Ali Haydar BAYAT

H E K M - D E V L E T A D A M I
KEECZADE
MEHMED FUAT
PAA
TRK DNYASI ARATIRMALARI VAKF
T RK DNYASI A RA T IRMA LA RI VAKFI YAYINI: 49
KUTSUN YAYINI: 9
88.34.Y.147.49
ISBN 975-498-013-6
BU ESER
Bakanlar Kurulunun 20.7.1980 tarih ve 8/1307 sayb kaanyla kamu
yararna hizmet vedigi kabul edilerek vegi muafiyeti tamnm; olan
TVKK DNYASI A RA T IRMA LA RI VAKH taraAndan hamlanmtr.
Her hakkj mahfuzdur. T URK DNYASI A RA T IRMA LA RI VAKFU
nm msaadesi olmakszn tamamen, ksmen veya her hangi bir deiiklik yapla
rak iktibas edilemez.
Trk Diinyas Aratrmalan \ ^f,
YULUT EKN DZGMERKEZ'nde
dizilini; ve baskya hazrlanmur.
Bask:
PAMUK OFSET
Haberleme Adresi ; P.K. 94 Aksaray - SIANBUL
Telefonlar : 511 10 06 - 511 18 33
STANBUL 1988
SUNU
V akf mz herkesin evde, y olda, belde r ahat
lkla okuy up zevk alaca vc istif ade edecei bu kitiap-
lan neretrrteyi bir vazif e say maktadr . Bu dizimizin
balca vasf lar ndan bir isi halka f ay dal bilgiler ver
mesi, dieri ise ilm ve cidd olmasdr .
T r kiy ede ok az kitap okunduu bir ger
ektir. Bunun sebeplerini tespit etmek ve hepsini or
tadan kaldrmay a almak, bu hususda gc olan her
T r k ay dnnn vazifesidir .
T r k Dnyas A r atr malar V akf olarak bu
yeni dizimiz ile mill kltr mze hizmet edebilmenin
y annda, kitap okuma zevkinin ve kitapdan f ay dalan
ma alkanlnn kazanlmasna da y ar dmc olmak
emelindeyiz.
Bu gayeye hizmet etmenin hazz ve heyeca
ny la okuy ucular mza selm ve say g lar mz su
nuy or uz.
Pr of . Dr; T uran Y A ZG A N
HEK M- DEV L ET A DA MI
K EECZA DE MEHMED FUAD PAANIN
NESRLER, RLER, NKT ELER
VE
HUCKINDA Y A ZILA N RLER
T anmt dneminin by k sadrza
mndan biri olan Keecizde Mehmed Fuad Pa-
amn alt asrlk Osmanl mparatorlurunun
devlet adeunleun arasmda ayr bir yeri vardr. o
cukluunda molla, genliinde hekim, olgunlu
unda baarl bir devlet adam olmas yarunda,
gzel konumas babasndan tevrs ettii nk
tedanl, hazr cevapl, tok szll ve Fran
szcaya bir Fransz kadar vkf olmas gerek
memleket imde ve gerekse Avrupada tannma
sna yol armtr.
Gnmze kadar Fuad Paa hakkmda en
genialmay Orhan Fuad Kprl yapmtr.
Onun slm ve Trk ansiklopedilerindeki yaz
larna daha sonraki aratrclar pek fazla bir ey
ilve edememilerdir.
10 Do. Dr . A l i Hay dar BAVAT
HA Y A T I
Keecizde Mehmed Fuat Paa, Konya
l I Mustcifa Efendizde Kazasker Salih Ef endinin
torunu, II. Mahmud dnemi r iclinden air Ke
ecizde zzet Mollann ilk ocuu olup (dier
leri Reat, Murat, Sedat) 1815 y mda stanbulda
dodu. Kk yata ilmiye tahsiline verilmi
iken, babasmm Sivasa srlmesi zerine ailenin
madd durumunun bozulmasyla buradan almp,
o srada yeni almolan Mekteb- i Tbbyye- i -
hneye girerek 1834te tbbyeyi birincilikle bi
tiren ilk mezunlardan biri olmutur. Parlak bir
r encilik haytnn sonunda, Fransz hekimi
Prof. Dr. Brunsol, Fransada ihtisas yapmak ar
tyla yamna asistan olarak almak istemise de,
T ophne miri Ahmed Fethi Paa, Fuad Efen-
di yi himayesine alarak eng elolu Tahir Paa'-
nn maiyetinde T rablusgarba yollad... yla
y akn asker hekim olarak Trablusta, daha son
ra 1837 y nda stanbula dnnce bir mddet
T ophne ve Bahriyern hizmetinde hekim ola
rak almtr. Bu srada hriciye nzr bulunan
Mustaf a Reid Paa, Bbl tercme odas ile
r inin oalmas sebebiyle Franszca'y ok g
zel konumas, yazmas ve tercmedeki kudreti
ile parlak zeksn takdir ettiinden, Fuad Efen-
diyi hekimlii brakarak tercme odasma girme
ye tevik etmi, bunun zerine 1 Aralk 1837
tcirihinde Btl tercme odasna intisb ede
rek, rtbesi mderrislikten hceg nla dei
tirilen Keecizde Mehmed Fuad Ef endinin
devlet kademelerinde basamak basametk ilerle
yerek sadrzmlkla sonlanacak siys hayt ba
lamoldu.
1838de Umr- Nfia Meclisi ikinci ktip
liine, 1839'da Bbli Mtercim- i Evvelliine,
20 Mart 1840da da Londra Bykelilii'ne ba
ktip olarak tyin edilmi, burada bir ara masla-
hatgzr olarak da vazife grmtr.
1844 ylnda spanya Kraliesi Elizabeth-
in sinn- i rtne ermesi mnsebeti ile Madrid
de yaplacak mersime Osmanl devletinin de
dvet olunmas zerine, pdihn cevb mek
tubunu gtrmek ve iki devlet arasndaki dost
luu ilerletmek amacyla orta elilik pyesiyle
spanya Sefretine tyin edilmive Londradan
Ispany aya g eerek vazifesini baaryla if et
mitir.
1845te henz otuz yanda iken Dvn-
Hmy n A mediliine getirilmitir.
1847 ylnda milliyeti hareketlerin Avru
pada hkm sr d bir srada, Macarlarn
Avusturyalara kar isyn etmelerirun tesiri Ef-
lk te de kendini gstermi, fakat Rusyann
Avusturyaya yardm amacyla Eflk blgesine
girmesi zerine Fuad Efendi, durumu yatrmak
K E t C Z A O E ME HME T FUA T PA A 11
in Bkree, bir ay sonra da fevkalde by
keli olarak Petersburga gnderildi. Burada Rus
ar ile grp, Onu ikn ederek meseleyi b
ymeden halletmesiyle Avrupada ismini duyur
du. 1849 yh ubatnda memlekete dndnde
Bal rtbesi ile taltif edilerek sadret mstear
lna atand.
Rusyada bulunduu srada iklimin
sertlii ve soukluu romatizma! ikyetlerir
ar ttrdndan, hekimlerce lca tedavisinin
uy gulanmas tavsiye edilmive sonbaharda
yamna Ahmed Cevdet Ef endiyi (sonradan pa
a) de alarak Bursaya gitmitir. Bursada bir yan
dan tedavisiyle megl olurken, bir yandan da
almalarna devm etmive bu arada Avrupa
da ok sayda kurulmuolein anonim irketlerin
bizde hi bulunmamas sebebiyle hcka bir r
nek gstermek ve Boazii haUamn ulamn te
min amacyla bir vapur irketi kurmak iin
hcizrlad tasary. Bursa dnnde bu ama
la kurulan komisyona kabl ettirerek irket- i
Hayriyyenin kurulmasna vesile oldu. Yine Bur
sada Ahmed Cevdet Ef endi ile birlikte Trke
bir gramer kitabmm eksikliini hissettiklerinden
bu konuda bz temel esaslar tesbit etter. Cev
det Ef endi daha sanra bu esaslar bir araya geti
r er ek Kavid- i Osmaniyye adyla bir eser
hcizrlad.
12 Dov- Dr . A l i Hay dar BAYA1
KK(,'l'X;lZADK MKHMKT FUAT PA!>A 13
7 Ekin 1850de Bursa'dan dndiiktenk-
sa bir sre sonra ayn yl kurulmuolan
Encmen- i Dnie sadret mstectr olarak
atand.
1852 ylnda sadrzam Reid Paa tarafm-
dan Msra memuriyetle yollanm, buradaki a
lmalar ile Msrn 60.000 kese olana yllk
gelirini 80.000 keseye karmtr. Ayrca, Hidiv
ile mensuplan arasndaki mras iini de sulhen
halletmitir. Msu: dnnde Hriciye Nzrl-
na getirilmi, fakat yedi ay sonra Rus elisi Men-
ikof un stanbul'a g eldiinde Al Paa'y ziyaret
ettii halde Fuad Paa'yla grmek istememe
si sebebiyle bundan sorura sefir ile igrmek im
kn kalmadndan istif etmitir.
1853 ylnda Trk- Rus harbini frsat bilen
Y unan etelerinin snrlarmz g eip Yanya ve
Trhala'y tehdit etmeye balamalar zerine, e
teleri tenkil grevi Fuad Paaya verilmi; aske
r grevini ksa zamanda baar ile yerine
getirerek Yunan eteleriru ortadan kaldrm,
buralar tekrar eski huzurlu hline 'getirmitir.
Bylece siys sahada olduu kadar as ker alan
da da baarl bir kumandan olduunu gster
mitir.
Fuad Paa, asker niformasn kardk
tan sonra hemen Vjyana'ya giderek harp saha
snda kcizandm masa banda tescil ettirmeye
muvaffak oldu. Bu arada Meclis- i Ali- i Tanzmt
Reisliiyle birlikte veklet rtbesiyle taltif
edildi(1857).
1858de henz 43 yandayken Hriciye
Nzr olarak Eflk ve Bodann yeni idresini
kararlaturacak olan Paris Kongresine murahhas
olarak gnderilmive 6 ay Pariste kalarak bu i
le megl olmutur.
1860 yl ortalarnda Lbnanda Fransz-
lar n kkrtt Mrunler ile Drzlerin sebep
olduklar karklklar bastmak ve taraflar ara
sndaki ihtilf halletmek iin Cebel- i Lbnana
gnderilmive burada bir buuk yl kalarak ok
sert tedbirlerle (56 kii aslm, 111 kii kuruna
dizilmi) karkl bastrmve Franszlarn h
diseleri bahane ederek Lbnana mdahelesini
nlemitir.
Fuad Paa Cebel- i Lbnanda iken Abd-
laziz pdih olmuve Fuad Paay da o srada
birletirilmiolan Meclis- i Vl e Meclis- i Ali- i
Tanzmt Reisliine getirmi, ksa bir sre son
ra da dr dnc def Hriciye Nzn olmutur.
Drt ay sonra 1861 de Sadrzam Al Paa'nn, d-
mdnm babas Ziver Beyi paalkla Mekkeye t
yin etmesi ve ileride denmek kaydyla 1500
kese aka da ihsanda bulunmasndan dolay az-
ledmi, yerine Fuad Paa birinci def sadrete
getirilmitir. O srada gen bir ir olan Namk
14 l)o\ -. Dr . A l i Hay dar BA Y A I
KK<, Kt ZADK MKIIMKI KUAl l*A!jA 15
Kemal, Fuad Paann sadretine u trihi dr
mtr;
Srr- kalp ile trihi eyledi ind
Fuad cism- i devlet sad- i ikbl- i sadr
oldu.
lk sadretinde on drt ay kalan Fuad Pa
a, 1863te Sultan Abdlazizin srar ile Meclis- i
Vl- i Ahkm- Adliyye Reisliine getirilmive
ayn yl sultann kaca Msr seyahatinde ya-
mnda olabilmesi iin grevi seraskerlikle dei
tirilmitir. 1863 yl banda, Msr Valisi smail
Paa stanbula g elip mkellef bir gemiyi Sultan
A bdlazize hediye edip dnmt. Daha sonra
Msr seyahatine balayan Abdlazizin yarandan
bir an bile ayrlmayan Fuad Paa, btn gezi bo
yunca yardmlar ve davranlar ile hnkrn te
v ecchn y eniden kazanm ve Osmanh
trihinde ilk def ihds edilen Yver- i Ekrem"
nvn ile taltif edilmitir.
3 Haziran 1863te seraskerlik uhdesin
de kalmak zere ikinci def sadrete getiril
mitir. OsmanlI devleti trihinde seraskerlik
le sadreti ahsnda toplamiki devlet ada
mndan biri Fuad Paa olmutur. Bunu bir ir
bir beyit iinde yle if de etmitir:
Sadretle seraskerlii cem etme devlet
te
Fuad Paaya vk oldu bir de Avni Pa-
aya
Bu vazifesinden, 6 Haziran 1866 trihin
de Sultan Abdlazizin Msr hidivi smail Paa-
nn kzyla evlenmesine muhalefet ettii iin
azledilmitir.
1867 ylmda beinci def Hriciye Nzur-
lna getirilmive ayn yl 21 Haziran- 17 Aus
tos trihleri arasnda Abdlazizin Fransa ve
ngiltereye seyahati srasnda onun sakolu ve
tercmam olarak yanmdan hi ayrlmamtr. Bu
gezi srasnda skntl anlar geiren Fuad Paa,
seyahat dn, kendisinde mevcut olan kalp
hastalnn artmas zerine Yakackta istiraha-
te ekilmi, fakat hasta hlinde bile devlet ileri
onu brakmam, Al Paann 1868 ylnn sonla
rnda Grite gitmesiyle Sadret Kayjnakaml
vazifesini yklenmi, ancak salmn daha da
bozulmas zerine 1869 km geirmek ve tedavi
olmak iin gittii Nicede 12 ubat 1869 gn ve-
ft etmitir. Cenazesini Paris sefreti imam Ha
an Tahsin ykamve kefenlemi(daha sonra
Fuad Paa gassali diye mehur olmutur) ve ce
naze III. Napoly onun tahsis ettii Renard adl
bir gemiyle stanbula getirilmitir. nce Yal
Kknde muhafaza edilen cenze daha sonra
Yeni Camiye gtrlm, khnan cenze nama
zm mteakip Fazh Paa mahallesinde trbesinin
16 Do. Ur. A l i Hay dar BA Y A l'
Kb;(, LC/ADK MKIIMKI HIM PA):A P
y apld yere gmlmtr. Cevdet Paa Mr-
zatnda cenazesinin alfranga bir alay gibi gt
r ldn, halkm buna g ldn ve rahmetle
ananlar yannda Allah taksiratn affetsin diyen
lerin de bulunduunu kaydeder.
Fuat Paamn lmnn arkasndan s
tanbulda yaynlanan y abanc gazetelerden Le-
vand Herald, Paann kaleminden km
olduunu ileri sr d bir vasiyetname yayn
lam, fakat ksa bir zaman sonra bunun uydur
ma olduu ve yazy da Malkom Han adl bir
Hindli Mslmann yazd ortaya kmtr.
zet olarak hayat hikyesinden anlal
d zere, Kececizde Fuad Paa 54 yllk ksa
saylabilecek bir mr iinde devlet hizmetinde
hekim, tercman, dvn- hmy n ktibi, seras
ker, tanzmt meclisi reislii yver- i ekrem,
meclis- i vl- y ahkm- adliyye reislii, 5 def h
riciye nzrl, iki def sadrazamlk g ibi eitli
alanlarda baaryla almve bu arada Trablus-
garp, Londra, Madrid, Bkre, Petersburg, Ka
hire, am, Paris, Viyana, Girit gibi ehirlerde
OsmanlI devletini bihakkn temsil etmitir.
DEVLET N DA RHA Y A T INA KAT
K IL A RI
Keecizde Fuad Paann devletin id
ri mekanizmasnda etkili olduu zamanlarda id-
r alanlarda bz yenilikler onaya konmutur.
Bunlar arasnda:
* Fuad Paann nderlifinde devletin
bir daha yabanc borca iltiya duymamas iin
bz tedbirler alnmtr. Mliye y eniden dzen
lenmive ilk defa gerek yllk bte dzeni ku
rulmutur. Vergi tahsldlanna muhteval bir
servet envanteri salamak zere Tahrr- i Emlk
Nezreti kurulmu, devletin gelirlerini arttrmak
amacyla Emtia ve Gmrk daresi, Rsmat
Emneti adyla yeniden dzenlenmi, gmrk
gelirlerini mltezimlerle datma ilemi kaldr
larak bu idevletin aylkl memurlarna yaptrl
maya balanmtr.
* A l Paa ile beraber A bdlmecid'in
tahta kmasndan hemen sonra Cemiyet- i
lmiyye- i Osmaryye'nin kurucular arasnda bu
lunmutur.
* Eylet tekilt yerine geniyetkili v-
lilerle idre edilen vilyet tekiltnn kurulma
snda nemli rol oynamtr.
* Fuad Paann bakanhnda kurulan
asker ve dr - rann bz yeleri ile Cevdet
Paamn bulunduu bir heyet asker cez knun-
nmesini hazrlamtr. Bunlardan baka stan
bul a yeni tadeli yollarn yaplmas, Divan
Y olunun geniletilmesi Galatasaray Lisesi'nin
kurulmasnda nclk edenlerden olmas irket-
1* Do. Ur. A l i Hay dar BAYAT
Ki:(, KC/ADK MKMKI HIAI PA!jA W
1Hayriyye'nin kurucularndan oluu ve Kavid- i
Osmaniyyenin yazlmasndaki katklar say
labilir.
AHYETVE ZELLK LER
Keeczde Fuad Paa uzun boylu, kaln
dudakl, seyrek beyaz sakall, gsterili bir fizi
e sahipti. Konukan, son derece zeki ve akl
lyd. Baarlarnn temelinde babasndan tevars
ettii gzel konuma, nktedanlk, hazr cevap-
l yannda, IIL Napoly onun bavekili Comp-
te de Montaban'n Comele kadar hametli,
Racine kadar zarif, Moliere kadar nktedan;
onm y anuda det s kly onua. Bir hatnu za
r if bir nkte ile hatrlatacakmg ibi g eliy or"
dedii tbbyede iken rendii Franszcas yat
makta idi.
Fuad Paa gz peklii, hrriyete mey
li, mertiyete taraftarl ile tannmt. Olaylan
soukkanl karlar, bata pdih olmak zere
inanmad durumlarda ve konularda kimseye
eyvallah etmezdi. Aleyhine sylenen szlere al
dretmez, kin tutmaz, fikirlerini ak ve ekin
meden sylerdi. Yapmacktan, riyadan uzak bir
hayat tarz sebebiyle halkn hakkndaki dediko
dularndan ekinmeden, iinden g eldii gibi
davrandndan imnnn zayf olduu dedikodu
su yaylmt. Ancak ald Trk- slm terbiyesi
20
Do. Dr . A l i H a ^a r BA lAT
v e irfu, iman diresinden kmasna Gl l ffel d.
Samin ve rahat olmakla berber, zel ve
resm haytn bir bir inden ayrmt. zel hay
tnda gsterie meyli olup, Kanlcadaki yalsm-
da suar eler ter tip eder ken, Bey azttaki
konanda Avrupa bakardanmn ciddiyetini gs
terirdi. Atadan serveti olmad halde gsterili
ve msrif e yaamas halkn dedikodusuna se
bep olmutu. stikrazlardan alnan komisyonlar
dan ahs karm kolluyor, yabanc devlet
bankalarnda parasm iletiyor sylentilerinden
dolay bir ksm halkn husmetini kazannut.
Dikkatsizlii ne kendisi iin ne de ba-
kalcu- iin kabul ederdi. Al Paamn aksine ze
ki ve kbiyetli genleri her frsatta tevik eder
ve mkfatlandrurd. Mesel hi tammad hal
de deer ini takdir ettii A g h Ef endiyi Posta
Nzrhna getirmiti.
Keecizde Fuad Paa elli drt yanda
veft ettiinde ok daha yal bir insan intibm
vermekte idi. Bunun balca sebepleri arasnda
ileden irsen intikl eden kalp hastalnn mev-
cdiyeti, devlet dresinin skmtlan ve gen ya
ta ocuk shibi iki olunun kalp hastalndan
lmesi gsterilebilir. Esasen bir hekim olduu
iin uzun bir mr sremeyeceiru bildiinden
y ukarda ifde ettiimiz gibi hayta kaytsz kal-
rm, gerektiinde reaksiyon douracam bildi
i halde hkmdara kar bile dncelerini
ak ve ekinmeden i ^de etmitir.
Fuad Paa seyf kalem shibi bir kimse
idi. Gerektiinde nif ormasn giy ip askeri y
netebildii gibi, icbmda kalemiyle ilim ve sa
nat eserleri yazabilmekteydi. Bu bakmdan o,
lzm hs l oldnn zaman k l tay abilece
im g ibi, icbmda ey hlislm olnp s ank sar
masn da bilir im demitir.
Trkeyi ok gzel konuur ve yazard.
eitli vesilelerle yazd iirleri ile orta derece
de bir ir saylabilir. Ay nca ok gen yata iken
Mor al l ide Hmid Efendinin kz L e ^ Hanm-
la, Bursada bulunduu srada A hmed Cevdet
Paa ile mtereken yazdklan gazelleri vardr.
Ycizlannda kendisine hitap edilen ahsm rtbe
sinin kk, by k olduuna bakmakszm dav
ranve temyllerine uygun bir dil kullanmtr.
Fuad Paa nktedanl, hazu: cevapb
ve gzel konumas sebebiyle bulunduu mec
lislerin odan olutururdu. Nkte ve kralann
ou bu toplantlarda olumutu. Kayseri Muta
sarrf Mehmed Veys Paa Keecizde Fuad Pa-
ann bul unduu meclis ler dek i f ikir
zenginliine telmhen aadaki msralar syle-
rnitir;
K E E C t Z A DE ME HME T FUA T PA A 21
Gzm k ald FUADn meclisinde
Hay tl- kalb v ar sa deminde
Ahmed Cevdet Paada Fuad Paann bu yn
lerini u beyitlerde if de etmektedir:
O nktedan dekyk- ins- lem kim
Peym- emn ile g ldrd ry- ey y m
i Do. r. A l i Hay dar BA Y A !
rikten
nam
O ems- i burc- i maar if k i hadd- i me-
Oiyr- maribe dek sy lenir btn
Buna mukabil Fuad Paa, kendisi ve em-
slinin ideolojik ocuklar olarak kabl edilebi
lecek yeni liberaller nesli tarafmdan, gerici bir
devlet adam olarak grlmtr. Mesel Namk
Kemal, Fuad Paamn lmnden az nce kale
me ald bir iirde;
A lamaz m bakp ahvl- i perinmuza
Dil cn ile seven dev letini, milletini
Nas l ah etmey elim memleketin hline kim
Ne zamandr ekiy or sadr Fuad letini
lmnden az sonra da:
Zamnuda mahv oldu sr- dd
T utup g kler i dd- h- ibd
Dedi kbz- mucz- nihd
Bitir miFuad fesd- Fuad
ktalarn yazabilmitir.
K K C'K CZA DK MK HMK T K UA l PA A 23
NKTE VE FIK RA L A RI
Keecizde Mehmed Fuad Paa devle
te yapt hizmetlerle trihe gemesi yannda, bir
halk adam olarak, hcilktan birine yakem say
sz davramlar ve nkteleriyle de genihalk kit
lelerine mal olmuve sevilmitir.
Fkralarn by k bir ksm trihimiz iin
kymetli dokmanlar olup, her biri siys bir ders
zellii tar. Bu fkralarn dier bir blm Fran
szca olarak bu dilin btn incelikleriyle ifde
edilmi, Avrupa basnnda, Franszca yayn ya
pan g azetel^de gnn konusu olmutur. III. Na-
polyon Fuad.Paa hakknda dny ada Fuad
Paa kadar bir mevzy u zar if ve veciz olarak
anlatan baka bir diplomat y oktur" demitir.
Halk arasnda ise bir ay a zerinde bin laf n
belini bker di" diye sylenirdi.
Biz, u ana kadar ona it yaklak 115 nk
te ve fkra tesbit etmibulunmaktayz. Yaad
zamandaki yerli ve yabanc gazete kolleksiyon-
lann aratrmakla bu saymn daha da cutabile-
ceini zannediyoruz.
Fuad Paaya it fkralarn bir ksm ilk
def Ali Fuad (T ^k g eldi) tarafndan Servet- i F-
nnda yaynlanmtr. Daha sonra Mehmet Ze
k i Pakahn ile Orhan Fuad K pr lnn br
Vonuda denemeleri olmutur.
Bu fkralar bir tasnife tb tutmak gere
kirse; g nlk olaylar ve Osmanl devlet ricliy-
le ilgili olanlar, yabanc devlet adamlar ile ilgili
olanlar, Franszcann inceliklerine dayanlarak
sylenenler diye ayrabiliriz.
Fuad Paann nkte ve fkralar o kadar
popler olmutur ki aradan yz yldan fazla bir
zaman gemesine ramen aktualitelerini kaybet
mediinden g nmz gazete, dergi ve kitapla
rnda yeri g eldike kullanlmaktadr.
24 I)ov . Or . A l i Hay dar BAYAT
KEECZA DE MEHMED FUAO PA A NIN
FIK RA VE NKT ELER
* Yeni alan yollarn ve yaplan kaldrm
larn intizmndan sz aan bir zta Fuad Paa:
- Evet o kaldrmlar bize atlan talarla ya
pld, demi.
k':h-k
Yine bu yol geniletmeleri srasnda kab
ri, yol zerinde kalan Smbl A a isminde biri
nin mezar na dok unulup dokunulmamas
hakknda Fuad Paann fikri sorulduunda:
- Smbl A ay baka bir yere dikin ki
daha ziyde gelisin, demi.
* * *
* Fuad Paa, Kanlcadaki nl yalsnn
datarafna Sultan Abdlaziz iin ale adn ver
dii bir kk yaptrmt. Kr lakabyla tannan
Mahmud Nedim Paa'nm kardei Sau Ahmed
Beyin olu Ali Haydar Bey, bu kk metheden
bir iir yazmve bunu Fuad Paaya tak(Jim et
mi. Bu iiri ok takdir etmigibi g rnen Fuad
Paa: *
- Bunu peder' bey iitsefer, amca paa
hazretleri grseler ne kadar memnun olurlard,
demi.
* * *
* 1856 senesinde Sultan A bdlmecid -
raan Saraynn yklp y eniden yaplmasn ar
zu etmive bunu Al ve Fuad Paaya anca
26 r )'- Hay dar HAYAT
Fuad Paa cevben:
- nallah Hazne- i Hassann durumu d
zeldii zaman daha lsm yaparsmz. Fakat im
di para darl vardr, demi, bu cevap zerine
Al Paa azledilmi, Fuad Paa da istif etmek zo
r unda kalmtr.
iV* *
* Keecizde Fuad Paamn sadrzml-
zamnmda len zengin bir Ermeninin, Kato-
likler ve Protestanlar kendi mezheplerinden
olduunu iddia etmiler. Bu ihtilf kavgaya ka
dar varm. Son olarak Fuad Paadan ihtilfn
hailini istemiler. O da Katoliklere;
- lenin Katolik olarak ldne emin
misiniz?
- Tammen eminiz, cevbn alnca:
- Demek ki rhuna siz sahip bulunuyor
sunuz: O halde insf edin, cesedi de Protestan-
larn olsun, demi.
* * *
* Fuad Paa kadirins bir kimse idi. Fa
zilet shibi bir insan olan Lebib Efendinin tak-
vimhne nezretinden 15.000 kuru maala
emekliye ayrlmas istendiinde, Sultan Abdla-
zlz:
Vezirlere o kadar maaveriliyor. Lebib
Ef endiye ok deil mi, demesi zerine Fuad Pa
a.
K K K CZ A DK MK HMK T FUAT PA A 27
- Vezir buyurduunuz biz kullarna, onun
elini periz, demi. Bu sz Lebib Ef endiye d-
md A bdlmecid Ferid Paa nakledince, Lebib
Efen4i:
Herif dem evlddr, demi.
* * *
* Devrinin meczblarndan olup, g s
n teneke paralaryla dolduran ve sokaklarda
bu halde gezip dolaan Ko Halil Paa bir gn:
- smail Hakk Hazretleri bana iret bu
yurup; Ko Halil, Franszlarn imparatoru Bo-
napart stanbulu almak istiyor. Sen stanbulu
sakla da Bonapart g rmesin, dedi. Ben de s
tanbulu avucumun iine aldm, yer ile g k ara
snda gn sakladm. Bonapart geldi stanbulu
bulamad, def olup gitti. Onun iin stanbullular
bu hizmetime mkfat olarak bana birer pck
vermelidirler, der.
Fuad Paa, bu Ko Hal hikyelerini duy
duka gler ve mer Fiz Ef endiye:
Canm Hfz Efendi, biz bu adama deli
mi yoksa veli mi diyeceiz, dermi.
* * *
Elinin skl ile tamnan, sarayn israfla
rna dima kar gelen Mliye Nzr Naf iz Paa
bir g n Sultan A bdlmecide, Fuad Paamn Av
rupa derisinden 150 kurua parlak potin giy di
20 Uoy. Ur. Ali Haydar UAIAT
ini ikyet yollu anlatm. Bir zaman sonra Sultan
da durumu Fuad Paaya aktarnca ondan
cevaben:
- Evet ef endim, kulunuzun izzet- i nefsim
olduundan frenk derisinden 150 kurua potin
giyerim. Nfiz Paa kulunuz ise izzet- i nefisten
mahrum bulunduundan Kayseri derisinden 30
kurua mest giyer. Syenizde ikimiz de aym ma
a alyoruz. Niin Nfiz Paa 30 kuruluk mest
g iy dii iin ald maan yarsn devlet hzine
sine balamyor, demi.
* * *
* Msrl Prens Mustafa Fazl Paa, bir
g n Abdlazizin huzurunda Fuad Paanm icra
at aleyhinde konuur. Pdih da bu hususu Fu
ad Paaya aktarnca, ondan;
Cenb- Hak herkese iki gz ihsn
etmitir. Biri iyilii, dieri fenah grmek
iindir. Mustafa Fazl Paa kulunuzun iyilii
grmeye mahsus olan gz kapel olduundan,
tek gzyle dim fen ileri grr, cevbn ve
rir. Mustafa Fazl Paanm bir gz krd.
* * *
Sadrzam A l Paa'run tutulduu akcier
hastalndan iyilie yz tuttuu srada, asker
rtbelerin askerlikten yetimilerin dnda olan
lardan kaldrirfiasria dir bir hatt- hmy n -
KK(, KC /A 1 ) K MK IMK m \ I 29
30 IJov- l>r. Ali Haydar BAVA!
kanlmt. Sultan A bdlazizin kz Fatma
Sultan'm kocas Nuri Paamn da rtbesinin kal
drlmas gerekiyordu. Bunu kocasna hakaret sa
y an Fatma Sultan, hkmdr etkileyerek, Nuri
Paa ve benzerleri iin ayrcalk tanyan bir hatt-
hmy n kartmt. Al Paa da Nuri Paaya it
hatt- hmynu dinlemek iin hasta yatandan
kalkp Bblye gelmek zorunda kalmt.
Al Paann hasta hlinde rahatsz edil
mesine can sklan Fuad Paa, o g n meclisten
karken tesdf ettii Fransz sefreti bater
cmanna;
- Pdihmz dmatsz duramyor galiba.
Bu zevk- i hmy n artk tadn karyor. Fatma
Sultan iin de:
- Fatma Sultanm yatana birisini ithl et
mek iin sadrzam hasta yatandan kaldrma
y anlamyorum, der.
* * *
* stanbuldaki Hocapaa yangnndan
sonra sokaklarn yeniden tanzim ve geniletilme
sine teebbs edildii srada, Divan Y olundaki
Kprl Mehmed Paayla Hazinedar Firz Aa'-
mn kabirlerinin alacak yola tesdf etmesi ze
rine Kprl ile Firz A ann ruhniyetinden
korkulmaldr, eklindeki itirazlara kar Fuad
Paa:
- Kprlnn g nlden arzusu zerine
hareket ettiimden onun ruhunun d olacan
dan eminim. Frz A aya gelince, emsalini, es-
llmdan katledenler olduundan ondan da
pervam yoktur, demitir.
* * *
* Fuad Paa, sadret koltuu hakknda:
Sadret zevki, sandalyeye oturana kadar
dr. Oturduktan sonra o zevkin sarholuu der
hal balar, demitir. Bu sarholuu azaltmak iin
mizah ve latifeyi sadret alaynda bile terketme-
mitir.
* Fuad Paann eyhlislm Saadeddin
Ef endi ile aralarnn iyi olmadn bilen Sultan
A bdlaziz, bir gn Fuad Paaya:
- Paa sen eyhlislm efendim, ikimiz de
devlet bendesi ve kap yoldayz, diye muktje-
lede bulunur. Bunun zerine pdih, Paaya:
Hayr sevmezsin, diye tekrar edince, Fu
ad Paa dayanamayp;
Sevip de eyhlislm efendiyi barma
basacak deilim ya. Szm bu kadar, diyerek
A bdlazizi gldrmt.
ki( -k
* Sultan Abdlaziz bir gn Fuad Paaya
kendisiyle A l ve Rd Paa arasnda ne fark
olduunu sormu. Fuad Paa da:
KK(, l ( /A D K M M I M I I I IIA I l 'A i j A 31
32 Do. Dr. Haydar By^VAX
-Biz, Al ve Rd Paa e birlikte yola
cmzda nmzde bir dereye tesdf eder
sek, ben derhal paalanm svar, suya dalarak
bata ka geerim. Al Paa, tereddt ve dikkat
le araya araya bir yol bularak stn slatmadan
g eer . Rd Paa ise, buradan geersem suya
batarm, u taraftan geersem stm slatrm,
diye ok tereddt ettikten sonra geriye dner,
demi.
* * *
* Antep erfndan ve irfan sahiplerin
den biri olan Hasrczde Mehmed A a, bix g n
iler i iin s tanbula g eldiinde, iler ini y olu
na koy duktan sonra, K eecizde Fnad Paay
ziy arete g ider. ir Paann hnznrona g irince
ir ticalen aadaki bey ti okur:
Hk- i pay e fer- i r etznek iin amade
y im
Muktez- y hilk timdir , ben Hasrcz-
dey im
rden, nkteden ok holanan Fuad Pa
a e Hasrczde daha ilk karamalannda dost
olurlar. Bir ara Fuad Paa:
- ittiime gre stanbula geleli hayli
mddet olmu. Sizinle gaibne muaf eremiz y
le dursun, kee- hasr mnsebetiyle bir karabe
timiz olduu halde mlktm bu ana kadar tehiri
CZ midir, demesiyle, Hasurczde Mehmed
Aa:
- Ef endimiz, siz k eey i s udan
kcirmsmz*. EuUar ise ayaklar altmda srn
mekten hl kurtulamadm. Bu hal ile msade-
i zamna nil olmakszm hkipyinize yz srme
ye nasl cesret edebilirim, cevbm verir. Bu
nun zerine Fuad Paa:
- Gam ekmeyin, hesn lyk olduu ye
re kaldrrz, der.
(*- Keeyi suda karmak: iini yoluna koymak
anlamnda bir deyimdir).
* * *
* Hasurczde Mehmed Aa, Keecizde
Fuad Paamn ziyretine gittii zaman, Paann
parmandaki prlanta y ze gz takm. Fu
ad Paa merak ederek sormu:
- Yzme mi bakyorsun?
- Evet Paam, tan merak ettim.
- Prlantadr.
- ok gzel, faydas nedir? Yni size ne
gelir getirir?
-Ne getirecek, h... Hasrczde glm
seyerek,
- Yazk, benim de babamdan kalma bir
ift tam var, bana senede elli altn getirir, de
mi. Fuad Paa hayretle:
K E E C t Z A DE ME HME T FUA T PA A 33
34 i>4i. f>r. A l i Uityf/Mr H.<V^xr
- Ne ta bu, dey ince Hasrczde laf g e
diine koymu:
- Deirmen ta, deirmen ta Paa haz
retleri...
* * *
* Fuad Paa bir gn, Sultan Abdlazize
kar sarfetmiolduu cUretkrane bir szden
sultann y znde bir deiiklik meydana g eldi
ini grnce, durumu kurtarmak iin:
- Efendim, eslf- vzer Orta Kapda cel
ldn beklediini g rdkleri halde, hnkra
doruyu sylemekten ekirunezlerdi. Sizin sye-
nizde bizim byle bir korkumuz yoktur. Hakika
ti sylemekte tereddt bize vebaldir demi.
* * *
Fuad Paamn sadrzm bulunduu sra
da, vezirlerden Hamdi Paa haksz bir iinden
dolay mahkemeye arlm. Fakat bir vezirin
mahkemeye arlmasn o zamnn anlayna
gre bir trl hazmedemeyerek sadrzmlk ma-
kmna yollanm. Bir vezirin, baka bir vezir
kendisini ziyrete gelirken, onu, kapdaki binek
t ^nda karlamas det ruteliinde idi. Fakat Fu
ad Paaya Hamdi Paann g eldii haber veril
dii halde onu makam odasnda karlam, bu
davranHamdi Paay fkelendirmi, daha
oturmadan:
K K CK CI/. A DK M I . I I M i n K UA I l'A f A 35
- Paa hazretleri unuttular galiba, vaktiy
le vezirlerden biri g eldii zaman, sadrzmlar
onlar binek tanda karlarlard, demesi zeri
ne Fuad Paa:
Gerekten seleflerim vezirleri binek ta
nda karlarlard. Ama knuna ay kn hareket
leri de g r ldkte, yine o binek tanda
boyunlarn vurdururlard, diye cevap vermi.
* * * *
* Dhiliye ktibi Saib Bey, bir g n oda
csna:
- Git sor bakalm sadrzm paa terif et
miler mi, der. Odac Fuad Paann odasna da
lp, Paaya:
- Bizim bey sizi istiyor, demesiyle Fuad
Paa kimin aradfin rendikten sonra, Saib
Beyin odasna gelir:
- Emretmisiniz geldik, der. Saib Beyin
gster dii tela glerek makamna dner.
* * *
* Fuad Paann Tanzmt Meclis- i Aliye
bakanlnda bulunduu srada bir ikonuma
s iin vekillerden birinin meclise arlmasna
gerek grlm. Konumalardan sonra eitli
mevzularda sohbet edilirken arlan vekil, vak
tiyle Hicaz V liliinde bulunduu sralarda ta
nmolduu keif ve keramet shibi bir eyhten
bahis aar: Ar bir hastalktan bitkin odasnda
yatarken eyh ieri girmive kere:
- Kalk y pezevenk! diyerek kolundan tu
tup kaldrmve o andan itibaren vli bey shha
tini kazanm. Bu hikyeyi nakleden paa
yallnda g en bir odalk aldndan dolay
halkn diline dtnden, eski Hicaz vlisi olan
vezirin meclisten ayrlm mteakip Fuad Paa,
-O ztn hakikaten keramet sahibi oldu
una ben de kni oldum, Paa hazretlerinin bu
g nk hlini on sene nceden kefetmi, demi.
* * *
Al Paann azliyle Fuad Paann sadr-
zmla getirilmesinden kendine pay karan
ir Ziya Paa, bir gn Fuad Paa'nn dostlarndan
olan Bebekli Saib Beyi Beiktataki Yldz Cad-
desindeki evine dvet edip, Fuad Paa'nn sad-
r zmha onun y ar dm ile g eldiini ve
makmn muhfaza edebilmesi iin saayda
onun g ibi nfuzlu birine ihtiyc olduu gibi,
kendisinin de Fuad Paa gibi dirayetli bir sad
rzamn yardmna muhta bulunduunu, ikisi
nin el ele verip hem devlet menfaatine, he.m de
kendi hesaplarna uygun iler grebilecekleri
ni Fuad Paaya sylemesini ister. Saib Bey, bu
istekleri ertesi sabah Fuad Paaya aktardnda.
Paa:
- Saib Bey, bu teklifi kabl edebilmek iin
ttce insann deli ve sonra da adnn mer olma
s lzmdr, demi. Saib Bey, birinci artn anla-
n stnde ise de isminin mer olmasndaki
hikmeti anlayamadn syleyince, Fuad Paa,
Yni kendime ocuklar Ba Deli mer
dedirtmek iin, diyerek bu cevb aynen Ziya
Paaya sylemesini tembih etmi.
* * *
'*' Sultan A bdlmecd, fikr gelimesiyle
yakndan ilg ilendii kardei veliahd Abdla-
zizin, stanbulu ziyarete gelen Rus Grandk
Nikola ile grmesini salamve bu grme
lerde Fuad Paa tercman olarak yamnda bulun
mutu. Bir sre sonra Abdlmecid, Fuad Paa'ya
kardeini nasl bulduunu sormu. Paa da veli
ahd meth veya ktlemenin tehlikeli olduunu
bildii iin, kanaatini aklamaktan ekinince,
pdih:
- Ben birderimden honudum, demi,
Fuad Paada,
- Efendimizi honud etmeyip de ne yapa
cak? O da bizim g ibi bir bendenizdir. Fakat,
teba-i liyeniz def terinin en bandadr. te biz
den fark budur, demitir.
* * t
* ingene lakabyla tannan stanbul
ehreminlerinden Hsam Efendi, kt Avru-
M . K 1 /A HK MK I I MK I H I A I l 'A i j A J 7
pa gezisinden Al Paaya o zaman ok makbul
olan dolapl ve maal saatlerin dolapl cinsinden
bir tne hediye getirmi. A l Paa yannda H-
sam Ef endinin bulunduu bir srada ziyarete ge
len Fuad Paaya nnde duran saati gstererek:
- Hsam Efendi getirdi, demi. Fuad Pa
a da,
- Gle gle kullann, demekle yetinmi.
Al Paann,
-Bir kere baksanz a, demesi zerine Fu
ad Paa,
- Bakmaya ne hcet, Hsam Ef endinin
getirdii saat phesiz maaldr, deyivermi.
"Jr *
* Al Paamn konana, Keecizde Fu
ad Paa, ingene Hsam Efendi ve daha bz ki
ilerin bulunduu bir srada, devrinin ileri
gelenlerinden ufak tefek olduu iin maymun la
kabyla tannan defterdar Emin Efendi de gelmi.
Odada oturacak yer kalmadndan ayakta kalan
Emin Ef endinin oturabilmesi iin Al Paa ua
na sandalye getirmesini emredince, Fuad Pa
a hemen:
Msade buyurursanz, Hsam Ef endi
nin omuzuna kp otursun, demi.
* * *
* Keecizde Fuad Paann:
J 9 1)0^. I)r . A l i Havdar IIA ^A I
- Bana bir sark sarsart Saadettin Efen-
di den l eyhlislm olurum, dedii me
hurdur.
* * *
* Gittii bir avda vur duu bir ka ullu
u (= Becasse) Keecizde Fuad Paaya getiren
Maher Midillisi K mil Bey'i, Fuad Peia av etle
rini birlikte yemek iin kalmasm ric etmi. Be-
kasanm en makbl yemei kzartlmve zerine
bekasa barsak muhtevsn ile sala kanrra s
rrmekmek zerine yarm bekasann konul
masyla hazrlanan! imi. Bunu bilmeyen ah,
kular temizleyerek kzartmve sofraya getir
mi. Kular b halde gr en Kmil Beyin surat
n ekittiini g r en Fuad Paa, s ebebini
sorduunda:
- Ah ba bekasalara yazk etmi, piir
mesini bilememi, demi. arlan ahya beka-
sann nasl piirileceini anlatan Kmil Bey,
szn bitirince, tepesi atan ahba,
-Ne bileyim serun bok yiyeceini, demi.
Fuad Paa bir taraftan:
- Terbiyesiz, k dar, der ken bir taraf
tan da katla katla glyormu.
* * *
* Zaptiye miri Hsn Paa bir gn,
Trkiyeye gizlice sokulan Hrriyet gazetesinin
KK(; M l /A D K M K H Mi : ! HJ A T PA A 39
toplayabildii nshalarn bir uvala koy durup
BabIliye gtrerek Sadrzam Al Paa'ya duru
mu bildirir. Al Paa, yannda bulunan Fuad Pa
a ile bu zararl yaynlarn yurda giriinin ve
yaynmasnn nasl nlenebilecei hakknda m
nkaa ederlerken ieriye o srada r- y Dev
let Reisi olan Midhat Paa girmi. Fuad Paa,
hemen:
- te Ebu'l- Ahrr geldi. Alnacak tedbiri
ondan soralm, der.
* * *
* Bir g n Fuad Paa sandal ile eski M
liye Nzrlarndan Musa Saffet Paann Emir-
g ndaki yalsnn nnden geerken, o srada
penceresinin nnde oturan Musa Saffet Paa:
- oktandr tenezzl buyurulmad. Efen
dimizi hi gremeyecek miyiz, demi. Bunun
zerine Fuad Paa, Hz. Musann Allahtan, ken
dini gstermesi dileine kar Kurn- Kerimde
zikredilen beni gremezsin y Musa anlamn
daki Len tern y Musa yetini okuyarak ce
vap vermi.
* * *
* Fuad Paa, kardeinin olu Macit
Beyden bahsettike:
- Ben bizim Macit Beyi tariften cizim.
Mecnun desem deil, kl desem deil, lim de
40 DoV- Ur. A l i Hay dar IIA\ AI
sem deil, chil desem deil, dermi.
* * *
* Fuad Paamn birinci vey ikinci sad
retinde muhteem bir alayla Bbl'ye giderken,
Naili Mescid civrmda onu seyretmeye gelen
binlerce kadm, erkek seyirci arasmda Uzun Ne
fise adndaki kadn gzne iliince, ona dilini
kar m. Bunun zer ine Nef ise hemen
yanndakilere yksek sesle:
- Ayol baknz ne yapyor. Bu zten
delidir, deliden hi sadrzm olur mu? Artk k-
ymet almetleri grlmee balad, eyvahlar ol
sun, demi.
Uzun Nefise, eski hamam ustalarhden tu
haf bir kadnm. Fuad Paann konama sk sk
gelir, hoszleri ve tuhaf halleri ile etrfindaki-
leri elendirirmi.
* * *
* Mustafa Reid Paann ocuklar ara
snda en ok sevdii Ali Galip Paa, istedii in
sanlar tayin, istemediklerini azl gibi, arzu ettii
her eyi yaptrabilen biri olduu iin, onu ziy-
ret edenlerin okluunu im eden Fuad Paa,
Sultan V elede it aadaki dr tl okurmu:
Her ki bu gn Veled'e
nanuben yz sre
Yoksul ise bay olur
Bay ise sultan olur.
KK<, K( /. A I) K MK HMK K l 'A I l>A! jA 41
Do. br. A l i Haydar B A ^ T
* Omer Fiz Efendin Viyajada bulun
duu bir srada trih bir atoda verilen bir d-
vette, Macar ark ilimleri Akademisi azasmdan
Trk dostu Prof. Lazlo A pony i:
- imdi ef endi hazretleri ben sizden ve
bilhassa sultnmzdan ikyetiyim. Eer biraz
daha akll hareket etseydiniz, bu atoda ev sa
hibi ile misr yer deitirmiolacakt, demi.
mer Faiz Ef endi de,
- Viyana bizde deil ama kalbiniz bizim
le. Bu da by k bir edeb fetihtir, cevbm
vermi.
Daha sonra stanbulda bu olay mer
Fiz Ef endi o srada da Hriciye Nzr bulunan
Fuad Paaya anlatt zaman, Fuad Paa,
- Sizinki bolaf, ac teselli ef endi! Asl
dor u olan Macar profesrnn sylediidir. Bi
zim kusurlarmz sralamaya kalksak Viyanaya
smaz, stanbula kadar uzanr, demi.
* * *
Devrin ileri gelenlerirun bulunduu bir
mecliste stanbul ehremini, Avrupa ehirlerinin
ounda olduu gibi, stanbul sokaklanmn g e
celeri aydnlatlmasnn gerekliliini savunmu
ve bunun nasl y aplabileceini toplantda bulu
nanlara sormu. Sra Maher Midillisi Kmil Beye
KEETZADE MEHMET FUAT PAA 43
gelince, o yle bir teklifte bulunmu:
- AvrupalIlar her eyin kolaym bulmu
lar. Fransada g r d^m bir ehirde ok by k
bir kule yaprm. Kulenin tepesinde bulunan b
y k havuz kandil y a ile doldurulmutu. Bu ya
dolu havuzun ortasma dikilen halattan daha ka
ln bir fit yakld zaman ehir g ndz gibi ay-
dnlamyordu. Kulenin tepesindeki ya dolu
havuz o kadar geniti ki grevliler tmirat gerek
tiinde bu ii kayda yapyorlard, demi. Din-
leyenlferden biri merakla,
- Peki ama Kmil Bey, bylesine by k
bir kandile bunca yanereden temin edilir? di
ye sorunca, anlatlan samala dayanamayan
Paa:
- Nereden salanacak ef endim? Kmil
Bey ylesine yalan syler ve bizler de kendisini
aresiz dinlerken, f keden yreklerimizin ya
erir. Bu eriyen yalar da ite o kandile yollanr,
deyivermi.
* * *
* stanbulda Sirkecide kurulacak demir
yolu istasyonunun bu gnk Hocapaa evresin
deki ok sayda mescid ve trbenin ylalmasm
gerektirdiinden, mutaassp evrelerce reaksi
yonla karlanmve istasyonun daha uzak bir
yerde kurulmas iin hkmete bask yaplm
t. Fuad Paa bu reaksiyonlara aldrmam, istas-
yonun hem kyda, hem de ehrin i haytmn
youn bulunduu bu yerde yaplmas gerekti
inden hemen ie balamt.
Bu gn istasyonun giriinin samda es
kiden hya Dede Trbesi vard. Fuad Paa, bir
g n trbeye girmi, bir sre ieride kaldktan
soru^a trbenin yklmasn ve iindeki mezarn
ilerideki Kudret Baba T rbesine naklini emret
mi. Daha sonra da:
- hya Dedemiz, Kudret Baba ile lfette
hi phesiz memnun olacaktr. Malmdur ki ta-
rkatte en yksek merci Dedebabalktr. Biz de
acizane, bir baba ile dedey i birletirdik, demi.
* * *
* Ahbaplarndan biri Fuad Paaya dost-
larmn kimler olduunu sormu. Paa glerek;
- imdi dostlctrmm kimler olduklarn bi
lemem. Zira ikbldeyim. Gerek dostlarm, ma-
kmmdan dtkten sonra beni arayanlardr,
karln vermi.
* * *
* Keecizde Fuad Paamn sadrzam ol
duu dnemde, yannda biri abniye, dieri
Bayrmiye tarikat eyhlerinden iki misafirin bu
lunduu bir gn, bir vatandaiinin halli iin Fu
ad Paaya mrcaat ettiinde, kendini:
- Bendeniz Ramazanolu filancaym der
44 l>v. I)r . A l i Hay dar BA\ ,VI
demez Fuad Paa misfirleri gstererek:
- Aman yavasyleyin, bunlam ikisi bir
olup, sizi aralrmdakaynatverirler, deyivermi.
* * *
* Beyolunda gezinmeyi det edinmi
devrin ileri gelenlerinden birinin oflunun bir
makama getirilmesi sebebiyle, makmmm gere-
g olarak mnsip bir rtbeye taltifi mzkere
edilirken, toplantda bulunanlardan biri;
imdi bu ocua hangi rtbeyi vermeli,
deyince vekiller arasnda bulunan Fuad Paa:
- Bence mnsib olan Beyolu Beylerbe
y i payesidir, demi.
* -A*
* Sultan Abdlazz bir g n sadrzm Fu
ad Paa'ya memleketin bandaki dve i gai
lelerden sz ederken zntye kaplp:
-Bu memleket iin artk harp ile sulhun
ne fark ver, demesi zerine Keecizde Fuad
Pasa:
- Aman efendim, sulh bekrlk, harp ise
evlilik demektir, cevbn vermi.
* * *
* Fuad Paa, sadrzmh srasnda Ra-
luazanda Beyazt Camisne namaza gitmi. Ce
maatin kalabalklndan son Cemaat mahallinde
K t . ( , m /A l ) l - . M M I M I I H v M I'a :j a 45
4* |>ov- lr. Ali llt><l:r J1A\AI
namaza dururken arkasndaki yaverlerine de na
maza durmalarm syler. Yverlerin, abdestimi^:^
yok, demeleri zerine:
- Kimin abdesti vr ki, deyip namaza
durmu.
* * *
* ingene lakabyla tannan Hsam
Efendinin ehremini, Krt lakabyla tannan Ah-
med Efendi'nin de muhasebecisi olduu gnler
de, Fuad Paann hazr bulunduu bir mecliste,
ehremnetinde ne var, ne yok denilmesi zeri
ne Fuad Paa:
-Ne olacak ingene alar, Krt oynar,
demi.
k-kk
* Sultan Abdlaziz devletin ml pr ob
lemleri zerinde sadrzam Fuad Paa ile konu
urken:
- Ah, harcamakla tkenmeyen b: para ol
sa da u skntlardan kurtulsak, demi. Fuad
Paada:
- Harcamakla tkenmeyecek paraya ge
mez aka derler hnkrm. Harcanamayaca
iin hi tkenmez, cevbn vermi.
'k -k-k
* Fuad Paa, memleket iin, dve i po
litika konulannda tutulacak isabetli yolun hangisi
olduu hakknda tkip ettii metod uymu:
Devletin can dman Rusyamn stanbuldaki se
firiyle konuarak onun dncelerini renip,
sonra da sefirin istediklerirun tam aksini yapmak.
* * *
* Bir g n Sultan Abdlaziz, sadrzam Fu-
ad Paaya A hmed V efik Efendinin nasl bir
adam olduunu sormu. Fuad Paa da:
- Ahmed Vef ik Efendi, deir men ta b
y klnde bir prlantadr. Ondan ne bir yzk
ta, ne de bir binek ta yaplabilir. Ama bir pr
lantadr, demi.
* * *
* Yine Fuad Paa A hmed Vefik Ef endi
(Paa) hakknda yle demi;
'Ahmed- Vefik Efendi evrk- periandan
ibaret bir sandktr (evrk- pehndan nasl is
tifde olunamazsa, onun kama kark ilminin de
bir fayda temin edemey eceini anlatmak iste
mitir).
* * *
* AvrupalI bir devlet adamnn Osmanh
devletindeki esirler hakkndaki fikrini Fuad Pa-
adan sormas zerine, u cevb verir;
- AvrupalIlar, esirlerimizin hr ve belki
evlerimizde hkim olup, bizim onlara esir oldu
umuzu bilmezler de, bouna itirz ederler.
Ki;v c l/Ai)i; mkiimkt h i a t pa!>a 47
'k k -k
* stanbulda byk tahribat yapan 1282
H/1865 yl kolera salgm srasnda Fuad Paa
sadrzam ve serasker idi. Bir g n seraskerlik ma-
kmnda koleradan lenlerin listesi gzden ge
irirken, yannda bulunan mstearna aka
yollu:
-Bu melun hastalk bu kadar tahribat
yaph. Bri bizim imam da gtrse, beni de elin
den kurtarsa, demi. Paa bu szleri ile ok i
man olan karsn kastetmi.
* * *
* Fuad Paa, 1855 yl ubat ve Mart ay
larnda Bursada pepee vuku bulan ve Bursa-
y mahveden zelzeleden bahisle;
-OsmanlI trihinin dibcesi zyi oldu, de
mitir.
* * *
* Sirkeci- Edirne demir yolu imtiyazn
alan yabanc irketin hkmetle olan anlamas
ger eince fazla kilometre tazminat alabilmesi
iin zigzaklar ve dnemelerle yolu lzmundan
fazla uzatt grlm.
fazla uzatt grlm. Bu durumu hokarla
mayan Sultan Abdlaziz, Edirne- stanbul demir
yolu hattnn dz bir izgi hhnde yapmn b-
KI,<, IX Z A I) K MK I I MK I K l l A l 49
yurmu. Bu emri duyan Keecizde Fuad Paa
da:
- lh Hnknm, hangi iiniz doru ki bu
da dor u olsun, demi.
ic ic
* Fuad Paamn Hriciye Nzrh dne
minde hriciye memurlar kayrlarak tyin edi
len, ou yabanc dil bilmeyen kimselerden
oluuyordu. stelik grevini ciddiy e alp vazife
sine zammnda gelen yoktu. Grevlilerin byk
bir ksm direlerine leye doru vey leden
sonra gehyor, bir iyapmadan da ayrlyorlard.
Ksa zamanda ba bozukluu nley en Fuad Pa
a, bu arada Hriciye Nezretinin en gze a
r pacak y er ine iri har f ler le y azdr d
memurlarn vazifey e gelmeden g eri gitmele
r ini zellikle r ic ederim", levhasn astrmt.
* * *
* lm y n zayf olan eyhlislm Saa
dettin Efendiyi Fuad Paa pek sevmezmi. Hat
t vefatna dr d ld Saadeddin A a
trihi ile cehletini rtl olarak ifde etmitir.
Fuad Paa Suriyede yannda bulunan Rt Pa
a'dan memnun kaldndan mahre mevleviyet-
ler inden birirn ona tevcihini istemi. Fuad
Paay sevmeyen eyhlislm Saadeddin Efen
di de araya Al ve Cevdet Paalar girmesine ra
men msade etmemi. Bu sebepten AH ve Fuad
Paa ile Saadeddin Efendinin aralan alm. Fu-
ad Paa, Rt Ef endiyi Suriye V liliine tyin
ettirince, eyhlislmn mahre pyesine lyk
grmedii bir adamn, Suriye gibi nemli bir ye
re vli oluu Saadeddin Ef endiyi zd. Bundan
sonra paalar alenen ktlemeye balad. Fuad
Paa hakknda kfir- i chir, Al Paa hakknda da
kfir- i stir diye tarizde bulunur olmutur.
* * *
* Keecizde Fuad Paa bir gn, Sultan
A bdlmecide Mustafa Reid Paay ikyet
eder. A bdlmecid de bunu Reid Paa'ya akta
rr. Ayn g n vekiller heyeti toplantsna sadr-
zm ask ehreyle girer. Fuad Paa, pdihn
boboazlk etmiolduunu sezerek karsm-
da oturan Al Paa'ya u msralar yazarak verir;
B hrf- lafz u savt ol pdih
Mustafaya syledi b tibh
* * *
* Satn ald gyet kymetli bir y z
evresindekilere gsterirken, iinde bulunan
sinek denilen leke olmasa daha kymetli ola
can syleyen Fuad Paa, bir ara A li evketi
Ef endiye dnerek;
- Sen de byle bir yzk alr msn, diye
sorar. O da cevben;
- Aman ef endim nasl alaym, kulunuz al
50 l>o. I)r . A l i Hay dar BAVAT
sam alsam iindeki sinei alabilirim, diyerek
evresindekileri kahkahaya boar.
* * *
* Eskiden konuamayan ocuklar ar
amba gnleri sadrzama gtrrler ve o da eli
nin tersiyle ocua vururdu. Keecizde Fuad
Paa sadrzam iken sz sylememekle tamnan
A bdlker im Nadir Paa iin:
- Aza el vurmakla sz syletmek kudre
tine hiz olsam A bdlker im Nadir Paanm a-
zma elimin tersiyle deil tekmeyle vururdum,
demi.
* * *
* Sultan Abdlaziz bir ara Msu: Hidivi s
mail Paanm kz Tevdiye Hanmla evlenmek is
temive Bamabeyinci Ali Beyi bir akam
Hidiv'e yollamaya kalkm. Ali Bey hkmdSrn
emri gereince nce Kanlca! daki yalsnda bu
lunan Fuad Paaya durumu anlatm. Fcikat Fu
ad Paa evlilik fikrini hkmdara y azd bir
pusula ile tasvip etmediini bildirmi;
Kullarnda iki hal vardr: Birisi, sdece
Fuadlk br sadrzmlktr. Fuadlk, ef endi
mizin rahat ve g nl ne isterse onu yapmaktr.
Sadrazamlk resiz bz mtla dermeyan et
mee mecbr eder. Bu mtla ise sed ekmek
deil, sed var ise def- i resine bakmaktr. Bu
K F ^^E Cl ZA Di : ME HME T KUAT PA A S i
dahi dnmee Efendimizle beraber bir kolay
tarikini bulmara almaa muhtatr. Onun iin
bu akam senin Msr vlisine gitmeni tensib
edemem ve bu if den veyyinimetin ayaklan
bast yerlere yz bin kere yz srerek arzet-
memi yine sadrazamlkla sina teklif eylerim. Yi
ne her halde ferman veliyyinimetimizindir.
Sultan Abdlaziz bir pusulayla bana arz
da m bulunuy or diye Fuad Paay sadrzm-
lktan azletti. Fuad Paa, bu evlilie neden itiraz
ettiini evresindekilere yle izah etmitir:
-Bu g n getir diye srar ettii gibi, yarn
da bkar, bamdan ^ gtr diye srara balar ve
devletin bana y eniden bir Msr g les i kar.
* * *
* Fuad Paamn T evhide Haunla evli
liine kar kmas sonucu, Sultan Abdlaziz, Ali
Beye:
- Galiba Fuad Paa istifa etmek niyetinde
dir. Git azm ara demi. O da verilen talimat ze
rine Fuad Paarun azm yokladmda:
- Zten ben Ef endim'e istifam rzettim,
demi. Ayn gece Msr Hidivi Mehmed Ali Pa
amn Kurueme'deki yahsmda karlat A l
Paamn k ul a^na eilerek:
Sadretinizi tebrik ederim, demi. Haki
katen iki saat sonra Emin Bey, Fuad Paaya sa-.
52 Do. Dr . A l i Hay dar BAYAT
KEECtZADE MEHMET FUAT PAA 53
dretten azlini teblietti. Paa hemen mhr- i
hmy nu Emin Beye teslim etmek isteyince.
Emin Bey;
- Mhr- i hmynu denize aldktan son
ra teslim almakbm emredildi, demi. Bindik
leri beiftenin shilden ayrlmasyla Fuad Paa,
mhr- i hmy nu kesesiyle berber karp ve
rirken, Emin Bey byle durumlarda mhr- i h
my nun bir zarf iinde ve st zl mhrle
mhrlenerek vermenin eskiden ber i g elenek
olduunu hatrlatnca, Fuad Paa:
-Bu da bizim detimiz olsun, deyivermi.
k* *
* Fuad Paa, kendi yetitirmelerinden
olan ve eim Valiliine g etirdii Hnit Paa
hakknda;
- Cenb- Hak rz- cezda bana yaptk
larmdan sual edince, her birisine bir kulp taka
rak cevap verebilirim. Fakat Hurit Paay niin
vezir ettin diye sual ederse ona cevap bulamam,
demitir.
* * *
* Fuad Paa, sadrazaml srasmda, bir
g n pdih ziyrete gittiinde Sultan Abdla-
ziz'i bamda takke, srtmda ksa bir gecelikle ay
ran ierken grm. Paa ieri girince hnkr
derhal kseyi brakarak zr dileme yolunda bir
ki sz syleyince, Fuad Paa hemen:
- Aman Sultnm, ne beis var. Ecddmz
byle ayran ie ie bu kadar memleketi fethet-
milerdi, diyerek zarifne bir cevap vermi.
ie -kic
* Keecizde Fuad Paaya tandklarm-
dan biri:
- Bir albm yapmak iin devlat adamla-
nmzm fotoraflarm topladm. Sizden de imzl
bir fotorafnz ric edebilir miyim, demi. Fu
ad Paa da delikanlnn hatrn krmayarak foto
raf n imzalayarak altna a ev ldun, beni
dinlersen resim toplay acana para topla, bu
nu beceremezsen ak ln bana topla yazarak
vermi.
* * *
* Sultan Abdlaziz bir g n Fuad Paaya
Al Paayla aralarndaki fark sormu. Keeciz
de cevben:
- Al Paayla ikimiz muhallebiciye benze
riz. Ben su muhallebisi y aptm halde diller d
ker ek oluk ocuu bama toplay ar ak
muhallebilerimi satarm, Al Paa ise stl mu
hallebi yapar fakat satamaz.
*
* Vaktiyle Bblde Dhiliye ve Hrici
ye Ktiplikleri adl iki memuriyet vard. Bunlarn
54 I)o. I)r . A l i Hay dar BAYAT
nvanlan her ne kadar ktip ise de ktiplikle il
gisi yoktu. Dhiliye Ktipliinde uzun zamandr
ricalden Bebekli Saib Bey, Hriciye Ktipliin
de ise Al Paa Kethds Billr Mehmed Efen
di bulunuyordu. Bu iki ztn kitbetle al
verileri olmadndan Fuad Paa:
- Bunlar K ir men ktibin* gibidirler.
Yazdklarn gren yoktur, dermi.
(*- Kirmen ktibin: Kurn- Kermde, insanlarn
yaptklar her eyi kaydeden melekler olarak ge
er: nfitr sresi, yet; 10-12).
* * *
* Serasker Mehmed Rt Paa, mste
bit ve bakalarnn dncelerine uyacak cins
ten olmayp kendini beenmi, iinde ok ar
bir insand. Fuad Paa onun hakknda:
- Eer Cenb- Hak dnyay yaratmak hu
susunda Mtercim Rd Paaya dansayd,
hepimiz henz grnmey en lemde kalmtk,
demitir.
* * *
* Sadrzm Keecizde Mehmed Fuad
Paaya, yetmilik zengin bir kadnm, otuz yan
da g en bir delikanlyla evlerunek istediinden
bahsedilmesi zerine. Paa hemen:
- Ahmet msade etmez, demi. Sor
mular.
K K E C Z A DE ME HME T FUA T PA A 55
- Hangi Ahmet?
* * *
* Fuad Paanm slmiyet hakkmdaki
gr:
slmiyet, asrlar boyunca ilme hizmet
eden ve bir ok yeni bulular gerekletirerek
insanla yararlar salayan mstesna bir vsta
olmutur. Ancak, gnmzde slmiyet geri kal
mbir saate benzemektedir. Bu geri kalmve
durmak zere olan saati ayarlamamn zamn ok
tan gelmitir.
*
Sultan Abdlazizin Msr seyahati sresn-
da Fuad Paa serasker olarak hkmdnn yann
da bulunuyordu.
da bulunuyordu. Vapurdan inildii zaman Abd-
lazize, Msr Vlisi smail Paaya ve kendisine
birer at hazrlandm gren Fuad Paa, halka h-
kmdr n yannda Msr vlisini kk gster
mek iin:
- Ben pdihmn yannda ata binemem,
diye yayan y rmee balamve bu sretle s
mail Paay da istemeye istemeye yayan y r
mee mecbr etmitir.
* * *
* Sultan Abdlazizin Msr seyahati d
nnde vilyetlerin teftii iin Bursa tarafna Ah-
56 Dov . Dr . A l i Hay dar BA V A
med Vefik Efendi (Paa), Canik koluna Busal
Rza Efendi. Rumeliye Suphi Bey ve Bosna-
Hersek ynne de Ziya Bey (ir Ziya Paa) yol
lanmt. Vefik Efendi Bursada saplanp kalm,
dik bal davramlaryla halkn ikyetlerini ay
yuka karm. Rza Efendi, Canike gittiinde ha
rap olarak bulduu iki mescidi tmile megl
olmu, kalan zamanlarn da hamamicirda gei
rerek iki vazifesini tamamlam. Suphi Bey, s
ratle Manastra kadar gitmikodra taraflarna
uramadan ksa yoldan stanbula dnm. Ziya
Bey, Saray Basnaya varr varmaz yapt yolsuz
ve uygunsuz hareketler sebebiyle azlolunmu-
tur. Fuad Paa bu olaylar sebebiyle:
Drt mfettignderdik. Drdnn de
tlimt bir idi. Her biri bir trl itihd eyleye
rek, tuttuklar yol, drt mezhep gibi birbirine zt
oldu, demi.
* * *
* Kbrsl Mehmed Emin Paa hkmet
kelimesindeki kefi, kaf gibi telffuz ettiinden,
o kelimeyi hkmet eklinde sylermi. Fuad
Paa:
-Buzat bunca yllk kf- hkmeti "k a f
a ve devlet idaresini vakflar, teftimahkemesi
ne evirdi, diye alay edermi.
* * *
* Keecizde Fuad Paa, milletinin me-
KC ZADK MKHMKI Kl/ Al PA!>A 57
den vasflarna inanr ve Avrupallarn bunu l-
ykyla anlamadklarn sylerdi. ar Nikola'nm
OsmanlI mparatorluu iin hasta adam demi
olmasna kar:
-Ben Trkiyeyi ar hazretlerinden daha
iyi tanrm. Bir hekim olarak her- tarafu dinledim,
vurdum, iini dn muayene ettim. Grdm ki
Trklerin naturas salamdr. Yalnz bir cilt has-
tahna yakalanmz. abuk iyilemesi iin v
cuduna srecei kkrd yok, demitir.
* * *
Fransz elisi Marquis de Monstier s
tanbul'a geldiinde Bblye urayp Fuad ve
Al Paa ile grrken yanlarnda bulunan Ah-
med Cevdet Efendi (Paa) ile de tanmve
onunla ettii sohbetten ok memnun olduunu
ifde ederek;
- Ulem snfnda byle bir zat olduunu
bilmezdim, demesi zerine Fuad Paa,
- Bizim mektib- i liyemizden kan dok
torlarmz ulem smfmdandr, deyince Mousti-
er stanbulda snftan kimlerin bulunduunu
bilmediine teessf edip,
- Ulemdan dier bz zevat ile de gr
sem, diyerek kalkp gitmi. Al Paa da Fuad
Paaya,
- Grdn m ettiin ii? Bu herif imdi
58 Do. Dr. Ali Haydar BAYAT
benden grmek zere kazasker ve mevli is
ter. Hangi buna gstereyim. Tekfurda mf-
tisizde ile grtreyim, demi. Gerekten de
o devirde gerek ulem diyecek insanlar pek
azalmt.
*
* Fuad Paa, Mustafa Reid Paa'nn n
giliz sefiri ile mnsebetlerine ve olu Ali Galip
Paay Hriciye Nzrlna kadar ykseltmesi
ne im ederek:
- Eknim- i selse* bizde de mevcuttur.
Reid Paa eb, Ali Galip Paa ibn, Lord Stratfort
da Rhul- Kudstr, demitir.
(*- Eknim- i selse; Hristiyanln, baba
eb", oulibn ve Rhul- Kudsten ibret tes
lis inan).
^ t
* Krm Savanda byk yararlklar gs
terdiinden dolay Fransz hkmetince nian ta
klan Deli Haan A amn niamm takmadn
gren Fuad Paa, Haan Aaya;
- Aldn niam ne yaptn, diye sorunca
Haan Aa cebinden nian kutusunu karp,
-te burada, cevbn vermi. Fuad Pa-
ann da.
-O pek byk bir niandr. Niin gs
ne takmyorsun, demesi zerine, ihtiyar yelei
KKECt/.ADE MEHMET FUAT PAA 59
ni zp, gsndeki yaralan rstererek:
- Paam benim vcudumda hapte kaza
nlmyedi nian var. Onlar varken elin frengi
nin nianm ben ne yapaym, demi.
* * *
* Keecizde Mehmed Fuad Paa ve
esi yakmdan tanmolan Lady Brassey,
Fuad Paann yapmay taseirlad reformlar
arasnda kadnlara hrriyet verilmesinin de bu
lunduu ve umm bir toplantda bu fikrini
selmlkla harem arasndaki duvar yklmadk
a ve Trk kadnnm tesiri hissedilmedike
Trkiye dnyada hakd yerini alamayacaktr
eklinde ifde ettiini yazmaktadr.
* * *
* Fuad Paa, Kmm harbi srasmda Yunan
huddunun teftiiyle vazifelendirmiti. Krm
daki asker harektn lehimize bir gelime gs
termesinin neesiyle, bir akam adrm nnde
bir saz irinin okuduu Fuzulnin:
yle sermestim ki idrk etmezem dn
ya nedir
matlah nl gazelini dinledikten sonra, derhal
bu gazeli saz irinin azyla tehzil ve tanzir ede
rek Al Paaya gndermitir.
Hriciye sadr- devlettir meslih andadr
yle ise Sadrzm Mustafa Paa nedir?
60 Do. Dr. Ali Haydar BAYAT
Ya Sinopta yanmadan yahut limanda yatmadan
Hep donanma mahv olurken masraf- dery ne
dir?
O srada Koca Reid Paa hriciye nzn, Giritli
Mustafa Paa da sadrzm idi.
*
* Abdlazizin Fuad Paay birinci de ^
sadrzmha getirdii zaman o, devletin iinde
bulunduu ml skny giderebilmek iin ilk
tedbir olarak elde bulunan altm, gmgibi ky
metli eyrun eritilip para bastrlmasn tavsiye
etmiti. Pdih sadrzmn bu tavsiyesine
karlk:
- Ama nasl olur? Sultanlarn seyir yerle
rinde su itderi gmtaslar da var. Bunlar ah-
nr m, deyince Fuad Paa:
-Hay hay efendim, onlan dahi alrz. Al
lah gstermesin, Devlet- i A lye fenalk gelip de
Efendimiz Konyaya doru giderken, bizler da
hi nnze dp gidecek olduumuz zaman,
sultan ef endiler bu taslarla ay rlk
emesi*nden su mu iecekler, demi.
(*- Ayrlk emesi: skdar tarafnda bir
eme).
* * *
* Drler ile Mrnlerin ayaklanmas-
m Suriye ve Lbnanda baanb bir ekilde bas-
KEECZA DE MEHMET RJ/VT PAA 1
tiran Fuad Paa stanbula dndnde Msrl
Fzl Mustafa Paarun erefine verdii bir ziya
fette bir Drz eyhi ile bir Marn patrdne it
u hikyeyi anlatm;
Birbirine tammen zt dncede olan
bu iki zat, dvlarmda kendilerinin hakl olduk
larn ispat iin mnzaray tutumular. Hakem
olarak da bir haham tutmular. Mnkaa konu
larndan her biri bittike kendince kazanan taraf:
-Hey hakem, benim mtlama bir deer
bi, u kadar altn bem hneme alacak olarak
kaydet, diyormu. Saatlerce sren bu mnka
ann sonuna doru, her iki tarafn nndeki lis
tede altn para yeknu o kadar kabarmki,
haham dayanamam:
-Bana bakn, eer bu altnlarn sahibini
biliyorsanz haber verin, kafanzdaki safsatalar
deil, bizi satn alsn, demi. Fuad Paa ilveten:
- Benim Cebel- i Lbnana it dinlediim
en gerek hakikat budur ki, btn olaylarn mih
veridir. Bu da altn ve menfaat, demi.
* * *
* Krm savamn balamasm frsat bilen
Yunanllar Giritte isyn etmilerdi. Hkmet bu
isyan basturmak iin Fuad Paay grevlendir
miti. Ksa zamanda isyan bastrlarak adaya hu
zur geri gelmiti. Yanya erfndan bir heyet.
Do. Dr. Ali Haydar BAVAT
Fuad Paann giritii icraatn tamamlanmasma
kadar Yanya vliliini kabl etmesini ric etmi
lerse de, Paa bunu kabl etmemiti. stembul-
dan yaunda getirdii Ktibi Cell Bey, Bbde
mstear olup her gn sadrzam ziyaret, yaz i
leri ile urama gibi yeknesak bir hayta, bura
da kalp almay tercih etmesi gerektiini Fuad
Paaya ifde edince, Fuad Paadan:
- Hakkn var. Fakat burada ne yapabil-
dimse normalin dndaki yetkilerle yaptm. V-
lilii kabl edecek olsam, burada yaplmasn
istediim en nemli meseleler iin yazdm ey
ler dner dolar mliye muhasebecisi Gzlk
l Rait Beyin antasnda ryp kalr. Bu
sebeple de ben hizmette baarl olamam, cev
bn alur.
"k -k^
* Rus elisi Menikof stanbula geldii
zaman, tyin sebebini soranlara:
- Pdihn kzn bir Rus prensine gelin
gtreceim de, iyi mal seebilmek iin bura
daym, demi. Menikof def Bblye ge
lir. Ama zammn artlarna gre niformasn
deil de sivil elbisesini giymitir. Bu durumda
Menikofu Fuad Paa kabl etmez. Drdnc
ziyretindt yine sivil elbise ile gelir ve Fuad Pa-
ay yine gremez. Beinci ziyretinde bir he
diye ile gelir ve paaya takdim etmek isterse de
paamn adam:
HtECIZA DE MEHMET FLAT PAA 63
- Nzrmz u anda megller, sizi kabl
edemeyecek ve hediyenizi de alamayacaklar
dr. Zir bizde det hediyeyi bizim vermemizdir,
der. Ertesi gn le zeri Menikofun ikmet
ettii Tarabyadaki yazla Fuad Paamn hedi
yesi yollanu. Bu sevimh beyaz dii bir eektir.
Pdihn kzn prense gelin gtreceim" di
yen Menikofa Fuad Paann hediyesidir.
Sultan bu kadarm yeterli bulmuolacak
ki, o gn Fuad Paa azledilir. Rifat Paa Hrici
ye Nzn olur.
* * *
* Ali Suavinin yazd bir mektuba g
re, Menikof stanbula geldiinde Hriciye N
zn Fuad Paay kk drmek iin protokole
riyet etmeyerek saraya gider ve kabl olunur.
Bu durum karsnda Fuad Paa makamn teri-
ftna uyulmad gerekesiyle vazifesinden is-
tif eder. Ayn gn akam ngiltere sefareti
tercmam, Paanm yamna gelir. Amac Fuad Pa
amn bu sinirli mndan faydalamp Bblye it
bz bilgileri renmektir. Tercman konutuk
a Fuad Paa tatl fkralar ve nktelerle konuyu
hep baka yne sevkeder. Sonunda sabr tke
nen tercman:
- Efendim, nedir bu size olan hakaret? Dev
let byk zorluk iinde iken ve sizin gibi birinin
ibanda bulunmas gerekirken, iten el ek-
64 l>ov- r- Al Haydar HAVA
trmek ne demektir? Bu devlet batyor, der. Fu-
ad Paa derhl;
- Devletimizde bir mkilt ortaya J r t-
nda, hriciye makamna ehil ve o makam dol
duracak bir ahsm tyininin lzumu gerekti.
Devlet bizim gibileri yetitirmek amacnda oldu
undan, syignlerinde yle makamlara izz
edilebilir. Lkin bu gn o makma ehli lzmdr.
Devletimizde byk zevat eksik deil. Bu millet
ve devlet asla batmaz. Siz ikinizi iin de keyfi
nize bakn, cevbn verir.
* * *
*lkesiyle Osmanh devleti arasnda de
vaml mesele karmasyla tamnan general gna-
tief grevinin gerei darya sk sk yapt
seyahatlerden her dnnde, tamdklarna ge
tirdii hediyelerle de n kazanmt. Yine byle
bir yolculua karken, Hriciye Nzn Keeci-
zde Fuad Paaya ved ziyretine geldiinde:
- Rusyadan bir isteiniz var m? Size ora
dan ne getireyim Paa Hazretleri, der. Balkan S-
lavl, Ortodoks Kilisesi, Osmanl aznlklarn
tahrik, snr anlamazlklar gibi konularda gna-
tiefin kkrtmalarndan bizr olan Fuad Paa, s
knet ve ciddiyet ile;
- Rusyadan bana yeni bir mesele getir
meyin, hi bir ey istemem, der.
* * *
M (, l.( / M ) i ; MKI I MI -T I l 'A l l'AA 65
* Fuad Paa memuriyeti gerei Bkre'
te bulunduu srada, mlteciler meselesinden
dolay Rus ar Nikola ile konumak, meselele
ri izh etmek iin Petesrburga yollanmas ze
rine Al Paa'ya yazd bir mektupla;
Flk- i dil kmadan kenre dahi
Rzigr att bir diyre dahi
diyerek, arn souk yzyle, Bkrein souu
nu hatrlatp tir tir titreyerek gitmee hazr oldu
unu ifde etmiti.
* * *
* Rus ar Nikola, Petesrburg'da Fuad
Paa ile sohbet ederken;
- Askerlerinizi epey tanzim ettiniz ve mill
eitimin ilerlemesine alyorsunuz. Fakat ya
banc dilleri renmeye ahmak sizin iin ge
reksizdir. Siz kendi dilinizi reniniz yeter, der.
Bunun zerine Fuad Paa:
- Yabanc dleri renmek bizim iin na
sl gereksiz saylr k, bu gn huzrunuzda o dil
syesinde ekselanslaryla teerrf ediyorum, di
ye cevap verir.
k -k-k
* Rus ar Nikola ile sarayda sohbet
ederken, bir ara ar Nikola, Fuad Paa'ya taklr;
- Peygamberiniz Mirata gk yzne ne
ile kt acaba?
^ Dov- Dr. Ali Haydar BAVA!
- Hazreti sann gk yzne ktn sy
lediiniz merdivenle.
* * *
* Keecizde Fuad Paa Petersburgda
bulunduu srada bir Rus prensesi ile tantrl
m. Daha sonra Rus diplomatlarndan biri Fuad
Paa'ya prensesi nasl bulduunu sormu. O da
cevaben;
- Sirke dolu bir altn kap, demi.
* * *
* Fuad Paann sadrzam olduu devir
de, idre ettii bir toplantya Adalet ve Harbiye
Nzn olan Ahmed Paann ge kalmas dolay
syla balanamadndan toplantda bulunanlar
aralarnda sohbet etmee balamlar. Sz h-
med Paadan alnca, nzrlardan biri Ahmed
Paanm arabasna koydurduu terSzi ve kl
forslarnn anlamn sormu(Ahmed Paa o de
virde Trkiyede yer grlmee balanan Avru
pa yaps areibalardan bir tne almve arabann
grlebilecek yerlerine Harbiye ve Adliyenin
sembolleri olan terzi ve kl forslarn koydur
mutu). Bu suale Fuad Paa:
-Ne biliyor musunuz? Ces sont ses armo-
ires...Pese et vaincre, est- ce quil nest pas pe
zevenk, deyince salon kahkahalarla dolmu.
* * *
K K K C/A nK MEHMET FUAT PAA '
* Fuad Paa, Madridle bulunduu sra
da bir kiliseyi ziyaret etmek istemi. Segovya Pis
koposluk Meclisi yeleri Paamn kiliseyi ziyarete
geldii gn ona katolik kiliselerine erkeklerin
balar ak olarak girdiklerini sylemiler. Fu
ad Paa da:
- sterseniz karum. Fakat byle bir dav
ranbizim memleketimizde en byk saygsz
lk olarak kabl edilir. Zira biz, ne pdihn hu-
zrunda, ne de camiye girerken bamz aarz,
demi.
* * *
* Mlteciler meselesi sebebiyle gittii
Rusya'da ar ile mlakatnda. ar Nikola, Os
manlI devletinin Bat devletlerine dnk politi
kasndan dolay Fuad Paaya sitem etmi. Bu si
teme karlk Paa da,
- Buna sebep sizsiniz. Bizi fazlasyla sk-
turyorsunuz. Ne yapalm, biz de Frenklerin ku
cana dyoruz. Yoksa giydiimiz setreyi* kal-
drsak alundan Acem donu keir, demi.
(* Setri, setre; Avrupa kesimi ceket. Dz yakal,
n ilikli uha elbise ki bizde resm grevlerde
giyilirdi).
* * *
* Fuad Paann en beendii yazarlar
dan biri La Fontaine idi. Mnsebet drdk
* * I>v- l>f- A l i Huy dur HA V A
e ondan her hangi bir paray ezbere okurmu.
Vaktiyle kendisine hakret etmiolan bir kalem
sahibi, Paadan bir ltf istemi. Fuad Paa yl
lar nce yaptklarn adamn yzne syleyince
adam zr dilemek istemi. Fakat Fuad Paa ada
m La Fontainern Yolcu ve Hiciv adl iirinden,
aadaki msrlar okuyarak bandan savm;
Arrie = re ceux dont la bouche
Souffle le chaud et le froid
* * *
* Fuad Paann Kanlcadaki yalsnda
verdii sucurede byk elilerin hanmlar hare
me girerken, Fransz Elilii Mster da Byk
Elinin gen ve gzel eini harem kapsna ka
dar gtrm. Kendi de ieri girmeye davrann
ca, Fuad Paa mdahale ederek:
- Pardon monsieur, vous etes accredite au
de la porte, votre mission fini ici*, diyerek hare
me girmesini rUemi.
(* Afedersiniz baym, kapya kadar yetkilisiniz,
greviniz burada bitti. Burada kap ile BbJ ara
snda bir kelime oyunu yapyor. Ayrca hem g
venmek, hem de itimat etmek aramlarna gelen
accrediter fliyle de bir kelime oyunu yapa
rak, afedersirz efendim, sizin selhiyetiniz sde
ce Bblye kadardu:, Bblnin iine kadar de
il, anlamn da tamaktadr).
* * *
Kl.(, l.( l/\ lK Ml J MK I H'A l 69
* Fuad Paa dostlaryla sohbet ettii t>ir
srada, Franois de Palesieux- Falconnetnin Os
manlI Bankas mdr olarak geleceinin habe
rini alr ve hemen der ki:
- Umarm bu geli, yol yapabilmek iin
sermye salanmas bakmndan yararl olur.
Ama bu yol bizi nereye gtrr ki? flsa tabi...
* * *
* Dim lzumsuz ilerle Bblyi me-
gl eden Fransa sefareti tercman Delaport hak
knda Keecizde Fuad Paa aadaki nusrla-
n sylemitir:
Kap kap olal grmedi byle Delaport
eder kendisine bulsa bir eski pasaport
* * *
* Seroupe Vieniyan(1815- 1897) adl bir
Ermeni hekimini ok seven ve dostlar arasna
alan Fuad Paa, 1840 ylnda doktora babasnn
resmini hediye olarak verdiinde arkasna;
Benim ok samimi dostum olan
Ser Vien
Fuad
yazmve bundan sonra Serupe Vieniyan ye
rine Ser Vien ismi kullanlr olmu.
* * *
70 niH. Dr. A li Haydar BAYA!
* Sultan Abdlazizin verdii byk bir
dvette ngiliz, Fransz ve Trk bayraklan yan ya
na duruyormu. Yabanc misyondan biri Fuad Pa-
a'ya bayraklar gstererek;
-Ne gzel deil mi? Fuad Paa, koskoca
jambonun stnde dikili duran bayraklara
bakarcik:
-yi hoamma, yeri iyi seilmemi, diye
cevap vermi.
* * *
* ngilterenin stanbul sefiri Bnlver, bir
ngiliz irketinin Osmanl mliyesinden olan ala
cann sratle alnmasm salamak amacyla Fu
ad Paaya bask yaparak cann skm. Sefirin
gitmesinden sonra odasna gren vekillerden biri
Paann skntl hlini grnce;
-Ne oldu efendi, deyince, Fuad Paa
hemen,
-Ne olacak, Bulver ite; bul, "ver tek-
lift beni skt, demitir.
* * *
* Kandiye isym srasnda Rus ar II.
Alex andre dinlenmek iin, Livadia klasna git
mive det olduu zere Fuad Paann bakan
lnda Livadiaya fevkalde bir heyet gnderil
miti. Bu urada Bblnin Rusya ile mnsebet
leri nzik ve nn Girit meselesini meydana
K f .<, K C l A A l f K MI- . HIV IM M J A I K A A 71
karmak iin durumdan faydalanmaya kalkmas
endie verici idi. Bununla beraber Fuad Paa'-
mn zeks sayesinde byle bir tehlikeden kan
may baard.
- Fuad Paa Livadiaya ulat akam, a-
nn saraymda hkmdar ilesi ile aya dvet edil
miti. Balkonda oturulduu srada Fuad Paa,
ayna eker koymam. Bunun farkma varan ar,
Paaya:
- ekeri sevmez misiniz, diye sormu. Pa
a da hemen:
- Bilkis Hametmeab, ekeri pek seve
rim, yeter ki bu bahsettiiniz eker* olmasn,
der. ar glerek:
- nannz Paa, burada size Giritten sz
edilmeyecektir, der.
(*- Fuad Paa burada zarifne bir cinas yapm
tr. Franszlar Kandiyeye Candie dedikleri gibi,
nebat ekerine de sucre candi derler).
* * *
* 1854 senesinde Fuad Paann Yunan
etelerini Trhala ve Yanyada hezimete uratp
devletin otoritesi yeniden tesis etmesinden
sonra hreti daha da artmt.
-u OsmanlIya dikkat ediniz. Bu zat, bir
ordu ve devletin yapamadn tek bana yap
maya muvaffak oldu, demitir.
72 V- l)r. Ali Haydar BA^AI
* * *
- Sultan Abdlazizin 1867 ylnda Avru
paya yapt seyahate Fuad Paa Hriciye Naz
r olarak katlmve her trl protokoln idaresi
ona braklmt. Pdih tayan gemi, Trk do
nanmasnn refkatinde 1867 Hazirannda Tou-
lonne limanna vardnda, III. Napolyon,
Abdlazizi limanda bulunan yz kadar geminin
top atlaryla selmlam. Bu top atlar pdia
hin gemisini ok sarsnca bundan bir hayli sin
lenen hkmdar Fransa topr ana ayak
basmadan geri dnmek istemiti. Byk bir
skandalla sonulanabilecek byle bir arzuyu n
lemek iin Fuad Paa:
- Efendimiz ecddmzn ne kadar klfet
ve meakkat zahmet ve tehlikeleri gze alarak
Avrupa topreiklarna girdiklerini hatrlaynz. Zt-
ahaneniz hi zahmet ekmeden btn medeni
yet cihannn tazimleriyle selmlanyorsunuz ve
azam muvaffakiyet kazanyorsunuz. Dnem
rini, kulunuzu geminin seren direine astrdk
tan sonra verebilirsiniz, diyerek pdih bu
fikrinden vaz geirmiti.
* * *
* Sultan Abdlazizle beraber Avrupa se
yahatine katlacak olanlarn yabanc dillerde ha
zrlanan stelerinin Franszcasn gren veliaht
Murad Efendi iki yerde tashihi gerektiren hat
M'-l, r,l l/ .AUK Mt i lM KI H :AI 73
grm. Bunu Fuad Paaya gsterdiinde, pa
a memnniyetle;
- nallah zamn- saltanatnz da nzrla-
rnzn btn hatlarn da bylece tashih buyu
rursunuz. kznza minnetlerimi arzederim,
demi.
* * *
* Fransa yolunda hkmdrn iinde bu
lunduu gemi Adriyatik nlerinden talyan su
larna girdii srada hava bozmuve gittike
kabaran dalgalardan birinin serpintisinin Sultan
Abdlazizin bulunduu yerin penceresinden
girmesi zerine rken hkmdar, Sultaniye Ge
misi kumandan Rstem Paay ararak der
hal dnlmesini emretmi. Kumandan durumu
Fuad Paaya aktarnca, Fuad Paa btn sorum
luluu stlenerek geriye dnlyor intiban ve
rerek talya'ya doru dmen krlmasn istemi.
Bir mddet soura talyan donanmasnn selm
toplarn duyan hkmdar bunlarn ne sebeple
atldn sorduunda, Fuad Paa:
- Sultnmzn talya sularna girmeleri do
laysyla talyan donanmas efendimizi selml
yor, demi. Sultan Abdlaziz oyuna geldiini
anlamfakat ses karmayarak,
-Ya yle mi, memnun oldum, demi.
* * *
74 Hov. Dr. Ali Muvdiir HAVA
* Sultcin Abdlazizi Toulonneda Fransz
imparatoru ve imparatoriesinden baka Amiral
Compte Shaban ve kars da karlayclar arasn
da bulunuyordu. Pdihn maiyetindeki aalar,
ok czip bir kadn olan Madame Shabann et
rafn sarp byk bkmeye balaynca, Fuad Pa
a bir frsatn bulup, Madame Shabana:
- Geen sene kolerann istilsna ura
mtnz, bu yl da Trklerin hcmuna uruyor-
sunuz, demi. Paann ince nktesini anlayan
Madame Shaban,
- Oh ekselans, bu onu telfi eder, diye ce
vap vermi.
* * *
* Fransa seyahati srasmda III. Nayolyon,
Abdlazize Legion dhonneur niamm takmve
8 Temmuzda yaplacak byk geit resminde
niann Trk hkmdnnn gsnde parlad
n grmek istemi.
Fuad Paa, Sultan Abdlazize hediye
edilen bu nian pdihn gsne takmak iin
yemek salonuna gitmi, ancak epeyce de gecik
miti. Can sklan III. Napolyon:
-Bu ii fazla uzattnz. Zt- hneyi
rahatsz ediyorsunuz, deyince Fuad Paadan u
cevb almtr:
Ki;<, ICZA DK MKMMIT IIIA I PAA 75
- Evet hametmeab, ii biraz uzattm. L
kin iki hkmdar arasndaki dosttuk balarn o
derece kuvvetlendirdim ki bundan sonra zl
mesi mmkn olmaz.
* * *
* Fransa gezisi srasndaki siys konu
malar srasnda bir ara Girit meselesine temas
eden III. Napolyon, Giriti terketmenin belki Os
manlI devleti asndan daha muvfk olacan
sylemive hemen arkasndan Giriti kaa satar
snz, diye sormu. Fuad Paa, bu sual karsn
da hkmdar n zor duruma deceini
dnerek, hi dnmeden;
- Aldmz fiyata, cevbn vermi. Girt-
in Trklerce XVII. yz ylda yirmi besene s
ren kanl harplerden ve on binlerce Trk
ehidinin kanlar bahasna alnd dnlecek
olursa Napolyona bundan daha gzel, ar ve
yerinde bir cevap verilemezdi.
* * *
* III. Napolyon, bir gn Sultan Abdla-
zizin hazr olduunu ve onu beklediini syle
yen mabeyincisine;
- Pekl beklesin, demi. Fuad Paa'nn
o srada yannda olduunu hatrlaynca, Paaya
dnerek:
- Aman hkmdarnza bir ey syleme
76 DdV- Dr. Ali Haydur BAYAI
yin, demek lzumnu hissetmi. Frsat karma-
.yan Keecizde Fuad Paa;
- Hayr. Hametmeab size sz veriyorum
ki hkmdarma bir ey sylemeyeceim. im
diye kadar Zt- hnenin dediklerini size sy
ledim mi, mukbelesinde bulunmuve bu
mnh cevap imparatorun ok houna gitmiti.
* * *
* Pariste Fransz hkmetinin ileri ge
lenlerinden biriyle grlrken, Griti Yuna
nistana brakmamakla Osmanl devletinin hat
ettiini ve esasen Trkiyenin byk bir zaaf iin
de bulunduunu sylemesi zerine Fuad Paa;
-Hayu: ekselans yanlyorsunuz... Trkiye
hi bir zaman zaafa dmemitir. Btn kuvveti
ni muhafaza ediyor ve edecektir. Osmanl dev
leti en dayankl ve en kuvvetli devletlerden
biridir. Zir yz senedir siz dardan, biz ie
riden ykmaa altmz halde bir trl muvaf
fak olamadk, cevbn vermi.
- * * *
* III. Napolyonun saray kadnlarndan
biri Fuad Paaya Paris gzellerini nasl buldu
unu sorunca, paa:
- Afedersiniz madam, ben boyadan anla
mam, cevbn vermi.
* * *
K l (, I C /. A D I Mi ; i l MK T Kl A l l'A A 77
* III. Napolyon Fransa seyahati srasn
da Fuad Paa'ya,
- Paa, siz bir zamanlar Suriye ve Lbnan
meselelerini halletmitiniz deil mi, diye sormu.
Fuad Paa da:
- Maalesef hayr hametmeab... Bendeniz
bu meselenin asl halledilemeyeceini ispat iin
vazifelendirilmiidim. mparator bu ince tarizi
anlam, glerek:
-Eh, o halde brakn onlar, ekilin, de
mi. Fuad Paa da hayfla ban sallayarak:
-Ah hametmeab... Nerede o mesut gn
ler? Nasl gittiimizi bilmiyorsunuz ki nasl bra
kacamz bilelim, demi.
.y Y Y
* Pariste Fransz vekillerinden biri sigor
tann hizmet ve faydalarndan bahisle Fuad Pa-
aya, stanbulda sigorta kumpanyalarnn
bulunup bulunmadn sorunca, Fuad Paa;
- Sigorta kumpanyalarnn en by s
tanbuldadr. O kumpanyann mterisi olmadk
hi bir mlk sahibi yoktur, cevbn vermi. Fran
sz vekili aknlkla,
-Bukumpanyann ad nedir, diye sorun
ca cevaben de,
-Ya Hfz Kumpanyas, demitir. Bilindi
i gibi eskiden stanbulda her evde bir Ya H-
l)(v. Ur . A l i l l uy di i r IIA Y A 'I
fz (ey koruyan Allah) levhas bulunurdu. Fuad
Paann cevbn arrive ce qui peut karl
olarak ne olursa olsun, heri bd abd eklinde
nakledenler de vardr.
*
* III. Napolyon'un ei mparatorie Eu-
genie, Fuad Paaya teaddd- i zevct tenkit
ederek:
- Drt kadn size fazla gelmez mi? Beki
ilik bir ile olur mu, der. Fuad Paa,
-Bir erkee drt kadn fazla deildir ha-
metmeab. nk bunlarn en gzeli kocasyla il
gilenir, kincisi ev ilerine bakar, ncs
misafirlerle megl olur ve toplumla olan iliki
leri idre eder, drdncs de ocuklara bakar
Eer dnyada sizin gibi bu drt meziyetin dr
dn de zerinde toplanmbir kadn bulabil
eydik, her halde biz de onunla yetinirdik, aka
yollu cevbn verir.
* * *
* mparatorie Eugenie ile sohbet eder
ken bir ara Fuad Paa:
- Dnyada elde edilemeyecek kadn yok
tur, demi. Bunun zerine imparatorie:
- Pekl, beni elde edebilir misiniz? Beni
ne ile elde edeceksiniz? Saltanat, para, mcev
her, her eyim var, demi. Fuad Paa,
KK(. I ( / .AI )|; M i ;i I M i :i l I I AI I*A!A
- Her ey in daha f azlas tekur edi l ebi l i r.
- Mesel?..
- Daha fazla saltanat, daha fazla para gibi...
- Mesel ka para?
- Yz milyar frank, deyince imparatorie
dayanamayp;
- Paa, insan gldrmeyin. Bu kadar pa
ray nereden bulacaksnz, deyince Keecizde
Fuad Paa glerek;
- Kadn bulduk, iparaya kald, demi.
ic ie k
* Florance Nigtingale htralarnda
anlatr:
12 Temmuz 1867 Pazartesinden iki gn
nce Trk Elilii'nden evime gelen bir grev-
h, Osmanh Hriciye Nzn Fuad Paann pdi
h adna beni ziyretini bildirdi ve gn
iinde hangi gn ve saatin uygun olduunu sor
du. Ben de bir jest yaparak, 1854te benimle be-
rber stanbula giden 42 soylu ngiliz kzndan
o gnlerde Londrada olanlar ardm. Selimi
ye Klasndaki klmz ile Fuad Paa'y kar
layacaktk. Asl meslei doktorluk olduu iin
bir bakma meslektamz diyebileceimiz Fuad
Paa bizleri bu kyafet iinde sualanmgrn
ce nce arm, sonra da gzleri dolu dolu eliy
le kalbini gstererek;
X Do. Dr. Ali Haydar HAVA
-Bir zerfet, nezket, hassasiyet kurunu
ile yaralandm. Beni tedavi edebilir misiniz, de
di. OsmanlI Paas bir def daha bizi malp
etmiti.
* * *
* Sultan Abdlaziz, Paristen sorura ngi
liz Kraliesi Victoriarun davetlisi olarak Londra
da bulunduu srada, kralie, kulaklarndaki
kpeleri gstererek burar vaktiyle Abdlme-
cid'in hediye ettii bir broun elmaslarndan, sa
ray kuyumcusunun tavsiyesi zerine yaptrm
olduunu ve pdihn buna gcenip gcenme
yeceini sorduunda, tercman olarak orada ha
zr bulunan Fuad Paa hemen:
- Hametmeab Trkiyeden gelen eyle
re dim kulak vermekte olduunuzu ispat etti
i iin buna pek ziyde memnun olmuicirdr,
diyerek cevap vermi. Kralie da bu zarif cevap
tan pek memnun olmu.
* * *
* Sultan Abdlazizin Paris seyahatine
mukabele olmak zere stanbula gelen impara-
torie Eugerueye ehri gezd- en Fuad Paa, mi-
sfirlerin arzusu zerine, Onu Osmanl devletinin
savahlinde bulunduu devletlerin elilerirn
hapsedildii Yedikuleye gtrm. Kulern et
katndaki bask rutbetli odalar ve kaln duvar
lar imparatorienin dikkatini ekmi:
hK (, K CZA DK MK I I MK I H I A I PA! >A 81
-Nasl olur da elileri burada hapseder-
niz..., demi. O gnlerde spanya taht zerin-
e hak iddi eden Fransa, Madr idten
nderilen hediyeler azaldndan, Ispanyann
aris bykelisini tutuklayarak Vensan hapis-
nesine kapatm, ailesini Ispanyaya yollam
e mallarna da el koymutu. Fuad Paa bunlar
ildiinden,
-Biz buraya sdece devletimize harp iln
den vey anlamalar ihll eden devletlerin el-
ilerini slh oluncaya kadar istedii kadar isti-
ahat etmeleri iin getiriyoruz. Giderken de,
rnllerini almak iin hediyeler vermek deti-
nizdendir. Kralie Eugenie mnidr nkteyi he-
nen kavramve:
Doru, daha kt bir yer olmaynca dev-
et elileri byle bir yere konur, demi.
* * *
* ok youn geen Fransa seyahatinden
stanbula dndklerinde Fuad Paa, Al Paa-
Ta yle demiti:
- Efendimizi lalasna teslim ediyorum. Ben
yoruldum ve bittim. Duam ve niyazm odur ki,
orada grdklerini kendi mlknde tatbik et
mek iin kendine denleri cesaretle yapar.
* * *
* Sultan Abdlaziz, Avrupa dnm'i ka-
Dr . A l i (l uy tar IIAYA'I
ra yoluyla yapmve bu vesileyle Midhat Paa
tarafndan iyi bir ekilde idre edilmekte olan
Tuna vilyetini de grmek frsatn bulmutu.
Hrsl, faal ve ok sert mizal olan Midhat Paa,
ayaklananlar acmadan idm ederek huduttaki
dzeni muhafaza ediyor ve Avrupay taklit ede
rek yapt yollar, geitler, medreseler, mektep
ler ve dier faydal tesisler ile gelimeyi
salyordu.
Sultan Abdlaziz, Rusukta karaya k
t zaman her eyi devletin dier blgeleri iin
rnek almaya deer salam bir durumda buldu.
Midhat Paay Avrupa gezisinin kendisinde or
taya kard slahat emellerine hizmet ettirme
yi dnd.
Pdihn Midhat Paay lzmundan
fazla vmesiden endielenen Fuad Paa, Mid
hat Paann valilik gibi ikinci dereceden memu
riyetle faydal, fakat nazrlk, sadrzmlk gibi
makamlarda kullanlmasn zararl grdnden:
-Buadam parlamenter rejimi btn dert
lere dev gryor. Ama grmyor ki, politika,
tptan daha fazla arlatanln aleyhindedir, de
mitir.
* * *
* Avrupa yolculuu srasnda Sultan Ab-
dlazizin ektirdii skntlar tahmin eden Al
Paa, Fuad Paay teselli ihtiycn duydu. n
KKKC /A 1 >K MK IIMK T KL A T PA A 83
M
Duv. I>r. Ali tlaydvr UAYAl
k merasimden asl hazzetmeyen hkmdar,
batan sona mersimle rl bir haytm iine
sokmak ne demekti? Arkadann bu endiesi
karsnda Fuad Paa;
- Gam ekmeyin... Kendimiz istedik, pe
inde kotuk. imdi neden mkedder olalm? Su
testisi su yolunda kurlr, demiti.
TRK RLERVE NESRLERNDEN
RNEKLER
G a z e l
T sveyd- y dilimden akarak hemn Nl
Krelerden geliyor gz ya mnende- i Nl
ok Zleyh bulunur dmenine el uzatr
Yoktur ey Yusuf- Msr dil can sana adl
mm- i dnynn ad Kahiredir alemde
Kahr- ebn- y zamne bu da bir baka dell
aha dse dahi caha karr Yusuf- ve
Rifate var m tenezzl gibi bir doru sebl
Ate- i firkate yamdka Fuad gnlm
Msn zindne deil grmede nirne dell
Bu gazeli Msra vazifeli olarak gittii za
man yazd anlalmaktadr.
* * *
G a z e l
Sanma sen zlf- i siyhn ey gnl tumar mr
Eylemiher trm hakky iin dildr dr
ki ebr kblesiydi secdegh- kan
Hatt geldi ol btn imdi olur nar r
Meyve- i vasim gehi izhr eder ol nevnihal
Runmude olmuyor lemde her- br Br
Sen terahhum etmedin ey gl fign hma
Nle- i blbl iin olmubtn glzr zr
Zehr- i merdm kden mmid- i if etme abes
Olma mmkn mi Fuad sana hi ayr yr
* 6 >v. Dr . A ti Hay dar HAVA
k i ;<,:k c ; 1 /a i ) k m k u m k t f l a t p a ^^a
* * *
Sultan Abdlazizin tesis ettii Osmani
niannn Bursa*da kendi eliyle Osman Gzini
sandukasna asmas zerine o srada yannda bu
lujan Fuad Paa u ktay yazmt:
Bu nin Hazret- i Osman Gzi nmna
Necl- i Han Abdlaziz icd tess eyledi
Vaz u talik eyieyb kend eliyle kabrine
n rh- ceddini il v takdis eyledi
Gen bir hekim iken akrabsmdan Ka
zasker Moralzde Hamid Efendinin kz Leyle
Hanm'la birlikte yazdklar gezel.
F - Bilir misin gam- aknla biz neler ekeriz
L - ekilmez olsa da bu derdi sabreder ekeriz
F - Ne yri eyledi agh ne arha bir tesr
L - Yazk ki subha k a d^ h- b- eser ekeriz
F - Hayal- i rz- vislinle alarz her eb
L - Enn nleyi ey h t seher ekeriz
F- Unutma mmkn olur mu o yre Vctr dilde
L- Bakrda merhem iin bd- zehr eker bieriz
F- Bu derde yoise de hi tkatin Leyl
L - Ne re biz de Fuada verir kader ekeriz
* * *
Bursada bulunduklar srada Ahmed
Cevdet Paa ile mtereken yazdklar gazel.
C - Dde fevvre dil- i zr suyun bdir
F - Bu teferrc de akan gzlerimin ydir
P - Sm bzlann andka Gmsuyunda
C - Gzlerim sanki Bursda Pmarbdir
C - Der- i dkkne- i vashnda kuma beenin
F - Bister- i rhat- k eii tdir
F - Ulu Cmideki mihrb ne yapsm k
C - Kble- i vahdet an yrin iki kaadir
Z - Kaplc syu gibi te- i seyyle- i ek
P - Alan bak eser- i h- erer- pdir
eh- i n- refle Bursda ap kilk- i Fud
endesi Cevdet amn pey- rev yolddir
* * *
:::ihanda ok yaayandan bilir ziyde gezen
3il- y terbiyedir deme cel- y vatan
Keecizde Mehmed Fuad Paamn e-
iitli vesilelerle yazd trihler de vardr. Bunlar-
ian tesbit edebildiklerimiz unlardr:
Sadrzmh zamrunda, Uzunayuda
op tlimi yapld esnda, Sultan Abdlaziz'in
zmitte Mirrih ve Utarid adl gemileri denize in-
iirttiinin haber verilmesi zerine u ktay sy-
emitir:
Carada seyrediyorken asker
)u haber verdi saf bendenize
)ir nefer geldi dedi trihin
ndi Mirrih'le Utrid denize
M Duv- Ur. Ali Haydar BAYAT
1281
* *
Mustafa Reid Paamn lm zerine
syledii trih;
Vezr- i 'zm iken cennet- i a'lya azmetti
Semiy- yi fahr- lem methar- devlet Reid Paa
Fuad cevher- i ekimle yazdm fevt- i trihin
Reid Paya bri ch- huldi eyleye mev
* * *
Seraskerlii srasnda, askerin tlim yap
t Levend iftliinde yeni bulunan bir suya
yaptrd eme iin yazd trih:
Bu mlkn mefhr- Osmaniyyenin b- rydr
ehinh- zamn Abdlaziz Han- himem- kster
Refik- i hzr olup b- beky devleti buldu
Yeniden verdi can mlke olup tevfk- i Hak yver
Boalmd hazin ikub mecr- y aslden
Dzeltdi her birin sarf eyledi emma ne him
metler
Hayt- tze verdi cnde ezcmle nizmiyle
Bu davya inan kim hid- i dil btn asker
Levend sahrsna bir ordugh- dim yapd
Usl- i fenn- i harbi etmek in askeri ezber
Bu yerde himmet- i Sultan Selim- i Slis- i mazlm
Byk bir kla yapmeyleyb tarzm- i nevle-
ker
Ki:<, KC ZADK MK IIMH H J AI rA;A 99
Yazk kim yenieriler eylemiler hk ile yeksn
Yine mmr kld h- devrn imdi sertser
Bu menb zhir oldu zemzem s s-y askerle
Ederken her birisi cst c orduya su yer yer
Sebil etti ehidn- cndun rhuna dim
Yapp bu emesr cizne sadr serasker
Zll- i ltfudur aktka yrab h- devrmn
Ola eyym- mr evketl icIl- i efzunter
Fuad bir nefer geldi dedi menkt trihin
ehidn- skir ydna nugel kevser
1281
* * *
Sultan A bdlmecidin Varna'ya seyaha
tinin balangcnda Mustafa Reid Paanm Ha-
ramideresindeki iftliinde yemek yenmi.
Fuad Paa buraya "harami deresi yerine saa
det deresi denmesini teklif etmi. Bu teklif ka-
bl edilince yol kenarna bir eme in
ettirerek u trihi sylemi:
Ab- r- y saltanat Abdlmecid Han'a Huda
Her ne sye gitse tevfkin eder dim pedid
Hzr ile birliktedir ol ah nk vermede
Aleme b- hayt himmet- i rh- cedd
Kasd- imr memlikle seyahat eyleyb
Mazhar- feyz- i kudm oldu bu mlk- i red
Mesken etmiken harmler bu cy bir vakit
Makdem- i terifi ile oldu vdi- i sad
90 l)V- l>r. Ali Haydar BA^AT
Sadr-1azm bendesi krne- i lutfi iin
Zemzem icr etdi bu sya kup s- y ekd
Fahreder subas olsa bu vdide eer
Yol bulup Nuirevn olsa o hakane abd
Eylesin cr- i zll- i ltfunu ta haredek
evket icIlini teyid ede Reibb- i Mecd
Tenegne eyledim irb trihin Fuad
bu b- nab icr kld Hn Abdlmecid
1262
* * *
Tophne tabibi iken gen yata yazd
trih:
Buldu dnyya makdem Sultan Nizmddinle
ziyb
1252
Bahriye tabibi iken yazd trih:
Mahmud Hann eyleye nevslini mevl sad
* * *
ler mahallesindeki caddin Mbe-
dini tmirle yeniletirmesi zerine yazd trih:
Dediler ler kub trihi zib kilki bniden
Fuad Paa caddin'in etdi mbedin bnyd
Fuad Paamn Yunan isymm bastrmak
amacyla gittii Giritten Ahmed Cevdet Paa-
ya yazd mektup:
KK,<, I C / .ADK MKHMKT KL'AT PAjA 91
Fazilet- meba
Mukaddemce bir keremnme- i kerm-
lerine nil olup cevbn yazmakta kusr eyle
miken bu kerre biri dierinin iinde olarak ik
kt'a ltufnmelerine dest- res olup hem mahcb
ve hem memnn oldu. Vki'i olan kusrum m
cerret kesret- i megliyyetten neet eylemitir.
Her halde grdm eser- i muhabbetlerinden
byk teekkr ederim. te efendim kalemi
seyfle deitim. Generalliimin eserini epeyce
gsterdim. Merkez- i ekya olan Peta nm ma
halli urup bunun kuvve- i tesri ile Yanyamn
nire- i isyn muntaf olduu mesm- fzilne-
leri buyrulmutur. Hamd olsun midimden az va
kit iinde bitti. Eser- i muvaffakiyet- i pdih
olduunda hi phe yoktur. imdi hudd ke-
nrna ekilmiolan ekyy urmak zereyiz. O
dahi hsl olaca eltf- ilhiyyeden msted-
dr. imdilik Narda sahrsnda hayme- nin be-
slet olup etrafa velvele vermekteyiz. Fakat bu
memriyet geen memriyetlere rahmet okut
turdu. Vel- nimetim efendimizin ektikleri san-
tya dir olan i'rlan Hd bilir kalbime tesr
eyledi ve Allah alimdir gece gndz kendileri
ni ve ektiklejini dnmekteyim. ekilir derd- i
ser deildir. Lkin Allah kendisini yine bu gn
iin saklamtr. Zr sarsar- zede- i felket olan u
sefne- i devletin idaresi yine kendisinin elinde
olmayayd batacandan hi phe yok idi. Ali
Do. Dr. Ali Haydar BAYAT
Galip Paa efendimizin hk- i py- llerine yz
srer ve Beyefendilerin dmen- i devletlerin tak-
bl ederim. Maruzt- mahssa takdiminde k\ ;
srum vardr . Lkin bir aydr hi bir yerde durup
oturmayp dadan daa dolamakta ve bin tr
l ey ile uramakta olduum cihetle bu kaba
hatlerimin afv olunacan md eylerim. Rif
Efendiye Neet Efendiye Msy Agoba selm
eylerim ve zt- fzlnelerinin dest- i marifpey-
vestlerin takbl ile hatm- makaal ederim
efendim.
F 21 .sene 70 an muasker- i Narda
Fuad
Generl- i Ordu- y Yanya ve Narda
Ahmed Cevdet Paaya stanbul Pye-
sinin verilmesi zerine Fuad Paanm Suriye
den yollad tebriknme.
Fazletl efendim hazretleri
Eser- i mrvvet- i aliyyeleri olmak zere
ltfen irsl buyrulan iki kt'a kerem- ime- i kir-
mlerin alp bunlarn teekkrn ifde ve resm- i
kalb- i tebrikin icrasnda vukua gelen kusrum-
dan dolay afv- semhlerin rec eylerim. Buna
mcerred dur olduum gavil meg mni
hil oldu. Rtbet- i haysiyyet- i ztiyyeleri her
kesin indinde bir mrtebe- i ref'ada olarak siz
rtbeden bir ey kazarunadmz ise rtbe zt- f-
K K <,K C/.A I>K M t H M K I H ) A I V Aif A 93
zlneleriyle kesb- i irtifa' eylediinden aiu tGb-
rk etmek iktiz eder. irvnzde Efendi
muhlislerini muvakkaten ol tarafa gnderdim.
Tafsl- i ahvJ'i muhibb- i sdkul- makaal ann if-
dtiyle malm olur. lfete bir byk sermye
eksildi ise de Sid Bey bize kald. imdi ka ge
lip posta kapanacak dey telverdiinden
tekrr- be- tekrr arz- huls ile hatm- i makaal et
meye mecbur oldum efendim.
Beyrut 25 abn sene 1277
Fuad
* * *
Mustafa Reid Paamn ikinci defHri
ciye Nzrlna getirilmesi zerine Fuad Paa-
nn gnderdii tebriknme:
Hak- ateme- i felek- mertebe- i v eliy y n-
nimlerine marz- rddyet- mefrz abd- i ahker
ve ker- i hk- i berberleridir ki,
Fhamdin smme hamden akdem amli
bengn- rikkiyet nianlar bu gn husle geldi
zt- fehmet- simat- hazret- i veliyyn- rmleri
yine bid- devlet vel- ikbl mesned- i vl- y
Nezret- i Hriciyyeyi terif buyurup keyfiyyet- i
bhirl- meserret- i mezkre ile iyd ber- bl- y
iyd eyledik. Devletl Srim Efendi Hasretleri Pa
rise ve ekib Efendi Hazretleri Londraya me-
mr buyuruldular sret- i irde- i seruyye mahss
94 Do. Dr. Ali Haydar BAYAT
Tatar ile Viyana zerinden hki- py- i uiy- y s-
fnelerine yazlmise de bu gn ngiliz vapur...
ktndan bed daha evvelce varr midiyle
derhl ibu arza- i abidnemi takdime cesaret et
tiim ve tebrken ve teekkren mbarek ayak
larnzdan ptm bi- mermihi Tala muht-
m- i lem- r- y hazret- i veliyyn- nimetleri bu-
yuruldukta her halde emr fermn ve eltf- b-
pyn hazret- i veliyyl- emr vel- ihsn efendimi-
zindir.
Bende- i kemne
KEECIZA DE MEHMET FUAT PAA 95
HAKKINDA YAZILAN RLER VE
LMNE DRLEN TARHLER
k e <;:!;c I z a d e m e h m e t f u a t pa a 97
* Fuad Paaun ehzde Cmisi karsn
daki konann 12 Recep 1261/1864 yanmas ze
rine ondan holanmayan irlerden biri u ktay
yazmt: ,
erin ahkmn feshetmei etdike murad
Gazb- Hak ile makhr olur elbet Fuad
Ate- i zulm ile yandka hemn kalb- i ibd
Tutuup yand bu eb hne- i berbd- Fuad
* Mustafa Reid Paaya takdim ettii bir
kasidesinde inasi Keecizde Fuad Paa hak
knda y^0/azar.
Yalan dolanla karmaktadr sudan keesin
Fuad ehl- i riydr mazmne- i tezvir
* Cebel- i Lbnan meselesini halletmek
iin ama gittii zaman Fuad Paa, am Kads
Ziver Beyi takdir ettiinden ona Mekke piy esi
ni verdirmiti. Ziver Beyin bu olayla ilgili ktas
yledir:
Gamkemn her birin bir gne taltf eyledi
Ziver- i mihnetkei de bak ne rtbe kld d
Pye- i Mekkeyle memnn eyledi bu kemteri
de Hak ol dver- i zn mesrrul- Fuad
* Fuad Paa devrinin irlerinden biri de
onun aleyhinde yle yazar:
Syt- i gus- i gayretin dnyy tutdu ey Fuad
ok mudur dens e........ de gayyrun aynisin
^ d nm hretin aktar- kevne berk ah
Sen bu kblinle* dehrin imdi Zlkarneynisin
(*- kbl; Fuad Paamn olu Kzun Beyin er
keasll zevcesidir. Avrupaya kaarak bir ya
banc ile evlenmitir).
Alamaz m bakp ahvl- i perirumza
Dil cniyle seven devletini, milletini
Nasl h etmeyelim memleketin hline kim
Ne zamandr ekiyoruz sadr Fuad illetini
Nmk Kemal
Bu ktamn son iki msrs baka bir yerde yle
sylenmitir:
Nice zr olmayalm saltanatn hline kim
Nice demdir ekiyor sadr Fuad illetini
* * *
Duzaha gitmiidi sz- fu'dndan Fuad
Sadr da sadr illeti mahv 1i adm etti hele
Hke defn ettiklerinde syledim trihini
Yere gedi sadr- Al, vard derk- i esfele
Nmk Kemal
* * *
98 Do. Dr. AJ i Haydar BAVAT
Zamnnda mahvoldu sr- dd
Tutup gkleri dd- h- ibd
Dedi kbz- mciz- Nihd
BitirmiFuad fesd- Fuad
Nmk Kemal
* * *
* Ziya Paa da Zafemme'sinde Al Paa
ile beraber Fuad Paay da yerden yere vurur:
KatH valiye verip amda devlet hkm
Kld teHf miuadeat- raiyyet hkm ,
Msrda eyledi tagyr- i veraset hkm
Etti bir yzbay Memleketeyn zre kral
Tutalm cmle umrunda hynet etmi
u Girit hizmetini var mdr inkra mecl
Keecizde Fuad Paamn lmne de
trihler drlmtr. Bunlardan bir ka rne
i aaya almbulunuyoruz:
Ey zir- i shib nefes
Hubb- sivdan meyli kes
Dnyda kalmaz hi kes
Allah bes bki hevers
Her ten biter bir derd ile
Geh germ ile geh serd ile
Uramaa her ferd ile
Demez bu dny- y ehas
K ^E C t Z A DE MEHMET FUAT PAA 99
Ben de Fuad- asr idim
Fass- nigin- i sadr idim
Nak- hmyn satr idim
Gsterdi arh r- y abes
Dil- hasta oldum bir zamn
Tedri ilebitdi tvn
Udu nihyet mrg- i cn
nki harb oldu kafes
Snd er- afiyet
Zulmetde kald ecihet
A ld subh- hiret
Envr- Haktan muktebes
Buldum o dem sbhnm
Azr eyledim isyanm
Matlb idb gufranm
Rahmetle oldu ddres
Y Rab bu abd- rsiyh
Ettimse de yz bin gnh
Derghn kldm penh
Afvmdr ancak mltemes
Trihidir ism- i gafr
Lbt eder srr- zuhr
Afvolunur her bir kusr
Allah bes bki heves
1285
Abdurrahman Sami Paa
Jf. >/.
10 0 l>of. Ur. Ali Huydur BAYA I
Drdne- i asalet yekt Fuad Paa
Necl- i necD- i zzet Molla, Fuad Paa
Pirye- i kemalt nabz ain- y hikmet
cd bah- iir in Fuad Paa
Mhiyet- i zaman mantk her lisu
El kssa bu cihn- dnvFuad Paa
Tanzim- i mlke badi her hayr iin mebdi
Bu heyetin Fuad hakka Fuad Paa
Devletde iki def olmudu sadr- azm
Her def kld kadrin il Fuad Paa
Serasker oldu hem de h- cihna yver
Her ch iin sahhen ahr Fuad Paa
Tesr-i darb- nutku halll- i akd- i dvr
seyf kalemle ferman ferma Fuad Paa
Beinci Hriciye Nzrhnda hr
Kalbinden etdi terk- i dny Fuad Paa
Krk yl bu devlet ire ibrz- hizmet etdi
Nmn brakd dehre al Fuad Paa
Sinn- i erif- i mr elli bee erince
Gurbetde etdi azm- i ukb Fuad Paa
sl olundu na bu medfen- i nazife
Bazre nakledildi bl Fuad Paa
Tabutu arkasnda yz bin kii giderdi
Cn gnlle derdi eyv Fuad Paa
Allah rahmet etsin ol ruh- nzenine
T hredek denilsin hayfa Fuad Paa
KK(, KCiZADK MKIIMKT UAT lOl
rihi nakolundu bu trbe- i erfe
Jadr- cinu etti mev Fuad Paa
1285
Abdurahman Sami Paa
* * *
Trnakzde Molla Beyin tihi:
Bir Feltn- zamandan bizi dr etdi felek
Alasak an tahassre becdr her gh
Mtem engiz- i cihn olsa sez trihi
rtihl eyledi ukbya Fuad Paa ah
1285
Ahmed Cevdet Paamn Keecizde Fu
ad Paanm Rusya'dan grevini baar ile yapa
rak dnmesinden sonra sunduu bahriye:
Bahriyye- i ber- y Fuad Efendi
Eeri nmiyenin sylenirse de nm
Eser grlmedi gitt bahar eyyam
Midd- hme- i ir g ib aceb dondu
Nev- y nle- i blblde name hengm
Sebeb nedir ki bu knn- lem olmad germ
Tekarrb eylemiken bahrm encm
Nedir bu ehre- i zhid gibi cihan trik
Almad felein cebhe- i siyeh- fm
02 Do. Dr. Ali Haydar BAYAT
Bu bir felket- i devr- i felektir ey sk
Ki koydu hayrete hayl ukl evhtu
Ben erb ile ser- germ- i keyf mest eyle
Felekle fasi edeyim bri ben de davm
Rev m bekleyelim t ki bir bahr dahi
Getir telf- i m- ft iin sen ol cm
Bulup o te- i seyyle ile germiyyet
ekip sahife- i tahrr- i arza aklm
Huzr- l- i cenba eyleyeyim
fde hl- i dil- i b- karr u n- km
Gde- baht u eref- mend u Mter- talat
Ki tutdu hreti serhadd- i Rm u A cm
Huceste- rey u Utrid- eser ki nazm eyler
Umr- devleti mnend- i satr- erkm
O ems- i burc- i marif ki hadd- i menkden
Diyr- maribe dek sylenir btn nm
Cenb- Sadr- kerem- kr mstear kim
Ana sez v revdr bu pye- i sm
Fuad Efendi- i ferrh- lik ki ehl- i dile
Ziydedir kerem iltift u ikrm
O nkte dn dekyik- ins- lem kim
Peym- emn ile gldrd r- y eyynu
A ceb mi eylese nazm- sels ins
ikeste hret- i Vassf u bni Hayym
Saf- y tabna dem- beste Sib evket
Rahk- i reyine hayrn u tenedir Cm
KKKC/Ani- : MEHMET KUAT PA!>A 103
Sehb-1cd u mrvvet kef- i kifyetidi
Sevd- rme- i devlet gubr- akdm
O rtbe reyi messir ki taak- nisyna
Brakt brika- i rezm u seyf- i samsm
Yazlsa berg- i gle dstn- evs
Olurdu blbln evrd subh hengn
emm- i hulkunu yhud getirse baa sab
Bulurdu emm ile mrg- emen dilrm
Hudyegn- kirm- gher hudvend
Ey mkemmil- i nmus- mesned- i sm
Seyhat seferin mntec- i refh oldu
Ki silm u sulh ile buldu umrun encm
Senn eyleyemem lykyla etsem de
Ne denl tabma t- i kalemle ibrm
Hemen kmeyt- i ney- i hmeye edip tahrk
Edem tahrik- tagazzlde br ikdam
Yannda olmaycak kn dilrm
emende olsa da olmaz an dil rm
Gd- vird- i emel kald sl- i tiye
Bu yl da sz ile geti bahr eyym
Hav- y kkl bir bal derd iken erde
Getirdi kre haberler hat- siyeh- fm
Gren sanu: ki gmservidir o serv- kaddin
Yem- i irikime ddke aks- i endim
Uzatma turre- i dilber gibi sz Cevdet
Kasde v gazelin geldi vakt- i itmm
104 Do. Dr. AH Hydar BAYAT
bu'y a bala ap dergeh- i Hudya elin
Hitm- misk ile bulsun kelmn encm
Dem- i bahrda t b u tb- nmiyeden
Bu ba- dehrde serv semen ola nm
Ana kerem ede Hak tl- i mr ile shhat
Cihn name- i blbl gibi tut nm
K EEdZA DE MEHMET FUAT PAA 10 5
B B L O G R A F Y A
Ahmed Cevdet Paa ; Manzt (Hz. Yusuf Ha-
laolu), ar yaynlar,st.,1980,s.47,60- 61,112.
Ahmed Cevdet Paa : Tezkir 40.Tetimme (ya
ynlayan Cavid Baysun), T.T.K.,Ank.,1967,s.43.
Akn, i. Behet: Ahmet Vefik Paa", Trk Kl
tr, c.l0,1971,s.ll5.
Akst, Ah Keml: Sultan Aziziz Msr ve Av
rupa seyahati, A hmet Sait Kitap Evi,
s t , 1 944, s . 109- 110, 112- 113,
131- 138,150,151,152,165.
* A li Rza, Mehmet Galip : Geen asrda devlet
adamlannuz (XIH.Asr- Hicride Osmanl Rica
li) (Hz. Fahri etinderin) Tercman 1001 Temel
e s e r
No:108,st.,1977,c .1,71- 93,127- 128,c.II,s.32- 33,
80-81.
* Atf Bey : Mabeyn Baktibi Atf Beyin hatra
lar , Hayat Tarih
Mec.,S. 10,1965,s.43;8,1965,5.30,28.
* Bardak, ilhan : Trihten Bu Gne 1982, Hl-
be yayrar,st.,1983,s.l6.
107
* BursalI Mehmet Tahir : Osma Mellifleri,
c.Il, Meral Yayn Evi,st.,s. 121.
* ubuku V ahit: Osmanl Trihinde Fkralar,
ankaya mat.,st. 1974,s.64.
* ark, Y .: Trk Devlet Hizmetinde Ermeniler,
st.l953,s.91.
* izmeciler, Osman : Hasrczde Keeciz-
denin Huzurunda YUar Boyu Trih Dergisi,
c.l2.S.5.1984,s.43.
* Danimend, smail Hami : Trih Hakikatler,
T ercman T rih ve Kltr y ay nlar,
i s t . , c . l . s . l 9 7 , 1 9 9 , 4 0 4 , 4 7 6 , 4 8 8 ,
498,542,557,371,591,629.,c.II,s. 151,166,167,503,
566.
* Ebuzziya, Tevfik; Yeni OsmanlIlar Trihi, Hr
riyet yaynlar, st. 1973,s.63.
* Ergun, Sadettin Nzhet: Trk irleri, c. III, s
tanbul, 1944,s. 1037.
* Fontmage, Baronne Durand de ; Knm Har
bi Sonrasnda stanbul, (T erc.,Gliek Soy-
trk), T ercman 1001 T emel Eser
No: 110,1977,3.46- 47,193.
* Giz, Adnan; Osmanl ehzadelerinin Hazin
Sonu Hayat Trih Mec.,Temmuz 1978,8.21.
* Giz, Adnan: "ir Sadrzmlar , Yllar Bo
yu Trih Dergisi, S.5 (Austos), 1978,s.38.
108
* Gvsa, brahim Aladdin : Mehur Adamlaj:,
c.II,st., 1933-1935, s.558.
* Hisar, Abdiilhak inasi : GemiZaman Fk
ralar, Hilmi Kitap Evi, st., 1958,s.95-100.
* Karal, Erver Ziya ; Osmanl Trihi II.bask,c.7,
T.T.K., Ank., 1977,s. 128-129.
* Kocatrk, Vasf Mahir : Nmk Kemalin iir
leri, III.bask.Ayyldz mat.,Ank.,1971,s.90-91.
* Kprl, Orhan Fuad : Keecizde Fuad Pa
a, slm Ansiklopedisi, Cz.86,1947.s.672- 681.
* Kprl, Orhan Fuad: Trk Klasikleri, Ynnus
Emreden k V eysele, Dsr yay
n,st.,c.1,1974,s.281-305.
* Kprl, Orhan Fuad: Keecizde Fuad Paa"
T rk A nsiklopedisi, c. l 9, A nkara,
1974,8.453- 456.
* Kprl, Orhan Fuad : "Sadrzam Keecizde
Fuad Paa Hakknda Yeni Notlar Trk Kltr
(dergi), c.l3,1975,s.217.
* Kprl, Orhan Fuad: Osmanh Tarihi le Ala
kal, ngilizce Kitaplar Hakknda Bz Notlar
Trk Kltr (dergi), c.l5,1977,s.577.
* Kuntay, Mitat Cemal: Nmk Kemal Devrinin
nsanlar ve. Olaylar Arasnda, c.I,Maarif
mat.,st.,1944,s.208.
* Kurt olu, Veli Behet : ir Tabipler, Baha
mat., st., 1967,3.255-259.
* Kutay, Cemal: Yz Sene nce Svltan Azizin
Paristeki On Bir Gfinn, Trih Sohbetleri,
st.,c. 1,1966,5.249,253,261.
* Kutay, Cemal: Avrupada Sultan Aziz Sile
matt.,st1970,5.26,27,38- 39,124- 127.
* Kutay, Cemal : Sohbetler, S.4- 5- 6,st.l971,
s. 186-188.
* Kutay, Cemal: Lmbal Kadm Florance Nig-
ting alein Htralar Hayt T rih Mec.,
S.B(ubat), 1982,5.38.
* Kutlu, em5eddin : Eski stanbulun nlleri,
Hrriyet Yaynlar, 5t., 1978,5.151-162.
* nal, bnlemin Mahmut Kemal: Son Asr Trk
ir leri, Mill Eitim Ba5im Evi,
5t.,5.1005,1424,591.1629,483,1588,2048.
* nal, bnlemin Mahmut Kemal: Osmanl Dev
rinde Son Sadrzmlar, Mill Eitim Basm Evi,
st.,s.l49- 195,5.710-724, 739,756.
* Mardin, Y usuf: Nmk Kemalin Londra Y l
lan, Milliyet yaynlan, st., 1974,5.107- 108.
* Mardin, Y usuf : bnl Eminle Msr
Yollarnda Yllar Boyn Trih Dergisi, S.Ocak
1982, S.63.
* Mismer, Charles : slm Dnyasmdan Htra
lar, Bedir Yaym Evi, st., 1975, s. 10-15, 63-66.
* Muallimolu, Nejat: Politikada nkte, Sermet
mat.,st., 1975,5.383- 406.
110
* Mustafa Reid : Bedyil- n, fasl- evvel,
Cz l,Matbaa- i Tuzluyanjst., 1302,s.9,192.
* Orta, Yusuf Ziya: Mehnrlarm Nkteleri, Ak
baba yaynlan, 1955,8.24.
* Pakaln, Mehmet Zeki: Tanamttan Cnnhn-
riyete Kadar Sadrzamlar: II, Keecizde Fu-
ad Paa", Yeni Mecmua, c.4,1940,No:65,s. 14-17.
* Pakaln, Mehmet Zeki : Son Sadrzamlar ve
Bavekiller, Ahmet Sait Mat.,st.,1942,s.7.
* Pakaln, Mehmet Zeki: Trihe MlolmnFk
r alar , Nkteler, Ahmet Halit Kitab vi,
st.,1946,8.141,142,146,150,152, 153,159,174.
* Sertolu, Midhat :Abdlazizin Ak Devlet So
runu Oluyor Yllar Boyu Trih Dergisi,Mart
1981,S.3,c.VI,s.lO- 12.
*Seyda, Mehmet: Trihimizde Garipliklfi Mil
liyet yaynlar, st., 1973,s.327-328.
* Seyirci, Musa- Topta, A hmet: "Edebiyatmz
da Kee Halk Kltr, S.3,1984, s.120-121.
* Shaw, Starifort F .: Osmanl mparatoringn ve
Modem Trkiye, c.II,(Terc.Ezel Kural Shaw) E
yaynm, st., 1982,s. 102.
* apolyo, Enver Behnan : Trk Menkbeleri,
Trkiye Yayn Evi, 1964,s.213.
* ehsuvarolu, Bedi : Belgelerle Trk Trihi
Dergisi, MenteYayn Evi, st.,c.I,S.I,s.44- 49.
* ehsuvarolu, Hluk Y .: Snltan A ziz, Hilmi Ki
tap Evi,st., 1949,5.28-29,6-7.
* Tansel, Fevziye Abdlah ; Nmk Kemal'in
Hussi Mektuplar , T.T.K.,Ank.,c.2,1968,
s.385,452. ,
* Trih Dnyas : "Keecizde Fuad Paamn
Nkteleri". c.I,S.2,1950,s.78- 79.
* (Trkgeldi) Ali Fuad : Fuad Paaya Ait Fka-
r at", Servet- i Fnnn (Dergi), c.62,No:
148(1622), 1927, s.272- 273, c.62,No: 149(1623),
1927,8.298-299.
* (Trkgeldi) Ali Fuad : Ricl- i Mhimme- i Si-
y siy y e .
Serveti
Fnnn,c.58,No;41(1515), 1341,8.230- 235.
:42(1516),1341,8.247- 254.
:43(1517),1341,8.262- 266.
:44(1518),1341,s.278- 284.
:45(519),1341,s.295- 301.
* nver, A .Sheyl: Sadrzm Dr.Fuad Paarun
ir Leyl Hanm e Manzum Sylemeleri, Di
rim, c.52,1977,s.524;525.
* nver, A.Sheyl : Sadrzm Dr.Fuad Paa
Hakknda Bir Ka Bgi Tp T rihimiz Y ll
,I,8t., 1966,8.35-39.
112
* Uzunarl, l .H .: A nadolu Kitabeleri, Devlet
mat.,st.,1929,5.87.
* Woods, Sir Henry F. : Osmanl Bahriyesinde
Krk Y, (1869-1909),(Terc.Fahri oker),Mliyet
yaynlar,st.,19,s.l70.
* Yaln, Aydn : Yeni Asr (Gazetesi), 30.5.1982.
* Zaparta. Seme Latifeler, Nkteler, nklp Ki-
tab Evi, st., 1959, s. 110-112.