku soca. Jedna z kobiet krzykna: Patrzcie, spadochron!
Odwrciam si na ten okrzyk i wanie w tym momencie przenikliwy bysk zakry cae niebo.
Co byo pierwsze: bysk czy huk wybuchu, ktry zdawa si rozdziera mnie na kawaki? Nie
pamitam... Rzucio mnie na ziemi i natychmiast wiat zacz si wali wok mnie, na minie, na
moj gow... Przestaam cokolwiek widzie. Pomylaam, e nadesza moja ostatnia godzina.
Mylaam te o trjce moich dzieci, ktre w przewidywaniu nalotw zostay ewakuowane na wie.
Nie mogam si ruszy: padajce zewszd szcztki belek i dachwek tworzyy stos, spod ktrego nie
sposb byo si wydosta.
Prbowaam si jako wyczoga. W kocu udao mi si wyswobodzi. Poczuam straszliwy odr.
Sdzc, e bomba, ktra w nas uderzya, moga by bomb zapalajc z tego fosforu, jakie spady
na tyle innych miast, zaczam do mocno pociera nos moj tenugui - tak serwetk, zawieszon
przy pasku. Nagle z przeraeniem spostrzegam, e w serwetce pozostay kawaki skry z mojej
twarzy... Ach! I skra z moich rk, i skra z ramion rwnie zacza odpada! Od okcia a po koce
palcw caa skra z prawego przedramienia odkleia si i miesznie zwisaa. Z lewej rki,
z wszystkich piciu palcw, skra zesza mi jak rkawiczka. Siedzc na ziemi, zupenie wyczerpana,
powoli przychodziam do siebie.
Stopniowo zaczam sobie uwiadamia, e gdzie zniky bez ladu wszystkie moje towarzyszki... Co
si z nimi stao? Ogarna mnie nagle panika. Chciaam ucieka, ale dokd? Wszdzie wok szcztki,
deski, belki, dachwki - adnego punktu, wedug ktrego mogabym si zorientowa, gdzie jestem...
Co si stao z niebem - bkitnym jeszcze przed chwil? Teraz byo czarne, jakby zapada gboka noc.
Wszystko wydawao si niewyrane jak we mgle. Miaam wraenie, e stana mi jaka chmura przed
oczyma, ktrej nie mogam przenikn. Czybym zacza traci zmysy? W kocu dostrzegam
niewyrany kontur mostu na Tsurumi i pobiegam w jego kierunku. Przedzieraam si przez sterty
gruzw. Tego, co wwczas zobaczyam pod mostem, nigdy nie potrafi zapomnie.
Setki ludzi wypeniay rzek. Nie umiem powiedzie, czy to byli mczyni, czy kobiety, wszyscy
budzili przeraenie swym wygldem: spopielae obrzke twarze, zjeone wosy, rce wzniesione do
gry. Jczc z blu, rzucali si do wody. Sama miaam gwatown ochot uczyni to samo wskutek
blu, ktry pali mi cae ciao. Pomylaam jednak, e nie umiem pywa, i to mnie powstrzymao.
Nagle spostrzegam, e caa dzielnica Hatciobori po drugiej stronie rzeki zaczyna si pali na moich
oczach. Sdziam, e tylko dzielnica, z ktrej si wyrwaam, zostaa zbombardowana... Popdziam
przed siebie, gono wykrzykujc imiona moich dzieci. Dokd biegam? Nie wiem, w oczach pozostay
mi tylko obrazy straszliwych cierpie...
Jaka kobieta z twarz i rkami caymi we krwi gwatem chciaa si wedrze do wntrza poncego
domu. Mczyzna prbowa j si powstrzyma. Jeszcze dzi sysz, jak wya w beznadziejnej
rozpaczy: Pucie mnie! Pucie! Tam jest mj syn! On si spali! Pod mostem Kodzin, na poy
zawalonym, ze zniszczonymi elazobetonowymi barierami, unosia si na wodzie wielka masa prawie
nagich trupw. Przypominay zdeche psy... Na brzegu leaa na plecach w kauy krwi kobieta
z wyrwanymi piersiami. Co tu si stao?... Czy tak wyglda buddyjskie pieko, ktre opisywaa mi
w dziecistwie babcia?...
Musiaam tak bdzi po zgliszczach pewnie ze dwie godziny, nim znalazam si na placu wicze
wojskowych pooonym we wschodnie], dzielnicy. Oparzenia sprawiay mi okrutny bl. By to inny bl
ni przy zwykym oparzeniu - dotkliwy i niepokojcy, wydawa si pochodzi jakby spoza mojego ciaa.
Z rk wydzielaa mi si jaka ta ropa. Pomylaam, e chyba i moja twarz musi wyglda strasznie...
Wok na placu wicze ujrzaam gromady uczniw szk podstawowych i licealistw - chopcw
i dziewczt. Przeraeni agoni, jeszcze chcieli si std wyrwa, uciec przed mierci... Podobnie jak ja
naleeli do ochotniczego korpusu obrony przeciwlotniczej. Dotd pamitam ich oszalae woania:
Mamo! Mamo! Byli straszliwie poparzeni i silnie krwawili - ten widok by nie do zaniesienia!
A jednak zmuszaam si, by patrze... Zaczam z wciekoci krzycze: Dlaczego te dzieci? Co one
winne?! Lecz nie byo nikogo, przeciw komu mogabym obrci moj wcieko... Patrzyam tylko,
jak umieraj jedno po drugim, przyzywajc nadaremnie matki na pomoc...
Nie wiem, jak dugo, pprzytomna, tkwiam na tym placu, nim puciam si w dalsz drog. Jak
daleko mogam sign sabncym wzrokiem, wszystko stao w ogniu - a do dworca kolejowego
i dzielnicy Atago. Uczuam, e twarz zaczyna mi stopniowa twardnie. Ostronie signam domi do
policzkw. Odniosam wraenie, jakby objto mojej twarzy nagle si podwoia... Coraz sabiej
rozrniaam otaczajce mnie ksztaty. Wielkie nieba! Czybym tracia wzrok? Po tylu nieszczciach -
czy teraz czeka mnie mier? Ale szam dalej, a dotaram do dzielnicy podmiejskiej.
W tej dzielnicy, oddalonej od centrum, spotkaam starsz siostr, ktra odniosa tylko lekkie rany
gowy i ng. Zrazu nie poznaa mnie, po chwili wybuchna paczem. Na rcznym wzku zawioza
mnie do oddalonego o cztery kilometry orodka pomocy medycznej w Jaga. Przybyymy tu ju noc.
Wszdzie kbiy si nieprzeliczone rzesze rannych. Nieustannie przyrastay stosy trupw. Dwie doby
leaam bez przytomnoci i wci powtarzaam w gorczce - jak pniej mwia mi siostra: Moje
dzieci! Zaprowadcie mnie do moich dzieci!
smego sierpnia przeniesiono mnie na noszach do pocigu i odtransportowano do rodziny we wsi
Kasumi. Wiejski lekarz owiadczy, e mj przypadek jest beznadziejny. Sprowadzono do mnie moje
dzieci. Nie mogam ich zobaczy, rozpoznaam je tylko - jak pies - po zapachu. 11 sierpnia doczy do
nas mj m. Malestwa caoway go i ciskay, paczc z radoci.
Krtko cieszylimy si szczliwym spotkaniem... Mj m, cho nie mia nawet ladu jakiejkolwiek
rany, zmar nagle w trzy dni pniej, wymiotujc krwi. Nasze maestwo trwao 16 lat, a teraz,
bdc sama na krawdzi mierci, nie mogam nawet - jak tego wymaga zwyczaj - uoy pod jego
gow poduszeczki na ostatni drog...
Powiedziaam sobie: Moje biedne dzieciny, ze wzgldu na was - nie wolno mi umrze! I jako
cudem wyyam, cho stale powtarzano mi, e jestem skazana na mier...
Z wolna wraca mi wzrok i po dwudziestu dniach jak przez mg dojrzaam rysy moich dzieci.
Oparzenia na twarzy i rkach dugo nie chciay si goi, rany ropiay i wyglday jak zgnie pomidory.
Dopiero w grudniu zaczam si podnosi i prbowaam chodzi. Kiedy w styczniu zdjto mi bandae,
wiedziaam, e twarz i rce pozostan mi na zawsze okropnie oszpecone. Miaam tylko poow
lewego ucha. Od czoa a po szyj przez ca moj twarz cignie si ciemnobrunatna obrzmiaa
szrama, szeroka na do, przechodzc w poprzek ust. Na prawej doni od przegubu a do maego
palca wyroso mi co w rodzaju spuchnitego wrzodu szerokoci piciu centymetrw. Wszystkie pi
palcw u lewej rki sprawia wraenie jakby przylutowanych do podstawy...
W trzy dni pniej - 9 sierpnia 1945 r. o godz. 11.01 - zaczyna si martyrologia Nagasaki. Posu si
wiadectwem, doktora Nagaiego Takasiego, autora poczytnych ksiek (wrd nich Dzwonw
Nagasaki), ktre rozsawiy jego nazwisko. Oto zapiski, nabazgrane w zeszycie w kilka dni po eksplozji
drugiej bomby atomowej. Odnaleziono je ju po mierci doktora, ktra nastpia w sze lat pniej
po dugich cierpieniach, spowodowanych chorob popromienn:
Nagy bysk. Kiedy oprzytomniaem, wok pitrzyy si gruzy szpitala. Nic nie byo wida. Wszyscy
twierdz, e to bomba... Prawdopodobnie nie jestem ranny, lecz jeli wybuchnie ogie, to bdzie
koniec...
Zaczynaj skd wyazi nasi chorzy, napywaj ranni z zewntrz - wszyscy nadzy, pokrwawieni
i prawie odarci ze skry. Spalone i zjeone wosy, zwglone twarze, spopielae lub niemal czarne,
przypominaj potpiecw. Czogaj si po ziemi, nie mogc usta na nogach.
Jeden z moich asystentw, ktry przed chwil przyby z miasta, opowiada, e na ulicach wszdzie le
ludzie - cae zway trupw i rannych, tak e nie mona si porusza. Rozgldam si wok - jak okiem
sign, szaleje ogie. Miasto zostao starte na proch...
Poar przyblia si do szpitala. Ci, ktrzy s zdolni do ucieczki, pdz przed siebie w popochu jak
stado baranw. Doktor Nagai stara si kierowa ich ku odlegym pagrkom pokrytym polami.
By to rozdzierajcy serce widok. Kto mia jeszcze troch si, wlk lub taszczy rannych krewnych
i przyjaci, nieraz nie zauwaajc, e ciy mu tylko trup. Dzieci dwigay na plecach ojcw i matki.
Dotarszy na pagrek, matki dopiero pojmoway, e ciskaj w ramionach martwe dzieci. Poszarpane
nagie ciaa tych nieszcznikw ociekay krwi. Wyac pod gr, jeszcze si upewniali, czy ogie ich
nie dogania. Wlekli si ku nie zabudowanym terenom w nadziei, e tam umkn mierci. Zewszd
dochodzio woanie o pomoc. Ludzie bagali o ratunek. W tym wdrapujcym si na pagrek
tasiemcowym tumie coraz czciej kto pada bez tchu i umiera na stoku.
Poar nie ustawa. Ze wszystkich stron z poncych i zawalanych domw dobiega przeraliwy krzyk
wzywajcy pomocy. Wszdzie, nawet na pagrku i na ciekach w dolinie, widziaem nieprzeliczon
mas trupw. Nie wiadomo byo, gdzie nog postawi. A ludzie bez przerwy bagali o pomoc.
W tej czci miasta byo pewnie z 20 tysicy zabitych i 60-70 tysicy rannych. Z wieczora zimny
ksiyc zdawa si nieco chodzi ar powietrza, ale niebo nadal powlekay gazowe chmury,
rozwietlone zowrogo odblaskiem pomieni. W dolinie sycha byo pie o polegych marynarzach,
a dalej, gdzie ostao si jeszcze troch trawy, chr chrzecijan z Nagasaki piewa hymny. Ranni woali
bez przerwy: Pi! Pi! Zauwayem nieprzyjacielski samolot, ktry przelecia nad naszym
pagrkiem, zatoczonym straszliwie okaleczonymi ludmi i ciaami zmarych.
Nagai stara si te odtworzy wraenia i spostrzeenia wiadkw eksplozji, ktrym udao si przey
atomowy koszmar:
Najpierw da si sysze jaki dziwny szum, nastpnie wszystko wok zalao olepiajco biae
wiato. Niektrzy przypominaj sobie, e w tym samym momencie rozpezy si po ziemi szkaratne
pomienie. Ci, co byli bliej miejsca wybuchu, odczuli oparzenia na skrze, a w chwil pniej powalio
ich i przygnioto do ziemi potne jak tajfun uderzenie fali powietrza. W cigu zaledwie sekundy
wszystko zostao zamienione w warstw popiou, a ziemia cakowicie ogoocona z wszelkich ladw
ycia. W promieniu jednego kilometra wybuch strawi doszcztnie wszystkie domy drewniane
i zburzy budynki o trwalszej i solidniejszej konstrukcji. Licie i trawa zostay do cna wypalone,
a najwiksze nawet drzewa wyrwane z korzeniami. Wyginy zwierzta - poczwszy od robakw, na
bydle koczc. Mnstwo ludzi znalazo mier pod gruzami zburzonych domw. Wszystko to byo
dzieem jednej chwili, ktra pozostawia ledwo czas na wydanie krzyku...
Usiuj wymaza sprzed oczu ten potworny i rozdzierajcy serce obraz, lecz nie jestem w stanie.
Koniec wiata w wyobraeniu staroytnych lub pieko - oto najwaciwsze sowa, jakie znajduj na
okrelenie tego, co dane mi byo oglda.
Ja sam, z koniecznoci postronny obserwator wydarze owych dni, zobaczyem Hirosim na wasne
oczy w trzy miesice pniej, gdy zapanowa ju pokj. W tym miejscu niech mi bdzie wolno
nawiza do okresu tu po zakoczeniu wojny. Od dnia tragedii na miejscu zagady nic si zmienio.
Miaem mono ujrze miasto dokadnie takie, jakie wyonio si bezporednio po kataklizmie, gdy
rozwiay si chmury atomowego grzyba... - wyjwszy masy zabitych i konajcych. Widziaem miasto?
Powiedzmy raczej, e patrzyem na miejsce, na ktrym jeszcze niedawno stao miasto. Teraz prawie
nie pozostao po nim ladu. Dzi moje wspomnienia sprzed ponad trzydziestu lat zacieraj si
w szczegach, ale w pamici utrwali si na zawsze w bolesny ucisk serca, jakiego doznaem,
wstrznity widokiem okruchw miasta, startego - jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej -
z powierzchni ziemi i z mapy. Wraenie pustki byo tym bardziej przygnbiajce, e Hirosima,
pooona na paskiej rwninie, w delcie pyncej opodal rzeki, zamknitej w oddali szarymi
pagrkami, teraz, jak okiem sign - w miejscu, gdzie byy pulsujce tumem ulice - staa si niemal
idealnie rwninn szarordzaw pustyni, zmcon jedynie wystajcym gdzieniegdzie rumowiskiem.
Widziaem wiele innych zniszczonych miast japoskich - w tym Tokio. Po wybuchach bomb
eksplodujcych i zapalajcych pozostaway tu przynajmniej jakie szcztki miasta, troch
potrzaskanych resztek, troch zgliszcz. W Hirosimie - nic. Sia wybuchu bomby i poar, ktry z miejsca
ogarn zdruzgotane ruiny, unicestwiy absolutnie wszystko w promieniu od ptora do dwch
kilometrw od punktu eksplozji. Porodku tego pustkowia bezwzgldnego funkcjonowao
ldowisko samolotw. Wystarczyo troch pozamiata i oczyci teren, by powsta niedugi pas
startowy, umoliwiajcy ldowanie i start niewielkich wojskowych samolotw obserwacyjnych,
z rzadka dokonujcych inspekcji za zezwoleniem amerykaskiej armii okupacyjnej. W innych miastach
ycie prawie natychmiast odradzao si na nowo. Tu - ani ywej duszy, adnej najlichszej chaupy,
adnego wiadka, ktry przey kataklizm tu na miejscu i z ktrym mona by porozmawia. Ci, co uszli
z yciem, uciekli z tej przekltej ziemi w obawie przed zabjczym promieniowaniem. Tylko na
peryferiach, w pobliu pagrkw, rozrastaa si strefa barakw, wznoszonych z ocalaych szcztkw.
Pod agodnym niebem japoskiej jesieni czego niepokojco brakowao: nie byo najmniejszego ladu
trawki ani jakiejkolwiek innej rolinnoci. Caa Japonia zadawaa sobie wwczas pytanie, czy na ziemi
obu skaonych atomem miast - Hirosimy i Nagasaki - wyronie kiedykolwiek dbo trawy i na nowo
rozkwitnie kwiat. Odpowied miaa przynie dopiero najblisza wiosna: w jednej ze swych ksiek
doktor Nagai pisze, jak niezwykle wzruszajcym przeyciem by dla niego cienki zielony pd, jaki ku
niebu wypucio ziarnko, ktre wetkn w ziemi - odrodzenie kruchej nadziei.
Przyjechaem do Hirosimy wraz z wysannikiem specjalnym dziennika Le Figaro - Jamesem de
Coquetem. Bylimy pierwszymi i, jak sdz, jedynymi Francuzami, ktrzy ujrzeli Hirosim zaraz
potem. Nasz pierwsz reakcj by szok pomieszany z przeraeniem, do czego doczy si - a mam
prawo mniema, e mj towarzysz dzieli ze mn to samo uczucie - przygniatajcy wstyd. Wstyd mi
za Zachd - mwiem do siebie w duchu - wstyd mi za nauk..., za czowieka... A trudno uwierzy,
e kilku naszych kolegw, dziennikarzy amerykaskich, jak i my uczestnikw rekonesansu,
przejechao jeepem przez t zowrog rwnin bez zatrzymywania si, jakby nic ich tu nie
interesowao! Zostalimy sami. Grzebalimy w ziemi, szukajc, niby w Pompei, jakiego poskrcanego
czy szklistego przedmiotu, by zachowa go na pamitk. Bez skutku. Mona by powiedzie, e
atomizujce dziaanie bomby atomowej sprowadzio wszystko do moliwie najdrobniejszych
czsteczek - nawet gruzy przemienio w proch. W pustynnym krajobrazie pozostay tylko resztki
upiornego budynku ze szkieletem kopuy dawnej hali wystawowej - ktry odtd nabierze rangi
naznaczonego pitnem tragedii zabytku - i zniszczony most na jednym z dopyww rzeki Tsurumi,
wyznaczajcy prawdopodobnie punkt zerowy eksplozji bomby.
Szczliwi, ktrzy zginli od razu, unicestwieni w krgu totalnej mierci w promieniu piciuset
metrw. Poza tym krgiem zaczyna si koszmar powolnej mierci: ile to tysicy ludzi o ciaach
przemienionych w gbki konao dugo, nie mogc umrze, ile to tysicy ofiar choroby atomowej
yo przez cae miesice i lata w cieniu mierci, nim ta przerwaa ich mk.
Ile ofiar pochona Hirosim? Oficjalnym liczbom 78 150 zabitych, okoo 37,5 tys. rannych i 13 983
trwale zaginionych - nie mona dawa wiary
35
. Dalekie od prawdy, pochodz z czasw, kiedy
Japoczycy zapewne nie mogli, a Amerykanie nie chcieli poda prawdziwego bilansu atomowej
apokalipsy. Jest on zreszt z wielu wzgldw trudny do ustalenia: dziesitki tysicy rannych
niebawem zmaro, powikszajc liczb ofiar miertelnych, wyginy cae rodziny, z ktrych nikt nie
pozosta przy yciu, ponadto brakuje dokadniejszych danych dotyczcych liczby ludnoci miasta
w owym tragicznej pamici dniu 6 sierpnia - uprzednio w przewidywaniu nalotw objto ewakuacj

35
W p roku po wybuchu atomowym zarzd miejski Hirosimy szacowa liczb ofiar miertelnych na 78 tys.,
a rannych - na 84 tys. rdem tych danych by raport Pastwowej Rady Naukowej. Por.: Raport sekretarza
generalnego ONZ o skutkach ewentualnego uycia broni jdrowej. Warszawa 1968, s. 16 - przyp. red.
okoo 120 tys. osb, a zarazem skoncentrowano tu pewne iloci wojsk w ramach przygotowa do
obrony poudniowej czci kraju. Dzi liczb ofiar pierwszego wybuchu atomowego oblicza si
ogem na okoo 200-250 tys., uwzgldniajc zmarych w rnych okolicznociach na skutek
odniesionych ran i napromieniowania. Hamai Sindzo, przedwczenie zgasy synny burmistrz
powojennej Hirosimy, mwi najpierw o ponad 200 tysicach ofiar, a pniej skorygowa t liczb
do 240 tysicy. W raporcie Japoskiego Czerwonego Krzya widnieje 250 tys. ofiar miertelnych i
150 tys. rannych (w tym wszyscy dotknici skutkami promieniowania jonizujcego). Podobnie
rozbiene s oceny liczby ofiar eksplozji nuklearnej w Nagasaki: oficjalnie poinformowano o 73 884
zabitych i 74 904 rannych, natomiast miarodajne szacunki wskazuj na okoo 120 tys. zabitych i okoo
80 tys. rannych
36
.
Obie bomby - ta z Hirosimy i ta z Nagasaki - zabijay jeszcze dugo po 1945 r. Kiedy przyjechaem do
Nagasaki w 1962 r., w szpitalu atomowym Japoskiego Czerwonego Krzya leao 246 osb, w tym
dwa tuziny modych ludzi, a okoo 600 pacjentw zaatakowanych chorob popromienn leczono
ambulatoryjnie. Kiedy mielicie ostatni przypadek atomowej mierci? - zapytaem dyrektora
szpitala, profesora Jokot Motoicira. Przyglda mi si przez chwil w milczeniu, po czym powiedzia
cicho: Zaledwie wczoraj. Czy zaobserwowalicie jakie szczeglne przypadki? Takich nie
brakowao - odpar. Pewien 35-letni mczyzna, ktry w chwili wybuchu znajdowa si
w stosunkowo bezpiecznej odlegoci, przez trzynacie lat cieszy si dobrym zdrowiem i nagle, nim
mino sze miesicy, rozsta si ze wiatem. Okazao si, e wszystkie narzdy wewntrzne mia
cakowicie zniszczone. W szpitalu przebywa take 16-letni chopiec z objawami mikrocefalii: wskutek
napromieniowania w onie matki jego czaszka osigna zaledwie pojemno czaszki mapiej. Albo to
dziecko, ktre w pitnacie lat po bombie przyszo na wiat pozbawione gowy... Jego matka ulega
napromieniowaniu i cho sama nie chorowaa, to czy zawsze podobne przypadki naley tumaczy
opnionym dziaaniem bomby? Niekiedy trudno wyrokowa o tym kategorycznie, moemy tylko
gromadzi spostrzeenia. Jedno wszake nie budzi wtpliwoci: w siedemnacie lat po wybuchu
bomba nadal sieje mier - koczy profesor Jokota. I podobnie po latach przeszo trzydziestu...
Czy uycie bomby atomowej przeciwko Japonii znajduje usprawiedliwienie? Do tej pory jest to jedna
z najbardziej spornych kwestii. Ju po wojnie Amerykanie dowodzili, e przeway argument, i
ldowanie w Japonii bez bomby pochonoby nieporwnanie wicej istnie ludzkich. Wedug
prezydenta Trumana straty wojsk amerykaskich podczas tej operacji signyby 250-500 tys.
onierzy, za wedug szacunku ministra obrony Henryego Lewisa Stimsona - nawet 1 mln.
Japoczykw zginoby o wiele wicej.
Ten argument nie wydaje si wszake przekonywajcy, skoro nie podzielao go wielu amerykaskich
dowdcw wojskowych, m.in. szef sztabu admira William Leahy, szef si powietrznych genera Henry
Arnold i gwnodowodzcy wojsk alianckich w Europie zachodniej genera Dwight Eisenhower.
Przeciw zastosowaniu broni jdrowej w wojnie z Japoni gwatownie oponowa zwaszcza
Eisenhower, uwaajc to za posunicie completely unnecessary (absolutnie niepotrzebne), bowiem
w jego przekonaniu dalekowschodni przeciwnik by ju pokonany i gotw skapitulowa. Genera

36
Raport sekretarza generalnego ONZ... (op. cit.r s. 16) wymienia 27 tys. zabitych i 41 tys. rannych spord
okoo 87 tys. mieszkacw miasta (na podstawie danych japoskiej Pastwowej Rady Naukowej). Wedug
innych rde Nagasaki liczyo okoo 200 tys. mieszkacw (W. T. Kowalski: Wielka Koalicja 1941-1945. T. 3.
Warszawa 1977, s. 719) - przyp. red.
ostrzega rwnie, e atomowa demonstracja siy naraa Stany Zjednoczone na potpienie caego
wiata.
Co do celowoci uycia nowej broni nie byo rwnie zgody wrd cywilnych doradcw prezydenta
(Interim Committee), ktrzy w specjalnym raporcie przedstawili racje za i przeciw. Cz, pomna
cicej na nich odpowiedzialnoci, sprzeciwiaa si natychmiastowemu wykorzystaniu nowego
wynalazku bd bezowocnie domagaa si ograniczenia destrukcyjnych skutkw wybuchu jdrowego.
Wielkie poruszenie zapanowao w rodowisku naukowym: trzy gremia uczonych, wrd nich liczni
laureaci Nagrody Nobla, opublikoway niezalenie od siebie apele nawoujce do zaniechania
szantau atomowego. Pod jednym z nich widniej podpisy 75 wybitnych uczonych. Apele te nie
dotary wszake do prezydenta, zatrzymane przez generaa Richarda Grovesa, szefa Manhattan
Project. Po wojnie dwaj wielcy fizycy-wspkonstruktorzy bomby atomowej: Robert Oppenheimer i
Edward Teller przyznali, e posuenie si ni w finaowej rozgrywce byo co najmniej pomyk.
Wysuwano rwnie pogld, e gdyby nie bomba, dowdztwo japoskie - cho zdawao sobie spraw
z beznadziejnego pooenia - popchnoby nieuchronnie nard ku katastrofie straceczej ostatniej
bitwy. Tylko bomba moga zmusi wciekych do milczenia. Przed atakiem atomowym ekstremici
byli zbyt potni, lud w obliczu klski zbyt lepy, a cesarz zbyt saby, aby kapitulacja moga znale
zrozumienie i aprobat. Tote bomba odegraa raczej rol polityczno-psychologiczn ni wojskow:
dostarczya wadcy decydujcego argumentu dla powstrzymania narodowej masakry.
Siedem argumentw przeciwko bombie atomowej - wci jeszcze mao znanych opinii publicznej -
wydaje si niemniej przytacza swym humanistycznym walorem wtpliwo racji zatwardziaych
rzecznikw atomowej nauczki.
Mona byo zademonstrowa potg bomby, uderzajc na przykad w nie zamieszka lub
sabo zaludnion wysp w bezporednim ssiedztwie archipelagu japoskiego. Takie
rozwizanie, proponowane przede wszystkim przez licznych uczonych, zostao niestety
odrzucone przez amerykaskich dowdcw wojskowych.
Unikajc demonstracji straszliwych skutkw nowej broni, mona byo wystosowa do narodu
japoskiego ostrzeenie, ujawniajce fakt istnienia bomby z jej przeogromn si
niszczycielsk, a take uprzedzajce o ewentualnych konsekwencjach przeduania wojny.
Powysza propozycja rwnie nie znalaza uznania w oczach amerykaskich wojskowych.
Mona byo przynajmniej oszczdzi niewinn ludno cywiln, kierujc uderzenie wycznie
na cele wojskowe. Z rozmyln premedytacj wytypowano jednak jako cel ataku atomowego
gsto zaludnion i uprzemysowion aglomeracj z licznymi obiektami wojskowymi, noszc
si tak z zamiarem zniszczenia tych ostatnich, jak i wytworzenia psychozy panicznego strachu
w caym spoeczestwie japoskim.
Mona byo za pomoc radia lub ulotek zrzuconych z samolotu powiadomi mieszkacw
Hirosimy o planowanym ataku atomowym, pozostawiajc im czas na ewakuacj, za eksplozji
dokona nad opustoszaym miastem.
Po Hirosimie - ktrej straszliwy los jedynie karkoomna sofistyka jest w stanie usprawiedliwi
- druga bomba atomowa na Nagasaki bya niepotrzebn zbrodni. Lekcja Hirosimy nie
wymagaa powtrzenia. Nagasaki nie miao ju wpywu na przyspieszenie kapitulacji.
Istniaa moliwo poszukiwania drogi do pokoju przez wyjcie naprzeciw japoskiej
koncepcji skorzystania z dobrych usug strony radzieckiej. Truman by poinformowany przez
wywiad amerykaski o dziaaniach podejmowanych w tym kierunku przez rzd japoski.
O zabiegach dyplomacji japoskiej wspomina take Stalin. By o widomy znak, e Japonia jest
u kresu si. Nic wic nie stao na przeszkodzie, by przystpi do negocjacji.
Ultimatum poczdamskie wystosowane do Japonii nie wymagao uycia formuy
bezwarunkowa kapitulacja. Na ten aspekt sprawy zwraca zwaszcza uwag byy
amerykaski ambasador w Tokio, Joseph Grew. Dla zajadych militarystw japoskich
bezwarunkowa kapitulacja oznaczaa pewne lub prawdopodobne zniesienie cesarstwa
i stanowia wystarczajce usprawiedliwienie dla kontynuowania oporu.
Spr o celowo wykorzystania przez Amerykanw broni jdrowej w kocowej fazie wojny z Japoni
dugo w zasadzie nie wykracza poza paszczyzn strategiczno-polityczn. Tymczasem to przeomowe
w dziejach cywilizacji wydarzenie naley przede wszystkim rozpatrywa w kategoriach moralnoci
i humanizmu. Z tego punktu widzenia naley uzna, e bomba atomowa na Hirosim stanowia
zbrodni przeciw ludzkoci - zbrodni moe w jakiej mierze podyktowan okolicznociami
usprawiedliwionymi, lecz nie bya to wycznie zbrodnia Ameryki: bya to zbrodnia o wymiarze
globalnym, albowiem bro atomowa stanowi ukoronowanie dotychczasowych metod wojennych,
ktre mimo swego woajcego o pomst do nieba okruciestwa byy przecie powszechnie
stosowane. Od czasu Hirosimy zaczto z zimnym wyrachowaniem przygotowywa przysze masakry
atomowe na uytek wojen jutra.
T zbrodni trzeba z odraz potpi w imi humanizmu, moralnoci i religii. Wraz z bomb na
Hirosim okruciestwo wojenne przekroczyo prg. W kolektywnej zbrodni, jak jest wojna, zasza
zasadnicza zmiana: ludzko wstpia w er masowego mordu. W planach wojskowych oblicza si
obecnie zabitych na miliony. W operacjach wojennych nie chodzi ju o wyeliminowanie z walk
nieprzyjacielskich batalionw czy dywizji, lecz o unicestwienie caego narodu lub caych narodw.
Wojna nie bdzie miaa ani frontw, ani tyw: wszyscy po obu stronach bd skazani na totaln
zagad. Tysicami, milionami bd gin dzieci, kobiety, starcy. Co nadto wry obraz Hirosimy -
dzieo szatana? Atomowy ogie zapowiada niezliczonym ofiarom potworne cierpienia - stokrotnie
pomnoone pieko Hirosimy tym, ktrych koniec bdzie szybki, i niewyobraaln mk tym, ktrzy
przeyj, skazani na powoln mier. Zabjcze promieniowanie jonizujce dopeni samozagady
rodzaju ludzkiego: skaony genetycznie, przyszym pokoleniom przekae jedynie choroby
i deformacje.
W Hirosimie biay czowiek posuy si bomb atomow przeciwko ludziom innej rasy - przeciwko
kolorowym. Czy odwayby si skierowa atom na przedstawicieli wasnej rasy? W Hirosimie
jeszcze raz zwyciy rasizm, wyzwalajc najnisze instynkty, cho koronnym argumentem przeciwko
uyciu zowrogiej broni powinna by wiadomo, e bdzie to bro jednej rasy przeciwko drugiej.

19.
Cesarz i bomba

Przez cay dzie 6 sierpnia Tokio podejmowao bezskutecznie prby uzyskania poczenia z Hirosim.
Jedynie z ssiednich miast i miasteczek napyway zewszd informacje o straszliwym kataklizmie.
Pojawiaj si doniesienia o prawdopodobnym uyciu jakiej nowej broni o wielkiej sile niszczenia.
Tajemnica wyjania si dopiero w nocy z 6 na 7 sierpnia, gdy rzd drog radiow dowiaduje si
o treci owiadczenia prezydenta Trumana w sprawie ataku na Hirosim. Jest to bomba atomowa -
obwieszcza triumfalnie prezydent Stanw Zjednoczonych. - Opanowalimy elementarn energi
wszechwiata. Moc, z ktrej soce czerpie sw potg, zostaa rzucona przeciwko tym, ktrzy
rozniecili wojn na Dalekim Wschodzie.
Ju 7 sierpnia wysani do Hirosimy czonkowie komisji inspekcyjnej armii i marynarki japoskiej
potwierdzaj informacje radia San Francisco. W tych za dominuj zapowiedzi apokaliptycznego
zagroenia, jakie zawiso nad archipelagiem Wschodzcego Soca. W koach rzdowych ta
wiadomo - cho nie wychodzi poza wski krg wtajemniczonych - wywouje ogromne poruszenie
i staje si rdem rozlicznych spekulacji. Reperkusje polityczne atomowego ataku na Hirosim nie
daj na siebie czeka. Zwolennicy zakoczenia wojny uwaaj, e bomba otwiera drog ku pokojowi.
Koncepcja ostatniej bitwy upada pod naporem realiw: wszak Amerykanie przed wyldowaniem
mog za pomoc paru eksplozji nuklearnych zmieni w pustyni cae poacie gsto zaludnionych
wybrzey japoskich. Nim nadejdzie wrzesie - prawdopodobna pora ofensywy - to, co pozostao
jeszcze z Tokio, moe w kadej chwili zosta zatomizowane. Wojna zmienia dotychczasowy
charakter. Jeli bdzie toczy si nadal, przeksztaci si w wojn atomow, ktra przyniesie miliony
ofiar w cigu kilku tygodni, a moe nawet dni. Rzecznicy pokoju uznaj, e bomba pozwala na
zachowanie twarzy. Podnosz si gwatowne protesty przeciwko okropnociom spowodowanym
wybuchem jdrowym - i stanowi one dostateczn racj przemawiajc za zoeniem broni. Na
usprawiedliwienie mona zawsze dowie, e armia japoska oczekiwaa w gotowoci na ldowanie
nieprzyjaciela i bya w stanie odnie zwycistwo, lecz nieludzka bro zmusia j do kapitulacji, by nie
naraa na okrutn mier milionw cywilw.
Cho powysze argumenty zdobyy dla pokoju wielu niezdecydowanych, nie podwayy jednak
pozycji zatwardziaych desperatw, gotowych do ostatka stawia beznadziejny opr. Majc oparcie
w siach zbrojnych, czuj si oni wci potni, tym bardziej e nard jest niewiadomy rozpaczliwej
sytuacji kraju. Dowdztwo jeszcze raz prbuje zastosowa wyprbowany unik: zamiast brutalnie
przedstawi spoeczestwu ca prawd i wydrze mu zgod na habicy akt kapitulacji, wolaoby
ukry lub przynajmniej pomniejszy skutki uycia nowej broni. W krgach wadzy cieraj si
przeciwstawne stanowiska. Przedstawiciele armii nie chc ustpi, w kocu jednak s zmuszeni
przyzna, e tajemnica nie da si dugo utrzyma. Wyraaj wic zgod na opublikowanie do
mglistego komunikatu. Ten kolejny przedziwny dokument, ktry ukaza si 8 sierpnia w dziennikach
porannych, zawiera tylko kilka wierszy. Stwierdza si w nim, e nieprzyjaciel zrzuci na Hirosim
nowego typu bomb i miasto ponioso ogromne straty. Poniewa za jzyk japoski wydaje si wrcz
stworzony do nieprecyzyjnego wyraania myli, w komunikacie postarano si wykorzysta w caej
peni t jego waciwo. Pozostawiono czytelnika w niepewnoci, czy rzeczywicie - jak si sugeruje -
chodzi o jeden samolot i jedn bomb. Dla rwnowagi enigmatyczna wiadomo zostaa przekazana
przez ca pras pod wielkimi nagwkami i du czcionk, co ma wskazywa, e owa (lub owe)
bomba (lub bomby) stanowi (stanowi) wydarzenie wielkiej wagi, a przymiotnik ogromne pozwala
na snucie najprzerniejszych domysw.
Jednak prawda szybko przestaje by monopolem wskiej grupy wtajemniczonych i staje si
powszechnie znana. Bambusowy telegraf - jak go celnie nazywaj zagraniczni dyplomaci -
podskrny, gboko ukryty przekaz wanych wiadomoci wrd szerokich odamw spoeczestwa,
tym razem funkcjonuje bezbdnie i skutecznie. Kursujce 8 sierpnia wieci i pogoski o wiele lepiej
ni oficjalny komunikat oddaj szczegy kataklizmu i prawdziwy charakter nowej brom. Mae
radioodbiorniki, ktre na dugich falach umoliwiaj odbir programw Radia Tokio, teraz staj si
dla Japoczykw podstawowym rdem informacji: uruchomione przez Amerykanw na Okinawie
rozgonie duej mocy, a take programy w jzyku japoskim nadawane z okrtw amerykaskich,
krcych w pobliu wybrzey, przerywaj zaklty krg niewiadomoci. Po angielsku i japosku pyn
nieprzerwanie w, eter rewelacje o charakterze i dziaaniu bomby atomowej, a take o rozmiarach
wyrzdzonych przez ni zniszcze. Reakcj szarego tumu jest mieszanina zdumienia, trwonego lku
i obezwadniajcego przeraenia. Termin bomba atomowa nie ma jeszcze swego odpowiednika
w jzyku japoskim i naiwni prostacy wynajduj wymylne nazwy na okrelenie szataskiej broni
uytej przez Amerykanw. Nawet najodporniejsi psychicznie uginaj si pod presj krcych plotek
i domysw: caa Japonia moe zosta zmieciona z powierzchni ziemi, ba, nawet caa ziemia moe
przesta istnie w wyniku jednej, monstrualnej eksplozji. Te koszmarne wizje bez wtpienia
wyzwalaj stopniowo wrd ludnoci ciche pragnienie zakoczenia wojny, tymczasem jednak nadal
biernie zdaje si ona na decyzje swych przywdcw.
Narodowej tragedii dopenia wypowiedzenie wojny przez Zwizek Radziecki. Wiadomo, podana
noc z 8 na 9 sierpnia 1945 r. przez radio moskiewskie, zostaa natychmiast odebrana przez agencj
Domei. 8 sierpnia o godz. 17.00 czasu moskiewskiego komisarz spraw zagranicznych Mootow
wrczy ambasadorowi Sato - zamiast oczekiwanej odpowiedzi w sprawie misji ksicia Konojego -
not z wypowiedzeniem wojny. W nocie do rzdu japoskiego Mootow podkrela, e przedoona
przez Tokio prba o dobre usugi strony radzieckiej stracia racj bytu, poniewa Japonia odrzucia
deklaracj poczdamsk. Po tym fakcie Zwizek Radziecki podj decyzj o podpisaniu wspomnianej
deklaracji i uzna, e znajduje si w stanie wojny z Japoni, poczwszy od witu dnia 9 sierpnia 1945 r.
Jak naley oceni to posunicie? Udzia Zwizku Radzieckiego w wojnie na Dalekim Wschodzie
potrwa niewiele ponad tydzie. Rosjanie przerw operacje wojenne w poudnie 17 sierpnia, pozostali
alianci - 15 sierpnia. Czy uczestnictwo Armii Czerwonej w rozgromieniu Japonii mona uzna za
swego rodzaju woski numer - odpowiednik przystpienia Mussoliniego do wojny w 1940 r., gdy
Rzesza pokonaa ju Francj? Nic bardziej mylnego. Zwizek Radziecki zamierza wnie wydatny
wkad w rozwizanie konfliktu dalekowschodniego. Osiem miesicy wczeniej, podczas konferencji
jataskiej, Stalin odstpi od dugotrwaej neutralnoci wobec Japonii, ktra od dawna budzia ciche
niezadowolenie sojusznikw, przyrzekajc przystpi do wojny w cigu trzech miesicy po upadku
Niemiec. Wedug planw amerykaskich - a te nie mogy by cakowit tajemnic dla generalissimusa
i radzieckiego sztabu generalnego - wojna z Japoni zapowiadaa si do poowy 1946 r. Przystpujc
w sierpniu 1945 r. do dziaa ofensywnych Armia Czerwona miaa wic przed sob perspektyw
omiu - dziesiciu miesicy kampanii wojennej. Sforsowawszy granic na ldzie po ataku na sabo
bronion Manduri, a nastpnie pnocn Japoni, miaa ona szans znale si w lepszym
pooeniu ni wojska, generaa Mac Arthura, zmuszone sprosta duym odlegociom na morzu
i dokona dwu ldowa - najpierw na Kiusiu, a nastpnie w Tokio. W ten sposb, zachodzc od
pnocnego zachodu i pnocy, Rosjanie mogliby nawet wczeniej ni Amerykanie wkroczy do stolicy
Wschodzcego Soca. 9 sierpnia 1945 r., zgodnie z ustalon dat - dokadnie w trzy miesice po
kapitulacji Niemiec - Stalin dotrzymuje sowa i wojska radzieckie zajmuj Manduri...
Zbyt pno! Epokowe wydarzenie sprzed dwch dni pozbawio Zwizek Radziecki istotnego udziau
w klsce Japonii. Przystpienie do wojny okae si doniosym czynnikiem politycznym przy kapitulacji,
lecz bdzie miao drugorzdne znaczenie militarne. Nie zamierzajc z nikim dzieli swego zwycistwa,
Amerykanie 6 sierpnia 1945 r. uprzedzaj Rosjan i zrzucaj pierwsz bomb atomow na Hirosim.
Wojna potrwa ju tylko sze dni. W cigu miesica Stany Zjednoczone, dziaajc w zasadzie
w imieniu wszystkich sojusznikw, okupuj Japoni wraz ze stolic. Armia Czerwona zajmuje pozycje
na czci obwodu japoskiego imperium. Cena polityki dugotrwaej neutralnoci okazaa si wysoka.
W ktrym momencie Amerykanie skorygowali swe kalkulacje polityczne? Czy midzy Jat a
Poczdamem? Nie wszystko z tajemnic owej przeomowej daty 6 sierpnia zostao do koca
wywietlone, a i lady umoliwiajce odkrycie prawdy mogy ulec zatarciu przez zainteresowanych.
Istnieje hipoteza - by moe nie bezpodstawna - e decyzja wyeliminowania Rosjan zostaa podjta
w ostatniej chwili: w samym Poczdamie lub te po eksplozji w Hirosimie, gdy rewelacyjne doniesienia
o niewyobraalnej dotd niszczycielskiej sile wybuchu atomowego ujawniy nieoczekiwanie szans
szybkiego i korzystnego zakoczenia wojny. Nie potrzeba nam ju Rosjan! - w tym streszcza si
nowa polityka, ktrej wsptwrcami staj si: premier Winston Churchill, genera George Marshall,
sekretarz stanu James Byrnes i zapewne sam prezydent Truman. Wstpny jej zarys naszkicowano ju
w Poczdamie, za Hirosima wypenia j now treci. Bomba atomowa bya w istocie nie tylko
wyzwaniem wobec Japonii, ale i polityczn rkawic rzucon Zwizkowi Radzieckiemu.
Genera Mac Arthur nie omieszka natychmiast wykorzysta osignitej nad Rosjanami przewagi:
okupacja Japonii pozostaje wycznie spraw Ameryki. Zimna wojna bierze swj pocztek nazajutrz
po Hirosimie...
Nie czekajc, a Sato potwierdzi w depeszy oficjalnej wiadomo o wypowiedzeniu wojny przez
Zwizek Radziecki, rankiem 9 sierpnia w atmosferze katastrofy zbiera si w Tokio Najwysza Rada
Wojenna. Przed poudniem sztab japoski w Mandurii przekazuje telefonicznie i telegraficznie
pierwsze raporty o sytuacji wojskowej. O wicie Armia Czerwona przypucia od pnocy atak na
granic mandursko-radzieck, od zachodu - na skraj Mongolii Zewntrznej i od poudniowego
wschodu - na granic koreask. Umocnienia wojsk japoskich, ktrym wyznaczono zadanie
powstrzymywania marszu wojsk radzieckich, zostay wszdzie przerwane. Gwne siy armii
kwantuskiej wycofyway si zgodnie z planem na ustalone pozycje. Japosk ludno cywiln,
gwnie , wielkie kolonie osadnikw-policjantw na granicy pnocnej, stworzone w cigu ostatnich
dziesiciu lat w wyniku przymusowej emigracji ubogich chopw japoskich, pozostawiono wasnemu
losowi. Lotnictwo radzieckie zbombardowao Chajlar i Kirin (pniejszy Jilin) w Mandurii, za na
terytorium Korei - Genzan i baz morsk w Raszinie. W tym samym czasie 1700 bombowcw
startujcych z amerykaskich lotniskowcw uderza na Akit i Japoni pnocno-wschodni.
Na posiedzeniu Najwyszej Rady Wojennej minister spraw zagranicznych Togo przystpuje odwanie
do decydujcej rozgrywki. Poranna audiencja u cesarza utwierdza go w przekonaniu, e wadca
konsekwentnie stawia na zakoczenie wojny. Czujc poparcie najwyszego autorytetu cesarstwa,
Togo prbuje uzyska odkupienie bdu Pearl Harbour (przypomnijmy, e to on by szefem
dyplomacji w gabinecie generaa Todzio). Dyskusja okazuje si bezowocna. Jej kontynuacj staje si
nadzwyczajne posiedzenie Rady Ministrw w godzinach popoudniowych. Dramatyczne napicie
wzmaga wstrzsajca wiadomo: tego ranka ofiar caopalenia atomowego pado drugie miasto
japoskie: Nagasaki - owo sodkie Nagasaki, ktre opiewa francuski poeta i pisarz-orientalista
z przeomu wiekw Pierre Loti, rozoone na ksztat wieca wok bkitnej zatoki u stp tarasw
zielonych gr i ryowych pl. Byo to jedyne miasto otwarte dwa i p wieku dla biaych przez
pustelniczo odizolowan od wiata Japoni sprzed okresu Meidziego, a zarazem jedno z nielicznych
miejsc, gdzie w XVII stuleciu wiara chrzecijaska przeywaa godziny triumfu, za w pniejszych
latach - bezprzykadnego mczestwa. Obecna wizyta biaych katw z Zachodu nad rozleg
malownicz - zatok oznaczaa zagad miasta, w ktrego tradycj tak gboko wrs chrzecijaski
krzy i cze dla Najwitszej Panny! Jedynym uzasadnieniem - jeli w ogle to sowo jest tu
uprawnione - jedynym motywem drugiej eksplozji jdrowej byo, jak wyjani pniej Amerykanie,
dokonanie porwnania: w bombie zrzuconej na Hirosim zastosowano w charakterze paliwa uran, w
Nagasaki - pluton. Szataski zamys nie w peni si powid: wskutek znacznego zachmurzenia bomba
skierowana na Nagasaki nie trafia w wyznaczony cel - port i centrum miasta, lecz zniszczya bardziej
oddalone rozlege dzielnice, zamieszkae gwnie przez ludno robotnicz i niemal ca spoeczno
katolick, ktra rozsiada si wok katedry Urakami, zrwnanej teraz z ziemi. Pozostaa cz
miasta lega w gruzach wskutek o wiele silniejszego ni w Hirosimie podmuchu, lecz nie staa si
pastw ognia.
W Tokio w gorczkowej atmosferze tocz si obrady Rady Ministrw. Cywile i wojskowi broni
z uporem przeciwstawnych racji. Zgodni s tylko co do zatajenia przed narodem - pki mona -
prawdy o bombie na Nagasaki. Pada wniosek w sprawie dymisji gabinetu, lecz zostaje odrzucony
z uzasadnieniem, e ten krok tylko pogbiby kryzys. Zdaniem poniektrych rozstrzygajcego
znaczenia nabiera teraz wojna ze Zwizkiem Radzieckim. W powstaym zamieszaniu interweniuje
minister spraw zagranicznych Togo, usilnie agitujc za przyjciem deklaracji poczdamskiej - co rwna
si zgodzie na kapitulacj. Minister wojny genera Anami z pasj protestuje i raz jeszcze mami
suchaczy szans odrzucenia wroga do morza w rozstrzygajcej ostatniej bitwie. Jednak Rada nie
jest ju skonna lepo wierzy zapewnieniom wojskowych - czy bomba atomowa nie zmiota tylu
iluzorycznych nadziei? Niepewno i niezdecydowanie pogbia burzliwa dyskusja nad wysunit
rano na posiedzeniu Najwyszej Rady Wojennej propozycj warunkowego przyjcia deklaracji
poczdamskiej. Japonia skapituluje, ale pod trzema warunkami: 1. kraj nie bdzie okupowany; 2.
rozbrojenie japoskich si zbrojnych zostanie dokonane przez samych Japoczykw, a nie przez
Amerykanw; 3. zbrodniarze wojenni bd sdzeni przez trybunay japoskie. Czonkowie gabinetu
nie mog doj do porozumienia w sprawie przyjcia tych warunkw, ktre zreszt - jak niektrzy
utrzymuj - i tak zostan kategorycznie odrzucone przez Amerykanw. Wszyscy s jednomylni
w jednej tylko kwestii: warunkiem minimum kapitulacji jest zachowanie cesarstwa - to, co uczestnicy
tajnej konferencji cesarskiej w dniu 8 czerwca 1945 r. zawarli w formule: obroni struktur
narodow. Jednak genera Anami nie dopuszcza nawet myli o kapitulacji, za jego stanowisko
popiera szef sztabu genera Umedzu i szef sztabu marynarki admira Tojoda - ten sam, ktry jako
gwnodowodzcy floty japoskiej przegra ostatni bitw morsk na Filipinach. Anami doskonale
wie, e kontynuowanie wojny pod grob bombardowania atomowego prowadzi do samobjstwa
caego narodu. Sw osob prezentuje stanowisko oficjalne armii: cho jest wiadom jego saboci,
zarazem pod presj fanatykw z biur wojskowych i sztabw decyduje si a do koca odegra
niezomnie rol samuraja.
Stary premier Sudzuki, silc si na bezstronno, nie szczdzi energii - ku powszechnemu zaskoczeniu
- by przeama impas w obradach gabinetu. Posiedzenie koczy si jednak bezowocnie o godz. 20.00.
Szef rzdu postanawia zatem odwoa si do decyzji cesarza.
Niespena dwie godziny pniej ministrowie, odziani w uroczyste akiety i mundury, przybywaj do
paacu wezwani na konferencj cesarsk z udziaem Hirohita i najwaniejszych osobistoci pastwa.
W scenerii pokrgej sali schronu cesarskiego z 7-metrowej gruboci cianami, usytuowanego na
gbokoci 15 m pod ziemi, rozgrywa si historyczny spektakl o wymiarach antycznej tragedii.
Punktualnie o godz. 23.50 pojawia si cicho wadca w mundurze generalskim koloru khaki i po
wskich schodach kieruje ku tronowi na podium pod zot oson. Naprzeciw niego przed dwoma
dugimi stoami zgici w unionym pokonie: z lewej strony premier i czonkowie gabinetu, z prawej -
przedstawiciele armii i marynarki. Obecny jest rwnie przewodniczcy Wielkiej Tajnej Rady baron
Hiranuma oraz kilka wpywowych osb z biur wojskowych i urzdw cywilnych, a take sekretarz
generalny gabinetu. Pomieszczenie nie jest klimatyzowane i w t letni noc panuje w nim potworna
duchota. Twarze spywaj potem.
Na tle swych w wikszoci w podeszym wieku poddanych 44-letni cesarz wyglda zadziwiajco
modo. Wszyscy obecni otrzymuj japoskie tumaczenie tekstu deklaracji poczdamskiej
i sprawozdanie z obrad Najwyszej Rady Wojennej, po czym premier, powodowany nakazem
obiektywizmu, prezentuje Togo jako gwnego referenta z ramienia gabinetu. Minister spraw
zagranicznych, bdcy w istocie wyrazicielem opinii cesarza, dokonuje wyczerpujcej analizy sytuacji
midzynarodowej, a take przedstawia rne aspekty sytuacji wewntrznej, kadc nacisk na
kracowe wyczerpanie ludnoci wojn, ogrom zniszcze, jakie stay si udziaem setki miast, nastroje
spoeczne, rozpaczliwy stan przemysu i transportu, perspektyw wojny atomowej i nieuchronno
ofensywy radzieckiej. Przygnbiajce w swej wymowie wystpienie szefa dyplomacji koczy si
wezwaniem do akceptacji deklaracji poczdamskiej. Togo proponuje jedynie, aby wyraajc zgod na
kapitulacj, twardo postawiono nieprzyjacielowi jeden warunek: zachowanie dynastii cesarskiej.
Gos zabieraj teraz zwolennicy oporu. Z ledwo tumion ze wzgldu na obecno milczcego cesarza
porywczoci genera Anami odrzuca kad formu pokoju, ktra zakadaaby okupacj terytorium
kraju, opowiadajc si niezmiennie za desperack ostatni bitw. Jego wywody podtrzymuj
genera Umedzu i admira Jonai. Po raz pierwszy w historii nowoczesnej Japonii ostra wymiana zda
midzy czonkami gabinetu nastpuje w obecnoci wadcy. Dotychczas Syn Nieba zawsze by biernym
suchaczem, zatwierdzajcym przed zamkniciem konferencji podjte wczeniej decyzje. Dzi po raz
pierwszy przypadnie mu przeci wze gordyjski i podj decyzj osobicie.
Nastaje 10 sierpnia 1945 r. O godz. 2.00 podnosi si z miejsca premier Sudzuki. Obrzuca uwanym
spojrzeniem ministrw i dowdcw wojskowych, owiadczajc, e dugotrwae cieranie si
przeciwstawnych opinii nie doprowadzio do zblienia stanowisk i nie zarysowao nawet moliwoci
porozumienia. Tymczasem okolicznoci nie pozwalaj na najmniejsz zwok. W tych warunkach
pozostaje mi - oznajmia - z ca nalen pokor stan u stp tronu i baga dostojn Mdro
cesarsk o rozsdzenie sporu zgodnie z decyzj Jego Cesarskiej Moci. Po tych sowach 80-letni
starzec chwiejnym krokiem postpuje w stron wadcy, nieoczekiwanie dramatycznym ruchem rzuca
si na kolana i nieruchomy i blady zastyga z wycignitymi rkami u stp cesarza, chylc ze szlochem
czoo ku ziemi. Wtruje mu rozdzierajce kanie zebranych. Przygaszonym gosem cesarz rozkazuje
premierowi powsta i powrci na miejsce. Po chwili, gdy zapanowaa ju cisza, zabiera ; gos, siedzc
wyprostowany na tronie. Admira Sudzuki pochyla si ku przodowi i przykada rk do ucha, ma
bowiem przytpiony I such. W kilku oszczdnych zdaniach wadca informuje o swej decyzji.
Propozycj ministra spraw zagranicznych Togo kwituje krtkim: Dlaczeg by nie? - jake
odbiegajcym od zwyczajowego uroczystego jzyka Syna Nieba...
Klamka zapada. Nieodwoalnie. zy spywaj po schylonych twarzach, wiernymi sugami cesarza
wstrzsa pacz. Gdy wreszcie wraca spokj, Hirohito przedstawia swoje argumenty. Oceniajc
sytuacj, podkrela, e przeduanie wojny nie tylko zmiady Japoni, ale i narazi wiat na
niepotrzebne cierpienia i ofiary. Skada hod onierzom i marynarzom, ktrzy okupili yciem chwa
jego imienia, cywilom zabitym podczas bombardowa i wszystkim rannym i cierpicym w tej wojnie.
Przypomina mdr decyzj cesarza Meidziego, ktry po wojnie chisko-japoskiej 1895 r. musia
ugi si przed potrjn interwencj, cho ta pozbawia zwycisk Japoni czci zdobyczy. Ledwo
maskujc przygan stwierdza, e nadzieje armii i marynarki - ktre w przeszoci nazbyt czsto
grzeszyy przesadnym optymizmem -maj dzi mniej ni kiedykolwiek widoku na spenienie. Cesarz
nie zniesie duej cierpie swego narodu - wszelkie granice zostay w tej mierze przekroczone!
Nadesza godzina zaakceptowania tego, co jest nie do zaakceptowania, i zniesienia tego, co wydaje
si nie do zniesienia.
Hirohito umilk. Po nim nikt nie ma prawa wyrzec ani sowa.
Milczenie. Tumiony pacz. Konferencja koczy si o godz. 2.30.

20.
Bunt przeciw tronowi

Wykonujc decyzj cesarsk, minister spraw zagranicznych Togo jeszcze 10 sierpnia 1945 r. kieruje
do aliantw - za porednictwem przedstawicielstw w Szwajcarii i Szwecji - not oficjaln,
powiadamiajc, e Japonia zdecydowaa si zaakceptowa deklaracj poczdamsk. Jeden
z fragmentw tego dokumentu precyzuje kardynalny warunek: Rzeczona deklaracja nie implikuje
adnego dania mogcego naruszy prerogatywy Jego Cesarskiej Moci jako wadcy. Tak formu
przyjto bez trudnoci na posiedzeniu gabinetu, ktre odbyo si po zamkniciu konferencji
cesarskiej. Postanowienie wadcy uspokoio umysy czonkw rzdu - i zdjo z nich brzemi
odpowiedzialnoci. Spoeczestwo nadal jednak nic nie wie o niedawnych zmaganiach i podjtych
decyzjach, tote atmosfera pozostaje napita. Tego samego dnia 1600 amerykaskich bombowcw
wyrusza z lotniskowcw w rajd w region tokijski i na rodkow Japoni; rankiem ponad 200
superfortec B-29 bombarduje przemysowe pnocno-wschodnie dzielnice stolicy, miasto Ciba i baz
morsk w Jokosuce.
Odpowied Ameryki z 11 sierpnia 1945 r., sygnowan przez sekretarza stanu Jamesa Byrnesa, agencja
Domei odebraa drog radiow ju nazajutrz, a oficjalnie dotara ona za porednictwem poselstwa
szwajcarskiego 13 sierpnia o godzinie 8.00. Waszyngton akceptuje zgod strony japoskiej
i przyjmuje do wiadomoci wysunity przez ni warunek, stwierdzajc: Od chwili kapitulacji wadza
cesarza i rzdu japoskiego w zakresie kierowania sprawami pastwa bdzie podporzdkowana
najwyszemu dowdcy mocarstw sojuszniczych, ktry wyda odpowiednie dyspozycje umoliwiajce
wykonanie warunkw kapitulacji. W tej odpowiedzi kryje si dwuznaczno: nie uznaje japoskiego
warunku - zachowania cesarstwa i osoby cesarza, ale go te nie odrzuca.
Nie trzeba nic wicej, by ponownie rozpali zacieky spr w onie rzdu. Togo i umiarkowani chc
poprzesta na tym, co uzyskano, argumentujc, e chocia w amerykaskiej odpowiedzi
podporzdkowuje si osob wadcy generaowi Mac Arthurowi, niemniej respektuje samo istnienie
cesarstwa - a to wszak najwaniejsze. Przeciw takiemu pojmowaniu rzeczy ostro protestuje w imieniu
ekstremistw genera Anami, uznajc owo podporzdkowanie za niedopuszczalne. Zwraca przy tym
uwag, e Stany Zjednoczone nie zobowizay si w istocie do niczego na przyszo: po
wykorzystaniu instytucji cesarza dla wykonania klauzul poczdamskich bd nastpnie mogy pozby
si jej niby nieprzydatnego balastu. Kolejne posiedzenie gabinetu przypomina targowisko klanowych
ambicji. W koach politycznych rozchodzi si pogoska, jakoby pukownicy z biur wojskowych podjli
przygotowania do zamachu stanu. Kraj, pozbawiony informacji i pozostawiony od czterech dni
domysom, ogarnia niepokj. Wreszcie zapada postanowienie o opublikowaniu komunikatu
oficjalnego. Przedmiotem kontrowersji staje si teraz jego tre i zakres prawdy, ktra ma trafi do
ludu. Anami zdecydowanie oponuje przeciw ujawnieniu decyzji cesarskiej w caej jej brutalnoci,
dowodzc, e zapowied kapitulacji moe wywoa spontaniczn rewolt na terenie caego kraju
wrd ludnoci cywilnej i w armii. Ostatecznie Biuro Informacyjne publikuje mtne owiadczenie,
w ktrym rzd oznajmia, e postanowi zachowa struktur imperialn. Dla nielicznych
Japoczykw, ktrzy umiej czyta midzy wierszami, oznacza to, e wszystko jest stracone -
z wyjtkiem cesarza. Natomiast dla olbrzymich rzesz Stu Milionw prawda pozostaje ukryta.
Powszechny zamt pogbia Anami, ktry pod naciskiem fanatykw ze sztabu i grup nacjonalistw
skada nieoczekiwanie owiadczenie radiowe, wzywajc armi do kracowego powicenia w chwili
ldowania wojsk amerykaskich - w ostatniej bitwie, ktra unicestwi wroga, gdy ten bdzie si
udzi, e osign cel. 13 sierpnia 1945 r. zosta zatrzymany w ostatniej chwili przed drukiem
w dziennikach rzekomy komunikat cesarskiej Wielkiej Kwatery Gwnej, wzywajcy armi i lud do
bezwzgldnego oporu. Genera Anami ani szef sztabu armii genera Umedzu nie przyznaj si jednak
do jego autorstwa.
Ten dzie obfitowa od witu w naloty bombowe, ktrych przez dwa dni - 11-12 sierpnia (sobota
i niedziela) - poniechano, zapewne by da rzdowi japoskiemu nieco swobody dziaania
w przededniu kapitulacji. W poniedziaek 13 sierpnia setki bombowcw atakuj pooony midzy
Tokio a Jokoham region przemysowy Keihin i zakady przemysowe Kawasaki, niszcz tokijskie
lotnisko i dworce, ostrzeliwuj pocigi. Wie niesie, e radio amerykaskie zapowiedziao trzeci
bomb atomow - tym razem na stolic kraju. Powszechn trwog sieje Radio Tokio, ktre, nie
wymieniajc nigdy z nazwy straszliwej bomby, przekazuje dziwne na pozr instrukcje: Chrocie si
nawet na widok jednego wrogiego samolotu! Zamykajcie szczelnie schrony! Nocie bia odzie, ktra
lepiej chroni przed oparzeniami ni ciemna! Ciko dowiadczony nard nauczy si ju rozumie
podtekst tych zdawkowych wezwa...
Po poudniu 13 sierpnia radio San Francisco wystpuje z oskareniem rzdu japoskiego o opnianie
odpowiedzi. Sekretarz generalny gabinetu Sakomidzu Hisatsune, na wasn odpowiedzialno
piciokrotnie w depeszy za porednictwem agencji Domei odwouje si do cierpliwoci rzdu
amerykaskiego, zapewniajc, e odpowied lada chwila zostanie wysana. Tymczasem odebrane
przez radio telegramy amerykaskie informuj, e genera Mac Arthur nie zobowizywa si do
utrzymania na trwae cesarstwa w Japonii. Z wieczora ta wiadomo dociera do sztabu generalnego
w Tokio, wywoujc now fal wciekoci fanatykw desperackiego oporu. Noc z 13 na 14 sierpnia
szefowie sztabu armii i marynarki udaj si do oficjalnej rezydencji premiera Sudzukiego, prbujc
wymc na nim nakonienie cesarza do odstpienia od powzitej decyzji o kapitulacji. Rzd Stanw
Zjednoczonych otrzyma now not z kategorycznym daniem akceptacji przedstawionego przez
Japoni warunku; w razie odmowy - cesarz i jego lud s gotowi raczej zgin, ni skapitulowa,
okrywajc si niesaw. Obecny przy rozmowie minister Togo stanowczo odrzuca powysz
propozycj. Nie ugina si rwnie Sudzuki, nawet wtedy gdy ojciec kamikadze, stary admira Onisi
Takidziro, ktry po 15 sierpnia popeni harakiri, serwuje mu spazmatyczn scen. Uznawszy, e
interwencja jest bezowocna, okoo godziny 2.00 wysannicy sztabw rezygnuj z dalszych nalega,
zrzucajc na premiera odpowiedzialno za chaos, w jakim - ich zdaniem - niewtpliwie pogry si
kraj na wiadomo o kapitulacji.
Dnia 14 sierpnia na godzin 10.00 zaplanowano posiedzenie Rady Ministrw w oficjalnej rezydencji
Sudzukiego. O oznaczonej porze prosto z paacu przybywa premier, powiadamiajc zebranych
o nowej konferencji cesarskiej i odoeniu posiedzenia gabinetu. Sens nakazu cesarskiego jest dla
wszystkich jasny: cesarz postanowi jeszcze raz przeci osobicie ktnie paraliujce bezsilny rzd.
Konferencja rozpoczyna si przed godzin 11.00. W schronie paacowym spotykaj si prawie te
same osoby, ktre uczestniczyy w konferencji cesarskiej 9 sierpnia. Tylko cywile - ktrym nie
starczyo czasu na przebranie si w obowizujce akiety - przybyli za specjalnym zezwoleniem
w marynarkach. Tym razem genera Anami po kilku sowach oddaje gos szefowi sztabu armii
generaowi Umedzu. Ten, poparty przez szefa Sztabu marynarki admiraa Tojod, wyraa ponownie
gorcy sprzeciw wobec kapitulacji, ktrej nie towarzysz niezbdne gwarancje i ktra nie zapewnia
jednoznacznie utrzymania dynastii. Podczas tego wystpienia wyranie wyczuwa si milczc
wrogo wikszoci obecnych osobistoci. Decyzji o epokowym wymiarze nie mona jednak podj
wikszoci gosw. Kady zdaje sobie spraw, e istota problemu sprowadza si do tego, czy armia
nie zamierza odmwi kapitulacji i podnie buntu, wcigajc do rewolty dobrowolnie bd si masy.
Wiarygodne informacje wskazuj, e od przeszo doby trwaj przygotowania grup ekstremistw do
zamachu stanu i e ich poczynania wspiera lotnictwo specjalnych oddziaw samobjczych. Naley
wic przede wszystkim przekona armi o bezowocnoci dalszego oporu.
Interweniuje cesarz. Jego gos wydaje si jeszcze bardziej energiczny ni przed piciu dniami, ale i on
znajduje si u kresu wytrzymaoci nerwowej: przemawia ze zami w oczach. Udzielajc
konsekwentnego poparcia propozycjom ministra Togo, ktry prowadzi gr stanowczo, a zarazem
odwanie i zrcznie, Hirohito zdecydowanym tonem wyraa yczenie, by rzd przyj odpowied
Waszyngtonu jako wic - bez dania od Amerykanw nowych wyjanie. Wszyscy pojmuj, e
yczenie wadcy jest rozkazem.. Cesarz milczy chwil, rk w biaej rkawiczce przecierajc okulary
zwilone zami. Nastpnie podejmuje wtek swego zaimprowizowanego wystpienia. Z gbok
sympati - owiadcza - odnosi si do uczu dowdcw armii i marynarki, ktrzy w latach zmaga
militarnych tylekro dowiedli, e dla sowa kapitulacja nie ma w japoskim kodeksie honorowym
miejsca. Jednake ponad sto miast na caej przestrzeni kraju zostao zmiecionych z powierzchni ziemi,
naloty spowodoway mier setek tysicy ludzi i przysporzyy nieszcz milionom poddanych
cesarstwa. Nawet w tej chwili moe uderzy w stolic bomba atomowa... O ludzie myl (...) Nie
mog duej patrze na jego nie koczce si ofiary i cierpienia - dodaje cesarz. Obecni suchaj ze
spuszczonymi gowami, zalani zami. Sam wadca, mozolnie wyrzucajcy z siebie cikie sowa, nie
przestaje ociera ez, wolno spywajcych mu po policzkach. Spokojniejszym ju gosem zaczyna
mwi o nowej Japonii - ktra bdzie czonkiem midzynarodowej spoecznoci i powici si
sprawie pokoju. Aby ocali kraj od straszliwej katastrofy, pozostaje dzi - podkrela dobitnie - tylko
jedna droga: przyjcie deklaracji poczdamskiej. Cokolwiek moe mnie spotka osobicie, jestem
zdecydowany znie to, co jest nie do zniesienia (...) Na mocy wadzy, jaka mi jest dana, kad kres tej
wojnie.
Decydujce sowa. Sowa, ktre mog obrci si przeciw cesarzowi, albowiem ujawniajc teraz
potg swej wadzy, nie potrafi jej wykorzysta w 1941 r., by zapobiec wojnie. Sowa, ktre zarazem
mog by rozgrzeszeniem, gdy w oglnym chaosie wadca jako jedyny wykaza si
dalekowzrocznoci historycznego spojrzenia, I zrozumieniem dla nauki pyncej z wydarze
i umiejtnoci przezwycienia - najpierw w samym sobie - biernej postawy, odwanie narzucajc
otoczeniu i krajowi sw decyzj.
Konferencja koczy si postanowieniem, e Hirohito wygosi przez radio przemwienie do narodu,
przedstawiajc sw wol. Nigdy dotd w historii Syn Nieba nie zwraca si bezporednio do i swego
ludu ani te nigdy nie da mu moliwoci usyszenia brzmienia swego gosu. Pnym popoudniem
gabinet opracowuje tekst dostatecznej odpowiedzi Japonii na ultimatum poczdamskie, ktra i tym
razem jest w istocie rzeczy akceptacj bezwarunkowej kapitulacji. Wieczorem cesarz przystawia pod
ni sw piecz i tekst w wersji angielskiej zostaje przekazany aliantom via Berno i Oslo.
Wystpienie radiowe Hirohita przewidziano na dzie 15 sierpnia w poudnie, lecz zapada decyzja, by
dla oszczdzenia cesarzowi trudu przejazdw nagra je na pyt w przeddzie wieczorem. Po godzinie
21.30 zjawia si wic w paacu grupa technikw Radia Tokio pod kierownictwem szefa Biura
Informacyjnego Simomury Kainana. W apartamentach cesarskich, przeniesionych do usytuowanego
porodku parku ocalaego pawilonu japoskiego, nastpuje nagranie historycznych pyt. Tekst
przemwienia przygotowa na podstawie wypowiedzi cesarza na dwu ostatnich konferencjach
cesarskich sekretarz generalny gabinetu Sakoinidzu. Wskutek trudnoci technicznych (pierwsze
nagranie byo niezbyt udane i trzeba je byo powtrzy) i ze wzgldu na wymogi protokolarne
nagranie koczy si dopiero po pnocy.
Nieco wczeniej grupa oficerw z biur Ministerstwa Wojny i sztabu generalnego udaje si do koszar
dywizji gwardii cesarskiej i rozkazuje obudzi jej dowdc generaa Mori Takesiego. Pod grob
rewolwerw przybyli domagaj si natychmiastowego sporzdzenia dokumentw przekazujcych
pod ich rozkazy wojska gwardii pod pretekstem wzmocnienia suby ochrony paacu. Mori odmawia
wykonania polecenia i w tej samej chwili pada, zabity z zimn krwi kilkoma strzaami w pier.
Napastnicy fabrykuj na miejscu faszywe dokumenty, opiecztowujc je znalezion na biurku
pieczci generaa. Niebawem paac zosta otoczony przez wojsko. Simomura i pracownicy radia
wycofuj si przez nie naruszone budynki Ministerstwa Domu Cesarskiego i tu staj oko w oko
z oddziaem onierzy i oficerw, ktrzy z wycelowanymi bagnetami daj oddania nagranych pyt.
Nie ulegao wtpliwoci, e zbuntowani oficerowie postanowili nie dopuci, aby apel cesarza dotar
do narodu. Po dokonaniu rewizji osobistej, ktra nie daa adnych rezultatw, Simomur
i towarzyszce mu osoby brutalnie uwiziono w baraku wojskowym pod stra uzbrojonych
wartownikw. Rozwcieczeni onierze wkraczaj do budynkw paacowych, przeprowadzaj rewizje
i aresztuj wszystkich obecnych. Jednake pyt, schowanych bezpiecznie w maej metalowej kasetce
pod stosem papierw, nie znaleziono. Stranikowi prywatnej pieczci cesarskiej, markizowi Kido,
i ministrowi domu cesarskiego, Isiwatariemu Sotaro, ktrzy przewidujc moliwo spisku podjli
odpowiednie rodki dla zabezpieczenia pyt, cudem udaje si uj buntownikom: onierze - jak
pniej opowiadano - wtargnli do pokoju, obok ktrego ukryli si w niewidocznej komrce
wymienieni dostojnicy.
W tym samym czasie oddziay onierzy i uzbrojonych cywilw na ciarwkach otoczyy oficjaln
rezydencj premiera na wzgrzu Sanno, obok parlamentu. Po kilku seriach z karabinw maszynowych
buntownicy wyamuj ogrodzenia i bramy i z obnaonymi szpadami w rku poszukuj po caym
budynku starego Sudzukiego. Ten wszake nocuje w swoim prywatnym domu w Koisikawie.
Poinformowani o tym przez sub, szalecy rozlewaj benzyn po posadzkach, dywanach i tapetach,
wzniecaj ogie i odchodz. Zapomnieli natomiast przerwa czno telefoniczn i premier,
uprzedzony w sam por, zdoa si ukry w innej dzielnicy Tokio u jednego ze swych braci, rwnie
generaa. Spiskowcy, wciekli, e premier wymkn im si z rk, demoluj i podpalaj jego
mieszkanie.
Teje nocy obiektem atakw zbuntowanych wojskowych stay si rwnie rezydencje innych
osobistoci, m.in. barona Hiranumy i wiceministra spraw zagranicznych Matsumota, ktry obok Togo
by zwolennikiem dziaa na rzecz pokoju. Szczciem, poszukiwanym przez buntownikw
dostojnikom albo udao si uciec, albo te przebywali poza domem: majc wci w pamici rebeli
wojskow 26 lutego 1936 r. i wietrzc w atmosferze zamach stanu, wszyscy zachowuj szczegln
ostrono. Spisek wydaje si zreszt zorganizowany naprdce i sabo skoordynowany. Przyczyna, by
moe, ley w tym, e zabrako czoowego ordownika straceczego oporu, generaa Anamiego.
Po poudniu 14 sierpnia Anami skada wizyt premierowi i w dugiej przemowie, penej kwiecistych
i wieloznacznych sformuowa, wyraa al i skruch, e omieli si przed kilku godzinami na
konferencji cesarskiej trwa uparcie przy swojej koncepcji, ktr wadca by odrzuci ju 9 sierpnia.
Powrciwszy do swej oficjalnej rezydencji, minister wojny popenia harakiri. Pniej dowiemy si, e
fanatycy z biur wojskowych mieli nadziej wywrze swym spiskiem nacisk na cesarza i zmusi go do
odstpienia od decyzji o kapitulacji. Do ostatniej konferencji cesarskiej Anami w zgodzie z wasnym
sumieniem pozwala im dziaa, stajc si co najmniej biernym wsplnikiem, jeli nie wrcz wodzem
w ich przyszych zamierzeniach. W decyzji Hirohita z 14 sierpnia, oznaczajcej w istocie potpienie
orientacji, ktrej suy, Anami odczyta wyrok. Sw samobjcz mierci, odcina si od
buntownikw, uprzedzajc ich tym samym o klsce, a zarazem publicznie przyznaje si do winy
wobec cesarza i publicznie baga o przebaczenie. I nadto pozostaje wierny obowizkowi samuraja:
woli powici ycie, ni si podda.
Rankiem 15 sierpnia od wczesnych godzin do tokijskiej prefektury policji i komendy wojskowej
napywaj doniesienia o wydarzeniach minionej nocy. Paac nadal jest w stanie oblenia. Ze studia
radiowego nadchodzi telefoniczna wiadomo, e gmach Radia Tokio zosta zajty przez wojsko,
podobnie jak i stacja nadawcza Kawagoe w pobliu stolicy. W tokijskiej rozgoni radiowej ju przed
witem jeden ze zbuntowanych oficerw podj przygotowania do nadania apelu armii do ludu.
Dwik syren alarmowych obwieszczajcych zbliajcy si nalot i faszywe informacje jednego
z pracownikw technicznych radia przekonay go, e a do zakoczenia alarmu nie mona emitowa
adnego programu. Ta zwoka wystarcza, by przyby na czas pluton andarmerii wojskowej, ktry
o wicie otacza budynek Radia Tokio, rozbraja rebeliantw i ich dowdcw, przyjmujcych
pokornie to zrzdzenie losu, i oswobadza pracownikw rozgoni.
W tej samej godzinie genera Tanaka Sidzuici, dowdca armii wschodniej Japonii i byy dowdca
naczelny andarmerii, wojskowej, zjawia si osobicie w kwaterze gwnej spiskowcw w budynku
gwardii cesarskiej. Nie tajc oburzenia, grobami i perswazj potrafi sw elokwencj po
trzygodzinnych utarczkach uwiadomi przywdcom rewolty ich nieuniknion porak: nic nie jest
w stanie skoni cesarza, by odstpi od podjtej decyzji, za spiskowcy zostan potraktowani przez
prawo nie jak patrioci, lecz jak buntownicy. Jeszcze tego samego dnia czwrka gwnych prowodyrw
strzela sobie w eb. Pozostaych odtransportowano do kwatery gwnej andarmerii, a oddziay
oblegajce paac zostay w godzinach porannych skierowane do koszar.
Noc z 15 na 16 sierpnia doszo do kilku innych powanych incydentw. Grupa spiskowcw -
czonkw organizacji nacjonalistyczno-terrorystycznej dziaajcej pod hasem: Czcijcie Cesarza
i przegocie cudzoziemcw! - dokonuje napadu z broni w rku na dom markiza Kido w Akasace,
szczciem nieobecnego w tym czasie w domu. Nie dostan Kido w swe rce rwnie dniem podczas
szturmu na jego kryjwk mieszczc si po ssiedzku u jednego z krewnych. Okopuj si wic na
wzgrzu wityni Atago w dzielnicy Siba, a gdy w kilka dni pniej policja prbuje ich aresztowa -
szeciu mczyzn i trzy kobiety wysadza si granatami w powietrze.
Nastaje oto czas harakiri. Na esplanadzie paacu cesarskiego przed zason z sosen, ktre opary si
poarowi - nieco na uboczu tumw bijcych z gonym szlochem pokony przed podwjnym mostem
u wejcia do siedziby Syna Nieba - okoo trzydziestu cywilw i wojskowych pojedynczo i, grupowo
popenia zgodnie z rytuaem samobjstwo w dniach nastpujcych po kapitulacji: nikt nie
przeszkadza im w tym ponurym procederze.
Przemwienie radiowe cesarza, nadane 15 sierpnia we wczesnych godzinach popoudniowych,
przywraca spokj w stolicy, natomiast wywouje zamieszanie na prowincji. Ju wieczorem kry
plotka, pochodzca z ekstremistycznych k wojskowych, e owiadczenie Syna Nieba jest
faszerstwem, sfabrykowanym przez defetystyczny gabinet Sudzukiego. Modzi lotnicy korpusu
samobjczego, zwaszcza kamikadze z lotniska w Atsugi w pobliu Tokio, i piloci lotniczych si
morskich z lotniska w Oppamie, obok bazy morskiej w Jokosuce, zasypuj z samolotw prowincje
rodkowej Japonii ulotkami z nastpujcym wezwaniem: Nie dawajcie posuchu faszywym
rozkazom o kapitulacji, stawiajcie opr a do koca! Pod ulotkami widnieje podpis: Dowdca si
powietrznych marynarki cesarskiej w Jokosuce. Cz buntownikw aresztowano. Skrajni fanatycy
popeniaj samobjstwo, kierujc swe maszyny w otcha oceanu. Inni piloci ju na pasie startowym
lotniska Atsugi daj posuch argumentom wytaczanym w toku negocjacji (tak to okrel sami
Japoczycy). Z odlegych wsi sprowadzono ciarwkami wojskowymi ich starych chopskich
rodzicw. Wysi oficerowie wyjaniaj im sytuacj, informuj o rozkazie cesarskim i bagaj, by
wpynli na swoje dzieci. Rodzice przystpuj wic do dramatycznych rozmw z synami w atmosferze
prawdziwego kabuki
37
i modzi ludzie, ktrzy w wikszoci nie ukoczyli jeszcze dwudziestu lat,
okazuj w kocu posuszestwo ojcom i matkom, cho przedtem odmwili go swoim dowdcom.
W bazie lotniczej w Oita na wyspie Kiusiu admira Ugaki Matome, bohater wielu bitew morskich na
Pacyfiku, wieci przykadem racjonalnego samobjstwa. W ostatniej ekspedycji kamikadze tej
wojny jedenacie samolotw, pilotowanych przez ochotnikw mierci, wylatuje pod jego
dowdztwem do ataku na Okinaw. Cztery maszyny powrciy wskutek awarii silnikw, siedem
pozostaych zagino i nie wiadomo nawet, czy atak w ogle nastpi. W stolicy popenia harakiri
ojciec kamikadze admira Onisi Takidziro: umiera po dugiej agonii. Do znanego szowinisty Kodamy
Josio, od ktrego poyczy szabli do tej makabrycznej ceremonii i ktry towarzyszy mu w ostatnich
chwilach, zwraca si jeszcze z pretensj w gosie: Zupenie nie tnie ta twoja blacha!

37
Tradycyjny japoski dramat ludowy ze piewami i tacami - przyp. tum.
Fala samobjstw wzbiera. W jednym z pukw piechoty w okolicy Tokio pewien batalion traci
wszystkich swych oficerw: jednego majora, trzech kapitanw, dziesiciu porucznikw, tuzin
podporucznikw i licznych podoficerw. Major popenia harakiri klasyczne: klczc na dywanie
w swym biurze, otwiera sobie brzuch sztyletem, kac nastpnie jednemu z obecnych odci sobie
gow szabl zgodnie z wymogami rytuau. Oficerowie id w lad za nim w mier: jedni wybieraj
uwicony ceremonia, inni posuguj si pistoletem. Podobne sceny maj miejsce - jak si pniej
okae- w najodleglejszych nawet garnizonach w Chinach, w Korei, na Tajwanie i ostatnich
przyczkach na poudniu. Kiedy dokonywano obrachunku, naliczono w korpusie oficerskim setki
honorowych samobjcw.
Reszta armii poddaa si posusznie rozkazowi swego wadcy. Setki tysicy onierzy wraz z oficerami,
ktrym nie dane byo umrze w ostatniej bitwie - przede wszystkim ci na terytorium macierzystym,
ktrzy nie zdyli wzi udziau w wojnie - ustpuj, poniewa taka bya wola cesarza.

21.
Umiech Kwitncej Wini

W grskiej wiosce Karuizawa, w ktrej pod nadzorem policji I wojskowej przebywa przesiedlona
kolonia francuska, Hirosim bya na ustach wszystkich ju 7 sierpnia, nazajutrz po eksplozji. Bomba
pocztkowo wydawaa si nam istnym cudem, otwierajcym bramy wolnoci. Nasz entuzjazm by
jednak krtkotrway: bowiem I zrozumielimy, e tylko wzmaga ona trwone napicie i utrzymuj nas
w trudnej do zniesienia niepewnoci. W tych nie majcych koca - jak si nam wydawao - dniach
Japonia waha si midzy kapitulacj a ostatni bitw, za to oznacza (o czym dobrze wiemy), e
way si take nasz los midzy yciem a mierci. Jeli zapadnie decyzja o bitwie, porwie nas krwawa
zawierucha, ktra wszystko zmiecie, i bdziemy mieli mao szans, by uj z yciem. Perypetie
dyplomatyczne i polityczne tego decydujcego tygodnia midzy 7 a 14 sierpnia 1945 r. znamy dziki
suchanym potajemnie audycjom radia amerykaskiego. Byy konsul francuski, stary pan Gallois (p
wieku na Dalekim Wschodzie), odway si przemyci z Tokio odbiornik krtkofalowy, cho jego
posiadanie w Japonii czasu wojny jest surowo zakazane. Mimo niebezpieczestwa zaskoczenia przez
naszych stranikw kempei kilku z nas stara si sucha ukradkiem programw nadawanych z San
Francisco, przedstawiajcych postpy i trudnoci rokowa midzy Tokio a Waszyngtonem.
Atmosfer, jaka nas otaczaa, moglimy ocenia na podstawie stosunku stranikw i miejscowej
ludnoci. Po kapitulacji uzyskaem potwierdzenie niepokojcych informacji, e wysi funkcjonariusze
tutejszej policji naradzali si, co zrobi z nami, jeli i wojna miaaby trwa nadal. Niektrzy
proponowali fizyczn likwidacj internowanych - pomys szczliwie odrzucono. Niewiele bardziej
pocieszajce byo jednak i inne rozwizanie, majce sporo szans na realizacj: ewakuacja pieszo
w kolumnie przez gry na pnoc. Przy oglnym wycieczeniu nietrudno sobie wyobrazi, czym by si
to dla nas skoczyo...
Rankiem 14 sierpnia wiatr przynosi od strony rwniny tokijskiej guchy odgos gwatownych
bombardowa: wojna wci si toczy. Ale oto wieczorem tego dnia rozgonia w San Francisco
zwiastuje nam wyzwolenie: wojna si skoczya!
Wiadomo t otacza najgbsza tajemnica. Miejscowi Japoczycy s zupenie niewiadomi biegu
wypadkw. Informacja o bombie na Hirosim dotara tu w wersji oficjalnej - enigmatycznej
i oglnikowej. O jej wpywie na podjcie negocjacji pokojowych nikt nic nie sysza. 15 sierpnia
andarmeria wojskowa powiadamia ludno, e sam cesarz - rzecz bez precedensu - zwrci si
osobicie przez radio z proklamacj do swego narodu.
Na krtko przed godz. 16.00 dostrzegam grupki ludzi zbierajcych si przy odbiornikach radiowych
w domach szefw swoich tonarigumi - stowarzysze ssiedzkich. Gromadki kobiecinek w spodniach
i krpych, drobniutkich staruszkw, skupionych wok niebiesko-biaych proporczykw grupy obrony
cywilnej, zgoa nie domylaj si, o czym cesarz bdzie mwi. Poprzedniego dnia pojawia si
pogoska, e wadca wystpi z pomiennym wezwaniem do stawiania oporu - i wielu daje temu wiar
w caej Japonii.
Niewielki domek nie mieci wszystkich przybyych; cz pozostaje na zewntrz. Dochodzi godz.
16.00. Sycha zapowied spikera - jego sowa brzmi powanie i uroczycie. Sylwetki pr si,
a gowy pochylaj na rozkaz przywdcy grupy. Mao wane, e t przepisow postaw, obowizujc
w obecnoci wadcy i bdc wyrazem trwonego szacunku dla jego osoby, tym razem zebrani
przybieraj wobec aparatu radiowego, uroczycie ustawionego na somianym krzele przed
wejciem...
Chwila ciszy... Wreszcie - gos nigdy dotd nie syszany... Nieco schrypnity, powolny, cokolwiek
sztucznie opanowany jak na osob czytajc tekst. Zaskoczenie: prawie nic nie mona z tego
zrozumie! Wadca przemawia jzykiem wyszukanym i zawiym, zastrzeonym wycznie dla Syna
Nieba. Archaiczne sownictwo i starodawny styl odbiegaj bardzo znacznie od jzyka potocznego
i okazuj si tym bardziej niezrozumiae dla ludu, e o ile czasami czytywa on proklamacje cesarskie
w formie pisemnej, o tyle nigdy nie sysza ich z ust samego wadcy. Tote bezporednio po
wystpieniu cesarza wczy si spiker, ktry przetumaczy na zrozumiay jzyk to, co Hirohito wanie
raczy obwieci - i dopiero wtedy nieco prawdy dotrze do narodu.
A jednak od pocztku przemwienia proci ludzie chwytaj - w atmosferze narastajcego osupienia -
przynajmniej oglny sens dostojnych sw. Twarze bledn, rce ukradkiem ocieraj z. Oszczdna
reakcja zebranych przypomina styl japoskiego dramatu klasycznego; pozornie obojtna maska
i zredukowane do minimum gesty skrywaj gwatowne uczucia. W monotonnym gosie Hirohita
wydaje si pobrzmiewa niepokj. Moje bezbone ucho gaidzina rozpoznaje w nim pewne
podobiestwo z zawodzeniem bohatera z teatru n
38
. Jeszcze troch sw i nagle dwik zaamuje
si, jakby brako mu mocy, a Syn Nieba nie by w stanie duej dwiga pospnego ciaru tego
historycznego owiadczenia.
Natychmiast po tym spiker wyjania intencje wadcy. Ludzie jeszcze przez moment stoj w milczeniu,
jakby zesztywniali w napitej uwadze. I oto - zrozumieli. Powszechny szloch. Szeregi rozsypuj si
bezadnie. Zaamay si wszystkie dugo houbione nadzieje: butny sen o Wielkiej Japonii. Milionom
Japoczykw pozosta tylko bl - prawdziwy, godny litoci, zwyczajnie ludzki - krwawicej rany
zwycionego patriotyzmu. Rozbiegaj si, by wypaka swj al samotnie w cianach drewnianych
domkw. Wiosk ogarnia absolutna cisza. Przechodzc uliczk dostrzegam jedynie przez otwarte

38
Klasyczny japoski balet dramatyczny ze piewami o tematyce bohaterskiej - przyp. tum.
drzwi - panuje upa - twarze zalane zami, odwracajce si natychmiast na widok postronnego
obserwatora.
Nazajutrz wszyscy Japoczycy rzucaj si na jednostronicow gazet, chcc do koca zrozumie
w szczegach proklamacj cesarsk. Ten niezwykle interesujcy tekst - tak bardzo japoski w swym
duchu - z jak trosk antycypuje przyszo, z jak ostronoci wystrzega si przymienia blasku
ksigi dziejw Japonii zakazanym sowem kapitulacja, jak wreszcie okazuje stao w odwadze
zachowania nadziei w chwili bezmiernej rozpaczy!
Po gbokim rozwaeniu oglnych tendencji wiatowych i warunkw, w jakich znajduje si dzi
Nasze Cesarstwo, My, Cesarz, postanowilimy dokona rozwizania obecnej sytuacji przez
zastosowanie nadzwyczajnych rodkw. Rozkazalimy [forma nigdy dotd nie stosowana] rzdowi
cesarskiemu, aby poinformowa cztery kraje: Stany Zjednoczone, Wielk Brytani, Chiny i Zwizek
Radziecki, e akceptujemy tekst ich wsplnej deklaracji.
Zapewni spokj poddanym i dzieli ze wszystkimi krajami wiata rozkosz wspdobrobytu - oto
zadanie przekazane nam przez twrc Cesarstwa i Naszych przewietnych cesarskich przodkw,
ktrego przestrzeganie zawsze leao Nam tak bardzo na sercu (...) Dzi jednak nasza sytuacja
militarna przyja niepomylny obrt, a oglne tendencje wiatowe nie przemawiaj na nasz korzy
(...) [Jake wywaone to sowa!]
Co wicej, wrg skierowa przeciw nam now bomb - niezwykle okrutn, powodujc masakr
niewinnej ludnoci i nieobliczalne zniszczenia. Kontynuowa w tych warunkach wojn, oznaczaoby
doprowadzi nie tylko do unicestwienia Naszego narodu, ale i do zagady caej cywilizacji ludzkiej. Czy
mielibymy potem prawo prosi o przebaczenie boskie dusze Naszych cesarskich przodkw, skoro
Naszym obowizkiem jest ochrona Naszych poddanych? (...) Kierujemy Nasze serdeczne myli ku
wszystkim Naszym wiernym poddanym, ktrzy polegli na polu chway, wypeniajc ofiarnie swj
obowizek, i ktrzy przedwczenie odeszli z tego wiata. Kiedy ogarniamy trosk pozostae po nich
rodziny, czujemy si tak, jakby Nam wyrywano wszystkie trzewia (...)
Nie pada ani razu sowo klska, nie ma mowy o kapitulacji. Okrutna bomba atomowa: oto jedyna
przyczyna zakoczenia wojny, ktra nie miaa innego celu - stwierdza si w innej czci proklamacji -
nad zapewnienie warunkw egzystencji Cesarstwa i stabilnoci w Azji Wschodniej bez zamiaru
pogwacenia suwerennoci politycznej lub terytorialnej jakiegokolwiek narodu. Jeli w przyszoci
wojskowi bd ocenia histori ze swego punktu widzenia, to na podstawie proklamacji Hirohita
mog stwierdzi: Przerwalimy wojn wycznie wskutek nieludzkiego postpku nieprzyjaciela,
a nasz cesarz powstrzyma rze - chocia nietknita armia czekaa w gotowoci - poniewa chcia by
nie tylko zbawc Japonii, ale i obroc caej cywilizacji ludzkiej przed bezmiernym okruciestwem.
I jeszcze sowa proklamacji o przyszoci:
Naszym yczeniem jest otwarcie ery powszechnego pokoju dla przyszych pokole - przez cierpienie,
ktre dzi wydaje si nie mie kresu, przez dobrowolne poddanie si wyrokowi losu, by znie to, co
jest nie do zniesienia. Utrzymujc cigo polityki narodowej i pokadajc Nasz niezachwian ufno
w szczeroci Naszych wiernych i dobrych poddanych - My zawsze bdziemy z wami (...) Niech cay
kraj, jak jedna rodzina, w ktrej tradycja przechodzi z syna na wnuka, wierzy niezomnie
w niezniszczalno ziemi naszych bogw. wiadomi Naszej ogromnej odpowiedzialnoci i dugoci
drogi, jak musimy przeby, powicimy wszystkie Nasze siy dzieu budowy przyszoci. Oywieni
gbokimi zasadami moralnymi, uczciwie lubujemy wznosi wysoko kwiat naszej polityki narodowej
i nie pozostawa w tyle za wiatowym postpem. Zechciejcie, o Nasi wierni poddani, by wcieleniem
Naszej woli.
Japonia skapitulowaa. Koniec dramatu. Kurtyna zapada. Aktorzy odegrali swe role. Czy odsonili nam
wszystkie swe tajemnice? Sdzilimy, e poznalimy dogbnie ich gr i nie bdziemy duej
zaskakiwani zadziwiajcymi cechami tego niezwykego narodu. udzilimy si, e udao nam si
przenikn przemieszane z sob jego uomnoci i cnoty: nieposkromion ambicj i imponujc
potg pracy, niepohamowanie obok odwagi i wytrzymaoci; skonno do chaosu obok
posuszestwa; godny podziwu patriotyzm i niewyobraaln pych.
W finale narodowej tragedii japoska dusza zgotowaa nam wszake niema niespodziank. 75
milionw (Sto Milionw) poddanych cesarza miao zgin co do jednego. Wszyscy, a do
najbiedniejszego rzemielnika, jeszcze niedawno owiadczali - niewtpliwie sami w to wierzc - e
raczej popeni harakiri, ni mieliby si podda. Wysuchawszy proklamacji cesarskiej, dali
w samotnoci ujcie zom rozpaczy i upokorzenia, po czym Japonia ukazaa nam spokojne oblicze,
wrcz zbijajce z tropu atwoci pogodzenia si z klsk. Odwrcia stronic swych dziejw bez
wewntrznego dramatu, przywoujc ponownie na twarze zapomniany od dawna promyk umiechu.
Umiech - najpierw policjantw, panw naszego losu. Nie miny trzy dni, jak ci sami dokuczliwi
osobnicy w czarnych mundurach, ktrzy tylekro dawali nam odczuwa sw nienawi i zadrczali
maostkowymi przeladowaniami, skadaj wizyty kademu z cudzoziemcw i osobna i gnc si
w unionych ukonach, z szerokim umiechem, odsaniajcym zote zby, oferuj swe uprzejme
usugi. What can we do for you, sir?..! (Co moemy zrobi dla szanownego pana?)
Umiech szefw tonarigumi: wadcy wrcz godowych racji w dwa dni po kapitulacji przydzielaj
Francuzom, a take... Koreaczykom i Chiczykom specjalne porcje sake - czyby na bankiet? - wraz
z puszkami ososia, po jednej parze bawenianych kalesonw na osob, jedn sportow koszulk,
par skarpetek i rczniki kpielowe.
Umiech wadz: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ktre pod presj wojskowych nie dopuszczao
dotychczas do kontroli alianckich obozw jenieckich przez Czerwony Krzy, poleca jednemu
z dyplomatw, aby z najwiksz uprzejmoci zada telefonicznie posowi szwajcarskiemu Camille'owi
Gorgmu cokolwiek niedyskretne pytanie: Panie ministrze, dlaczego waciwie nie odwiedzi pan
nigdy obozu amerykaskich lotnikw-jecw wojennych, cho znajduje si on niemal na
przedmieciu Tokio, koo dworca w Ofunie? Chodzio o starannie zamaskowany obz, o ktrego
istnieniu i okrutnym traktowaniu przebywajcych w nim jecw docieray strzpy informacji do
dyplomatw pastw neutralnych, a przecie nie udao im si przebi muru tajemnicy. Niebawem - jak
za dotkniciem rdki czarodziejskiej - wynurzy si 80 innych obozw jenieckich, ktrych
funkcjonowania nawet si nie domylano.
Umiech przechodniw wobec cudzoziemcw: gdy zdobywam si na odwag opuszczenia Karuizawy
i podr pocigiem do Tokio, nie odczuwam - cho jedyny biay pord Azjatw - ni ladu wrogoci
wobec mojej osoby. Jazda sprawia wraenie ryzykownej przygody - podrni tocz si na dachach
wagonw, sprzt w opakanym stanie, nie koczce si postoje - a jednak mimo skrajnie
pesymistycznych przewidywa moich internowanych wsptowarzyszy, ktrzy wryli mi wrcz
zlinczowanie przez tum, droga upywa spokojnie. Co wicej - czyby odyy dobre zwyczaje starej,
kurtuazyjnej i gocinnej Japonii? - mili ssiedzi z pocigu proponuj mi grzecznie sw pomoc: Czy
mog panu pomc w niesieniu bagau? Czy zna pan drog? Wszystko wok tak bardzo si zmienio,
prawda? I dobrowolny przewodnik wskazuje gestem na zniszczony dworzec, rwnin ruin, jak stao
si Tokio, umiechajc si tym zadziwiajcym japoskim umiechem...
Umiechy Japoczykw w swoim gronie: chwila odprenia po burzy - na wit ziemi Japonii nie
weszli jeszcze zwyciscy Amerykanie. Ci nie taj obaw, e potomkowie samurajw wbrew wasnym
przyrzeczeniom i rozkazom cesarza mog zdradziecko zaatakowa szeregi pierwszych okupantw -
skdind rwnie zaskoczonych nagym zakoczeniem wojny, gdy trway przygotowania do inwazji na
gwne wyspy japoskie. Dopiero w dwa tygodnie po kapitulacji dowdztwo amerykaskie wydao
rozkaz ldowania swych dywizji powietrznych na lotnisku w Atsugi koo Tokio i pierwszych czogw w
Jokohamie. Dziki temu Japonia zyskaa dwa tygodnie czasu na przybranie waciwego wyrazu
twarzy. 15 jake cennych dni zwaszcza dla dowdcw wojskowych rnych szczebli (ju niebawem
nowa Japonia wymiecie wszystkich) - maj do czasu na zniszczenie archiww (robi si to
popiesznie czsto na rodku ulicy, bez wzgldu na obecno przechodniw i zdziwione spojrzenia
nielicznych cudzoziemcw), usunicie kompromitujcych dokumentw (a take wielu
skompromitowanych osb), ukrycie w polu broni i pienidzy, by nie dostay si Amerykanom.
Byskawicznie przeprowadza si demobilizacj - zanim pojawi si okupanci. Gorczkowo rozdziela
si pomidzy onierzy, marynarzy i robotnikw rezerwowe zapasy nalece do rozwizywanych
jednostek armii i marynarki bd fabryk (ktre ulegaj likwidacji lub zmieniaj profil produkcyjny) -
o tyle mniej dbr wpadnie w rce zwycizcw. Pocig, ktrym wracam do Tokio, mija na zniszczonych
dworcach dugie konwoje tysicy ludzi w mundurach khaki, zdemobilizowanych onierzy i zwolnione
zaogi fabryczne - wszystko poda na pnoc, ku regionom, gdzie okupacja dotrze najpniej. Na
dworcach rozbrojone grupy onierzy w postawie na baczno, ulegle posusznych dowdcom, ktrzy
odpruli ju dystynkcje, ale nie rozstali si jeszcze z dugimi szablami samurajskimi. W Tokio dworzec
Ueno przypomina mrowisko. Nieprzeliczone tumy mczyzn w nowych, ubraniach taszcz na plecach
we wszystkich kierunkach wszystko, co tylko s w stanie unie - aby jak najwicej uchroni przed
rekwizycj Amerykanw. W grupach tych wiarusw w rozsypce panuje powszechne oywienie
i nieomal rado - niby przed majwk lub dugo wygldanym urlopem. Nieoczekiwane dodatkowe
przydziay to szczeglna gratka, ktra wzmaga zadowolenie z powrotu do domu.
Umiech prasy: wszystkie gazety dokonuj gwatownego zwrotu. Faszyzujcy ongi militarystyczny
Nippon Times w cigu kilku dni staje si ordownikiem demokracji, parlamentaryzmu i swobd dla
ludu. Jeszcze niedawno krzykliwie pitnowa amerykaskie bestialstwa, naladujc, jak mg
najlepiej, styl propagandy goebbelsowskiej. I oto nagle kae wierzy swym czytelnikom w wielko
duszy niecierpliwie oczekiwanych okupantw, oburzajc si, e tylko w Japonii prymitywni
i ograniczeni umysowo prowincjusze mog sobie wyobraa, e amerykaski onierz - to gangster
w mundurze. Wreszcie pierwsze samoloty amerykaskie lduj w Atsugi, wyrzucajc na japosk
ziemi oddziay uzbrojonych po zby jasnowosych wielkoludw. Nippon Times zamieszcza
w zwizku z tym nagwek wprawiajcy w pierwszej chwili w niejakie osupienie: Szczera serdeczno
towarzyszy ldowaniu Amerykanw. Oddajc naleny hod kurtuazji przybyszw, reporterzy japoscy
barwnie opowiadaj, jak to wymieniali swoje kaszkiety na czekolad i papierosy.
Na koniec umiech prostego ludu... Pocztkowo Amerykanie s podejrzliwi, przestrzegaj surowej
dyscypliny, etapami ostronie wprowadzaj rygory okupacji. Wkrtce pojmuj, e nie zagraa im
zdrada. Japoczycy natychmiast dostrzegaj oznaki odprenia: zmniejszon trosk Jankesw
o automatyczne pistolety, podre pocigami, zabaw w pierwsze sklepiki tytoniowe z gum do
ucia, spojrzenia rzucane ukradkiem oniemielonym jeszcze musme. I od razu japoski tum
akceptuje te wspaniae istoty o niewiarygodnym (jak na japoskie wyobraenia) wzrocie, z zawsze
wypchanymi kieszeniami, pozwalajce dotkn mikkiego, cudownego sukna swych mundurw,
pokazujce bez ceregieli wspaniaoci swego ekwipunku: skry, buty czyszczone past, gumowe
paszcze nieprzemakalne, a take jeepy - ogromne ciarwki o kolosalnych oponach - i troch
przeraajce buldoery. To dobrzy chopcy, bogaci, skorzy do artw i miechu. Znika napicie.
Najedcy? Ju nie. To gocie, ktrym chce si uprzyjemni pobyt, choby dlatego, e wskrzeszaj
wok atmosfer tak dugo zakazanej wesooci. Wymuszony, zwodniczy umiech pokonanych?
Bynajmniej - to koniec wojny i kres dugiego koszmaru wyzwala w ludziach naturalne uczucia, ktre
zdusia wojenna awantura: prost i naiwn skonno do radoci. I nadto nie przynosi ujmy
przyznanie si do wasnej lekkomylnoci.
Oto jeszcze jeden klucz do zrozumienia caego dramatu, ktrego bylimy wiadkami - szczeglna
cecha japoskiego charakteru, jake trudna do przeniknicia. Potrzeba prby wielkiego kryzysu, t aby
mc wyda sd o wielkim narodzie. Kapitulacja Japonii daa nielicznej garstce cudzoziemcw, ktrych
los nieszczliwie zamkn tu na czas wojny w puapce, rzadki przywilej oceny w caej rozcigoci
owej specyficznej narodowej lekkomylnoci. Trzeba byo widzie, z jak swobod Japoczycy
przystosowali si do klski, jak odwrcili stronic swych dziejw i bez oporu, w duchu autentycznej
dobrej woli podjli wspprac z amerykaskim okupantem. Trzeba byo by obecnym przy
narodzinach nowej Japonii, aby w penym wietle dostrzec szczeglny paradoks: oto caa awantura
japoska, ktra tak cikim brzemieniem zawaya na losach strefy Pacyfiku i caego wiata, bya
wynikiem przedziwnej lekkomylnoci jednego narodu.
Polityk Japonii w pitnastoleciu 1930-1945 cechowao bezmylne ugrznicie w absurdzie; dopiero
koniec wojny przynis wyjanienie tego na pozr niezrozumiaego zjawiska. Przypomnijmy szalecz
decyzj zawarcia sojuszu trjstronnego, opuszczenie Rzeszy w wojnie ze Zwizkiem Radzieckim bez
jakichkolwiek skrupuw, zalepienie pchajce Japoni na olep w z gry przegran wojn z Ameryk,
stracone okazje wystpienia z inicjatyw zawarcia pokoju po Singapurze lub po Saipanie, wreszcie
swoisty trans, w jakim cay nard pozwala si prowadzi ku masowemu samobjstwu ostatniej
bitwy. A potem bomba atomowa rozbraja wojowniczy entuzjazm, powodujc w krtkim czasie
gwatowny zwrot nastrojw, jakiego wiat nigdy dotd nie widzia. Przebiego czy lepota? Raczej
lekkomylno i nieodpowiedzialno. Niczego z dopiero co minionej przeszoci nie mona do koca
zrozumie, lekcewac tak , istotny czynnik, jak to, e 75 mln Japoczykw zabrako elementarnej
odpowiedzialnoci wobec historii.
Umiech Kwitncej Wini! Spord tajemnic Japonii stanowi najwiksz zagadk, najbardziej zbija
z tropu, najduej stawia opr dociekliwym analitykom i przysparza najwicej niespodzianek
cierpliwym, ktrzy staraj si rozszyfrowa jego sekrety.
Umiechamy si przede wszystkim dlatego, e umiech niesie zapomnienie - zdaj si tumaczy
Japoczycy. - Moc zapomnienia, niekonsekwencji, wiary w nieuchronno przeznaczenia
i dowiadcze, jakich los zechcia oszczdzi innym narodom - bylimy ofiarami barbarzyskich
nalotw i najstraszliwszej bomby - kae nam przyjmowa bez nienawici tych wysokich
sympatycznych chopakw, ktrzy jeszcze kilka miesicy temu nie mieli dla nas litoci. Sikatta ga nai!
(Nic to!) Ani my, ani oni nie moemy nic zmieni z tego, co byo tylko narzdziem losu. Nasz
stosunek do nich jest nacechowany yczliwoci - bez jakichkolwiek wewntrznych oporw.
Wszelkie idee zwyklimy traktowa nader powierzchownie. Przez pitnacie lat znosilimy godny
potpienia reym militarystw, uyczalimy mu wiary i poparcia, nie skpilimy krwi, a przecie nasza
z nim wi nie wychodzia poza chwilow namitno. Nasi onierze uczestniczyli w wojnie
z uniesieniem, cywile - z uporem, a przecie nasz wojowniczy entuzjazm by tylko entuzjazmem na
zamwienie. Teraz stajemy si ordownikami pokoju.
Zachowywalimy dobre maniery. Sawilimy O, chwalilimy Mussoliniego, kadzilimy Hitlerowi -
z czystej kurtuazji. W gbi duszy czulimy niech, a nawet pogard wobec tych arogantw.
Obsypywalimy obelgami Ameryk, poniewa jest to nieodstpny or naszej walki, nakazany
regulaminem wojskowym. W rzeczywistoci tylko chwilami dawalimy si ponie nienawici do
Amerykanw - moe jestemy zbyt lekkomylni, by nienawidzi gboko? Po skoczonej wojnie
odnalelimy w sobie prawie nienaruszone pokady sympatii i podziwu dla Ameryki - uczonej
i potnej.
W naszej tradycji tkwi szczeglna wraliwo na ulotny urok pr roku. Moe dlatego nasze idee
i nasze zamiowania s tak zmienne i ulotne, jakby byy igraszk na skrzydach wiatru. Nasze uczucia
s bardziej kapryne ni wiosenny dzie. Rzadsze bywaj przeloty wdrownych ptakw pod
jesiennym niebem ni przelotno naszych md, nowinek i zachwytw. Ubstwialimy Zachd, by
nastpnie sta si zaciekymi rzecznikami Wschodu. Nie tak dawno pasjonowalimy si kolejno
baseballem, koskim misem, zeppelinami, kontrol urodze, malarstwem francuskim, kempingiem.
Naszym bohaterem by Waszyngton, a po nim twardy minister wojny genera baron Araki Sadao.
Darzylimy uwielbieniem Angli, potem (krtko) Rzesz, w midzyczasie rozczytujc si w Marksie.
Teraz przysza kolej na socjalizm, demokracj i rozbrojenie. Stworzymy zwizki zawodowe, woln
pras, a nasze musme pjd gosowa...
Umiech dowodzi naszej szczeglnej, niezrwnanej gitkoci. Od dziesiciu wiekw zginalimy si
w kornych pokonach przed tymi, ktrzy nami rzdz. Teraz nowi wadcy chc nas od razu nauczy y
w wolnoci. Tymczasem my sami przywyklimy mie panw, ustpowa wobec ich kaprysw
i przyklaskiwa ich rozkazom - co zreszt nigdy nie przeszkadzao nam (moe niewiarygodne, ale
prawdziwe) mia si w duchu w ich obecnoci, a wtedy wygodniej i bezpieczniej bi czoem w mat
lub zanurzy nos w kurzu podogi.
Klska i kapitulacja nie zdoay zburzy spokoju naszych serc. To prawda, zostalimy pobici, lecz nigdy
nie uwierzymy, e jestemy winni. Niczego nie bierzemy tragicznie - nie mamy poczucia grzechu.
Wytoczono nam podobny proces jak Niemcom, by wymierzy nam kar. Co za bd! Niemcy zdradziy
wasn cywilizacj, ktr karmiy si przez cae wieki. My natomiast, usiujc zbliy si do waszej
cywilizacji, zeszlimy na manowce. I jeli - idc tropem waszych poj - jest w nas grzech, to jest on
w czci take waszym grzechem, bowiem usilnie naladowalimy wasze wzory.
Umiechamy si, bo cierpimy. Umiech wyzwala w nas nie tylko przyjemno: ran i klsk rwnie
leczymy umiechem. Umiechamy si, a czasem miejemy haaliwie, gdy jestemy zakopotani, gdy
przegrywamy parti lub gdy tracimy twarz. To forma naszej uprzejmoci wobec wyrokw
przeznaczenia: zy los i bl s panami i my musimy by ulegli ich zachciankom. Jest w tym take nasz
odwet, poniewa w ten sposb trac twarz przeciwiestwa losu. Na japoskich twarzach rozkwity
miliomy umiechw, poniewa Japonia krwawi milionami serc.
Umiechamy si, poniewa ufnie witamy nowy wiat, w nadziei, e bdzie lepszy. Zadowolenie
rwnie zwyklimy objawia umiechem. Wojna uwolnia nas od ciaru tysica rzeczy - przede
wszystkim od naszych dbr, pienidzy, dachw nad gow. Pokj zdj z nas brzemi reymu
wojskowego, wojny, bombardowa. Dla przygniatajcej wikszoci naszego narodu gorycz klski
znajduje rekompensat w radoci wyzwolenia: po pitnastu latach kajdany zostay zrzucone.
Nasz sposb mylenia, tak czsto biorcy rozbrat z logik, ju i nieraz pomg nam bez wewntrznych
rozterek przystosowa si do okolicznoci. Czy moe istnie bardziej nielogiczna sytuacja, ni ta,
w ktrej si znalelimy? Powinnimy nienawidzi Amerykanw jako najedcw - a wiwatujemy na
ich cze jako naszych wyzwolicieli. Wolimy uwaa si raczej za wyzwolonych ni pokonanych -
uwolnionych od kliki wojskowej, ktr szczerze znienawidzilimy, wolnych od nacjonalistycznego
oszustwa i naduywania naszej atwowiernoci, co (wreszcie to zrozumielimy) doprowadzio nas do
katastrofy. Kochamy wolno, cho staramy si odsun myl, e dla jej zdobycia potrzeba byo
przegranej wojny.
Przyjmujemy koniec wojny bez wyrzutw sumienia, bowiem miliony Japoczykw zamieszkujcych
macierzyste terytorium tkwio do ostatka w zupenej niewiadomoci okruciestw popenianych
przez wojska cesarskie na podbitych obszarach. Daremnie przedstawiano dowody ju po klsce: nie
wierzylimy i nadal nie chcemy wierzy. Japoczyk - to nie osobowo. Japoczyk - to moliwo:
wycznie okolicznoci; bez udziau woli, rozstrzygaj o wyborze miedzy agodnoci a brutaln
przemoc, wspistniejcymi w jego naturze. Japoski proces wychowania nie tumi - jak na
Zachodzie - naturalnych popdw czowieka pierwotnego. Przeciwnie, od dziecistwa system
edukacji szkolnej rozwija instynkt przemocy, przeksztacajc go w si wybuchow podobn
dynamitowi, umieszczonemu pod starannie przyrubowan pokryw dyscypliny, samokontroli
i opanowania. Okolicznoci decydoway, ktry z Japoczykw okazywa si w latach wojny dzikim
zwierzem, a ktry agodnym barankiem. Dzikie zwierzta siay postrach na odlegych frontach
wojennych, w domu pozostaway baranki. Owe baranki nie dopuszczay oczywicie myli, e mogyby
zmieni si w tygrysy i e ich bracia i przyjaciele, wyjedajc na front w skrze barankw, gdzie
daleko objawiaj krwioerczo dzikich bestii. Wojna pobudza w Japoczyku skonnoci do czynienia
za. Czas pokoju pozwala rozkwitn zaletom - i niejedn w tym sprawia niespodziank. W prostym
ludzie zawsze tkwiy nieprzebrane zasoby dobrej woli i, by moe, z tego bior si wszystkie
nieszczcia Japonii: wykorzystywano je bowiem w subie zarwno dobra, jak i za. Przywdcy
znajdowali w masach posuszne i ulege stado, podatne na wszelkie manipulacje. Wielu oddao
minionej okrutnej wojnie sw najlepsz czstk, tracc poczucie sprawiedliwoci.
Umiechamy si, gdy Japonia przywyka do katastrof i mimo bolesnych dowiadcze nie poddaje si
i yje. Przy caym naszym ubstwie dane nam s co najmniej trzy dary, ktrych nie pozwolimy sobie
odebra. Pierwszy - to ilo: jest nas 75 mln istot, ktre chc y. Drugi - to praca. Nie sta nas na
strat roku czasu czy choby paru miesicy - natychmiast zabralimy si do pracy: w miastach,
zrwnanych z ziemi, uprztamy gruzy, odbudowujemy nasze chatki i otwieramy na nowo sklepy.
Trzeci dar Japonii - to ziemia. Nasze wsie wchony miasta, neutralizujc wstrzs wywoany klsk:
gospodarka rolna stanie si solidnym fundamentem nowej Japonii.
Niewiele czasu upynie, a nasi zwyciscy bd musieli postawi sobie pytanie: czy istotnie to my
wygralimy t wojn? Japoczycy nigdy powanie nie traktowali groby sprowadzenia swego kraju do
roli liliputa. Mimo poniesionej klski rzd, biznesmeni, prosty lud wierz niezomnie, e Japonia na
zawsze zachowa liczc si pozycj wrd narodw wiata. Wynika to z samego jej pooenia
geograficznego. Rozcignita midzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim - u brzegw
wielkiego kontynentu azjatyckiego - nie moe dugo pozosta saba. Pierwsi wycign pomocn do
Amerykanie: zadbaj o ywno, uruchomi fabryki - ratujc Japoni przed powrotem do koszar.
Uczyni przy tym wszystko, by Kraj Wschodzcego Soca nie zwrci swych sympatii ku Zwizkowi
Radzieckiemu...
Nasz umiech przypomina tajemniczy umiech Buddy ze wityni w Kamukarze, kontemplujcego
tajniki przemijania. Nasz zmienno, powierzchowny stosunek do wiata, pozornie niezrozumiae j
reakcje, brak logiki umiemy podporzdkowa naczelnej racji - trwaniu. Uwaa si nas za pochych
i atwo zapalajcych si do kadej idei, a tymczasem niezmienn zasad naszego ycia narodowego
jest bezruch. Tu po wojnie rzucono haso nowej Japonii. Czy istotnie staroytny kraj Jamato moe
kiedykolwiek przeobrazi si w nowy? Dwa tysice lat bezruchu - w tym streszcza si istota historii
Japonii, odcinita pitnem na dynastii cesarskiej, i na tym zasadza si dramat narodu japoskiego
w nagym zderzeniu z dynamicznym Zachodem. Dzieo nowej Japonii zostanie oparte na I trwaym
fundamencie najlepszych wartoci starodawnej Japonii.
Nasi mdrcy buddyjscy nie przestaj nam przypomina, e penetrujc gbie naszej jani, poznajemy
tajniki naszej natury narodowej - niezmiennej mimo zmiennoci wiata. Ten absolut, bez wtpienia
trudny do zdefiniowania, wiecznie ywy, cho zmieniaj si mody, pozwala nam znosi gorycz klski.
Stanowi sam esencj narodowej wiadomoci mimo tak wielu metamorfoz w naszych dziejach. Nie
umiemy dociec jego istoty, ale czujemy, e istnieje. Na imi mu po prostu Japonia.
Jesie 1945 r. 2 wrzenia na pokadzie pancernika Missouri, stojcego na redzie w Zatoce Tokijskiej,
podpisano uroczycie akt kapitulacji. Wojska amerykaskie zajy cay archipelag japoski. Mac
Arthur - nowy wadca w generalskim mundurze - panuje z wysokoci masywnego nowoczesnego
paacu Dai-Itci, dawnej siedziby towarzystwa ubezpieczeniowego, nad ktrym powiewa gwiadzisty
sztandar Stanw Zjednoczonych. Naprzeciwko rozpociera si paac Syna Nieba. Okupacja
amerykaska nie napotyka przeszkd - cho cae miasta zniesiono z powierzchni ziemi, cho
zduszono japosk pych. Dobroduszna dyktatura generaa bez oporu podporzdkowuje sobie Tokio
- t metropoli milionw pokornych pokonw, wybijanych na rozkaz (ostatni) zwycionego
najwyszego dowdztwa.
Gabinetowi kapitulacji przewodniczy ksi Higasikuni, kuzyn cesarza. Czonkowie gabinetu z okresu
Pearl Harbour tworz pierwsz parti zbrodniarzy wojennych, odesanych do wizienia w Sugamo
w oczekiwaniu na proces w Jokohamie, replik procesu norymberskiego. Nieszczsny ksi Konoje,
oskarony o zbrodnie wojenne, woli wybra samobjcz mier ni odda si w rce zwycizcw.
Popenia samobjstwo marszaek Sugijama, a take genera Todzio - temu ostatniemu nie udaje si
ono, jak nie powioda mu si wojna; skoczy na szubienicy. Odbudowana i zalegalizowana partia
komunistyczna przypuszcza atak na dynasti. Cesarz porusza si bez eskorty. Dochodzi do jego
spotkania z Mac Arthurem, ale tym razem nie genera udaje si do paacu, lecz Hirohito jest
przyjmowany na audiencji w ambasadzie amerykaskiej. Mac Arthur wystpuje - historyczny nietakt -
w samej koszuli z rozpitym konierzykiem, bez krawata i marynarki...
Co to wszystko moe obchodzi masy? Ca witalno ograniczaj do zaspokojenia dwch
elementarnych potrzeb: nie umrze z godu i zbudowa dach nad gow. Tokio w owym pamitnym
pierwszym roku ery atomowej jest bezkresnym pustkowiem, ktre trzeba zabudowa od pocztku.
W dziele odbudowy nard japoski okae godn podziwu arliwo i odwag. Mona by rzecz, e
wyzwolio ono wszystkie najwspanialsze cnoty narodowe, do niedawna bezwzgldnie tumione
dyscyplin wojny. Cierpliwie, z chwalebn wytrwaoci ludno stara si pokona ogromne trudnoci
aprowizacyjne. Bez zwoki, bez wyczekiwania, bez chwili zwtpienia staje z zapaem do odbudowy
stolicy. Wkrtce zaczyna ona na powrt wyrasta - jak trawa czy las. W bezkresie popiou i elastwa,
w ktry przemienio si dawne Tokio z biaego drewna, krztaj si 3 mln ludzkich mrwek.
Stopniowo z chaosu wyania si logika - rozwizania przestrzenne, centra, dzielnice. Pustyni
zardzewiaej blachy i spalonych szcztkw, ktr omija ycie, dugo pozostaj niektre fragmenty
miasta starte na py. Biegunem przycigania tumw jawi si wieowce, ktre umkny zniszczeniom
w jedynej prawie nietknitej dzielnicy w sercu stolicy. Gromady ludzi przewalaj si chodnikami,
pochylone nad skarbami oferowanymi na pchlim targu. Nad brzegiem roww okalajcych paac
cesarski tysiczne twarze zwracaj si nie ku rezydencji Hirohita, lecz w stron alianckiej kwatery
gwnej - w nadziei ujrzenia nowego wadcy, generaa Mac Arthura. Trwa uporczywa walka
o odrodzenie miasta. Powracaj uciekinierzy, ktrzy zdjci trwog, jak wzbudzay superfortece B-29,
opucili miasto. Pocztkowo niepewnie bdz wrd ruin, ale ju niebawem drobne ludziki
w kaszkietach khaki i ich poowice w jedwabnych spodniach ywo zaczynaj krzta si w wybranym
miejscu, niby ptaki w instynktownym transie budujce gniazdo. Stopniowo dziki tysicom ich
nieskadnych ruchw wyaniaj si wielkie na wysoko dorosego czowieka zway uporzdkowanych
gruzw, pogniecionego elastwa, sczerniaych belek, wypalonej blachy. Ktrego dnia wszystko to
znika, wywiezione do na wp zrujnowanych skadw lub do zbombardowanych fabryk, ktrych
kominy bez dymu tu i wdzie odcinaj si w smutnym krajobrazie. Na uprztnitych terenach
pojawiaj si byszczce wieoci nowe belki, przyjmujc niespodzianie ksztat konstrukcji pokrytej
falist blach. Rodzi si domek, przy nim sadowi si nastpny i jeszcze jeden: z ziemi wynurza si
fragment miasta, zmartwychwstaj stare uliczki, a wszystko pord prania, krzykw dzieci i pieww
dwugarbnych matek - na grzbiecie jedna szczelnie okutana pociecha, w brzuchu druga, ju
wyrywajca si na wiat...
Zim 1945/46 w stoecznej pustyni zamieszkaej przez 3 mln ludzi, upokorzonych klsk i okupacj,
powolutku podnosz si gowy: zaczynaj funkcjonowa instytucje. Po dokonanych czystkach znw
odywa tkanka japoskiej biurokracji. Policja japoska ata pozrywane oczka swej sieci.
Odrestaurowany biay gmach pulsuje znw gwarem w dniach debat odrodzonego parlamentu.
W nowej demokratycznej konstytucji (listopad 1946) nie ma ju wzmianki o Amaterasu, bogini
Soca. Dynastia cesarska - zapis w konstytucji z 1889 r. brzmia: bez skazy w nieprzerwanej linii po
wieczne czasy - cudem przeya wstrzs, wywoany wojn i bomb atomow. Hirohito, ktrego
Chiczycy zamierzali powiesi, a Rosjanie zdetronizowa, pozosta na tronie.
Odwet czy gboko ukrywane przygotowywanie odwetu? Nie przestaje sobie zadawa tego pytania
nasza grupka cudzoziemcw - nielicznych wiadkw owego niepowtarzalnego przed i potem. Sami
w odwet Japonii nie wierzymy, a przynajmniej liczymy, e si odwlecze. Wkrtce zrozumiemy, e
odwetem, ktry Japonia wemie za przegran wojn, bdzie wygranie pokoju, a jedyna jej ambicja
sprowadzi si do dorwnania zwycizcom w dziedzinie handlu i sztuki.
Spisek wszake istnieje: jego symptomw nie dostrzegaj prostolinijni naiwni okupanci, za to my,
starzy osiedlecy, obserwujemy go nie bez rozbawienia. Wiecznotrway spisek Japonii wyraa si
w neutralizacji obcych wpyww. Kady rozkaz amerykaski zostaje zagodzony warstw ochronn
wci mao znanych Zachodowi japoskich obyczajw, japoskiej psychiki narodowej,
wieloznacznoci miejscowego jzyka i niezrozumiaym dla przybyszw kodem hieroglifw. Mac
Arthur wysya do Waszyngtonu podnoszce na duchu raporty o sukcesie nakazanych przeze reform
demokratycznych. Japoczycy, schyleni w penym uszanowania ukonie, przystpuj z miejsca do
deformowania reformy. W odnowionym skadzie parlamentu deputowani reprezentuj stare klany.
Rozpadaj si trusty, by po kilku latach na powrt zawiza si w potne koncerny przemysowe.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych ulega rozwizaniu? Dyplomaci we frakach pojawiaj si zatem w
Komitecie cznoci, utrzymujcym czno midzy rzdem a aliantami.
Wzr przedstawiany narodowi japoskiemu do naladowania to GI (onierz amerykaski)
o haaliwym wdziku uosobienie sukces u tak dniem, jak i noc. W zwartym tumie Japoczykw
stale rozemiani Jankesi jedz, nastawiaj radio jak najgoniej, pij, graj jazz, obejmuj musme i...
odkrywaj wspania si nabywcz czekolady. Japoscy prostaczkowie wchaniaj szeroko otwartymi
oczyma darmowe widowisko - i staraj si przyswoi sobie serwowany wzorzec, ktry wydaje im si
rwnie wany jak poywienie. Niezadugo zamiast Anone - zakrzykn Hello, doczepi shake-hand do
obowizkowego ukonu, zaakceptuj gum do ucia, zaczn caowa w usta dziewczta. Japoscy
ministrowie na gwat ucz si angielskiego i przyzwyczajaj do podawania rki: rezygnuj z ukonw,
gdy przychodzi im odbiera rozkazy w biurach alianckiej kwatery gwnej. Jednak ani posplstwo, ani
politycy nie tkwi dugo w miejscach publicznej parady amerykaskiej. Unoszc jak jastrzb zdobycz
wyuczone lekcje i otrzymane rozkazy, wtapiaj si w rj. W jego wntrzu subtelne czuki dokonuj
szczegowej analizy wszystkiego, co przenika z zewntrz. To, co zostanie zachowane i przyswojone,
jest efektem cierpliwej pracy roju - ten przeuwa i przystosowuje zgromadzony materia do swoich
potrzeb. Tumaczenie staje si swobodn przerbk oryginau, odbitka z kliszy znieksztaca
rzeczywisto, liczby ulegaj zmianie. Kpiel fotograficzna ma nada wszystkiemu japoski koloryt.
Kwasy zneutralizuj to, co nie daje si zjaponizowa, a enzymy z wolna pozwalaj przyswoi to, co
moe by wchonite: tak w przebysku swego rychego ju wzlotu nowa Japonia na swj sposb
przetrawia okupacj amerykask.



z francuskiego tumaczy Adam Galica
Tytu oryginau:
LE JAPON EN GUERRE. DE PEARL HARBOUR A HIROSHIMA 1979, Stock, Robert Guillain
Okadk projektowaa Boena Kowalewska
Redaktor: Janina Zaucha-Dziabaowa
Copyright lor the Polish edition by Wydawnictwo Ksika i Wiedza RSW Prasa-Ksika-Ruch
Warszawa 1983
ISBN-83-05-11082-6
Redaktor techn.: Anna Bonisawska
Korektorzy: E. Dugosz-Jurkowska i Z, Lipiska
Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa-Ksika--Ruch Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa, stycze 1983 Wyd. I. Nakad
49650+350 egz.
Obj. ark. wyd. 17,6. Obj. ark. druk. 19,5
Papier druk. mat. kl. V, 71 g, 61X86 cm.
Oddano do skadu w czerwcu 1982 r.
Podpisano do druku w listopadzie 1982 r.
Druk ukoczono w lutym 1983 r.
Zakady Graficzne Katowice
Zakad nr 5 w Bytomiu. Zam. nr 9197 - Z-88. Cena z 100,-
Jedenacie tysicy trzysta dwudziesta sidma publikacja KiW