16

Sumaq
rimaykuna
Hermosas rimas
Quechua del Este de Apurmac
2


15


14

Clavel tikachallay

Clavel tikachallay, sonqoytan suwaruwanki,
awiytan wayruru sonqochaykiwan kicharirunki.
Sonqoytapas puusqanmanta hatarirachinki.

Clavel tikachallay, saqeykuwaya unuchayki hichaykunayta.
Saqeykuwaya, lapichaykikunata sumaqta qomeryachinayta.
Saqeykuwaytaqya, llantuchaykitapas churaykunayta.

Allin werta cuidaq hinan soyqochaykita cuidasaq.
Allin wasi ruwaq hinan kawsayninchista qespichisaq.
Allin yachaysapa machucha hinan rimapayasayki.

Clavel tikachallay, huchaymi simichayki llamiykusqay,
huchaymi kaspichaykita raphray pachaymay churaykusqay,
ichaqa manan ishkayasaqchu qan pas munakuwaqtikiqa.
3

Sumaq
Rimaykuna
Hermosas Rimas
Calip Eliceo Sierra Pea


Quechua del Este de Apurmac
Borrador
Noviembre 2010
Pucallpa, Per

4

Trabajo realizado en la Universidad Nacional Intercultural de la Amazo-
nia (UNIA), en el curso de Diplomado de Especializacin en Lingstica
Aplicada a la Educacin Intercultural Bilinge en convenio con SIL In-
ternational.



Ttulo de la obra: Sumaq Rimaykuna
Autor 2010, Calip Eliceo Sierra Pea

Derechos reservados conforme a la ley.
Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativas.

Asesoramiento del equipo de produccin de literaturas en lenguas indge-
nas.



Ilustaciones por: Calip Eliceo Sierra Pea



Idioma: Quechua de Este de Apurmac

13

Wawallay

Wawallay, anchapas rumi sonqon kasqanki.
Chaymi mana kasukuynikiwan soyqoyta nanachinki.
Haykakamaan waqasparaq rimapayashayki,
Manataqmi wawallay uyariykuwayta munankichu.

Wawallay, rumi hinaraq sonqochaykitaya kichaykullaway
Sonqochaykita kichaykuwaqtiki sonqochaykipi taiyakunaypaq
Ninrichallaykitaya asnucha hina kichariykullaway,
Saynapi allin sumaq yachayniyoq kawsakunaykipaq.

Wawallay, rimapayasqaykunataya uyariykullaway,
saynapi allin qaqa sayaq hina kanaykipaq.
Wawallay, soyqoykipiya kay allin yachachikuyniykunata,
Waqaychay, michero hina kancharinaykipaq.
12

Taytallay


Taytallay, hunpiynikipin rikuni llakikuynikita.
Kirisqa makiykipin rikuni waqaynikita.
Chakikiq killanpin yachani haykan purisqaykita.
Killapas manaraq haykushaqtin llakisqallaa hatarisqaykita.

Taytallay, punchuykiwanmi churaykuwanki,
para wayrapas anchallataa phukumuqtinmi,
umaymanpas, pichinku thapawan churaykuwanki.
Laqapakunaymantapas waqaychawanki.

Taytallay, sumaq sachachatan hinaq cuidawanki.
anniypi chinkakusahqtiypas, mishki tantawanmi,
Almallaytapas sumaqtapunin kallpanchaykuwanki.
awiymanpas sumaq kanchaytan qoykuwanki.
5

Mashkaspa.

Qasan qasanmi, waqaspa purni,
ishu qatakunapin llakisqa purikuni.
Khuyaqnillayqa maylawmantaraq hamunqa,
uraymantachu icha wichaymantachu rikhuriramunqa.

Wayqokunata qawarispaymi yuyarini,
sapallay purishaspay anka hina phawarisqayta.
Riti orqota qawarispaypas yuyarini,
Mana punchuyoq rishaqtiy, churayuwasqanta.

Maypitaq kashan khuyaqnillayqa?
Qonqarukullawanchu imaynataqri?
Imaynataraq khuyaqllaytaqa, rikurullayman?
Imanispataq paytari, rimarirullayman?

Pichinkukunata rikuspaymi yuyarini,
chineq wayqopi purishaqtiy rimariwasqanta.
Mayukunata qawarispaypaytaq yuyarini
ruphay umayman chayamoqtin, apichaykuwasqanta.

Khuyaqnillayqa noqawan kushkataq kashan.
Soyqoy ukhupi tiyakuspataq rimapayawashan.
Khuyaqnillayqa makiymantataq pusakuwashan.
Marqayninpitaq wawachata hina apakachakuwashan.

Sapa punchawtaq kusichiwashan, rimapayawashan,
awiypa tukuy sumaq rikusqankuna ukhunta.
Khuyaqniyqa makinpin hapikuwashan.
manan noqamanta kharupichu khuyaqnuyqa kashan.
6

Qore uya sipascha

Qori uyachayuq munay sipascha,
yana awi suma sumaq urpicha.
Munakuwankichu? Icha manachu?
Mana imapaqpas allin kasqayta rikuspaykichu
Mana munakuwankichu? Sayna kaqtinqa
amay qawapayawaychu kay unphu unphutaqa.

Chaska awi payacha saynata qawapayawanki chayqa,
awichaykinch mancharikuymanta urmarunman.
Qori uyachaykicha tika hina chakirapunman.
Mana munakuwaspaykiqa ama qawapayawaychu,
sumaq yanay yana chukchachaykich sayarirunman.

11

Mamitay

Munakusqay mamitay
qan hinaqa manan pipas kanchu.
awiykiqa chaska hinaraqmi,
sapa punchaw kanchawan.

Munakusqay mamitay,
makiyki hinaqa manan pipapas kanchu.
Makiykiqa qoi uno hinaraqmi,
sonqoytapas qoichiwan.

Munakusqay mamitay,
simiykiqa mishki azcar hinaraqmi.
Sapa punchaw yachachiwan,
chaska hina kancharinaypaq.

Munakusqay mamitay,
sisi himaraqmi sapa punchaw,
llankanki, mana haykaqpas pisipaq,
Ay! Munakusqay mitay.

Munakusqay mamitay,
chay rayku tukuy sonqoywan,
anchatapunin munakuyki.
Mishki sonqo mamitay
10

awiykiwan

Mamitay, awiykiwan, qawaspaymi purini.
Yachaynikiwan, churakuspaymi kawsani.
Ninriykiwan churakuspaymi uyarini.
Soyqoykiwantaqmi runamasiytapas qawarini.

Mamitay, sapa tikata qawarispaymi yuyarini,
qanqa anchapas munakuwasqaykita.
Qoyllorkunapa sumaq kanchayninta qawarispaymi,
yuyarini yachaynikiwan pachawasqaykita.

Mamitay, Qanmi kawsayniytapas inti hinaraq kanchanki.
Qoi millma hinaraqmi marqayniykipi kuichiwanki.
Malqo pichinkuchaman hinaraqmi makiykiwan mikhuchiwanki.
Mama urpi hinaraqmi mana allinmantapas waqaychawanki.

Mamitay sonqoypin apayki, may risqayman.
Achikhay chaska hinataqmi yuyayniypipas kashanki.
Apakapusqaykin maymanpas risqayman.
Saynapi huk sonqolla, huk yuyaylla kawsakunachispaq.

Mamitay, kawsayniykin kawsayniy.
Kawsayniymi kawsayniki.
Yachayniykin yachayniy.
Yachayniymi yachayniki.
7

Urpichay

Urpichay, capul awicha,
Sumaq tikakunawan pachakuq.
Chiri intillawan qoikuq.
Urpichay, wayruru sonqocha.

Urpichay aqchi sonqocha
Sisicha hina tipi cinturacha.
Hakaqllo hina tipi kunkacha.
!Hay urpichay sonqo suwacha

Urpichay kinti uyacha,
pichinku chakicha.
Millma chukchacha.
Hay urpichay awi suwacha!


8

Wawqellay

Hay wawqellay! Qanqa inti hinan karanki.
Qaqa hinan allinta sayaranki.
Haykaqtaq qanqa chinkarirullaranki?

Hay wawqellay! Rurusapa sachan karanki.
Ripusqaykimanta pachan sahakunapas chakirapun.
Tikakunapas lliwmi waqasqanpi aqerapun.

Hay wawqellay! Haykaqmi kutinmullanki,
Yuraq kancharishaq sumaq potruyki,
hinan qanqa kipikachawaranki.

Hay wawqellay! Wasaykiqa llanpu millma hinan karan.
Makiykipas rumi hinan chuchuy chuchun karan,
allinta imatapas ruwanaykipaq.

Hay wawqellay! Qeshqento hinaraqmi waqani.
Uan qechusqa pichinku hinaraqmi qaparini.
Mayu hinaraqmi weqeypas suturin.

Hay wawqellay! Pichinku hinama phawaripuranki.
Kunanqa hanaq pachapian kusikushanki.
Noqapas hamushanian knti hina qan kasqaykiman.

9

Mamallay

Mamay haykatan wiqeykita sutuchiranki mana kasukustiy.
Haykatan sonqoykita nanachirayki mana uyariyta munaspay.
Anchata waqaspaykin qaqaman hina rimapayawaranki.
Manataqmi uyariraykichu, rumi hina upatukuspay.

Mamay, haykatan sonqoykita nanachirani mana kasukuspay.
Haykatan awiykitapas nanachiranki, noqarayku waqaqtiki.
Noqataqmi, chaywan, wauriraniraq anchallataa asikuspay.
Manataqmi qanqa munakuwaytaqa saqerankichu.

Mamay, sapa punchawtaqmi qanqa Diosmanta maapuwaranki,
Puriyniypi mana ima, mana allinpas pasawananta munaspayki.
Noqataqmi chaywanpas ancha rumi sonqoman tukupuspay,
chinkakurani mana allin ruwaykunaman apachikuspay.

Mamay, panpachaykuway tukuy kaykuna ruwasqaykunamanta.
Haykatan sonqoy nanawan, rumiwan panasqa hinaraq.
Manan waqaytapas tukunichu, mayo hinaraqmi puririsahan,
Kunanmi yachani ichaqa haykan munakuwasqaykita.