AİLE ve TOPLUM DERGİSİ YAYIN İLKELERİ

1. Aile ve Toplum Dergisi, Başbakanlık Aile Araştırma

Kurumu tarafından üç ayda bir yayınlanır.
2. Dergide telif ve tercüme makaleler, araştırma makaleleri,
Sahibi bildiriler, yayın değerlendirme ve tartışma yazıları Türkçe
Başbakanlık Aile Araştırma ya da bir yabancı dilde yer alır.
3. Dergi, "Hakemli" bir yayındır. Dergiye gönderilen yazı,
Kurumu Başkanlığı Adına
konusu ile ilgili bir akademisyen ve Yayın Kurulu
Muammer Uğur tarafından incelendikten sonra yayınlanabilir. Dergiye
BAYBURTLUOĞLU gönderilen yazıların başka bir dergide yayınlanmamış ya
da yayınlanmak üzere gönderilmemiş olması gerekir.
4. Gönderilen yazıların yayınlanma zorunluluğu yoktur.
Dergiye gelen yazılar yayınlansın ya da yayınlanmasın geri
Yazı İşleri Müdürü gönderilmez.
İrfan ÇAYBOYLU 5. Dergiye gönderilen yazıların Türkçe ve bir yabancı dilde
(İngilizce, Fransızca, Almanca) 100-150 kelimelik özetleri
çıkartılmalıdır. Yazı herhangi bir bilimsel toplantıda
Yayın Kurulu sunulmuş ise belirtilmelidir,
6. Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlara aittir.
M. Uğur BAYBURTLUOĞLU 7. Dergide yayınlanacak her yazının yazarına telif ücreti
Prof. Dr. Rüveyde ödenir.
BAYRAKTAR Prof. Dr. 8. Yazının kapak sayfasında, çalışmanın adı yazar/yazarların
Yıldırım Beyatlı (birden fazla yazar varsa sıralama yapılarak) adı, soyadı,
unvanları, çalıştıkları kurumlar belirtilmeli, Türkçe ve
DOĞAN İngilizce özetler yer almalıdır.
Doç. Dr. İbrahim GILGA 9. Makalelerdeki dipnot ve kaynakçalar mutlaka genel kabul
Filiz KAVACIKLI görmüş standartlara uygun olmalıdır.
10. Gönderilen yazıların dili açık ve anlaşılır olmalı, dilimizde
Erdal BOZKURT
karşılığı tam olarak olmayan ifadelerin Türkçe karşılığı
Dr. Aysel GÜNİNDİ ERSÖZ parantez içinde verilmeli ve gönderilen yazılar yazım
düzeni açısından aşağıdaki özellikleri taşımalıdır:
- Yazılar, A4 boyutundaki beyaz kağıdın bir yüzüne, 1,5
Adres Meşrutiyet
satır aralıklı, bütün kenarlardan 3'er cm. boşluk
Caddesi No: 1 9 bırakılarak ve arial 11 punto kullanılarak yazılmalıdır.
06650 Kızılay-ANKARA - Dergiye gönderilen metin PC ile yazılmalı, Microsoft
Tel :(312)419 29 79-(l 2 Hat) Word'un Ofis 98 ve 2000 sürümleri tercih edilmelidir.
Fax (312)419 29 70 Metin tek kopya olarak sunulmalıdır. Ayrıca metin
diskete kaydedilmeli, disketin üzerinde kullanılan
bilgisayar programı ve sürüm numarası belirtilmelidir.
Aile ve Toplum Dergisi'nde Yazı, Hakem Kurulu'nun bir değişiklik önerisiyle kabul
yayınlanan edilmişse en son durumu içeren çalışma disketle birlikte
teslim edilmeli, önlem olarak dosyanın bir kopyası da
yazılardaki görüşler yazarına
yazarda bulunmalıdır.
aittir. - Satır sonlarında sözcükler kesinlikle hecelerine
bölünmemelidir.
Aile ve Toplum Dergisi üç - Çizimler bilgisayardan çıkarılmadı ise, beyaz aydınger
kağıt üzerinde çini mürekkebi ile çizilmelidir. Çizimlerde
ayda bir yayımlanır. fotokopi yöntemi kullanılmamalıdır. Fotoğraflar
siyah/beyaz, net ve parlak fotoğraf kağıdına basılmış
olmalıdır, Renkli fotoğraflar ve fotokopiye çekilmiş
Grafik & Baskı
fotoğraflar kullanılmamalıdır. Ayrıca, her bir şeklin metin
Ata Ofset Matbaacılık içinde gireceği yer açık bir biçimde gösterilmelidir.
(0312)312 42 41 -ANKARA
Prof. Dr. Belma AKŞİT
Prof. Dr. Emine AKYÜZ
Prof. Dr. Zehra ARIKAN
Doç. Dr. Çiğdem ARIKAN
Prof. Dr. Meziyet ARI
Prof. Dr. Orhan AYDIN
Prof, Dr. Ayla BAYIK
Prof. Dr. Rüveyde BAYRAKTAR
Prof. Dr. Müberra BABAOCUL
Doç. Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
Prof. Dr. Beyza BİLGİN
Prof. Dr. Latife BIYIKLI
Prof. Dr. Işıl BULUT
Doç. Dr. İbrahim CILGA
Prof. Dr. Saynur CANAT
Prof. Dr. Bülent ÇAPLI
Doç. Dr. Oya ÇİTCİ
Doç. Dr. İhsan DAĞ
Prof. Dr. Yıldırım B. DOĞAN
Yrd. Doç. Dr. Veli DUYAN
Prof. Dr. Yıldız ECEVİT
Doç. Dr. Mehmet ECEVİT
Prof. Dr. Birsen GÖKÇE
Prof. Dr. Nergiz GÜVEN
Prof. Dr. Ülker GÜRKAN
Prof. Dr. Mübeccel GÖNEN
Prof. Dr. Talat HALMAN
Prof. Dr. Seniha HASİPEK
Prof. Dr. Nuran HORTAÇSU
Prof. Dr. Olcay İMAMOGLU
Yrd. Doç. Dr. Sunay İL
Prof. Dr. Tülin İÇLİ
Prof. Dr. Zafer İLBARS
Prof. Dr. Nuray KARANCl
Doç. Dr. Velittin KALINKARA
Yrd. Doç. Dr. Kasım KARATAŞ
Prof. Dr. Eser KERİMOĞLU
Prof. Dr. Duyan MAĞDEN
Prof. Dr. Ahmet Yaşar OCAK
Prof. Dr. İlber ORTAYLI
Prof. Dr. Ferhunde ÖKTEM
Prof. Dr. Nilgün SARP
Prof. Dr. Işık SAYIL
Prof. Dr. İlhan TOMANBAY
Prof. Dr. Günsel TERZİOĞLU
Doç. Dr. Gülay TOKSÖZ
Prof. Dr. Ergül TUNÇBİLEK
Prof. Dr. Sevda ULUĞTEKİN
Prof. Dr. Hamza UYGUN
Prof. Dr. Serhat ÜNAL
Prof. Dr. Ayşe YALIN
Başkent Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi
A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi
Gazi Üniversitesi Psikiyatri Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
H.Ü. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
Ege Üniversitesi Hemşirelik Y.O. Halk Sağlığı Bl. Başkanı
H.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Müdürü
H.Ü. Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
A.Ü. İlahiyat Fakültesi Öğretimi Üyesi
A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
A.Ü. Tıp Fakültesi Ergen Psikiyatrisi Bölüm Başkanı
A.Ü. İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi
TODAİE Öğretim Üyesi
H.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
A.Ü. Tıp Fakültesi Psikiyatri Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
O.D.T.Ü. Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
O.D.T.Ü. Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Kamu Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölüm Öğretim Üyesi
A.Ü. Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi
H.Ü. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi
Bilkent Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı
A.Ü. Ev Ekonomisi Y.O. Öğretim Üyesi
O.D.T.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
O.D.T.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
A.Ü. D.T.C.F. Sosyal Antropoloji Bölümü Öğretim Üyesi
O.D.T.Ü. Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi
P.Ü. Denizli Meslek Yüksek Okulu Müdürü
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
A.Ü. Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi Bölüm Başkanı
H.Ü. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Tarih Bölümü Öğretim Üyesi
A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi
H.Ü. Çocuk Ruh Sağlığı Bölümü Öğretim Üyesi
A.Ü. Sağlık Eğitimi Fak Sağlık Yönetimi Dekanı
A.Ü. Tıp Fakültesi Psikiyatri Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.Ö. Öğretim Üyesi
H.Ü. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Bölüm Başkanı
A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi
H.Ü. Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi
H.Ü. Sosyal Hizmetler Y.O. Öğretim Üyesi
H.Ü. Kamu Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi
H.Ü. Tıp Fak. Enfeksiyon Has. Öğretim Üyesi
A.Ü. Tıp Fakültesi Çocuk Psikiyatrisi Böl. E. Öğretim Üyesi
Menopoza İlişkin Yaklaşımların ve Kültürlerarası Çalışmaların Gözden Geçirilmesi
Prof. Dr. Rüveyde BAYRAKTAR - Dr. Zehra UÇANOK. ..................................................................... 5

Hepatit-B İnfeksiyonu ve Koruyucu Önlemler

Prof. Dr. Ayfer KARADAKOVAN................................................................................................... 13

Ankara İlinde 1997-2000 Yılları Arasında Kamu Sektörünün Sağladığı

Aile Planlaması Yöntemlerinin "Couple Year Protection" (CYP) Değeri Ortak Analizi
Dr. Aydan BİRİ - Dr. jale ÖZTÛRK - Dr. Işıl MARAL....................................................................... 21

Çoğulcu Demokratik Toplum İçin Aile Eğitimi Projesi

Prof, Dr. Sevda ULUĞTEKİN - Doç, Dr. İbrahim OLCA - Yrd. Doç. Dr. Sunay İL..............................29

Empati ve Demografik Değişkenlerin Evlilik Uyumu İle İlişkisi

Şennur TUTAREL - KIŞLAK - Fazlı ÇABUKÇA .................................................................................35

Dünyada Yaygın Bir Sorun: Yaşlı İstismarı ve ihlali

Aynur UYSAL.. .............................................................................................................................43

Aile Mahkemeleri Tasarısı Üzerine Bir Değerlendirme

Doç. Dr. İbrahim CILGA ................................................................................................................51

Popüler Kültür Ürünlerinden Müzik Videolarının Gençler Üzerindeki Olumsuz Etkileri

Dr. Aysel Günindi - ERSÖZ...........................................................................................................61

Bir Kurum Hekimliği'nin Tanıtımı ve İdeal Hekim Hasta İlişkisinin Uygulanması Sonucunda
Hastanelere Sevk Edilen Hastaların Sayısındaki Değişim
Yrd. Doç. Dr. Sencer OZAN TOKER ...............................................................................................69

Akraba Evliliğinin Kültür Birikiminde ve Toplum Hayatındaki Bazı Görünümleri: Dil, Din ve Tıp
Dr. Dursun AYAN - Rahlme BEDER-ŞEN - Semra YURTKURAN - Gülsen ÜNAL..............................77
 Menopoza İlişkin Yaklaşımların Ve
Kültürlerarası Çalışmaların
Gözden Geçirilmesi
Prof. Dr. Rüveyde BAYRAKTAR • Dr. Zehra UÇANOK
Özet
Bu yazıda, menopoza ilişkin temel yaklaşımlar,
hem Türkiye'de hem de farklı kültürlerde yapılan
çalışmalar kısaca gözden geçirilmiştir. Menopoz,
biyolojik ve tıbbi anlamda son adet kanaması ola-
rak tanımlanmakta, klimakterik terimi ise menopoz
öncesi, menopoz ve menopoz sonrası dönemi içe-
ren tüm sürece karşılık olarak kullanılmaktadır,
Menopoza ilişkin yapılan ilk çalışmalar genellikle
yoğun şikayetleri nedeniyle hastanelerin jinekoloji
ve psikiyatri kliniklerine başvuran kadınlar üzerin-
de yapılmış ve bu çalışmalardan elde edilen bulgu-
lar menopoz dönemindeki tüm kadınlara genel-
lenmiştir. Ancak daha sonraları hastane kliniklerine
parelel olarak alanda yapılan çalışmalar sonucu
menopoz yaşantısının evrenselliği reddedilmiş,
bunun yerine menopoz yaşantısının anlaşılmasında
sosyokültürel bağlamın önemi üzerinde durul-
muştur. Farklı kültürlerde yapılan çalışmalar hem
kültürün kendi içinde hem de farklı kültürlerde
menopozun yaşanması açısından büyük farklılıklar
olduğunu ortaya koymuştur. Doğu ve Batı kültürle-
rindeki kadınları karşılaştıran çalışmalar, Doğudaki
kadınların menopozu doğal bir süreç olarak gör-
düklerini ve Batıdaki yaşıtlarına göre yaşamın bu
dönemini daha olumlu değerlendirdiklerini gös-
termiştir. Bu çalışmalardan yola çıkarak menopoza
ilişkin belirtilerin fiziksel değişmeler, kültürel etki-
ler ve bireysel algıların bir kombinasyonu olduğu
sonucuna varılmıştır. Türkiye'de yapılan görgül
çalışmalar da bu bağlamda tartışılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Orta yaş dönemi,
klimakterik, menopoza ilişkin belirtiler, psikolojik
ve sosyal faktörler, kültürel etkiler
(*)
Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bö
Abstract
The present article aims to review the majör
approaches and empirical studies on menopausal
symptoms and variables re/ated to these symptoms in
Turkey and cross-cuituraİİy. Menopause is a medlcai
term indicating the absence of menstrual bleeding for
one year, but the term climacteric İs used for the
entire processes including premenopause,
perimenopause and postme nopause. Early studies of
the menopausal transition focused on patient
populations that came to the attention of health çare
professionals because of problems reiated to
menopause. This focus produced a bias showing more
negative results than would occur in the general
population. More recently population-based studies
ha ve been published and the results of these studies
began focusing more on the dispute regarding the
universality of menopausal experience in women and
the role of the socio-cu/tural context A number of
studies ha ve shown that menopausal experi ence
varies across cultures. Research findings comparing
women from Eastern and Western societies suggest
that Eastern women conceptualize menopause as a
natural developmentai processes and view this period
more positive/y than their Western counterparts.
Studies ha ve also shown that the re were large
differences in the menopausal experience within the
same culture. İt was concluded that the combination
of variables such as physical changes, cultural
influences and individual perceptions are very
important in determining the so cal/ed menopausal
symptoms. Empirical studies conducted in Turkey are
discussed within the framework of these latter studies
focusing on the psychological, demographic and
socio-cultural variables on the appearance of
menopausal symptoms.
Key Words: Middle age, climacteric, menopausal
symptoms, psychological and social factors, cultural
effects
 Menapoza İlişkin Yaklaşımların ve
Kültürlerarası çalışmaların Gözden
Geçirilmesi Tanım ve Sınıflama
Biyolojik ve tıbbi anlamda, son adet kanaması
olarak tanımlanan menopoz, orta yaş dönemini
yaşayan tüm kadınlar için evrensel bir olaydır. Anı-
lan olay, yaşamın üretkenlik (doğurganlık) kısmının
sona erdiğine işaret eden bir parametredir. Meno-
poz, geniş bir yaş ranjını içeren (35-65 yaş) ve
klimakterik olarak tanımlanan dönem içinde ya-
şanmaktadır. Yaş dönümü ya da klimakterik terimi,
orta yaşta hem kadınlarda hem de erkeklerde or-
taya çıkan hormonal, fiziksel ve duygusal değiş-
melerin geniş bir bileşimine karşılık olarak kulla-
nılmaktadır. Anılan dönemde hormon düzeylerinde
meydana gelen değişmeler sonucunda 45 ile 55
yaş arasındaki kadınlar, adet kanamasının sona
ermesi ile doğurganlığın bitmesi anlamına gelen
"menopoz" a (perimenopoz) girmektedirler. Meno-
poz döneminde, kandaki östrojen düzeyi düşmekte
ve buna bağlı olarak da FSH (follicule stimulating
hormone) ve LH (luteinizing hormone) düzeyi art-
maktadır. Menopoza giriş yaşı 45 ile 55 yaşları
arasında değişmekle birlikte, genellikle 50 yaş
civarıdır. Amerika Birleşik Devletleri'nde ortalama
menopoz yaşı 51 olarak belirtilirken, Japonya'da
menopozun 50 yaş civarında yaşandığı bildirilmiştir
(Kono, 1990). Benzer şekilde, ülkemizde de
menopozun 45-50 yaşları arasında başladığı belir-
tilmektedir (Aksoy, 1988; Batıoğlu, 1990). Bu
doğrultuda hem kentte (Temiz ve Bayraktar 1999)
hem de kırsal kesimde yapılan bir çalışmada
(Alıtkan ve Bayraktar, 1999) menopoza girme yaşı-
nın ortalama olarak 48 olduğu görülmüştür. Ka-
dınlar menopoza ilişkin değişimleri 35 yaşından
itibaren yaşamaya başlamakta ve bu durum 50
yaşına kadar devam etmektedir. Menopozdan ön-
ceki yıllara menopoz öncesi dönem (premenopoz),
menopozdan sonraki yıllara ise menopoz sonrası
dönem (postmenopoz) adı verilmektedir. Anılan
değişimleri doğal olarak yaşamanın yanısıra, bazı
kadınlar sağlık nedenlerinden dolayı (örneğin yu-
murtalık kistleri, tümörleri, rahim miyomları gibi)
cerrahi yolla menopoza girmektedirler (Patterson
ve Lynch, 1988).
Menopoz döneminde, kadınlarda somatik,
psikosomatik ve psikolojik birtakım belirtilerin
ortaya çıktığı öne sürülmekte ve yaygın olarak ifa-
de edilen bu belirtiler iki grupta toplanmaktadır.
Sıcak basması, gece terlemesi, uykusuzluk, sinir-
lilik hali, konsantrasyon kaybı, unutkanlık, idrar
yolu şikayetleri gibi ilk gruba giren belirtiler, bu
dönemde kadını huzursuz edebilmekte, ancak tek
başına ciddi sağlık sorunlarına neden olmamakta-
dır. Buna karşılık, osteoporoz adı verilen kemik
yoğunluğunun kaybı ve kalp-damar hastalıkları
gibi başlangıçta belirti vermeyen, ancak yıllar iler-
ledikçe ortaya çıkan ikinci gruba ait belirtiler ise
ciddi sağlık sorunlarına neden olabilmektedir. Me-
nopoz sonrasında yaşanan fiziksel şikayetlerin
giderilmesi için yaygın olarak östrojen ve
progesteron içeren hormon tedavisi (hormon
replacement therapy) uygulanmaktadır. Anılan
tedavi, menopoz döneminde kanda belirli bir dü-
zeyin altına inen östrojen hormonunun yerine ko-
nulmasını içermektedir (Hunter, 1990).
Tarihsel İnceleme
Tarihsel olarak incelendiğinde, menopoza iliş-
kin yaklaşımların zaman içinde değişikliğe uğradığı
görülmektedir. Ondokuzuncu yüzyılda, orta yaş
dönemindeki kadınların yaygın olarak depresyon ve
kaygıyı ifade eden "involüsyonel melankoli" yi
(invo/utİonal melancholia) yaşadığı görüşü kabul
edilmekteydi. Yirminci yüzyılın başlarında da
depresyon, gerginlik, çabuk sinirlenme ve kişilikteki
değişmeler, menopozun başlangıcına işaret eden
belirtiler olarak değerlendirilerek menopoz döne-
minde ortaya çıkan kişilik bozuklukları ve nevrotik
belirtiler menopozun bir sonucu olarak kabul edil-
miştir. "Menopoz sendromu" terimi orta yaş döne-
mindeki kadınlarda meydana gelen tüm duygusal
problemleri ifade etmekteydi. Menopozun pek çok
kadını "deli" ettiği düşüncesi zamanla çoğu kültür-
de kabul edilen bir kalıpyargı haline gelmiş ve
sözü edilen psikolojik belirtiler kadınların orta yaş
dönemlerinde beklenen bir durum olmuştur
(Ballinger, 1990).
1950'li yıllara gelindiğinde, menopozun kadı-
nın ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkisi olduğu ve
kadınların büyük çoğunluğunun bu dönemde dep-
resyon yaşadığı görüşü oldukça yaygındı. Özellikle,
yoğun şikayetleri nedeniyle hastanelerin jinekoloji
ve psikiyatri kliniklerine başvuran kadınlar üzerin-
de yapılan çalışmalardan elde edilen bulgular, me-
nopoz döneminde olan tüm kadınlara genellen-
mekteydi. Bu dönemde geleneksel biyolojik-tıbbi
(biomedical) yaklaşım, menopozu kadının zihinsel,
duygusal ve fiziksel sağlığı üzerinde olumsuz
doğurguları olan östrojen eksikliği hastalığı olarak
ele almaktaydı (Palmlund, 1997). Ancak, 1970'li
yıllarda ve 19801i yılların başında hastane klinikle-
rine paralel olarak alanda daha kontrollü bir şekil-
de yapılan çalışmalar, sözü edilen görüş ile çelişkili
bulguların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ge-
nellikle enlemesine-kesitsel yöntemle yapılan bu
çalışmalardan elde edilen bulgular, sadece
vazomotor belirtilerin (sıcak basması ve gece ter-
lemeleri gibi) ve vajinal kuruluğun menopozla
doğrudan ilişkili olduğunu açık biçimde ortaya
koymuştur. Buna karşılık duygusal problemler ile
menopoz arasındaki ilişki sözü edilen araştırma
bulgularına göre belirsizdir. Bu nedenle orta yaş
dönemindeki kadının tüm sıkıntılarını menopoza
bağlı hormon değişmelerine yüklemenin hatalı
olacağı belirtilmiştir (Hunter, 1993).
1 980'li yıllara gelindiğinde, başta Kuzey Ame-
rika ve Avrupa olmak üzere geniş örneklem grup-
larının kullanıldığı boylamsal araştırmalar yapıl-
mıştır. Sözü edilen alan araştırmaları bir bütün
olarak değerlendirildiğinde, menopozun orta yaş
dönemindeki kadının sağlığında vazomotor belir-
tiler ve vajinal kuruluk dışında bir değişikliğe ne-
den olmadığını, daha önceki araştırma bulguları ile
belirlenen vazomotor belirti sıklığının ise %70 yeri-
ne, %50 ile 60 arasında değiştiğini ortaya koy-
muştur. Söz konusu belirtilerin en önemli
yordayıcılarmın cerrahi yolla menopoza girme ve
sigara içme alışkanlığının olduğu, diğer etkenlerin
daha fazla ve daha ayrıntılı araştırılmaya gereksi-
nimi olduğu ifade edilmiştir (Hunter, 1993). Ayrıca
araştırma bulguları, menopoz döneminde ortaya
çıktığı öne sürülen tüm belirtilerin hormon düze-
yindeki değişmelerden kaynaklanmadığını, orta yaş
döneminde yaşanan sosyal ve psikolojik değişme-
lerin de bu dönemdeki belirtilerle ilgili olabileceğini
açıkça ortaya koymuştur (örn., Greene ve Cooke,
1980; Polit ve LaRacco, 1980; Hunter, 1990; Holte
ve Mikkelsen, 1991; Avis ve McKinlay, 1991; Koster
ve Davîdsen, 1993; Mittchell ve Woods, 1996;
Coope, 1996). Özet olarak, bu doğrultuda yapılan
çalışmalar sonucu menopoz yaşantısının evren-
selliği reddedilmiş, bunun yerine sosyokültürel
bağlamın kadının menopozu algılamasında ve ya-
şamasında nasıl bir rol oynadığını incelemenin
önemi üzerinde durulmuştur (Beyene, 1986; Lock,
1 994; Kaufert, 1 996).
Psikolojik, Sosyal ve Kültürel
Faktörlerin Önemi
Menopoz, en basit şekliyle adet
kanamasının sona ermesi olarak tanımlanmakla
beraber, menopoz yaşantısının anlaşılabilmesi için,
biyolojik faktörlerin olduğu kadar psikolojik, sosyal
ve kültürel faktörlerin de dikkate alınması
gerekmektedir. Farklı kültürlerde menopoza
girmenin etkisinin değerlendirildiği bir yazıda
(Robinson, 1996), hem kültürün kendi içinde hem
de farklı kültürlerde menopozun yaşanması
açısından büyük farklılıklar olduğu ve menopoza
ilişkin belirtilerin fiziksel değişmeler, kültürel etkiler
ve bireysel algıların bir kombinasyonu olduğu
sonucuna varılmıştır. Pek çok kültürde cinsellik,
kadının toplumdaki rolleri, cinsiyete özgü stres ve
yaşlanma gibi konular menopozun fiziksel ve
sembolik anlamı ile oldukça yakından ilgilidir. Doğu
ve Batı kültürlerindeki kadınları karşılaştıran
çalışmalar, Doğudaki kadınların menopozu doğal
bir süreç olarak gördüklerini ve batıdaki yaşıtlarına
göre yaşamın bu dönemini daha olumlu
değerlendirdiklerini göstermiştir (Lock, 1986;
1991; 1994; Lock ve ark., 1988; Bowles, 1990;
Adler ve ark., 2000) . Elde edilen bu farka ilişkin çok
sayıda açıklama getirildiyse de bu
fark henüz çok iyi anlaşılamamıştır. İleri yaşlarda Türkiye’de Yapılan Araştırmalar
kadının sosyal statüsü ile menopozu yaşaması
arasındaki bağ, bu kültürel farka getirilen açıkla-
malardan yalnızca birisidir. Sosyal statünün yaşla
birlikte arttığı toplumlarda ya da kültürlerde ka- Konuyla ilgili yazılı kaynaklar incelendiğinde,
dınların klimakterik döneme ilişkin olumsuz belir- depresyon ve menopoz arasındaki ilişkinin ince-
tileri daha az yaşadıkları görülmüştür. Bunun lendiği çok sayıda çalışmaya rastlanmaktadır. Bu
yanısıra, menopoza ilişkin kültürlerarasi çalışmalar eğilimin nedeni, menopozun kadının ruh sağlığı
Avrupalı ve Kuzey Amerikalı kadınların menopoza üzerinde büyük ölçüde olumsuz etkisi olduğu ve
ilişkin daha fazla şikayetleri olduğunu ve bu ne- kadınların büyük çoğunluğunun bu dönemde dep-
denle sağlık kuruluşlarına daha çok başvurduklarını resyon yaşadığı görüşünün yaygın olmasındadır.
ortaya koymaktadır (örn., Tang, 1994; Boulet ve Son yıllarda bu konuda yapılan bir çalışmada, a-
ark., 1994; Avis ve McKinlay, 1995). Ayrıca, beyaz, yakta depresyon tedavisi gören kadınlarda 40 ya-
orta sınıftan gelen ve Avrupa kökenli Amerikalı şından sonra depresyonun başlama sıklığının er-
keklerden anlamlı olarak farklı olmadığı görül-
kadınların diğerlerine göre özellikle hormon teda-
müştür. Elde edilen bu bulgu, yanlış inançların
visini içeren tedaviye daha fazla başvurdukları ve
aksine kadınların menopoz döneminde depresyon
genel olarak Batılı kadınların Batılı olmayanlara
geçirme olasılıklarının erkeklerden daha fazla ol-
göre daha fazla hormon kullandıkları görülmekte-
madığını göstermektedir (Benazzi, 2000). Bunun
dir. Ancak kültürlerarası karşılaştırmaları içeren ve
yanısıra, menopoz öncesi, menopoz sonrası ve
son on yılda ağırlık kazanan bu çalışmaların ge-
cerrahi yolla menopoza girmiş üç farklı grubu içe-
nellikle bazı özel gruplarla Kuzey Amerikalıların
ren bir çalışmada depresif belirtiler açısından
menopoz yaşantısını karşılaştırdığı ve Amerikada
gruplar arasında herhangi bir farklılık elde edil-
yapılan pek çok çalışmanın da sadece orta sınıf
memiştir (Barensten, 2001). Bu doğrultuda, ülke-
beyaz Avrupa kökenli Amerikalı kadınların meno-
mizde yapılan bir çalışmada, Beck Depresyon En-
poz yaşantılarına dayalı olduğu öne sürülmektedir.
vanteri kullanılarak menopoz öncesi ve menopoz
Buna karşılık, Amerika'da menopoz ve orta yaş
sonrası dönemdeki kadınlarda depresyon sıklığı
dönemi yaşantılarını ırk, etnik köken, eğitim düze-
incelenmiştir. Araştırmanın örneklemi Fırat Üniver-
yi, mesleki statü, kültür veya sosyoekonomik sta-
sitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum
tüye göre karşılaştıran çalışmaların oldukça az
Anabilim Dalına başvuran 45-50 yaş grubu ve 50
sayıda olduğu belirtilmektedir (Adler ve ark., 2000)
yaş üstündeki kadınlar oluşturmuştur. Menopoz
Daha önce de belirtildiği gibi menopoz, evrensel
öncesi dönemdeki kadınların Beck Depresyon Öl-
biyolojik bir olgu olmakla birlikte, orta yaş
çeği puanlarının menopoz sonrası dönemdeki
dönemindeki kadının yaşamında meydana gelen
kadınlara göre daha yüksek olduğu görülmüştür.
pek çok değişiklikle iç içe yaşanmaktadır. Bilindiği
Ayrıca cerrahi müdahele gören menopoz sonrası
gibi, orta yaş dönemi pek çok birey için yaşamın
dönemdeki kadınlarda şiddetli depresyon düzeyi-
yeniden gözden geçirildiği bir dönemdir. Bu ne-
nin (% 53) aynı dönemdeki doğal menopozlu ka-
denle, bu dönemde ortaya çıktığı öne sürülen be-
dınlara (% 4) göre daha yüksek olduğu görülmüştür
lirtilerde yaşın, menopoza girmenin ve meydana
(İçmeli ve Yılmaz, 1992).
gelen sosyal ve psikolojik değişikliklerin ayrı ayrı
Benzer şekilde yapılan bir başka çalışmada
katkısını belirlemek oldukça güçtür. Bu noktada,
menopoza girmiş kadınların Beck Depresyon Ölçe-
menopozu, ülkemizde orta yaş dönemi ve ilgili
ği'nden aldıkları puanlar, hormon tedavisi ve eği-
diğer değişkenler çerçevesinde irdeleyen ve ge-
tim düzeyleri açısından incelenmiştir. Eğitim düzeyi
nellikle bu bakış açısıyla yürütülen araştırmalardan
düşük kadınların Beck Depresyon Ölçeği'nden al-
bir kısmı izleyen bölümde kısaca özetlenmiştir.
dıkları puanların yüksek olduğu ve eğitim düzeyi
yükseldikçe depresyon puanlarının azaldığı görül-
müştür.
Hormon tedavisi alan grubun tedavi öncesi ve
sonrasındaki puanları arasında anlamlı bir fark
bulunmuş; hormon tedavisi sonucunda menopoz
döneminde ortaya çıkan depresif duygu durumun-
daki belirtilerin azaldığı veya tamamen ortadan
kalktığı görülmüştür. Elde edilen bu sonuç çerçe-
vesinde araştırmacılar, eğitim düzeyi yükseldikçe
psikolojik belirtilerle baş etme becerisinin artabi-
leceğini ve hormon tedavisinin depresif belirtilerin
azalmasına katkıda bulunabileceğini bildirmişlerdir
(Bulgurlu, Bayraktar ve Şen, 1993),
Uçanok ve Bayraktar (1995) tarafından yapılan
bir başka çalışmada ise, "klimakterik" ya da "orta
yaş dönemini" temsil eden 40-65 yaşları arasındaki
kadınlarda depresyon İle yaşam olayları, sosyal
destek, menopoza girme ve bazı sosyo-
demografik değişkenlerin ilişkisi incelenmiştir.
Araştırmanın bulguları, depresyon puanlarının
yordanmasında anlamlı katkıları olan değişkenlerin
sırasıyla eşten alınan sosyal destek ve çocuk sayısı
olduğunu göstermiştir. Depresyon ve genel belirti
düzeyi ile yaşam olayları arasındaki ilişkinin ince-
lendiği araştırmalarda, sosyal destek gibi stresin
zarar verici etkisini azaltabilecek bir ara değişken
üzerinde durulmuştur (Cohen ve Wills, 1985;
Brown ve Harris, 1978). Anılan çalışmalarda evlilik
ve diğer yakınlardan alınan sosyal destek arasında
bir ayırımdan söz edilmektedir. Eş önemli bir sırdaş
olarak gözükmekte, anne-baba, akraba veya arka-
daşla olan sırdaşlığın eşin verdiği desteği karşıla-
makta yeterli olmadığı belirtilmektedir. Araştırma-
nın örneklemi sınırlı olduğu için genelleme yapmak
oldukça güç olmakla birlikte, araştırmada Batı
örnekleminde yapılan çalışmaların bulgularına pa-
ralel olarak, arkadaştan ve akrabadan çok, eşten
alınan sosyal desteğin önemli olduğu söylenebilir.
Bunun yanısıra, çocuk sayısı ile depresyon puanları
arasında elde edilen pozitif yöndeki ilişki, orta yaş
dönemindeki kadının çok sayıda çocuğun farklı
türden ihtiyaçlarını karşılamak durumunda kalma-
sının depresif belirtileri arttırıcı bir rolü olabilece-
ğini düşündürmektedir.
Evlilikteki uyum düzeyi ile menopoza ilişkin
belirtiler arasındaki ilişkiyi irdeleyen çalışmalarda,
menopoz dönemindeki kadınların bu döneme iliş-
kin şikayetleri ile başetmede, evliliklerinin ve eşle-
riyle olan ilişkilerinin oldukça önemli bir rol oyna-
dığı gösterilmiştir (Montero ve ark. 1990; Koster ve
Davidsen, 1993). Bu doğrultuda yapılan bir çalış-
mada, evli olmayan kadınların evli olanlara göre
depresyon düzeylerinin daha yüksek olduğu, ancak
evlilikleri iyi gitmeyen kadınların depresif duygu
durumlarının daha kötü olduğu görülmüştür. Bu-
nun yanısıra, evlilikten alınan doyum ile menopoza
ilişkin belirtiler arasında olumsuz yönde ilişki elde
edilmiştir (Kurpius ve arkadaşları, 2001). Ülkemiz-
de yapılan bir çalışmada (Uçanok ve Bayraktar,
1996 a) yaşları 35 ile 65 arasında olan kadınlarda
yaş, eğitim düzeyi, çalışma durumu, medeni hal,
yaşam olayları ve evlilikte uyum düzeyinin bu dö-
nemdeki genel belirti düzeyini yordamaya olan
katkıları belirlenmeye çalışılmıştır. Bulgular, genel
belirti düzeyini yordamaya anlamlı katkısı olan
değişkenlerin sırasıyla, evlilikte uyum düzeyi, eği-
tim düzeyi ve yaşam olayları olduğunu göstermiş-
tir. Kağıtçıbaşı'nın (1981) kültürlerarası bir proje
kapsamında 8 ülkeyi içeren çalışmasında, Türk
kadınlarının % 62'sînin "eşe yakın olmayı" birinci
veya ikinci sırada bir değer olarak seçtikleri dikkate
alındığında, Türk toplumunda da evlilik ilişkisinin
niteliğinin ve eşten alınan sosyal desteğin
klimakterik döneme ilişkin şikayetler ile baş etme-
de oldukça önemli rolü olduğu ileri sürülebilir.
Eğitim düzeyinin ve yaşam olaylarının genel belirti
düzeyini yordamada anlamlı katkısının olması bu
konuda yapılan diğer çalışmaların bulguları ile
tutarlık göstermektedir (Polit ve LaRacco, 1980;
Bulgurlu ve ark., 1993; Uçanok ve Bayraktar,
1996b).
Ülkemizde bu doğrultuda yapılan bir başka
çalışmada 29-60 yaş arasındaki kadınlarda meno-
poza ilişkin belirtiler ve tutumlar hem gelişimsel
olarak incelenmiş, hem de menopoz açısından
kritik olan 45-54 yaşları arasındaki dönemin kendi
içindeki değişimleri ayrıntılı olarak irdelenmiştir.
Belirlenen amaç çerçevesinde araştırmada, 29-34
yaş arası genç yetişkin grubu, 39-44 yaş arası
menopoz öncesi grubu, 45-54 yaş arası menopoz
grubu ve 55-60 yaş arası menopoz sonrası grubu
olmak üzere dört farklı yaş grubu kullanılmıştır.
Ayrıca araştırmada 45-54 yaş grubunu henüz me-
nopoza girmemiş, menopoza girmiş ve menopozda
olup kliniğe başvurmuş olmak üzere üç ayrı alt
grup oluşturmuştur. Anılan çalışmanın bulguları,
kadınların menopoza ilişkin toplam belirti puanla-
rında yaşa göre bir farklılaşma olduğunu, 55-60
yaş grubunun belirtiler açısından en yoğun grup
olduğunu ve eğitim düzeyi yükseldikçe toplam
belirti puanının düştüğünü ortaya koymuştur. Ay-
rica, 45-54 yaşları arasındaki menopozda olup
kliniğe başvuran grubun toplam belirti puanının
anlamlı olarak daha yüksek olduğu görülmüştür.
Menopoza ilişkin tutumlar açısından da sonuçlar,
yaş ilerledikçe ve eğitim düzeyi yükseldikçe meno-
poza ilişkin tutumların daha olumlu hale geldiğini
göstermiştir. Araştırmada yaşama bakış açısı (i-
yimserlik) ile menopoza ilişkin tutumlar arasında
pozitif yönde bir ilişki bulunmuştur. Elde edilen bu
sonuç, menopoza ilişkin tutumların oluşmasında
kalıp yargıların ve menopoz yaşantısının olduğu
kadar bireylerin kişilik Özelliklerinin de önemli bir
faktör olabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca ça-
lışmada, menopoza ilişkin belirtiler ile yaşama
bakış açısı arasında ters yönde bir ilişki olduğu,
iyimserlik arttıkça toplam belirti puanında düşme
olduğu görülmüştür (Uçanok ve Bayraktar, 1996b).
Ayrıca ülkemizde kentsel ve kırsal alanlarda
yaşayan kadınlar üzerinde de çalışmalar yapılmış-
tır. Temiz ve Bayraktar (1999) tarafından 35-64
yaşları arasındaki Türk kadınlarının menopoza
ilişkin belirtilerini daha ayrıntılı olarak incelemek
amacıyla yapılan çalışmada ise, bu amaca yönelik
olarak Türk toplumuna özgü yeni bir ölçek gelişti-
rilmiş, güvenirliği ve geçerliği saptanmıştır. Araş-
tırmanın örneklemini kentte yaşayan, en az ilkokul
mezunu farklı eğitim düzeyindeki kadınlar oluş-
turmuş; 34-44 yaş arası menopoz öncesi dönemi,
45-54 yaş menopoz dönemini ve 55-64 yaş arası
da menopoz sonrası dönemi temsil etmiştir. Me-
nopoz grubunda (45-54 yaş) hem alandan hem de
menopoza girip bu şikayetleri nedeniyle kliniğe
başvuran kadınlar yer almıştır. Araştırmada Türk
kültürüne özgü olarak geliştirilen Belirti Tarama
Listesi maddelerinin üç faktör (psikolojik, somatik
ve psikosomatik) altında toplandığı görülmüştür.
Yaşa göre toplam belirtilere bakıldığında, en yük-
sek ortalamanın menopoz öncesi ve menopoz
sonrası gruba ait olduğu görülmektedir. Boyutlar
açısından ayrı ayrı incelendiğinde, psikolojik belir-
tilerin en yoğun olduğu dönem menopoz öncesi
dönem, somatik belirtilerin ise en yoğun yaşandığı
dönemin menopoz dönemi olduğu dikkati çek-
mektedir. Bunun yanısıra eğitim düzeyi yükseldikçe
menopoza ilişkin toplam belirtilerde, somatik ve
psikosomatik belirtilerde azalma olduğu görül-
müştür. Psikolojik belirtilerde ise eğitim düzeyine
göre bir farklılık gözlenmezken, psikosomatik be-
lirtilerde de yaşa göre bir farklılık elde edilmemiş-
tir. Ayrıca araştırmada yaş ve eğitim düzeyinin
yanısıra, 45-54 yaş grubunda medeni durumun da
toplam belirtileri, psikolojik ve somatik belirtileri
yordamaya anlamlı katkısı olduğu görülmüştür.
Araştırmanın örnekleminde bekar, boşanmış ya da
eşini kaybetmiş kadınların yeterince temsil edile-
memesi, medeni durumun daha sonraki çalışma-
larda ayrıntılı olarak ele alınması gereğini ortaya
koymaktadır. Menopoz dönemini temsil eden 45-
54 yaş grubuna ilişkin daha ayrıntılı bulgular, me-
nopoz kliniğine başvuran kadınların hem genel
şikayetlerinin daha fazla olduğunu hem de psiko-
lojik, somatik ve psikosomatik belirtilerinin daha
fazla olduğunu göstermiştir. Ayrıca bu yaş gru-
bunda yapılan analizler eğitim düzeyi yükseldikçe
hem genel belirtilerde hem de psikolojik, somatik
ve psikosomatik belirtilerde azalma olduğunu or-
taya koymuştur. Bunun yanısıra medeni durumun
söz konusu belirtileri yordamada anlamlı katkısı
olduğu görülmüştür.
Bu konuda Alıtkan ve Bayraktar (1999) tara-
fından yapılan paralel bir çalışmada ise, yaşları 35-
64 arasında olan, kırsal kesimde yaşayan ve okuma
yazması olmayan kadınlarda menopoza ilişkin be-
lirtiler ve tutumlar incelenmiştir. Araştırmacıların
bu örneklem grubu üzerinde geliştirdiği belirti
tarama listesine verilen cevaplar üzerinden yapılan
faktör analizi sonuçları vazomotor, somatik ve
psikolojik olmak üzere üç faktör ortaya koymuştur.
Çalışmada, aynı yaş döneminde olup kentte yaşa-
yan kadınlar üzerinde yapılan çalışmadan farklı
olarak vazomotor belirtiler ilk sırada ve ayrı bir
faktör olarak ortaya çıkmıştır. Psikolojik belirtileri
içeren faktör ise son sırada yer almıştır. Yaş grup-
larına göre bakıldığında, hem genel belirti düzeyi-
nin hem de vazomotor ve psikolojik belirtilerin
menopoz dönemi olarak tanımlanan 45-54 yaş
döneminde yoğunlaştığı, somatik belirtilerin ise
hem menopoz (45-54) hem de menopoz sonrası
(55-64) dönemde yoğunlaştığı görülmektedir.
Ancak araştırmada menopoza ilişkin belirtiler ile
tutumlar arasında anlamlı bir ilişki bulunmamış,
bunun yanısıra menopoza ilişkin tutumlarda yaşa
göre de herhangi bir değişme gözlenmemiştir.
Sonuç
Özet olarak, ülkemizde henüz çok yeni
olan araştırmalar, Batı örnekleminde ve diğer farklı
kültürlerde yapılan çalışmaların sonuçları ile bir-
likte değerlendirildiğinde, menopozun yaşanma-
sında bireysel ve kültürel düzeyde önemli farklılık-
lar olduğu görülmektedir. Türk örneklemleri üze-
rinde yapılan ve bu yazıda kısaca özetlenmeye
çalışılan çalışmalarda, 45-54 yaş ranjını içeren
menopoz döneminde genel olarak belirtilerin yo-
ğunlaştığı, menopoza girme ile vazomotor belirtiler
arasında güçlü bir ilişki olduğu, ancak söz konusu
nedensellik ilişkisinin psikolojik şikayetler ya da
deperesif belirtiler açısından daha ayrıntılı araştı-
rılmaya ihtiyacı olduğu görülmektedir. Ayrıca, yaş,
eğitim düzeyi, medeni hal gibi sosyodemografik
değişkenlerin yanısıra yaşam olayları, sosyal des-
tek, yaşama bakış açısı gibi değişkenlerin bu dö-
nemdeki belirtileri incelemede oldukça önemli rolü
olduğu izlenmektedir. Bunun yanısıra, kentte ve
kırsal kesimde yapılan paralel çalışmalardan elde
edilen sonuçlar, menopoz yaşantısının anlaşılması
açısından her kültürün kendi içinde de sosyo-
ekonomik düzey farklılıkları gösterebileceği görü-
şüne önemli ölçüde destek sağlamaktadır. Ülke-
mizde ileride bu konuda yapılacak olan çalışmalar-
da, hem kentte hem de kırsal kesimde geliştirilen
ve geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu sap-
tanan Belirti Tarama Listesinin kullanılmasının ve
söz konusu döneme ilişkin belirtilerle ilişkili olabi-
lecek çok sayıda değişkenin birarada ele alınması-
nın yararlı olacağı düşünülmektedir. Ancak bu tür
çalışmalarla, klimakterik dönem boyunca meydana
gelen sosyal, psikolojik ve biyolojik değişiklikler ve
orta yaş dönemindeki kadının gelişim süreci tam
olarak anlaşılabilir.
Kaynaklar
Âdler, S. R., Fosket, j. R., Kagavva-Sİnger, M., McGravv, S. A.,
Wong-Kim, E., Goid,
E. ve Sternfeld, B. (2000). Conceptualizing menopause and
midlîfe: Chinese American and Chinese women in the US.
Maturitas, 35, 11-23.
Aksoy, M., Palaz, E. ve Semerci, E. (1989). Menopozun kadında
vücut ağırlığı, beslenme alışkanlığı, fizyolojik ve psikolo-
jik durumlarına etkisi. Sağlık Dergisi, 61 (1), 51-59.
Alıtkan, C. ve Bayraktar, R. (1999). Menopoza ilişkin belirti tarama
listesinin kırsal kesim için geçerlik ve güvenirlik çalışma-
sı. Yayınlanmamış makale. Ankara.
Avis, N. E., ve McKinlay, S.M. (1991). A Longitudinal analysis of
women's attitudes toward menopause: Results from
Massachusetts Women's Health Study, Maturitas, 13, 65-
79.
Avis, N. E., ve McKinlay, S.M. (1995). The Massachusetts Women's
Health Study: An Epidemiologic investigation of the
menopause. Journal of American Medicine and Women's
Association, 50, 45-63.
Bailinger, C. B. (1990). Psychiatric aspects of the menopause.
British Journal of Psychiatry, 156, 773-787.
Barentsen, R., van de Weijer, P. H.M., van Gend, S. ve Foekema, H.
(2001). Climacteric symptoms in a representative Dutch
population sample as measured wîth the Greene
Climacteric Scale. Maturitas, 38, 1 23-1 28.
Batıoğlu, S., Songül, S., Keleş, G. ve Durmuş, Z. (1990). Ortalama
menopoz yaşı. Dr. Z.T.B. Kadın Hastanesi Kadın Doğum
Dergisi, 2, 19-22.
Bayraktar, R. (2000). The role of women's education in middle
adulthood. The 4th Women's Conference for Peace in the
Middle East Women and Culture of Peace, May 1 7-20,
Athens, Greece
Bayraktar, R. ve Uçanok, Z. (1999). Orta yaş gelişimi çerçevesinde
menopozun değerlendirilmesi. R. Okyayüz (Ed.) Sağlık
Psikolojisi (pp. 189-199). Türk Psikologlar Derneği Ya-
yınları, Ankara.
Benazzi, F. (2000). Female depression before and after
menopause. Pyschotherapy and Psychosomatics, 69, 280-
283.
Beyene, Y. (1986). Cultural significance and physiological
manifestations of menopause: A Biocultural analysis.
Culture, Medicine and Psychiatry, 1 0 , 4 7 - 7 1 .
Brown, G. W., & Harris, T. (1978). Social origins of depression: A
Study of psychiatric disorder in women. Tavistock,
Landon.
Boulet, M. J. Oddens, B. J., Lehert, P., Vemer, H. M. ve Visser A.
(1994). Climacteric and menopause in seven South-East
Asian countries. Maturitas, 19, 1 57-1 76. Bulgurlu, H.,
Bayraktar. R., & Şen, B. (1993). The relationship of
educational level and socio-economic factors to
th
menapousal complaints in a Turkish sample. 7
International Congress on Menopouse, Stockholm,
Sweden, June 20-24, Abstract Book, 22. Cohen, S., &
Wills, A. (1985). Stress, social support and the
buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98, 310-
357. Coope, J. (1996). Hormonal and non-hormonal
interventions for
menopausal symptoms. Maturitas, 23, 159-168. Greene,
J. G. ve Cooke, D. J. (1980). Life stress and symptoms at
the climacterium. British Journal of Psychiatry, 136, 486-
491. Holte, A. ve Mikkelsen, A. (1991). Psychosocial
determinants of
climacteric complaints. Maturitas, 13, 205-215. Hunter,
M. S. (1990). Somatic experience of the menopause: A
Prospective study. Psychosomatic Medicine, 52, 357-367.
İçmeli, C. ve Yılmaz, T. (1992). Premenopozal ve postmenopozal
dönemdeki kadınlarda depresyon sıklığının saptanmasında Beck
Envanteri. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları (Ed.
Bayraktar ve Dağ pp.101-111) VII. Ulusal
Psikoloji Kongresi Düzenleme Kurulu ve Türk Psikologlar
Derneği Yayını, Ankara, 1992 Hunter, M. S. (1993).
Predictors of menopausal symptoms:
Psychosocial aspects. Baillieres-Clinical Endocrinology
and Metabolism, 7(1), 33-45. Kağıtçıbaşı, Ç. (1981). Early
childhood education and intervention.
UNESCO: Child, Family, Community. Kaufert, P.A
(1996). The social and cultural context of
menopause. Maturitas, 23, 169-180. Kono, S.,
Sunawagay, Y., Higa, H. ve Sunawagay, H. (1990). Age of
menopause in Japanese women. Maturitas, 12 (1), 43-49.
Koster, A. ve Davidsen, M. (1993). Climacteric complaints and
their relation to menopausal development: A
retrospective analysis. Maturitas, 17, 155-166. Kurpius,
S.E.R., Nicpon, M. F. ve Maresh, S. E. (2001). Mood,
marriage and menopause. Journal of Counseling
Psychology, 48 (1), 77-84.
Lock, M. (1986). Ambiguities of aging Japanese experience
perceptions of menopause. and. Culture, Medicine
Psychiatry, 10(1), 23-46. Lock, M. (1991). Contested
meanings of menopause. The Lancet,
337, 1270-1272.
Lock, M. (1994). Menopause in cultural context. Experimental
Cerontology, 29, 307-317.
Lock, M., Kaufert, P. ve Gilbert, P. (1988). Cultural construction of
the menopausal syndrome: The Japanese case. Maturitas,
10, 317-332.
Matthews, K. A. (1990). Myths and realities of the menopause.
Psychosomatic Medicine, 54, 1-9.
Mitchell, E. S. ve Woods, N. F. (1996). Symptom experiences of
midlife women:
Observations from the Seattle Midlife Women's Health Study,
Maturitas, 25, 1-10.
Montero, I., Ruiz, I. ve Hernandez, I. (1993). Social functioning as
a significant factor in women's help-seeking behavior
during the climacteric period. Social Psychiatry
Epidemiology, 28, 178-183.
Palmlund, I. (1997). The social construction of menopasue as risk.
Journal of Psychosomatic Obstetric and Gynaecology, 1 8,
87-94.
Patterson, M. M., & Lynch, A.Q. (1988). Menopause: Salient issues
for counselors.
Journal of Counseling and Development, 67, 1 85-1 88.
Polit, D. F. ve Laracco, S. A.(1980). Social and psychological
correlates of menopausal symptoms. Psychosomatic
Medicine, 42 (3), 335-345.
Robinson, G. (1996). Cross-cultural perspectives on menopause.
Journal of Nervous Mental Disorder, 1 84 (8), 453-458.
Tang, G. W. (1994). The climacteric of Chinese factory workers.
Maturitas, 19, 177-182.
Temiz, N. ve Bayraktar, R. (1999). Menopoza ilişkin belirti tarama
listesinin geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çalışması.
Yayınlanmamış makale.
Uçanok, Z., & Bayraktar, R. (1995). Orta yaş dönemindeki kadın-
larda demografik özelliklerin, menopozun, yaşam olayla-
rının ve sosyal desteğin depresyonla ilişkisinin incelen-
mesi. Yayınlanmamış makale.
Uçanok, Z., & Bayraktar, R. (1996a). Klimakterik dönemdeki ka-
dınlarda demografik özelliklerin, menopozun, yaşam o-
lavlarının ve evlilikteki uyum düzeyinin menopoza ilişkin
belirtilerle ilişkisinin incelenmesi. Yayınlanmamış makale.
Uçanok, Z., & Bayraktar, R. (1996b). Farklı yaş gruplarındaki
kadınlarda menopoza ilişkin belirtilerin, tutumların
ve yaşama bakış açısının incelenmesi. 3P Dergisi: Psiko-
loji, Psikiyatri, Psikofarmokoloji, 4(1), 11-20.
Hepatit-B İnfeksiyonu
Ve
Koruyucu Önlemler
Prof Dr. Ayfer KARADAKOVAN
ÖZET
Hepatit-B İnfeksiyonu dünyada yaygın olarak
görülmektedir. Görülme sıklığı nüfus yoğunluğu-
nun fazla olduğu ve kötü hijyen koşulları olan böl-
gelerde daha fazladır.
İnfeksiyonun en önemli kaynağı taşıyıcılar ve
hastalığın akut evresindeki bireylerdir. İnfekte bi-
reyin serumuyla temas infeksiyon geçişinin en
önemli yoludur. Virüs aynı zamanda tükürük, meni
gibi diğer vücut salgıları yoluyla da bulaşır.
Taşıyıcı ya da hasta bireylerin kanı ile yakın te-
ması olan sağlık çalışanları Hepatit-B için yüksek
risk grubundadırlar.
Sağlık kuruluşlarının bir çoğunda hepatit
bulaşını en aza indirmek için özellikle tek kulla-
nımlık iğne ucu ve enjektörler kullanılmaktadır.
Tek kullanımlık olmayan gereçler, bulaşmayı önle-
mek için mutlaka steril edilerek kullanılmalıdır.
Sağlık çalışanlarının tümü Hastalık Kontrol Mer-
kezinin önerdiği üniversal önlemlere uymalıdırlar.
Anahtar sözcükler: Hepatit-B, Üniversal önlem-
ler.
Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu İç Hastalık-
ları Hemşireliği Anabilimdalı Öğretim Üyesi e-mail:
ayferkaradakovan@turk.net
SUMMARY
Hepatitis B is found wor/dwide, even in remote
areas. its incidence increases in areas of high
population density and poor hygine.
The majör sources of this infection are carriers
and clients with the acute process. Contact with
the serum of an infected client is the majör mode
of transmission. The virüs also may be transmitted
by other body fluids, such as saliva and semen.
Health care workers are at high risk for
hepatitis B because of theire close contact with the
blood of carriers.
Many health care facilities use disposable
eguipment, especially needles and syringes, to
reduce hepatitis transmission. Nondisposible
equipment must be sterilized to prevent virüs
transmission.
All health care workers, of course, follow the
Centers for Disease Control universal precautions.
Keywords: Hepatitis B, Üniversal precautions.

Çalışma yaşamı ile insan sağlığı arasındaki ilişkiler,
yüzyıllardan beri bilinmektedir. Sağlık alanında
çalışanlar, çalışma ortamında hastalardan ve fizik
çevreden bulaşabilecek bir çok infeksiyon hastalığı
açısından risk altındadırlar. (5,13), Eğitimlerinin
1/3'nü bu alanlarda uygulama yaparak geçiren
hemşirelik öğrencileri için de infeksiyon riski
oldukça ciddi bir sorundur.
Dünyada ve ülkemizde halen önemli bir
infeksiyon hastalığı olan hepatit-B virisü (HBV) ile
infekte kişilerin sayısı hızla artmaktadır (8). Bugün
tüm dünyada nüfusun yaklaşık % 5'inde HBV taşı-
yıcılığının sözkonusu olduğu varsayılmakta ve tüm
dünyadaki HBV taşıyıcılarının sayısının 350 milyon
civarında olduğu kabul edilmektedir. Gelişmiş batı
ülkelerinde taşıyıcılık sıklığı % 1 den düşük, ge-
lişmekte olan bazı ülkelerde (örneğin Güneydoğu
Asya'da) % 20'den fazladır (2). A.B.D.'de her yıl
140.000 yeni hepatit infeksiyonu bildirilmektedir
(8). Fransa'da nüfusun binde beşi, dünyada
250milyon kişi HBV kaynağıdır (1). Dünyada yakla-
şık iki milyardan fazla kişinin HBV ile infekte oldu-
ğu, her yıl 1-2 milyon kişinin direkt olarak HBV
infeksiyonu ve komplikasyonlarına bağlı olarak
yaşamını yitirdiği bildirilmektedir (2, 7, 11).
HBV dünyadaki primer hepaatosellüer karsinam
(PHK) olgularının % 80'inden sorumlu olup, HBV
taşıyıcılarında PHK rastlanma sıklığının sağlıklı
kişilere göre 200-400 kat fazla olduğu gösteril-
miştir. Bu bulgulara dayanarak Dünya Sağlık Ör-
gütü (WH0) tarafından HBV, sigaradan sonra ikinci
önemli kanserojen olarak kabul edilmektedir (2).
T.C Sağlık Bakanlığı kayıtlarına göre 1996 ve
1997 yıllarında HBV infeksiyonu morbidite hızları
yüzbinde 3.9 ve 6.9 (22), taşıyıcılık oranı % 5 - 8
(11) ve % 4 - 14 (2) olarak bildirilmiştir. Türkiye'de
HBV infeksiyonu seroprevalansının (HbsAg ve anti-
HBs pozitifliği) % 25-60 arasında olduğu
bildirilmektedir (11).
Ülkemizde HBV infeksiyon zincirinin önemli bir
halkasını sağlık personeli oluşturmaktadır. Bu o-
ranlar ülkemizde sağlık personeli açısından tehli-
kenin büyüklüğünü ortaya koymaktadır. Yapılan bir
çok araştırma ve gözlemlerde, hemşirelik öğrenci-
lerinin ve hemşirelerin hastaya bakım verirken
infekte kişi ve taşıyıcılardan HBV aldıkları saptan-
mıştır. Sağlık personelinde HBV infeksiyonu sıklığı,
diğer mesleklere göre 3-6 kat daha fazladır.
DünyaSağlık Örgütü (WH0) hastalığın endemik
olarak bulunduğu ülkemiz gibi bölgelerde çalışan
sağlık personelinde, hastanede çalışılan her yıl
başına HBV infeksiyonuna yakalanma riskini % 0.6
- 1.4 olarak belirlemiştir. Taşıyıcılık sıklığının % 0.5
olduğu A.B.D.'de her yıl görülen 300.000 yeni HBV
infeksiyonunun 12.000'i sağlık personelinde ortaya
çıkmaktadır ( 2 ). Hastane personelinde HbsAg
pozitiflik oranı saptamak amacıyla Kölan'ın yaptığı
çalışmada bu oran % 6.6, Batur ve arkadaşlarının
yaptığı çalışmada %10.8 olarak bulunmuştur (3, 4).
Solak ve Abamor'un sağlık çalışanları ile ilgili yap-
tıkları çalışmada sağlık çalışanlarının % 3'ü hepatit
B taşıyıcısı olduğunu, % 0.3'ü kronik hepatit B
hastası olduğunu bildirmişlerdir (1 7).
A.B.D.'de Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi
(CDC)'nin kayıtlarına göre her yıl 5.100 sağlık ça-
lışanı HBV ile infekte olmakta, bunların 250' si
hastanede yatarak tedavi edilmekte, 250 civarında
sağlık personeli HBV infeksiyonu ve buna bağlı
komplikasyonlar nedeniyle yaşamlarını yitirmekte-
dir (2,14,16).
HBV infeksiyonunun sağlık personeline bulaş-
ması açısından günlük uygulamada en sık karşıla-
şılan yollar;
hastalar için kullanılan iğnelerin ele batması,
kanla kontamine kesici aletlerle yaralanma gibi
perkütan temas veya infekte kan ya da vücut sıvı-
larının mukozalara sıçramasıdır.
Kan yoluyla bulaşan hastalıklar açısından bulaş-
tırma riski taşıyan vücut sıvıları ;
kan .genital sekresyonlar, plevra, perikard, pe-
riton, serebrospinal, sinovyal ve amnion sıvılarıdır.
Buna karşın feçes, idrar, ter, tükrük, balgam, burun
sekresyonları ve kusma materyeli gözle görülür
miktarda kan içermedikleri takdirde bulaştırma
riski yaşımazlar. Hepatit B bulaşması açısından
infekte tükrüğün mukozal teması ile hastalığın
bulaşma olasılığının çok düşük de olsa, varlığı
kabul edilmektedir (2).
Sağlık personelinde HbsAg ve HbeAg pozitif kan
ile perkütan temas sonrası infeksiyon riski %20-40
olarak bildirilmektedir (11,18,19,20,21). Hepatit B
gelişen sağlık personelinin yaklaşık %50 kadarı
perkütan bîr hasar tanımlamaktadır (21). A.B.D'de
Hastalık Kontrol Merkezi (CDC) tarafından sağlık
personelinin kan yoluyla bula şan tüm
infeksiyonlardan korunmasına yönelik "Üniversal
Önlemler"adıyla bilinen bir klavuz hazırlanmıştır.
Bu klavuzda yer alan önlemler HIV, HBV ve kan
yoluyla bulaşan diğer viral infeksiyonlardan ko-
runmak için uygulanacak ortak önlemlerdir. Bu
önlemler ana hatlarıyla aşağıda özetlenmiştir (2,
15).
A) Genel Önlemler:
1) Öykü ve fizik muayene ile HIV, HBV ve kanla
bulaşan diğer patojenlerle infekte hastaları
ayırdetme olanağı bulunmadığından tüm
hastaların kan ve diğer vücut sıvıları potansi
yel olarak infekte kabul edilerek gerekli ön
lemler alınmalıdır.
2) Aşağıdaki işlemler sırasında mutlak surette
eldiven giyilmeli, işlem bittikten veya hasta ile
temastan sonra eldiven değiştirilmeli ve eldi
venler çıkarıldıktan hemen sonra eller yıkan
malıdır :
a) Her hastanın kan ya da diğer vücut sıvı
ları veya bunlarla kontamine yüzeylerle
temas riski olduğunda,
b) Her hastanın mukoza veya sağlam ol
mayan derisiyle temas riski olduğunda,
c) Kan alma, damara girme veya benzeri bir
inravasküler işlem sırasında,
3) Eğer eller veya diğer cilt yüzeyleri hastanın
kan ya da diğer vücut sıvılarıyla kontamine o-
lursa derhal su ve sabunla yıkanmalıdır.
İğne batmasını önlemek için "disposible" iğ
neler kullanıldıktan sonra plastik kılıfları tek-
rar takılmamalı, iğneler enjektörden çıkartıl-
mamalı, eğilip bükülmemelidir. Kullanılmış iğ-
ne, enjektör, bisturi ucu ve diğer kesici aletler
imha edilmek üzere delinmeye dirençli sağlam
kutulara konulmalıdır. Bu kutular servis içinde
kullanıma uygun ve kolay ulaşılabilir yerlerde
bulundurulmalıdır.
5) Yapılan tıbbi bir işlem sırasında kan veya diğer
vücut sıvılarının sıçrama olasılığı söz konu
suysa (örneğin kemik iliği aspirasyonu, lomber
ponksiyon yapılması gibi) ağız, burun ve göz
leri korumak amacı ile maske ve gözlük takıl-
malı, diğer vücut yüzeylerine bulaşmayı önle
mek için koruyucu önlük giyilmelidir.
6) Eksüdatif deri lezyonları olan sağlık personeli,
bu lezyonlar iyileşinceye kadar hastalarla di
rekt temastan ve hastalarla ilişkili aletlere do
kunmaktan kaçınmalıdır.
7) Acil koşullarda ağız ağıza resüstasyon ihti
malini minimale indirmek amacıyla ağızlık,
ambu v.b. ventilasyon aletleri resisütasyon
gerekebilecek yerlerde hazır bulundurulmalı
dır.
8) Beden fonksiyonlarını kontrol edebilen HIV
ve/veya HBV infeksiyonlu hastaların rutin ba
kımı sırasında eldiven ya da koruyucu önlük
giyilmesine gerek yoktur.
9) Gebe sağlık personeline HIV ve/veya HBV bu
laşma riski, gebe olmayanlardan daha fazla
değildir. Ancak her iki virüsün de perinatal
dönemde bebeğe de geçme riski olduğundan,
gebe personelin önerilen önlemlere özel bir
dikkatle uyması sağlanmalıdır.
10) Diyare, pulmoner tüberküloz tanısı veya şüp
hesi olması gibi özel izolasyon önlemleri ge
rektiren haller dışında HIV/HBV infeksiyonlu
hastaların ayrı özel odalarda bulundurulmala
rına gerek yoktur. HIV ve diğer infeksiyonları
olan hastalar diğer bir immunosupresif has
tayla aynı odada tutulmamalıdır.
B) İnvaziv işlemler sırasında alınacak
önlemler:
İnvaziv işlem CDC tarafından şu şekilde tanım-
lanmaktadır:
a) Ameliyathane, acil servis, poliklinik veya
muayenehane koşullarında doku, kavite
ya da organlarda cerrahi müdahale veya
majör travmatik yaralanmaların tamiri,
b) Kardiak kateterizasyon ve anjiografi,
c) Vajinal veya sezeryanla doğum ya da ka
namanın oluşabileceği diğer obstetrik iş
lemlerdir.
Yukarıda belirtilen genel önlemlere ek olarak
invaziv bir işlem sırasında aşağıdaki kurallara da
uyulması gereklidir:
1) Tüm invaziv işlemler sırasında eldiven ve
cerrahi maskeler takılmalıdır. İşlem sıra
sında kan, diğer vücut sıvıları veya kemik
parçacıklarının sıçrama olasılığı varsa
maskeye ek olarak gözlük (günlük kulla
nılan gözlükler yeterli olup, ayrıca özel
tipteki gözlüklere gerek yoktur.) ve ko
ruyucu önlükler giyilmelidir.
2) Doğum yaptıran veya yardımcı olan sağlık
personeli plesantayı veya kan ve amniotik
sıvı temizleninceye kadar, bebeği tutar
ken ve göbek kordonunun kesilmesi sı
rasında eldiven giymelidir.
3) İşlem sırasında eldiven yırtılır veya iğne
batması ya da bir başka kaza olursa, el
diven çıkartılarak süratle bir yenisi giyil
meli ve kazaya yol açan alet steril saha
dan uzaklaştırılmalıdır.
C) Laboratuvarlarda alınacak önlemler:
Tüm hastalara ait kan ve vücut sıvıları infekte
kabul edilerek, tanımlanan genel önlemlere ek
olarak aşağıdaki kurallara da uyulmalıdır:
1) Bütün kan ve diğer vücut sıvıları örnekleri
taşınma sıramda akma ve sızmayı engel-
leyecek sağlam, kapaklı kutulara konul-
malıdır. Materyalin yerleştirilmesi sırasın-
da kutunun dışına ve laboratuvar kağıdı-
na bulaşma olmamasına dikkat edilmeli-
dir.
2) Laboratuvarda hastadan alınan materyalle
çalışan tüm personel mutlaka eldiven
giymeli ve işlem bittikten sonra eldivenler
çıkartılarak eller yıkanmalıdır. Çalışma
sırasında mukozalara sıvıların temas et
me riski varsa, gözlük ve maske takıl
malıdır.
3) Sıvılarla çalışıken ağız pipeti yerine mut
laka mekanik pipetler tercih edilmelidir.
Labaratuvarda yeme ve içmeye izin veril
memelidir.
4) İğne ve enjektörler ancak başka alternatif
olmadığında kullanılmalı, mutlak kulla
nılmaları gerekiyorsa, iğne batmasını
önlemek için önerilen kurallara uyulmalı
dır.
D) Çevresel önlemler:
1) Sterilizasyon ve dezenfeksiyon :
Kontamine materyal eğer tekrar kullanılacaksa,
üzerindeki gözle görülür kirler mekanik olarak
temizlendikten sonra 121 °C de 1 5 dakika buhar
otoklavda veya etilen oksitle gaz otaklavmda ste-
rilize edilebilir.
Bronskop, gastrokop ve diğer optik cihazlar e-
tilen oksit ile sterilize veya % 2'lik glutaraldehitte
45 dakika tutularak yüksek düzeyde dezenfekte
edilebilirler.
2) Çevre temizliği :
Duvar, yer döşemesi ya da diğer yüzeylerden
hasta veya sağlık personeline infeksiyon bulaşması
söz konusu değildir. Bu nedenle adı geçen bölge-
lerin dezenfeksiyon veya sterilizasyonuna gerek
yoktur, rutin temizlik yeterlidir. Temizleme yön-
temleri, işlemin uygulanacağı hastane bölgesi, yer
ve kirlilik derecesine göre değişir. Hasta masaları
ve hasta odalarının zemini gibi horizantal yüzeyler
kirlendiğinde ya da hasta taburcu olduğunda dü-
zenli olarak temizlenmelidir. Duvar, perde ve gü-
neşliklerin sadece kirlendiğinde temizlenmesi ye-
terlidir. Temizlik sırasında fırçalama ile mikroorga-
nizmaların fiziksel olarak ortamdan uzaklaştırıl-
ması önemlidir.
Hasta bakımının yapıldığı yerlerde infekte
materyalle kontaminasyon halinde önce görülebilir
materyel silinmeli takiben 1/10 dilue çamaşır suyu
gibi bir sıvı germisitle dekontamine edilmelidir.
Aynı olayın laboratuvar içinde olması halinde önce
kontamine bölgeye sıvı germisit dökülüp, temiz-
lenmelidir. Sonra üzerine yeniden sıvı germisit
dökülmelidir. Tüm bu işlemler sırasında mutlaka
eldiven giyilmesi gereklidir.
3) Çamaşırhane ve mutfaklarda
alınacak önlemler :
Hastanelerin normal çamaşır ve bulaşık yıkama
işlemleri hastaların kullandığı tepsi, tabak, çarşaf
v.b. eşyaların yeterli dekontaminasyonunu sağlar.
Tüm kirlenmiş örtü ve çarşaflar hasta başında sil-
kelenmeden ve ayrılmadan torbalanmalıdır. Bu
eşyaların gidecekleri yere nakli mutlaka torba için-
de yapılmalıdır.
Eğer 70 °C nin üzerinde sıcak su kullanılıyorsa,
çarşafları en az 71 °C de 25 dakika su ve deter-
janla yıkamak yeterlidir. 70 °C nin altındaki sı-
caklıklar için uygun kimyasal germisitler kullanıl-
malıdır.
Hasta kanı ve/veya diğer vücut sıvılarıyla
parenteral veya mukoza yoluyla temas eden sağlık
personelinin alması gereken önlemler:
Yaralanma sonrası temas bölgesi su ve sabunla
veya uygun bir antiseptikle yıkanmalıdır. Mukoza
temaslarında bol suyla temas bölgesinin yıkanması
yeterlidir. Temas bölgesi sıkma, emme,
kanatmaya çalışma v.b. yöntemlerle kesinlikle
travmatize edilmemelidir. Normal yara bakımı dı-
şında ek bir önleme gerek yoktur.
a) HBV taşıyan (HbsAg pozitif) bir hastanın kan
veya diğer vücut sıvılarıyla iğne batması
mukoz membranlara sıçrama veya sağlam
olmayan deriye bulaşma yoluyla temas eden
anti-HBs veya antiHBc antikoru negatif
sağlık personeline :
i- İlk 24 - 72 saat içinde 0.06 ml/kg
Hepatit B
Hiperimmunglobulin (HBIg) intramüsküler
yolla yapılmalı,
ii- Eş zamanlı olarak hepatit B aşısı deltoid a-
dale içine yapılmalı ve takiben 1 ay ve 6 ay
sonra aynı dozda tekrarlanarak HBV na karşı
aktif bağışıklık sağlanması amaçlanmalıdır.
Aşı uygulaması 0, 1, 2 ve 1 2. Ay şeklinde de
yapılabilir. Bu şekilde immünizasyon ile anti-
kor gelişmesinin daha hızlı olabileceği öne
sürülmüştür. Aşı ve hiperimmunglobulin
birarada yapıldıklarında farklı vücut bölgele-
rine uygulanmalıdır.
b) Kan veya vücut sıvısıyls temas edilen hasta
nın ve/veya temas eden sağlık personelinin
serolojik durumları bilinmiyorsa :
i-Hemen yukarıda belirlenen şekilde aktif
immünizasyon şemasına (aşı uygulaması)
başlanmalı,
ii- İlk 48 - 72 saat içinde serojolik veriler
elde edilebiliyorsa, sonuçlar elde edildiğinde
hastanın HBs Ag' ni ( + ), buna karşın yara-
lanan sağlık personeli taşıyıcı veya bağışık
değilse 0.06 ml/kg Hepatit B
Hiperimmunglobulin (HBIg) intramüsküler
yolla yapılmalıdır.
c) Anti HBs ve/veya anti HBc antikoru pozitif
olan ya da HBs antijeni pozitif sağlık perso
neline temas sonrası aşı ya da HBIg uygu
lanmasına gerek yoktur.
d) Aşılanmayı takiben anti HBs antikoru pozitif
hale gelen kişilere rapel aşı yapılıp yapılma
ması konusu tartışılmalıdır. Sağlık personeli
dışındaki gruplarda yapılan çalışmalarda üç
doz aşı sonrası 10 mlU/ml'nin üzerinde an
tikor gelişen kişilerde aşının etkinliğinin en
az dokuz yıl süreyle devam ettiği gösteril
miştir. Özellikle hasta kanı ve diğer vücut
sıvılarıyla iş ortamında yoğun teması olan
sağlık personeline bu sürenin sonunda veya
antikor titresinin 10 mlU/ml'nin altına düş
tüğünde tek doz rapel aşı yapılabilir.
 e) HCV antikoru taşıyan bir kişinin kanıyla te
mas eden sağlık personeline yukarıda
tanımlanan lokal bakım önlemleri dışında,
yaralanmayı takiben ve 6 - 9 ay sonra
serolojik olarak HCV'ye karşı antikor araştı
rılması önerilmelidir. Daha önceden korun
ma amacıyla önerilen polivalan Ig uygula
masının yararsız olduğu anlaşıldığından ya
pılmasına gerek yoktur (6).
f) HIV taşıyıcısı olan bir hastanın kanı ile temas
sonrası, yukarıda sayılan yıkama ve normal
yara bakım işlemi yapılmalıdır. Bu tür bir
yaralanmaya maruz kalan sağlık personelinin
anti-HIV antikoru taşıyıp taşımadığı hemen
serolojik olarak belirlenmelidir. Bu ilk test
yaralanma nedeniyle bulaşma olup olmadı
ğını değil , o kişinin daha önceden infekte
olup olmadığını ortaya çıkartacaktır. Aynı
test yaralanmadan 6 hafta, 12 hafta ve 6 ay
sonra tekrarlanmalıdır. 6 Ay sonunda da ne
gatif bulunan testin bir daha yeni bir yara
lanma olmadıkça tekrarına gerek yoktur. Ya
pılan kısıtlı vaka içeren çalışmalarda temas
sonrası profilaksinin HIV bulaşını engellediği
gösterilmiştir.
HBV veya HIV ile infekte sağlık personelinin al-
ması gereken önlemler:
a) İnfekte personel üniversal önlemlere kesin
likle uymalıdır.
b) Eksudatif lezyonu olanlar hasta ve hastada
kullanılacak aletlerle direkt temas etmemeli
dir.
c) İnvaziv işlemleri uygulayan her sağlık perso
neli kendi HIV ve HBV serolojisini, eğer
HbsAg pozitif ise HbeAg taşıyıp taşımadığını
bilmelidir.
d) HIV ve/veya HBV ( HbeAg taşıyanlar dahil )
ile infekte personelin bu koşullara uymak
koşuluyla çalışmasının engellenmesine gerek
yoktur.
Yukarıda özetlenen infeksiyon kontrol önlemle-
rinin uygulanması ile sağlık personelinin kan, kan
ürünleri ve vücut sıvıları ile bulaşan HBV, HCV, HIV
ve diğer infeksiyon hastalıklarından korunması
olasıdır.
HBV infeksiyonundan korunmada en etkili yön-
tem ise uygun biçimde aşılanmaktır. Hepatit-B
aşılama ile korunmanın olası olduğu bir infeksiyon
hastalığıdır. WHO, 1997 yılında bütün ülkelerde
evrensel bir aşılama stratejisinin yeni doğanlar için
başlatılmasını önermiştir (1, 2, 7,11). A.B.D, Al-
manya, Fransa ve İspanya'nın da dahil olduğu ge-
lişmiş ülkelerin % 80'inde Hepatit-B aşısı ulusal
aşılama programına alınmıştır (1). Türkiye'de 1998
yılında yenidoğan rutin aşılama programına alın-
ması kabul edilmiştir. Ancak pratik uygulamaya
yönelik planlama çalışmaları henüz tamamlanma-
dığından etkin ve yaygın bir program başlamamış-
tır (10). Hepatit-B aşısı yeni doğanlarda rutin aşı
takvimi içine alınmıştır. Ancak zorunlu aşılama
programı dışında kalan sağlık personeli Hepatit-B
aşısının öncelikle uygulanması gereken grupta yer
almaktadır (9,10,11,12,20,21). Eğitimleri gereği
hastane ve diğer sağlık kuruluşlarında uygulama
yapan hemşirelik öğrencileri de aşının öncelikle
uygulanması gereken grupta yer almalıdır. Ancak
aşılama veya doğal infeksiyon geçirme sonucu
HBV'na karşı bağışık hale gelmiş sağlık personeli-
nin de diğer k an yoluyla bula şan v ir üs
infeksiyonlarından korunmak amacıyla yukarıda
belirtilen "Üniversal Önlemler" e uyması gerekir (2).
Gelecekte ülkemizin sağlık alanında önemli
görevler alacak hemşirelik öğrencilerinde hepatit
infeksiyonu görülme sıklığının, bu infeksiyondan
korunmak için serolojik inceleme ve aşılama yap-
tırma durumlarının ve bu konudaki bilgilerinin
incelenmesi amacıyla bir çalışma planlanmıştır.
Kaynakça
Ajjan N. Bağışıklama (Çev.Ed. Fikri Ali Türkay)
Pasteur Merieux Connaught. 61-66, 1 27-1 30.
1. Akova M. "Sağlık Personeline Kan Yoluyla Bulaşan
Viral Infeksiyonlar". Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 1.
 Ulusal Kongresi Kitabı (26-28 Kasım 1999 Ankara) 14. Newman L. "Answers to questions about health care
Genel-İş Matbaası, Ankara, 199, 48-54. workers and blood borne pathogens". Nursing 96
3. Batur Y, Erefe İ. "Sağlıklı Adolesan Kız Öğrencilerde May, 32, 1996.
Viral Hepatit Etmenleri ile Karşılaşma." Ege Üniv. 15. Özvarış ŞB. "Sağlık Kuruluşlarında Çalışanların Kan
Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 3:3, 19-27, 1987. Kaynaklı Patojenlerden Korunması Yaklaşımı". Sağlık
4. Bayık A. "Hastane İnfeksiyonları ve Epidemiyolojisi" Çalışanlarının Sağlığı 1 .Ulusal Kongresi Kitabı (26-
Ege Üniv.Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 3:3, 59- 28 Kasım 1999 Ankara) Genel-İş Matbaası Ankara,
77, 1987. 1999, 135,
5. Bilir N, "Sağlık Personelinin Sağlığı Çerçeve Bildiri" 16. Sepkovvİtz K.A. "Occupationally acquired infections
2.Ulusal İşçi Sağlığı Kongresi Kitabı (4-7 Nisan 1988 în health çare vvorkers Part I." Annals of İnternal
Ankara) Doğruluk Matbaacılık San. Ve Tic. Ltd.Ştİ. Medicine Cilt:! 25, 1996, 826-834. Çeviri Deniz
İzmir, 1991, 323-332. Yılmaz. "Sağlık Personelinin Mesleki Edinsel Hasta
6. Çakmak A, Özkahraman Ş, Şen S ve ark. "Sağlık lıkları 1. Bölüm Literatür 25, 273-279, 1 997.
Çalışanlarının Hepatit B ile ilgili Bilgi Tutum ve Dav 17. Solak S, Abamor MY. "Sağlık Çalışanlarının Hepatit B
ranışları" Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 1.Ulusal İnfeksiyonu Kontrollerine ve Bu Hastalıktan Korun
Kongresi Kitabı (26-28 Kasım 1999 Ankara) Genel- ma Yöntemlerine Yaklaşımı". Sağlık Çalışanlarının
İş Matbaası, Ankara, 1 999, 1 65. Sağlığı 1.Ulusal Kongresi Kitaabı (26-28 Kasım
7. Celements CJ, Kane M, Hu DJ, Kim-Farley R. 1 999 Ankara) Genel-İş Matbaası Ankara, 1 999, 1 76.
"Hepatitis B vaccine joins the fight against pandemic 18. Şahin N. "Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar: Dünyada
disease". World Health Forum 11:2, , 165-168, ve Türkiye'deki Durum". Sağlık ve Toplum. 8: 3-4,
1990. 61-67, 1998.
8. Editorial notes. Hepatitis by the numbers. Nursing 19. Uysal Ü, Ellidokuz H, Bengü N, Abacıoğlu H, Bahar
97. 27:6,. 61,1997. H. "Dokuz Eylül Üniversitesi Hastanesi Hemşireleri
9. Erefe İ, Bahar Z. "Viral Hepatit A ve B İnfeksiyonlari nin Hepatit B Yönünden İncelenmesi" AİDS Dergisi
Epidemiyolojisi Ege Üniv. Hemşirelik Yüksekokulu 5: 9, 38-41, 1997.
Dergisi 2:1, , 44-59, 1986. 20. Vlanenti MW. İnfection Control and The Pregnant
10. Erensoy S. "Viral Hepatitler". Hekim ve Yaşam. Ekim Health Care Worker (Edit Vicki Brinsko) The Nursing
11-14 ,1998. Clinics of North America WB Saunders Company 28:
11. Girgin N. Çocuklarda B Hepatiti (Ed. Alphan Cura, 3, 1993, Philadelphia, 679.
Raşit Vural Yağcı Çocukluk Çağında Hepatit). Meta 21. Yılmaz G. "Sağlık Kuruluşlarında Kan ile Bulaşan
Basım 1999 İzmir. 19-34. İnfeksiyonların Önlenmesi"
1 2. Kools M.A. "Güncel Testler ve Tedavi. Hepatitis A, B, Aktüel Tıp Dergisi. 1:6, 479-481,1996.
C, D ve E" Sendrom 4:8, 45-48, 1 992. 13.
Mamıkoğlu L. Sağlık Personeline Bulaşabilecek
İnfeksiyonlar ve Korunma Önerileri". ANKEM Dergisi
11:2, 197-201, 1997.
Ankara İlinden Seçilen Sağlık Ocağı Ve Ana-
Çocuk Sağlığı Ve Aile Planlaması (Açsap)
Bölgelerindeki 1 5-49 Yaş Grubu Kadınların
Sahip Oldukları Çocuk Sayısına Göre
Kullandıkları Aile Planlaması Yöntemleri
• Dr.Aydan BİRİ*, • Dr.Jale ÖZTÜRK**, • Dr.Mustafa N. İLHAN***,
Özet
Amaç: Bu çalışmada, Ankara İlinden seçilen sağlık
ocağı ve AÇSAP bölgelerindeki 1 5-49 Yaş Kadın İzlem
Formlarının değerlendirilmesiyle, kadınların sahip olduk-
ları çocuk sayılarına göre, kullandıkları aile planlaması
yöntemlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Yöntem: Bu çalışmanın verileri 2000 yılına ait 15-49
Yaş Kadın İzlem Formlarından elde edilmiştir. Araştırma-
da Ankara iline bağlı Yenimahalle 1 Nolu AÇSAP (13415
form), Polatlı AÇSAP (9535 form), Saray Sağlık Ocağı
(1298 form), Uyanış Sağlık Ocağı (584 form), 9 Nolu
Sağlık Ocağı (3028 form) değerlendirmeye alınmıştır.
Formlardan kadınların sahip oldukları çocuk sayıları ve
kullandıkları aile planlaması yöntemleri belirlenmiştir.
İstatistiksel değerlendirmelerde ki-kare önemlilik testi
uygulanmış ve Epi-info versiyon 6.0 istatistik paket
programı kullanılmıştır.
Bulgular: Modern yöntemlerin kullanımı %52.4, et-
kisiz yöntemlerin kullanımı ise %12.6'dır. İncelenenlerin
%4.2'si yöntem kullanmamaktadır. Modern yöntemlerden
en çok RİA (%42.8), ikinci ve üçüncü sırada ise kondom
(%17.0) ve hap (%12.1) kullanılmaktadır. Bekar olanların
hiçbiri yöntem kullanmamaktadır. Kadınların sahip ol-
dukları çocuk sayısına yöntem kullanma durumları ara-
sında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur
(p<0.05).
Sonuç: Bu çalışma ile saptanmış olan, aile planla-
ması yöntemi kullanma sıklığı sahip olunan çocuk sayısı-
na göre kullanılan aile planlaması yöntemleri 1998 Tür-
kiye, Nüfus Sağlık Araştırması sonuçlarına göre Türkiye
için saptanmış olan sonuçlara oldukça benzerdir. Ancak
modern yöntemler Türkiye için saptanmış sonuçlara göre
daha fazla kullanılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Aile planlaması, 1 5-49 yaş ka-
dın, modern yöntem, geleneksel yöntem.
Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve
Doğum, ***Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara **Ankara
İl Sağlık Müdürlüğü (AÇSAP Şb. Md.), Ankara
• Dr.lşıl MARAL***
Summary
With Regard To Their Number Of Children, The Family
Planning Methods Using By Women Between Age 15-49
Living İn Selected Primary Health Care Service And Mother
And Child Health Care-Family Planning Center Areas İn An-
kara
Objective: The aim of this study was to determine the
family planning methods that, with regard to their number of
children, use the women between age 15-49, living in
selected Primary Health Çare Center and Mother and Child
Health Care-Family Planning Center areas in Ankara. For
this study, the follow-up special document forms of women
between age 15-49 of the selected areas were investigated.
Method: The data of this study were obtained from the
year 2000 records of the follow-up special document forms
ofwomen betıveen age 15-49. Yenimahalle No 1 Mother and
Child Health Care-Family Planning Center (13415 forms),
Polatlı Mother and Child Health Care-Family Planning Center
(9535 forms), Saray Primary Health Çare Center (1298
forms), Uyaniş Primary Health Çare Center (584), No 9 Primary
Health Çare Center (3028 forms) were included to this study.
The number of children that each woman ha ve, and, the
family planning methods that they use were determined from
these forms. İn s tat istical evaluations, Epi-lnfo version 0.6
statistical packet program was used and Chi Sguare test was
applicated.
Results: The use of modern methods was 52.4%, the
use of ineffective methods was 12.6%. The 4.2% of the
investigated women were not us İng any methods. Among the
modern methods IUD was the most commonly used method
(42.8%), in the second and third rank were condom (17.0%)
and o rai contraceptives (12.1%). No ne of the single women
were using any contraceptive methods. There was a
statistically significant diffe rence between the status of using
any contraceptive methods of the women with regard to their
number of children (p<0.05).
Conclusion: The freguency of using any family
planning methods, the methods using with regard to the
number of children that the women ha ve, determined with
this study, were quite simi/ar to the results that 1998 Türk is h
Demographic Health Survey was determined for Turkey.
Otherwise, modern methods were using more than the
results determined for Turkey.
Key Words: Family planning, women betıveen age 15-
49, modern method, traditional method
 Giriş ve Amaç
Aşırı doğurganlık, ana ve çocuk sağlığını o-
lumsuz yönde etkilemekte, gelişmekte olan ülke-
lerde sosyal ve ekonomik alanlarda pek çok sorunu
beraberinde getirmektedir. Türkiye'deki ana-çocuk
sağlığı göstergeleri ve yüksek olan nüfus artış hızı,
aile planlaması hizmetlerine, diğer sağlık hizmet-
leri arasında öncelik vermeyi gerektirmektedir (1).
Türkiye'de aile planlaması konusunda yaklaşık
35 yıldır, riskli gebelikleri önleyerek, kadın ve ço-
cuk sağlığını korumayı amaçlayan, ailelere gerekli
bilgi ve hizmeti sunarak doğurganlıkları ile ilgili
özgürce ve bilinçli seçim yapmalarını sağlayan
politikalar izlenmektedir. (2)
Türkiye'de Ana çocuk sağlığı hizmetlerinin
değerlendirilmesinde birinci basamak sağlık kuru-
luşlarında 15-49 yaş kadın izlem formları kullanıl-
maktadır. Bu formlarda kadınların doğurganlık
özellikleri, son gebeliğe ilişkin bilgiler, aile planla-
ması yöntemi kullanılıp kullanılmadığı, bağışıklama
bilgileri gibi bilgiler yer almaktadır.
Bu çalışmada, Ankara ilinden seçilen sağlık
ocağı ve AÇSAP bölgelerindeki 1 5-49 Yaş Kadın
İzlem Formlarının değerlendirilmesiyle, kadınların
sahip oldukları çocuk sayılarına göre, kullandıkları
aile planlaması yöntemlerinin belirlenmesi amaç-
lanmıştır.
Gereç ve Yöntem
Bu çalışmanın verileri 2000 yılına ait 15-49
Yaş Kadın İzlem Formlarından elde edilmiştir. A-
raştırmada kayıtları düzenli ve güvenilir olan An-
kara iline bağlı Yenimahalle 1 Nolu AÇSAP (13415
form), Polatlı AÇSAP (9535 form), Saray Sağlık O-
cağı (1298 form), Uyanış Sağlık Ocağı (584 form), 9
Nolu Sağlık Ocağı (3028 form) değerlendirmeye
alınmıştır. Formlardan kadınların sahip oldukları
çocuk sayıları ve kullandıkları aile planlaması yön-
temleri belirlenmiştir.
İstatistiksel değerlendirmelerde ki-kare ö-
nemlilik testi uygulanmış ve Epi-info versiyon
6.0 istatistik paket programı kullanılmıştır
Sonuçlar
Araştırmada toplam 27860 adet 15-49 Yaş
Kadın İzlem Formu değerlendirilmiştir.
Tablo 1 'de incelenenlerin yerleşim yerleri ve
sahip oldukları çocuk sayılarına göre aile planla-
ması yöntemi kullanma durumları verilmiştir.
Tablo 1: 15-49 Yaş Kadınların Yerleşim Yerleri ve Sahip Oldukları Çocuk Sayılarına Göre, Kullandıkları Aile Planlaması Yöntemlerinin
Dağılımı, Ankara, 2000.

AÇSAP Merkezleri/Sağlık Ocakları

Çocuk Sayısı Yenimahalle 1 Polatlı Saray Sağlık Uyanış Sağlık 9 Nolu Sağlık Toplam
Kullanılan Yöntemler Nolu AÇSAP AÇSAP Ocağı Ocağı Ocağı
Yüzde* Yüzde* Yüzde* Yüzde* Yüzde* Yüzde**
Bekar Modern Yöntemler _ _ _ _ _ _
Hap - - - - - -
Kondom - - - - _
RİA _ - - -
Tüp Ligasyonu _ _ - - - -
Vazektomi - - - - - -
1 Aylık Depo Enjeksiyon - _ - - -
3 Aylık Depo Enjeksiyon - - _ - - -
Etkisiz Yöntemler _ _ _ _ _
Yöntem Kullanmayanlar 100.0 100.0 100.0 _ _ 100.0
Toplam 100.0 100.0 100.0 _ _ 100.0
Modern Yöntemler 32.3 25.5 _ 23.3 62.1 29.6
Çocuksuz

Hap - 6.4 - 3.3 18.2 3.8

Kondom 32.3 19.1 _ 20.0 28.8 24.6
RİA - - - - 12.1 0.7
Tüp Ligasyonu - - - _ - -
Vazektomi - - - _
1 Aylık Depo Enjeksiyon - _ - 3.0 0.5
3 Aylık Depo Enjeksiyon - - - - - -
Etkisiz Yöntemler 30.4 44.4 2.4 _ 1.5 32.1
Yöntem Kullanmayanlar 37.3 30.1 97.6 76.7 36.4 38.3
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Modern Yöntemler 59.3 78.8 58.2 64.7 87.5 72.0
1 Çocuklu

Hap 18.1 16.6 5.5 19.2 6.4 14.3

Kondom 10.3 22.5 25.4 20.2 33.4 20.7
RİA 27.4 39.2 26.9 19.7 45.3 34.8
Tüp Ligasyonu _ _ - - 0.1 -
Vazektomi _ - - -
1 Aylık Depo Enjeksiyon 3.5 0.5 - 4.6 1.0 1.9
3 Aylık Depo Enjeksiyon _ _ 0.4 1.0 1.3 0.3
Etkisiz Yöntemler 25.6 17.6 14.9 10.0 9.5 18.1
Yöntem Kullanmayanlar 15.1 3.6 26.9 25.3 3.0 9.9
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Modern Yöntemler 61.5 92.8 73.5 79.9 90.3 77.6
2 Çocuklu

Hap 8.5 12.2 7.8 25.1 8.6 10.1

Kondom 18.8 18.0 19.3 22.6 25.9 20.2
RİA 28.5 61.5 43.3 25.7 52.7 43.6
Tüp Ligasyonu 2.0 0.3 2.0 0.5 0.3 1.1
Vazektomi _ 0.1 - - _ 0.0
1 Aylık Depo Enjeksiyon 2.6 0.7 - 4.5 1.9 1.8
3 Aylık Depo Enjeksiyon 1.1 _ 1.1 1.5 0.9 0.8
Etkisiz Yöntemler 32.4 5.8 15.9 6.0 4.0 17.2
Yöntem Kullanmayanlar 6.1 1.4 10.6 14.1 5.7 5.2
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
3 Çocuklu Modern Yöntemler 60.1 90.3 77.0 85.9 91.2 77.6
Hap 8.0 18.7 5.4 25.1 3.8 12.1
Kondom 16.6 12.4 19.1 23.9 31.6 17.0
RİA 25.9 56.8 47.9 23.9 52.8 42.8
Tüp Ligasyonu 6.7 1.8 3.9 1.1 0.7 3.8
Vazektomi - 0.1 - - - 0.0
1 Aylık Depo Enjeksiyon 2.3 0.5 - 6.5 0.9 1.3
3 Aylık Depo Enjeksiyon 0.6 - 0.7 5.4 1.4 0.6
Etkisiz Yöntemler 36.1 5.4 14,4 7.6 5.4 18.2
Yöntem Kullanmayanlar 3.8 4.3 8,6 6.5 3.4 4.2
Toplam 100,0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
4 Çocuklu Modern Yöntemler 82.1 79.9 77.9 100.0 91.5 82.0
Hap 16.7 15.5 - - 4.6 14.3
Kondom 22.4 13.5 9.5 39.1 40.0 20.2
RİA 31.5 41.9 63.2 30.4 45.4 37.8
Tüp Ligasyonu 7.1 7.1 5.2 - 1.5 6.5
Vazektomi - 0.2 - 4.4 - 0.1
1 Aylık Depo Enjeksiyon 3.4 1.5 - 8.7 2.4
3 Aylık Depo Enjeksiyon 1.0 0.2 - 17.4 - 0.7
Etkisiz Yöntemler 12.6 17.0 14.7 - 0.8 13.2
Yöntem Kullanmayanlar 5.3 3.1 7.4 _ 7.7 4.8
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
5 Çocuklu Modern Yöntemler 86.3 85.8 71.0 100.0 89.0 86.0
Hap 15.8 13.4 _ 25.0 8.3 14.3
Kondom 29.5 6.5 9.7 62.5 30.6 20.0
RİA 35.5 46.3 51.6 12.5 47.3 40.5
Tüp Ligasyonu 1.1 18.2 9.7 - 2.8 8.2
Vazektomi - 0.4 - - - 0.2
1 Aylık Depo Enjeksiyon 4.4 0.8 - - - 2.7
3 Aylık Depo Enjeksiyon - 0.2 - - - 0.1
Etkisiz Yöntemler 12.5 9.4 19.3 _ 5.5 11.0
Yöntem Kullanmayanlar 1.2 4.8 9.7 5.5 3.0
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
5'ten Daha Fazla Modern Yöntemler 78.8 75.9 29.4 100.0 86.6 77.1
Çocuklu Hap 18.9 10.9 - - 13.3 16.2
Kondom 36.3 8.6 5.8 100.0 13.3 28.5
RİA 15.4 5.2 23.6 - 46.6 13.7
Tüp Ligasyonu 8.2 48.3 - - - 17.8
Vazektomi _ 0.6 - - 0.1
1 Aylık Depo Enjeksiyon - - - - 6.7 0.1
3 Aylık Depo Enjeksiyon - 2.3 - - 6.7 0.7
Etkisiz Yöntemler 20.8 15.5 29.4 _ 6.7 19.3
Yöntem Kullanmayanlar 0.4 8.6 41.2 _ 6.7 3.6
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Tüm İncelenenler Modern Yöntemler 40.7 56.4 52.3 71.0 88.9 52.4
Hap 7.4 10.2 4.1 19.7 7.0 8.4
Kondom 12.6 10.8 14.0 22.8 30.2 14.2
RİA 16.5 32.1 31.8 20.5 48.9 26.1
Tüp Ligasyonu 2.2 2.7 1.9 0.3 0.4 2.1
Vazektomi - 0.1 - 0.2 - 0.0
1 Aylık Depo Enjeksiyon 1.6 0.4 - 5.1 1.3 1.2
3 Aylık Depo Enjeksiyon 0.4 0.1 0.5 2.4 1.1 0.4
Etkisiz Yöntemler 17.3 8.5 11.6 6.7 6.0 12.6
Yöntem Kullanmayanlar 42.0 35.1 36.1 22.3 5.1 35.0
Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Yüzdeler kolon yüzdesidir.
*Her bir Yerleşim Yeri ve Çocuk Sayısı grubu üzerinden yüzde hesaplanmıştır.
**Her bir Çocuk Sayısı grubu için tüm yerleşim yerleri üzerinden yüzde hesaplanmıştır.
 Yenimahalle 1 Nolu AÇSAP, Polatlı AÇSAP, Sa-
ray Sağlık Ocağı, Uyanış Sağlık Ocağı ve 9 Nolu
Sağlık Ocağında modern yöntemlerin kullanımı
sırasıyla %52.4, etkisiz yöntemlerin kullanımı ise
%12.6'dır. İncelenenlerin %4.2'si yöntem kullan-
mamaktadır.
Modern yöntemlerden en çok RİA (%42.8), i-
kinci ve üçüncü sırada ise kondom (%17.0) ve hap
(%12.1) kullanılmaktadır, Bekar olanların hiçbiri
yöntem kullanmamaktadır.
Çocuksuz olanlar içinde yöntem kullanma-
yanlar en fazladır (%38.3). Bu grupta etkisiz yön-
temler %32.1 sıklıkta kullanılmaktadır. Modern
yöntemler ise %29.6 sıklıkta kullanılmakta; en fazla
kondom tercih edilmektedir (%24.6).
Bir ve daha fazla sayıda çocuğu olanlar ara-
sında ise modern yöntem kullananlar en fazladır.
1, 2, 3, 4, 5 ve 5'den fazla çocuğu olanların mo-
dern yöntemleri kullanımı sırasıyla %72.0, %77.6,
%77.6, %82.0, %86.0 ve %77.1 'dir.
Bir ile 5 arasında çocuğa sahip olanlar modern
yöntemlerden en fazla RİA'ı kullanmaktadır (sıra-
sıyla %34.8, %43.6, %42.8, %37.8, %40.5). 5'den
fazla çocuğu olanlar ise en fazla kondom kullan-
maktadır (%28.5).
Bekar olanlar değerlendirme dışı tutularak,
kadınların sahip oldukları çocuk sayısına yöntem
kullanma durumları arasında istatistiksel değerlen-
dirme yapıldığında; sahip olunan çocuk sayısı
grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark
bulunmuştur (p<0.05). Fark çocuksuz olan gruptan
kaynaklanmaktadır. Bu grupta aile planlaması
yöntemleri daha az kullanılmaktadır.
Tartışma
Modern yöntemlerin kullanımı %52,4, etkisiz
yöntemlerin kullanımı ise %12.6'dır. İncelenenlerin
%35.0'i yöntem kullanmamaktadır.
Tüm Türkiye'den örnek alınarak yapılan Tür-
kiye Nüfus Sağlık Araştırmasında ise incelenen
kadınların %37.7'si modern yöntem, %25.5'i gele-
neksel yöntem kullanmaktadır. Yöntem kullanma-
yanlar %36.1 sıklıktadır (3). TNSA 98'de belirlenen
aile planlaması kullanım sıklığı ile araştırmamızın
sonuçları oldukça benzerdir. Ancak, modern yön-
temlerin kullanımı araştırmamızda daha fazla sık-
lıktadır.
1995 yılında Malatya-Yeşilyurt'da yapılan bir
araştırmada incelenenlerin %43.2'si modern yön-
temlerle korunurken, %22.2'sînin geleneksel yön-
temlerle korunduğu, %34.6'sının ise korunmadığı
belirlenmiştir (4). Bu araştırmanın sonuçları da
araştırmamızla oldukça benzerdir.
Araştırmamızda en çok kullanılan aile planla-
ması yönteminin geleneksel yöntemler olduğu
belirlenmiştir. En çok kullanılan modern aile plan-
laması yöntemi ise RİA, ikinci ve üçüncü sırada ise
kondom ve haptır. TNSA98'de de çok kullanılan
modern yöntem RİA olmasına karşın, geleneksel
yöntemlerin toplamı araştırmamızla benzer şekilde
RİA'dan fazladır (3) (Araştırmamızda %26.1, TNSA
98'de %19.8 sıklıkta RİA kullanılmaktadır. Gele-
neksel yöntemler ise sırasıyla %1 2.6 ve %25.5 sık-
lıkta kullanılmaktadır).
1999 yılında Edirne-Keşan'da, yapılan bir a-
raştırmada da en çok kullanılan aile planlaması
yönteminin RİA olduğu belirlenmiştir (5). İstan
bul'da ve Gemlik'te yapılan araştırmalarda ise in
celenen kadınların en fazla geri çekme yöntemini,
2. sırada ise RİA'ı kullandıkları belirlenmiştir (6,7).
Ankara-Gölbaşı'nda 1988 yılında yapılan bir araş
tırmada da aynı şekilde aile planlaması yöntemi
olarak en çok geri çekme, 2.sırada da RİA kullanıl
dığı saptanmıştır (8).
Antalya'da 2000 yılında hastaneye başvuran
hastalar arasında yapılan bir araştırmada en çok
tercih edilen modern aile planlaması yönteminin
RİA (%54.4) olduğu, ikinci sırada da kondomun
(%31.0) yer aldığı (9); sahada yapılan bir başka
araştırmada ise kadınların %50.0'sinin modern,
%28.0'inin de geleneksel aile planlaması yöntemi
kullandığı belirlenmiştir (10). Bu bulgular araştır-
mamızın sonuçlarıyla da uyumludur.
2000 yılında Van'da yapılan bir araştırmada
ise aile planlaması yöntemlerinden en çok geri
çekme yönteminin, ikinci sırada da RİA'ın kullanıl-
dığı belirlenmiştir (11).
Kayseri'de 1998 yılında yapılan bir araştırma-
da incelenen kadınların %54.8'inin modern,
%6.7'sinin geleneksel yöntemleri kullandıkları, en
çok RİA ve ikinci sırada da kondomu kullandıkları
belirlenmiştir (1 2).
2000 yılında Çankırı'da yapılan bir araştırma-
da ise en çok geleneksel yöntemlerin kullanıldığı,
modern yöntemlerden de RİA ve kondomun en
fazla kullanıldığı belirlenmiştir (1 3).
2000 yılında Elazığ'da sahada yapılan bir ça-
lışmada kadınların %38.2'sinin modern,
%40.9'unun geleneksel yöntemleri kullandığı, mo-
dern yöntemler içinde de en çok RİA ve ikinci sıra-
da da kondomun kullanıldığı belirlenmiştir (14).
Türkiye genelinde yapılan çalışmalarla araş-
tırmanın sonuçları benzerdir. Kadınlar ilk sırada
geleneksel/etkisiz yöntemleri, ikinci sırada ise RİA'ı
kullanmaktadır.
Ankara-Gölbaşı'nda 1988 yılında yapılan bir
araştırmada incelenenlerden %49.3'ünün modern
yöntem, %50.7'sinin geleneksel yöntem kullandığı
belirlenmiştir (8). 2000 yılında Ankara'da yapılan
bir çalışmada da en çok kullanılan aile planlaması
yönteminin modern yöntemlerden RİA, ikinci sırada
ise geleneksel yöntemler olduğu belirlenmiştir (1 5).
Aynı ilde yapılan iki ayrı araştırmada (bizim araş-
tırmamız ve 2000 yılında yapılan araştırma); 10 yıl
öncesine göre modern yöntemlerin kullanım duru-
munun artması aile planlaması hizmetlerinde ba-
şarılı olunduğunu düşündürmektedir.
Araştırmada incelenen merkezlerde yaşayan
kadınlardan 1 ve üzerinde yaşayan çocuğu olanla-
rın aile planlaması yöntemi kullanımı anlamlı de-
recede artmaktadır. TNSA 98'de Türkiye genelinde
0-1 sayıda çocuğa sahip kadınlar daha az korun-
maktadır (3). 1993 yılında İstanbul'da yapılan bir
araştırmada (6) ve Erzurum-Pasinler'de yapılan
başka bir araştırmada ise iki ve üzerinde çocuğa
sahip olan kadınların aile planlaması yöntemi kul-
lanma durumlarının önemli derecede arttığı belir-
lenmiştir (17). Yaşayan çocuk sayısı arttıkça ko-
runmaya olan istek de artmaktadır. Bu hem fazla
çocuk istenmemesinden hem de gebelik aralıklarını
açma isteğinden kaynaklanmış olabilir.
Bu çalışma ile saptanmış olan, aile planlaması
yöntemi kullanma sıklığı sahip olunan çocuk sayı-
sına göre kullanılan aile planlaması yöntemleri
1 998 Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması sonuçlarına
göre Türkiye için saptanmış olan sonuçlara oldukça
benzerdir. Ancak modern yöntemler Türkiye için
saptanmış sonuçlara göre daha fazla kullanılmak-
tadır.
Kaynaklar
Özvarış ŞB. Üreme Sağlığı/Aile Planlaması. İç: Biçer S. Bulut
A. Çalı Ş. Durmuşoğlu F. Gürol F. Harmancı HG. Ortaylı N. Özek B.
Özvarış ŞB. Özyurda F. Tomruk DG. Urman B. Yıldırım A. (Yayın
krl). Aile Planlamasında Temel Bilgiler. İstanbul: İnsan Kaynağını
Geliştirme Vakfı, 1 997:1-1 5. Akın A. Özvarış ŞB. Ana Sağlığı ve
Aile Planlaması. İç:Bertan M. Güler Ç. (Editörler). Halk Sağlığı
2.
Temel Bilgiler. Ankara: Halk Sağlığı Vakfı, 1 997: 11 7-1 56.
Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Türkiye
3. Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998. Hacettepe Üniversitesi Nüfus
Etütleri Enstitüsü, Macro International Inc., Ankara, 1999, 45-65
Genç M. Güneş M. Şahin M. Karaoğlu L. Pehlivan E. Yeşil-
yurt. Malatya Merkezindeki 1 5-49 Yaş Grubu Evli Kadınların
4. Aile Planlamasına İlişkin Bilgi Düzeylerinin ve Uygulamalarının
İncelenmesi. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı
1996:49-54.
Yorulmaz F. Dağdeviren N. Şahin EM. Keşan İlçesi Ana
Çocuk Sağlığı Dispanserinin 1987-1999 Aile Planlaması
Çalışmalarının Değerlendirilmesi. VI. Ulusal Halk
Sağlığı Günleri Bildiri Özet Kitabı 1999: 147. Yardımcı E.
6. Sabuncu H. Yardımcı O. Baysal B. Onat I. İstanbul Üniversitesi
İstanbul Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları Polikliniğine
Başvuran 15-49 Yaş Grubunda Evli Kadınların Bildikleri ve
Kullandıkları Kontraseptif Yöntemler; Kullanımı Etkileyen
Faktörler. IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı
1994: 77-80.
Okan N. Kentsel Alanda Evli Kadınların Aile Planlaması
Yöntemleri Kullanma Eğilimleri ve Sonuçları. Halk Sağlığı
Günleri I Bildiri Özetleri 1989: 56-57.
8.
Ayçan S. Arıtürk MO. Özaltın S. Bumin Ç. Gölbaşı Merkez Sağlık
Ocağında 15-49 Yaş Grubu Evli Kadınların Aile Plan-
 laması Hakkındaki Bilgi ve Tutumları ile İlgili Araştırma.
Halk Sağlığı Günleri I Bildiri Özetleri 1989: 58-59.
9. Akdeniz M. Çocuk Sayısı, Öğrenim Durumu, Yaş ve İsteye
rek Yapılan Düşüklerin Kontraseptif Seçimine Etkisi. I. U-
luslararası ve II. Ulusal Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması
Kongresi Abstrakt Kitabı 2001:1
10. Dönmez L. Aydın Ö. Bulur HB. Antalya 10 No'lu Sağlık Ocağı
Bölgesinde Aile Planlaması Yöntem Kullanma Durumu ve
15-49 Yaş Kadın Formlarının Güvenilirliği. I. Uluslararası ve
II. Ulusal Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi
Abstrakt Kitabı 2001:120
11. Şahin G. Şahin HA. Zeteroğlu Ş, Tuncel H. Van Yöresinde
Kullanılan Aile Planlaması Yöntemleri. I. Uluslararası ve II.
Ulusal Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi Abstrakt
Kitabı 2001:81
12. Şahinöz T. Şahinöz S. Ceyhan O. Öztürk Y. 15-49 Yaş Evli
Kadınların Aile Planlaması Kullanma Durumlarını Etkileyen
Faktörler. I. Uluslararası ve II. Ulusal Üreme Sağlığı ve Aile
Planlaması Kongresi Abstrakt Kitabı 2001:1 56
1 3. Gün İ. Öztürk A. Öztürk Y. Evaluation of Fertility and Using
Family Planning Methods in Çankırı Province. International
Public Health Congress Abstracts 2000:35.
14. Güngör Y. Güngör L Açık Y. Elazığ Yenimahalle Eğitim ve
Araştırma Sağlık Ocağı Bölgesinde Sunulan Ana Çocuk
Sağlığı ve Aile Planlaması Hizmetlerinin Değerlendirilmesi.
1. Ulusal Ana-Çocuk Sağlığı Kongresi. 2001:245
15. İlhan MN. Yıldırım A. Maral I. Comparison of The Preferred
Contraceptive Methods and The Causes of Not Using
Contraceptive Methods Between Semi-Urban and Urban
Women Of Reproductive Age. International Public Health
Congress Abstracts 2000:27.
16. Güraksın A. Pasinler Eğitim ve Araştırma Bölgesinde 1 5-49
Yaş Grubu Evli Kadınların Gebeliği Önleyici Yöntem Kullan
ma Durumları ve Etkileyen Faktörler. III. Halk Sağlığı Günleri
Kongre Kitabı 1993: 341-345.
Çoğulcu Demokratik Toplum İçin
Aile Eğitimi Projesi
• Prof. Dr. Sevda ULUĞTEKİN * 0 Doç. Dr. İbrahim CILGA *
Özet:
Türkiye'de demokratik toplumun gelişmesinde
aile temel kurumlardan biridir. Bu projenin a- maçı,
gecekondu bölgelerinde yaşayan göç etmiş aile
üyelerini, yurttaşlık bilinci kazanarak yerel
yönetimlerin karar mekanizmalarına
katılımını sağlamak için desteklemektir.
H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu Öğretim Üyesi
Yrd. Doç. Dr. Sunay İL
Abstract:
Famjly js seen as the basjc lnstitutlon in tne
process of development of a democratic society
in Turkey The aim of thjs proJect js to support
members of the migrated families, living now in
gecekondu areas, to gain a citizenship
consciousness in order to participate in decision
making process of local governments.

Ekonomik ve sosyal gelişme, bir arada, çağdaş
demokratik topluma ulaşmanın temel koşuludur.
Bu açıdan, günümüz Türkiye'sinde ekonomik ge-
lişme kadar sosyal gelişme de göz ardı edilmemesi
gereken bîr konudur.
Sosyal gelişme, kentleşme sürecinde kentli-
leşmenin önemini gündeme getirmiştir. Başka bir
deyişle sosyal gelişme ile çoğulcu demokratik ya-
pıya uygun kentlileşme arasında olumlu bir bağ-
lantı vardır.
Çoğulcu demokratik yapıya uygun kentlileş-
menin temelinde "etkileşimci kültürel çoğulculuk"
kavramı yatmaktadır (Tekeli,1996). Etkileşimci
kültürel çoğulculuk, kentlileşme sürecindeki in-
sanların kendilerinden her yönden farklı olanlarla
karşılıklı bir ilişki içine girerek, ortak bir yaşamın
"asgari müşterekleri" ni yeniden üretmeleri anlamı-
na gelmektedir. Böyle bir deneyim, toplumsal ya-
şamı zenginleştirirken katılımcılığı pekiştirir, fark-
lılıklara hoşgörü ile bakmayı öğretir ve sonuçta
yaşam kalitesini etkiler. Çünkü yaşam kalitesi, nes-
nel boyutta insanların ekonomik, sosyal ve kültürel
yaşam koşullarını geliştirirken, öznel boyutta onla-
rın bilgi, bilinç ve doyum düzeylerini yükseltmeyi
amaçlar (Cılga, 1994). Değişimi içeren bu süreç,
aynı zamanda vatandaşlık ve kentlilik bilincinin
gelişmesi için uygun bir ortam yaratarak, demok-
ratik ve barışçıl bir toplum oluşmasına katkı sağlar.
Etkileşimci kültürel çoğulculuğun karşıtı "kül-
türel izolasyon" modelidir (Tekeli, 1996). Bu mo-
delde insanlar sadece kendileri gibi olanları kabul
eder, diğerlerini dışlar ve "öteki" leştirir. Bunun
sonucunda toplumda kamplaşma ve çatışmalar
ortaya çıkar. Ayrıca bireysel ve grupsal düzeyde
yabancılaşma, kimlik bunalımı, kendini gerçekleş-
tirememe gibi olumsuzluklar yaşanırken, gelenek-
sel kalıplara sıkı sıkıya sarılma ve antidemokratik
etkinliklere yönelme de görülebilir.
Kent ortamında etkileşimci kültürel çoğulcu-
luğun özümlenebilmesi, demokrasi kültürünün
gelişmesine bağlıdır. Demokrasinin temelinde bi-
reysel düşünceye saygı ve hoşgörü bulunur. De-
mokrasi ortamında birey, hak ve sorumluluklarının
bilincinde olmalıdır. Sorumluluk bilinci, vatandaşlık
ve kentlilik bilinci gelişmiş insanların bulunduğu
bir kent ortamında yaşamak, katılımcı ve payla-
şımcı bir demokrasi kültürünün de sürekli beslen-
mesini ve yeni boyutlar kazanmasını sağlar.
Toplumda her düzeydeki hak ve sorumluluk-
larının bilincinde olan insanlara sahip olmak için
yapılacak en önemli iş, insana yatırım, yani eğitim-
dir. Eğitimin ilk ve temel kaynağı ise bireyin içinde
yaşadığı ailesidir.
Yaşam döngüsü içinde katılım, dayanışma,
hak ve sorumluluk gibi kavramların ilk "denendiği"
grup olan aile, bireyin sosyalizasyonunda -hâlâ-
çok önemli bir kurumdur. Ailenin demokratikleşme
düzeyi gerek aile içi ilişkileri, gerekse ailenin top-
lumdaki diğer kişi, grup ve kurumlarla olan ilişki-
lerinin niteliğini belirler. Başka bir deyişle, kent
ortamında etkileşimci kültürel çoğulculuk modeli,
ailelerin demokratikleşme düzeyi ile de yakından
bağlantılıdır.
Bugün, Türkiye'de kentle bütünleşme sürecini
zorlayan gecekondu yörelerindeki insanların, daha
çok kültürel izolasyon modeline uygun olarak ya-
şadıkları bir gerçektir. Çoğunluğu, sadece kendi
yerleştikleri mekân hakkında bilgi sahibi olup,
kentin sosyokültürel zenginliğinden yararlanmadan
ve ona katkı vermeden kentten kopuk yaşamakta-
dır. "Kentli" olma yolunda bir "değişme" süreci içine
tam olarak girememişlerdir ve bu ailelerde de-
mokratikleşme çok sınırlıdır. Çocuk ve gençlerin
sosyalizasyonunda geleneksel değer ve inançlar
geçerliliğini sürdürmektedir. Bu durum, bir bütün
olarak kültürel izolasyonun bireysel ve grupsal
düzeydeki olumsuz sonuçlarının ortaya çıkmasına
ve kent ortamlarında demokratik ve barışçıl bir
yaşamın gelişememesine neden olmaktadır.
Göç eden ailelerin kentle bütünleşme süreçle-
rinin demokratik olarak yönlendirilmesi ve onlara
etkileşimci kültürel çoğulculuğun gerektirdiği bir
bilincin kazandırılması, tam bu noktada yaşamsal
bir önem kazanmaktadır. Çoğulcu Demokratik
Toplum İçin Aile Eğitimi Projesi işte bu gerekçeyle
oluşturulmuştur. Proje, kentleşme sürecindeki
ailelerle çalışarak, vatandaşlık eğitimi çerçevesinde
ailenin iç ve dış ilişkilerini güçlendirmeyi ve onları
demokratik çoğulcu kent toplumunun "etkili ak-
törleri" haline getirerek yaşam kalitelerini yükselt-
meyi amaçlamaktadır.
Projenin Amaç ve Hedefleri
Projenin temel amacı, kentlileşme sürecindeki
gecekondu ailelerinde demokrasi bilincini gelişti-
rerek demokrasi kültürünü hayata geçirmelerini
sağlamaktır. Aile içi ve aile dışı ilişkilerin demokra-
tik değerler bağlamında yeniden örgütlenerek,
ailelerin demokratik bir yapıya kavuşması ve yerel
yönetimlerin karar mekanizmalarını etkilemesi
projenin alt amaçlarını oluşturmaktadır.
Projenin alt amaçlarını gerçekleştirmeye ilişkin
hedefler ise aşağıda belirtilmektedir.
1) Aile içi ilişkilerin demokratik değerler
bağlamında yeniden örgütlenmesini gerçekleştir
mek üzere söz konusu hedefler şunlardır:
a) Aile üyeleri arasında duyarlılık geliştirmek,
b) Aileye kendi yaşam koşullan ve ilişkilerinin
niteliği konusunda bilinç kazandırmak,
c) Sağlıklı aile içi ilişkiler konusunda bilgilen
dirmek,
d) Aile içi ilişkilerde demokratik değer, tutum
ve davranışlar hakkında bilinçlendirmek,
e) Empati, iletişim ve sorun çözme konusun
da beceri kazandırmak,
f) Demokratik anlayışa dayalı yeni etkileşim
biçimlerinin aile içi ilişkilere yansımasını sağlamak.
2) Aile dışı ilişkilerin demokratik değerler
bağlamında yeniden örgütlenmesi ve ailelerin yerel
yönetimlerin karar mekanizmalarını etkilemesini
gerçekleştirmek üzere söz konusu hedefler şunlar
dır:
a) Aileler arasında duyarlılık geliştirmek,
b) Onlara göç ve bulundukları çevre / kent /
toplum sorunları hakkında bilinç kazandırmak,
c) Göç, kentleşme, kentin tarihi, mimari ve
sosyal dokusu ile çok kültürlülük hakkında bilgi
lendirmek,
d) Kent ortamındaki demokratik değer, tutum
ve davranışlar konusunda bilinçlendirmek,
e) Çok kültürlü yaşamda gerekli olan empati,
iletişim ve sorun çözme becerilerini kazandırmak,
f) Kentlilik bilinci çerçevesinde, ailelerin ken
di arasındaki ve kentsel örgütlerle olan etkileşimini
güçlendirmek,
g) Ailelerin örgütlenme ve "mahalle, yurttaş i-
nisiyatifleri" oluşturma çabalarını desteklemek,
h) Ailelerin örgütlü bir güç olarak yerel yöne-
timlerin karar mekanizmalarına katılımını sağla-
mak.
Projenin İçeriği ve Nitelikleri
Proje, çoğulcu demokrasi kültürünün yaşama
geçirilmesi için yerel düzeyde insan unsurunu öne
çıkarmayı ve insanın değer, tutum ve davranışla-
rında bir değişme yaratmayı amaçlamaktadır. Pro-
jenin genel politikası insanca gelişme ve bunun için
göç eden ailelerin yaşam kalitesini yükseltmektir.
Gerçekleştirilecek değişme, çoğulcu demokrasi
kültürünün yapısal koşullarını düzenlemeyi, yurttaş
bağlılığını geliştirmeyi, çok aktörlü yönlendirme ile
demokrasiyi yaşanabilir kılmayı sağlayacaktır.
Proje, amaç ve hedefleri doğrultusunda dört
aşamada planlanmış olup, içerik ve nitelik buna
göre belirlenmiştir.
Birinci Aşama: Ön Hazırlık Çalışmaları
1) Projenin uygulanacağı yerleşim yerinin
belirlenmesi (il, ilçe ve mahalle bazında kentlileşme
sürecinde belli bir aşama kaydetmiş gecekondu
bölgeleri)
2) Projenin uygulanacağı mekanla ilgili durum
analizinin yapılması (yörenin sosyal, ekonomik ve
demografik özellikleri ile toplum kaynaklarının
sistematik araştırma ve katılarak gözlem yoluyla
saptanması)
 3) Proje hakkında yöre halkının katılımının
sağlanması (bir sosyal aksiyon süreci gerçekleştir
mek için duyarlılık geliştirme, bilgilendirme ve
bilinç kazandırma çalışmaları)
4) Projeye katılmak isteyen öncü ailelerin
saptanması ve bir sonraki aşamaya yönlendirilmesi.
İkinci Aşama: Eğitim Çalışmaları
1) Aile hayatı eğitimi (aile üyelerinin rol ve
sorumlulukları; aile ve yasal boyut; aktif ana-
babalık ve çocuk yetiştirme yöntemleri; sorun
çözme bilinci ve dayanışmanın geliştirilmesi)
2) Çok kültürlü yaşam eğitimi (kentsel ya
şamda çok kültürlülük ve empatik yaklaşım; ço
ğulcu kent yönetimi ve örgütsel yapılar)
3) Halk katılımı ve toplum örgütlenmesi eği
timi (katılımın önemi ve yararları; sorun çözmeye
yönelik proje geliştirme ve uygulama bilgisi; ör
gütlenme süreci, ilke ve modelleri)
4) Kentlilik ve vatandaşlık bilinci geliştir
meye yönelik hak ve sorumluluklar eğitimi (te
mel hak ve özgürlükler; sosyal, ekonomik, siyasal
katılım ve örgütlenme hakları; anayasa ve ilgili
mevzuat)
Üçüncü Aşama: Örgütlenme
Çalışmaları
1) Öncü ailelerin örgütlenme modelleri üze
rinde çalışmaları ve mahalle inisiyatif grupları
oluşturmaları,
2) Mahallenin değişik sorun alanlarına ilişkin
olarak inisiyatif grupların proje çalışmalarında bu
lunmaları,
3) Çalışmalara dayanak olacak örgütsel yapı
nın oluşturulması için inisiyatif grupların "mahalle
evlerini gerçekleşmesi,
4) Mahalle evleri aracılığı ile halkın yerel yö
netimlerin karar mekanizmalarına katılımlarının
sağlanması.
Dördüncü Aşama: Değerlendirme
Çalışmaları
Projenin etkili ve verimli olmasını sağlamak
üzere her aşamada ara değerlendirmeler ve genel
değerlendirme yapılacaktır.
Ara değerlendirmeler, öncü ailelerin, ulaşabil-
dikleri aile popülasyonu, somut olarak çözümlenen
sorunlar, projelerde sağlanan gelişme düzeyleri,
yaşanılan sorunlar (direnç ve çatışma durumları)
v.b. gibi ölçütleri dikkate alarak, kendi kendilerine
yapacakları değerlendirmelerdir. Genel değerlen-
dirmeler, proje yönteminde yer alan birimlerin
katılımıyla, çeşitli değerlendirme teknikleri kulla-
nılarak çalışmaların bütününün değerlendirilmesi-
dir.
Projenin Nitelikleri
1) Projede katılım olgusu temeldir.
2) Projede insan merkezli (aktif öğrenme) e-
ğitim yaklaşımı benimsenmiştir (İl, 1 992; 1 995). Bu
nedenle, yukarıda açıklanan eğitim çalışmalarının
içeriği katılımcıların görüşleriyle son şeklini ala
caktır.
3) Projede aile bir bütün olarak ele alınmak
tadır. Ailenin tüm üyelerinin eşit koşullarda ve
birlikte çalışmalara katılımı sağlanacaktır.
4) Projede "aileden aileye", "hemşehriden
hemşehriye" ve "eski kentliden yeni kentliye"
gibi etkileşim süreçlerinden yararlanılmaktadır.
5) Projede yerel yönetimlerin yeni sorumlu
luklar alması ve bu doğrultuda işlevsellik kazan
ması beklenmektedir.
Projenin Yöntem ve Teknikleri
Amaç ve hedefleri doğrultusunda,
projenin yöntemi şu özelliklere sahiptir :
1) İlgilenilen toplumu bir bütün olarak ele al
mak,
2) Sosyolojik nitelikleri ve işlevleri gereği aile
üzerinde odaklaşmak,
 3) Birey-aile-mahalle-kent bağlamında bir
sistematik ortaya koymak,
4) Toplumla çalışma teknikleri, örgütlenme
teknikleri, insan merkezli aktif öğrenme teknikleri
ve değerlendirme tekniklerinden yararlanarak bir
sosyal aksiyon oluşturmak.
Projede kullanılacak teknikler iletişim kurma,
sorun çözme, empati, kendi kendini yönlendirme,
inisiyatif ve yaratıcılığı kullanma, değişik düzeyler-
de kendini ifade etme ve gerçekleştirme yollarını
içermektedir. Projenin her aşamasında birbirini
tamamlayan ve işlevsel olan tekniklerin uygulan-
masında ev ziyaretleri, kent gezileri, eğitim top-
lantıları, grup katılımıyla yapılan çalışmalar ile
resim, şiir, öykü, el işi, film, tiyatro, müzik, halk
oyunları, konferans, panel ve seminer etkinliklerin-
den yararlanılacaktır. Katılımcıların proje hazırla-
lışmalarının üç ayda bitirileceği bu proje, sonuç
olarak iki yıl altı aylık bir süreyi kapsamaktadır.
Proje, mahalle evlerindeki yurttaş inisiyatif grupla-
rınca kalıcı bir yapıya dönüşecek biçimde yönlen-
dirilecektir.
Kaynakça
CILGA, İbrahim. Gençlik ve Yaşam Niteliği. Ankara: T.C.
Başbakanlık Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü Yay. 1994.
İL, Sunay. "Aktif öğrenme Yaklaşımına İlişkin Gözlemler". H.Ü.
Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Dergisi. Cilt 10, Sayı 1-2-
3 : Sayfa. 11-26, 1992.
İL, Sunay. "Aktif Öğrenme:Eğitimde Öğrenci Özerkliği/Yaratıcı
Düşünme ve Yaşam Boyu Öğrenme Motivasyonu". 1. Sis-
tem Mühendisliği ve Savunma Uygulamaları Sempozyu-
mu, Bildiriler II. Ankara: Kültür Sitesi Yay. 1 995.

maları ve uygulamaları özellikle önem verilen bir TEKELİ, İlhan. "Türkiye'de Çoğulculuk Arayışları ve Kent Yönetimi
etkinlik olacaktır. Üzerine". Kentte Birlikte Yaşamak Üstüne. Ed. Ferzan
Bayramoğlu Yıldırım. İstanbul: Dünya Yerel Yönetim ve
Demokrasi Akademisi ( WALD ) Yay. 1 996, s.l3-26.
Proje Yönetimi ve Süreci

Projeden sorumlu kuruluş belediyedir.

Proje "Belediye Başkanlığına bağlı olarak, "Sağlık
ve Sosyal Hizmetler Dairesi" veya "Kültür Dairesi"
içinde, değişik mesleklerin yer aldığı bir "proje
yürütme ekibi" tarafından yönlendirilecektir. Ekip,
ilgili sivil toplum kuruluşları, üniversiteden ve
belediyeden katılacak olan yönetici, sosyolog,
mimar, ekonomist, sosyal hizmet uzmanı ve
eğitimcilerden oluşacaktır.
Proje belediye tarafından finanse edilecektir.
Bunun yanında halkın kaynak yaratma gücü hare-
kete geçirilecektir. İlgili çalışmalar doğrultusunda
sivil toplum kuruluşlarının finansal katılımı sağla-
nacaktır. Proje bütçesi, uygulama sürecinin aşa-
malarına göre proje yürütme ekibi tarafından
hazırlanacaktır.
Proje zaman yönünden uzun vadelidir. Proje-
nin yürütme ekibi üç içerisinde oluşturulacaktır. Ön
hazırlık çalışmaları altı ay, eğitim çalışmaları bir yıl
içerisinde tamamlanacak; örgütlenme çalışmaları
ise altı aylık bir süre alacaktır. Değerlendirme ça-
 Empati ve Demografik Değişkenlerin
Evlilik Uyumu ile İlişkisi
• ŞennurTUTAREL-KIŞLAK* • Fazlı ÇABUKÇA
Özet
Bu çalışmanın amacı, demografik değişkenler
ile empatinin evlilik uyumunu yordamadaki katkı-
larını araştırmak ve cinsiyete bağlı olarak empati
puanları arasında fark olup olmadığını belirlemek-
tir. Bu nedenle 150 evli kişiye (75 kadın, 75 erkek)
Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ve Evlilikte Uyum Ölçe-
ği (EUÖ) uygulanmıştır. Yapılan hiyerarşik
regresyon analizi sonuçlarına göre, evlilik uyumu-
nu yordayan anlamlı değişkenin empati olduğu
belirlenmiştir. Bu durumda empati ile ilişkinin ni-
teliği birbiriyle olumlu olarak bağlantılı görün-
mektedir. Empati puanlarının cinsiyete bağlı olarak
değişmediği de belirlenmiştir. Elde edilen bulgular,
diğer araştırma bulguları çerçevesinde tartışılmış-
tır.
Anahtar kelimeler: Evlilik uyumu, empati, de-
mografik değişkenler
(*) Y. Doç. Dr., A.Ü. Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi, Psikoloji Bölümü
(**) Bu makale danışmanlığını Y.Doç.Dr.Şennur Tutarel-Kışlak'ın yaptığı, Fazlı Çabukça'nın (2000) yürüttüğü lisans tez verilerine
dayanmaktadır.
Summary
The Relationship among Empathy,
Demographic Variables and Marital Adjustment
The purpose of this study was to investigate
demographic variables and empathy in predicting
marital adjustment and to examine the difference
between men and women in terms of empathy
scores. Empathic Tendency Scale and Marital
Adjustment Test were administered to 150
married peop/e (75 women and 75 men).
Hierarchical regression analysis indicated that
empathy significantly predicted the marital
adjustment, so empathy and relationship guaiity
are positively associated. İn addition, t test result
yielded that empathy scores were not significantly
different in terms of gender. The findings were
discussed in the context of literatüre.
Key words: Marital adjustment, empathy,
demographic variables
 Empati, bir insanın kendisini karşısındaki in-
sanın yerine koyarak onun düşüncelerini doğru
olarak anlama, duygularını hissetme ve bu durumu
ona anlatma sürecidir. Bugün üzerinde uzlaşılan bu
tanım, Rogers'ın 70'li yıllarda ulaştığı empati tanı-
mıdır (Dökmen, 1999). Diğer bir ifade ile empati,
bir başkasının ayakkabılarını giyebilmek ve onlarla
hissetmektir, ancak o kişiyle birlikte üzülmek yani
sempati duymak değildir. Empati içgörüyü içerir;
birisine empati duyabilirseniz, o insanın niye öyle
davrandığını daha iyi anlayabilirsiniz. Empati oto-
matik bir tepki değildir, zihinsel ve duygusaldır.
Diğer bir insanı anlamak için sabır ve gerçekten
istemek gerekmektedir (Donahue, 1 997).
Empatinin varlığının tutum ve davranışlar ü-
zerinde yararlı, yokluğunun ise olumsuz etkileri
vardır. Empatinin yardım davranışını arttırdığı da
belirlenmiştir (Batson ve ark., 1997; Dökmen,
1994). Stephan ve Finlay'e (1999) göre, empati
olumlu sosyal davranışa yol açarken, empatinin
yokluğu antisosyal davranışlara neden olmaktadır.
Empatik anlayış her zaman kişilerarası alan i-
çinde oluşur. Kişilerarası etkileşim her iki yönde
bilgi ve duyguların akışını içerir, bu da karşılıklı
geribildirim süreçlerini güçlendirip, anlayışı arttırır
(Starcevic ve Piontek 1997). Shamasundar'a (1999)
göre, empati bireyin diğerini anlamasına yardım
eder. İki empatik birey dili fazla kullanmadan, bir-
birini kolayca ve etkili bir şekilde anlayabilir.
Empati karşılıklı olarak, diğerinin duygu durumuna
açık olmaya hazır oluş ve kişilerarası ilişkideki 'çok
yakın olma' (intimacy) ile bağlantılıdır. Rampage'ye
(1994) göre, çok yakın olma; eşler arası eşitlik,
karşılıklı yaşantılara empati kurma, anlam ve eylem
işbirliğini istemeye dayalıdır. Sosyal açıdan çok
yakın ilişki adını alan söz konusu ilişki, kısmen
terapi ilişkisini de anlamlı ve yararlı kılmaktadır
(Shamasundar, 1999). Giblin'e (1996) göre ise,
empati evlilik ve aile terapisinin kalbinde yer alır,
kısaca etkili terapi için empati çok önemlidir.
Giblin'in (1996) aktardığına göre Mc Carthy
(1992) empatiyi duyuş, biliş, imge, beceriye dayalı,
yaşama karşı tutum veya eğilim gibi farklı öğelere
ayırmaktadır. Pitchers'a (1999) göre, empati biliş-
sel ve duyuşsal öğeleri içermekte ve davranışsal
tepki ile ifade edilmektedir. Bilişsel empati, zihinsel
olarak diğer kişinin bakış açısıyla bakma
(perspective), onun rolünü alma ya da diğerinin
yerinde kendini imgeleme anlamını taşır (Giblin,
1996; Gladstein, 1983). Duyuşsal (affective)
empati, diğer kişinin duygusuna aynı duygu ile
karşılık vermektir (Gladstein, 1983). Pitchers
(1994) empatiyi, 'bilişsel olarak diğerinin bakış
açısını algılayıp, içindeki duyuşsal uyarılmayı tanı-
mak ve bu algılarla artan güdülenme üzerine mer-
hametli (compassionate) davranışsal tepkileri o-
luşturmaktır' şeklinde özetlemiştir. Davranışsal
tepki vermenin iki yolu vardır. Bunlar; yüzümüzü,
bedenimizi kullanmak ve sözlü olarak karşımızda-
kini anladığımızı ifade etmektir (Dökmen, 1999).
Miller'a (2000) göre, zihinsel anlayıştan merhametli
eyleme geçiş, ne çok az ne de çok fazla olmayıp,
uygun dozda olmalıdır.
Evlilik uyumu ve olaylara eşin bakış açısıyla
bakma arası ilişkiyi inceleyen araştırmalar vardır.
Franzoi ve arkadaşları (1985) eşlerle çalışmış ve
olaylara eşin bakış açısıyla bakmanın evlilikte yaşa-
nan gerilimi azaltmada yardımcı olduğunu gör-
müşlerdir. Davis ve Oathout (1987), 264 romantik
çift ile çalışmış ve olaylara eşin bakış açısıyla bak-
manın eş doyumunu etkileyen çeşitli davranışların
güçlü yordayıcısı olduğunu ortaya koymuşlardır.
Long ve Andrews (1990) ise, bu durumun evlilik
uyumunu anlamlı olarak yordadığını belirlemişler-
dir. Ayrıca, evli kadınlar, hem kocaları hem de ken-
dileri tarafından daha iyi rol alıcı olarak algılan-
mışlardır.
Karlsberg ve Karlsberg (1 994) yaptıkları araş-
tırmada, yakın ilişki ve duygulanım arasındaki ba-
ğın karşılıklı empati ile arttığını ve bunun duygusal
açılımı başlattığını gözlemişlerdir. Olumsuz du-
yuşsal ifadenin, özellikle evlilik öncesi ilişkilerde
yaşanan doyumla negatif yönde ilişkili olduğu da
Smith ve arkadaşları (1990) tarafından belirlenmiş-
tir. Uzunöz'e (1988) göre, çeşitli ileti düzeyleri
arasındaki tutarsızlıklar arttıkça, kişilerarası ilişki-
lerde sorunların çıkması kaçınılmaz hale gelmekte-
dir.
 USA Today Magazine (April,2000), empatinin
insanların bağışlama ve unutmasına yardımcı oldu-
ğuna ilişkin sonuçlar elde eden çalışmalara yer
vermiştir. Makalede, doyumun yüksek olduğu ev-
liliklerde, karşılıklı olarak incinme durumunda,
özrün ardından, kırıcı olan eşin bağışlandığı ve
bağışlamayı sağlayan şeyin ise empati olduğu vur-
gulanmaktadır. Everett'e (1998) göre, kîşilerarası
bağışlama bağlamındaki bağışlama süreçleri -
empati, alçakgönüllülük ve bağlanma- çiftler
arasında da vuku bulmaktadır.
Stephan ve Finlay'a (1999) göre, empati eği-
timle arttırılabilir. Long ve Angera (1999), romantik
ilişki yaşayan 48 çifte on saatlik empati eğitimi
vermişler ve altıncı ayın sonunda empatideki o-
lumlu değişimin, ilişkiden alınan doyumla olan
pozitif ilişkisini ortaya koymuşlardır.
Son yıllarda empati araştırmalarının sayısı a-
zalmıştır. Duan ve Hill'in (1996) eleştirisine göre,
bu durumun altında yatan neden,
Gladstein'ın (1983) yayınladığı derlemede,
empatinin terapötik işlevine yer verip diğer faktör-
lere dayanan çalışmaları desteklememesi yatmak-
tadır; ayrıca ilgili derlemede gelecekte yapılacak
çalışmalara başarılı öneriler getirilememiştir. Duan
ve Hill yeni empati çalışmalarına ihtiyaç olduğuna,
örneğin kültürün empatik deneyimler üzerindeki
rolünün ihmal edilmiş bir alan olduğuna değin-
mişlerdir.
Empati için durum böyleyken, literatürde ev-
lilik doyumu üzerine pek çok çalışmaya rastlan-
maktadır (Bkz. Bradbury ve ark., 2000). Ülkemiz-
deki çalışmalar incelendiğinde ayrı ayrı evlilik uyu-
mu (örn. Tutarel-Kışlak, 1997; Yıldırım, 1992;
A.Binici, 2000; Fışıloğlu, 1992; Yılmaz, 2001) ve
empati (örn. Dökmen, 1987; 1988; 1990; Pişkin,
1989; Ataşalar, 1996; Aydın, 1996; Alver, 1998;
Eroğlu, 1995; Akçalı, 1991) üzerine yapılan çeşitli
çalışmalara rastlanmaktadır. Ceyhan (1993) ise,
ana-babaların empatik eğilim düzeylerini araştır-
mış ve annelerin empatik eğilim düzeylerini daha
yüksek bulmuştur. Bayram ve arkadaşları (1995)
çalışmalarında, erkekler ve kadınlar arasında
empati düzeyi açısından fark olup olmadığını araş-
tırmış ve cinsiyet açısından anlamlı bir fark elde
edememişlerdir. Eşlerle çalışan Zubaroğlu (1996),
çocuklu eşlerin iletişim biçimleri ve çatışmaları
üzerine yaptığı araştırmasında çatışmayı çözen
eşlerin, iletişimlerinde eşlerinin bakış açısını göz
önünde bulundurabildiklerini belirlemiştir.
Bu araştırmanın amacı, eşlerin evlilik uyum
düzeyini, empatik eğilim düzeyi ile yaş, cinsiyet, ev
işini üstlenme, evlilik yılı, çocuk sayısı, iş, eğitim
gibi demografik değişkenler açısından incelemek-
tir. Ayrıca, cinsiyete bağlı olarak empati eğilim
düzeyleri arasında fark olup olmadığı da araştırıl-
mıştır. Türk kültüründen elde edilecek bulguları
literatürde yer alan bulgularla karşılaştırmak he-
deflenmiştir.
Yöntem
Denekler
Araştırmaya 75 evli kadın ve 75 evli erkekten
oluşan toplam 150 denek gönüllü olarak katılmış-
tır. Denekler Ankara ve İzmir'de yaşamakta olup,
seçkisiz olarak değişik SED'den, eğitim düzeyinden
ve yaşlardan seçilmeye çalışılmışlardır. Deneklerin
%49.3'ü ilköğretim ve lise mezunu, % 50.7'si üni-
versite mezunudur. Deneklerin %48.7'si ev işlerini
çok, %40.7'si biraz, %10.7'si ise hiç üstlenmemek-
tedir. %75.3'ü bir işte çalışmakta olup, %24.7'si
çalışmamaktadır. Ortalama aylık gelirleri 465 mil-
yondur. Deneklerin yaş, çocuk sayısı ve evlilik yılı
ile ilgili ranj ve ortalamaları Tablo 1'de gösteril-
miştir.
Tablo 1
Deneklerin Bazı Demografik Değişkenlerinin
Ranj ve Ortalamaları
Ranj Ortalama
Demografik
Özellikler
Yaş Çocuk 17-65 1- 38 2
sayısı Evlilik 7 1-42 14
yılı
Veri Toplama Araçları
 Araştırmada veri toplama amacıyla Kişisel Bilgi test güvenirliği .57'dir. Ölçüt bağımlı geçerlik
Formu, Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ) ve Evlilikte korelasyon katsayısı ise -.54'dür. Ölçekte puanlar
Uyum Ölçeği'nden (EUÖ) yararlanılmıştır. uyumsuzluktan uyumluluğa doğru artmaktadır.

1.Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ). EEÖ Dökmen İşlem

(1988) tarafından kişilerin günlük yaşamlarındaki Uygulamada Kişisel Bilgi Formu, EEÖ ve EUÖ
empati kurma potansiyallerini ölçmek amacıyla bir zarfa konmuş ve doldurulduktan sonra kapatı-
hazırlanmıştır. Dökmen Ölçeği, kendisinin Aşamalı larak araştırıcılara geri iletilmiştir. Deneklerden
Empatik Sıralama Modeli'nin kuramsal temelinden isim alınmamış, eş olan deneklerin yanıtlarını bir-
geliştirmiştir. EEÖ likert tipi bir ölçek olup 5 birlerine göstermemeleri ve bu konuda tartışma-
basamaklı dereceleme sistemiyle 20 maddeden maları gerektiği yönergede vurgulanarak, doğru
oluşmaktadır (tamamen aykırı (1) oldukça aykırı bilgi alma olasılığı arttırılmaya çalışılmıştır.
(2) kararsızım (3) oldukça uygun (4) tamamen
uygun (5)). Maddelerin yaklaşık yarısı kişilerin evet
Bulgular
deme eğilimlerini ortadan kaldırmak için negatif
olarak yazılmıştır. Bireylerin her bir madde için
Araştırmada öncelikle örneklemi oluşturan evli
işaretlediği sayı kişinin o maddeye ilişkin puanını
kadın ve erkeklerin, cinsiyet açısından EEÖ toplam
oluşturmaktadır. Puanlar yükseldikçe empatik
puanları arasında fark olup olmadığı araştırılmış ve
eğilim düzeyi artmakta, puanlar düştükçe empatik
kadınların toplam puanları (x=75) ile erkeklerin
eğilim düzeyi azalmaktadır.
toplam puanları (x=72) arasında anlamlı fark elde
Ölçek, 70 kişilik bir öğrenci grubuna üç hafta
edilememiştir (t=l .65, p>.05).
ara ile uygulanmış, her iki ölçümden elde edilen
Araştırmanın amacı doğrultusunda yaş, cinsi-
puanlar arasındaki korelasyon katsayısı .82 (test-
yet, ev işini üstlenme, evlilik yılı, çocuk sayısı, çalı-
tekrar test güvenirlik katsayısı) bulunmuştur. Ölçe-
şıp çalışmama, eğitim ve empatik eğilim düzeyinin
ğin tek ve çift maddelerinden alınan toplam puan-
evlilik uyumunu yordamada anlamlı katkılarının
lar arasındaki güvenirlik katsayısı ise .68 (iki yarım
olup olmadığını incelemek amacıyla elde edilen
test güvenirliği) olarak elde edilmiştir.
verilere hiyerarşik regresyon analizi uygulanmıştır.
Dökmen, 24 kişilik üniversite öğrenci grubuna
Hiyerarşik regresyon analizi yapılırken ilk aşamada
ölçüt bağımlı geçerlik korelasyon katsayısını belir-
demografik değişkenler, ardından araştırmada
lemek amacıyla, EEÖ ile Edwards Kişisel Tercih
temel değişken olan empati eğilim düzeyi girilmiş-
Envanteri'nin 'Duyguları Anlama' adlı alt ölçeğini
tir.
uygulamış ve toplam puanlar arasındaki korelasyon
Demografik değişkenler ile empatik eğilim
katsayısını .68 olarak belirlemiştir.
düzeyinden hangisinin evlilik uyumunun daha iyi
yordayıcısı olduğu araştırılmış ve elde edilen de-
2.Evlilikte Uyum Ölçeği (EUÖ). Locke ve ğerler Tablo 2'de gösterilmiştir.
Wallace (1959) tarafından geliştirilen EUÖ 15 mad- Tablo 2'de görüldüğü gibi, empati evlilik u-
delik bir ölçektir. Hunt'ın (1978) ve Freeston ile yumunu anlamlı olarak yordayan değişken olarak
Plechaty'nin (1997) puanlama sistemleri doğrul- belirlenmiştir.
tusunda, ölçeğin geçerlik ve güvenirliği Tutarel-
Kışlak (1999) tarafından yapılmıştır. EUÖ bir genel
uyum sorusu, olası anlaşma alanlarını ölçen sekiz
soru ile çatışma çözme, bağlılık ve iletişimi ölçen
altı soruyu içermektedir. EUÖ'nin iç tutarlık güve-
nirliği .90, iki yarım test güvenirliği .84, test-tekrar
Tablo 2
Evlilik Uyumu Puanlarına İlişkin Hiyerarşik Regresyon Analizi Sonuçları
Analiz Yordayıcı R R2
aşaması değişken
1 Yaş .20
Cinsiyet
Ev işi
Evlilik yılı
Çocuk sayısı
İş
Eğitim
2 Empatik eğilim .51
*p<.01
Tartışma
Bu araştırmada, eşlerin evlilik uyumlarının yaş,
cinsiyet, ev işlerini üstlenme, evlilik yılı, çocuk sa-
yısı, iş ve eğitim düzeyleri gibi demografik değiş-
kenler ile empati düzeyinin evlilik uyumunu
yordayıp yordamadığını ortaya koymak amaçlan-
mıştır.
Ayrıca, cinsiyete bağlı olarak empati eğilim
puanları arasında fark olup olmadığı incelenmiştir.
Söz konusu nedenle yapılan t testi sonucunda, evli
kadın ve erkeklerin empatik eğilim düzeyleri ara-
sında fark olmadığı belirlenmiştir. Elde edilen bu
bulgu, annelerin empatik eğilimini daha yüksek
bulan Ceyhan'ın (1993) bulgularını destekleme-
mektedir. Ancak söz konusu bulgu, Bayram ve
arkadaşları (1995) ile Riehl-Emde ve Willi'nin
(1999) bulgularıyla örtüşmektedir. Riehl-Emde ve
Willi'nin vurguladığı gibi, empatik eğilim düzeyleri
arasındaki fark cinsiyete özgü olmak yerine daha
çok çiftlere ya da evliliğe özgü olabilir.
Araştırmada ele alınan demografik değişken-
lerin evlilik uyumunu yordamadığı belirlenmiştir.
Kısaca, eşlerin evlilik uyumlarının evlilik yılı, çocuk
sayısı gibi değişkenlerle bağlantılı olmadığı anla-
şılmaktadır. Evlilik uyumunun çocuk sayısına bağlı
Beta F t
.04 .17 .87 1.19
.02 .19
-.04 -.38
-.27 -1.72
.09 1.02
.13 1.45
.01 .07
.26 .48 6.18* 6.45*
olarak değişmediğine işaret eden başka çalışmalar
da mevcutur. (Hoffman ve Levant, 1985; Fışıloğlu,
1992). Bu durumda evlilik uyumu, ana baba rolü
ya da karı koca rolünün çocuk sayısıyla farklılaş-
madığı ve birbirlerinden ayrı işledikleri söylenebilir.
Diğer demografik değişkenler için de durum aynı-
dır.
Analizin ikinci aşamasında yer alan araştırma-
nın temel değişkeni empati düzeyinin, evlilik uyu-
munu yordadığı belirlenmiştir. Simpson ve arka-
daşlarının (1995) aktardığına göre, empatik anlayış
ve ilişkinin niteliğinin olumlu olarak bağlantılı ol-
duğuna dair kanıtların yanısıra (Kahn, 1970; Noller
ve Ruzzene, 1991; Ruzzene, 1990), tersi kanıtlar
da (Floyd, 1988; Gottman, 1979; Kowalik ve
Gotlib,1987; Sillars ve ark., 1984) mevcuttur.
Sillars ve arkadaşlarına (1984) göre, eşler arasın-
daki tartışma odağı, ilişkiyi daha az tehdit eden,
daha az çatışmaya yol açan bir konuysa aradaki
ilişki olumlu, ancak yüzleşilmesi gerekenler çok
önemli, çatışmalı, tehdit edici konular ise aradaki
ilişki olumsuz olmaktadır. Bu durumda araştırma-
mızın bulguları, empati ve evlilik uyumu ilişkisi
arasındaki bağın olumlu yönde olduğuna işaret
eden bulguları desteklemektedir.
Empatik anlayış ben-merkezcilikten uzak
davranış anlamına da gelir (Akt. Dökmen, 1999).
Bencil güdü yükleme boyutunun evlilik uyumu ü-
zerindeki rolü Tutarel-Kışlak (1997) tarafından
belirlenmiştir. Eşin bencil yönleri davranışlarına ne
kadar az yansırsa -ki buna ne kadar empatik an-
layışı yüksekse de denebilir- evlilik uyumu da
buna bağlı olarak artmaktadır. Franzoi ve arkadaş-
larının (1985), Davis ve Oathout (1987) ile Long ve
Andrews'in (1990) ileri sürdüğü gibi olaylara eşin
bakış açısıyla bakabilme yani empati kurma evlilik
uyumunu anlamlı olarak yordamaktadır. Karlsberg
ve Karlsberg'in (1994) belirttiği gibi empati duy-
gusal açılımı başlatmakta ve incinme durumunda
da empati devreye girerek bağışlama süreçlerini
harekete geçirip (Everett, 1998), doyumun yüksek
kalmasını sağlamakta olabilir.
Zubaroğlu'nun (1996) çalışması ve araştırma
bulgusu, Türk Ailesinde de empatinin çatışmayı
çözdüğüne ve evlilik uyumunu arttırdığına işaret
etmektedir.
Genel olarak empati olumlu sosyal davranış-
lara ve tutum değişimlerine yol açmaktadır ve
empati eğitimle arttırılabilir (Stephan ve Finlay,
1999). Long ve Angera (1999) çiftlere verilen
empati eğitiminden altı ay kadar sonra eşini daha
empatik olarak algılayan eşlerin, ilişkilerinden al-
dıkları doyumun da arttığını belirlemişlerdir.
Giblin'in (1996) belirttiği gibi, etkili bir evlilik
terapisi için empatinin önemi büyüktür. Eşlerin
karşılıklı olarak empati kurmalarını sağlamaya ça-
lışmak eş terapilerinin önemli bir basamağıdır
(Soylu ve ark., 1999). Araştırma bulgularına göre,
yakın ilişki bağlamındaki empati ve uyumsuz
eşlere verilecek empati eğitimi evlilik doyumunun,
uyumunun artmasında önemli görünmektedir.
Kaynaklar
Akçalı, F.Ö. (1991). Kaygı seviyesinin empatik beceriye
etkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul:Marmara Ü-
niversitesi.
Alver, B. (1998). Bireylerin uyum düzeyleri ile empatik becerileri
arasındaki ilişkiler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Ataşalar, J. (1996). Üniversite öğrencilerinin empatik eğilim dü-
zeylerine cinsiyet ve yaşlarına göre kendini açma davra-
nışları. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversi-
tesi.
Aydın, A. (1996). Empatik becerinin çeşitli değişkenler açısından
incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: E-
ge Üniversitesi.
Azizoğlu-Binici, S. (2000). Psikolojik yardım için başvuruda bulu
nan ve bulunmayan evli çiftlerin evlilik ilişkilerini değer
lendirmelerinin karşılaştırılması. Yayınlanmamış
Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Batson, C.D., Sager, K,, Garst, E., Kang, M., Rubchinsky, K. And
Dawson, K.(1997). Is empathy-induced helping due to self-
other merging? Journal of Personality and Social
Psychology, 73, 495-509.
Bayram, C, Şimşek, E. U., Dilbaz, N. (1995). Üç farklı meslek
grubunda empatik beceri düzeylerinin karşılaştırılması.
Kriz Dergisi, 3(1-2), 205-207.
Bradbury.T.N., Fincham, F.D. and Beach, S.R.H. (2000). Research
on the nature and determinants of marital satisfaction: A
decade in Review. Journal of Marriage and the Family, 62,
964-980.
Ceyhan, A.A. (1993). Ana-babaların empatik eğilim düzeylerinin
bazı değişkenler açısından incelenmesi. Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Davis, M.H. and Oathout, H.A. (1987). Maintenance of satisfaction
in romantic relationships: Empathy and relationai
competence. Journal of Personality and Social Psychology,
53(2), 397-410.
Donahue, M.C. (1997). Empathy: Putting yourself in another
person's shoes. CurrentHealth, 2, 24(3), 22-25.
Dökmen, Ü.(1987). Empati kurma becerisi ile sosyometrik statü
arasındaki ilişki, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fa-
kültesi Dergisi, 20, 183-207.
Dökmen, Ü.(1988). Empatinin yeni bir modele dayanılarak ölçül-
mesi ve psikodrama ile geliştirilmesi. Ankara Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi,21(1 -2), 155-190.
Dökmen, Ü.(1990). Yeni bir empati modeli ve empatik becerinin
iki farklı yaklaşımla ölçülmesi. Psikoloji Dergisi, 7(24),
42-50.
Dökmen, Ü. (1999). Sanatta ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışma-
ları ve Empati. İst: Sistem Yay.
Duan, C. and Hill, C. E. (1996). The current state of empathy
research. Journal of Counseling Psychology, 43(3), 261-
274.
Eroğlu, N. (1995). Empatik eğilim düzeyleri farklı annelerin ço-
cuklarının uyum ve başarı düzeyleri. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Everett, L. (1998). An empathy-humility-commitment model of
forgiveness applied within family dyads. Journal of Family
Therapy, 20(l),59-77.
Fışıloğlu, H.(1992). Lisans üstü öğrencilerinin evlilik uyumu.
Psikoloji Dergisi, 7 (28), 16-23.
Franzoi, S.L, Davis, M.H. and Young, R. D.(1985).The effects of
private self-consciousness and perspective taking on
satisfaction in close reiationships. Journal of Personality
and Social Psychology, 48(6), 1 584-1 594.
Freeston, M.H., Plechaty, M. (1997). Reconsideration of the
Locke-Wallace Marital Adjustment Test: Is it stili relevant
for the 1990's?Psychological Reports, 81, 419-434.
Giblin, P. (1996). Empathy: The essence of marriage and family
therapy? Family Journal, 4(3), 229-236.
Cladstein (1983). Understanding empathy: Integrating
counseling, developmental, and social psychology
perspectives. Journal of Counseling Psychology, 30,
467-482. Haley, J. (1988/ İletişim. Psikolojik Sorunlar
ve Psikoterapi
(Çev.A.Uzunöz). Ankara: Çark Kitabevi Yay. Hoffman, SR
and Levant, RF. (1985). A comparison of childfree
and child-anticipated marriage couples. Family Relations,
34(2),1 97-203. Hunt, R.A. (1978). The effect of item
vveighting on the Locke-
Wallace Marital Adjustment Scale. Journal of Marriage and
the Family, 40, 249-256. Karlsberg, J.A. and Karlsberg,
R.C. (1994). The affectionate bond:
the goal of couple-centered therapy. The Journal of
Humanistic Psychology, 34(1), 132-142. Locke, H.J.,
VVallace, K.M. (1959). Short marital adjustment and
predietion tests: Their reliability and validity. Marriage
and Family Living, 21,251-255. Long, E. and Andrevvs, D.
(1990).Perspective taking as a predictor
of marital adjustment. Journal of Personality and Social
Psychology, 59,1 26-1 31. Long, E.CJ. and Angera, J.
(1999). Understanding the one you
love: A longitudinal assessment of an empathy training
program for couples in romantic relationships. Family
Relations,48(3), 235-243. Miller, H. M. (2000). A dose of
empathy. Reading Teacher, 54 (4),
380-382. Pişkin, (1989). Empatik kaygı ve çatışma eğilimi
arasındaki ilişki.
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi,
22(2), 775-784. Pithers, W.D. (1994). Process
evaluation of a group therapy
component designed to enhance sex offenders' empathy
for sexual abuse survivors. Behavior, Research and
Therapy, 32, 565-570. Pithers, W.D. (1999). Empathy.
Journal of Interpersonal Violence,
14(3), 257-285.
Rampage, C. (1994). Povver, gender and marital intimacy. Journal
of Family Therapy, 1 6, 1 25-1 37.
Riehl-Emde, A. and Willi, J. (1999). 'Is his marriage also her
1
marriage? -An old question in a new light. System
Familie, 12(3), 132-138.
Sillars, A.L; Pike, G.R.; Jones, T.S. and Murphy, M.A. (1984).
Communication and understanding in marriage. Human
Communication Research,} 0, 31 7-350.
Simpson, JA, lekes, W and Blackstone, T (1995). When the head
proteets the heart: Empathic Accuracy in dating
relationships. Journal of Personality and Social
Psychology, 69(4),629-641.
Smith, D.A., Vivian D. And O'Leary, K.D. (1990). Longitudinal
predietion of marital discord from premarital
expressions of affect. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 58(6), 790-799.
Soylu, M.L., Uğuz, Ş. ve Levent, B.A. (1999). Davranışçı sistemik eş
terapileri: Vaka sunumu. 3P {Psikiyatri Psikoloji
Psikofarmakoloji) Dergisi, 7(4), 290-297.
Starcevic, V. and Piontek, CM. (1997). Empathic understanding
revisited: Conceptualisation, controversies, and
limitations. American Journal of Psychotherapy, 51(3),
317-328.
Stephan, W. C. and Finlay, K. (1999). The role of empathy in
improving intergroup relations. Journal of Social Issues,
55(4), 729-747.
Tutarel-Kışlak, Ş. (1997). Evlilik uyumu ile nedensellik ve sorum-
luluk yüklemeleri arasındaki İlişkiler. Türk Psikoloji Der-
gisi, 12(40), 55-65.
Tutarel-Kışlak, Ş. (1999). Evlilik Uyum Ölçeğinin güvenirlik ve
geçerlik çalışması. 3P (Psikiyatri Psikoloji
Psikofarmakoloji) Dergisi, 7(1), 50-57. USA Today Maga-
zine (2000). Empathy helps people forgive and forget,
128(2659), 15-17.
Yıldırım, İ. (1992). Evli bireylerin uyum düzeylerini etkileyen bazı
etmenler. Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara: Hacette-
pe Üniversitesi.
Yılmaz, A. (2001). Eşler arasındaki uyum, anne-baba tutumu ve
benlik algısı arasındaki ilişkilerin gelişimsel olarak ince-
lenmesi. Türk Psikoloji Dergisi, 16(47), 1-24.
Zubaroğlu, S. (1996). Türkiye'de çocuklu eşler arasında iletişim
biçimleri ve iletişim çatışmalarının çözümlenmesi. IX. U-
lusal Psikoloji Kongresi.
Dünyada Yaygın Bir Sorun:
Yaşlı İstismarı Ve İhmali
O Aynur UYSAL*
Özet
Sağlık çalışanlarının çoğunluğu çocuk İstis-
marına karşı uzun zamandan beri duyarlı olurken,
yaşlıların istismarı ancak 1970'li yıllarda toplumun
dikkatini çekmiş ve ancak 1981 yılında devlet dü-
zenleyicileri yaşlı istismarının sonuçlarına yönel-
miştir. İstismar ve ihmal tüm ırklarda ve dini sınıf-
larda tanımlanmakta ve tüm sosyo-ekonomik dü-
zeylerde görülmektedir. Yaklaşık olarak yaşlıların
%3-4'ünün; travma, tıbbi problemlere dikkat edil-
memesi, kötü hijyen veya su kaybı, uygun olmayan
ev koşulları, incinme, sözel istismar, ekonomik
istismar, zorla eve hapsedilme veya aile üyeleri,
komşular, yabancılar ya da yaşlıya bakım veren
görevliler tarafından yapılan diğer zarar şekilleri
"Yaşlı İstismar ve İhmali " şemsiyesi altında topla-
nan "Yaşlıya Yönelik Kötü Muamele" kurbanı oldu-
ğu tahmin edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Yaşlı istismar ve ihmali,
yaşlı istismar ve ihmal belirtileri, yaşlı istismarını
önleme
'Araştırma Görevlisi, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, Bornova/İzmi
Summary
A Wor/d-Wıde Problem: Elder Abuse And
Neglect
While most medical caregivers have long be en
sensitivized to the need for violence against child
abuse, it has only been since the 19 70s t hat abuse
of elder citizens has en tere d the public's
awareness, and not un ti I 1981 was the attention of
government regulators turned to the issue of elder
abuse. Abuse and neglect cross ali socio-economic
strata and have been identified in ali races and
religious denominations. Estimates suggest that
approximately 3% t o 4% of the elder ar e victims of
"elder mistreatment" the broad um bre I la ter m that
includes: trauma, unattended medical problems,
poor hygiene or dehydration, substandard
housing, battering, verbal abuse, financial abuse,
forced confinement or other types ofharm that can
occur at the hands offamily, neighbours, strangers
or professional caregivers.
Key Words: Elder abuse and neglect,
indicators of elder abuse and neglect, elder abuse
prevention

Yaşlılık, önüne geçilmesi mümkün olmayan
biyolojik, kronolojik ve sosyal yönleri ve sorunları
olan bir süreçtir. Yaşlılık, fizyolojik bir olay olarak
ele alınıp, fiziksel ve ruhsal güçlerin bir daha yerine
gelemeyecek şekilde kaybedilmesi, organizmanın
iç ve dış etmenler arasında denge kurma potansi-
yelinin azalması, kişinin fiziksel ve ruhsal yönden
gerilemesi şeklinde tanımlanabilir (Bilginer ve
ark.1996).
Beklenen yaşam süresinin uzaması ve doğur-
ganlığın azalması gibi nedenlerle yaşlı nüfus tüm
dünyada hem sayısal olarak hem de toplam nüfus
içindeki payı yönünden artmaktadır. Örneğin
1970'de dünyada 60 yaş ve üzerindeki yaklaşık
291 milyon kişi toplam nüfusun %8'ini oluşturur-
ken, aynı grup 2000 yılında 585 milyon kişiye u-
laşacak ve toplam nüfus içinde %9'luk paya sahip
olacaktır (Dönmez ve ark. 1996). Türkiye'de de
benzer bir durum söz konusudur. 65 yaş ve üzeri
nüfus genel nüfusun %.2'sini oluştururken 1990'da
%4.0'a yükselmiştir, bu oranın 2010 yılında %6.1 'e,
2020 yılında %7.7'ye ulaşacağı tahmin edilmektedir
(Vançelik 1 997, DİE ve DPT 1 994).
Yaşlı nüfustaki bu artış nedeniyle gün geçtikçe
yaşlılıkla ilgili sorunlarla daha sık karşılaşılması da
kaçınılmazdır. Yaşlı insanların çağımızda en büyük
sorunları; parasal güvence yokluğu ve yalnızlık
olmaktadır. Eski dönemlerde, geleneksel geniş aile
sistemi yürürlükteyken, ailelerin yaşlı kişileri genç
kuşakların bakımı ve beraberliği içinde bu güven-
ceyi yaşarlardı. Değişen toplum yapısıyla aileler
küçüldükçe ve ailenin genç kuşakları kendi çekir-
dek ailelerini kurup, ana-baba kuşağından uzak-
laştıkça, yaşlılık dönemi önemli bir psikososyal
sorun haline gelmiştir. Yaşanılan ülkenin ekonomik
düzenine bağlı olarak hayatın giderek pahalılaştığı
durumlarda ve emeklilik ya da ailede para sağlayan
kişinin ölümüyle gelirin azalması ile yaşlılar kendi
geçimlerini sağlamada zorlanırlar.
Yaşlılık dönemi bireylerin statü kaybettiği, ba-
ğımlılık ve kaza riskinin arttığı, fiziksel yetenekle-
rinin azaldığı bir dönemdir. Ayrıca yine bedenin dış
ve iç gerilimlere karşı direncinin azaldığı, pek çok
süreğen hastalığın yaşandığı bir dönemdir
(Koptagel 1984; Bayık ve ark. 2000). Yaşlılık dö-
neminde görülen tüm bu sosyal ve bedensel deği-
şimlerle birlikte son günlerde dünya boyutunda
tartışılan ve ABD'de 20 kişiden birini inciten bir
durum olan yaşlı istismarı ve ihmali konusu gün-
deme gelmiştir (http:// www. ncemsf. org/pulse
archive/ a5-2-2.htm).
2.Yaşlı İstismarı ve İhmali
Sağlık çalışanlarının çoğunluğu çocuk istis-
marına karşı uzun zamandan beri duyarlı olurken,
yaşlıların istismarı ancak 1970'li yıllarda toplumun
dikkatini çekmiş ve devlet düzenleyicilerinin bu
konu ile ilgilenmesinin ilk örneği Amerika Birleşik
Devletleri'nde (ABD) görülmektedir. ABD'nde yaşlı
istismarı, 1978 yılında kapalı kapılar ardından çı-
kıp, aile içi şiddet konusu kapsamında ulusal dü-
zeyde duyurulmuş ve 1979 yılında özel yaşlı istis-
marı yasası oluşturulmuştur (http:// www. ncemsf,
org/pulse/ archive/ a5-2-2.htm; Wolf, 2000).
Yaşlı istismarı konusundaki çalışmalar daha
çok Kuzey Amerika ve İngiltere gibi yaşlı nüfusu
fazla olan ülkelerde toplanmaktadır. Bu ülkelerdeki
araştırmalar da yalnızca son 1 5 yıldan beri gerçek-
leştirilmektedir. Bazı kişiler yaşlı istismarının, gele-
neksel aile yapı ve değerlerinin yitirilmesinin bir
ürünü olarak batı kültürüne özgü olduğunu düşü-
nebilirler. Aslında yaşlı istismarı, tarih boyunca
dünya çapında her kültürde varlığını sürdürmüştür.
Bazı geri kalmış ülkelerde yaşam süresinin kısa
olması ve bundan dolayı da yaşlı nüfusunun az
olması nedeniyle yaşlı istismarı da ender olarak
görülmektedir. Ancak her ülke, yaşlı nüfusu az da
olsa, yaşlıların kolayca incitildiğine ilişkin olguları
rapor etmektedir (http://www.cyberbeach.net/).
Genel olarak yaşlı istismarı, yaşlı bireyin sağlık
veya iyilik halini tehdit eden veya zarar veren her-
hangi bir davranıştır. İstismar bedensel, psikolojik
veya ekonomik olabilir, aynı zamanda ihmale de
dönüşebilir (Edelman and Mandle 1990; Cyphers,
1999;
http://ut1 2.librarv.utoronto.ca/www/aqinq/onpea.
htm). ABD'de yaşlı istismarına ait ilk istatistiklerin
toplandığı 1987 yılından 1994 yılına kadar yaşlı
istismar ve ihmali vakalarının %206 arttığı saptan
mıştır (117.000'den 241.000'e çıkmıştır). Yaşlılara
yönelik kötü muamele tiplerine baktığımızda:
%58.5 ihmal; %15.7 fiziksel istismar; 9612.3 eko
nomik istismar; %7.3 duygusal istismar; %5.1 diğer;
%6 bilinmiyor ve %5 cinsel istismar yer almaktadır.
İstismarı uygulayan kişilerin %52'si kadın, %48'i de
erkektir. Yine kurbanların çoğunluğu da kadınlardır
(%62.1) ( http:// www. nvc. org/ stats/ elderly.
htm). Her yıl 25 Kanadalı'dan birinin istismar veya
ihmal kurbanı olduğu bildirilmektedir ve bildirilen
olgulardan ekonomik istismar yaşlı istismarının en
yaygın şekli olarak görülmekte ve olguların %40'ını
oluşturmaktadır. %38 oranında utandırma, taciz ve
sosyal ayırım şeklinde görülen duygusal istismar
ve %23 oranında da fiziksel istismar yer almaktadır
(Nahmiash, 1998;
http://www.wwlia.orq/elderabuse.html). İngilte-
re'de 65 yaş üstü yaşlıların %5'inden fazlasının
ailesinden birisi ya da yakın akrabası tarafından
sözel; %2'sinin fiziksel; %2'sinin de ekonomik ola-
rak kötü muamele gördüğü saptamıştır (Wolf,
2000).
Yaşlı istismarı üç temel grupta incelenmekte-
dir: Ailesel, kurumsal ve kendi kendini ihmal. Ai-
lesel yaşlı istismarı, yaşlı bireye kendi evinde veya
bir bakıcının evinde kötü muamelede bulunulması-
dır. Kurumsal istismar, yaşlı kişilerin yaşamlarını
sürdürmeleri için oluşturulmuş yerlerde, yaşlı bi-
reye kötü muamelede bulunulmasıdır. Örneğin,
huzur evleri, yaşlı bakım evleri gibi. Kendi kendini
ihmal, yaşlı bireyin sağlık veya güvenliğini tehdit
eder bir şekilde, tek başına yaşama davranışını
belirtir ( http://www.cyberbeach.net/; Cyphers,
1999).Yaşlı istismarı ve ihmali genel olarak 6 şekil-
de görülmektedir (http://www.oactrees.org/elder:
Cyphers, 1999; Wolf, 2000):
- Fiziksel istismar
- Ekonomik istismar
- İhmal
- Kendi kendini ihmal
- Duygusal istismar
- Terk etme
2.1. Fiziksel İstismar
Yaşlı bireye bakan veya yaşlının güvendiği bir
konumda olan birisi tarafından yaşlıya kasıtlı olarak
ağrı, acı verici her tür bedensel uygulama fiziksel
istismar olarak kabul edilir. Fiziksel istismar; doğ-
rudan vurma ve cinsel saldırıyla sınırlandırılamaz,
açıklanamayan fiziksel gerileme ve uzun süre su
veya yemekten yoksun bırakılmayı da içerir.
2.2. Ekonomik İstismar
Güvendiği bir konumda olan birisi tarafından
yaşlı bireyin para veya malının kötüye kullanılması
veya çalınması ekonomik istismar olarak kabul
edilir.
2.3. İhmal
Yiyecek veya günlük hizmetlerde bakım so-
rumluluğunu yerine getirmede yetersizliktir. İhmal
aşağıdaki durumları içerir ama bunlarla da sınır-
landırılamaz:
- Yaşlının bedensel temizliği veya giyinmesi
ne yardım etmede yetersizlik
- Yaşlının bedensel ve ruhsal sağlık gereksi
nimlerini sağlamada yetersizlik (bu yaşlının
tedaviyi reddettiği durumları içermez)
- Yaşlıyı sağlık ve güvenlik zararlarından
korumada yetersizlik
2.4. Kendi Kendini İhmal
Yaşlının kendi kendine dikkat ve özeni sağla-
mada yetersiz olmasıdır.
2.5. Duygusal İstismar
Yaşlının güvendiği konumda olan birisi tara-
fından kasıtlı olarak ruhsal açıdan acı verme psi-
kolojik/duygusal istismar olarak kabul edilir. Ör-
neğin: sözel saldırılar, tehdit etme, utandırma,
kendi yaşıtından ayırma.
 2.6. Terk Etme
Yaşlının, bakım ve nezaretinde ona eşlik eden
herhangi bir birey tarafından isteyerek terk edil-
mesidir (http://www.oactrees.org/elder).
3. Yaşlı İhmali ve İstismarının Saptanması
Aşağıdaki belirtiler istismar ve ihmalin kesin
belirtileri değildir ama istismar ve ihmali tanılama-
da yararlı ipuçları olabilir.
3.1.İhmalin Olası Belirtileri
- Hassas cilt veya kötü cilt hijyeni
- Hastalıkla ilişkisi olmayan vücutta su kaybı
ve/veya beslenme bozukluğu
- Kilo kaybı
- Kirli giysi veya yatak
3.2.Fiziksel İstismarın Olası Belirtileri
- Kesiler, küçük yara bereler
- Çürük, sopa veya kamçı izleri, lekeler
- Öyküyle uyumlu olmayan herhangi bir yara
- Üzerinde durulmamış herhangi bir yara
(bazen yaralar, normalde giysiyle örtülü o-
lan bölgelerde saklanmıştır).
- Saçın olmaması ve/veya saçlı deride kana
ma
- Yanıklar: Sigara, kostik, asit, ip veya zincir
sürtmesi nedeniyle olabilir.
3.3.Psikolojik/Duygusal İstismarın
Olası Belirtileri
- Çaresizlik
- Açıkça konuşmada kararsızlık, duraksama
- İnanılmaz öyküler
- Bilinç bulanıklığı veya uyum bozukluğu
- Öfke
- Korku
- Çekingenlik
- Depresyon
- İnkar (red)
- Sıkıntı
3.4. Ekonomik İstismarın Olası Be-
lirtileri
- Banka hesaplarında olağan dışı veya bek
lenmedik değişiklik
- Çeklerde yaşlı kişinin imzasına benzeme
yen imzalar, yaşı birey imza atamadığında
çeklerin imzalanması
- Birey karar veremeyecek durumda oldu
ğunda onun yerine başka birisinin iş görme
yetkisinin verilmesi veya yeni değişimler ya
da vasiyetin düzenlenmesi
- Yaşlı kişinin bakımına aşırı miktarda para
harcanılmasına bakım veren kişinin olağan
dışı ilgisi
- Çok sayıda ödenmemiş faturalar, gecikmiş
kira
- Yeterli ekonomik gücü olmasına karşın
kişisel eşyalarının (TV, uygun giysiler) ye
tersiz olması
- Kendisine ait tablo, gümüş veya mücevhe
rin kaybolması
- Bakım veren kişinin bütün kontrole tek
başına sahip olması nedeniyle, aileden ve
arkadaşlardan kasıtlı ayırma
3.5.Bakıcı Tarafından Yapılan İhmalin
Olası Belirtileri
- Kir, dışkı/idrar kokusu veya yaşlının yaşa
mındaki diğer sağlık ve güvenlik zararları
- Deride kızarıklıklar, yaralar
- Yaşlının uygunsuz giyinmesi
- Yaşlıda beslenme bozukluğu veya vücutta
su kaybı
- Yaşlının tedavisinin yapılmaması
3.6.Kendi Kendini İhmalin Olası Belir-
tileri
- Kişisel parasal durumunu yönetmede ye
tersizlik: Biriktirmek, aşırı tüketmek, para
sını kaptırmak veya faturaları ödeyememe.
- Kişisel bakım, alış-veriş, yemek hazırlama,
ev işlerini içeren günlük yaşam etkinlikleri
ni düzenlemede yetersizlik
- İntihar girişimleri, dolanıp durma, tıbbi te
daviyi reddetme, ayırım, madde bağımlılığı
- Yetersiz tuvalet alışkanlığı
- Deride kızarıklıklar, yaralar, gaita/ idrar
kokusu, uygunsuz giyim, beslenme bo
zukluğu, vücutta su kaybı vb.
- Düşünsel işlevlerde değişiklik: Bilinç bula
nıklığı, uygunsuz veya hiç yanıt vermeme,
yer ve zamana uyum sağlayamama, bilinç
kaybı, tutarsızlık
- Ciddi hastalıklar için tıbbi şevkleri yerine
getirmeme
3.7.Bakıcı Tarafından Yapılan İstis-
marın Olası Belirtileri
- Yaşlıya bakıcısı (şüpheli istismarcı) olmak
sızın başkalarını görme veya onlarla kendi
başlarına konuşma sorumluluğu verilme
mesi
- Değişen tutumlar veya yaşlıya karşı kız
gınlık ya da açık bir şekilde yardım etmeme
- Aile üyelerinin veya bakıcısının yaşlıdan u-
tanması (Örn: İstemli olarak altına kaçırıyor
diye yaşlıyı suçlama)
- Bakıcısı tarafından yaşlıya yönelik saldırgan
davranışlar (tehdit, hakaret, taciz vb.)
- Yaşlı ile ilgilenen kişilerin eski istismar öy
küleri
- Alkol veya ilaç problemleri
- Bakıcı tarafından gerçek olmayan sevgi
gösterisi
- Flört gibi uygun olmayan cinsel ilişki be
lirtileri
- Bakıcı tarafından ailenin toplumsal ayırımı,
ailedeki diğer yaşlı kişilerle etkinlikleri sı
nırlama veya soyutlama
- Yaşlının bakım planını uygulamada hizmeti
planlayan kişiye uymada, bakıcının isteksiz
olması
- Bakıcının uygun olmayan savunması
(http://www.oactrees.org/elder).
4. Yaşlılar Neden İstismar Ediliyor
Yaşlı istismarıyla çalışan araştırmacılar,
yaşlı istismarıyla ilgili birkaç faktör
saptamıştır:
- Yaşam süresinin uzaması, bakıcılara so
rumluluk yükler, bu da yaşlının istismarına
yol açabilir. Bu durum özellikle bakıcının
banyo ve tuvaletini yaptırma gibi yaşlının
bedensel gereksinimlerini gerçekleştirmek
zorunda olduğu durumlarda daha geçerli
dir.
- Uzun zamandır işsiz olma gibi ekonomik
problemler, bakıcının yaşadığı gerilimi art
tırabilir ve ekonomik istismar ihtimali ar
tar. Bunun yanı sıra, genelde daha az kay
nak demek olan ekonomik yetersizlik, ak
rabaları, yaşlı bireyin bakımına yardım et
meye yöneltebilir.
- Yaşlılık konumunun daha düşük olduğu
kültürel değişimler ve bunun sonucunda
gençlerden daha az saygı görme istismar
olasılığını arttırabilir.
- Madde bağımlılığı veya akıl/ruhsal bozuk
luklar gibi problemler, yaşlıların ihmal e-
dilmesine ve bazen istismarına neden ola
bilir.
- Toplumsal olarak ayırıma tutulmuş yaşlıla
rın sayısında artma; ki bu da daha fazla
yaşlının yalnız ve istismara açık olmasına
yol açar.
- Yaşlı kadınlar daha çok istismar edilmek
tedir, çünkü kadın nüfusu erkeklerden da
ha fazladır. Bunun yanı sıra, kadınlar eko
nomik olarak diğerlerine daha çok ba
ğımlıdır.
- Ev koşullarının iyi olmaması istismara kat
kıda bulunabilir.
- Ailede şiddet öyküsünün olması, şiddetin
gerilime bir yanıt olarak kullanıldığı anla
mına gelebilir.
 - Kurumlarda yaşayan yaşlılar, güçsüz ve in-
cinebilir olabilirler ve personel düşük üc-
retli, yetersiz ve aşırı çalışıyor olabilir. Bu
faktörler yaşlı istismarını oluşturabilecek
bir ortam yaratır
(http://www.cyberbeach.net/).
5. Hangi Durumlarda Yaşlıların İstismara
Uğrama İhtimali Artar
Araştırmalar bazı yaşlı gruplarının diğerlerine
göre daha fazla istismara uğradıklarını göstermiş
ve bazılarının da belirli tip istismar türlerine daha
fazla uğradıklarını saptamıştır. Örneğin, fiziksel ve
psikolojik istismar kurbanları büyük olasılıkla evli
veya çocuklarından biriyle yaşar. Ekonomik istismar
kurbanları çoğunlukla boşanmıştır ve yalnız yaşar-
lar. İhmal edilen yaşlılarda da boşanmış olma e-
ğilimi vardır. Eğer bir yaşlının sağlığı kötü, top-
lumsal olarak ayrılmış ya da çok az toplumsal
desteği varsa, istismarın tüm şekillerinden zarar
görme ihtimali artar (http://www. cyberbeach.
net/).
6. İstismarcılar Kimlerdir
İstismarcıları kesin olarak tanımlayan özellik-
ler yoktur. Ancak akıl sağlığı, duygusal veya madde
bağımlılığı problemleri olan aile üyelerinin yaşlıyı
istismar etme ihtimali daha fazladır. Yaşlıya duy-
gusal veya ekonomik olarak bağımlı olan akrabalar
veya bakıcılar da istismar riskini arttırabilir. Yaşlı
bir bireye bakma gerilimi bazen istismar ya da
ihmale yol açabilir, özellikle de istismara katkıda
bulunan diğer etkenler de varsa.
Bunların yanı sıra, bir aile içi şiddet öyküsü,
yaşlı istismarı ile sonuçlanabilir. Örneğin bazı ol-
gularda, çocukluğunda kötü muamele gören yetiş-
kinler sonunda ailelerini istismar etmektedir
(Browne 1993). Ancak tüm istismarlar yaşlının ye-
tişkin çocuğu tarafından gerçekleştirilmez. Bazen
yaşlı istismarı birlikteliğin bir devamı olarak eş
insidansı yaşla birlikte düşmesine rağmen, eşler
dövmeyi 60 yaşına kadar sürdürürler. Aslında a-
raştırmalar, rapor edilen yaşlı istismarı olgularının
yarısından çoğunun eşler tarafından gerçekleştiril-
diğini göstermiştir. Genç çiftlerdeki eş istismarıyla
ilgili risk etkenlerinin çoğu yaşlı çiftlerde de görü-
lür. Bunlar; mal, işsizlik, alkol veya madde kullan-
ma, problemleri şiddet kullanarak çözme tutumla-
rıdır (http://www.cyberbeach.net/).
7. Kurumlarda Hangi Çeşit Yaşlı İstismarı
Olmaktadır
istismarı şeklinde de gerçekleşir. Eş istismarı
Bildirilen edilen davranışların büyük bir bölümü
fiziksel istismardır. Kurumlarda belirtilen diğer
yaşlı istismarı tipleri cinsel istismar, ekonomik
istismar veya çalışanların iş düzeni içindeki uy-
gunsuz davranışlarıdır. Örneğin, bandajı keskin bir
aletle kesme gibi. Bazen hasta istismarı onarılmaz
zararlara da neden olabilmektedir.
İstismar, kurumda kalan yaşlıyı taciz etme
veya ilaç ve yatıştırıcılarla kontrol etmeyi içeren
şekillerde gizli olabilmektedir. Kurumda kalan
yaşlının kişisel seçimlerini (banyo veya yemek yeme
zamanlarına, ne giyeceğine saygı) sınırlama da bir
istismar olabilir (http://www.cyberbeach.net/).
8.Bu Konuda Ne Yapılabilir
Yaşlılar, yaşlı istismarının ne olduğunu anla-
maya gereksinim duyarlar ve temel hakları konu-
sunda bilgilendirilmelidirler (istismar riskine karşı
korunma bilgisi gibi). Personelin yaşlı istismarı
konusunda eğitilmesi, özellikle de genelde zararlı
olduğu pek bilinmeyen gizli istismar konusunda
yararlı olabilir. Personelin yaşlı istismarının bir suç
olduğunu ve suçluların cezalandırabileceğini bil-
mesi gerekir.
Bunun yanı sıra, çalışanlar yaşlı bakımı konu-
sunda çatışmalarla karşılaştıklarında neler yapa-
cakları konusunda eğitilmelidir, böylece zor du-
rumlara şiddetle yanıt verme azaltılabilir. Kurumda
kalan yaşlılar kurumun işlemlerine (duş almaya
zorlama gibi) itiraz ettiği zaman -duş için başka
zaman belirleme- personel, değişik seçenekler
araştırmalıdır (http://www.cyberbeach.net/).
Sonuç
Birçok yaşlının incindiği bir durum olan yaşlı
istismarı ve ihmali olguları kesinlikle rapor edil-
melidir. Genellikle yaşlılar, istismar veya ihmale
uğradıklarını bildirmezler. Çünkü bunu söylerlerse;
tekrar şiddete maruz kalacaklarını, aile üyeleriyle
bağlarının kopacağını ve yakınmanın verdiği suç-
luluk duygusuyla başedemeyeceklerini düşünürler.
Ayrıca, bu durumu bildirmeleri halinde aileden
ayrılıp sosyal bir kuruma gedeceklerinden ve poli-
sin bu durumu yeterince önemli bulamayacağından
korkarlar. Oysa yaşlı istismarı çok önemli bir konu-
dur ve bildirimi yapılmalı ve durdurulmalıdır. Bun-
dan dolayı olay yaşlı istismarını içerdiğinde "başka
insanların evinde ne olduğu" herkesin sorumluluğu
olmalıdır.
Bildirimlerin yanı sıra, yaşlı istismarı önlene-
bilir bir durumdur ve yaşlılar incitilmeden önce
bunu hazırlayan koşullar düzeltilebilir. Örneğin,
yaşlı istismarı daha çok aşırı gerilim altındaki aile-
lerde olmaktadır, bu gerilimli durumun giderilme-
siyle yaşlının istismar edilmesi önlenecektir (
http:// www. wwlia. org/ elderabuse. html). Yaşlı
istismarını önleme etkinlikleri 4 alanda toplanabilir:
Mesleki Eğitim: Yaşlı bakımında çalışan perso-
nel için beceri oluşturma çalışmaları; özel meslek
gruplarını tanıtmak için çalışmalar düzenlenmesi;
yaşlanma ve yaşlı istismarı konusunda yasaları
güçlendirme; yaşlı istismarı konusunda tüm hizmet
üreticilerine açık ülke çapında konferanslar; eğitim
rehberleri, videolar ve diğer araç ve gereçler geliş-
tirilebilir.
Ülke Hizmet Sistemleri ve Hizmeti Sunanların
İşbirliği: Yaşlı istismarının bildiriminin yapılabileceği
bir telefon hattı oluşturma; bölgesel disiplinler
arası ekipler ve güçbirliği oluşturma bu kapsamda
gerçekleştirilebilir.
Toplum Eğitimi: İlköğretim programlan için
yaşlı istismarını önleme ders programları geliştiri-
lebilir; Radyo ve televizyon aracılığıyla, toplum
hizmet ilanlarını, toplumda kullanılmak üzere uy-
gun eğitim araç ve gereçlerini içeren yaşlı istisma-
rını önlemeye yönelik eğitim kampanyalarını oluş-
turulabilir (http://www. aoa. dhhs. gov/
factsheets/ abuse.html, http: / / ut12. library.
utoronto. ca/ www/ aging/ onpea.htm).
Kaynaklar
1. Administration on Aging, Elder Abuse Prevention. http://
www. aoa. dhhs. gov/ factsheets/ abuse.html
2. Bayık A ve ark. (2000). Physical and psycosocial health
Problems of Elderly Residents Living in Nursing Home.
International Public Health Congress "Health 21 in Action"
October 8-12, İstanbul.
3. Bilginer B ve ark. (1996). Adana Huzurevi ve Yeni Baraj
Sağlık Ocağı Bölgesindeki 65 Yaş ve Üzeri Yaşlının Demog
rafik Özellikleri. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kita
bı, İstanbul, 168-169.
4. Browne K (1993). Violance in The Family and Its Links To
Child Abuse. Bailliere's Clinical Pediatrics. 1:1,1 49-1 64.
5. Cyphers, G.C. (1999). Elder Abuse and Neglect. Policy &
Practice Human Services, 57:3, 25-31.
6. Devlet İstatistik Enstitüsü ve DPT (1994). Türkiye'nin Nüfus
Projeksiyonları.
7. Dönmez L ve ark. (1 996). Antalya Kent Merkezindeki Yaşlı
ların Sağlık Sorunları ve Günlük Yaşam Aktiviteleri. V.Ulusal
Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. İstanbul. 645-647.
8. Edelman L.C., Mandle LC (1990). Health Promotion
throughout The Lifespan. Second Edition, The C.V. Mosby
Company. 543-546.
9. Elder Abuse and Crime Against The Elderly. http:// www.
nvc. org/ stats/ elderly.htm
10. Elder Abuse and Neglect, Recognizing Elder Abuse http://
www. oactrees. org/ elder/
11. Elder Abuse vvithin the Family.
http.//www.cvberbeach.net/~seac/eldfam.htm
12. http://www.ncemsf.org/pulse/archive/a5-2-2.htm
13. Koptagel G. (1984). Tıpsal Psikoloji: Tıpta Davranış Bilimle
ri, Beta Basım Dağıtım. 2.Baskı. İstanbul. 370-372.
14. Nahmiash D. (1998). Summary of Preventing, Reducing and
Stopping The Abuse and Neglect of Older Adults in
Canadian Communities. http:// wwwnfh. hwc. ca/ publicat/
execssumm/ nahmiash.htm
15. Storm W.A., Elder Abuse EMS on the Front Lines, http://
www. wwlia. org/ elderabuse.html
16. The Ontario Network For The Prevention of Elder Abuse.
http:// ut12. library. utoronto. ca/ www / aging/
onpea.htm
17. Vançelik S. (1997). Yaşlılık Sorunları ve Bu dönemde Veril
mesi Gerekli Olan Hizmetler. Toplum Hekimliği Bülteni.
18(1-2). 9-11,
1 8. Wolf, R.S. (2000). The Nature and Scope of Elder Abuse.
Generations, 24:2, 7-13.
Aile Mahkemeleri Tasarısı Üzerine Bir
Değerlendirme
• Doç. Dr. İbrahim CILCA*
Özet
" Aile Mahkemesi" ; Türkiye'de yeni bir adım-
dır. Türk Medeni Kanununa bağlı olarak gelişen bir
uzmanlık mahkemesidir. Aile mahkemeleri yasası,
evlilik ve aile hukuku açısından gerekli yasal bir
gelişmedir.
Bu yazıda, aile mahkemesinin yapısı, mahke-
menin politikası ve stratejisi tartışılmıştır. Öngörü-
len yasa; evliliği, aileyi, ve çocukları çatışma ve aile
sorunları karşısında korumaktadır. Bu çalışma;
toplumsal durumun güçlüklerini, aile politikalarının
anlamını, yasal düzenlemenin geliştirilmesi için
bazı ipuçlarını sergileme denemesidir. Bu çalışma
başka çalışmalarla devam ettirilmelidir.
Anahtar Kelime: Aile Mahkemesi
(*) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu Öğretim
Üyesi
Zusammenfassung
" Das Familiengericht " ist der neuliche schritt
in der Türkei. Es ist e i ne Abtei/ung be i m
Amtgericht hinsichtlicht des Rechtszugs
unterscheidet es sich von dem Türkische
Bürger/iche Gesetzbuch. Das Familien
gerichtgesetz ist für Ene und Famiiienrechts auf die
Notvendigkeit einer gesetziichen Weiterentwick
lung.
in dem Art/kel wurde Struktur des
Familiengerichts, Gerichtpolitik und Strategie
diskutiert. Dieser Arbeit ist es ein Zeitdokument,
das in einer schwierigen gesellschhafttiche
Situation und Bedeutung der Familienpolitik auf
zuzeigen versucht und auf die Notvendigkeit einer
gesetziichen Weiterentwicklung der Familienhilfe
hinweist. Dieser Arbeit soll folgend mit anderem
Arbeit dauern.
Schüsslwort: Das Familiengericht.

Türk Medeni Kanununda yapılan değişikliklerin
bütünlüğü içinde Aile Mahkemelerinin kurulması
girişimi önemli bir adımdır.
Türk Hukuk Devriminin temel taşlarından olan
Medeni Kanun değişikliği demokratik aile oluşu-
munu ve gelişimini güçlendirmiştir. Toplumun
temeli olan ailenin tüm süreçlerinde yaşanılabile-
cek olumsuz olayların, çatışma ve sorunlarının bir
uzmanlık mahkemesinde ele alınması ve koruyucu,
önleyici ve geliştirici yaklaşımlarla karar alınmasını
sağlanması ileri bir düzenlemedir.
Aileye sorun odaklı yaklaşım ve belirli aile
sorunlarını çözmek için hüküm verme mekaniz-
ması olarak aile mahkemesi Türk Adalet Sistemi
açısından olumlu bir gelişmedir.
Aile Hukuku Açısından Yaşanılan Sorunlar
ve Aile Mahkemesine Duyulan Gereksinme
Toplumsal değişme sürecinde; toplumsal yaşamın
çağdaşlaşması doğrultusunda nitelik ve nicelik
kazanması, ailenin pozitif hukuk kuralları ile
tanımlanmış süreçler ve işlemlerle oluşması,
gelişmesi ve süreklilik kazanması ile olanaklıdır.
Geleneksel yaşam formları ve ilişkiler dinamiği,
kendine özgü adet, gelenek ve yaklaşımlarla bire-
yin özgürleşmesini ve demokratik aile yapılarının
oluşumunu engellemektedir. Geleneksel aile mo-
deli; karşılıklı bağımlılığı üreten yaşam koşullarında
kırsal yaşam kültürünü ve düşük refah düzeyini
üreten aile yapılarına dayanmaktadır. Geleneksel
yapı ve yaşam kalıplarının ortaya çıkardığı aile sis-
teminin içerdiği sosyalleşme değerleri; gruba bağ-
lılık, aba-babaya duygusal ve maddi yatırımı, kar-
şılıklı bağımlılık değerlerini, çocuğa faydacı bakışı
ve cinsiyet ayrımcılığını üretmektedir. Aile içi et-
kileşim dinamiği; baskıcı ve kontrolcü çocuk yetiş-
tirmeyi, çocuğun ebeveynlere itaatini ve bağımlılık
yaklaşımını, karşılıklı bağımlılığı içermektedir.
(Kağıtçıbaşı; 1994; 53)
Geleneksel aile modeli; aile bireylerinin öz-
gürleşmesini sağlayacak, ailede demokratikleşmeyi
gerçekleştirecek dinamiklerden yoksundur. Gele-
neksel aile yapılarında yaşanılan sorunların çözü-
mü için üretilen yaklaşımlar ise; mutsuzluğu, oto-
riter tutum ve davranışları, ihmal ve istismarları
ortaya çıkarmaktadır. Medeni kanunla tanımlanan
süreçler ve işlemler gerçekleşememektedir. Norm-
ların uygulamaya dönüştürülmesinde zorluklar
doğmaktadır.
Ailenin demokratikleşmesinde; bireysellik ve
sosyallik önemlidir. Aile kompozisyonu içinde bi-
reysel düzeyde, bireyler arası etkileşim düzeylerin-
de, aileye ilişkin organizasyonlar düzeyinde, karar
ve yönlendirme düzeylerinde ve toplumla işlevsel
ilişkiler kurma ve bütünleşme düzeylerinde ger-
çekleşen işleyişler önemlidir. Ailede mülkiyet ve
karar yapısı ile karar, koordinasyon ve motivasyon
yapılarının birliği demokratik ilke ve standartlara
göre işlemektedir (Erkan, 1994; 104-107).
Medeni Kanun; aile hukuku alanında, demok-
ratik toplum düzeninin ve demokratik aile yaşamı-
nın gelişmesine temel olacak düzenlemeler yap-
mıştır. Aile Mahkemesi Türk ailesinin tam bir yapı
değiştirmesi sürecini destekleyecek mekanizma
olarak sistemi tamamlayıcı bir öğe olacaktır.
Aile hukuku açısından evliliğin gerçekleşmesi
ve ailenin oluşumunda temel sorunlar bulunmakta-
dır. Erkek ve kadın aile kurmak, evlenmek niyetle-
rini açıklar, yetkili makam bu niyetin gerçekleşme
koşullarını saptar ve erkekle kadının birleşmesine
hukuksallık kazandırır. Toplumumuzda Medeni
Kanunla düzenlenen bu mekanizmaya karşılık,
Müslüman Osmanlı ailesinde egemen olan gele-
neksel evlilik formları sürdürülmektedir. Evliliğin
hiçbir yetkili makamın müdahale etmediği özel akit
ile kurulması, dini nikah, sadece tarafları ilgilendi-
ren bir akit türü olarak sayılması düşüncesi, erke-
ğin birden fazla kadınla evlenmesi, evliliğin erkeğin
tek taraflı beyanı ile sona ermesi, müt' a ve sığa
usulü denilen belli süreli geçici evlenmelerinin
yapılması gibi durumlar günümüzde de sürmekte-
dir. Bu durumun sonucu olarak, hukuken evli ol-
madıkları halde kendilerini evli sayan ve yakın
çevrelerince de evli sayılan, çok sayıda çiftin ve
sayıları yüz binlere ulaşan evlilik dışı çocuğun so-
runları ortaya çıkmıştır (Fişek, 1 984; 6-7).
Erken evlenme, Medeni Kanunun saptadığı yaş
sınırlarının altında evlenme hukuken gerçekleş-
meyeceği için imam nikahı yoluyla evlenme önemli
bir eğilimdir. Aralarında evlenme akdi olmaksızın
evlenme ve evlendirme davranışı karşısında yasal
evlenmenin yararının ve öneminin anlatılması ge-
reklidir. (Fişek, 1984; 8-9) (Özgen, 1984; 27-32).
Evlilik dışı birleşmeler ve bundan doğan ço-
cuklar gerçeği çocukların kişisel hakları, korunma
ve yetiştirilmeleri açısından önemli bir sorun alanı
oluşturmaktadır.
Akraba evliliği ve akrabalık nedeniyle yasada
getirilen evlenme engeli uygulamaları önem ka-
zanmaktadır. (Fişek, 1984; 11) Kadın kaçırma ko-
nusunda; yaş, şiddet, tehdit veya hile ile kaçırma,
alıkoyma eylemleri günümüzde önemli bir sorun-
dur (Özgen, 1984; 39-61).
Medeni Kanunla getirilen, evli eşler arasındaki
eşitlikçi yaklaşımın aile yaşamında uygulanama-
ması, hukuki eşitliğin gerçekleştirilmesi gereği
açısından önemlidir.
Aile içi yaşam sürecinde; eşler arasında ve an-
ne-baba ile çocuklar arasında her yönden yapıcı,
geliştirici bir diyalogun gerçekleştirilmesi günü-
müzde en önemli sorunlar arasında yer almaktadır.
Aile içi ilişkilerde ortaya çıkan anlaşmazlıklar,
kavgalar, baskı ve şiddet uygulamaları aile bireyle-
rinin kişisel güvenliklerini, kişi haklarını olumsuz
etkilemektedir. Duygusal, fiziksel, cinsel, ekonomik
istismar olayları hukuki açıdan birer dava konusu-
na yoğun olarak dönüşmektedir. (Aktaş, 1997)
(Aile Araştırma Kurumu, 1 995)
Boşanma süreci; aile birliğinin parçalanması,
eşlerin ve çocukların hakları açısından önemli bir
sorun alanıdır. Zina, cana kast, kötü muamele,
terk, ayrı yaşama ve şiddetli geçimsizlik gibi ne-
denlerle aileler boşanma davaları açmaktadır. Dava
öncesi, süreci ve sonrası; ailelerin bütünlüğünün
korunması, ayrılık halinde ise tarafların hak ve
çıkarlarının korunması önemli bir ekonomik, sos-
yal, psikolojik ve hukuki destek mekanizmasını
gerektirmektedir (Arıkan, 1 996).
Aile içinde anne ve babalarca çocuğun ihmal
ve istismar edilmesi, insanlık dışı kötü muamelenin
yapılması, çocuğun aile içinde yaşama, yetişme ve
korunma olanaklarının fiilen kalmaması, çocuğun
hakları bakımından önemli bir güvensizliktir. Ço-
cuk Hakları Sözleşmesi ilke ve standartlarına göre,
çocuğun geçici veya alternatif bakım ortamlarına
yerleştirilmesi gereksinimi günümüzde yaygın bir
sorun alanı olarak gözlenmektedir. (Cılga, 2001;
69-73)
Korunma kapsamına alınan çocukların bakım
kurumlarında yeniden ihmal ve istismara uğrama-
ları günümüzde gözlemlenmektedir. Kurumsal
istismarın önlenmesi, sorumluların yargılanması ve
mağdurun korunması konusunda uzmanlık ka-
zanmış destek mekanizmaların gereğini ortaya
çıkarmaktadır. (Cılga, 1989; 261-278).
Türk aile yapısı üzerine yapılan araştırmalar,
aile mahkemesinin gerekliliğini ve işlevselliğini
hangi alanlara ve sorunlara yönlendireceğini sergi-
lemektedir. Türkiye'de yaşanılan yapısal dönü-
şümler ve ekonomik kriz süreci; her yönden sağ-
lıklı, olumlu ve gelişmeye açık ailelerin önemini bir
kez daha ortaya çıkarmıştır. (Cılga, 2001), (DPT,
1989), (Aile Araştırma Kurumu, 1 994).
Kadınlara karşı her türlü Ayrımcılığın önlen-
mesi Uluslararası Sözleşmesi; kadınlara karşı ay-
rımcılığın, hak eşitliği ve insan şeref ve haysiyetine
saygı ilkelerini ihlal ettiğini, kadınların erkeklerle
eşit olarak ülkelerinin siyasi, sosyal, ekonomik ve
kültürel hayatlarına katılmalarını engellediğini,
toplumun ve ailenin refahının artmasına engel o-
luşturduğunu ve kadınların ülkeleri ve insanlık
hizmetinde kullanabilecekleri olanakları geliştir-
melerini zorlaştırdığını belirtmektedir. Toplum ve
aile içinde kadının haklarının korunması, günü-
müzde önemli bir gereksinimdir (Kadının Statüsü
ve Sorunları Genel Müdürlüğü, 1993; 7-8).
Ailenin Korunmasına Dair Kanun, Medeni Ka-
nun yanında "eşlerden birinin veya çocukların veya
aynı çatı altında yaşayan diğer aile bireylerinden
birinin aile içi şiddete maruz kaldığını kendilerinin
veya Cumhuriyet Başsavcılığının bildirmesi halinde
Sulh Hukuk Hakimliğinin re' sen kusurlu eşe yö-
nelik olarak önlemler almasını düzenlemiştir. Bu
yasanın uygulanmasında Aile Mahkemesi önemli
bir işlevi yerine getirecektir (4320 Sayılı Ailenin
Korunmasına Dair Kanun, 1 998, mad.l).
Öngörülen Aile Mahkemelerinin yapısı
Genel Gerekçe:
1. Anayasanın 41. Maddesi gereğince toplumun
temelini oluşturan ailenin korunması için ge
rekli önlemlerin alınması ihtiyacı her geçen
gün artmaktadır.
2. Toplumda sosyal barış ve adaletin sağlanma
sında, demokratik haklara saygılı, sağlıklı,
topluma yararlı bireylerin yetiştirilmesinde ai
lenin önemi inkar edilemez bir gerçektir.
3. Ailenin korunması görevi Devlete aittir.
4. Günümüzde bir çok sahada olduğu gibi, sos
yal yapıdaki baş döndürücü gelişmeler ve
karmaşıklık, eşlerin ve çocukların sorunlarının
artmasına ve olumsuzluklar yaşamalarına ne
den olabilmektedir. Bu sorunların çözümünde,
yargı alanına giren konular bakımından da bir
takım yenilikler getirilmesi zorunluluğu bu
lunmaktadır.
5. Bir çok ülkenin iç hukukunda aile mahkeme
lerine ilişkin düzenlemelerin yer aldığı, örne
ğin Kanada ve Almanya' da aile mahkemeleri
nin bulunduğu bilinmektedir.
6. Türkiye' de yürürlükte olan mevzuat hüküm
lerine göre, aileye ilişkin dava ve işler halen
genel mahkemelerde görülmektedir.
7. Genel mahkemeler, aileye ilişkin davaların
yanı sıra diğer hukuk davalarına da bakmak
durumundadırlar.
8. Aile ile ilgili uyuşmazlıkların çözümünde ge
reksinme duyulan psikolog, pedagog ve sosyal
çalışmacı mahkeme bünyesinde bulunma
maktadır. Bu durum, mevcut mahkemelerin,
aile hukukundan doğan dava ve işlerin çö-
zümlenmesinde kendilerinden beklenen işlevi
yerine getirmesine engel olmaktadır.
9. Türk Medeni Kanununun özellikle aile huku
kuna ilişkin hükümlerinden beklenen amacın
gerçekleşmesi bakımından da aile mahkeme
lerinin kurulması bir gereksinim haline gel
miştir,
10. Öngörülen aile mahkemeleri; yapısında psi
kolog, pedagog ve sosyal çalışmacıları içere
cek, aile hukukundan doğan dava ve işleri ta
raflar arasındaki karşılıklı saygı, sevgi ve hoş
görünün korunması ilkesini gözeterek, gerek
tiğinde uzmanlardan da yararlanarak, eşlerin
ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunların
sulh yoluyla çözümünü sağlamaya çalışacaktır.
11. Aile Mahkemeleri, yargılama görevinin yanında
toplumun temel taşı olan ailenin korunmasına
yönelik koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler
alması gibi önemli işlevleri de yerine getire
cektir.
Yaklaşım
Aile hukukundan doğan dava ve işleri görmek
üzere; bir uzmanlık alanı olarak, kuruluş, görev ve
yargılama usulleri düzenlenmiş; kuruluşuna özgü
belli esasları olan; atanacak hakim, psikolog, pe-
dagog ve sosyal çalışmacıda, diğer niteliklerinin
yanında aile hukuku ve aile sorunları alanında li-
sansüstü eğitim yapma koşulu aranan; görev alanı-
na giren konularda yetişkinler ve küçükler hakkında
koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler alan; diğer
kanunlar yanında Türk Medeni Kanunu hükümlerini
temel alan ve ilgili yasalarla belirlenen usul hü-
kümlerine göre uygulamalar yapan bir mahkeme-
nin kurulması ana yaklaşımdır.
Yeni mahkemenin kurulmasında bütüncü,
sistemci, disiplinler arası bir yaklaşım benimsen-
miştir. Aile konusunda makro ve mikro ele alış
düzeylerinin bütünlüğü öne çıkarken, toplum, aile
ve aile bireyleri birbirini tamamlayan odaklar olarak
düşünülmüştür. Yetişkinler yanında küçükler kate-
gorisinin oluşturulması, aile, nüfus kompozisyonu-
na aynı önemin verildiğini göstermektedir. Eğitici,
koruyucu ve sosyal önlemler açısından aileye ilişkin
dava ve işlemlere bakış Türk adalet sisteminin
gelişmesi yönünden çağdaş hukuk yaklaşımlarına
uygunluk taşımaktadır. Türk Medeni Kanununda
son dönem sağlanan gelişmeleri tamamlayan bir
öge olarak Aile Mahkemelerinin düşünülmesi, aile
hukuku uygulamaları açısından önemli bîr boyut-
tur.
Aile sistemine yaklaşımda; içinde oluştuğu
toplumdan ve diğer ülkelerdeki gelişimlerden yola
çıkılarak bakılması, Aile sisteminin içerdiği sorun-
ların birbirinden soyutlanamayacağının kabul edil-
mesi, Aile sorunlarının birbirine sıkı sıkıya bağlı
olduğunun bilinmesi, -Aile sorunlarını, yaşayan
taraflardan birine getirilen çözümün bir değeri için
bulunan çözümle doğrudan ve sıkıca ilişkili oldu-
ğunun anlaşılması, Aile yapısının ve sorunlarının
neden-sonuç ilişkisi içinde ele alınması, Ailenin bir
öğesinin diğer öğelerle birlikte düşünüldüğünde
hak ve çıkarlar yönünden işlevsel bir anlam taşı-
yacağının kavranılması, Aile sisteminin birbiriyle
etkileşimli bütünlerden oluşmuş, çevresiyle etkile-
şimli bir bütünlük olarak görülmesi önem kazan-
maktadır.
Politika ve Starateji
Aile ile ilgili dava ve işlerde, aile hukuku ve
aile sorunları konularında uzmanlaşmış nitelikli
elemanlardan oluşan; karşılıklı saygı, sevgi ve hoş-
görünün korunması ilkesini gözeten; eşlerin ve
çocukların yaşadıkları sorunların barışçıl yollarla
çözümü, koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler alan
bir mahkemenin kurulması ana politika ve strateji-
dir.
Uzmanlık Mahkemesi olarak öngörülen Aile
Mahkemelerinin; Türkiye çapında, tüm iller ve nü-
fusu yüz bini aşan ilçelerde, iki yıl içerisinde, yeni
elemanların istihdamını sağlayarak kurulması ve
yaygınlaştırılması bir diğer stratejidir.
Aile Mahkemelerinin kuruluşunun genel poli-
tika ve stratejileri gerçekçi ve geçerlidir.
Süreçler ve İşlemler
Uygulama;
Yetişkinler hakkında kararlar:
1. Evlilik birliğinden doğan yükümlülükler
konusunda eşleri uyarmak ve gerektiğinde
uzlaştırmaya karar vermek,
2. Ailenin ekonomik varlığının korunması
veya evlilik birliğinden doğan mali yüküm
lülüklerin yerine getirilmesine ilişkin ge
rekli önlemleri almaya karar vermek,
3. Resmi veya özel sağlık kurumlarına, huzur
evlerine veya benzeri yerlere yerleştirmeye
karar vermek,
4. Bir meslek edinme kursuna veya uygun
görülecek bir eğitim kurumuna vermeye
karar vermek.
Küçükler hakkında kararlar:
5. Bakım ve gözetime yönelik nafaka yüküm
lülüğü konusunda gerekli önlemleri almaya
karar vermek,
6. Bedensel ve zihinsel gelişmesi tehlikede
bulunan veya manen terk edilmiş halde
kalan küçüğü, ana ve babadan alarak bir
aile yanına, resmi ya da özel bir sağlık ku
rumuna veya eğitimi güç çocuklara mahsus
bir kuruma yerleştirmek,
7. Çocuk mallarının yönetimi ve korunmasına
ilişkin önlemleri almaya karar vermek,
8. Genel ve katma bütçeli idareler, mahalli i-
dareler, kamu iktisadi teşebbüsleri ve ban
kalar tarafından kurulmuş teşekkül, mü
essese ve işletmelere veya benzeri işyerle
rine, yahut meslek sahibi birisinin yanına
yerleştirmeye karar vermek.
Çalışma yoluna ilişkin:
9. Alınan kararların takip ve yerine getirilme
sinde psikolog, pedagog ve sosyal çalış
macılardan biri veya birkaçını görevlendir
mek,
1 0. Mahkemeye gelen dava ve işlerde esasa
girmeden önce;
a) Eşlerin ve çocukların karşı karşıya
oldukları sorunları tespit etmek,
b) Sorunların barış yoluyla çözümünü,
gerektiğinde uzmanlardan da yarar
lanarak teşvik etmek,
c) Barış sağlanamadığı takdirde yargı
lamaya devam ederek esas hakkında
karar vermek,
11. Mahkemede görevli uzmanlarca davanın
esasına girilmeden önce veya davanın
görülmesi sırasında ;
a) Mahkemece istenilen konular hak
kında taraflar arasındaki uyuşmazlık
nedenlerine ilişkin araştırma ve in
celeme yapmak ve sonucunu bildir
mek,
b) Mahkemenin gerekli gördüğü haller
de duruşmada hazır bulunmak,
c) İstenilen konularda ilgili çalışmalar
yapmak ve görüş bildirmek.
Kararlara karşı denetim:
12. Aile Mahkemesi kanunu uygulamasında;
vesayet makamı olarak aile mahkeme
since verilen kararlara karşı Türk Medeni
Kanununun 397. maddesinde belirtilen
denetim görevi varsa bir sonraki numaralı
aile mahkemesince, yoksa o yerdeki As
liye Hukuk Mahkemesince, asliye mah
kemesi derecesinde başka mahkeme
yoksa en yakın yerdeki aile mahkemesi
veya 2. Maddenin ikinci fıkrasına göre
görevlendirilen asliye hukuk mahkeme
since yerine getirilir,
13. Özel kanunlardaki hükümler saklı kalmak
kaydıyla, bu konuda hüküm bulunmayan
konularda 4721 sayılı Türk Medeni Kanu
nunun aile hukukuna ilişkin usul hü
kümleri ile 1086 sayılı Hukuk Usulü Mu
hakemeleri Kanunu hükümleri uygulanır,
14. Mahkemede görevli uzmanlar, 1086 sayılı
Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununda
düzenlenen, hakimin reddi sebeplerine
göre reddedilebilir,
Değerlendirme ve Öneriler
Aile mahkemesi uygulamalarında
düşünülen süreçlerin ve işlemlerin etkililik ve
verimlilik yönünden güçlendirilmesi
zorunludur.
1. Uyarı ve Uzlaştırma Mekanizması
nın Güçlendirilmesi
Eşlerin evlilik birliğinden doğan yükümlülük-
leri konusunda eşlerin uyarılması ve gerektiğinde
uzlaştırılmaları birliği koruma yönünden önemli bir
düşüncedir. Fiilen gerçekleştirilen bu mekanizma
uygulamada etkisiz kalmaktadır. Koruyucu ve ön-
leyici yaklaşım açısından doğru olan bu çabanın
hakim, uzmanlar ve eşler arasında nasıl işleyeceği
açıklanmalı, hakim bu işleme karar vererek uz-
manları aileye yönlendirmelidir. Uyarı ve uzlaştır-
ma mekanizması karardan sonra uzmanların mes-
leki çalışmalarıyla gelişen bir uygulama süreci ola-
rak düşünülmelidir. Evli, yetişkin eşlerin evlilik
birliğinden doğan yükümlülükleri konusunda bil-
gilendirilmesi, değer, tutum ve davranış değişikli-
ğine yönelmeleri uzmanların mesleki çabası ile
süreç içinde gerçekleşebilir. Bu sürece ilişkin işlem
basamakları hakim-uzmanlar ve eşler arasındaki
diyalogu temel alarak geliştirilmelidir. Uzmanların
uyarı ve uzlaştırma kararını koruyucu ve önleyici
bir yaklaşımla ele almaları, etkili bir konuma geti-
rilmeleri gereklidir.
2. Aile üyelerini kurumlara yerleştir
me mekanizmasının güçlendiril
mesi
Yetişkinlerin ve çocukların korunması, bakım,
gözetim ve yetiştirilmeleri için öngörülen işlemler,
ailenin çeşitli nedenlerle parçalanması veya dağıl-
ması açısından önemlidir. Aile bireylerinin; özel
sağlık kurumlarına, huzur evlerine yerleştirilmesi,
bir meslek edinme ya da eğitim kursuna verilmesi,
mahkeme ile ilgili kuruluşlar arasında etkili ve ve-
rimli bir diyalogun oluşturulmasını gerektirmekte-
dir. Bu diyalog; mahkemece alınacak kararın uygu-
lanabilir bir hukuki dayanağa kavuşturulması ile
olanaklıdır. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme
Kurumu, İş Kur, Milli Eğitim Bakanlığı ve Yerel
Yönetimler yasalarında yeni düzenlemeler yapıl-
ması gerekir. İlgili kurumların yasalarında yapılacak
madde düzenlemeleri ile Aile Mahkemesinin yer-
leştirme kararlarına uygulama desteği sağlanmalı-
dır.
3. Küçüklerin korunması için aile dı-
şında alternatif bakım sağlanması
mekanizmasının güçlendirilmesi
Yürürlükteki mevzuata göre; tasarıda öngörü-
len, küçüklerin korunma kapsamın alınması karar-
larının işleyişi kolay olacak gibi görünmektedir.
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
mevzuatı bu yönden Aile Mahkemesine önemli bir
destek sağlamaktadır.
Fakat, koruma sisteminin işleyişi, Çocuk Hak-
ları Sözleşmesinde öngörülen standartlara göre
işlememektedir. Çocuk için aile ortamında bakımın
sağlanması temel yaklaşımdır. Küçüklerin ihmal ve
istismar nedenlerine bağlı olarak geçici sürelerde
alternatif bakım ortamına alınması, bu arada aile-
nin bütünlüğünün sağlanması, anne ve babanın
eğitimi, aile ortamının düzeltilmesi hizmetlerin
geliştirilmesi gereklidir.
Aile Mahkemesinin küçükler için öngördüğü
koruma mekanizması bu yönden yeni ilke ve stan-
dartlara göre geliştirilmelidir. Öngörülen önlem var
olan mevzuat çerçevesinde eksik, yetersiz ve sağ-
lıksız olarak işlemektedir. Çocukların korunması
konusunda ilgili yasalarda yeni zihniyetlerle dü-
zenleme yapılmalı, Aile Mahkemesinin koruma
kapsamına alınan çocuklarla ilgili karar süreçlerini
yeni bir strateji ile işletmesi sağlanmalıdır.
4. Ailenin, yetişkinlerin ve küçüklerin
ekonomik haklarının korunması o-
lanaklarına işlerlik kazandırılması
Ailenin ekonomik varlığının korunması, evlilik
birliğinden doğan mali yükümlülüklerin yerine
getirilmesi, bakım ve gözetime yönelik nafaka yü-
kümlülüğü ve çocuk mallarının yönetimi ve korun-
ması Türk Medeni Kanununun ilgili maddelerinde
düzenlenmiştir. Aile Mahkemesi uygulamalarının
bir yönetmenlikle ele alınarak süreçlerin ve işlem
basamaklarının tanımlanması, ilgili taraflar ve yasal
mekanizmaların ayrıntılı bir biçimde tanımlanması
gereklidir. Ailenin ve aile bireylerinin ekonomik
yönden korunması düşüncesi sadece aile birliğinin
bozulması durumuna ilişkin olarak ele alınmıştır.
Sosyal ve ekonomik süreçlere bağlı olarak yoksul
ailelerin durumu, ailenin ekonomik varlığının güç-
lendirilmesi, aile yardımlarının ve hizmetlerinin
sağlanması yönünden de mutlaka ele alınmalıdır.
Türkiye' de yoksullaşan ve ekonomik yönden var-
lıksızlaşan ailelerin güçlendirilmesi için "aile hiz-
metleri" ve "aile yardımları" ayrıca düzenlenmeli-
dir.
Aile Mahkemeleri Kanun Tasarısı bu yönden
var olan düzen içinde işlerlik kazandırılacak bir
zihniyetle ele alınmıştır. Aile ve çocuk alanındaki
diğer hizmetleri geliştirici ve yeni bir sistemleştir-
me düşüncesini tam anlamıyla sağlayamamıştır.
5. Aile Mahkemesinin örgütsel yapısı
nın güçlendirilmesi
Mahkemenin oluşturulmasında genel kadro ve
birimleşme düzeninin temel alındığı görülmektedir.
Yazı İşleri Müdürlüğü ve Hakimlik birimleri temel
alınmıştır. Öngörüde yer alan uzmanlar grubunun
(psikolog, pedagog ve sosyal çalışmacı) çalışma
yolları karar süreçleri içinde açıklanmış, fakat, bir
birimleşme öngörüsü getirilememiştir. Uzmanlık
Mahkemesi niteliklerinin öne çıkarıldığı Aile Mah-
kemelerinde yeni uzmanlar grubunun mahkeme
içerisinde bir birim olarak organizasyonları ge-
reklidir. Aynı eksiklik Çocuk Mahkemelerinde de
getirilmiştir. Uzmanlık Mahkemesinin kuruluşu
"Aile Yöneltme Birimi" adı altında düzenlenmeye
olanak sağlayacak bir yaklaşımla ele alınmalıdır.
Yasada birim adı yer almalı, birimin ve uzmanların
görev ve sorumlulukları yönetmenlikle düzenlen-
melidir. Uzmanlık Mahkemesinin kuruluşunun
güçlendirilmesi; Mahkemenin görevlerine getirilen
yeni çerçevede, yargılama sürecine eklenen destek
ve yardımların birimleşmesi ile olanaklıdır. "Aile
Hizmetleri" çerçevesinde, birimdeki uzmanların
mesleki ve bilimsel yönlendirmeleri kararlardaki
etkililiği ve verimliliği arttıracaktır.
6. Aile Mahkemelerinde Nitelikli Ele
man görevlendirilmesi
Yasa tasarısında yer alan madde düzenleme-
lerinde; Hakimlerin ve Uzmanların nitelikleri olarak
gerçekleştirilen düzenlemeler olumludur. Uzmanlık
mahkemesinin elemanlarında yaş, evli ve çocuk
sahibi olma aile hukuku ve aile sorunları alanların-
da lisans üstü eğitim koşulları gerçekçi ve geçerli-
dir. Görevlerinde uzmanlaşmış elemanların istih-
damı Aile Mahkemelerindeki uygulamaların düze-
yini yükseltecektir. Tasarıda öngörülen "aile huku-
ku" ve "aile sorunları" alanlarında lisansüstü
programların açılması önemli bir gereksinme ola-
rak belirmektedir. Hukuk Fakültelerinde, Sosyal
Hizmetler Yüksekokulunda, psikolog ve pedagog
yetiştiren bölümlerde yeni programların düzenlen-
mesi gereklidir.
7. Aile Mahkemesi Uzmanlarının Ça
lışmaları, Çalışma Usulleri ve Yak
laşımları
Yasa tasarısında (mad.5, mad.6, mad.7); uz-
manlık mahkemesinde gerçekleşecek özgün sü-
reçler tanımlanmıştır. Yargılama süreci öncesinde,
yargılama sürecinde ve yargılama sonrasında ol-
mak üzere çeşitli süreçler ve işlemler öngörül-
müştür.
Aile Mahkemesine gelen dava ve işlerle ilgili
olarak esasa girmeden önce uzmanlarca geliştiri-
lecek çalışmalar; a) Eşlerin ve çocukların sorunlarını
belirlemek, b) sorunların barışçıl yollarla çözümünü
sağlamak c) Anlaşma sağlanamadığı aşamada
yargılamaya devam ederek esas hakkında karar
vermek şeklinde belirlenmiştir. Esas öncesi sayılan
işler, uzmanların konumunu ve önemini arttır-
maktadır. İnceleme ve çözümün öne çıktığı süreç-
ler Uzmanlık Mahkemesinin karar süreçlerinde
öncelik kazanmaktadır. Nitelikli elemanlardan o-
luşacak görevlilerin ekip çalışması ilkeleriyle hare-
ket etmesi önemlidir.
Davanın esasına girilmeden önce veya davanın
görülmesi sırasında; a) mahkemece istenilecek
konularda araştırma, inceleme yapmak ve sonucu
bildirmek, b) uyuşmazlık nedenlerine ilişkin araş-
tırma, inceleme yapmak ve sonucunu bildirmek
görevleri, uzmanların çalışmalarını karar süreçleri-
ne temel almayı ve ekip çalışması yaklaşımını güç-
lendirmektedir.
Mahkemece gerekli görüldüğü hallerde du-
ruşmada hazır bulunmak görevi uzmanların du-
ruşma sürecine katılımlarının önemini ortaya çı-
karmaktadır. Bu, bilirkişiliğin ötesinde önemli bir
işlevsellik getirmektedir.
Alınan kararların takip ve yerine getirilmesin-
de uzmanların görevlendirilmesi, mahkeme karar-
larının uygulamaya dönüştürme gücünü arttırmak-
tadır. Yargılama sonrası görevlerin boyutu; uz-
manların birimleşmesini ve işbölümünün organi-
zasyonunu gerektirmektedir. Kararların takibi ve
yerine getirilmesi sürecinde; yetişkinler ve küçükler
hizmetin hedef kitlesini oluştururken, işbirliği ya-
pacak kurum ve kuruluşları da gündeme getir-
mektedir. Aile Mahkemelerinde kararların takibi ve
yerine getirilmesinde, bağlantılı çalışma yaklaşımı
önem kazanmaktadır. Uzman elemanla verimi art-
tırmak için diğer kurumları ortak çalışmaya sevk
eden, ilgili yasalara gönderme yapan madde dü-
zenlemeleri ele alınmalıdır.
8. Ailenin Bütünlüğü ve Sürekliliğini
Sağlama Anlayışının Güçlendiril-
mesi
Yasa tasarısında koruyucu, eğitici ve sosyal
önlemler "yetişkinler" ve "küçükler" kategorisinde
düzenlenmiştir. Eğitici hizmetler, sadece meslek
eğitimi ve çocukların eğitiminde söz konusudur.
Çeşitli sorunlar ve uyuşmazlıklarla Aile Mah-
kemelerine başvuranların "Aile" odağı içinde ele
alınması boyutu eksik kalmıştır. Öncelikle "Ailenin
Korunması ve Sürekliliğinin Sağlanması İçin Alına-
cak Önlemler" bölümü eklenerek, yapılacak çalış-
malar belirtilmelidir. Uzmanlara, esasa girilmeden
Önce verilen araştırma ve inceleme yapmak görevi,
uyarı ve uzlaştırma görevini güçlendirici yeni ça-
lışmalarla desteklenmelidir. Aile Mahkemesinin
önem kazanan bu işlevi yasa tasarısında güçsüz
kalmıştır. Madde 6) 1-a da sayılan uyarı ve uzlaş-
tırma yaklaşımı ve ilkeleri ile yöntem ve teknikleri
yönünden birimin oluşturulması ve görevleri bir
yönetmenlikle ele alınmalıdır.
9. Aile Mahkemelerinin Görevlerinin
Güçlendirilmesi
Uzmanlık Mahkemesinin ana dayanağı Türk
Medeni Kanunudur. Bunun yanında Ailenin Korun-
masına Dair Kanun da, getirdiği düzenleme ile
önemlidir. Tasarı bu dayanaklar kapsamındadır.
Aile Mahkemelerinin görevleri Medeni Kanunda yer
alan konulardaki dava ve işleri görmekle ilgilidir.
Evlenme, nişanlanma, evlenme ehliyeti ve en-
gelleri, evlenme başvurusu ve töreni, batıl olan
evlenmeler, boşanma, evliliğin genel hükümleri,
eşler arasındaki mal rejimi, soy bağının kurulması,
evlat edinme, velayet, çocuk malları, aile-ev düze-
ni, aile malları, vesayet düzeni, vesayet organları,
vesayeti gerektiren haller, vesayetin yürütülmesi,
vesayetin sona ermesi ve kanunla verilen diğer
görev alanları Aile Mahkemesinin görev konularını
içermektedir.
Görevler yönünden çok yönlü olup, Türk Me-
deni Kanunundaki tüm boyutları kapsamaktadır.
Uzmanlık Mahkemesi olarak Aile Mahkemesi yeni
yasanın uygulanmasını güçlendirici bir etki yapa-
caktır. Türk Medeni Kanununun getirdiği hükümler
yanında, kanunla verilen diğer görevlerde geniş bir
görev alanı oluşturulmaktadır,
Aile Mahkemeleri düzenlemesi bu açıdan ken-
dine özgü yeni süreç ve işlemleri getirmektedir. Bu
nedenle, yasanın uygulamaya dönük yeni yaklaşı-
mını güçlendirici önlemler ele alınmalı ve yeni
madde düzenlemelerine yer verilmelidir.
Kaynaklar
Aile Araştırma Kurumu, 1995, Aile İçi Şiddetin Sebep ve
Sonuçları, Ankara.
Aile Araştırma Kurumu, 1998, III. Aile Şurası, Ankara.
Aktaş Mavili , Aliye, 1997, Aile İçi Şiddet ve Önleme Yolları,
Songür Eğitim Hizm. Yayıncılık, Ankara.
Arıkan Çiğdem, 1996, Halkın Boşanmaya ilişkin Tutumları Araş-
tırması, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, Bilim Serisi:
96, Ankara
Beyazova, Ufuk, Şahin, Figen, 2001, Çocuğun Şiddetten Korunma
Hakkı, Milli Eğitim Dergisi, s. 151, s. 90-94
Cılga, İbrahim, 2001, Demokrasi, İnsan Haklan Kültürü ve Çocuk
Hakları, Milli Eğitim Dergisi, Ankara, s. 151, s. 69-73
Cılga, İbrahim, 1991, Toplumun Koruması Altındaki Çocukların
İhmali ve İstismarı, Çocuk İstismarı ve İhmali, Çocukların
Kötü Muameleden Korunması I. Ulusal Kongresi, Ankara.
Devlet Bakanlığı, 1998, 4320 Sayılı Ailenin Korunmasına Dair
Kanun ve Uygulaması, Ankara.
DPT, 1989, Türk Aile Yapısı Araştırması, VI. Beş Yıllık Kalkınma
Planı Ö.İ.K. Raporu, Ankara.
Erkan, Hüsnü,1994, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye
İş Bankası Yay., Ankara.
Fişek, Hicri, 1984, Sunuş, Türkiye' de Ailenin Değişimi, Yasal
Açıdan İncelemeler, Türk Sosyal Bilimler Derneği, Ankara.
İstanbul Barosu Çocuk Hakları Merkezi, 2001, Çocuk Mahkemele-
rinin Kuruluşu, Görev ve Yargılama Usulleri Hakkında Ka-
nun, İstanbul.
Kadın ve Sosyal Hizmetler Müsteşarlığı, 1993, Kadına Yönelik
Uluslararası Sözleşme ve Kararlar, Ankara.
Kağıtçıbaşı, Çiğdem, 1995, Aileye Yaklaşımda Bir Kuramsal Çer-
çeve ve Aile Değişim Modeli, Aile Kurultayı, Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu, Ankara.
Özgen, Eralp, 1984, Erken Evlenme, Başlık, Kadın Kaçırma, Tür-
kiye' de Ailenin Değişimi Yasal Açıdan İncelemeler, Türk
Sosyal Bilimler Derneği Yay. Ankara.
T.B.M.M, 2001, Adalet Bakanlığı' nca Hazırlanan Türk Medeni
Kanunu Tasarı ve Gerekçesi, Ankara.
Popüler Kültür Ürünlerinden Müzik
Videolarının Gençler Üzerindeki
Olumsuz Etkileri
• Dr. Aysel GÜNİNDİ-ERSÖZ*
Özet
Kitle iletişim araçları içinde en çok televizyon
kullanılmakta, dolayısıyla da insanları en çok tele-
vizyon etkisi altına almaktadır. Kitle iletişim araç-
ları konusunda çalışanların üzerinde hemfikir ol-
duğu konu, bu araçların insanlar üzerinde mutlak
bir etkisi olduğu yönündedir. Yapılan araştırmalar
bu etkinin çoğu zaman olumsuz yönde olduğunu
göstermiştir.
Popüler kültür ürünlerinden müzik videoları
hedef kitle olarak gençleri almakta ve gençlerin
tüketim kalıplarından, duygusal ilişkilerine kadar
olan yaşam pratikleri üzerinde olumsuz etki yap-
maktadır. Müzik videoları mesajları çoğu zaman
şiddet, saldırganlık öğeleri içerirken, toplumsal
cinsiyet rolleri de yeniden üretilmektedir. Hatta
daha da ileri gidilerek, intihar olgusu dahi tanımla-
narak müzik videolarında işlenebilmektedir. Müzik
videolarının bu olumsuz etkilerine de çoğu zaman
magazinsel yaklaşılmakta, uzun dönemli etkileri
ise, tamamen görmezden gelinmektedir.
Bu çalışma, masum birer eğlence aracı olarak
görülen müzik televizyonlarının, dolayısıyla müzik
videolarının gençler üzerindeki olumsuz etkilerine
ilgili çevrelerin dikkatini çekmek ve bu konuda
yapılacak araştırmalar için öneride bulunmak ama-
cıyla gerçekleştirilmiştir.
Anahtar Kelimeler; müzik videolarının etkileri,
popüler kültür, müzik videolarının mesajları
(*) Sosyolog, Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Daire Başkan Vekil
Summary
Probably the television is the most widely
used mass-medîa and the more influential in
people 's life. The researcher studying mass media
agree that mass media has an unconditional
impact. M o re över, the research facts ha ve shown
the negative direction ofthis impact.
The music videos which are products of po-
pular culture a/m at young people as the target
popula t/on and ha ve influence on the/r life
practices varying form the/r preferences for
consumption to the/r emotional relationships. The
messages of the music videos often include
v/olence and aggressiveness and at the gender
roles are redefin/ng. More dramatically, the suicide
event can be a scenic top/c. People handle these
negative impacts of music videos like a magazine
events.
The purpose of this study is to review the
research es that revealed the negative influence s of
the music videos which seem to be an innocent
entertainment ways and thus draw attention of
corresponding bodies to the negative effects of
music videos on the young people and propose
suggestions for the research studies to be done.
Key Words; impacts of the music videos, po-
pular culture, messages of music videos

Kitle iletişim araçlarının özellikle de televizyonun
insan üzerindeki etkisi hiç kimse tarafından
yadsınamaz. Televizyon bugün Türkiye'de 16 ulu-
sal yayın kanalı ile evlerimizin tamamında baş kö-
şedeki yerini almıştır ve yine insanların çoğunluğu
tarafından daha çok boş zamanları değerlendirme
aracı olarak kullanılmaktadır. Bu kadar yakın ve sık
temas edilen bir aracın insanları etkilemesi, bu
etkinin olumlu olabileceği gibi olumsuz da olabi-
leceği konusunda tüm bilim çevreleri konsensüs
içerisindedir. Kitle iletişim araçlarının etkileri ko-
nusunda olumlu ya da olumsuz görüş bildirenlerin
üzerinde birleştiği nokta ise, bu araçların kesin bir
etkisinin olduğu yönündedir. Televizyon, günümüz
insanın düşünceleri, değer yargıları ile tutum ve
davranışlarının temel belirleyicilerinden birisi ol-
muştur. Televizyon aynı zamanda bir toplumsal-
laşma aracıdır ve aile kurumunun yapması gereken
bir çok fonksiyonu yerine getirmektedir.
Yapılan çalışmalar, televizyonun en çok çocuk
ve gençleri etkilediği, bu etkinin çoğu zaman da
olumsuz olduğunu göstermiştir. Dış dünyanın
gerçeklerini, televizyon aracılığı ile sunulan ger-
çekler ile kavramlaştıran çocuklar ve gençler kaçı-
nılmaz olarak bu etkiyi olumsuz yönde yaşamakta-
dırlar. Araştırmalar, çocukların ve gençlerin özel-
likle şiddet, saldırganlık, cinsellik ve pornografik
yayınlardan olumsuz etkilendiğini ortaya koymak-
tadır(Sherman ve Dominick 1986, Bulgu 1995,
Yalın 1998). Yine, yapılan çalışmalardan elde edilen
bulgulara göre, müzik televizyonları ve müzik vi-
deoları gençleri hedef kitle olarak almakta, gençle-
rin tüketim kalıplarından başlayıp, duygusal ilişki-
lerine kadar olan yaşam deneyimleri üzerinde etki
yapmaktadır(Batmaz ve Aksoy 1995, Odabaşı
1999).
Gençler, özellikle cinsel mesajlara karşı çok
duyarlı oldukları için, televizyonda izledikleri sem-
bolik çevrenin sunduğu mesajların, onların gerçek
dünyadaki cinsel davranışlarının sıklığı ve yapısını
etkilediği ileri sürülmektedir.
İlk müzik kanalının yayına başlamasına paralel
olarak, müzik videoları ile ilgili yapılan araştırmalar
da artış göstermeye başlamıştır. Müzik videoları ile
ilgili yapılan çalışmalar ele alındığında, bu ürünle-
rin üç temel açıdan araştırıldığı görülmektedir.
1. Müzik televizyonlarının, dolayısıyla müzik
videolarının genç izleyicilerin davranışları
üzerindeki etkilerini inceleyen çalışmalar,
2. Müzik videolarının popüler kültür ve müzik
endüstrisi üzerindeki etkilerini ortaya
koymaya çalışan çalışmalar,
3. Müzik videolarının cinsel, etnik ve şiddete
dayalı görsel imgelerinin içerik çözümle
mesi yöntemi ile incelendiği çalışmalar,
Bu çalışmada; Kitle iletişim modellerine tarih-
sel bir perspektiften bakıldıktan sonra, televizyo-
nun bilgilendirme ve öğretme işlevi inkar edilme-
den bir yana bırakılarak, popüler kültür ürünlerin-
den müzik videolarının içeriği, özellikle de çocuklar
ve gençler üzerindeki olumsuz etkileri ortaya kon-
maya çalışılacaktır. Çalışma da; Fleur'un Kültürel
Normlar Modeli esas alınarak, müzik videolarında
yer alan saldırganlık, şiddet, cinsellik ve pornografik
unsurlar ile erkek egemen bakış açılarının sıkça
vurgulandığı bunun da çocuk ve gençleri olumsuz
etkilediği veya var olan tutum ve değer yargılarını
pekiştirici etkisi olduğu konusu tartışılmaya çalışı-
lacaktır.
Kitle İletişim Modelleri
İlk dönem kitle iletişim modellerine bakıldı-
ğında, mesajın alıcıyı etkilemek amacında olduğu
daha baştan kabul edilir ve buradan iletişimin ikna
etmeye yönelik bir süreç olduğu sonucuna varılır
(Mc Quail ve Windahl 1997:25). Kitle iletişimi ile
ilgili kuramlara tarihsel perspektiften bakıldığında,
Frankfurt Okulu temsilcilerinin düşünceleri ilk ba-
samağı oluşturur. Frankfurt Okulu düşünürleri;
kitle iletişim araçlarının toplum üzerindeki etkisini
bir şırınganın aşı şırınga lamasına benzetmişlerdir.
Bu yaklaşımda; medyanın içeriği, sanki dinle-
yicinin-izleyicinin-okuyucunun damarlarına enjekte
edilen bir ilaç gibi düşünülmekte ve izleyicinin
önceden tahmin edilen şekilde tepki göstereceği
varsayılmaktadır. Bu düşüncenin arkasında iki te-
mel düşünce bulunmaktadır (Mc Quail ve Windahl
1997:60-61).
1. Modern toplumun, sosyal bağlantılarından
fazla etkilenmeden kendi şahsi
menfaatlarına göre hareket eden, kısmen
atomize bireylerden oluşmuş, kümelerden
meydana geldiği tasavvur ediliyordu.
2. Kitle iletişim araçlarının, güçlü kamu veya
özel (reklamcılar, siyasi partiler v.b.) kuru
luşların maksatlarına göre davranışları et
kilediği tasavvur ediliyordu .
Frankfurt Okulu'na eleştirel bir yaklaşım ola-
rak ortaya çıkan Etki Araştırmacıları; kitle iletişim
araçlarının etkisinin bu ölçüde "anında" ve "tepki-
sel" olmadığını ispata yönelerek, kitle iletişim a-
raçlarını kullananların pasif birer alıcı olmadığını,
insanlar arası iletişimin bu etkilenme sürecinde
insan davranışlarında belirleyici rolü bulunduğunu
ve kitle iletişim araçlarının mesajı ile etkisi arasında
doğrudan bir bağlantı kurulamayacağını ileri sür-
müşlerdir.
Her ne kadar Etki kuramcıları aynı ya da ben-
zer mesajların, alıcı tarafından farklı biçimlerde
alımlanabileceği ve algılanabileceği saptamasından
hareket etseler de, yaklaşımların önemli özelliği
şüphesiz "alıcı'nın" edilgen bir konuma sahip ol-
duğunu kabul etmesi bir başka deyişle alıcıyı bir
"edimci" (aktör) olarak konumlandırmasıdır.
Kullanım ve Tatmin Modeli, kitle iletişim izle-
yicilerinin herhangi bir yayını birbirlerinden çok
farklı şekilde yorumlayabileceğini ve yapımcının hiç
planlamadığı sonuçları kendisi için çıkartabileceği-
ni savunmuştur (Batmaz ve Aksoy 1995:19). Bu
modele göre, insanlar kitle iletişim araçlarını ihti-
yaçlarını gidermek için kullanırlar.
Fleur'un Kültürel Normlar Modelinde, kitle ile-
tişim araçları sadece bireyler üzerinde doğrudan
etkide bulunmaz. Aynı zamanda kültürü, bilgi biri-
kimini, bir toplumun norm ve değer yargılarını da
etkiler. İzleyicilere kendi davranış biçimlerini belir-
lerken kullanabilecekleri bir dizi imaj, düşünce ve
değerlendirmeler sunar (Mc Quail ve Windahl
1997:115).
Örneğin kişisel cinsel davranış alanında kitle
iletişim sık sık ve çoğu kez amaçsız olarak neyin
normal, neyin onaylanmış veya onaylanmamış ol-
duğu konusunda görüş sağlar. Bu görüş böylelikle
bireyler tarafından neyin normal veya doğru oldu-
ğuna ilişkin kendi kavramlarıyla birleştirilir.
Etkiler genelde gönderenler tarafından amaç-
lanır; bunlar kısa süreli etkilerdir. Bireyin tutumsal,
enformatif veya davranışsal, değişimleri ile ilgili-
dirler; göreceli olarak izleyiciye doğrudan ulaşırlar
( Mc Quail ve Windahl 1 997:1 16).
Popüler Kültür ve Müzik Videoları
(Klipler)
Popüler Kültürün sözlük anlamı; bir toplumda
yaygın biçimde paylaşılan, inançlar, pratikler ve
nesnelerdir. Daha politik tanımıyla kitlelerin ya da
bağımlı sınıfların kültürünü dile getirmekte kulla-
nılan bir deyimdir (Mutlu 1995:279).
Marshall (1998:591) ise, bazen kitle kültürü
olarak da adlandırılan popüler kültürün, daha yay-
gın ve herkes için erişilebilir bir içeriğe sahip oldu-
ğunu ve esas işinin eğlence olduğunu vurgular.
Popüler kültür ile ilgili farklı disiplinler tara-
fından yapılan tanımların ortak özelliği, popüler
kültürün "halka ait" ve "yaygın" olma özelliklerini
taşımasıdır. Yaygın olma özelliği ile popüler kültür,
geniş anlamda bir gündelik yaşamın kültürü olarak
tanımlanır. Belirli bir yaşam tarzının, ideolojik ola-
rak yeniden üretilmesinin ön koşullarını sağlayan
popüler kültür, böylece gündelik ideolojinin yay-
gınlaşma ve onaylanma ortamını da yaratmaktadır.
Popüler olarak görünen veya sunulan, gerçekte
dünyaya belli bir açıdan bakmanın ürünüdür ve
halkı belli kurallara, görüşlere katılmayı teşvik et-
mektedir.
Popüler kültür ürünlerinin hem başlı başına
bir "sanayi" tarafından üretiliyor olması, hem de
genç kuşaklar tarafından en kolay ulaşılan kültür
ürünü kategorilerini oluşturması nedeniyle, bir
toplumun kültürel pratikleri açısından ayrıcalıklı
yere sahiptirler. Toplumda egemen olan zihniyet ve
değerlerin yaygınlaştırılması ya da yeniden üretil-
mesinde, dolaylı gibi gözüken, ancak bir o kadar
da elverişli zemin oluştururlar. Popüler kültür ü-
rünleri kültürel yeniden üretim bağlamında taşı-
dıkları mesajlar ve mesajların "etkileri" açısından
önemlidirler (Eyüpoğlu ve Tanrıöver 2000:9).
Popüler kültür ürünlerini seyreder, tartışır,
hayaller kurarız. Sevdiğimiz artistlerin tükettiklerini
tüketmeye çalışır; onların giydikleri, onların kullan-
dıkları ev dekorları, mobilyaları, güzellik malze-
melerini kullanır; üzüntüleri, sevinçleri ve eğlence
biçimlerine özenir ve taklit ederiz. Böylece popüler
kültür izleyicisi olarak, kendi sömürümüzü kendi
arzumuzla devam ettiririz (Alemdar ve Erdoğan
1994:19). Kısacası, popüler kültür yaygın olan
tanımında kullanıldığı gibi bir gündelik yaşam
kültürü olur ve yediğimizden-giydiğimize, düşün-
düğümüzden-yaptığımıza kadar tüm yaşamımızı
etkisi altına alır.
Popüler Kültür ürünlerinden popüler müziğin
özelliği, kişiyi yorucu tekrarında yakalaması ve
etkisinin fiziksel olmasıdır. Tempo insanı ağlatıp
içine dokunaklılık verir, gençleri dans ettiren, zıp-
latan şey müziğin durmadan tekrar eden vuruşları
dinleyiciyi denetler. Kitle halinde üretilen müzik
egemen ideolojiyi yayar. Bu müziğin üretim tekniği,
bu müziğin statükoyla ortaklığını tasdik eder. Ti-
cari müzik kişinin kapitalizm altındaki yaşama
uymasını kolaylaştırır (Alemdar ve Erdoğan
1994:53).
Popüler kültür ürünlerinden yerli diziler ise,
izleyicilerin kendilerine hem yakın buldukları, hem
de yer yer özlem, gıpta ya da özenme duygularını
harekete geçiren karakter ve öykülere yer vermek-
tedir. (Eyüpoğlu ve Tanrıöver 2000:97).
Televizyonlardaki karakterlerin çocuklar ve
gençler tarafından taklit edildiği, model alındığı
bilinmektedir. Özenilen bu kahramanların çoğunun
şiddet kullanan kişiler olması olağandır. Çünkü,
çocukların ve gençlerin bellekleri, televizyonda
verilen mesajların doğruluğu ya da yanlışlığını ayırt
edebilecek durumda değildir.
Oysa, Türk televizyon dünyasında en fazla
vurgulanan olgu şiddet (%62) ve suç'tur (%48).
Sözlü ve fiziksel cinsellik % 59, (heteroseksüel ilişki
%58 , sevgi sözleri ve görüntüleri % 35.9), ölüm %
33.3, alkol % 31.7 oranlarındadır. Kısmi çıplaklık
%18.6 olurken; tam çıplaklık %4.5 olarak gerçek-
leşmektedir (Batmaz ve Aksoy 1995:86).
Nitekim yapılan bir çalışmada; her gün bir
süre televizyon izlediğini söyleyen 362 çocuktan %
20.7'si şiddete başvuran kahramandan rahatsız
olurken, % 42'si hiç rahatsız olmadığını belirtmek-
tedir (Bulgu 1995:176).
Yine başka bir çalışmada; yayınlardaki şid-
detten rahatsız olduğunu söyleyenlerin oranı %4.4
dür (Batmaz ve Aksoy:l 995:66). Şiddet içerikli
yayınlardan bu kadar az rahatsız olunması bile,
ciddi çalışmalar yapılması gerektiğinin ip uçlarını
vermektedir.
Kitle iletişim araçları mesajlarında, toplumun
geleneksel kadın-erkek cinsel rol kalıplarının sür-
mesine de aracılık etmektedir. Kadın hoş ve anne
(şampuan reklamı); erkek canlı, enerjik ve güçlü
(araba reklamı) olarak belli stereotipleri pekiştirici
işlev görmektedir. Kadınların araba reklamlarında
yer alması ise çoğu zaman cinsel obje olarak kulla-
nılması ile mümkün olabilmektedir.
Süregelen toplumsal roller ve cinsiyetçi bakış
açıları, beğenilen reklamları bile cinsiyet temelinde
ayrıştırmaktadır. Erkekleri güç, enerji ve etkenlik
bağlamında ön plana çıkaran araba ve coca-cola
reklamlarını erkekler; kadınları güzellik, masumluk
ve cazibeleri ile sergileyen şampuan ve blue-jeans
reklamlarını ise, kızlar daha cazip bulmaktadırlar
(Bulgu 1995:249). Bu, kitle iletişim araçlarının,
popüler kültür ürünleri aracılığıyla, hakim kültürel
değerleri sürdürmeye yönelik işlevi üstlendiğinin
açık bir kanıtıdır.
İlk müzik kanalı olan MTV 1981 yılında Ame-
rika Birleşik Devletlerinde yayına başlamıştır. Tür-
kiye'nin ilk müzik kanalı ise, 1994 yılında yayına
başlayan Kral TV dir. Bunu, 1995 yılında Number
One ve diğerleri izlemiştir.
Müzik videoları (klipler); popüler şarkıların ta-
nıtılması amacıyla, müzik endüstrisi tarafından
üretilen ve bir şarkının söz dahil, müzikal unsurla-
rını görselleştiren bir formdur (Çelikcan 1996:60).
Müzik videoları; içerisinde belli bir ideolojik görüşü
barındıran güçlü görsellikleri ile izleyiciye yorum
şansı veren, pembe dizi benzeri içerikleriyle tekrar
tekrar izlenme şansı yaratırlar. Tekrar tekrar iz-
lenme olasılığı da etkiyi artırmaktadır. Ayrıca, ob-
jeler o kadar hızlı geçer ki vücudun hangi bölümü-
nün kullanıldığı anlaşılamaz ve yorum izleyiciye
bırakılır.
Müzik videolarının üretilmesi de başlı başına
bir endüstri haline gelmiştir. Her gün saatlerce
süren müzik yayınları, şarkıların kısa sürede eski-
mesine, yeni şarkı ve müzik videolarının üretilme-
sine yol açmaktadır. Müzik videoları; hangi man-
kenlerin nasıl rol alacağına ilişkin günler öncesin-
den başlayan ve seyircileri sabırsız bir bekleyişe
yönelten reklam amaçlı yayınları, dudaklarımızı
uçuklatan, telaffuz ederken zorlandığımız rakam-
lara mal olan bütçeleri ile müzik endüstrisine kat-
kıda bulunmaktadır.
Televizyonlar da kullanılan müzik videoları i-
se, hem kesintisiz yapılan yayınları masrafsız dol-
durmanın bir aracı, hem de genç izleyicileri ekran
başına çekmenin bir yoludur. Ekran başına çekilen
gençte kendisine yönelik yoğun bir ürün reklamı ile
karşı karşıya kalmaktadır. Müzik videolarının tekrar
tekrar yayınlanmasının nedeni şarkıyı ve şarkıcıyı
tüketicilere benimsetmek ve ürünü satın almaya
yöneltmektir.
Amerika Birleşik Devletlerinin Kaliforniya eya-
letindeki bir okulda yapılan ve gençlerin neden
MTV televizyonunu seyrettiğini araştıran bir çalış-
mada, gençlerin MTV televizyonunu seyretmesinin
üç temel nedeni olduğu görülmüştür. Birincisi;
gençler MTV televizyonunu bir eğlence aracı ola-
rak algılamakta ve eğlenmek için seyretmektedir-
ler. İkincisi; müzik ve görüntünün aynı anda olması
genç izleyicilerin dikkatini çekmektedir. Üçüncüsü
ise; şarkıların görsel yorumlanması nedeniyle, hak-
kında görsel bir fikir sahibi de olunan müziğin
daha kolay anlaşılmasıdır ( Sun ve Lull 1986:124).
Sun ve Lull (1986: 119), tarafından yapılan
araştırmaya katılan gençlerin %80'nin MTV tele-
vizyonunu seyrettiği görülmüştür. Gençlerin %62'si
bilgilenme ve öğrenme, % 1 5'i zaman geçirmek, %
11 'i okul ve aile ile ilgili sorunlarından kaçmak ve %
8'i sosyal iletişim için MTV'yi seyrettiğini söylemiş-
tir. Bilgilenme ve öğrenme için MTV seyreden
gençlerin öğrenmeden kastettikleri şarkıcılar, şar-
kılar, tarzlar, yaşam stilleri, moda v.s, hakkındaki
bilgileri almaktır.
Bu çalışma, her ne kadar müzik televizyonları-
nın masum birer eğlence aracı olarak görüldüğüne
bir kanıt olarak değerlendirse de, müzik videoları
şarkıları, şarkıcıları ve onların sunduğu imajları
yaymaya ve satmaya devam etmektedir.
Alemdar ve Erdoğan (1994:52-53), özellikle
1980'lerin sonlarından beri video müziğinin yay-
gınlaşmasıyla birlikte imajlarda da saldırgan, şiddet
kullanan vahşiliğin görüldüğünü, sakin, gerilimsiz,
mutlu, anlayış, barış, dayanışma, sevgi, incelik,
türü mesajları müzik videolarında bulmanın zor
olduğunu, diğer yandan grup halinde, uyumlu,
vahşi ve fasişt generaller gibi giysilere bürünmüş,
sert hareketlerle dolu imajların müzik videolarına
egemen olduğunu belirtirler.
Şiddet içeren ürünlerin gösterilmesi kadar ö-
nemli bir diğer olgu da şiddetin sürekli seyredile-
rek olağanlaştırılmasıdır. Müzik videolarında şiddet
ve saldırgan davranışlara oldukça fazla yer veril-
mektedir. Oysa araştırmacılar, bu tür şiddet içeren
yayınların toplumda şiddet davranışlarının artması-
na ve şiddetin olağanlaştırılmasına yol açtığına
işaret etmektedirler.
Amerika Birleşik Devletlerinde gerçekleştirilen
ve müzik videolarındaki şiddet ve saldırganlığın
araştırıldığı bir çalışmada, 166 müzik videosunun
%56'sında şiddet içeren davranışlar bulunmuştur.
Bu çalışmadaki saldırganların %73.3'ü erkek,
%26.7'si kadın dır. Buna karşın kadın mağdurların
oranı % 76.8, erkek mağdurların oranı ise, %23 dür.
Müzik videolarının %3'ünde şiddet davranışı ölümle
sonuçlanırken, video başına 2.86 oranında şiddet
içeren görüntü bulunmuştur (Sherman ve Dominick
1986: 86-87).
Bulgu tarafından (1995: 125) yapılan çalışma-
da, araştırmaya katılan çocukların % 23,6'sı "en
çok hangi tür programların kahramanlarına öze-
nirsiniz ?" sorusuna en çok korku, şiddet ve gerilim
türü filmlerin kahramanlarına özendiğini söylemiş-
tir.
Diğer popüler kültür ürünleri gibi müzik vide-
olarının da ideolojiden ve ideolojik yeniden üretim
sürecinden bağımsız olduğu düşünülemez. Müzik
videoları, toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden
üretilmesinde de büyük role sahiptir. Müzik video-
ları yoluyla sunulan sembolik dünya, erkek egemen
bir dünyadır. Bu ürünlerde, kadına dair geleneksel
beklentilerin altı tekrar tekrar çizilmektedir. Bu
ürünlerde kadın, daha çok eş ve anne rolleri içinde
veya geleneksel olarak kadına uygun görülen rol,
davranış ve eylemler içinde, çoğu zaman da kadın,
cinselliğin nesnesi olarak sunulmaktadır. Böylece,
Müzik videoları aracılığıyla kadın hakkındaki içkin
değer ve inançlar onaylanmakta ve sürüp gitmesi
sağlanmaktadır.
MTV'de yayınlanan müzik videolarındaki duy-
gu içeren davranış ve eylemleri tespite yönelik
çalışmada; erkek karakterlerin kadınlardan daha
maceracı, saldırgan, otoriter, aldatıcı ve sert ol-
dukları; buna karşın kadınların hassas, bağımlı,
ürkek ve bakıp koruyucu konumda gösterildikleri
ve kadınların üçte birinin açık saçık giysiler giydik-
leri saptanmıştır (Seidman 1994:254).
MTV televizyonunda yayınlanan müzik video-
ları ile ilgili bir başka çalışmada; Müzik videolarının
% 75.9'unda cinsellik öğeleri bulunmuştur. Bunların
%50'si flört etmek ve üstü kapalı dokunma, %20'si
açıkça dokunma (okşamak, sıvazlamak), %10 sar-
maş-dolaş olmak ya da kucaklamak, %13'ünde
öpüşmek bulunmaktadır. Cinselliğin %70'i karşı
cinsle, %26.4'ü aynı cinsle, %3'ü ise diğer gele-
neksel olmayan davranış biçimleri içinde görül-
müştür (Sherman ve Dominick 1986:88-89 ).
Kral TV'de yayınlanan müzik videolarıyla ilgili
bir içerik çözümlemesi çalışmasında; 42 ana ve yan
karakterden 32'sinin cinsel obje olarak kullanıldığı,
kadın karakterlerin tamamına yakınının güzel, şık,
bakımlı ve ideal vücut ölçülerinde olduğu görül-
müştür. Yine aynı çalışmada şiddet, saldırganlık ve
pornografik unsurlara müzik videolarında yer veril-
diği görülmüştür (Günindi-Ersöz 2000:7-8).
Aynı çalışmada, ana ve yan karakterlerin yaşa-
dığı evler, bulundukları mekanlar, kullandıkları
araç ve gereçlerin oldukça zengin görünümlü oldu-
ğu, bunun da alt sosyo- ekonomik düzeydeki in-
sanlar için oldukça olumsuz algılanabileceği vur-
gulanmıştır. (Günindi-Ersöz 2000:7-8).
Genel değerlendirme ve Sonuç
Yapılan çalışmalar, insanların çoğunluğunun
günde ortalama 4 saatten fazla televizyon seyretti-
ğini göstermiştir ( Batmaz ve Aksoy 1995, Bulgu
1995, Yalın 1998). Yine yapılan çalışmalarda tele-
vizyon izleyicilerinin çoğunluğunun televizyonu
eğlence amaçlı veya boş zaman değerlendirme
etkinliği olarak kullandığı görülmüştür. Bu kadar
sık ve uzun süreli temas edilen bir aracın insanları
etkilememesi, özellikle de çocukları ve gençleri
etkilememesi düşünülemez.
Hangi maksatla üretilirse üretilsin, popüler
kültür ürünleri, toplum üzerinde olumlu olduğu
kadar olumsuz etkiler de yaratmaktadır. Medya
kuruluşlarının ticari kuruluşlar olması ve reyting
endişesi düşünüldüğünde, bu etkinin yönünün
olumsuz olduğunu kabul etmek gerekir. Yetişkinler
olumsuz etkileri azaltabilirken ne yazık ki çocukla-
rın ve gençlerin bunu başarması zor olmaktadır.
Ayrıca, kitle iletişim araçları sürekli aynı tür me-
sajlar ileterek, çocuk ve gençlere bilinçli seçme
şansı da tanımamaktadırlar. Bu dönemin özelliği
gereği, gerçeklik algısı televizyon tarafından sunu-
lan üzerinden oluşmaktadır. Gerçek ile televizyon
tarafından sürekli yenilenen mesajlar o yaş gru-
bundaki gençler için oldukça kafa karıştırıcıdır.
Böylece çocuklar ve gençler simgesel dünya ile
gerçek dünya arasında ilişki kurmakta zorlanmak-
ta, gerçekleri simgesel dünyada sunulan ile özdeş-
leştirmektedirler.
Televizyon aracılığıyla iletilen masajların ço-
ğunluğu; şiddet, saldırganlık, pornografi ve erotik
mesajlar içermektedir. Yapılan araştırmalar, günde
ortalama 4-5 saat televizyon izleyen bir insanın,
ortalama 40-50 şiddet mesajı ile karşılaşacağını
göstermektedir (Yalın 1998:10). Bu mesajlar ara-
cılığıyla toplumsal yaşamda şiddet olağanlaştırılır-
ken, yine erkek egemen popüler kültür ürünleri,
kadını geleneksel rolleri olan aile, ev işleri ve çocuk
bakım görevlerini yaparken göstermekte, bir ta-
raftan da geleneksel değer yargı ve tutumların
devam etmesi sağlanmakta veya var olan değer
yargıları pekiştirilmektedir.
Her ne kadar gençler müzik videolarını müzik
ve kısa film seyretmenin bir biçimi olarak görse de
( Sun ve Lull 1986:124), bu ürünlerde yaratılan
simgesel dünya, gerçek dünyanın algılanışını etki-
lemektedir. "Bu Akşam Ölürüm" şarkısını ve müzik
videosunu izledikten sonra intihar eden gençleri-
miz halen hafızaiarımızdaki yerini korumaktadır.
Yine, son günlerde herkesin söylediği "Depresyon-
dayım" şarkısını kaç gencin dinleyip bunalıma gir-
diğini gazetelerden takip ediyoruz. Diğer yandan
saldırganlık, şiddet, pornografi ve erotizm mesaj-
larının uzun süreli etkileri ise henüz uyuyan aslan
durumundadır.
Televizyon; çağdaş dünyada şiddetin nedeni
olmasa da, pekala, şiddet davranışlarına katkıda
bulunan bir etmendir. Tanımlayarak, boyutlarını
büyütmektedir, vurgulayarak, abartmaktadır; tek-
rar tekrar göstererek özendirmektedir ( Yalın
1998:9). Diğer taraftan, erkek egemen bir dünya
sunarak, kadın hakkında geleneksel yargı ve tu-
tumları pekiştirmekte ve sürüp gitmesine neden
olmaktadır. Yine müzik videolarının verdiği mesaj-
lar, gençleri tüketime yöneltmektedir. Blue jeans,
cep telefonu, kaset ve CD, spor ve güzellik malze-
melerinin reklamlarının en çok müzik televizyonla-
rında yayınlanması da bir tesadüf değildir. Bu tür
reklamlar gençlerin tüketim kalıpları üzerinde ol-
dukça etkili olmakta, gençler bir taraftan marka
tutkunu haline getirilirken, diğer taraftan fazla
tüketime yönlendirilmektedir.
Sonuç olarak; konu, multidisipliner bir yakla-
şımla ele alınıp değerlendirildiğinde şöyle bir tablo
ile karşılaşılmaktadır. Psikiyatrist, psikolog, sosyal
çalışmacılar ve çocuk gelişimciler çocukların ve
gençlerin mesajlardan daha fazla etkileneceğini,
kitle iletişim araçlarının gerçeklik duygusu vererek
gerçeğin algılanışını etkileyeceğini; sosyologlar
kitle iletişim araçlarının çocuğun sosyalleşmesinde
önemli bir yeri olduğunu, iletişimciler ve popüler
kültür alanında çalışanlar ise bu ürünlerin mesajla-
rının egemen ideolojiyi yayma aracı olduğunu ve
mesajlarının seyirci üzerinde mutlak etkisi olduğu-
nu söylemektedirler. Farklı disiplinler tarafından
yapılan çalışmaların ortak özelliği ise popüler kül-
tür ürünlerinin şiddet, saldırganlık, erotizm ve
pornografik unsurlar içerdiği ve bunların da etki-
lerinin kaçınılmaz olduğunu söylemeleridir.
Müzik videolarının çocuklar ve gençler üzerin-
deki etkilerinin ortaya konulabilmesi ve mesajların
çözümlenebilmesi amacıyla nicel ve nitel araştır-
malar yapılması gerekmektedir. Çocuğun sosyal-
leşmesinden birinci derecede sorumlu olan ailele-
rin, çocukları ile birlikte televizyon seyretmesi, bu
doğrultu da başta aileler ve gençler olmak üzere
toplumun tüm kesimlerinin bilinçlendirilip, bilgi-
lendirilmesi gerekmektedir. Öğretmen, sosyal ça-
lışmacı, psikolog ve gençlere hizmet sunan diğer
meslek elemanlarına yönelik hizmet içi eğitim
programlarında konunun vurgulanması, Radyo
Televizyon Üst Kurulu'nun müzik televizyonlarını
da denetlemesi akla gelebilen kısa vadeli çözüm
önerileridir. Uzun vadede ise, ders kitaplarından
cinsiyetçi kalıp yargıların çıkarılması, İletişim Fa-
kültelerinin eğitim programlarında bu tür mesajla-
rın olumsuz yönlerine de yer verilmesi, kitle ileti-
şim araçlarından şiddet, pornografik ve saldırganlık
içeren mesajların ayıklanması amacıyla kitle ileti-
şim araçları ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları,
sivil toplum örgütleri ve toplumun tüm ilgili taraf-
ları arasında koordinasyon ve eşgüdüm sağlanması
yararlı olacaktır.
 ODABAŞI.Y., 1999, Tüketim Kültürü Yetinen Toplumun
Kaynakça
Tüketen Topluma Dönüşümü, İstanbul.Sistem Ya-
ALEMDAR.K. ve ERDOĞAN,İ. 1994, Popüler Kültür ve yıncılık
İletişim, Ankara:Ümit Yayıncılık OSKAY.Ü., 1992, İletişim ABC'si, İstanbul: Simavi Yayınları
BATMAZ, V. ve AKSOY.A. 1995, Türkiye'de Televizyon ve ÖZBEK.M., 1994, Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Ara-
Aile Ankara: Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Ya- beski İstanbu:İletişim Yayınları
yınları
SEIDMAN.S., 1994, Müzik Videolarında Cinsiyet Rol Stereo
BOTTOMORE.T., 1989, Frankfurt Okulu (Eleştirel Kuram), Tipleşmesine İlişkin Bir Araştırma, Çeviren.Mine
Çeviren: Ahmet Çiğdem, İstanbul Ara Yayıncılık Gencel İletişim Gazi Üniversitesi, Sayı:1 -2,249-257
BULGU, N., 1995, Kitle İletişim Araçlarının Toplumsal
Yapıya Olumsuz Etkileri ve Sapma Davranışları,
H.Ü:Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara
SHERMAN, B.L. ve DOMINICK JOSEPH, Violence and Sex in
ÇELİKCAN.P., 1996 Müziği Seyretmek, Popüler
Music Videos:TV and Rock'n Roll, Journal of
Müzik-Medya İlişkileri Açısından Müzik Videosu ve
Communication Vol.36.N.l
Müzik Televizyonu, Ankara:Yansıma Yayınları
SLATER.P., 1989, Frankfurt Okulu Kökeni ve Önemi Çevi-
ERSÖZ-GÜNİNDİ, A., 2000, Popüler Kültür Ürünlerinden
ren:Ahmet Özden, İstanbul:BFS Yayınları
Müzik Videolarının Mesajlarına İlişkin Sosyolojik Bir
SUN, S. ve Lull, J., 1989, The Adolescent Audience for
İçerik Çözümlemesi, Eskişehir: Yayımlanmamış
Music Videos and Why They Watch Journal of
3.Ulusal Sosyolojisi Kongresi Bildirisi
Communication Vol.36.
ESİN.Ç., 1998, Bir Popüler Kültür Ürünü Olarak Müzik
TANRIÖVER,H. ve EYÜPOĞLU,A, 2000, Popüler Kültür
Videoları ve Toplumsal Cinsiyet Rollerinin Yeniden
Ürünlerinde Kadın İstihdamını Etkileyebilecek Öğe-
Üretilmesi
ler, Ankara:Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları
4.Ulusal Kadın Çalışmaları Toplantısı "Kadın Sorunlarının
Genel Müdürlüğü Yayınları
Çözümüne Doğru Yöntem, Strateji ve Politikaları",
UĞURA, 1991, Yeni Teknoloji Videoclip Sanat Keşfedil-
İzmir:E.Ü.Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama
memiş Kıta, İstanbul İletişim Yayınları
Merkezi ve Ege Kadın Araştırmaları Derneği yayın-
ları WOLTON,D., 1992, Televizyon ve Yaşam Biçimleridir
Kimlik, Değişim ve Meşrulaştırma Faktörü (Der): Jean
KOZANOĞLU.C, 1992, Pop Çağı Ateşi, İstanbul.İletişim
Marie Charon
Yayınları
Medya Dünyası, Çeviren:Oya Tatlıpınar, Ankara:şim Ya-
MARSHALL.G., 1998, Sosyoloji Sözlüğü, Çevirenler Osman
yınları
AKINBAY; Derya KÖMÜRCÜ, Ankara: Bilim ve Sanat
Yayınları YALINA, 1998, Televizyondaki Şiddet ve Müstehcenliğin
Çocuk ve Aile Üzerindeki Etkisi, Ankara:Aile Araş-
MCQUAIL,D. ve WİNDAHL,S., 1997, Kitle İletişim Modelle-
tırma Kurumu Başkanlığı yayınları
ri, Çeviren:Konca Yumlu, Ankara:İmge Kitabevi
MUTLU, E., 1995, İletişim Sözlüğü, Ankara:Ark Yayınevi
Genişletilmiş ikinci Basım
 Bir Kurum Hekimliğinin Tanıtımı ve
İdeal Hekim Hasta İlişkisinin
Uygulanması Sonucunda Hastanelere
Sevk Edilen Hastaların Sayısındaki
Değişim
Yrd.Doç.Dr. Sencer Ozan TOKER
Özet
Bu araştırmada, Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerine
önemli katkılarda bulunan bir Kurum Hekimliği tanıtılmış,
ve bu sağlık kuruluşunda sağlanan ideal hekim - hasta
ilişkisinin hastanelere sevk edilen hasta sayısına olan
etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Bu araştırma, tanımlayıcı tipte bir çalışmadır. Araş-
tırmanın evrenini, 1993, 1994 ve 1995 yıllarında İzmir
Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği isimli Kurum Hekimliği
Polikliniği'ne başvuran hastaların tümü oluşturmuştur.
Emniyet Başhekimliği'nin her türlü fiziki imkanlarında ve
teknik yapısında 1993, 1994 ve 1995 yıllarında
herhangibir değişiklik olmamıştır. 1994 ve 1995 yılların-
da belirlenen bir protokol çerçevesinde ideal düzeyde
hekim - hasta ilişkisi kurularak hizmetler yürütülmüştür.
1993 yılında bu uygulama yapılmamıştır. Bu araştırmada
oluşan verilerin istatistiksel analizleri sırasında ise " Ba-
ğımsız Gruplarda İki Yüzde Arasındaki Farkın Önemlilik
Testi" uygulanmıştır.
Kurum Hekimliklerinin de verdikleri sağlık hizmet
leri çağdaş düzeyde olmalıdır. Bu kurumlarda, tek başına
ideal bir hekim - hasta ilişkisinin uygulanması bile, bi
rinci basamaktan ikinci basamağa (hastanelere) sevk olan
hastaların sayısını azaltmaktadır. Emniyet Başhekimii-
ği'nde de bu azalma istatistiksel olarak anlamlı bir şekil
de gözlenmiştir. Çalışmayı yaptığımız bu kurumda, 1994
yılındaki hasta sevk oranı, 1993 yılına göre % 5,5 azal
mıştır ( t = 1 5,27 ) ( p < 0,01 ). 1 995 yılında da
hasta sevk oranı yine 1993 yılına göre % 5,0 azalmıştır (t
= 15,15 ) ( p < 0,01 ). Her iki sevk oranındaki azalma
istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kurum hekimliği, sağlık hiz-
metleri, hekim - hasta ilişkisi.
(*) Ege Üniversitesi, Ödemiş Sağlık Yüksekokulu Öğretim Üyesi
Summary
Introduction of an Occupational Health Center and the
change at the number of patients who are sent to Hospitals
af ter the applîcation of İdeal Doctor - Pat/en t Relationship
This study has been designed to introduce an
Occupational Health Center which have been giving support
to Primary Health Services. And also, it was designed to find
out the effect of ideal doctor - patient relationship to the
number of the patients who have been sent to hospitals
(Secondary Health Units).
This research has been designed as a descriptive study.
Data were collected from ali of the patients who had come to
the policlinics of İzmir Security Department Health Center in
1993, 1994 and 1995. İn these years, the re have been no
change at the technical and physical conditions of this health
center. İn 1994 and 1995, health service s were given by
means of an ideal doctor - patient relationship which had
been designed by the help of a spesific protocol. İn 1993,
routine health services were given without ideal doctor-
patient relationship. Statistical analyses of this study were
made by us İng "T test".
Health services given by the occupational health units
should be at the comtemporary level. Even alone, application
of ideal doctor - patient relationship at these units, will
reduce the number of patients who are sent to secondary
health units (hospitals). This fa et has been proved by means
of this study which has been designed and performed at
Health Center of İzmir Security Department. İn 1994 and
1995 the re have been statistically significant reduetions at
the number of patients who have been sent to hospitals when
compared with 1993. İn 1994, the reduetion was 5.5 percent
(965.5) when compared with 1993 (t = 15,27) (p < 0,01).
İn 1995, the reduetion was 5.0 percent ( % 5.0 ) when
compared with 1993 (t = 15,15) (p < 0,01).
Key Words: Occupational health, health services,
doctor - patient relationship.

Giriş ve Genel Bilgiler
Günümüzde sağlık kavramının tanımlanması,
çağdaş anlayışlara uygun şekilde şöyle yapılmakta-
dır; Sağlık, yalnızca hastalık veya sakatlığın bulun-
maması demek olmayıp, fiziksel, mental ( ruhsal -
moral) ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir (1).
Sağlığın çağdaş tarifine uygun olarak, bireysel
bazdan başlayıp toplumsal düzeye ulaşan sağlık
hizmetlerinin, başarılı ve etkili bir şekilde verilmesi
gereklidir. Bu kapsamda Sağlık Hizmetleri kavramı-
nı da açıklamak gereklidir. Sağlık Hizmetleri dedi-
ğimizde, genel olarak sağlığın korunması ve has-
talıkların tedavisi için yapılan çalışmaları anlarız.
Günümüz tıp anlayışına göre Sağlık Hizmetleri
aşağıdaki biçimde sınıflandırılabilmektedir (1) (2):
1) Koruyucu Hekimlik hizmetleri
a) Çevreye Yönelik Hizmetler:
b) Kişiye Yönelik Hizmetler:
- Bağışıklama ve ilaçla koruma
- Beslenmeyi düzenleme
- Hastalıkların erken tanı ve tedavisi
- Aşırı doğurganlığın kontrolü
- Kişisel hijyen
- Sağlık eğitimi
2) Tedavi Hizmetleri
a) Kendi kendine bakım:
Hastanın ev ilaçları veya eczaneden alınan i-
laçlarla kendisi veya yakınları tarafından tedavisi.
b) Birinci basamak tedavi hizmeti:
Hastanın ilk başvurduğu hekim veya diğer
sağlık personeli tarafından evde ve ayakta bakımı.
c) İkinci basamak tedavi hizmeti:
Bölge veya Devlet Hastaneleri gibi kurumlarda
verilen tedavi hizmetleri.
d) Üçüncü basamak tedavi hizmeti:
Yüksek hekimlik teknolojisinin kullanıldığı
merkezlerde verilen tedavi hizmetleri.
3 ) R e h a b i l i t a s y o n H i z m e t l e r i ( 2 ) Bu bilgilerin
ışığında, kurum hekimliğinin hem koruyucu hem
de tedavi edici sağlık hizmetlerinin bir parçası
olduğunu söyleyebiliriz. Yatay sağlık örgütlenmesi
modeline uyum sağlayan ( bir nevi sağlık ocağı
gibi çalışabilen ) kurum hekimliklerinin, toplumsal
bazda daha başarılı sağlık hizmetleri sunabileceği
inkar edilemez bîr gerçektir. Kurum hekimliği
hizmetleri kapsamında genelde şu hizmetler
sunulabilir:
1) Bağışıklama; Sağlık Bakanlığı kurumları ile
koordinasyon kurularak uygulanabilir.
2) Genel sağlık, beslenme, aile planlaması,
çeşitli hastalıkların anlatılması, sağlığın
korunması ve benzeri konularda sağlık e-
ğitimi çalışmalarının yapılması.
3) Hastalıkların erken tanı ve tedavisi.
4) Kuruma başvuran hasta olsun veya olmasın
her bireyle iyi bir iletişim kurmak, onların
sağlık sorunlarını çözmeye çalışmak, kişi
lere sağlık danışmanlığı hizmeti sunmak.
5) Tanı ve tedavide bazı pratik, uygulanması
kolay tetkik yöntemlerinin kullanılması.
1961 yılından beri hizmet vermekte olan İzmir
Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği, yukarıda sayılan
hizmetlerin beşinci maddede yazılı olanların dışın-
da ilk dördünü, başvuran emniyet çalışanlarına,
onların bakmakla yükümlü oldukları kişilere, ve
emeklilerine sunmaktadır. Biri başhekim olmak
üzere toplam üç hekim, iki hemşire, bir idari me-
mur, bir hizmetli ve bir şoförden oluşan kadroyla
ilgili sağlık hizmetleri sunulmaktadır. Emniyet Baş-
hekimliği, İzmir Emniyet Müdürlüğü'nün Konak'taki
Merkez Hizmet Binası'nın zemin katında bulun-
maktadır (3).
Başhekimlik ünitesinin yakınında tüm Ege Böl-
gesi emniyet mensuplarına hizmet veren Bölge
Polis Polikliniği isimli bir polis dispanserinin mev-
cudiyeti, ve burada tetkik imkanlarının bulunması
sebebiyle, Başhekimlik bünyesinde verilen sağlık
hizmetlerinde çeşitli tetkik yöntemlerinin kullanıl-
masına gerek görülmemiştir.
 Ayrıca, Emniyet Başhekimliğinin ikinci basa-
mak sağlık kurumlarına sevk oranı da oldukça
yüksek seyretmektedir. Bu sevk oranının yüksekli-
ğinin en önemli sebebi Emniyet mensupları, onların
yakınları ve emeklilerinin sayılarının çok fazla ol-
ması ( İzmir İli dahilinde yaklaşık seksen bin kişi )
ve bu kişilerinin önemli bir kısmının İzmir
periferine doğru dağınık bir şekilde yerleşik bu-
lunmalarıdır. Bu kişilerin İzmir'in tam merkezi olan
Konak'taki Emniyet Başhekimliği'ne gelmeleri ba-
zen güç olmakta ve böylece kendilerine daha yakın
konumda olan diğer sağlık kurumlarına ( semt
polikliniklerine, devlet ve üniversite hastanelerine
vb... ) başvurmaları söz konusu olmaktadır. Bu
durumda mecburi olarak bazı şevklerin kurum
hekiminin insiyatifi dışında, tanı ve tedavi başla-
dıktan sonra sadece yasal formalitelerin yerine
getirilmesi açısından yapılması gerekmektedir. Bu
tür sevk oranlarının her yıl başvuran tüm hastaların
yaklaşık yüzde otuzu ( % 30'u ) kadar olduğu geç-
miş yıllardaki çalışma raporlarından izlenmektedir.
Tüm yukarıda sayılan görevlerin yanısıra, Em-
niyet Başhekimliği tarafından bazı durumlarda,
yasal olarak zorunlu görevler kapsamında olma-
masına rağmen, tamamen bir insanlık görevi ola-
rak, Emniyet Müdürlüğü Binası'nda geçici süreyle
gözlem altına alınmış bireylere de tanı ve tedavi
hizmeti verilebilmektedir.
Hapishanelerde ve/veya gözlem altındaki ki-
şilerde belirli halk sağlığı sorunları ve hastalıklar
görülebilmektedir; örneğin: çeşitli enfeksiyonlar (
solunum yolları enfeksiyonları, enteritler vb. ),
travmaya ve şiddete bağlı patolojiler, tüberküloz,
HIV / AİDS, hepatitler, ruhsal bozukluklar, intihar
girişimleri vb. Bu tür hastalık ve rahatsızlıklar ö-
zellikle gözlem süresi ve hapishanede kalış süresi-
nin artmasına paralel olarak daha sık görülmekte-
dirler. Bu grupların tıbbi bakım talepleri de daha
özel bir sağlık hizmeti verilmesini gerektirmektedir
(4). Türkiye'mizde ise özellikle gözlem altındaki
kişilere verilebilecek sağlık hizmetlerinde bir belir-
sizlik, karışıklık söz konusudur. Daha çok da sem-
patik ikmal yoluyla hastalara yardımcı olunmaya
çalışılmaktadır.
Gereç ve Yöntem
Bu araştırma, tanımlayıcı tipte bir çalışmadır.
Araştırmanın evrenini, 1993, 1994 ve 1995 yılla-
rında İzmir Emniyet Başhekimliği isimli Kurum
Hekimliği Polikliniği'ne başvuran hastaların tümü
oluşturmuştur.
Emniyet Başhekimliği'nin her türlü fiziki im-
kanlarında ve teknik yapısında 1 993, 1 994 ve 1 995
yıllarında herhangibir değişiklik olmamıştır. Bu
yıllar arasında hizmet açısından tek bir faktör ön
plana çıkarılmış, ve sadece bu faktörün etkisiyle
hastaneye sevk edilen hastaların sayısının azalıp
azalmayacağı incelenmiştir. Bu faktör, ideal bir
hekim - hasta ilişkisinin oluşturulup uygulanması-
dır. Bu yöntem 1993 yılında uygulanmamış, 1994
ve 1995 yıllarında ise uygulanmıştır.
Başhekimlik bünyesinde uygulanan " İdeal He-
kim - Hasta İlişkisi " modelinin kapsamında yapı-
lanlar şu şekilde gerçekleşmiştir:
1) Hastanın verdiği anamnez çok dikkatli ve
detaylı bir şekilde alınmıştır.
2) Hastanın sağlığıyla ilgili çeşitli endişeleri ve
korkuları giderilmeye çalışılmıştır.
3) Hastaya yeterli zaman ayrılmıştır ( ortalama
15 - 20 dakika).
4) Hastaya sıcak davranmak gereği ihmal e-
dilmemiştir. ( Örneğin; hasta öncelikle ra
hatça oturtulmuş, kendisine ismi ile hitap
edilmiş, güleryüz gösterilmiş, hastaya karşı
duyarlı bir yaklaşım sağlanmıştır. )
5) Anamnez alınırken ve muayenenin her a-
şamasında hastayla konuşulmuş, gereken
açıklayıcı bilgiler verilmiş, hastanın soruları
yanıtsız bırakılmamıştır.
6) İleri tetkik ve tedavi gerektiren, birinci ba
samak kapsamında tanı ve teşhise gidile
meyen durumlarda, durum hastaya açıkça
söylenmiş, " Öncelikle Hastaya Zarar Ver
meme " prensibi ön plana alınmıştır.
7) Tedavi ve benzeri sağlık uygulamalarının
yapılması gereken durumlarda hastadan
tıbbi kurallara uygun olacak şekilde bizzat
yardımı ve katkısı istenmiştir.
 8) Mümkün olduğunca en uygun, en ucuz şe-
kilde reçete düzenlenmiş, gereksiz tanı ve
tedavi yöntemlerinden uzak durulmaya
çalışılmıştır (5,6,7)
Yukarıda belirtilen sekiz maddeyle, uygulan-
mış olan ideal hekim - hasta ilişkisi modelinin ana
hatları ortaya konmuştur. Bu modelin geliştirilmesi
ve uygulanması sürecinde, halk sağlığı uzmanı olan
yazar, Bölge Polis Polikliniğinde sözleşmeli olarak
çalışan bir psikiyatri uzmanı ve Ege Üniversite-
si'nde öğretim üyesi olarak çalışan bir sosyolog
tarafından oluşan bir eğitici ekip kurulmuştur. Bu
ekip Başhekimlik doktorlarına ideal hekim - hasta
ilişkisi hakkındaki teorik bilgileri, 1993 yılının A-
ralık ayının ikinci haftasında vermiştir. Hafta içinde
mesai saatlerinden sonra (saat 17:00 ila 19:00
arasında), üç gün boyunca, ikişer saatlik üç ayrı
seansta ilgili eğitim verilmiştir. Ayrıca haftasonu
tatiline denk gelen bir Cumartesi günü, Başhe-
kimlik personeli (doktorlar, hemşireler, memur ve
hizmetli) İzmir'deki Polisevi toplantı salonunda
konuyla ilgili toplantıya çağrılmışlardır.
Bu toplantıda hekim dışı personele, uygula-
nacak olan ideal hekim - hasta ilişkisi konusunda
bazı bilgiler, Başhekimimiz ve Yazar tarafından
aktarılmıştır. İdeal hekim - hasta ilişkisinin oluş-
turulması sürecinde sağlık kurumunda çalışan he-
kim dışı tüm çalışanların da önemli rolleri olduğu
gerçeği bir kez daha ortaya konmuş ve ilgili kişiler
olumlu yönde motive edilmişlerdir.
Hekimlerin konuyla ilgili eğitim süreçlerinde,
eğitici ekip kendi uzmanlık alanları çerçevesinde
gerekli teorik bilgileri aktarmışlardır. Eğitim sıra-
sında sözlü aktarımlar yapılırken konuyla ilgili say-
damlardan ve slaytlardan yararlanılmıştır. Yapılan
sözlü sunumların birer örneği yazılı olarak da ka-
tılımcılara verilmiştir. Hemşire arkadaşların yardı-
mıyla role playing tarzında hekim - hasta ilişkileri
hakkında olumlu ve olumsuz senaryoları içeren
beşer dakikalık canlandırmalar gerçekleştirilmiştir.
Her eğitim seansının sonunda yarım saatlik soru ve
tartışma bölümü ayrılmıştır.
Cumartesi günü tüm personelin mevcut oldu-
ğu toplantıda, ideal hekim - hasta ilişkisi modeli
konusunda yapılan eğitimin genel değerlendirmesi
sözlü olarak yapılmıştır. Söz konusu eğitim katı-
lımcılar tarafından çok ilginç ve başarılı bulun-
muştur. Yapılan bu çalışma sırasında, eğitim alan
Başhekimimiz 30 yıllık, diğer hekim arkadaşımız-
dan biri 15 ve diğeri ise 17 yıllık hekimlerdir. Hem
eğitici hem de eğitim alan konumunda olan yazar
ise 5 yıllık hekimdir. Verilen bu eğitim gerek içeri-
ği gerekse kullanılan yeni eğitim teknikleri sebe-
biyle tüm katılımcıların azami düzeyde ilgisini
çekmiştir. Bu eğitim süreci sonunda, İzmir Emniyet
Müdürlüğü Başhekimliği'nde uygulanmaya başla-
nan "İdeal Hekim - Hasta İlişkisi" Modeli tüm Baş-
hekimlik personeli tarafından benimsenmiş ve
1994 ila 1995 yıllarında hiçbir taviz verilmeden
uygulanmıştır.
Bu araştırmada oluşan verilerin istatistiksel a-
nalizleri sırasında ise " Bağımsız Gruplarda İki Yüz-
de Arasındaki Farkın Önemlilik Testi ( T testi ) "
uygulanmıştır (8 )
Bulgular
İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne
1993 yılında toplam 37169, 1994 yılında toplam
34904 ve 1995 yılında ise toplam 45205 hasta
başvurusu olmuştur. 1 993, 1 994 ve 1 995 yıllarında
yapılan tüm hasta başvuruları değerlendirildiğinde
değişik sonuçlar elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre
her üç yılda da en çok hasta başvurusu Emniyet
Kadrosunda fiilen çalışanlar tarafından olmuştur.
Bunları çalışanların yakınları ve emniyet emeklileri
izlemiştir ( Tablo 1 ). Yapılan hasta başvurularının
çoğunluğu erkekler tarafından yapılmıştır ( Tablo
2). Yine her üç yılda yapılan tüm hasta başvuruları
değerlendirildiğinde, en çok 35 - 44 yaş grubunda,
en az ise 65 ve üstü yaş grubunda hasta başvuru-
ları olduğu anlaşılmıştır ( Tablo 3 ).
Tablo 1. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1993, 1994 ve 1 995 yıllarında
yapılan hasta başvurularının hastaların çalışma durumlarına göre dağılımı

1993 Yılı 1994 Yılı 1995 Yılı

Sayı Yüzde (* ) Sayı Yüzde ( * ) Sayı Yüzde ( * )

Fiilen çalışanlar 22673 61 20942 60 28479 63

Emniyet emeklileri 5947 16 5236 15 6781 15

Çalışanların yakınları 8549 23 8726 25 9945 22

Toplam hasta başvurusu 37169 100 34904 100 45205 100

( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler.

Tablo 2. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1993, 1994 ve 1995 yıllarında

yapılan hasta başvurularının hastaların cinsiyetlerine göre dağılımı

1993 Yılı 1994 Yılı 1995 Yılı

Sayı Yüzde ( * ) Sayı Yüzde ( *) Sayı Yüzde ( * )

Kadın 13381 36 13613 39 18534 41

Erkek 23788 64 21291 61 26671 59

Toplam hasta başvurusu 37169 100 34904 100 45205 100

( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler.

Tablo 3. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1993, 1994 ve 1995 yıllarında

yapılan hasta başvurularının hastaların yaş gruplarına göre dağılımı

1993 Yılı 1994 Yılı 1995 Yılı

Sayı Yüzde ( * ) Sayı Yüzde ( * ) Sayı Yüzde (*)

1 5 - 24 yaş arası 6691 18 5934 17 6781 1 5

2 5 - 3 4 yaş arası 7805 21 7679 22 9041 20

3 5 - 4 4 yaş arası 10036 27 8726 25 12205 27

45 - 54 yaş arası 5575 15 4887 14 7685 17

55 - 64 yaş arası 3717 10 4188 12 4973 11

65 yaş ve üstü 3345 9 3490 10 4520 10

Toplam hasta başvurusu 37169 100 34904 100 45205 100

( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler.

Not: Emniyet Başhekimliğine 1 5 yaşın altındaki hastaların başvurusu kabul edilmemektedir. Bu hastalara Bölge Polis
Polikliniği'ndeki Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanları hizmet vermektedir.
 İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne,
1993 yılında 37169 hasta başvurusu olmuş, baş
vuruların 22013 tanesi ( % 59,2 ) bizzat kurumda
tedavi edilmiş, 1 5 1 5 6 tanesi ( % 40,8 ) ise ikinci
basamağa ( hastaneye ) sevk edilmiştir ( Tablo 4).
1994 yılında, 34904 hasta başvurusu olmuş, baş
vuruların 22575 tanesi ( % 64,7 ) kurumda tedavi
edilmiş, 1 2329 tanesi ise ( % 35,3 ) sevk edilmiştir (
Tablo 4). 1995 yılındaki toplam hasta başvurusu
45205 olmuş, bu başvurulardan 29032 tanesi ( %
64,2 ) kurumda tedavi edilmiş, 16173 tanesi ise ( %
35,8 ) ise sevk edilmiştir ( Tablo 5).

Tablo 4. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1993 ve 1994 yıllarında yapılan hasta
başvurularının tedavi edilen ve sevk edilen hastalara göre dağılımı

1993 Yılı 1994 Yılı

Sayı Yüzde ( * ) Sayı Yüzde ( * )

Tedavi edilen hastalar 22013 59,2 22575 64,7

Sevk edilen hastalar 15156 40,8 12329 35,3

Toplam hasta başvurusu 37169 100,0 34904 100,0

( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler. ( t =

15,27 ) ( p < 0,01 )

Tablo 5. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1993 ve 1995 yıllarında yapılan hasta
başvurularının tedavi edilen ve sevkedilen hastalara göre dağılımı
1993 Yılı 1995 Yılı

Sayı Yüzde (*) Sayı Yüzde ( * )

Tedavi edilen hastalar 22013 59,2 29032 64,2

Sevk edilen hastalar 15156 40,8 16173 35,8

Toplam hasta başvurusu 37169 100,0 45205 100,0

( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler. (

t = 15,15 ) ( p < 0,01 )

1 994 yılında hasta sevk oranı 1 993 yılına göre
% 5,5 azalmıştır ( t = 1 5,27 ) ( p < 0,01 ). 1 995
yılında da sevk oranı yine 1993 yılına göre % 5,0
azalmıştır ( t = 1 5,1 5 ) ( p < 0,01 ). Her iki sevk
oranındaki azalma istatistiksel olarak anlamlıdır.
1995 yılında, 1994 yılına göre görülen sevk ora-
nındaki % 0,5'lik artış istatistiksel olarak anlamlı
bulunmamıştır ( t = 1,48 ) ( p > 0,05 ). Oysa,
1995 yılında 1994 yılına göre tedavisini Kurum
Hekimliği'nde yaptırmak isteyen ve sevk istemeyen
hastaların başvuru sayısında oldukça fazla bir artış
olmuştur. Bu sayı 1994 yılında 22575 iken, 1995
yılında ise 29032 olmuştur. Uygulanan ideal Hekim
- Hasta İlişkisi modelinin bu artışta rolü olduğu
ifade edilebilir ( Tablo 4) ( Tablo 5) ( Tablo 6).
Tablo 6. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği'ne 1994 ve 1995 yıllarında yapılan hasta
başvurularının tedavi edilen ve sevk edilen hastalara göre dağılımı
1994 Yılı
Sayı
Tedavi edilen hastalar 22575
Sevk edilen hastalar 12329
Toplam hasta başvurusu 34904
( * ) Yüzdeler kolonların yüzdelerini ifade etmektedirler. (
t= 1,48 ) ( p > 0,05
Tartışma ve Sonuç
zmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliği isimli Kurum
Hekimliği'nde, İdeal hekim - hasta ilişkisinin
uygulanmadığı 1993 yılı ile uygulandığı 1994 ve
1995 yılları karşılaştırıldığında, 1994 yılında
1993'e göre; ve ayrıca, 1995 yılında 1993'e göre,
ikinci basamağa (hastaneye) olan hasta şevklerinin
oranlarında istatistiksel olarak anlamlı azalmalar
görülmüştür (Tablo 4) (Tablo 5). 1995 yılında ise,
1994 yılına göre, sevk oranında görülen çok az
artış, istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır
(Tablo 6).
1993 yılında, ideal hekim - hasta ilişkisi mo-
deli uygulanmadan önce, hekim başına günde or-
talama 22 hastaya tanı ve tedavi hizmeti verilirken;
1994 yılında hekim - hasta İlişkisinin ideal şartlar-
da uygulandığı dönemde, hekim başına günde
ortalama yine 22 hastaya hizmet verilmiş olmasına
rağmen, hastaneye sevk oranında anlamlı bir azal-
ma olmuştur. Yine aynı modelin uygulandığı 1995
yılında ise hekim başına günde ortalama 29 has-
taya hizmet verilmiş olmasına rağmen, hastaneye
sevk oranında 1994 yılına göre anlamlı bir artış
olmamıştır. Hasta - hekim ilişkileri daha iyiye git-
tikçe ve ideal şartlara ulaştıkça, birinci basmak
sağlık kurumu gibi çalışmakta olan Emniyet Başhe-
kimliği'nden, ikinci basamak sağlık kurumlarına
yapılan şevklerde anlamlı azalmalar saptanmıştır.
1995 Yılı
Yüzde ( *) Sayı Yüzde ( * )
64,7 29032 64,2
35,3 16173 35,8
100,0 45205 100,0
Böylece, hastalar daha süratle, zaman kaybı ol-
maksızın, daha az mali kaynak harcanarak ve daha
az iş gücü kaybıyla tedavi edilebilmiştir. Ayrıca,
ikinci basamak sağlık kuruluşlarının ( hastanelerin )
iş yüklerinin azalmasına yardımcı olunmuştur.
Hastalığın teşhis ve tedavisindeki başarıda, i-
deal şartlarda oluşturulan hekim - hasta ilişkileri-
nin çok önemli bir rolü olduğu Dünya'daki çeşitli
araştırmaların sonucunda anlaşılmıştır. Diabet,
hipertansiyon, kalp hastalıkları ve benzeri birçok
kronik hastalıklarla, psikosomatik ve psikiyatrik
hastalıkların tedavilerinde ideal bir hekim - hasta
ilişkisinin kurulmasının, sonraki tedavi sürecini
olumlu yönde etkilediği günümüzde bilimsel olarak
kanıtlanmıştır. İdeal şartlarda, hekim tıbbi bilgisini
kullanarak hastasına yardımcı olurken, hasta da
aktif olarak kendi tedavisine katılmalıdır. Hem he-
kimin hem de hastanın karşılıklı olarak birbirlerini
olumlu yönde etkilemeleri ve iletişim kurmaları çok
önemlidir. Fakat ideal bir hekim - hasta ilişkisinin
kurulması sürecinde karşılıklı saygıdan da ödün
verilmemelidir, ciddiyetten uzaklaşılmamalıdır ( 5, 6
). İşte bu şartlar çerçevesinde geliştirilen ideal he-
kim - hasta ilişkileri özellikle birinci basamaktan
ikinci basamağa olan sevklerde anlamlı azalmalar
sağlamaktadır. Bu durum hem ülkemiz hem de
diğer ülkelerde yapılan çeşitli çalışmalarda ortaya
konmuştur. Hastaların tedavilerinin birinci basa-
mak sağlık kurumlarında gerçekleşmesi sürecinde,
sevk oranlarının da azalmasıyla, ikinci basamağı
oluşturan sağlık kurumlarının ( hastanelerin ) iş
yükü azalmakta, sağlık sektörü açısından verimlilik
artmakta, genelde sağlık hizmetlerinde belli oran-
da bir maliyet azalması sağlanmakta ve hastalar
açısından zaman kayıpları asgari düzeylere in-
mektedir (5,9,10).
Sağlığın çağdaş tarifine uygun olarak bireysel
bazdan başlayıp toplumsal düzeye ulaşan sağlık
hizmetlerinin, başarılı ve etkili bir şekilde verilmesi
gereklidir. Bu aşamada Birinci Basamak Sağlık Hiz-
metleri'nin sunumunda, Sağlık Evleri, Sağlık Ocak-
ları ve benzerlerinin yanısıra, iyi çalışan Kurum
Hekimlikleri ile İşçi Sağlığı Merkezleri'ne de önemli
görevler düşmektedir. Kurum Hekimliği'nin, Birinci
Basamaktaki önemini inkar etmeden, bu hekimlik-
lerin işlevlerini çağdaş düzeye getirmek gereklidir.
Bu aşamada, bu kurumlarda ideal hekim - hasta
ilişkisininin uygulanmasının bile tek başına bu
kurumların işlevlerini arttırdığı ve hastanelere sevk
olan hastaların sayısını azalttığı bu çalışmamızla
bir kez daha ortaya konmuştur.
Kurum hekimliği bazında verilen sağlık hiz-
metlerinde, iyi bir hekim - hasta ilişkisinin kurul-
masıyla, ikinci basamağı oluşturan sağlık kurumla-
rının ( hastanelerin ) yükünde anlamlı düzeyde bir
azalma söz konusu olacaktır. Bu durum da, halkı-
mıza sağlık hizmetlerinin sunumu aşamasında çok
olumlu gelişmelere ve iyileşmelere sebep olacaktır.
Kaynaklar
1. Velicangil S. Koruyucu ve Sosyal Tıp. İstanbul: Filiz Kitabevi;
1980: 1.
2. Fişek NH: Halk Sağlığı'na Giriş. Ankara: Hacettepe Üniversitesi
- Dünya Sağlık Örgütü Hizmet Araştırma ve Araştırıcı Yetiş-
tirme Merkezi Yayını, No:2; 1983: 4-6.
3. İzmir Emniyet Müdürlüğü Başhekimliğinin 1993 - 1994 ve
1994 - 1995 yılları karşılaştırmalı çalışma ve genel değer-
lendirme raporları.
4. Weisbuch JB. Prison Health. İn: Last JM., Wallace RB (eds). Public
Health & Preventive Medicine. Connecticut, U.S.A.: Appleton
& Lange Publication; 1 992: 11 60.
5. Speedling EJ, Rose DN. Building an effective doctor - patient
relationship; from patient satisfaction to patient
participation. Soc Sci Med, 1985; 21 ( 2 ): 11 5 - 20.
6. Toker SO. Hekimler ve hastalar arası iletişim - etkileşim. Sağlık
ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi, 1994; 4 ( 3 ): 8 - 9.
7. Tuckett D. An Introduction to Medicai Sociology. London:
Tavistock Publications; 1986: 190.
8. Saunders BD, Trapp RG. Basic and Clinical Biostatistics.
Connecticut, U.S.A.: Appleton & Lange Publication; 1990.
9. Güler Ç. Sağlıkta iletişim. Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi
1992; 2: 21-4.
10. Kasapoğlu A. Hekim hasta ilişkisi ve uygulama davranışı.
Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi 1991; 1: 23-6.
Akraba Evliliğinin Kültür Birikiminde Ve
Toplum Hayatındaki Bazı Görünümleri :
Dil, Din Ve Tıp

• Dr. Dursun AYAN (Uzman) • Rahime BEDER-ŞEN (Uzman) • Semra YURTKURAN (Uzman)
Gülsen ÜNAL (İstatistikçi)

Özet
Akraba evliliği olgusu tıp alanındaki çalışmalar
ile bir sorun olarak kendinî gösterse de, aslında
kökleri tarihîn erken dönemlerine gitmektedir. Dil,
din ve gündelik hayat pratiklerinin kültürel geri
planında akraba, akrabalık, kanbağı ve evlilik kav-
ramları hem birlikte hem de ayrı ayrı olarak vardır.
Bu makalede akraba evliliği kavramı, bu olgunun
çağcıl önemi açısından, bazı görünümleri ile ele
alınmıştır. Ayrıca okuyucu ve araştırmacılar için
küçük bir kaynakça verilmiştir.
Summary
Some Appearances of Consanguineous
Marriage at Cultural Accumulation and Societal
Life: Language, Religion and Medicine.
Hovvever, consanguinity have shovvn itself as a
problem with in studies at medicine, as a matter in
fact, its roots have been going to early period of
history. Kin, kinship, consanguinity and family
concepts have been in cultural backgraund of
language, religion and everyday life practices as a
unity and also with combination of each others. İn
this article consangeneous marriage concept
studied with its some appareances because of its
importance in modern age. And a brief
bibliographical list is given for readers and
researchers.

Bu yazı Aile Araştırma Kurumu Başkanlığınca yapılan Akraba Evliliğinin Kültürel Nedenleri-Ankara Örneği adlı çalışmanın birinci
kısmına dayanmaktadır. Söz konusu çalışmanı danışmanlığını Prof. Dr. Ergül Tunçbilek yapmıştır. Konuyu tamamlayıcı olması bak ı-
mından bkz. Ayan, D., R. Beder-Şen, G. Ünal, S. Yurtkuran"Ankara'da Akraba Evliliği", Aile ve Toplum, cilt. 1, sayı. 4, (s. 7-25).
Yazının bütünlüğü için yukarıda belirtilen çalışmadaki bazı bilgiler tekrarlanmıştır.

Konu
Akraba evliliği, olgusu, tıp bilimlerindeki ça-
lışmaların ilerlemesiyle birlikte, toplumun günde-
minde daha çok ilgilenilen bir konudur. Akraba
evliliği, aslında, kökleri tarihte olan olgu olduğu
için kültürel hayattaki görünümleri dilde, edebi-
yatta, halk biliminde oldukça yaygındır. Beşerî
bilimlerin konuları, yapıları nedeniyle, diğer bilim-
lerin ve teknolojilerin konularıyla ortak alanlar
oluşturabilmekte, yeni disiplinler ortaya çıkmakta-
dır. Akraba evliliği bağlamında da durum böyle bir
görünüm sergilemekte, tıp sosyolojisi, tıp antro-
polojisi gibi alanlar şekillenmektedir. Tıp bilimleri,
akraba evliliğinin sakıncalarına deyinse de, Türki-
ye'de ve diğer bazı kültürlerde akraba evliliğinin
uzunca bir süre daha geçerli olacağını hesaba kat-
mak gerekir.
Akraba evliliği doğrudan "akraba", "aile"
olguları ile ilgilidir, bu konulardaki tanımlar, yak-
laşım biçimleri dil dünyası zenginliği ile bilimsel
akıl yürütmelere ve açıklamalara olanak vermektir.
Bu yazıda akraba evliliği ile ilgili belli başlı kav-
ramlara, tıp sosyolojisi için çağrıştırdıklarına deyi-
nilecek ve okuyucu için küçük bir kaynakça veri-
lecektir.
Kavramlar
2.1- Akraba
Türk kültürüne akraba sözcüğü Arapça karîb
(tür. yakın) sözcüğünün çoğul şekli olan akribâ'dan
gelmektedir. Türkçe ses uyumundan dolayı akraba
şeklini almıştır. Arapça' da kurb sözü yakınlık
anlamına gelmektedir.1 Türk kültürü içinde kulla-
nılarak bir kavram haline gelen akraba sözcüğü,
aynı zamanda antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi
disiplinlerin önem verdiği konu olmuştur. Akraba
kelimesi genel olarak, "kan ve evlilik yoluyla birbi-
rine bağlı olan kimseler, hısım" olarak tanımlan-
Eyüboğlu, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, (ikinci
baskı), Soysal yay., İstanbul, 1991.
maktadır.2 Ancak hısım kavramına ayrıca deyinmek
gerekir.
Akrabadan başka Arapça'dan Türkçe'ye geçen
ve oldukça fazla kullanılan diğer bir kavram da
hısımdır. Hısımlık, yakınlık, evlilik bağı ile olan
yakınlık, soydaşlık, aralarında yakınlık bulunan
kimseler anlamındadır Anadolu'nun bazı bölgele-
rinde akraba ve hısım aynı anlamda kullanılsa bile
kan bağı olanlara akraba; aralarında kan bağı ol-
mayanların evlilikleriyle oluşan, evlenen çocukların
yakınlarına hısım dendiği bilinmektedir.3 Bazı ak-
raba evliliklerinden dolayı taraflar biri birilerine
"hem hısımız, hem akrabayız" demektedir. Bu ay-
rım evlilik öncesi ve sonrasında ailelerin birbirleri-
ne göre konumlarına işaret eden ayırımdır.
Türkçe'nin erken dönemlerinde bu kavramı
yakın, yağu:k sözcükleri karşılamış görünmektedir.
Aynı zamanda yakın; akraba için, zaman için ve
yer için kullanılmaktadır. "Yekke yakın kelse /
biligke yakın / özke yakın" bunlara birkaç örnek
olarak verilmektedir.4 (Clauson, 1972). Yakınlık da
bu sözden türemiştir. Türkçede başka kavram ve
terimler de kullanılmıştır: bunlardan soy ve sop
sözcüklerini içeren bir kavram olarak oguş aile ve
akrabalığa işaret etmektedir. Türkçenin erken dö-
nemlerini dikkate alan birinci el sözlüklerde
(Kaşgarlı Mahmud, Divan'ü Lügat'it Türk) ve Türkçe
etimoloji çalışanlarda (J. Nemeth, A.V. Gabain, A.
Caferoğlu, G. Clauson) oymak (Moğolca ayimak ve
urug da hatırlanabilir) kabile, boy, soy, akraba,
nesil, aile olarak karşılanmaktadır.5
2
TDK, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yay., (dokuzuncu baskı),
Ankara
3
Türk Dil Kurumu'nun yayınladığı Derleme Sözlüğü ve Tarama
Sözlüğü bu kavramların farklı yörelerde kullanılmasını gös-
termektedir.
4
Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth
Century Turkish, Oxford, At Clarendon Press, Oxford, 1 972.
5 Donuk, Abdülkadir "Çeşitli Topluluklarda ve Eski Türklerde Aile",
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı:33,
Mart 1980-1981, (s.147-168) ayrıca, in Dikeçligil, B. - A.
Çiğdem, (ed), "Türk Ailesi", Aile Yazılan, cilt: I, Aile Araştırma
Kurumu yay., Ankara 1991, (s. 287 - 301). Eröz, Meh-
met, Türk Ailesi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977. ayrıca
in Dikeçligil, B. - A. Çiğdem, (ed) , "Türk Ailesi", Aile Yazıları,
cilt: I, Aile Araştırma Kurumu yay., Ankara 1991, (s. 225-
247).
 Batı dillerinde akraba karşılığı kullanılan
kavramlardan birisi olan relative (İng)/ relatif (fr)
kavramı bu dillere Geç Dönem Latince'deki
relatus/relativus sözcüğünden geçmiş. Bir yere, bir
şeye dayanmak anlamındadır. Yakınlık, ilişki anla-
mında da kullanılan relation (İng) da örneğin Orta
dönem İngilizce ve Fransızca'ya Latince'den
relatio'dan gelmektedir.6
İngilizce'de kullanılan ve köken olarak Orta
Dönem İngilizce'ye (kin / kiu / kuu) ve Anglo-
Saksonca'ya (cyuu / cyu / kin / kind) dayanan kin
sözcüğü de aile, akraba, halk, doğumla veya evli-
likle birbirine bağlı olanlar anlamındadır.7 Yakın ve
akraba kavramları gündelik hayatta oldukça geniş
bir kullanım alanına sahiptir. Uzaktan akraba, yakın
akraba, akrabayı talukat, yakınım, soyum-sopum,
amcam-dayıcam gibi belirlemelerin hepsi geniş
anlamda sosyolojik ve antropolojik birliğe işaret
etmektedir. Akraba kavramının incelenmesi sosyal
bilimlerin tümü için önemli bir araştırma konusu
olmuş, bu kavramın farklı kültürlerde tarif edici ve
tasnif edici özelliklerinden hareket ile aile ve evlilik
olgularına/kurumlarına çeşitli yaklaşımlar sağlan-
mıştır.8
2.2- Akraba Evliliği
Akraba kavramının bu geniş kullanımı yanında
genetik biliminde (consanguineous marriage) ve
kültür bilimlerinde kullanılan akraba evliliği (kin
marriage (İng)/ Verwandtenheire (alm)/ kavramı da
vardır ki bu özel bir kullanımdır. Gündelik dilde
kullanılan "akrabadan evlenmek" durumu her ko-
şulda kültür bilimleri ve genetik bilimleri açısından
"akraba evliliği" sayılmamaktadır. Bilimsel anlamda
ve bu çalışmada kullanılan anlamıyla akraba evliliği
/ consanguineous marriage (İng):" Çeşitli evlilik
bağlarıyla akraba olan kimselerin; özellikle yeğen-
lerin (kardeş çocuklarının) birbirleri arasındaki
6
Webster's Webster's New Twentieth Century Dictionary,
Unabridged Second Edition.
7
Webster's
8
Ali Rıza Balaman, Akrabalık, Evlilik ve Türleri, Karınca Matbaa-
cılık yay., İzmir 1982; Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984.
evlilik..." 9( yakın akraba evliliği veya birinci dere-
ceden akraba evliliği kastedilmektedir. Bu tanımına
kardeş torunlarının evlilikleri uzak akraba evliliği
veya ikinci derece akraba evliliği de eklenince ta-
nım birinci ve ikinci dereceden akrabaların evlilik-
lerini kapsamaktadır.
Akraba evliliği kavramının yukarıda belirtilen
sınıflamasından başka bir de paralel yeğen evliliği
(parallel-cousin marriage) ve çapraz yeğen evliliği
(cross-cousin marriage) sınıflaması vardır. Amca
kızı-Amca oğlu ve Teyze Oğlu-Teyze Kızı arasın-
daki evlilikler paralel, Dayı Oğlu-Hala Kızı ve Hala
Oğlu-Dayı Kızı arasındaki evlilikler çapraz yeğen
evlilikleridir.10
Akraba evliliği kavramının batı dillerindeki
bilimsel karşılığı olan consanguineous sözcüğü,
Latince kan anlamına gelen sanguis ve ortak an-
lamına gelen con sözcüklerinden yapılmıştır. Bu
kavramsal belirlemenin, örneğin İngilizce'deki ak-
raba, halk birliği, aile anlamına gelen "kin" sözcü-
ğü ile değil de doğrudan kana dayanan bir söz-
cükle karşılanması bu kültürlerde de akraba kav-
ramının geniş anlamından kaynaklanmaktadır.
2.3-Aile
Akrabalık ile yakından ilgili iki kavram olarak
evlilik ve aile kavramlarına ve/ya olgularına bu
çalışmada fazlaca deyinilmeyecektir. Bazı kuramcı-
lara göre evlilik ve aile kurumları, daha geniş olan
akrabalık sisteminin birer parçası ve görüntüsü-
dürler. Sistemin anahtarı, akrabalık sözcüklerinde
saklıdır. Akrabalık sözcüklerini bir yana bırakarak
evlilik ve aileyi incelemek, olanak dışı değilse de
zordur. Buna karşılık akrabalık sistemi, çözümle-
nince, evlilik ve aile sistemleri çok kolaylıkla açık-
lanabilmektedir.11
9
Sedat Veyis Örnek, Etnoloji Sözlüğü, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 1971.
TO (Winick, Winick, Charles, Dictionary of Anthropology, Green
Wood Press, Connecticut,1969; Örnek, yage; Ergül Tunçbilek,
"Türkiye'de Akraba Evlilikleri", Katkı, 6 / (2), 1985, (s. 129-
136); A. Hanaoğlu- E. Tunçbilek, "Akraba Evlilikleri, Sosyo-
Demografik Özellikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkileri", Çocuk
Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 1997, (s.139-1 53).
11
Balaman, yage, Güvenç, yage; Sayın, Aile Sosyolojisi, Ege
Üniversitesi yayınları, İzmir, 1990.
 Aile ile ilgili tanımlarda ön plâna çıkan belli
başlı unsurlar; cinsel ilişki; bu ilişkinin biyolojik,
sosyolojik, dinî, hukukî/kanunî /meşruiyeti; bu
ilişkiden doğan ve geçen kan bağı ile bağlı kuşak-
lar; bu kuşaklar ve aile üyeleri arasındaki toplumsal
ilişkilerde süreklilik ve bunun gereği olan toplum-
sallaşma ve meşrulaştırma süreçleri. Bunlara ek
olarak ailenin kurulmasına öncülük eden ve ailenin
sürekliliği sırasında etkili olan evlilik süreçleri de
aile kavramının tanımında dikkate alınmalıdır.
"Bu bağlamda aile tanımları yapılırken aileyi
oluşturan temel unsurlar dikkate alınmıştır. Aile,
kuşak ilişkilerine göre ana, baba ve çocuktan mey-
dana gelen bir gruptur (Winch, 1965). Eşlerin cinsel
ilişkisine dayalı, çocuk sahibi olma ve bu çocukları
yetiştirme özellikleri gösteren bir gruptur (Maclver-
Page, 1965). Aile en az iki neslin bir arada bulun-
duğu, kan bağı ile karakterize edilen küçük bir
sosyal örgüttür (Sumner-Keller, 1966). Aile ana,
baba, çocuklar ve tarafların kan akrabalarından
(aile biçiminin gereğine göre) meydana gelmiş
ekonomik ve toplumsal bir birliktir".12
"Güvenç (1972) toplumun evrimini ailenin ev-
rimine bağlayan evrim teorilerinin bugün geçerlili-
ğini tümüyle yitirmiş olduğunu, akrabalık sistem-
lerinin modern toplumlar içerisindeki yeri ve önemi
üzerinde yapılmış sosyolojik araştırmaların, belki
de bu teorinin tersinin daha da doğru olabileceğini
gösterdiğini belirtir. Buradan giderek ailenin top-
luma değil, toplumun aileye ve akrabalık sistemle-
rine biçim verdiği söylenebilir. Yine aynı şekilde
toplum akraba evliliklerinin de yapılıp yapılmama-
sında etkilidir".13
12
Önal Sayın, Aile Sosyolojisi, Ege Üniversitesi yay., İzmir 1990;
ve Birsen Gökçe," Aile ve Aile Tipleri Üzerine Bir İnceleme",
Hacettepe Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, cilt:8, sayı:l-2,
(s.46-77), ayrıca aynı yazı için bkz. Aile Yazılan, I, Başba-
kanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara, 1991, (s.205-
223). İtalik olarak gösterilen kaynaklar yukarıda verilen eser-
lerde belirtilmiştir.
13 Rahime Beder-Şen, Evliliğin Kuruluşuna İlişkin Özelliklerin
Doğurganlık İle İlişkisi, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1998,
3.Akraba Evliliği İle Kurulan Aile
Akraba evliliği yoluyla kurulan aile olgusunun
birincil belirleyicisi eşler ve onların ataları arasında
kan bağının olmasıdır (kardeş çocukları, kardeş
torunları). Sosyolojik ve antropolojik yönden "ak-
rabadan evlenmek" gündelik dil kullanımında geniş
aile olgusunu ve geniş aile tipini hatırlatır durumda
olabilmektedir. Bir ölçüye kadar bazı yörelerde
devam eden, boy, sülale, aşiret ve kabileye bağlığı
da çağrıştırmaktadır. Akrabadan evlenenlerin kar-
deş çocuğu ve kardeş torunu olanları dışındaki
uzaktan akrabalar birinci ve ikinci dereceden "ak-
raba evliliği" kapsamına girse de bunlar arasında
kanbağının olması önemlidir. Eski zamanlardan
beri oldukça işlevsel olan atalar ruhu, grup daya-
nışması, aileler birliği gibi dinî, tarihî, mitolojik ve
beşerî fenomenlerin kendini sürekli kıldığı önemli
kültür dinamikleri hem işlevselliklerinden hem de
psikolojik etkilerinden dolayı yaşayagelmektedir.
Akraba evliliğinin geleneksel, töresel ve örfî nite-
likli kültürel boyutları da vardır. Ailelerin içlerine
yabancı sokmak istememeleri, akrabalık ruhunun,
dayanışmasının dışarıdan birinin etkisi ile bozula-
cağı inancı, üretim ve mülkiyet potansiyelinin akra-
ba dışı insanlar tarafından parçalanmaması, gele-
neksel otoriteye uyum ve bu yolla maddî, manevî
birikimlerin varlığının ve geleceğinin güvence altına
alınması akraba evliliği olgusunun temel kurum-
laşma dayanakları olarak dikkate alınabilir.
4. Beşeri Bilimlerinden Tıp Bilimlerine
Akraba Evliliği
Genetik, biyoloji, veterinerlik ve diğer tıp bi-
limlerinin kaydettiği gelişmeler sonucu, belirli bir
oranda hastalıklı çocukların doğumuna neden ol-
masıyla, akraba evliliği kültür bilimlerinde olduğu
kadar genetik ve tıp sosyolojisinin de konusu ol-
muştur.14 Ancak konunun bu şekilde gündeme
14
Akraba Evliliğinin Kültürel Nedenleri - Ankara Örneğinde, % 7
kadardır. Bkz. D. Ayan, Beder-Şen, G. Ünal, S. Yurtkuran,
yage. Ayrıca bkz. Attila Hancıoğlu, - Ergül Tunçbilek, "Akraba
gelmesi akraba evliliği ile hastalıklı çocuk doğum-
ları arasında bazen de aşırıya giden bir ilişki oldu-
ğu kanısı uyandırmaktadır. Bir yanda, doğumdan
itibaren görülen tüm rahatsızlıkların, (oluşum/şekil
bozuklukları, genetik rahatsızlıklar gibi) nedeni,
böyle olmasa da bir slogan gibi kolayca, akraba
evliliğine bağlanabilirken diğer yanda bazı rahat-
sızlıklar doğrudan akraba evliliğinden kaynaklansa
da bu durum bazı ailelerce ve kesimlerce kabulle-
nilmemektedir. Bu iki kanaatin yerli yersiz veya
eksik bilgi ve spekülasyonlardan dolayı yaygınlık
kazanması toplumun bu konuda sağlıklı bilgi sahibi
olmasını engellemektedir. Akraba evliliği ko-
nusunda halkın bilgilendirilmesi bir tür yetişkin
eğitimi olarak da düşünülmelidir.
Akraba evliliği ile ilgili çeşitli araştırmalarda,
ulaşılan ailelerden alınan bilgiler bir rahatsızlık
durumu ortaya koyuyorsa, konunun tıp sosyoloji-
sinden uzak olmadığını düşünmek gerekmektedir.
Kültür bilimleri açısından yapılan çalışmalar hangi
düzeyde olur isi olsun, akraba evliliği olgusu, daha
çok rahatsızlıkları olan çocukların doğumu ile ak-
raba evliliği arasında bir ilişki kurulması nedeniyle
tıbbî bakımdan halkın daha çok dikkatini çekmiştir.
Böylece hem bilginin kaynağı ve niteliği (episte-
moloji) açısından hem de konuya yaklaşım (yön-
tem) açısından disiplinler arası yaklaşımın zorun-
luluğu su yüzüne çıkmıştır. Aile sosyolojisi ile tıp
sosyolojisinin ayrıştığı ama birbirinden de kopuk
olmadığı bir kavşağa gelinmektedir.
1 - Akraba evliliğini etkileyen nedenler ve bu-
nun kurumlaşma süreçleri,
2- Akraba evliliğinin sonucu olarak muhte
melen ortaya çıkan rahatsızlıklar ve tıp
bilimlerinin tanı ve sağaltım (teşhis ve te
davi) süreçleri.
3- Disiplinler arası yaklaşım açısından ise tıb
bî bir olguya sosyolojik yaklaşım ve/ya
sosyolojik bir olgunun muhtemel tıbbî so
nuçları.
Evlilikleri, Sosyo-Demografik Özellikleri ve Çocuk Ölümleri
Üzerine Etkileri", Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi,
1998/41,(s. 139-153).
Son yıllarda tıp sosyolojisi alanındaki çalış-
malar dikkati çekmekte yeni yeni konular gündeme
gelmektedir. Bazı çalışmalarda tıp sosyolojisi bir
organizasyon sosyolojisi gibi düşünülse de, tıp-
kültür bağlamı hak ettiği yeri almalıdır. Akraba
evliliği konusu da bu açıdan bakılması gereken
konulardan birisi olma durumundadır.
5.Ensest/Fücur
İnsanlık tarihi, aile içi evlenme geleneği olan
ensesti/fücürü önemli ölçüde geride bırakmıştır.
Ancak bu çağda bazı kabilelerde gelenek olarak
görülmektedir. Dünya genelinde de hemen hemen
hukuken yasaktır. Bir suç ve sapma davranışı ola-
rak çağcıl (modern) toplumlarda örneklerine rast-
lansa da, konunun niteliği bakımından nesnel bil-
giye ulaşılması güçtür.
Akraba evliliğinin tarihîne ilişkin birincil kay-
naklar bu makalenin konusu olarak doğrudan in-
celenmemiş, Çok kısa olarak ikinci elden bazı in-
celemelere itibar edilmiştir. Kabile dışından, aile
dışından evlilik (exogami), aile tarihî açısından
önemli bir olgudur. Ancak, tarihîn bazı dönemle-
rinde kültürlerin akraba evliliğine imkan vermiş
olması mümkün görünmektedir. Buna ilişkin bilgi-
ler çok net olmamakla beraber, bazı çalışmalarda,
akraba evliliğinin bugün için hemen hemen resmen
uygulanmayan şekli olan ensest/fücür örneklerine
deyinilmektedir. Özellikle, Eski Mısır'da Firavun
sülalelerinde görülen baba-kız, anne-oğul, kız
kardeş-erkek kardeş evlilikleri dikkat çekici ör-
neklerdir, ıs Böyle bir ensest evliliğin nedeni olarak,
hanedana dışarıdan girecek kimselerin saltanatı
yıkmasını önlemek gösterilmektedir. Bugünkü Pe-
ru'nun eski sakinleri olan İnkaların da akraba ev-
liliği yaptığına deyinilmektedir.16 Eski dönemlerdeki
bütün kültürleri kapsayacak genel bir yargıda
bulunmak mümkün değildir. Çünkü bugün için
birbiriyle çelişir görünen farklı bilgilere rastlan-
maktadır.
15 Anthony Smith, İnsan, Yapısı ve Yaşamı, (çev. Erzen Onur-
Nida
Tektaş), Remzi Kitabevi, (ikinci baskı), İstanbul, 1979. 16
yage.
 "Akraba evlilikleri, tarihîn çok eski devirlerin-
den beri yapılagelmektedir ve bu tip evlilikler için
toplumların çok değişik değer yargıları vardır.
Etnografik araştırmalar hısımlıkla ilgili evlenme
engelleri konusunda ilginç verileri kapsamaktadır.
Totem sisteminde akrabalıkları pek uzak olsa bile
bir erkeğin annesinin totemine mensup kadınlarla
evlenmesi yasak olduğu halde, Meksika'nın Sierra
Madre bölgesinde baba kız evlenmeleri oldukça sık
ve büyük çoğunlukla ekonomik nedenlerle yapıl-
makta idi. Aynı kabileden bir kızla evlenmeyi büyük
bir dehşetle karşılayan Khondlar tehlikeyi önlemek
için kız çocuklarını öldürürlerdi. Veddahlar ise
erkeğin ablasıyla evlenmesini suç saydıkları halde,
kendisinden küçük kız kardeşi ile evlenmesini
hoşgörürlerdi. Güney Avustralya kabilelerinde bir
erkeğin annesi, kız kardeşi, birinci ve ikinci dere-
ceden kuzenleri ile cinsel ilişkisi yasak olduğu hal-
de, Java'daki Kalonglar arasında ana-oğul evlen-
melerinin uğur getirdiğine inanılırdı. Bali'nin soylu
ailelerinde ise farklı cinsten ikiz kardeşlerin ana
rahminde birleştiği sanıldığından, evlenmeleri
mümkündü. Doğu Afrika'daki Teita ahalisi de kendi
anne ve kız kardeşleri ile tamamen ekonomik ne-
denlerle evleniyorlardı. Eski Mısır ve İnkalarda so-
yun asaletinin devamı için kardeş-kardeş evlilikleri
sık yapılırdı. Mısır'da bu o derece abartılmıştı ki
prenseslerin asil kanı tahtın varislerinden başkala-
rına geçirmeleri kesinlikle yasaktı. II.Ramses'in
kendi kızı ile evlendiğini gösteren kanıtlar vardır.
Tarihîn zekası ile tanıdığı Kleopatra da bir baba-kız
evlenmesinden doğmuştu." 17
Semavî dinlerin ortaya çıkması ve yaygınlaş-
masıyla ensest/ fücur evlilik ayetler ile (Tevrat:
Leviler Suresi ve Ku'ran: Nisa Suresi) yasaklanmış-
tır. Ancak akraba evliliğine ilişkin bir yasak yoktur.
"Çeşitli dinlerde akraba evlilikleri ile ilgili kurallar
getirilmiştir. Çağcıl devletlerin medenî hukuklarını
geniş ölçüde etkilemiş bulunan iki büyük din Müs-
lümanlık ve Hıristiyanlık, evlenme engelleri arasın-
da yakın hısımlığa büyük önem verirler. Ortodoks
Kilisesi hukuku prensip olarak yedinci dereceye
kadar kan hısımları arasında evlenmeye izin ver-
7
Ergül Tunçbilek, "Türkiye'de Akraba Evlilikleri".
mez. Katoliklerde ikinci derece kuzen evlilikleri
özel bir izne bağlıdır." 18
6.Akraba Evliliğinin Tarihi Görünümlerinden
Bazı Örnekler
Bu yazının içeriği, semavî olmayan dinlere mensup
kültürlerin erken dönemlerinde akraba evliliğinin
olup olmadığına ilişkin bir yargıda bulunacak
verilere sahip değildir. Ancak Japon Medenî
Yasası'nın akraba evliliğini yasaklaması, daha ön-
celeri bu tür evliliklerin olduğuna ve bazı sakınca-
larının görüldüğüne işaret etmesi bakımından
anlamlıdır.
İbn Haldun'un toplumsal tarih niteliğindeki
Mukaddime adlı eserinde19 el-asabiye bağı20 ö-
nemle vurgulanmaktadır. Bu kavramın akraba ev-
liliğini kapsaması normaldir. İbn Haldun kent ha-
yatının (ümran) ilerleyen dönemlerinde "el-
asabiye"nin dayanışma ruhunun zayıfladığını ve
uygarlıkların çöktüğünü belirtmektedir. İslâm dü-
şünürü olarak, onun kültür çevresi 14-15. yüzyıl
Endülüs ve Kuzey Afrikadır. Ancak belirlemeleri
bakımından dünya genelinde beşerî bilimler açısın-
dan kabul gören bir ünü vardır. Konu geçmiş ile
bugünü bağlayacak daha ayrıntılı çalışmalara
muhtaçtır. Güncel verilerde Arap kültüründe akraba
evliliğinin yüksek olduğu bilinmektedir. Bu konuyla
ilgili olarak Hz Muhammed'in amcasının oğlu
Hz.Ali ile kızı Hz. Fâtimâ'nın21 akraba evliliği yap-
mış olmalarının bir sünnet-i seniyye teşkil edip
etmediği de dikkate değer bir yön olarak akılda
tutulmalıdır.
Türk kültürünün İslâm öncesi döneminin ak-
raba evliliği açısından farklı coğrafyalarda ve farklı
18
Tunçbilek, yage.
19 İbn Haldun'unun Mukaddime adlı eseri Cumhuriyet döneminde
Türkçeye Kadiri Ugan (Milli Eğitim Bakanlığı yayını), Turan
Dursun (Onur yayınevi) ve Süleyman Uludağ (Dergah yayınevi)
tarafından ayrı ayrı üç kez çevrildi ve yayınlandı. Mukaddime
ve İbn Haldun üzerine ayrıca pek çok çalışma da yayınlanmış-
tır.
20 Kavramın karşılı olarak çeşitli çeviriler şöyledir: kabile ruhu/
dayanışma ruhu/ group solidarity/ group feeling.
21 Kandemir, M. Yaşar,"Fatıma" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, cilt: 12, (s.219-223).
kültür ortamları ile etkileşimde nasıl bir durum
gösterdiğinin ayrıntılı olarak tespit edilmesi başlı
başına bir konudur. Türk kültür tarihi ile ilgili ça-
lışmalarda bir kabile ve boy anlayışının geçerli
olduğu bilinmektedir.22 Örneğin kavimden devlete
geçişte İbn Haldun'un ifadesiyle "el-asabiye" benzer
bir duygusunun önemini inkar etmek mümkün
değildir. Kut (kutsallık), küç (yönetim gücü) ve ülük
(toplumsal düzeyde üretim ve paylaşım süreçleri)
Türk tarihinin toplumsal yapı ve yönetim anlayışı-
nın belli başlı göstergeleri olarak belirtilmektedir.
Uruk /boy/ güçlü olmalıdır. Ancak akraba evliliği-
nin bugünkü anlamda geçerli olup olmadığının
ortaya konulması başlı başına bir çalışma olarak
düşünülmelidir. Mete Hanı'ın amcasının kızıyla
evlenmesi bir örnek olarak verilebilir.
İslâmiyet öncesi Türk tarihinin genel olarak
Arap kültür çevresinden farklılıklar gösterdiği bazı
kaynaklarda belirtilmektedir. Ancak İslâmiyet'in
kabulüyle bu iki kültür çevresi önemli düzeyde bir
etkileşime girmiş, hemen hemen Türk tarihinin
İslâmî dönemi inceleme ve araştırmalarda ön koşu-
na çıkmıştır. İslâmiyet'in kabulünden sonra da
geniş bir coğrafyada akraba evliliğinin incelenmesi
ilgilenilmeye değer bir konu olmalıdır. Türk Dün-
yası'nın yayıldığı geniş coğrafyadaki kültürel etki-
leşimlerin ve uzun yıllarını egemenliği altında ge-
çirdiği yönetim, ideoloji ve dünya görüşünün akra-
ba evliliği yapma anlayışını nasıl etkilediği konusu
da dikkate değerdir. Hem Türk coğrafyasında hem
İslâm coğrafyasında bugün kendinî gösteren akra-
ba evliliği olgusunun değişik çalışmalar ile ayrıntılı
bir incelemeye tabi tutulması dünya genelinde bu
konunun anlaşılmasında önemli bir yer edecektir.
Güncel araştırma verileri, özellikle Anado-
lu'da, dikkate değer oranda akraba evliliğine işaret
etmektedir.23 İlk bakışta Doğu Anadolu ve Güney
22
Ziya Gökalp'in çalışmaları akla gelebilir. Bahaeddin Ögel'in Türk
Kültür Tarihine Giriş adlı dokuz ciltlik çalışması, Sencer
Divitçioğlu'nun antropolojik tarih yaklaşımı belirtilmelidir:
Divitçioğlu, Kök-Türkler, Ada yayıncılık, İstanbul ve S.
Divitçioğlu, Oğuzdan Selçuklu 'ya, Eren yayıncılık, İstanbul. Bu
konudaki geniş kaynakçaya burada girilmemiştir,
23
Hancıoğlu, Attila - Ergül Tunçbilek, "Akraba Evlilikleri, Sosyo-
Demografik Özellikleri ve Çocuk Ölümleri Üzerine Etkileri",
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 1998/41, (s,l 39-1 53).
Doğu Anadolu bölgelerindeki evlilik oranının yük-
sekliği, kentleşme, eğitim ve refah düzeyinin düşük
olması ile açıklanabilse de Anadolu'nun geneliyle
karşılaştırıldığında bu oran yüksekliğinin daha çok
kültürel nedenli olduğu izlenimi doğmaktadır A-
nadolu Türk kültürünün İslâm öncesi döneminin
akraba evliliği açısından farklı coğrafyalarda ve
farklı kültür ortamları ile etkileşimde nasıl bir du-
rum gösterdiğinin ayrıntılı olarak tespit edilmesi
başlı başına bir konudur.
7.Günümüz Toplumlarında Akraba Evliliğine
İlişkin Notlar
Akraba evliliği ana ve baba yönünde iki ana
gelişme şekli göstermektedir. Ancak yaygın olarak
baba soyu gelişmesi (amca oğlu-amca kızı ve amca
oğlu-hala kızı) etkilidir. Kentleşmenin gittikçe art-
ması ana yönünde gelişen akraba evliliği örneği
verebilmektedir.24
"Akraba evliliğinin en fazla rastlanan biçimi
olan amca kızı-amca oğlu evliliğine ilişkin olarak
araştırma sonuçlarına dayalı farklı görüşler bulun-
maktadır. Barth (1954) amca kızı evliliğinin, soy
sop dayanışmasını (solidarity) sağlayıcı bir rol oy-
namakta olduğu görüşündedir. Rosenfeld (1958)
amca kızı evliliğinin mal-mülkün akrabalık grubu
içinde kalmasını sağladığını savunmaktadır.
Murphy ve Kasdan (1959)'a göre amca kızı evliliği
babasoyunun doğal bölünme sürecinin engelle-
mektedir. Patai (1959)'ye göre amca kızı evliliği
babayani mirası kendi içinde muhafaza etmek-
te,savunma gücünü kuvvetlendirmekte,hane halkı
yapısının kararlılığını(stability) sağlamakta ve eşle-
rin statülerinin eşitliğini pekiştirmektedir. Yine
Cuisenier (1962) için amca kızı evliliği eş seçimin-
deki seçenekler dizisinde alternatiflerle simgelenen
yapının en önemli ifadesidir. Khuri (1970) amca
kızı evliliğinin uyumlu aile ilişkilerine katkıda bu-
lunduğunu belirtmektedir. Hilal (1970)'e göre amca
kızı evliliği içinde kadın eş olarak güvence (namus
açısından) altındadır. Pastner'e (1979) göre de
24
Bu durum yukarıda belirtilen Ankara çalışmasında görülmekte-
dir. Toplumsal değişme kuramları açısından dikkate değerdir.
Bkz. D.Ayan, R. Beder-Şen, C. Ünal, S. Yurtkuran, yage.
evlilik örüntüleri ile üretim tarzı ve siyasi yol ara-
sındaki ilişki iki farklı evlilik stratejisini ortaya çı-
karır. Bunlardan birincisi siyasi görevlerin ve toprak
sahipliğinin yararına olan evlilik yatırımı
babayanındaki akrabaların dağılımını engellemek-
tedir. İkincisinde de akrabalık organizasyonunda
iki yandanlığı ve kardeş birliğinin önemini yansıt-
maktadır.25
Batı toplumlarında akraba evliliğinin bisikletin
ve otomobilin icadıyla azaldığı belirtilirken, akraba
evliliğinin azalmasında en önemli etken kent nü-
fusunun ister istemez ortaya koyduğu tesadüfi
nüfus yapısıdır. Sanayi toplumunun ve buna bağlı
olarak kentleşmenin değişik bölgelerden insanları
bir araya getirmesi akraba evliliklerinin azalmasına
neden olarak gösterilmektedir. Örneğin ABD'nin
karışık ve hareket halindeki halkı onbinde sekiz
(0.008) kardeş çocuğu evliliği ile yeni akıma iyi bir
örnektir. Bu tür evliliklere Utah eyaletinde 1870'te
961, 1890'da %0.25, 1910'da %0.1 oranında rast-
lanmaktaydı. Günümüzde ise yok gibidir. Fransa'da
Loire-et-Cher'de bu oranlar 1918'de %6, 1932'de
963 ve 1952'de %1 idi. 26 Anthony Smith bazı ülke-
lerde kardeş çocuğu ile evlenme oranlarını şöyle
vermektedir:
İspanya % 4.6
Japonya (Nagasaki) % 5.0
Japonya (Tarımsal Bölge) % 7.0
İsviçre (Alp Köyleri) % 11.0
Hindistan (Bombay'da Parsi Etnik Grubunda)
96 12.0
Brezilya (Köyleri) % 19.5
Fiji Adaları % 29.7
Yukarıdaki tablodan anlaşıldığı kadarıyla, ak-
raba evliliği oranları köylerden kente, doğudan
batıya geldikçe azalmaktadır.27
25 Serpil Altuntek, 1993). Altuntek, Serpil, Van Yöresinde Akraba
Evliliği, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993.
26
Smith, yage.
27
Smith, yage.
8. Türkiye’de Akraba Evliliği Hakkında Bazı
Belirlemeler
Akraba evliliklerinin oranı endüstrileşmiş Batı
toplumlarında çok düşük olmasına rağmen, Tür-
kiye akraba evliliğinin yüksek olduğu ülkeler (bazı
Asya ülkeleri ve İslâm ülkeleri) arasındadır. Tercihli
amca kızı evliliği Orta-Doğu ülkeleri ile birlikte
Türkiye'de de görülmektedir. Türkiye'de akraba
evliliklerinde başı kardeş çocukları evliliği çek-
mektedir.28
Türkiye'de akraba evliliklerine ilişkin ülke ça-
pındaki veriler, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüt-
leri Enstitüsü tarafından 1968'den bu yana beş
yıllık aralarla düzenli olarak yapılan demografik
araştırmalardan elde edilmektedir. 1968 Türkiye'de
Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması sonuçla-
rına göre Türkiye'de evli çiftlerin yaklaşık olarak
üçte birinin (9629) birbirleriyle yakın akraba olduk-
ları görülmektedir.
Atalay'ın (1981) çalışmasında geniş ailede
akraba evlilikleri oranı yadsınmayacak kadar yük-
sektir. Çekirdek ailelerde evli çiftlerin yüzde 17'si
birbirleriyle akraba iken, geniş ailede bu oran yüz-
de 83'e çıkmaktadır. Kocası amcasının oğlu olanla-
rın yüzde 79.6'sı, kocası dayısının, halasının, tey-
zesinin oğlu olanların yüzde 84.6'sı geniş ailede
yaşamaktadır. Çekirdek ailede yaşayanlardan ise,
kocası amcasının oğlu olanlar yüzde 20, halasının,
dayısının, teyzesinin oğlu olanlar ise yüzde 15
oranındadır. Birinci derecede yakın kan akrabaları
ile evlenme, geniş ailede yaşayanlarda en fazla
görülmesine karşın, uzak kan akrabaları ile evlen-
me de en fazla çekirdek ailede yaşayanlarda gö-
rülmektedir. Çekirdek ailelerde kocası ile çeşitli
derecelerde akraba olanların oranı, geniş aileye
oranla oldukça düşüktür. Geniş aile biçiminde ak-
raba evliliği oldukça pekişmiştir. Geniş ailede akra-
ba evliliklerinin yüksek olması, toprağın miras yolu
ile bölünmesini önlemek veya aynı nedenle birleş-
tirilmesini sağlamak, ailedeki bütünlüğü korumak,
28
Beder-Şen, yage,
asillik ve rençberlik özelliklerini pekiştirmek gibi
nedenlere bağlanabilir.29
Şaylı30 çeşitli gruplarda yaptığı araştırmalar
sonucunda akraba evliliği sıklığının %24-33 oran-
ları arasında değiştiğini bulmuştur. Başaran'ın Di-
yarbakır'da yaptığı çalışmalarda, merkezde %34
oranında olan akraba evliliği sıklığı, köylerde %40'a
çıkmaktadır. Kalyoncu, Silivri'nin Fener köyünde
akraba evliliği sıklığını %1, Rize'nin Maden köyünde
%47 olarak bulmuştur. Ankara Zekai Tahir Burak
Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma Hastanesi'nde ard
arda doğan 10.000 yeni doğanda yapılan bir çalış-
mada da akraba evliliği sıklığı %2] olarak bulun-
muştur.31
Periyodik olarak yapılan nüfus ve sağlık araş-
tırmalarına göre oldukça hızlı ekonomik, sosyal ve
demografik değişmelerin yaşandığı Türkiye'de
akraba evliliğinin yaygınlığı devam etmektedir.
Akraba evliliği hem kadın hem de erkeğin eğitim
düzeylerinin yüksek olduğu, Türkiye'nin gelişmiş
yörelerinde yetişen ve bu yörelerde yaşayan ve kent
kökenli gruplar arasında düşük düzeylere inmekte,
ancak geri kalan nüfus gruplarında yaygın bir uy-
gulama olarak varlığını sürdürmektedir. Türkiye'de
doğurgan yaştaki her dört kadından birinin eşiyle
akraba olması, bu kadınların önemli bir bölümünün
de başlık parası alınan, imam nikahı kıyılan, geniş
aile içinde yaşayan ve evliliği ailesi tarafından ka-
rarlaştırılan kadınlar olması, Türkiye'de yalnızca
akraba evliliği bakımından değil, evliliğin kurulu-
şuna ilişkin diğer özellikler bakımından da gele-
nekleri sürdüren ve belki de toplumsal modern-
leşme ile büyük oranda uyum sorunları yaşayan
büyük bir kitlenin varlığına işaret etmektedir.32
Gerek (anadil île yaklaşık olarak belirlenen)
etnik köken, gerekse bireylerin yetiştiği yörelere
göre akraba evliliği oranlarında önemli farklılıklar
bulunması, akraba evliliklerinin nedenleri arasında
29 Beder-Şen, yage.
30Şaylı, Bekir Sıtkı,"Anadolonun Genetik Yapısı Üzerine Çalışma-
laninfertil Evliliklerde Belirlenebilen İnfertilite Sebepleri",
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 8, (I), 1 / 3 ,
1 991, (s,75-91).
31 Tunçbiİek, yage.
32 Beder-Şen, yage.
yöresel/kültürel geleneklerin önemli bir yer tuttu-
ğuna işaret etmektedir. 33
Geleneksel yapı ve toprağa bağımlılık, kan ya-
kını evliliklerin sayısını arttırmıştır. Eğitim ve yaşam
düzeyi yükseldikçe akraba evliliklerinin sıklığında
da azalmalar gözlenmektedir. Sosyo-ekonomik
gelişme, şehirleşme, endüstrileşme ve eğitim dü-
zeyinin yükselmesi ile ailenin kuruluşundaki birçok
gelenekler ortadan kalktıkça akraba evliliği sıklı-
ğında azalmalar görüleceği kuşkusuzdur.34
9. Semavi Din Metinlerinde Evlenmeleri Uygun
Görülmeyenler
Yeryüzünde pek çok dinîn varlığından
sözetmek mümkündür. Dinler bazı özelliklerine
göre belirli öbeklere ayrılmaktadır. Önemli din
öbeklerinden birisi Semavî Dinler, İbrahimî Dinler,
Kitabî Dinler veya Tek Tanrılı Dinler olarak adlan-
dıran ve Musevilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlıktan
oluşan din öbeğidir. Semavî dinler dışındaki tüm
dinlerin evlilik ve akraba anlayışlarının bir dökü-
münü yapabilmek hemen hemen güçtür. Ancak,
uzun yıllardan beri akrabalık ve evlilik konusunda
çalışan araştırmacıların bir kısmı inceledikleri ilkel
toplumlar yoluyla bazı Doğacı (Naturist) ve Ruhçu
(Spritualist) din anlayışlarının telakkilerini yansıt-
mışlardır.
Budizm, Brahmancılık, Şintoizm, Hinduizm gibi
semavî olmayan daha gelişmiş dinlerin de top-
lumsal hayatı düzenleyen kurallarının olduğu ke-
sindir. İngiltere'de yapılan akraba evliliği ile ilgili
bazı çalışmaların Hindistan örneklemi kullanması
bu bölgedeki dinlere mensup aileler arasında da
akraba evliliğinin görülmesinin bir işaretidir. Ja-
ponya'da medeni kanunun akraba evliliğini yasak-
laması daha önce bu ülkede yaşayan dinlere men-
sup ailelerin akraba evliliği yaptığına işaret etmek-
tedir.
33 Attila Hancıoğlu, - Ergül Tunçbiİek, "Akraba Evlilikleri, Sosyo-
Demografik Özellikleri ve Çocuk Ölümleri Üzerine Etkileri",
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 1998/41, (s. 1 39-1 53).
34
Beder-Şen, yage.
 Türkiye nüfusunun hemen hemen tamamı Se-
mavî dinlerden İslâm dinîne mensuptur. Genel
nüfusa oranları az olsa da Müslümanlık dışında
kalan nüfusun Musevi ve Hıristiyan olan kesimi de
Semavî din anlayışındadır. Tarihîn eski zamanların-
dan beri kültürün oluşumunda etkili olan bu dinle-
rin akraba evliliğine ilişkin emirleri doğrudan akra-
ba evliliği kavramından hareketle değildir. Bu din-
lerin evlilikte birinci derecede üzerinde durdukları
konu kimler ile evlilik yapılmayacağını belirtmek
şeklindedir. Yani, bu dinler evlenilmesi günah olan
yakın akrabaları belirtmektedir. Yapılması yasakla-
nan ensest/fücür olacak ilişkinin sınırlarını belirt-
mektedir.
Uzun zamandan beri dünyanın değişik yörele-
rinde yapılan akrabalık ve evlilik araştırmaları da,
bir iki örnek dışında, çok genel olarak ve önemli
ölçüde ensestin/fücürün kabul görmediğini gös-
termektedir.35 Semavî dinlerin de evlilik yapmayı ve
cinsel ilişkide bulunmayı yasakladığı akrabalar,
tüm dünyada ensestin/fücürün kapsamını hemen
hemen belirlemiştir.
Kuran'ı Kerim'de36 "() Geçmişte olanlar hariç,
artık babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin.
Çünkü bu edepsizliktir, (Allah'ın) hısm(ı)dır ve iğ-
renç bir yoldur. Size (şunlarla evlenmeniz) haram
kılındı: Analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz,
halalarınız, teyzeleriniz, kardeş kızları, kız kardeş
kızları, sizi emziren analarınız, süt bacılarınız,
karılarınızın anaları, birleştiğiniz karılarınızdan
olup evlerinizde bulunan üvey kızlarınız- eğer
onlarla henüz birleşmemişseniz, (kızlarını almaktan
ötürü) üzerinize günah yoktur- kendi sulbünüzden
gelen oğullarınızın karıları ve iki kız kardeşi bir
arada almanız. Ancak geçmişte olanlar hariç. Şüp-
hesiz Allah, çok bağışlayan, çok esirgeyendir."
Bu ayetten anlaşılan şu ki kardeş çocuklarının
ve kardeş torunlarının evliliği olarak kavramlaştırı-
lan birinci dereceden ve ikinci dereceden akraba
evliliği İslâm dinînce yasaklanmamıştır. Hatta, Hz.
Muhammed'in kızı olan Hz. Fatimâ Hz.
35 Güvenç Bozkurt, İnsan ve Kültür.
36
Kuran-/ Kerim, Maide Suresi: 22 ve 23. Ayetler. Bkz. Kur'an-
Kerim, Kur'an-ı Kerim ve Yüce Meali, (Prof. Dr. Süleyman A-
teş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul.
Muhammed'in amcasının oğlu olan dördüncü halife
Hz. Ali ile evlenmiştir. Hz. Muhammed'in sünnet-
lerini uygulamada ve Ehl-i Beyt'e saygı göstermede
çaba sarf eden İslâm Dünyası'nın akraba evliliği
konusunda böyle bir bilinçle hareket ettiği düşü-
nülebilir.
Akraba Evliliğinin Kültürel Nedenleri-Ankara
Örneği çalışmasında anket uygulanan kişilerin bir
kısmı akraba evliliği ile din arasında bir bağıntı
kursa da tamamen dinî bir nedenle akraba evliliği
yapılmadığı dikkat çekmektedir. Belki ileride yapı-
lacak bir çalışmada böyle bir hipotezden hareket
edilebilir. Bu çalışmada akraba evliliğine İslâm di-
nînin bakışı konusunda araştırma kapsamındaki
kadınların ve erkeklerin yarıdan fazlasının (%5 5 ve
%60) görüşü akraba evliliğinin din tarafından des-
teklendiği yönündedir.
İslâmiyet öncesi Semavî dinlerden olan Muse-
vilik/Yahudilik'te de bu dine inananların evlilik
konusunda kendilerine yasaklanan kimseler var-
dır. 37 Bu kimseler hemen hemen Kuran-ı
Kerim'deki evlenilmesi yasak kimseler listesiyle, süt
anne ve süt kardeşler ayrı tutulur ise aynıdır.
Kitab-ı Mukaddes'in Eski Ahit (Tevrat) kısmı
Levililer Suresinde şu ayetler yer almaktadır: " 6-
Sizden hiç biri kendi yakın akrabasından birine
onun çıplaklığını açmak için yaklaşmayacaktır; Ben
Rab'ım 7-Kendi babanın çıplaklığını, ve ananın
çıplaklığını açmayacaksın, senin anandır; onun
çıplaklığını açmayacaksın. 8-Babanın karısının
çıplaklığını açmayacaksın; o senin babanın çıplaklı-
ğıdır. 9-Kendi kız kardeşinin, babanın kızının,
yahut ananın kızının çıplaklığını, evde doğmuş
olsun yahut dışarıda doğmuş olsun, onların çıp-
laklığını açmayacaksın. 10-Senin oğlunun kızının,
yahut kendi kızının kızının çıplaklığını, onların
çıplaklığını açmayacaksın; çünkü onların çıplaklığı
seninkidir. 11- Babanın karısının kızının çıplaklığı-
nı, babandan olan senin kız kardeşindir, onun çıp-
laklığını açmayacaksın. 12-Babanın kız kardeşinin
çıplaklığını açmayacaksın; o senin babanın yakın
akrabasıdır. 13-Ananın kız kardeşinin çıplaklığını
açmayacaksın; çünkü senin ananın yakın akrabası-
37
Hristiyanlık için de Tevrat'taki bu kural geçerlidir.
dır. 14-Babanın kardeşinin çıplaklığını açmayacak-
sın, onun karısına yaklaşmayacaksın, senin yen-
gendir. 15-Kendi gelininin çıplaklığını açmayacak-
sın; oğlunun karışıdır; onun çıplaklığını açmaya-
caksın. 16-Kardeşinin karısının çıplaklığını açma-
yacaksın; o kardeşinin çıplaklığıdır. 17-Bir kadınla
onun kızının çıplaklığını açmayacaksın: onun oğlu-
nun kızını yahut kızının kızını, onun çıplaklığını
açmak için almayacaksın; onlar yakın akrabadır;
alçaklıktır. 18-Bir kadını kendi kardeşi üzerine, onu
kıskandırmak, o hayatta iken kendi yanında çıp-
laklığını açmak için almayacaksın."38
Museviler arasında da akraba evliliği yapıldığı-
nın en önemli ve eski iki kanıtı, gene Tevrat'ta be-
lirtilen, Hz. İsak'ın, amcasının kızı ile39 ve onun
oğlu olan Hz. Yakub'un ise dayısının kızları ile ev-
lenmeleridir.40 Akraba evliliğinin Yahudiler arasında
yaygın olarak yapıldığına ilişkin bir bilgiye ula-
şılmamıştır. Ancak İsrail'deki Müslüman ve Hıristi-
yan Arap nüfusun akraba evliliği yapma eğilimi
çeşitli nedenlerden dolayı oldukça yüksektir.
10.Sonuç ve Değerlendirme
Din, mitoloji ve tarih konularında yazılan e-
serlerden akraba evliliği olgusunun tarihin erken
dönemlerinden beri görüldüğü anlaşılmaktadır.
Akraba evliliğinin sosyolojik/antropolojik nedenleri
vardır. Ensest/fücür de ilginç bir akraba evliliği
türü olarak tarihin farklı dönemlerinde ve çeşitli
toplumlarda izlenmiştir. Zamanımızda hemen
hemen dünya genelinde yasaklanmış olan
ensest/fücür olgusunun ortadan kalkmasında se-
mavî dinlerin birinci derecede etkisi olmuştur. Türk
kültürünün uzunu bir tarih dönemden beri içinde
olduğu Müslümanlıkta ve diğer semavî dinlerde
akraba evliliği yasaklanmamıştır. Toplumsal de-
ğişme süreçlerinde özellikle kentlerin ortaya çık-
ması ve ulaşım araçlarının insan hayatına girmesi
38 Kitab-ı Mukaddes, Levililer: 18/6-18. Bkz. Kitab-ı Mukaddes,
Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat ve İncil) Kitab-ı Mukaddes Şirketi
yay., 1991, İstanbul.
39 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin; 24/ 47-49.
40 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin: 29/1 3-20.
ile akraba evliliklerinde bir azalma olmuştur. Bu
gün akraba evliliğinin gündemde olmasındaki ö-
nemli neden, bu tür evliliklerde doğan çocukların
bazı genetik rahatsızlıkları taşımalarıyla ortaya
çıkan tıbbî bir durumdur.
Bir yanda kültür konuları üzerine yapılan ça-
lışmalar devam ederken diğer yanda biyoloji, fiz-
yoloji, kimya, genetik gibi temel tıp bilimlerinde
kaydedilen gelişmeler kalıtsal olarak kan bağı ak-
rabalıklarının evlilikler yoluyla sürmesinin sonuçla-
rına disiplinler arası yaklaşımı getirmiştir. Arkasın-
da yüzlerce yıllık kültür birikimlerinin olduğu akra-
ba evliliği, böylelikle, tıp sosyolojisi konusu olarak
da ele alınabilecektir.
11.Kaynakça
Akraba evliliği konusunun hem beşerî bilim-
lerde hem de tıp bilimlerinde ele alınıp incelenmesi
bir ölçüye kadar sosyoloji /antropoloji ile tıp sos-
yolojisinin, halk sağlığının konularını biri birine
yaklaştırmaktadır. Bu aslında beşerî gerçekliğin
farklı yönlerine bakan bilim dallarının zorunlu bir
buluşmasıdır. Yazının bu kısmındaki kaynakça hem
metnin hazırlanmasında baş vurulan kaynakları
içermekte hem de ulaşılabildiğince farklı disiplin-
lerde yapılan çalışmaları göstermektedir. Bu kısım
tamamlanmış bir akraba evliliği kaynakçaısı olarak
düşünülmemelidir. Belki ileride yapılacak bir kay-
nakça çalışması için ilk okumalar olarak düşünül-
mesi daha iyidir. İnternet olanaklarının arttığı dö-
nemin başında olunmasına rağmen bazı kaynaklara
bu yolla ulaşılabileceği düşüncesiyle kaynakçanın
internet dökümü burada verilmemiştir.

*Abu-Zahra, N., "Family and Kinship in a Tunisian Peasant
Community" in J.G. Peristiany, (ed), Mediterranean Family
Structures, Cambridge University Press, 1976, (s. 157-171).
*Altuntek, Serpil, Van Yöresinde Akraba Evliliği, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1993.
*Altuntek, Serpil,"Van -Saray İlçesinde Evlilik Geleneği, Normlar,
Yaptırımlar", Anadolu Folkloru, 2 (14), 4/6, 1992, (s.565-
567).
*Arsan, Cevdet, "Zorla Evlendirme ve Nevroz," Sağlık Hastanesi
Dergisi, 2,(4/5),7/10, 1989.
*Balaman, Ali Rıza, Akrabalık, Evlilik ve Türleri, Karınca Matbacılık
yay., İzmir 1982.
*Başaran,N., "Anadolu'nun Genetik Yapısı Üzerine Çalışmalar III,
Diyarbakır ve Çevresinde Yaşayan İnsanlar Arasındaki Kan
Yakını Evlenmeler ve Bunların Mediko-sosyal Yönü", A. Ü.
Diyarbakır Tıp Fakültesi Dergisi, 1973 / 2.
*Bayık, Ayla,"Bornova Eğitim ve Araştırma Bölgesi Naldöken Sağlık
Ocağı Bölgesinde Akraba Evliliklerinin Yaygınlığı", Ege Ü-
niversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, cilt: 9, sayı: 2,
1993.
*Beder-Şen, Rahime, Evliliğin Kuruluşuna İlişkin Özelliklerin
Doğurganlık İle ilişkisi, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüt-
leri Enstitüsü, (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara,
1998.
*Bittles, A.H., "Consanguinity: A Mojor Variable in Studies on
North African Reproductive Behavior, Morbidity and
Mortality", Proceedings of the Demographic and Health
Surveys World Conference, Washington D.C., IRD/Macro
International Inc., 1991, (s.321-341).
*Bittles,H.AIan, Emprical Estimates of the Global Prevalance of
Consanguineous Marriage" in Contemporary Society,
Stanford Univesity, 1998.
*Cebeci, Lütfullah, Kuran'ın Hükümlerindeki Hikmet: Yakın Akraba
Evliliği ve Genetik, İstişare yay., Kayseri, 1990.
*Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth
Century Turkish, Oxford, At Clarendon Press, Oxford,
1972.
*Divitçioğlu, Sencer, Kök-Türkler, Ada yayıncılık, İstanbul
*Divitçioğlu, Sencer, Oğuzdan Selçuklu'ya. Eren yayıncılık, İstan-
bul, 2001.
*Cresswell, Robert, "Lineage Endogamy Among Maronite
Moutaineers," in J.G. Peristiany, (ed), Mediterranean Family
Structure, Cambridge University, Press, 1976, (s.101-114).
*Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, "Kan Yakını Evliliklerinin
Diyarbakır Toplumundaki Sıklığı ve Bazı Etkileri Üzerine A-
raştırmalar", Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 12,
(3/4), 1985, s. 149-160.
*Donuk, Abdülkadir, "Çeşitli Topluluklarda ve Eski Türklerde Aile",
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sa-
yı:33, Mart 1980-1981, (s.147-168) ayrıca, in Dikeçligil, B.
- A. Çiğdem, (ed), "Türk Ailesi", Aile Yazıları, cilt: I, Aile A-
raştırma Kurumu yay., Ankara 1 991, (s. 287 - 301).
*Düzcan, Füsun, Sivas Populasyonunda Akraba Evliliği Sıklığı ve
Aileler Üzerindeki Tıbbi Etkileri, Cumhuriyet Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (doktora tezi), Sivas, 1994.
*Eliböyük, Zehra, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Hastanesi Genetik
Ünitesine Başvuran Hastalarda Akraba Evliliği ve Tıbbi So-
nuçların İncelenmesi, Ankara, 1989.
*Erdal, Rengin-Osman Saka, "Fertility Survey in Semi -Urban" Açta
ReproductivaTurcica, 7, (3/4), 1/4, 1986, ( s.53-65).
*Erder, Türköz, (ed), Türkiye'de Ailenin Değişimi, Toplumbilimsel
İncelemeler, Türk Sosyal Bilimler Derneği yay, Ankara 1 984.
*Erkul, Ali, "Sivas Merkez Köylerinde Aile Yapısı", Cumhuriyet
Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi,
(17) 1994/12, s. 17-49.
*Eröz, Mehmet,Türk Ailesi , Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977.
ayrıca in Dikeçligil, B. - A. Çiğdem, (ed) , "Türk Ailesi", A-
ile Yazıları, cilt: I, Aile Araştırma Kurumu yay., Ankara
1991, (s. 225-247).
*Eyüboğlu, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, (ikinci
baskı), Soysal yay.,İstanbul, 1 991.
*Genç, Reşat, "Onbirinci Yüzyılda Türklerde Evlenme", Türk Yurdu,
10 /40, 1990/12, (s.12-93).
*Gökçe, Birsen," Aile ve Aile Tipleri Üzerine Bir İnceleme", Hacet-
tepe Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, cilt:8, sayı: 1 -2, (s.46-
77), ayrıca aynı yazı için bkz. Aile Yazıları, I, Başbakanlık
Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara, 1 991, (s.205-223).
*Gönüllü, Müzeyyen, "Akraba Evliliği ve Sakıncaları", Cumhuriyet
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi,
(17), 1994 / 12, (s.89-103).
*Görgünay, Neriman, "Savak Aşiretlerinde Evlenme Âdeti", Türk
Kültürü, 24, (276), 1 988/4, (s.l 8-27).
*Göyüç, Nejat. "XI Yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da
Yönetim ve Nüfus," Türk Kültürü, 32 (370), 1994/2, ( s.77-
86).
*Güvenç Bozkurt, İnsan ve Kültür, (geliştirilmiş dördüncü basım)
Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984.
*Hacettepe University, Institute of Population Studies, 1988
Turkish Population and Health Survey, Hacettepe Ünv. Yay.,
Ankara, 1989.
*Hacettepe University, Institute of Population Studies, 1983
Turkish Population and Health Survey, Hacettepe Üniversi-
tesi yay., Ankara, 1 987.
*Hancıoğlu, Attila - Ergül Tunçbilek, "Akraba Evlilikleri, Sosyo-
Demografik Özellikleri ve Çocuk Ölümleri Üzerine Etkileri",
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 1998/41, (s.l39-
153).
*lşıl, Bulut, "Adolesan Evlilikleri," Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Hizmetler Yüksek Okulu Dergisi, 3/(1-2), 1/5, 1985, (s. 53-
65).
*İlbars, Zafer, "Köy Kültürünün Özellikleri ve Sorunları", Gazi
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (6), 1990/1, (s.225-
231).
*İzgi, Özkan, İslamiyet'ten önceki Türklerde Kadın, Türk Kültür
araştırmaları Enstitüsü yay., Ankara 1975.
Journal of Biosocial Science» United Kingdom.
*Kalyoncu, C,Akraba Evlilikleri ve Doğuştan Kusurlar, (uzmanlık
tezi), Edirne Tıp Fakültesi Toplum Hekimliği Kürsüsü, Edir-
ne 1976.
*Kandemir, M. Yaşar,"Fatıma" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, cilt: 12, (s.219-223).
*Khuri, F., "Parallel Cousin Marriage Reconsidered", Man, vol.5,
no: 4.
*Kitab-ı Mukaddes, Kitab-ı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat
ve İncil) Kitab-ı Mukaddes Şirketi yay., 1991, İstanbul.
*Kur'an- Kerim, Kur'an-ı Kerim ve Yüce Meali, (Prof. Dr. Süleyman
Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul.
*Kuran, Ercüment, "Türk Ailesinin Tarihî Gelişimi", Türk Yurdu,
10/40, 1990/12, s. 54-55.
*Küçük, Abdurrahman,"Dinlerde Evlilik Anlayışına Genel Bir Bakış,"
Türk Yurdu, 10/40, 1990/12, (s. 57-61).
*Oto, Remzi, "Zihinsel Özürlü Çocukların Aileleri", Dicle Tıp Der-
gisi, 19 (1/2), 1992, (s.117-125).
*Oy, Aydın, "Atasözü" maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-
siklopedisi, cilt: 4, İstanbul, 1992, (s. 44-46).
*Ögel Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş (dokuz cilt) farklı
tarihlerde baskıları yapılmıştır, Kültür Bakanlığı yay. Ankara.
*Örnek, Sedat Veyis, Etnoloji Sözlüğü, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 1971.
*Özbay, Ferhunde, "Demografi ve Halk Sağlığı", Çalışma Ortamı,
(5), 11.1992, s. 49-51.
*Özder, Mustafa Adil, Halk Biliminde Düğün, Evlilik, Akrabalık
Terimleri Sözlüğü, Ziya Gökalp Derneği yay., Ankara, 1981.
*Peristiany, jean G."lnroduction", İn Peristiany, J.G, (ed),
Mediterranean Family Structures, Cambrİdge Universİty
Press, 1976,(s.l-26).
*Peristiany, jean G,, (ed), Contributîons to Mediterranean
Sociology, Mouton Paris, 1968.
*Peristiany, Jean G., (ed), Mediterranean Family Structures,
Gambridge Universİty Press, 1976.
*Peters, Emrys Lloyd" Aspects of a Affinity in a Lebanese Maronite
Village", in Peristiany, J.G., (ed), Mediterranean Family
Structures, Cambridge Universİty Press, 1976, (s.27-79).
*Rosenfe!d, Henry, " Social and Economic Factors İn Explanation
of the Increased Rate of Patrilinear Endogamy in the Arab
Village in Israel" in Peristiany, J.G., (ed), Mediterranean
Family Structures, Cambridge Universİty Press, 1976, (s.
115-136).
*Rosenfeld, Henry, "From Peasant to Wage Labor and Residual
Peasantry: The Transformation of An Arab Village" in
Robert A. Manners, (ed), Process and Pattern, Aidine
Publication Com., Chicago, 1964.
*Rosenfeld, Henry, "The Contradictions Between Property, Kinship
and Power as Reflected in the Marriage System of an Arab
Village" in J.G, Peristiany, (ed), Contributions to
Mediterranean Sociology, Mounton, 1968, Paris.
*Rosenfe!d, Henry, " An Analaysis of Marriage and Mariage
Statistics for a Moslem and Arab Village", International
Archives of Ethnography, vol. 68, 1 957, (s. 32-62).
*Say, Burhan - E. Tunçbilek - S. Balcı - Z. Yalçın, Türk Halkında
Çeşitli Konjenital Malformasyonların Görülme Sıklığı, Ha-
cettepe Üniversitesi yay., no: c.12, Ankara, 197.
*Sayın, Önal, Aile Sosyolojisi, Ege Üniversitesi yay., İzmir 1990.
*Seddon, David, "Aspects of Kinship and Family Structure Among
the Ulad Stut of Zaio Rural Commune, Nador Province,
Morocco", in Peristiany, J.G., (ed), Mediterranean Family
Structures, Cambridge Universİty Press, 1976, (s.1-26).
*Sevinç, Necdet, Eski Türklerde Kadın ve Aile, Türk Dünyası Araş-
tırmaları Vakfı yay., İstanbul 1987 .
*Smith, Anthony.İnsan, Yapısı ve Yaşamı, (çev. Erzen Onur-Nida
Tektaş), Remzi Kitabevi, (ikinci baskı), İstanbul, 1979.
*Süngü, Selma, Sivas Yöresinde Akraba Evliliği Yapan ve Yapma-
yan Çiftlerde Dermatoglifik Benzerlikler, Cumhuriyet Üni-
versitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (yüksek lisans tezi), Si-
vas 1984.
*Şaylı, Bekir Sıtkı,"Anadolonun Genetik Yapısı Üzerine Çalışma-
larinfertil Evliliklerde Belirlenebilen İnfertilite Sebepleri",
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 8, (I),
1/3,1991,(5.75-91).
*Şerifoğlu, Yusuf, "Ailede Birlik," Güneyde Kültür, 5,(49),1993/3,
(s.28-29).
*Tan, M., "Toplumsal Tarihsel ve Hukuksal Yönleri ile Bir Evlenme
Engeli Olarak Hısımlık", Ankara İktisadi Ticari İlimler Aka-
demisi Dergisi, s:7, 159, 1975.
*Tezcan, Mahmut.Türk Kültüründe Başlık Parası Geleneği, Kültür
Bakanlığı yay,, Ankara, 1998.
*Timur, Serim.Türkiye'de Aile Yapısı, Hacettepe Üniversitesi yay.,
D.15, Ankara,1972.
*Tunçbİlek, E.- M. Ulusoy, "Consanguinity in Turkey in 1988,
Nüfusbilim Dergisi, 1989, cilt:! 1, (s.35-46).
*Tunçbilek, Ergül.'Türkiye'de Akraba Evlilikleri", Katkı, 6 / (2),
1985, (s. 129-136),
*Tunçbilek,Ergül - E.Koç, "Consanguineous Marriage in Turkey
and its Impact on Fertility and Mortality", Ann. Humain
Genetics, 1994/58, (s.321-329).
*Türk Yurdu , Aile Özel Sayısı,10/40,1990/1 2.
*Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, "Bursa'da Yerleşen
Göçmenler Arasında Akraba Evliliği Sıklığı" Uludağ Üniver-
sitesi Tıp Fakültesi Dergisi, I9,(2),I992, (s.147-153).
*Ulusoy,Mahir - Ergül Tunçbilek, "Türkiye'de Akraba Evlilikleri ve
Çocuk Ölümlerine Etkileri", Nüfusbilim Dergisi, cilt:9,l987.
*Uzun, Mustafa, Elazığ ve Çevresi Geleneksel Kültüründe Evlenme,
Fırat Üniversitesi, (yüksek lisans tezi), 1992.
*Ünalan, Turgay, "İdeal Evlenme ve Doğum Yaşları", Nüfusbilim
Dergisi, 16/1994.
*Webster's Webster's New Twentieth Century Dictionary,
Unabridged Second Edition.
*Whitaker, lan, "Familial Roles in the Extended Patrilineal Kin
Group in Nortnern Albania", in J.G. Peristİany (ed),
Mediterranean Family Structures, Cambridge University
Press, 1976, (s.195-203).
*Wilson, Chris- Tim Dyson, "Family Systems and Cultural Change:
Perspectives from Past and Presem", in Elza Berquo-Peter
Xenos,(ed), Family System and Cultural Change, Clarendon
Press, Oxford,1992, (s.31-45).
*Winick, Charles, Dictionary of Anthropology, Green Wood Press,
Connecticut,1969.
*Yıldız, Canan, Evlenme İle İlgili Adetlerimizin Halk Bilimi Açısın-
dan Tetkiki, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
(yüksek lisans tezi) 1996.
*Yurtbaşı, Metin, A Dictionary of Turkish Proverbs, Turkish Daily
News yay..(üçüncü baskı),Ankara, 1993.
*Yüksel, Şahika, "İnsestin Tanınması ve Değerlendirilmesi", Nöro
Psikiyatri Arşivi, 30, (2), 1993/4, (s.352-357).