t

5r>

j >s /

I I *

1^

,7*\
mi

L/

p *^<& 'cc^*/,-c//Usstatut:

/ / / ^ V f

>^r*-v

2-^

*-ff c^-^^^^fiM

M^crmyl^tuc^

fy'fS/

/:n

sth<~ tZ^-^nsWA^^f^ ^

f/J--

n*f' n^-wuJt'e^</ -niy/rus j &t/jt>re/'sk^^

^AZ^A

JsfUtfJ

y***.

f{< "&

J*\

c^&fri?f***^

>X"

Or/

"fef<'<^^.

fy*g ^(oS2&3y

ft

"7

A ****** *rt*d

j^R^^c/

^/TA-r

J/SC+f'U'

J n

Je

\J/ (rmo

^ / T ^

. ,

'

' * ^ i

C7*i/i

tf^Ayf -mu//s. Z^f/^Ac/fx/i'^Ay

^/^v//-nAo^c<7?/A'<~y

/''A^SAA,
%Au^ ^ V* ''mU 't* "'t***FAFtAcT- . ^ #
^Jgtr'r^ atv' //^^Jy^^A^^

J;^r/FERLAIfierp-VLaM'-r'/

H'cCTi*?

/^A^A/Api^'A/

i'fm'/

a^C^l^^X-y^

jfttZfrt**-*^p>**&

^tr^/F^I*^

A Alt f^isU <r

sA ^^"h i?c^A^^Ajp"dA~*ri%*j c^>''t^'^^^y^AA^w^c^.

faAST&Zo

^ntW/rC ^ / C i - i - C -

# (YCj(7<* ,'!AAyyAA&:~ A*

TT^^^O-^" JFPC

^-T'(Z<.

pyi'+IJ
7

iL^tpA'^^J^t
tfii^-

tfsf'&ytA'*.
4 >

fa

H\4

'4,u*'d?rjH<<^"**<

cfetruLyA* /^y / t / - ^ ^ / - ^j^CK

^^c^a./^*^-^> ^^*^>Jl\

V *

7^Y<rY%Y

^fe^^

***f

1 ^J^Y/^* ^ VY^ **$6'R ^SY^~D^J.'

7

^ T % ^ C ^ 4 I ^ L ^

YR6'F JFT" *

' jbJi'*#l/j

JEU*.

p^e

^^^'''^I^F-

tJi&^t-

Y^Y/

*^J^J^'/'>^

^ k ^ * * ' ^

JJFJ^

'

^L'

'YCCYF ^TA^Y>
I(? rA
' X " > e ^ K - / ^ v * ^ / Y^~SF
QGY^'Y^'^ZFLL'
%W Lx^^LT '<-{Y? ^ ' - ^

YJ-^'T^H^}

j*M*</^RY7JJC?~&AY~^Y2^^;

'

T)

J yt'TH* 0-V>-^^v^

TTIYs^^-

^^Y^T^

/U"*>'-r^FY^

^-^c^**-

'^//^^^

/rU^-tf^-*^ J^Ut^i^V.
if

'

*-R7/im

Cf<- ^JvFJ

y^D^-LJ^

T^,%^*IJ?*43Y

/*/A-

L^Y^ -^

^i^-^y^-TIG^

' *

A^L

i ^ W ^

Vf/if

c~z*'A^L

y y ^ t y / / ^ t c - j

JUjM- ^~t*i'*/K

Ay

a z Y C A ^ ' ^ A K ^ & ^

' Ai^f

6#*y^

y7l*I^*<~"U*'oft.

L/lA-

^-ATA-

s,+*M&C/

^ a-n'^J

yS~ \ i/rtst^ pun-NJLY~~yL~7Zy

&>7RF&ID

/r

FE/W

4~>7^J I

*//' *

y ^ / ^ ^ ^ - s ^ y

y,<n

/towj- ~y^cy

/y***/

^^J.

"

^c&^A*^/f# r^+b-&-

7VS~Z<^./^ ^

^^.^'y{yU^ l<VI^<j-

h)zf'

/SN>AL ^T^<Y) /JT^-Y/

p ^ / ^ ^ g ? ^

y^ru> ^

y-<y/

fia

L E G I S

P R I V A T A E
fancitas

A*

R E G E

fententia.

Ancitutn cft Karoli i x, Gallianim R g i s Chriftianifsimi, atque au*

guftifsimi priuata l e g c , ne quis typographus imprimere, neu quis b i bliopola diucndere hos fex T . Lucretij Cari de rerum natura libros D .
L a m b i n o Monflxolienf emendatos^ommcntariifque adraodum vrilibus
illuftratos audeat ante fexennium. die huius prim editionis numerandu,
abfquePhilippi GaltcriRouillij typogeaphi ac bibliopoIParicnfis c o n fenfu.Qui fecusfaxi^pnis ex fan&ione Iegis /quamlitteta: vberiorcs &
longiorcs abeius maieftate L u t e t i x a . d . o d a u u m K a l . Iunias anno c i 3
13 L x i x i . impetrata: continent,mulcabitur.

ETON
COLLEGE
LIBRARY

D I O N T S I V S

R E G I

1 A M B I N V S

V A L E S I O

C H R I S T I A N I S S I M O ,

A T Q V E

AVGVSTISSIMO.

Q_y o D cfl; in his p a u c i s f c r i p t o r u m v e t c -

r u m , t a n q u a m e x n a u f r a g i o reliquiis, J i t t e r a r u m genus, K a r o l c R c x Chriftianifsime,

vndc multa;,magna:que

vtilitatesadnos

permanarinc , p o m a t a funt. P o r e enim,

q u i i i d e m p h i l o f o p h i f u e r u n t , p r i m o s llos
hommes rudeis,impolitos,feros

erudie-

r u n t , e x p o l i u e r u n t , f e r i t a t e ad h u n e h u m a n u m , & c i u i l e m v i d u m , c u l t m q u e t r a d u x e r u n t . I i d e m SE
m e l i u s , q u m plerique minuti philofophi, virtutis pulchritudin e m defcripfcrunt,eifque a m o r e n o s inflammarunt: & g r a uius v i t i o r u m turpitudinenos abflerrucrunt : iidem n o n , v t
hiftorici, e x veris r e r u m geftarum narrationibus, fngularimqueperfbnarum didis, fadis,euentis: fedphilofbphorum

mo-

r e , r e b u s verifmilibus e x c o g i t a t i s j p e r f o n i s fi d i s , cafibus c u i q u e
perfona confentaneis ad e x t r e m u m fubiundis,nos & p r a c e p t i s
vtilifsimis i n f t i t u e r u n t , & m o r i b u s o p t i m i s i m b u e r u n t . C u m
a u t e m p o t a r u m n o n ft v n u m g e n u s : a l i j e n i m f u n t e p i c i , alij
t r a g i c i , a l i j c o m i c i , alij l y r i c i a c melici,alij d i t h y r a m b i c i , alij i a m foorum,&:

e l e g o r u m , & e p i g r a m m a t u m f c r i p t o r e s , & : fi q u i f u n t

alij; o m n i u m & vetuftifsimi, &: l a u d a t i f s i m i f u n t epici. P h i l o f o p h i e n i m , &C t h e o l o g i illi a n t i q u i r e s t u m diuinas, t u m h u m a n a s

eas, quibus h o m n u m v i t a e x c u k a , & a d h u m a n i t a t e m c o n f o r m a t a eft, h e r o o p o t i f s i m m c a r m i n i s g n r e p e r f e c u t i p o f t e r i s
t r a d i d e r u n t : q u o in n u m r o funt a p u d

Gxcos

Orpheus, Mu-

feus , H o m e r u s , ( n a m f u p e r i o r u m n o m i n a , n o n f b l m f e r i p t a
temporis diuturnitas obliuione fempiterna

obruit penitfque
?

deleuit ) H e f o d u s ^ y r t x u s , Phocylidcs, X e n o p h a n e s , P y t h a g o r a s , E m p e d o c l e s , P a r m e n i d e s , aliique c o m p l u r e s : a p u d L a t i n o s E n n i u s , F u r i u s , L u c r e t i u s , V a r i u s , V i r g i l i u s . E p i c o s fubfecut

funt tragici,qui c l a r o r u m v i r o r u m , p u b l i c a r u m q u e p e r f o n a r u m
a d i o n e s ^ a t q u e e u e n t u s n u m e r i s &C m o d i s i m i t a n t u r : q u o i n
g n r e funt'.vEchy l u s , S o p h o c l e s , E u r i p i d e s , Pacuuius, A d i u s :

c o m i c i , qui o b f c u r o r u m , & p r i u a r o r u m h o m i n u m vitam/acT-a,

cafusexprimunt: qualesfunt Eupolis, Crarinus, Ariftophanes,
M e n a n d e r , E p i c h a r m u s , Cecilius, P l a u t u s , T e r e n t i u s : D i t h y r a m b i c i , qui in B a c c h i n u m i n e p r s e d i c a n d o , laudibiifque

effe-

r e n d o , a t q u c in c i u s r b u s geftis^ac v i & o r i i s c a n e n d i s t o t i f e r
funt o c c u p a t i : q u o r u m o m n i u m p r i m u m G l a u c u m q u e n d a m
fuiffe a b H c r o d o t o t r a d i t u m eft : i m b o r u m f c r i p c o r e s , q u i i n
c o s , q u i b u s \x

funt, accrbius inuehuntur : vt Archilochus,

H i p p o n a x , & i n t e r d u m C a t u l l u s , & H o r a t i u s r e l e g o r u m opific e s , q u o in n u m r o funt C a l l i m a c h u s , M i m n e r m u s , Phileta, T i bullus,Propertius,Ouidius: H o r u i g i t u r o m n i c u m

quidemiudicio,plurimm
antecellant,hi

ftudios

epici,meo-

profint,ongque cleris a u & o r i t a t e

n o b i s f u n t l e g d r . I n cpicis p o r r n o e o s

r a n t m n u m e r a n d o s efle d u c o , q u i r c s f o r t i t e r , & p r a x l a r g e ftas,beilque

cecinerunt, vt H o m e r u s , Apollonius, Ennius, V a -

r i u s , V i r g i l i u s , L u c a n u s : a u t qui d e a g r i c u l t u r a f c r i p f e r u n t , v t H e f i o d u s : a u t q u i d e p i f c i b u s , c v e n a t i o n e , v t O p p i a n u s : v e r m
v

e t i a m , m u l t q u e a d e m a g i s e o s , q u i r c r u m caufas o c c u l t a s , at~
quenaturainuolutaslongis

verfibus- e x p l i c a r u n t , v t E m p e -

d o c l e s , & L u c r e t i u s : & qui de affections-animi

comprimendis,

d e v i r t u t i b u s e x p e t e n d i s , d e vitiis f u g i e n d i s h e r o i c o c a r m i n
praecepta r e l i q u e r u n t , v t P y t h a g o r a s , v t P h o c y l i d e s

>

vt H o r a -

tius.Nam cum rerum naturalium c o g n i t i o n e , m o r u m q u e a c

virtutum explicatione homines

efficiantur nefcio

quomodo

m a i o r e s , a t q u e eltiores: & c u m e x v t r a q u e re animi m a g n i t u d o c o n t r a f o r t u n e impetus, r e r u m q u e h u m a n a r u m imbecillit a t e m , f o r t i t u d o c o n t r a m o r t i s t i m o r c m , t e m p e r a n t i a c o n t r a libidinem, conftantia c o n t r a fuperftitionem c o m p a r e t u r : potis

a u t e m h o c m a x i m e p r o p o f i t u m efTe d e b e a t , v t l e & o r e m r e d dant meliorem: fecundo Ioco,vt delc&ent: abfurdum

fitprofe-

t o e u m , q u i taira a r g u m e n t a h e r o c o c a r m i n e p r o r e r u m d i g n i t a t e t r a c t a n t , indignum pota; n o m m e iudicari: b e l l o r u m , a u t

r e r u m rufticarum, & fimilium feriptorem f o u m in p o t a r u m
n u m r o , c c e t q u e c o l l o c a r i . M a g n o p e r e e t i a m a b iis d i f f e n t i o ,
( q u a n u i s g r a u e s fint a u & o r e s ) q u i E m p e d o c l e m , &c c e t e r o s h u ius g e n e r i s f e r i p t o r e s p o t a r u m c h o r o f u f t u l e r u n r , n i h i l q u e
neque pota?proprium,neque cum Homerocommune,pra;tr.
n u m r o s , h a b e r e p r o n u n c i a r u n t . iis l i b e n t i u s a f f e n t i o r , q u i illum & plilofophum p r a f t a n t e m , & o p t i m u m p o t a m
cenfuerunt. N o n - e n i m poiim imitatione

fuifle

fola,fednumeris,

& f i g u r s \ &C v i r t u t i b u s p o t i c i s m e t i e d a m

putomcquepotam

i m i t a t o r e m q u e n d a m a t u o t a n t m , fed i n g e n i o c x c e l l c n t e m
v i r u m , & m e n t e o n c i t a t u m , & p a m e d i c a m diuinum : verbis
n o n f e m p e r v t e n t e m vfitatis,& popularibus,& de m e d i o

fum-

tis: fed i n t e r d u m , & q u i d e m fpius,nouatis, prifeis, l o n g a r c e f fitis: r e s m a g n a s , r e s a d m i r a b i l e i s , t e s a b f t m f a s , a c r e c o n d i t a s in

lucemproferentenv. Denique ei^cuifitingenium,euimens
uinior, atque os

di-

M a g n a f o n a t u r u m d o n o m i n i s huius h o n o r e ,

v t iubetFlaccus. Venim,dicet aIiquis,hocin H o m e r o m a x i m e

laudabile efr,qud n o n f o l m v i r t u t e p r e f t a n t i u m , f o r t i m q u e
v i r o r u m a&iones honeftas &: c u m virtute coniun&aSjfd etiam
J

improborum,ignauorum,amantium,libidinoforum, iratorum,
inuidentium,metuentium

di&a, f a d q u e optim exprimit, at-

q u e ob oculos p r o p o n i t : quod quando neque

Empedocies,

n e q u e Lucretius facere curarunt, p o t a r u m n o m e n n o n m e r e n t u r . I m m o v e r h o c i p f u m cft, q u o d i n H o m e r o r e p r e h e n d u n t c u m alijmulti, t u m philofophorum princepsPlace: c u m .

q u e h o c n o m i n e , n e q u e in ciuitatem b e n e m o r a t a m , b o n i f q u e
l e g i b u s t e m p e r a t a m tecipit*. & e x fua n o n v i e x p e l l i t ille quid e m , aut ignominios exturbat ,/ed cert verecund deduck,
a t q u e h o n o r i f i c d i m i t r i t . Q u a r e n o n c o n t i n u fi E m p e d o c i e s ,
& L u c r e t i u s p e r f o n a r u m fie a i x e d a r u m . o r a t i o n e m ^ a t q u e a t i o n e m n o n i m i t a n t u r , p o t a r u m n o m e n eis a d i m e r e n o s o p o r t e t . A t Lucretius a n i m o r u m i m m o r t a l i t a t e m o p p u g n a t , d c o r u m prouidentiam n e g a t , religiones omneis tollit,

fummum

b o n u m i n v o l u p t a t c p o n i t . S e d hxc E p i c u r i , q u e m f c q u i c u r L u c r e t i u s , n o n L u c r e t i j culpa c f t . P o m a q u i d e m

ipfumpropter

intentias religione noftra alinas, nihilominus p o m a

cft.

tantumne ? i m m vero poma venuftum, poma preclaruai,

p o m a o m n i b u s i n g e n i j l u m i n i b u s d i f t i n & u m , i n f i g n i t u m , at^
q u e lluftratum. H a f c c a u t e m Epicuri r a t i o n e s infanas,ac furiofas ,.vt &: illas a b f u r d a s d e a t o m o r u m c o n c u r f i o n e f o r t u i t a , d e
m u n d i s i n n u m e r a b i l i b u s , & : c e t e r a s , n e q u e difficile n o b i s eft r e f u t a r e , n e q u e v e r n e c e f e eir: q u i p p e c u m a b tpf v e r i t a d s v o ce vel tacentibs o m n i b u s facillimrefellantur. A t debuit ing e n i j fui v i m a d m o d e f t i o r e m , p r o b a t i o r m q u e d f c i p l i n a m a t 3

q u e a d g r a u i u s a r g u m e n t u m c o n f e r r e . Debuit. quisnegat? Sed

d o l e r e , & q u e r i h o c l i c e t . ' c o r r i g e r e n o n licet. A t E p i c u r u s & L u cretius impij f u e r u n t . Q u i d t u m poftea ? n u m iccirco n o s q u o jue, q u i e o s l e g i m u s , i m p i j f u m u s ? P r i m m q u m m u l t a funt

'iti'hoc p o m a t e c u m aliorum phlofophorum

fentcntiis, ac

dccretis confentanca? q u m multa probabilia? q u m multa

d c n i q u e p r x c l a r a , a c p t o p d i u i n a ? Hxc

f u m a m u s , hxc

arripia-

m u s , hxc a p p r o b e m u s . Illa quae funt c o m m e n t i t i a , q u a ; a b f u r d a , q u x c u m religione Chriftiana p u g n a n t i a , reiiciamus,afpern e m u r , i m p r o b e m u s . D c i n d e a d e n e faciles, & c r e d u l i f u m u s ,

v t , quat f u n t q u i b u f l i b e t f e r i p t o n b u s m m o r i s e p r o d i t a , l i t t e rifque m a n d a t a , e a vel t a n q u a m e x Apollinis o r a c u l o dita, v e r a eiTe i u d i c e m u s , v e l t a n q u a m a b A r c h i m e d e d e f e r i p t a p r o c e r tis h a b e a m u s ? Q u o d fi m u l t a q u o t i d i e f a b u l o f , i n c r e d i b i l i a ,
falfa d e n i q u e l c g i m u s , v e l v t a n i m o s r e l a x e m u s , v c l v t i n i i s , q u a
fine c o n t r o u e r n v e r a f u n t , l i b e n t i u s a c q u i e f e a m u s , c o n f t a n tiiifque m a n e a m u s : q u i d c f t , q u o d L u c r e t i u m e l e g a n t i f s i m u m ,
cuitifsimmque p o t a m afpernemur ? A t q u i n o n ita fuerunt
n e c i n e p t e r e l i g i o f i , n e c fiiperb f a f t i d i o f , v e t e r e s illi C h r i f l i a n i , f a n & i f s i m i v i r i , Iuftinus m a r t y r , G r e g o r i u s N a z i a n z e n u s ,
Bafilius M a g n u s , I o a n . C h r y f o f t o m u s , C l e m e n s A l e x a n d r i n u s ,
Athenagoras,Eufebius,Cyprianus,Tcrtuliianus,Arnobius,Firmianus, Auguftinus,Hieronymus, vt fcriptorem,nifi Chriftian u m , & o m n i e x parte grauem,caftum, ac v e r u m n e m i n e m J c d i o n e dignum iudicarent. Quifi & E m p e d o c l e m , & D e m o c r i t u m , & E p i c u r u m , & L u c r e t i u m , &: c e t e r o s p h i l o f o p h o s a e p o c tas(vtoratores&hiftoricos taceam)tum Gra?cos,tum Latin o s , quamuis profanos, quamuis mendaceis, quamuis impios,
ftudios

l e g e b a n t . N e q u e id t e m e r , a u t f r u f t r . N a m q u e m a d -

m o d u m apes e x

fingulis

floribus,quod

eft a d m e l c o n f i c i e n d u m

vtilifsimum,atque aptifsimum limare,ac depafci confieuerunt:

q u o d eft i n u t i l e , n o n a t t i n g u n t , a u t c e t t e n o n d e g u f t a n t : i t a f n i f s i m i illi,&: C h r i f t i a n i i s i m i h o m i n e s e x p o t i s G r a t i s a c L a t i nis, e x f e r i p t o r i b u s p r o f a n i s , a t q u e p i t a t e C h r i f t i a n a r e m o t i
fimis, quas a d r e l i g i o n e m n o f t r a m p r o p a g a n d a m , a t q u e o r n a n d a m valere exiftimarent,ea diligenter & accurat carpebant,ac
feligebant: qua^repugnare fentirent, ea a u t p r a t e r i b a n t , a u t r e fpuebantj . Q u o m a i o r c o d i o d i g n i , g r a u i f q u e v i t u p e r a n d i
f u n t perUerfi q u i d a m h o m i n e s , q u i n o n i t a p r i d e m , h a c n o f t r a
.setate, q u a a?tate o m n e s h o n e f t a * d i f c i p l i n x , o m n e s bona? l i t t ral m u l t a a n t e a

Cxcuh o p p r e i f e ,

D e i opt. m a x . benignitate
mm

a c fepultar,aliqudo t a n d e m

R g i s F r a n c i f c j I . aui t u i l i t t e r a -

p a r e n t i s c n f i l i o , ftudio, a t q u e o p r a r e f t i t u t a ^ a t q u e i n -

ftaurata;

o c u l o s f u f t u l e r u n t , t n e b r i s e m e r r u n t , florere d e -

n i q u e c c c p e r u n t : eius ipfius, q u o t a n t u m beneficium a c c e p K

m u s , ilio E r r i c o 1 1 . patri t u o p e r f u a d e r c c o n a t i funt, v t e x c o t a
Gallialitterasomneis exterminaret,funditfq; deleret. Q u o d
q u e m a d r n o d u m ab o p t i m o principe n o n p o t u e n m t o b t i n e r e
i t a n e q u e a b s t e eius f i l i o i n g e n t i s f p e i , & diuina? i n d o l i s a d o J e f c e n t e v n q u a m o b t i n e b u n t . N a n q u e v t clarifsimi q u i d a m viri
f e t u m paratifsimos litterarum defenfores a p u d p a r t e m t u u m
p r e b u e r u n t : i t a & r p o f t h a c a p u d t e , fi o p u s e r i t , v e l i i d e m illi e a r u m p a t r o c i n i u m c o n f t a n t i f s i m f u f c i p i e n t , v e l alij i l l o r u m e x e m p l u m f e c u t i , a c e r r i m o s fe e a r u n d e m p a t r o n o s p r o f i t e b u n t u r . S e d ( v t e , v n d e d e g r e f u s f u m , r e u e r c a r ) fi f c r i p t o r e s o m neis, q u i religioni Chriitianas aduerfantur, reiiciendos,a d a m n a n d o s effe a r b i t r a m u r : n e P l a t o q u i d e m n o b i s e r i t a t t i n g e n dus : a p u d q u c m o m n i a fer in v t r a n q u e p a r t e m d i p u t a n t u r :
q u i v x o r e s , & l i b e r o s v u l t cfTe c o m m u n e i s r h o c eft,fi v e r b a ipfa
(pe&emus, qui certorum, &

ftabilium

matrimoniorum vfum

t o l l i c : c u i u s d i a l o g o t u m b o n a p a r s flagitiofis p u e r o r u m a m o n b u s r e f e r t a eft. N e A r i f t o t e l e s q u i d e m i e d i o n e d i g n u s e r i t : q u i
mundumjVt nunquam ortumefle,ita nunquam interiturum
putat : quidenique de animorum immortalitate videtur &
m a g i f t r o Tuo P l a t o n e , & n o b i s v a l d e d i f s i d e r e p l u r i m u m q u e
?

difcrepare. S t o i c i diligentifsimi virtutis<:uftodes, a c e r r i m i q u e

v i t i o r u m , & voluptatis hoftes nobis e r u n t m o r t i s inftar fugien
d i . D e u m e n i m r e r u m o m n i u m , opificem, f e c u n d a r u m caufr u m vinculis d e u i n c i u n t : f a t i , & necefsitatis lcgibus c o n f t r i n g u n t : o m n i d e n i q u e a g e n d i l i b e r t a t e f a t o feparata fpoliant.
q u o d C D c i n a t u r a eft a l i c n i f s i m u m , & n o f t r a r e l i g i o n e r e m o t i f s i m u m . V e r m p h i l o f o p h o s o m i t t a m u s . H o m e r u s ipfe,
q u i p r o p t e r e x c e l l e n t i a m c o m m u n e p o t a r u m n o m e n fecic
f u u m , fi i n f c r i p t o r e n i h i l , nifi f j n c e r u m , c a f h i m ,

religiofum,

p i u m p r o b a b i m u S j e p e nobis erit de,manibusponendus.,atque

abiieiendus. Q u m m u l t a e n i m funt a p u d e u m de Diis abfurd a , e o r m q u e m a i e f t a t e i n d i g n a ? q u m m u l t a feeda, o b f n a ,
flagitiofa,turpia?(quanquam
fteriain

m a g n a qua:dam>&: r e c o n d i t a m y -

h u i u f m o d i fabulis i n u o l u t a d e l i t e f e c r e n o n m e r u g i t ;

q u x n o n e f t h u i u s l o c i aperire, aut cxplicare)fedtamen cuifunt

illa i n a u d i t a f l u p i t e r ipfe D e o r u m , a t q u e h o m i n u m r e x , f e x c e n
tis a d u l t e r i i s , f t u p r i f q u c n o b i l i t a t u s ? G a n y m e d e s a b e o d e m p r o p t e r f o r m a m r a p t u s ? M a r s V u l c a n o in a d u l t e r i o d e p r e h e n fus ? M e r c u r i u s M a r t i c o m p l e x u m V e n e r i s i n u i d e n s / i b i q u e

ta-

k m a m o r i s e u e n t u t n x o p t a n s H u n o m u l i e b r i illo d o l o r c e x
l o u i s incotinentia fufcepto excruciata? V e n u s in p r l i o D i o
m e d e fauciata ? T h e t i s & A u r o r a I o u e m p r o filiis n e i n a c e c a d a n t , d e p r e c a n t e s > I a m H e r o i b u s , & fortifsimis t o t i u s G r a c i a : ,
a t q u e Aria; viris q u a m p e r f o n a m i m p o n i t ? q u o s m o r e s a t t r i b u a : ? q u a m o r a t i o n e m affingit ? i u r g a n t i n t e r f e , c o n u i c i a n t u r ,
m a l c d i c u n t , libidine i n f l a m m a n t u r , i r a i n c e n d u n t u r , a;gritudin e contabefcunt,pIorant,Iamentantur. Achilles Apollini m i n a t u r : c u m X a n t h o fluuio d e c e r t a r e p a r a t u s eft i n u e n i b u s T r o i a n i s captiuis c r u d c l i t i m i n t e r f e t i s P a t r o c l o p a r e n t a t . E u n
d e m m o r t u u m t a n t u m viras d e f d e r i u m afficit: t a n t u m m o r t i s
o d i u m p e r c i p i t , v t d i c a t m a l l e f a b inferis e x c i t a t u m

homini

n o n a d m o d u m copiofomercenariamoperampraftare, qun\
m o r t u i s o m n i b u s imperare.noti quidem funt o m n i b u s

Home-

rici verfs,fed e o s t a m e n p r o ferre nihil v e t a t .

AVCFYL
li7ra.cn

7ntp a x ^ / a 3 %

vtxtoJi

fjw

y&TK(fi$pQioiv

QiotdIvij

kv<Lo$-eiv.

ViyfTes n o n v i r i f o r t i s , n o n p r u d e n t s , n o n f p i e n t i s ^ f e d v e r f u t i , fed malictbfi, f e d f a l l a c i s , fed m e n d a c i s c x e m p l a r n o b i s a b

i l l o p r o p o n i t u r . I d e m a p u d A l c i n o u m a i t n i h i l fibi v i d e r i m e l i u s , nihil p r a f t a b i l i u s , nihil o p t a b i l i u s , q u m

' ConuMM LTOSPLENIS ACCUMBERE MENJS,

CUM CEREREM EXPEDIUNT, & LAUTA OBJBNI

Hinc iUinc pueri apponunt, 7* yina minijrdnt,

ET rebodnt cithdm Idqueatd^durataquc TECA.
Vulgatilsimi

f u n t v e r f a s p l a n c u m A r i f t i p p i , &; y r e n a i c o -

r u m fententia congruenteis.

OVFOV

IWYIM

T o t / T O T * [Miyhquv

(pj^xi Ts.05 ^e^g'Epov

\y\

WOUJ,

feoiv il<h1ctJi iiyaj{.

S e d de H o m e r o v e r e c u n d i u s , p a r c i f q u e n o b s e r a t d i c e n d u m .
V e n i a m u s a d t r a g i c o s , qui o m n i u m ' m a n i b u s t e r u n t u ^ q u i affdu l e g u n t u r , q u i c d i f c u n t u r . P r i m m ipfa t r a g d i a r u m a r g u m e n t a partim t o t a funt a t r o c i a , & f c e l e r a t a , & i m p i a r p a r r i m
i a g i t i o f a , de i n c e f t a : p a r t i m i n c r e d i b i l i a , a t q u c a b f u r d a . - e x e m p l i 1
gratia:

g r a t i a : l i b e r i m a t r i b u s txuddati:matres

liberis

inferfe<fevi-

r i a b , v x o r i b u s a d i u u a n t e a d u l t r a d e m e d i o fublati: i n d o m i t a ; *
a t q u e efTrenatar m u l i c r u m l i b i d i n e s ;

filiorum

c o n c u b t u s .* n o u e r e z p r i u i g n o r u m a m o r e

cum

matribus

flagrantes

mutuis vulneribus a n i m a m v n i cumfnguine

: frares

profundentes:

p a t r e s p e r f p e c i e m & c a u f m r e l i g i o n i s filias i m m o l a n t e s : f o r t i f s i m i viri alij a c c e p t a ; iniuria; d o l o r e a d i n f a n i a m r e d a f t i : alij

n e ad bellum proficifeantur, furorem
fimilia.

fimulantes

: f e x c e n t a his

D e i n d e f e n t e n t i a ; talibus a r g u m e n t i s c o n f e n t a n e a ; , -

Oerint dum metuant:

&
Natisfpulcrum ipfe eft parens : Se
Namfi yiolandum eft iw> regnandigratia
Violandum eft: ediis rebut pietatem colas:
Iurauitlingua menteminiuratamgero.

Tov

foyg\ov

&:
&

tIw Siimaiv cifvvo~o>

'ifycc, tov 7TALV S^mto, 'ivja, jtffSvii: i d eft

Opinionem iufti hominis tibipara:
Sedquxftuofaqux,fient^facho omnia. &C
T-xipSbs rtS)j yjiv
^viyy .'id eft t
Vulce eft luemm, parfum licet ex mendacio.
&

T* ^

yjuuC KPELTTVV TTTQVKO'NI

id eft
Multislabefafiantnosfuperiartiummodti:
Prxftantiores quippe longe yiribus.
&
SI Cpv- t Atc, TivTZpa. <r cLyjpa'7rou; oy.y\
}j Si^cLy CCM.J$ ilcv^ */JtyjTY\ c^ztj yuLtLu,
S(f<x.M-oycny

Tvyiu)
7{aLvT&, tow @>foTo~i} 'Qnaxo7rtiv ;
O 2upiter the afyicere humanumgenm
Vicam?an deomm nulla cum naturafit
'
Nosfalfa opinione labi, & omnia
Mortalium negociafortuna rgi?
te

eft

ideft
1

minimum tuumobleiaibibr.prxfntemdiem
Tuum efj: cetera omniafortun puta.

Q u i d c o m i c i ? n o n n e h i q u o q u e fi f u m m o c u m eis i u r e a g e r e ,
atque ad viuum o m n i a refecare v o l e m u s , bibliothecis o m n i b u s e r u n t exigendi? Nihil d i c a m d e A r i f t o p h a n e . n o t u m o s v e t e r i s c o m d i a ; . n o t a v e r b o r u m illius n o n l i b e r c a s , a u t l i c e n t i a ,
e

f e c t f p i r a d o ^ t q u c i m p u d e t i a . P l a u t i n i i t e m fales n e m i t i i f u n t
i n a u d i t i . m i t t o q u m fint i m p r o b i , q u m f c u r r l e s , q u m

OBCX-

n l N e T c r t i u s q u i d e m , q u e m o m n e s cruditi c o m i c o r u m o m n i u m p u d c n t i f s i m u m , &f v e r e c i i n d i f s i m f a t e n t u r efTe, o m n i c x

p a r t e f e r m o n i b u s p r a t e x t a t i s , a t q ; impudicis v a c a t : q u o d g m i s ,

JLepU'StfttecSj&Pulpdmentwn quris.
Hgoiftum emuchum 1/dfobviws.

&C

I a m illud a b i r a t o f e n e i m p i e d i d u m ,

JDeos nefco.
N e m u l t a , t o t u m a r g u m e n t u m c o m i c u m e x fenibus a u a r i s , f t u l tis,deliris:ex a d o l e f c e n t i b u s a m a t o r i b u s , i n t e m p e r a n t i b u s , f c o r t a t o r i b u S j p r o f u i s , a c perditis : e x virginibus a u t v i , a u t p r e t i o
c o r r u p t i s : e x m e r e t r i c i b u s p r o c a c i b u s , a c r a p a c i b u s : e x feruis f a l lacibus,acfuracibus:ex lenonibus impiis,acperiuris:ex parafais
e d a c i b u s : e x m i l i t i b u s g l o r i o f i s c o n f i t . Q u p d fi n po'tas

rao

d , f e d o r a t o r e s , & h i f t o r i c o s , &C c e t e r o s f c r i p t o r e s o m n e i s , a d
religionis p e r p e n d i c u l u m m o r m a m q u c e x i g e m u s , p e r m u l t a i n .
eisabfurdajimproba^urpia, nefaria, impia reperiemus. A d L u cretium igitur noftrum r e u e r t o r p o t a m egregium, ac p r a f t a n t e m , fcriptormque o m n i u m L a t i n o r u m politifsimum,
(Hfsimum, elegantifsimum : e x q u o Virgilius & H o r a t i u s

vetunon

f o l m d i m i d i a t o S j f e d i n t e g r o s fa?pe v e r f u s m u t u a r i f o l e n t . H i c
v b i d e r e r u m p r i m o r d i i s , feu c o r p u f c u l i s indiuiduis d e e o r u m
A

m o t u , & figurisjde i n a n i , d e i m a g i n i b u s , fiue f i m u l a c r i s , qua?

f u m m o rerum c o r p o r e mittuntur de a n i m o r u m natura>de o r t u
5

o b i t u q u e f d c r u m , d e fblis &: lunas d e f e d u , d e f u l m i n i s n a t u r a ,

d e a r c u ca^lefti, d e a u e r n i s , d e caufis m o r b o r , & . m u l t i s aliis r bus difptat:fubtilis,argutus,enucleatus,limatus

eft:inlibrorum.

p r o m i i S j i n n o n n u l l i s fmilitudinibus, in e x e m p l i s , in d i f p u t a tionibus de m o r t e c o n t e m n e n d a , de a m o r e fugiendo,defomn o , & inlomniis, grauis,copiofus,amplus, magnificus,elatus, o r n a t u s e f t . Q u e m fi quis cafus a d g r a u i o r e m , & p r o b a b i l i o r e m
a l i q u a m difciplinam^ puta P a t o n i c a m , a u t P c r i p a t e t i c a m , a u t
Stoicam detulifTet.-Dijimmortales, quantum e x eo

frudum,

q u a n t a m v t i l i t a t e m c a p e r e m u s ? q u a n t a m fui a d m i r a t i o n e m h o
m i n i b u s e x c i t a r c t i q u a n t a f i fludia c m o u e r e t

Namfitainfe-

h c i a r g u m e n t o fibi p r o p o f i t o , a c f u f c c p t o , p o m a t a m e n e d i d i t
t a m praeclarum^amjlluftre, t a m luculentum : quid e u m c e n f c m u s fuifle f a d u m m , f l v e l r e r u m P l a t o n i c a r u m m a g n i t u d i n e m ,
4 c m a i e f h t e m , vel Ariftotelis,a.cumen, a t q u e v b e r r a c c m , Y E L

Z c n o n i s g r a u i t a t e m , a c f u c r i t a t c m vcrfibasrnateriaconfentaneis e x p r e f s i f T e t ? q u a n t u m n o m c n , q u a n t a m laudetn, q u a n t a
?

g l o r i a m c o n f c c u t u s e f f e t . Q u a m o b r fie a g a m u s p o t i u s . i d q u o d
adeft,laudemus, c o q u e f r u a m u r r e o , q u o d a b e f t ,

xquo

animo,

p a t i e n t r q u e c a r e a m a s : h o c eft,huius p o m a t i s e l e g a n t i a m , v e nuftatem,pulchrtudinem amenius , atque amplectamur : argum e n t m l i o n s f b r t e m in e o d e f i d e r e m u s . Q u i d e n i m ? e o s p o t a s , e x quibus folam c u r a r u m n o f t r a r u m obliuionem,

folmque

o b i c & a t o n e m quxrimus,cupidisimlgre fblemus r p o t a m

n o n m o d o noftros animos dele&antem v c r m etiam oblcuy

rifsimasde r e r u m naturaquasftiones pulcherrimis verfibus e x p l i c a n t c t n n e g l i g e m u s ? H o m e r u m p r o p t e r e a q u d in quibufd a m f a b u l a r a m p a r t i m turpium,partim abfurdarum inuolucris

o m n i u m rerum naturalium ,atque h u m a n a r u m cognitionem
inclufm c o n t i n e r e e x i f h m a t u r , n o n folm legimus,
e t i a m edifeimus: L u c r e t i u m

finefabularum,

verm

taliumque nuga-

r u m i n t e g u m e n t i s d e principiis &: cauis r e r u m , d e m u n d o , d e

n i u n d i p a r t i b u s , d e v i t a b e a t a , d e r b u s carleftibus a c t e r r e n i s ,
n o n v e r i l l u m q u i d e n i j n e q u e pi,fed t a m

fimpliciter,

&: a p e r -

c , ^ v t E p i c u r e u m , i n g e n i o s , & a c u t , &c e r u d i t , & : p u r i f s i m o

f e r m o n e l o q u e n t e m n o n a u d i e m u s ? N o n e n i m fi m u l t i s l o c i s
Plaionedifsidet.-nonfimulta

cumrcligione noftra pugnantia

dieit, i c c i r c o e a e t i a m , qua? c u m i l l o r u m , & C h r i f t i a n o r u m f e n t n t i a c o n g r u u n t , f p e r n e r e d e b e m u s . Q u m praeclar d e c o r cendis cupiditatibus, d e fedandis a n i m o r u m m o t i b u s , 4 e m e n tis t r a n q u i l l i t a t e c o m p a r a n d a difputat? Q u m f u b t i l i t e r , &: a r g u t e o s , q u i nihil p e r c i p i , n i h i l q u e fcri p o l i e a f f i r m a n t : qui f e n fus o m n e i s fallaceis efTe d i c u n t , c o a r g u i r , a c r e f e l l i c ? q u m c o p i o f fenfus d e r e n d i t ? q u m p r o b a b i ! i t e r , & p a m e d i c a m , v e r o f r d i t f e n f u u m fide l a b e f a & a t a , a t q u e e u e r f a , a d t i o n e s o m n e i s h u m a n a s e o d e m rnotu coquafiatas concidere & corruere? Q u o t ,
& quatn

firmisargumentis

d e m o n f t r a t , f e n f u n m v e t i t a t e fubla-

t r a t i o n e m quoque ipfam,atque adeo v i t a m , ac falutem

fun-

ditus i n t e r i r e ? q u m pulchra; funt a p u d eu defcriptones f q u m

venufta(vt

Gtxci

a p p e l l a n t ) e p i f o d i a ? q u m bella: d e c o l o r i b u s ,

d e f p e c u l i s , d e m a g n e t e , d e auernis difputationes? q u m graues

adcontinenter,iuft,moderat,innocenter viuendum cohorta. t i o n e s ? Q u d fi quis plus a^quo feuerus t o t a m huius p o m a t i s
f e n t e n t i a m , a c m a t e r i a m vituperabit, a t q u e afpernabitur folo
f o r t a f s i s E p i c u r i , q u e m L u c r e t i u s e x p r i m e r e c o n a t u s cft, n o m i -

n e ofTcnfus : q u i d d e eius f e r m o n e

ftatuemus?quo

q u i d purius,,

q u i d i n c o r r u p t j u s , quid nitidius,quid eleganrius dici, a u t e x c o d

gitari poteft?Equidem h o c tibi,Karole,non dubitanter affirmb o , n u l l u m in t o t a lingua L a t i n a f c r i p t o r e m L u c r e t i o L a t i n e
m e l i u s effe l o c u t u m : n o n M . T u l l i j , n o n C . C a r f a r i s o r a t i o n e m
effe p u r i o r e m . I t a q u e (i i t a c o m m o d u m e f t , t o t a m f a n L u c r e t i j , h o c eft L e u c i p p i , D e m o c r i t i , E m p e d o c l i s , Ariftippi, q u o s CE-,
c u t u s eft L u c r e t i u s , p h i l o f o p h i a m i m p r o b e r a u s - . a t m c r e d i b i l e m
v e r b o r u m nitoreni ; at fingularem fermonis elegantiam : at iiv
corruptam Latine loquendifacilitatem admiremur , a m p l e d a m u r , x m u l e m u r . A t q u e v t i n a m , K a r o l e , u t r u n q u e fmul, SE p i c tatem,& lingue

GTXCX, a c L a t i n a ; c o g n i t i o n e m

e x vnis a t q u e

c i f d e m a u d o r i b u s c o m p a r a r e p o f T e m u s . effet p r a r c l a r u m facri&
libris eflef c o n t c o s , p r o f a n o s n o n d e f i d e r a r e . N u n c a u t e m c u r a
l i t t e r a s q u i d e m G r a c a s e x H o m e r o , & c e t e r i s epicis: e x S o p h o cle, SE c e t e r i s t r a g i c i s : e x A r i f t o p h a n e j q u i folus e x t t c o m i c i s a d
n o s p e r u n i t i n c o l u m i s : e x P l a t o n e , & X e n o p h o n t e , SE A r i f t o t e l e , SE P l u t a r c h o : e x H e r o d o t o , SE T h u c y d i d e , SE P o l y b i o , SE
D i o n y f i o HalicarnalTeo:ex Lyfia & D e m o f t h e n e ,
3

SMCCHINC,

. SE aliis r h e t o r i b u s ; L a t i n a s a u t e m e x P l a u t o , T c r t i o , L u c r e t i o ,
Varronc,Cxlare,M.TulIio, Catullo, Virgilio,Horatio, Tibullo,
P r o p e r t i o , P l i n i o , & fimilibus, qui vel faiiam r e l i g i o n , v e l m e *
r a m i m p i e t a t e m q u i b u f d a m locis fpirant, a c r e d o l t , difeere n e ceffe h a b e a m u s : q u i d v e t a t , q u o m i n u s h o s f c r i p t o r e s i t a t r a d e
mus,itq; l e g a m u s , v t e o r u m ( e r m o n i s q u i d e m diuitias,lepres,
o r n a m e t a a b ipfs c o m p i l e m u s : t a l i b f q u e f u r t i s a c fpoliis a n t i q u o r u m illorumChriftianorum explo ecclefiamDeiopt.max.
locupIetemus,amplificemus,cxornemus:religionem autem n o .
ftram,quam exlitteris fcris,tanquam e x liquidifsimo, &fhcc-*
r i i s i m o f o n t e h a u f i m u s , i n c o r r u p t a m , i n u i o ! a t a m , a t q u e inte-^
g r a m c o f e r u e m u s ? N a m n e q u e o l i m c u m m e litteris Latinis d o c e ndisprarfecifti, e o c o n l l l i o L u c r e t i u m m e i s a u d i t o r i b u s e x p l i c a n d u m fufcepi,vt p h i l o f o p h i a m E p i c u r e a m i a m e x p l o f m ^ a t que d a m n a t a m reuocarem,ac reftituerrneque nunc,poftqum
,

e u n d e m m e linguam Gra^cam docereiufsifti,magno m e o labr e , m u l t i f q u e vigiliis, h u i i c e u n d e m p o t a m m e n d i s i n n u m e r a bilibus m a x i m a e x p a r t e p e r p u r g a t u m , SE b r e u i b u s c o m m e n t a riis i l l u f t r a t u m , e a m e n t e e d e n d c u r a u i , v t h o m i n e s v e l p i e t a t e Chriftiana a u o e a r e m , vel n o u a relligione inficerem. non.
i t a infanio : ( n a m p h i l o f o p h i a m q u i d e m f e q u o r , SE p r o b o t u m

^ e a r r r ^ u P l a t o n c ^ c X e n o p h o n t e , t u m e a m * qua? a b A r i f l .
tele>roanauit:religionemautemnullam aljamnequecolo* neq u e a m p l e d o r , wifi q u a m D o m i n o n o i t r o l e f u C h r i f t o *Dei
immortalis

filro,generishumani

feruarore,acJiberatoreedo-

c l u s i u m ; ) f e d p r i r n m v t l i n g u a m L a t i n a m h o c ipfo i n o p e m ,
atque e g e n t e m , q u d Lucretius mendofus, laceratus, ac deformatus obiolefeebat ,bonis

e a m fuis * & o p i b u s a u i t i s a u g e r e m ,

d i t a r e m , a t q u e o r n a r e m : deinde v t de o m n i b u s o m n i u m g e n t i u m h o m i n i b u s c j u o s L a t i n i f e r m o n i s mun'dities d e I e d a t , o p t i , .
3

m o huius l i n g u e a u d o r e t t m e n d i s f e r p e r p u r g a t o , b e n e m e r e r e r : p o f t r e m v t o m n e s b o n a r l i t t e r a r u m fmdiofi t i b i , R e x
p t c i f s i m e , qui p a t r i s & a u i t u i v e f t i g i a p e r f e q u e n s ,

ingenuar

a r t i u m , b o n a r u m q u e littral u m d o d o r e s , ac magiftros Lutetise

P a r i f i o m m amplis p r a m i i s a f f e d o s retines,alis, a c tueris, g r a t t
h a b e a n t , q u d i j , q u o s i n v r b e t o t i u s Gallia: m a x i m a , a celebefer i m a l i b e r a l i b u s a r c i b u s , a c d i f c i p l i n i s , l i t t e n f q u c H e b r a i c i s , Gra?
cis, a c L a t i n i s d o c e n d i s p r x p o f u i f t i > n o n f o l m i u u e n t u t e m e x
omnibus E u r o p e partibusin h a n c v r b e m , t a n q u a m ad vberrimum

o m n i u m difeiplinarum m e r c a t u m * conuenienterri viua

v o c e e r u d i a n t , v e r m e t i a m f e r i p t o r i b u s a n t i q u i s i n i u r i a terri?
p o r u m d e p r a u a t i s i n i n t e g r u m reftituedis, o m n i u m ' mortaKurn
l i t t e r i s n o n a b h o r r e n t i u m ftudia i u u a r e , a c f u b l e u a r e c o n e n t u r . E n i m u e r , K a r o I e , n i h i l h a b e t t u a maieftas m a i u s , q u a n t u m uis licet alij a r t e m m i l i t a r e m e x t o l l n t , q u m q u d b o n a s I i t t e f a S j i n g e n u f q u e difeiplinas diligis, t u e r i s , a c p r o p a g a s . A r s e n i m
m i l i t a r i s fine l i t t e r a r u m , & d o d n n a : a d i u m e n t o n o n f o l m R e g i b u s a c c i u i t a t i b u s liberis p a r u m p r o d e f t , v e r m e t i a m t o t a s
j & p e refpublicas, t o t q u e r g n a a b e f a d a t , a c f u n d i t u s e u e r t i t :
littera? c o n t r a , & c o g n i t i o r e r u m e x libris p e t i t a , fa^pe fine a r m o r u &C r e i m i l i t a r i s a c c e f s i o n e m a x i m a s c i u i t a t e s i n c o l u m e i s , .
p o t c n t i f s i m q u c r g n a f a l u a t u t u r , 5 2 c f e r u t . Ia'm v e r q u d
n o s maleuoli q u i d a m h o m i n e s infimulant ,quafi orrinia reip.
rnala,quae his perditifimis t e m p o r i b u s v i d i m u s , litteris, SE litt e r a t i s o r t a f i n t , v t t i b i p e r f u a d e a n t litteras e x t o t a

Galliaef

e i i c i e n d a s , f u n d i t f q u e e x t i n g u e n d a s , f i r e m p . a b his m a l i s c o n q u i e f e e r e , a u t r e f p i r a r e cupisrfic c o n t r a tibi p e r l u a d e t o K a r o l e ,

v e r i f q u e h o c eiTe c r e d i t o , q u m

ROQUEPWFATUR,

PYTHIA QUX TRIPODEX vhbijM-

v t ait L u c r e t i u s , e o s o m n e i s , q u i h u i u f m o d i f e r -

m o n i b u s litteras in c r i m e n , & inuidiam v o c a n t , vel a u a r o s , vel

a m b i t i o f o s , v e l f a c i n o r o f o s & f e e l e r a t o ? , & fimiiibus vitiis C O Q -

pertos,&contminatosefle:atquc iccirclittcras odhTc.Nam.

c u m fais flagitiis, &: vitiis l a t e b r a s a c t e n e b r a s quadrant : l i t t e r a s
a u r e m clarilsimi l u m i n i s inftar cfle i n t e l l i g a n c : nihil fais t e t r i s
v l c c r i b u s , grauifsiniifque

a n i m o r u m morbis ta m aduerfatn,

q u m i i t t e r a s eic a r b i r r a n t u r . I t a q u e viri b o n i , i n t e g r i , abftin e t i t e s , t e m p r a n t e s , i n n o c e n t e s , & Iitteras plurimi faciunt,

&: l i t t e r a r u m

ftadiofos

c o l u n t , in p r e t i o , a t q u c in h o n o r e h a -

b e n t : e o f q u e fi r e i u u a r c n o n p o / T u n t , a t v e r b i s a m p l i f s i m i s , &C
o r a t i o n e p e r q u n v h o n o r i f i c a p r o f e q u u n t u r . S e d d e his n i m i s
fortafTe m u l t a , p r a : f e r t i m a d t e . H o s i g i t u r T . L u c r e t i j C a r i d e
n a r u r a reru libros f x , K a r o l e R e x i n u i & e , o m n i u m , qui y n q u
p o f t a r t e m t y p o g r a p h i c a m i n u e n t a m e m e n d a t i f s i m o s tibi
n o , a c d e d i c o . N e q u e ver in h o c

ftellionatus

do-

crimen,aut incon

i a n t i a r v i c u p e r a t i o n e m fufipio,qud.,qia aliis i a m a n t d e f p
d e r i m , a c d o n a r i m , t i b i d e n u d o n e m . S i n g u l o s e n i m h b r o s fingulis viris t i r c g n i & m i h i a m i c i f s i m i s , & d o & i t i m i s e o a n i m o .
d o n a u i , v t cfTent amicitia

NOFTRX m o n u m e n t u m

T i b i a u t e m n u n c e o f d e m vniuerfos illorum r o g a t u

fempkcrnum.
tibidono:

q u n i l l i i p f i , q u i t u o i n r e g n o n a t i fant, q u i q u e t e d o m i n u m a c
R e g e m faum a g n o f e u t , feipfos v n c u m his libris t u o s efle p r o f t e n t u r , t i b i q u e t r a d u n t , & c o m m e n d a n r , v t & i p f i , SC libri t u o
fidelifsimo

pra^fidio freti, a b o m n i i n i u r i a e x t e r n a fint t u t i o r e s ,

a c m u n i t i o r e s . N a m finguli fingulis d o n a t i , a c t r a d i t i , a t q u e i t a
d i f i u n 6 t i , a c diuulfi, c o n t r a i n i u r i a m h o m i n u m

virtutiinimico

r u m atque infeftorum, hisprafertlm temporibus c u m litterx

i n u i d i a , o d i q u e i m m r i t l a b o r a n t , f o r t a l T c efTent i m b e c i l l i o r e s . N u n c a u t e m coniuncl:i,& vniuerfitibi,

&TUX

ccrtifsimae fi-

dei c o m m e d a t i , t u a q u e v a l i d i f s i m a & p o t e n t i f s i m a d e x t e r a t e & i a c defenfi n u l l o s q u a n t u m u i s a c r e i s Se v i o l e n t o s m a l c u o l o r u m h o m i n u m i m p e t u s p e r t i m e f e e n c . I t a i g i t u r v i u a s , &: v a leas, & r g n s , Karole, vt litterarum, ac litteratorura, virtutq u e praftantium virorum c o i u m e n , & p r a f i d i u m , & perfugi
m u l t a s S t a t e s efTc p o f t i s .
feruato C I D I D

L u t e t i x , anno ab h u m a n o gencre

Lxiu.KalendisNoucmb.

M o n i r r o l i e n f i s E r r i c o M c m m i o Parifienfi f u p p l i c u m
iibelloruminRcgiamagiftro

S.

D.

Vdmobrem huneprimum T. Lucretij Cari de natura remmlibmmtibi

donarim^ErriceMemmi,caufe mult concurrerunt. moult me primum magnus
inter nos yfs,& fmma neceJ?itudofatislongo co
uilu,neque parua dut breui confetudine^conjlituta ab llo iam tempore, cum ego, tu, &frater mus
iQ.Iacobm Memmim, T. Maludanm, homo do~
iifimusjdmque'yir optimws ,fiudiorum 1/efirorumforint & quafimoderator(ex cuim morte necj>pinata atque immaturajnihnuper ab lurato nojro nunciatdj incredibilem haufi dolorem ) Tolofk ynk commoraba*
MUR. QUA in l>rbe tametf omnefere nojlrumjludium in iure ciuilipone~
bamwihorMtamen aliquatPOMERIDIANO4 &
"Vejj>crtinas &JbjeciuM ad
Gruecos & Latinos quofdam Jcriptores legendos conferebamm . atque ex
Gr&cU quidem
HomerumiEuripidemjTheocritumjXenophontemjlutarCUMIEX Latinti autem M.TuUiumyM.Varronem^C. C<s/rem*T.Liuium
Virgilium, Horatium remifionis animorugratia legebamm. Sicigiturme
dfficitfauiftma iiws temporis recordatio , " K neque mihil>nquam beatim l>ixijj'yidedr,& fi tepr<eteream atque adehfinon i principe loco po
namjlagitiumme ddmijjurum putem. Multm fecundo loco apud me "valt tui, & C. Memmi Gemei, cui Imijuos libros omnets Lucretim infcripfit & dedieduit, nominis commmit^eaque, quam Grxci appeUant
ijuaivfiici.Namcumego "\niuerfos quidem libros Rgi Karolo nono confratos ifingulos autemfingulis hominibm noflratibm & mihi carifmU,
& doBrinaprxftantibus donatos in lucemprodire l/oluijfim : exiflimaui,
quemadmodum Lucretius Memmio omneu dicauijpty ita metibijaquarn
eimgentili l>numfaltem librum,emque primum, dicare debere. *A ccefiit
& qu mihi ad hoc faciendum acerimos jlimulos admouit ,tud omnium
Gr&corum, & tatinorum librorum non modo e typis expreJfomm,~yerum
etiam manufriptorum^quo syndique magnopretio conquififi, & collegifli,inJlruBifima bibliotheca : ex qua depromtum l>num T. Lucretij Cari
exemplar peruetuflum cum mihi commodato dedijjes*. tantum mihi ad huiws omatiflimi ,politiftmiqueferiptoru partim iniuria temporum partm
culpa hominum yelindofiomm, l>el inepte religiojrum deprauati emendationem adiumentum attulijli, ~Vt non minmampartem locorum in eo
rejlitutomm cumpr&fens <zm, tum omnu pofteritas tuo librofit debitura.
Atqm hocpluris ejl a,quam habes optimomm librorum Jppellex, quoi
t

*dmlibejfitimt> lihe/dlipme iis omnibus impertirs, quosexplortkm

hdbeSyfokre^ndepvofecmmjngenue profteri, neque eum yuemfom percepsrintfmliumfibi yendicareJtaque mihi quem optimnofli, &> quem
fis nouam omnium M.Tullij fmptorum editionem omnibusfuis numeris,
&pdriibusperfe~lam dtque explctam meditari, iampridem tria yetufliffsmd,dtque emendatijima omnium M.Tullij operumexemplariayltrb de
tulijli,currentmqm{ytaiunt)incitafli.
Neque "Vero id/oum fecifti ,/d
etiam, ( qua in rejnduftriam de diligentiam tuam incredibtli litterdrum
amore coniunSldm admiror ) fcripturt omneis iner fe difimilek, dtque a
yulgata XeEkionedifcrepantevsad ordm ynius exemplitypU excufi ,partim
tua, partim tuilibrarijmanuafcriptu mihi commoddjii,yt minore MEO
labore ex talibws fcriptum quafi fub yno afpeBupofitis, ^4DRIANO
Turnebo interea,& lo Aurato collegis MCIS quorumiudicium ejl ytfcis>in hifce
littem fubtilifimum, ddhibitis, <& confltis eam potifiimum fequerer, de
probdrem, qu& & M, Tullio effet dignifima, ^7* eiws fntentix maxime
conpntanea, & omnium yirorum doorum confenfu, neminque repugnante optima de yerifima.Namque omnino mihi deliberdtum ejl a yulgata & receptdfcripturd ne Idtum quidem ynguem difcedere, nihilquein
tdntOytdUquefcriptore immutare nifi quod itd per^icu & fine controuer- <,
fu corruptum fitjtc deprdudtum, cuifque rejlitutio itd fit dufioritate li~
brorum yeterum comprobatd & (quodcdput ejl) yeritateac rdtionefunddtd,yt omnes mortdles neque indoclifmi, neque mdxime hebetesfie effe
legendum, quemaimodum reftituendum curduero fdtedntur. Verm de
M .Tullio & aliks,& fuo loco. Nunc T. Lucretij Cdri de ndtura reru a me
JMMA^quodte
nonfugit)diligentid,mdximoque labore dd y eteres membranes emendati, dtque ex cdrie fitu&fqmUore in fuampriSlinamformam, natiumquehabitumdcnitorem propemodum yendicdti libruprimum/ibi tuo merito libentifime dono. Vale. LutetU dnno agenere huma*
no/eruato c i d i d L x n i. Kdlendis Sextilibus.
y

tt

I d e m

erudit

?
[VIT

>

L e & o r i .

m c a f c m p c r HXC f e n t e n t i a , I c ^ t o r

->

nidite,

i c o s q u i f c r i p t o r e s v e t e r c s v e l difficilis,atque

ob-

ffcuros e x p l a n a n t , a t q u e illuftrant, v e l i n i u r i a t e m
>porum d c p r a u a t o s , codic m a n u f c r i p t o r u r a au> d o r i t a t e f r e t i in a n t i q u u m

ftatum,priftmmqu

a c n a t i u u m f p l e n d o r e m r e f t i t u u n t , d e b o n i s litris, h d p e f t i f q u e
difciplinis m e l i u s m e r e r i , q u m q u i a u t p o m a t a , a t o r a t i b n e s ,
autlibros a r t e m a l i q u a m i a m a n t veteribus t r a d i t a m , atque
explicatam compledenteis

f c r i b u n t SE c o m p o n u n t . N a m fi fe

a d p o m a t a feribenda confrent : p r o f e d V i r g i l i o , C a t u l l o ,
H o r a t i o , T i b u l l o , SE' c e t e r i s , q u o s fbi a d i m i t a n d u m p r o p o f u e r i n t , n o n e r u n t f u p e r i o r e s . S i o r a t i n c s , & epiftolas
bere conabuntur : M.Tullij facundia atque
3

conferi-

eloquentialongo

feilicet a b e r u n t i n t e r u a i l o . S i v e r o artis g r a m m a t i c a ^ a u t r r i e t o rica:, a u t dialedica? p r a c e p t i o n e s litteris perfequi

ftudebunt:

v e t e r i b u s il!is,qui e a d e m p r a x e p t a t r a d i d c r u n t , f i n e d u b i o m u l t o e r u n t i n f e r i o f e s . Itaque c m h o r u m fer o m n i u m a r r o g a n tiam mifari f o l e o , t u m e o r u m m a x i m e

ftultitiam

, ' a c [ p m e di-

c a m , i n f n i a m ftis m i f e r a r i , a c d e p l o r a r e n o n p o l T u m , q u i l i die g r a m m a t i c a s a r t e i s , r h e t o r i c a s , dialedicas m a g n o fupercil i o a d o l e f c e n t i b u s . v c n d i t a n t , a t q u e o f t e n t a n t . N a m v e l e a ipf

d i c u o t , q u a r / u n t i a m v e t e r i b u s o c c u p a t a : v e l alia . Si e a d e m :
v e l d a p c r t , & : fine d i l t i m u l a t i o n e faciunt:&: t u m , p r a : t e r q u i n
q u d i m p u d e n t e s , a t q u e iniufti f u n t , e t i a m a d u m a g i i n t , i n a n m q u e o p e r a m f u m u n t : vel o b f c u r , a c d i f T i m u l a n t e r , q u i b u f d a m q u e rbus i m m u r a t i s : & t u m n i h i l f u r i b u s

differunt, qui

e r u m f u r t i u a r u m n o t i s c o m m u t a t i s , f u r t a fua fe o c c u l t r e p o f fe c o n f i d u h t . S i alia o m n i a a f f e r u n t , n u g a s a f f e r u n t : SI i t a n o n
ignorantiam folm, verm etiam temeritatem , ac vanitat e m f u a m p a t e f a c i u n t , i n d i c a n t , a c p r o d u n t . C u m e n i m r arferr e m e l i o r a n o n p o f s k t , r e l i q u u m e f t , v t fuis f e d a t o r i b u s

d-

t r i o r a , a t q u e i m p r o b a n d a p r o o p t i m i s , SE p r o b a t i f s i m i s o b *
t r u d a n t . I t a fi i t a f e n t i u n t , q u e m a d m o d u m PXX fe f e r u n t : c m
ipf m a g n o i n e r r o r e v e r f a n t u r , t u m a i o s i n e u n d e m e r r o r e m
f e c u m t r a h u n t : fin quas r e d a funt, i n t e l l i g u n t , fed a l i t e r t a m e n
v e l quzeftus fp d u d i v e l i n a n i g l o r i a
3

perufti faciunt: c a p i t a l e m

f r a u d e m a d m i t t u n t . N e q u e v e r m e r u g i t n o n n u l l o s SE n o f t r a ,
SE p a t r u m n o f t r o r u m x t a t e c l a r o s v i r o s e x t i t i l T e , q u i SE p o m a

t a , SE o r a t i o n e s , SE a i t e i s m a g n a c u m Tua l a u d e c o n f e r i p f e r u n t .
S e d SE r a r u m eft h o c h o m i n u m g e n u s , SE n e f e i o q u o m o d o p i e r u n q u e fie, v t , q u i a d f e r i b e n d u m f u n t i n e p t i f s i m i , ij i n c r e d i b i l i
i c r i b e n d i d u l c e d i n e j a c v o l u p t a t c , quafi p r u r i g i n e , & f e a b i e q u a d a m a f f e d i d u c a n t u r : q u i c o n t r a a d id i p f u m c m i n g e n i o , SE
n a t u r a f a d i , t u m a r t e SE ftudio e g r e g i i n f t r u d i funt:ij a u t I c r i '
b e n d i v o l u n t a t e SE c o n f i l i o r f u g i a n t : a u t , fi quid foli SE a p u d
f c f e r i b a n t , d e c o i n v u l g u s e d e n d o , t a n q n a m fibi SE Mufis c a h e n t e s , n o n v a l d e l a b o r e n t . E g o a u t e m quid in feribendo p o
f i m , aliis i u d i c a n d u m r e l i n q u o , fi m o d o feriptis m e i s n o n i t a
m u l t i s , q u a : d i u u l g a t a fimt, i u d i c i u m fieri p o t e r i t . S e d c e r t i n
h o c g n r e partim e x p l i c a n d o r u m , ac declaiandorum, p a r t i m
reftituendorum atque c m e n d a n d o r u m p o t a r u m v e t e r u m elab o r a u i . Q u a i n r e q u a m l a u d e m m e r u c r i m , n e f c i o : q u i n n e quaelui q u i d e m . S e m . p e r e n i m i n ipfa v i r t u t e , SE r e d f a d i s fatis l a u dis i n e f l i u d i c a u i , e t i a m fi m u l t i t u d o n o n l a u d a r e t . V e r u m t a m e n m i h i c o n f e i u s f u m m e o m n i b u s b o n a r u m l i t t e r a r u m ftudiofis p r o d e f T c , SE c o n f u l e r e v o l u i f l e . Si n o n fuit p a r v o i u n t a t i
facultas, n o n a r t o g a n t i x , a u t confidentia;, f e d tarditatis aut infirmitaus

c r i m e n fufeipere d c b e b o . . S e d a d L u c r e t i u m t a n d e m ,

cuius g r a t i a hic f e r m o m e inftitutus, e f t , v e n i o . H u n e i g i t u r

p o t a m , l e d o r h u m a n i f s t m e , l i q u i d tibi c o n f i r m a r c , v e r q u e
apud t e gioriari pofTum, m e a o p r a plan aliunxab e a , qui abs
t e a n t e v i ( s f i t , i n m a n u s tuas p e r u e n i r e . O d i n g e n t i s

enim,

l o c i s ( n e q u e h o c v ^ & W * . fed L a t i n o m o r e ^ i c o ) r e f t i t u t u m effe, t i b i l e g e n d o c o g n o f t e r c , a t q u e e x p e r i r i l i c e b i t . V f u s a u t e m

f u m i n e o r e f t i t u e n d o , R o m a r . q u i d e m t r i b u s libris m a n u f e r i ptis:vno V r t i c a n o : a l t e r o qui fuit G u l i e l m i F a r n i r t e r t i o q u e m
Scipio Tethius Neapolitanus m i h i c o m r a o d a t ddit: Lutetia;
v e r o duobus: v n o M e m m i a n o , a I t e r o B c r t i n i a n o , q u i e x c n o b i o D . B c r t i n i , ( E f t a u t e m h o e c n o b i u m in o p p i d o D . O d o mari.non long Morinis) olim ad P. Gallandiumipfius

roga-

t u L u t e t i a m mifus e f t , d e i n d e A d r i a n o T u t n e b o P . G a l l a n d i o
eius c o p i a f a d a e f t . A t q u e e g o ( n e m e n t i a r ) B e r r i n i a n u m c o d i c e m , q u e m , i n m e i s fcholiis farpe c o m m e m o r o , n o n vidi, f e d
l i b r u m A d r i a n i T u r n e b i f o r m i s p l u m b e i s c x p r e f l u m , c u m illo
e x e m p l a r i m a n u feripto diligentifsim, & a c c u r a t i ( s i m v f q u e
ad. l i b r u m f e x t u m d u n t a x a t c o m p a r a t u m h a b u i , q u a n d i u v o l u r e u m q u e , q u i a B e r t i n i a n i codicis]fcripturas o m n e i s

difsimilcis,

> d i f f r e n t e s v u l g a t i s f u m m a fide i m i t a t a s c o n t i n e b a t , B e r -

tinianum n o m i n a u i . N e vulgatos quidem libres

afpematus

f u m . Q u i n omneis, q u o s potui, vndique conquifiui, & c o r r o gaui, Parifenfes, L u g d u n e n f e i s , e 6 f q u e b i n o s , V e n e t o s i t e m b i nos, vnos antiquiores, alteros recentiores, Florentinos, Vicetinos,Baflienfeis. P r a s t e r e a g r a m m a t i c o s o m n e i s v c t e r e s , & lin- g u L a t i n a v e l u t i m a g i f t r o s , q u o s fuperioris a^tatis o r a t o r u m ,
a c p o e t a r u m v e r t u s protulifTe m e m i n i f l e m , f t u d i o f r e l e g i : in
his V a r r o n e m , P o m p e i u m F e f t u m , M a c r o b i u m , N o n i u m M a r - celium,Sofipatrum Charifium,Seruium,Prifcianum,&fimi7eis,
v t fi q u i v e r f u s L u c r e t i a n i i n t e g r i , a u t c e r t q u m

minimum

c o r r u p t i a b eis p r o f e r r e n t u r , e g o c o r u m t e f t i m o n i u m

fecutus,

L u c r e t i j v u l n e r a f n a r e m . S c h o l i a p r e t e r e a , feu b r e u e i s com-*
x n e n t a r i o s addidi, q u i b u s p a r t i m i m m u t a t o r u m a m e l o c o r u m
r a t i o n e m r e d d i d i , p a r t i m obicuriores quafdam voces decaraui, p a r t i m q u a s d a m a d p h i l o f o p h i a m , a u t h i f t o r i a m

pertinentia,

difficiliora, a t q u e i m p e d i t i o r a , e x P I a t o n c , A r i f t o t e l e , H r o d o to,Thucydide, X e n o p h o n t e , Plutarcho, Diodro Siculo,Strabonc, Arnano,La'rtio, C . Cxfare, T.Liuio, Q ^ C u r t i o ^ J i n i o ,

& aliis e x p e d i u i , a t q u e i l l u f t r a u i . P o f t r e m q u o n i a m fa^pe m e i s
v i r i b u s , m e q u e i n g e n i o diffifus, v b i c u n q u e m i h i , v t h r e r c m ,
a c c i d i t , a d v i r o s d o & o s m i h i n o t o s a c f a m i i a r e i s , t m alios m u l t o s , t m v e r o Gallia: n o f t r a ; , a t q u e a d e t o t i u s E u r o p a ; p r i n cipes ,collegas m e o s A d r i a n u m T u r n e b u m , t l o a n n e m A u r a t u r a r e t u l i : e o r u m f e n t c n t i a s , & q u a f i r e r p o n i f u m m a f i d e ipfis
au&oribus reddidi r n e q u e mj>uduit, v n d

profccicni,ing-

n u e profiteri : quin c o n t r a turpismitrm mihi f u t u r u m

duxi,id

q u o d a b aliis a c c e p t u m p r o b a u i f l e m , m i h i i m p u d e n t c r a f c r i b e r e , a t q u e a r r o g a r c . Hxc

t e l e c t o r feire v o l u i . A t q u e e a ipfa n i -

m i s f o r t a f l e m u l t a tibi v i d e b u n t u r , i a m d u d u m L u c r e t i u m l g r e p r o p e r a n t i . S e d t e p e r h u m a n i t a t e m t u a m , p e r fidem t u a m ,
p e r p i e t a t e m t u a m , p e r c a m d e n i q u e , q u a m m i h i debes,fi q u a m
d e b e s , g r a t i a m , o b f e c r o , & o b t e f t o r , n e prius L u c r e t i u m l g r e
incipias, q u m J i b r a r i j , o p e r a r m q u e e r r a t a ita c o r r e x e r i s , q u a d m o d u m efle c o r r i g e n d a a d c a l c e m libri a d m o n u i . Q u o d fi
q u a alia i n t e r l e g e n d u m a n i m a d u e r t e s , q u a : n o s f u g e r i n t , ' a c l a t u c r i n t : fac m e m i n e r i s n o s h o m i n e s c f l e , difciqne r b u s humanis conccdcre oportere.

Valc.

I O . I A V R A T V S ,
*

I N

L V C R E T I V M

D i o n y f L a m b i n o rcftitutum.

. I m m o r t a l i a fi m o r t a l i b u s e x e l c m e n d s

N o A e f t v t p o f s i n t vlla r a t i o n e creari:
7

M e n t i s o p u f q u e TUX f u n t c a r m i n a d o d e L u c r e t i ,
Q U X

tu de r e r u m n a t u r a p a n g e r e pergis:

M i t o r t e m o r t a l e m a n i m i ftuduhTe p r o b a r e
M e n t e m , t a l i Q U X feripta i m m o r t a l i a c o n d a t ,

N a m fi q u a s m a c u l a s i n i u r i a t e m p o r i s ( v t fit)
C h a r t i s f o r t e tuis a l l e u e r a ^ i l i c c y l l a s ,
V t q u c u i d a m C i c c r o , f i c n u p e r m e n t e fagaci
D e t e r g e n s LambiniiSjin a n t i q u m q u e n i t o r e m
C a r m i n a reftituens,docuitviuacius

efTe

M e n t e n i h i l / c r i p t i s d a r e Q U X fit i d o n e a v i t a m .
D c n i q u e qui pofsit n o n i m m o r t a i s h a b e r i
Vis animi,qu i m m o r t a l e m dat carmin f a m a m
Atque

fibi,atque

alis?tibi v t o l i m c l a r a p r o p a g o

M e m m i , c u i u s a d h u c per c a r m i n a vatis amici

>

G l o r i a vua v i g e t , m a g q u m p e r clara trophsea,

A u t t a b u l a s p i d a s , a u t e r e p t a v r b i b u s sera.
N u n c ' c e r t t a n t o p f t t e m p o r c M e m m i u s alter
Q m l u a gentili c o g n o m i n a c o m p r o b a t a r t e ,
I p ( e c o l e n s m u f s , illafque c o l e n t i b u s aquus,
N o m i n i s i m m o t a i e decus

fibifntit

oriri,

A t q u e alij p a r i t e r , q u i b u S j L a m b i n e T t a b o r c s
I p f c t u o s in r e f t i t u e n d o v a t e v e t u f t o
C o n f u m t o s i m m o r t a l i c u m l a u d e dicafti,
A e t e r n u m x t e r n i m o n i m e n t u m &C p i g n u s a m o r i s :
A t q u e a n i m i fimul x t e r n i , f e n i o q u e c a r e n t i s
A r g u m e n t u m ingens contra facundapota^
D i d a m a g i s , q u m plena rata ratione,fidque.
S c d nos ingenij m i r e m u r acumina,lingua;
F l u m i n a m i r e m u r . p i e t a s fua f d e r a f e r u e t .

<

T.LVGRETII
D E

. 1 1

B R

CARI
T

P R I M Y S .

D i o n y f o L a m b i n o c o m m e n t a r i i s illuftratus.

Eneadm genetrix komlnum , d'tuumque voluptas,

Aima Venus $ti fubter labetiafigna
Qu mare nauigerum qu terras
frugiferentek
Conclbras : per te quoniam genus
omne anmantum
Concipitur vifitq exortu laminafolk\
Te^deajefugiunt ventile nubila cli,
Aduentmque tuum: tibifuaueis Ddala tellus
Summittitflores, tibi rident quoraponti
Vlacatmque nitet diffu/ lumine clum.
^Hamfimulacftecies patefaBafl verna diei:
Et rejerata yiget genitabilis aura Fauoni:
Ariprimum yolucres te diua,tuumque
Signifiant initumperculfe corda tua vi.
Indefer pecudes per fuitant pabula Uta:
Et rapidos trnant amnekta capta lepore,
lllecebrifque tuk omnis natura animantum
Tefequitur cupide, QUE quanque inducere pergk.
Deniqueper maria, ac monteis fluuioJque rapaceis,
Frondiferdfque omos auium, camp/que virenteis,
Omnibus incutiens blandum per peBora amorem^
Ejfcisjet cupide gneratimfieclapropagent.
y

>

Uvi V,:';SITY

T.

L V CR E T I I

CARI

;neadarum,id eft R o m a n o r u m , q u i abvEneapro*

gnari funt. profert hune primum verfum Prifc. lib. 7. G E N T R J X ]
JEnex matrem e(Te V e n e r e m his verfibus teftatur Homerus h. t. Ah&at A'
qo*(uythintee Ay%<mo Ev%'wt.}V}*$' f^wp JioM KqySi-m : E t S o p h o cles in L a o c o d n t e . N T* 7nh<u<ny Aimai e
Virgihlib.i. ^Eneid
5/f Venus :at Veneris contrafiefilmsor/us. idem lib. 7 . 7>f* connubia, & taleis
,

A E N E A D Y M ]

clbrent Hymcnos Egregium Venerisgenus & I{ex ipfe Laiinus. c T . Liuius

i

lib.i. annal. AEneamfilittmJlnchift & ^ww'jjC^c.Quemadmodurn autem

Romanis Mars e q u o d R o m u l i pater haberetur, R o m a n i generisau^
6tor dicebarur: ita V e n u s R o m a n o r u m genetrixappellabatur propterea
quodMviex mater exiftimabatur.IccircoRomuluscum annum deferiberer, emque ex decem menfibus conftitueret,primum Marte ptre Mar*
tium,(ccundum Venere, tanquam matre,aut certprogenitrice Aprilem
nominauit. A t q u e o b eandem caufam R o m a n i in facris Martem patrem,
V e n e r e m genetricem apellabt,vtfcribit Macrob.lib.i.ca.n.Saturn. Eo-.
d m q u e l o c o A p r i l e m dictum e(Te tradit,quafi Aphrilem anm vft hqyiiine.
genetrix autem excudendum curaui,non genitrix,tnm quia ita feript reperi
in duobus librismanufcriptis tm quod feiam ita locutos efTe veteres, n o
gen'unx, tametfi gcnitoi dicerent, non genetor. D I V V M Q _ V E v o i v p T A s] N a m po'ta: etiam D c o s faciunt rbus Venereis deledari : quod
eft indignum eorum maieftate ; fed illi humana ad D e o s transferunr, ditiina mallem ad nos, inquit M . T u l l . A L M A V E N V S ] Fcftas:almd,FNC7
t

fiue pnlcbra fiue aletts, <ib alendo fciltcet. H o c principium fecundi verfus, c.
y

principium item primi mutualus eft in illo difticho Aufonius. Orta fa-

loyjifceptd folo,ptre dita cdo, jLeneamn genetrix ^bk babito aima Venus,
S V B T E R
L A B . s i G . & c ] ordo cft,quce conclbras mare,
qua; conclbras terras fubter figna cxli labentia, id eft qua? mouentur
vn cum cx\o. V n d e a?thera figniferum appeilat lib. f. Partibus erumpens
primis Je fitflultt ther Sigmfer. C O N C L B R A S ] hune & fuperiorem
verfum profert Nonius Marcellus: interpretatrque conclbras, c o m m o ues. ego concelebrare malim interptetari,cejebreis,c\:.cultasreddere,vel
C A E L I

colre, & frequentare. fie lib. 1. Et varia valttcres>ltantia qu loca aqua^

rum Conclbrant. M c c u m facit ea ratio, qua? fequitur : quoniam Veneris
opra, & beneficio omne animantium genus oritur. P E R T E Q_V O N 1 A M G E N V S , & C ] (ic Ouid. 4 . Faft. Quigenm omne crt volucrum,
tiifi blandavoluptat V I S I T Q V E E X O R T . L V M . S O L . ] exoritur,prodit in lucero,hac lucis vfurafrui incipit. firpe h x c duo nomina fie

coniunguntur, vtinfr eod. lib .Nec foret omnino cdttm, nequelumina faits,
lib. 1. tac a'rararum Sufficiuntnobis Cfplendida.luminafolis jbid.Ham cum
excigeni, folis qui lumina nuquam Jffpexere, & c . & lib. 5. Matutina rubent r.u
dtattlumwafolis.VfurpaukC Virgilius l i b . tf.ifcneid . Ecce autem pnrni fut
lumina fois, & ortus. idem lib. 8. Surgit & AtberijfpeBansorientia folis Lumu
na,&zc. Hom* c J \ k yiitWiw. & item fepe. T E , D E A , T E . ] Jeuuni .
vtapud Virgil. G c o r g . 4 . Duc,agejuc ad nos .ibidem, Sers Vwe,fcis tpf^
T E Fy G 1 v N T v
T i , & c ] quia tu tuo.aduentu carjum,, t e r r a s ^
E

DE

RERVM

NATt

I I B .

I."

-mrafercnas. A D V E N T V M < U 1 T V V M : ] TIC reftirui ex au&oritate

quinque librorum manuferiptorum : quibufeum confenriunt nontiulli typis cxcufi.repetendum autem eft * w w verbum fugitmt qnod antecedit.Iam v e r p e r a d u e n t u m Veneris, raenfis Aprilis initiutn figoificat. D A E D A L A T E L L V S ] Feftus,D*^</rfw varierate reri, artifiemmt

que dtiAeffe apud Lucretium terrant ^apud Ennium Tinerua^ud Virgiliu Circen,
facile eft inteltigere, cum Grc J^MhXetY Jgnificet vtwWrf.Ha&enus Feftus
I d e m Lucretius h o c eodem lib. aut redduBum dxdala Tellus Vndealia idem
in lib. 4-Mobilis articult yerborum dadala lingue, idem lib. f. naturaque d<*.
dala rerum. ibid. Carmina piBuras,&dxdal*fignapohre. Virg.lib. 4 . Georg
JE? munirefauos & ddala fngereteBa. H o m .
eurap ala no/ Jhjk^m
i

<anD^*/qj)(77 eaw'JWy. ib. n<tv7otrtJ)uM)w.Q^iod Ci quis raalit hoc n o m e n

Daedalo praftantifsimo fabro dutt efle,n pugnabo. S V M M I T T I T . ]
fubroiniftrat,& fuppediranvel furfum mittit,erTert,profert. idem eod.lib.

Lxttficos nequeat Tellusfummittere flores, R 1 D E N T ] fua a?quabilitatc,& trquilliratehilaritacemquandam pra? l e f e r u n c . Tralatio eft rbus animatis,& ratione pta?diris,qua: rifu hilaritatem fgnificant . vel iccirco res inan i m ridere dicuntur eae.qua: funt ornata^magnihca^bella^placidae, tranquill,qud quemadmodum qui rident rifu,& hilaritate diftunduntur,ita
& res afpectu pulchrar,& nitentes, & polka?, hilan'tare diffundunt f p c & a ,j

t o r c m . Horat.oda x 1. lib. ^.Rjdet argento domus. H o m . \ r. Ayh <F i^lt

7TU,}4\etosi A' mm >zfe} %dw. Virg.Pollione. Mift'que ndenticolocafiafundet a~
cantbo.Luctet.Mb.i. Trtfertim cum tempeflas arridet, & anni Tempora con/pergtmt yiridameisfloribusberbas. & lib.y. Trfrtimfi tempeftas ridebat, & anni
TemporapingebantviridanttiSi&c. 8C lib, 4. Fnguenta &pulcbrainpedibus Siyonia rident, A E Qjf o R A 'v O N T I ] trquillitas,atque a*quabilitas ma*ris:mare nuilis ventis concitatum , & iccirco a^quabilc &: tranquillum.
p L A C A T v M Q . v E & c ] & caelumferenum, minimque turbulentum.
tralatio eft. Vlacatnm autem habent libri manufcripti, & nonnulli typis e x cufoali) Pacatmque. D I P F V S O L V M I NEjdifpulu's.&diicufsisfol

*enebris.Idcm lib.^.piw.Semprque innubilus xtber Integity & large dtffuf lumine ridet. N A M S I M V L A C S P E C I E S , & C ] id eft,n ftarim v t ver
adunit. E T R E S E R A T A v { G E T ] idem dicit:.& fimultque Fauonius Veris prodromus,apertus, ac patefa&us vigere cpit, qui ante quafi
obferatus,&claufus videbatur.Obfcrare,eft fcraclaudere.Catul.ad Ipfith.
HeqMsltiminisobferettabellamicuMS contrarium cftrcferare. Ennius. Nos au-

fireferare. M . T u l . o f f i c . i . Quamobremnec ita claudenda res eft famiUaiis ,yt

eambemgnitasaperirenonpofitt-.necttarefeyanda,ytpateatomnibus, G E N I T A B 1 L I s]fiehabent omnes libri typis exenf praster V e n e t o s antiquos, &
Vicetinos.Manufcripti a u t e m , cum quibusimprefsi ij quos dixi,confentiunr,gW: qua v o c e fxpius idem Lucretius vtitur.vt hoc eodem libre-.

Qu nos materiem,<&genitalia corpota rebns, cc. & lib. i. Corpora iaBari vnius
genitaliarei. ibid.in extremo Mult<juepoftmundi tempusgemtale^dimque. &
l i b . 4 . Hecdtuina fammgenitalem numina cuiquam jfbfterrent. &t lib. ^.genita.
Usorigo. E t i t e m V i r g i U i b . z . G e o r g . genitaliafeminapofcmt. & lib. 3 . 0 ^

T .

I V C R E T I

[tt vfis Sit genitali aruo. gnitale autem

C A F T '

quod ad gignendum valet-,

quodvegignendi vira habet. Credibile EFT porroidem vaeregenitabile,
& gnitale: quemadmodum penetrale& penerrabile, vtrumquepro e a dem RE EFT in vfu, v t innumcrale, SE innumcrabileinaturalis SE naturablis. M . Tull.in L s l i a . lupulchemmdilld, & maxime naturabili cuvent amL
citia. KA-enim legitur in vet. cod. Exiftimant taraen quidam docti \firi h o c
L O C O legendum genitalis, non obid folm, quod ira habeant aliquot libri
manu fcripti,verm etiam qud voxgenitabilis non videatur Lacinis vftat a . Q u o d a t c m ad vetfumattinet, aiunt choreumefTepro d a & y l o , feu
fpondeo : quamlicentiam f i b i i n t e r d u m p c r m i t t u n t p o & A . E g o hac D E R E
iudicium meum non i n t e t p o n a m . viderintdo&iores. Scdwoxgeaitabilis
tamenreperiturapud Varron.lib. 4-de lingua Latina:vbitanquara teftem
producit hune Lucretij verfum, (i modo Iocus mendo v a c a t , his verbis.
EFT

qua bipartita diuifone Lucretiusfuotum ynius, & viginti librorum initium fecit
boc : ALtberis * tend genitabile quxtere tempus, SE apud Tull.in Arato. Sollers
ndturd,& rerumgenitabilis ordo., i N I T v M , ] id EFT, ingreffumjintrokum:
verbo ineo,quod valet ingredior,vt inire magiftratum it)ke viam, SE ineunte x t a t e , i n e u n t e v e r e . f e d non difsimulabo in GulielmiFaerni, &
ScipionisTethi),& Bertiniano & Memmiano codice feript e(Te initium,.
qua feriptura tamen reiecta, initum retinui, vt habet Vaticanus,
omnes
typis exeufi. fie Ouid. de Venere. lurdquedat cdo> & terr, & natahbus
yndis: Vrque fuos initus continet omnegenus. Idem Lucrct. lib.i. Vt videos
initum motus cerde creari. Idem h o c eod. lib., Vnde initum primum upiat
}

SE

res quque creandi. SE lib". 3. & mobilis lU fis, initum motus ab fe qux dmidit
ollis. P E R C V L S A E C O R D A ] hellenifmus, vt infr eod.lib. menteisperculfanoueltas. & Virg.lib.". lacerum cmdeliter ou, Ora, manu/queambds. Se
fexcentisaliisaliorumferiptorum loris, P E R S V L T A N T
P A B V L A ]
falru pcrcur&nt,& pratereunt,8tka negligunt,filicet rbus Venereis int e n t a . I L L T C E B R I S O J E T v I s & o ] Hic verfus abefl: quattuor cod. manuferiptis : neque eu M Nauagerius, nequePontanushabuerunt:
defideratur denique in codicib. Vicetin,& Parifienfb.Marullus vnus, vir
doclus ex auctorkate veteris cuiufdam codicis, (quemadmodum mihi REligiofafTeuerauk Donatus Ianottus)nobis E U M reftiruit.Amicus quidam
meusingenio
doclrinapreftantifsimus putat FLEAB ipfo Marullo f a .
d u m ^ c pro I^uctetiano fuppofitum,cum putaret ille aliquid deefle neque .
DFIT quicquam.Sic enim hune locum hoc verfu delcto explicat: ira capta ,
lepore quque pcus Tefequitur cupide ,quo quanque inducere pergis. E G O
aliud quod dicam, nihil habeo,nifi quo.d mihi videtur verfus jLucretio dignifsimus.iam haedua: v o c e s i n e x t r e m o verfu natura animantum fiepeab .
eodemitem vfurpatajfunt : v t i n f r h o c libro. Nfcporrofeaetacibonatura
animantum Tropagaregenuspofit, Sec. ibidin extremo. Kamyelutipriuata cite vatura animantum Diffluit^ Sec, Q_y o , o^v A M c^y E ] duo libri feripti,
SE nonnulliimprefsi,^ocw^e:vtraque feriptura probabilrs EFT. F L V V . I o S Q J T B- R A P - A C E I s.] fie Virg.Georg. 2 . ftuuifqueinnarerdpaceis.

SE

,R O N D 1F .RA SO^V E

O O M O S

A V I Y W ] NDOS . I N C V T I E - N S ;

DE

R E R V M

N A T .

B.

I.

B I'.P.PVA M . ] vt i n c u t e r e m c t u m , bellum, iclum : fie & amorem dichnt

^
pota?. eft enim amoris plaga grauis . q u o d autem huic participio addidit
fignifkauitin amore dolorcm inefle cum.voluptatc conunctum. notum a m o r c m feu Cupidinem yteWTMyv Platone dici. quod
attribua & Veneri Catullus carm.adManUum.Bowe/?
fed idem tamen etiam ipf C u p k l i n i c a r m .
Pelei & Thet.nupt.
cretiuseodemgnre loquendi eod.lib.inf.
E F F I C I S
V T
C V P I D E ] funtenim in fmgulis animantibus innatas mira; coniunttionis, &procreationis libidines.Qmdam
do&ilegendumpurantc/ta vtcohaereat eu m v o c e pecudes. G E N E , B . A T I M ] per fua quxque gnera, . S A E C I A
P R O P A G E N T . ] f u a gnera amplificent & multiplicent. in h o c eodem verbo producit primam
fyllabam infr eod.lib. TROPAG4REgenuspefstyVitamque
E t fan Lucredus prspoftionem PN, in plerifque compoluis nunc producere,nunc
corriperefolet.

IFVM HLMUM,

DEA.NEFCICTNOFIVI, QUA
DULCEM CURIS MI/CET AMARITIEM.
SANBEPUEVJURISHOMINUM QUIGAUDIAMIFEES.
ETFIMTDINWFITFUDUEMMIINPEBORE AMOREM.

TUERI.

Qu quoniam rerumnaturamfola

gubernasr

^Recjme tequicquam

oras '

Exoritur,nequefit

dias in lumims
Ltumjiecamabile

Tefociamfludeoferibendis

quicquamr

verfibus effe:

Quos ego de rerum naturapangere

Memmiad
Omnibus

noftro: quem tu, deajempore

diua

Efftcevtintereaferamnera
Per mariage

"Mortaleis:quoniam
Armipotens
'Reiicitterno

lepfoem:

militia

terras omneis fopita

ySlam tu fola potes

quiefcanK

tranquilapaceiuuare
bellifera mnera

rgit: ingremium
deuinBusyolnere

Mauors

quifepe tuumfe

<

amowz

^j-

itafujpicienstereticerukerepofta

| Pajcit amore auidos inhians in

.

in omni

ornatum yoluifii exceller e rbus.

Quo magis ternum dadiclk

I Atque

conor

te,dea,yifus\

E^tuopendetrefupinijfritmore^

' Hune tu,diua,tuo

recubantem

i Circunfufafuper,fuaueis

corporefantlo*

ex oreloquelas

/ Funde,petensplacidamT{pmanis
[ $$Am neque nosdgen

hoc patria
7

inclt apacem;
tempore

^ ^ / ^

^ ^r/^

iniquo-

***
-i

T.

1 V C R E T I I

C A R X'

Poffumus quo animo'MC Memmi CHUptoptgo

Talibus in rbus communi deejje fdutu

kikvm]CLMZIBILLOLOCOFERteqMmdfttge
tmne 4nim4ntut,&C.LONGUM c f t h y p e r b a t u m , multqueinterie&a funt,
Q J A E

Q J O N I A M

itrt c o p u l a t i o n e m i l l a m c t v o N i A
hoc m o d o . Qjioiiiainigiturfola
rerum natura gubcrnas, cc.Te fociam cupio, &c D I A S ] aerias, feu x t h e rias,feu diurnas. D/w(inquit Fcftus) quodfub
efi'.ex quofub diofieri
mus, quodfub
diumidem,quod di

CDO
CAOFIT,&NONFBTEETO.INTCT

DIC

xi.A^n.dCamilk.
Horat.(t.i.lib.i.2>.*5k Virmteeftojnquitfententix DU
Catonis .IdemLucret.lib.z.I//*7* deucit dux vitadtivoluptas. I N L V
M I N I S

R A

s] in lucetn: in regiones luminis. vftatum genus L u r e -

tio. inf. eodem lib. Dum tempeftates adfunt, & viuld* tellus Tuth res teneras
tffm'mluminis OW, & i.Qvem pnmtollum vifemes luminis ous. ibidem,
indignosejfe putandos, yiuam progeniem qui in on'-as luminis EDUNUXS
primmin luminis OR as Wxibus ex duo m<ttris ndtura profuiit. Se CXPE al
idqueimitatus eft Virgilius G o r g i e 2. Sponte fm qu<t feullunt in luminis
oras, Se libro 7 . AEneid./#& luminis edidit ows.CCD videtur vterque abEnnio fumfiTe. fie enim i l l e . Jit (f, fum qux dedeutin luminis ous. ( u n
autem apud E n n i u m , valet e u m , feu ipfum . I d e m . 0 Romule, J\omu-

ledtc b,QV<*lemtepxtrUcuftodemdugenuerunt
i

TU PRODUXIFTI nosi

DYitS. N E QJ7 E F I T L A E T V M , & C . ] C\C CallimichuS. TiVsf %*Uf , fl

WfTrnjMcA) FATIJ;\$&JI7}is>Ti/(U)iit art {Ml twtuntout*/mkh : i d e f t , Quid
f

lepium\ quidiucundum [me ypridepulcbra? Viu vale^cur* mi EFFE vbi D

ex quo Graeci k-fti&v, SE an^^Iinv appellant, quod Latini inuenuftum,

id eft illepidum,atqueinornatum. M- TulLepiftolarum lib.7.ad V o l u m n .

fed quonUm unU fex eft in vrbe, VT mhilfitt<tm kmh^ quod non alicui venu-

jlum vide4tur,pugttit,fime4m<t4,&c. quo loco legitur in libris vulgatis 'iw&i

mendofe. T E S O C I A M S T V D E o , & c . ] Quaritur doifsimis v i -ris quid fit, quamobr, cm Lucrerius Epicuri rationc, SE fententiam h o c
poe'mateexprimercinftituat:Epicurusautdicatdcosnequebenemeritisr
<api,neque gratiaflecti.ncque itafci,neque res mortalium curarc,hoc l o c o
t a m e n VeneremLucretius i m p l o r e t , e a m f b i i n f u o p o e ' m a t e feribendo
fociam adiungere cupiatiprecctur denique,vt illa intetea dum ipfe rerum
naturam explicat, terras SE maria tran quillet, bella c o m p o n a t , & pacern
-conftituat. Extathac de reerudidfsiraaP. V i & o r i j Florentiniad l o . a fam Florentinum epiftola: in qua huic quaftioni ira putat refponderi p o C
fe, fi dicamus Epicurum, tamed voluerit D e o s nihil neque habere n e g o cij,neque aliis exhibere, l^x** t a m e n , id eftpreces n o n fuftulifl, & v o ta mortalium de fuis rbus diis immortalibus audiri putauiflfe, aut cert
D e o s immortaleis propter eorumprxftantem & excellentem naturam,
a b h o m t n i b u s v e n e r a n d o s & c o l e n d o s e t f e cenfuifle. Vtitur autem f e d ptorisiocupletisPlutarchiteftimotiio'.cuiushaec verba funt n libro adiierfus C o l o t e n Epicure . Tmso'i OFOHD-num?tW,*j 4 P(^3 >" ^ ^ i ? o
U

D E

RERVM

N AT.

I I B . I . .

ftf, % 7tu( afxcuf xjiius JytMcnv tcu^Zm id eft quomodo fgtur naruram
& anfmum, & animal relinquunt ? vt iufiurandum, vt p r e c e s , vt facrificium, vt venerationem & adorationem,verbo, & aientes, & fimulante*
& Dominantes ea,quxprincipiis,& decretis cuertunt. eodem pcrtinet \
quod fcribit M . Tull. lib. i. de Nat. D e o r , Si nihilaliudqu&rtremus, nifi y\
:

Beospicoleremus, & vtfuperjitionelweraremur,fatis erat d%Bum. nam <&

flans Deorum natuva bominumpietate colereturjum & alterna effet,& beatifiima.
babet enim venerationem iuftam quicquidexcellit,&c. ibid.Htt terroribm ab Epi(wofolutiy & in hbertatem vindicatif ne metuimm eos, quos intelligimus necfibi
fingere vllam moeJliam,nec alteri qurcre .* & piJanBque, celimus naturam exceentem, atquepriantem. E g o v t P . Vi&orio afTentior, ira hoc etiam ki
ppft puto,Lucretium in proosmio fui pomatis non vt philofophum,fed
vt merum potam, D e o o p e m , & pacem petere : & tamen in e o , quod <
Venere potifsimm auxilium petat,nonlong ab Epicuri fententia difcedere,qui fummum bonum in voluptate,atque in non dolendo conftiruar,
Vt omittam q u o d h o m o R o m a n u s neque indecor , neque inepte Venerem R o m a n o r u m matrem implorauit.- P A N G E R E ] tranflatum. nam
propri agricole plantas p a n g e r e , ideftinfigere dicuntur. Mar.Tullius
adTiron.rf pangis ah quid Sopbodeum}fiqidem Lucret.lib. 4 . in p r o jo. Deinde quod obfcura de re tam lucida pango armina. M E M M J A D / E ]
M e m m i o Gemelio: qui praitorfuit inBithynia , & pofte exulauit A t h e n i s , vt perfpiccre licet ex M.Tullijad. eum epiftolis lib. 15. Memroiax autem pro Memmio,vt Scipiada?, apud Horat. fty. i* lib. 2. Vif tus Sci~
piad, & tnitis fapientia L<eli. C apud Virg. lib. 6. AEneid. duofulmina belli,
Sipiad. & idem Lu'cret. Quod/pereft, vacuas aareis mibi Memmiada, & te,
&c. L E P O R E M ] tuleprisdea,a;rernum & diuinum meisverfibus Icprem afpergc.nam line te eflent illepidi,atque inuenufti. F E R A ] rralatio eft.nam ferum eft,quod non eft humanitate politum atque excultuni.
feraigitur militixmunera intclige,quasferispotius, qum hominibus
conueniant: q a x feros,atque immaneis animos d e c e a n t . vfus eft & quart o abhinc verfu eadem tranflatione. M O E N R A ] fccutusfum librosrnanufcriptos, quitta habent. mcenera autem antiquo more d i u m f t '
promuncrajpro^tPniSjPimicum.^ww/'w^wrfwWfjmrorum pro
murorum. M I I I T I A ] milirixidiarrcfis. Iam diphthongus a^olim fcribebatur per a i , ne cui mirum fit, ex x fieri Jieuftan a, vt via, natura,
materia,Iphianaft Geryona & fimiliainrumerabilia apud Lucretium,
& i t e m apud M . T u l l . in Arato. Vosquoquefigiavidetisaquadulcisahmnx. ..
& fa:pe alias: denique apud omneis veteres. N A M T V S O L A ] aniologia. Q J O N I A M ] evcKoyct eTJoKoyaf. quia (inquit) Mars belli m o d e - ,
rator,&; dominuseft,qui tibi,vtamans,feruit. M A v O R s) Mars,feu M a uors,quiamagna vertar,appeliatus. M. Tull.lib. 2..de nat. Deor.
AR M J P O T E N S ) Virg.lib. 5). A E n . Hc Mars armjpottm animum ,vircfque
*Latinis jtddidit. R E 11 c 1 T ) fichabentferomneslibri vulgati.quidam feripti tamen Bjfficit. quam feripturam fi qus probabit,legendum e r i V
jremio quifp tuofe ^effan id cft,recreat; qux (criptura quibufdamxloas..
r

T.

L V C R E T I

C A R I

place D E V I N C T V S ] fiehabenttrslibrimanufcripti,qubusRor*
vfus fum, & item ali j Bertin. & M e m m . fie Furius Bibacuflus.

JLLEGUUI F
HITODEUINLUS VOLNERE HABENASMIJITEQUI.
TERTTOFATUT DEUINCIUS AMORE. N o t u m eft autem ex
5

nerem Martis amicam efle, emquecum illo in adulterio deprehenfam

fuifl^cum eos ambos tenuifsimis,& fubtilifsimis vinculis irretitos, atque
implicatos Vulcanus Diis fpe&andos prabuiflt. qua? fabula fignificac
primarum qualitatum calidifrigidi,ficci humidi temperationem . M a r s
enim ficcuseft&calidus: V e n u s h u m i d a & f r i g i d a . < V O L N E R E A M O IS, i s] V i r g . lib. 4 . A E n .
VULNU
YT?BV
vOT^'pcAsv %kks
volnere aute
volguSj& volt,&: fimilia excudenda curaui, quia feiam ita veteres elle l o ^cutos. S V S P I C I E N S ] furfum afpiciens.Sicautem habent librialiquot
v u l g a t i , & trs manu feripti: duo item icripti,& quidam vutgati,fufpirans,
tjuamferipturamequidemnondamno.
T E R B T I ] ttesappellant L a tini longum um rotunditate, &C Iseuore : id fortafle quod Grasci p<xJ>w.
Horar.ode 4.1ib.
A E n . 6.
REP&ST
fta, comporta, difpofta,
Virg. lib. 1. A E n .
Georg.3
P A J C I T
ctt amore fuos auidos oculos.id Lucr.lib.z.Nee

TACITUM VIUIT FUBPEBORE

Kv^TJBT (JJIYIHAS,

'I%&>

I.BRACBIA,&VULTUMJTERETSQUEFU
ILLAM TERETI CERUICE REFLEXAM.
SE
MANET ALTA MENT
.NON ILLII EPUU NOCUETE REPOJX.
BONOS RERUMFIMILI
RECOLORES SEMINE CONFLITFEUS, OCULOS QUI
JLABAT ALIUD NIHIL NIFI OCULOS PAFEERE. SE V
BURAPAFIITINANI. Etiam Ariftot. quodam l o c o feribit iucundifsim

amantirei,quamaturjafpectum.
I N H I A N S
IN
T E ] tranflatio eft
ab animantibus efurientibus,& auid,atque oreaperto cibum appetentibus. Virg. lib. 7.
lular.
P E N D E T
R E S . S P I R . ] velfignificatosorij&labralabrisaffxa, quale eft illud Tibulii,f
cret. lib. 4 .
vel cert Martis amantis fpiritum ex Vene
pectupendre,atqueaptumeft. cui fententixeonferitanea efletledtio.

AEN.&PRO/PETLAT EUNTEM MTONITIS

CREDO ILLUM AUDIFFEMEHABERE THEFAUR

DURE MHEUNTIFPUMANTIBUS HUM

QU* COMPLEXA VTRI CORPUS CUM COR PO
BANS OFCULA LABRIS:
JITQUEITAFUFPIRANS TERETI CERUICE reposa, H V N

Dtua recubantem tuo corpore complexa. I N C I V T A ] GC habent libri

autem (inquit
J
A G E R E
H O C ] naturamrerum e x p l i c a r e . h o c i p f u m q u o d fufeepimus,
-attent, & fine cura agere : in hoc ftudium incumbere. de hoc loquendi
gnre nos plura diximus in c o m m e n t a r . Horatianis. fie lib. 4 .

{CNP.WCLATUS

FEO:AS)CLARUS NOBIL

KOS AGER
HOC AUTEM &NATURAM QUARERERERUM. T E M P
T

aduerfo.temporeiniquo,asquoanimo,antithefis.
B v s ] in rbus turbucntis: tempore belii.

QUOIFUPEREFLJPMTIOS DURAI
Semotum

curis bibe VERdm ad

T A L I B Y S

IN

mihi Memmidjj&

mionem,

RE-

te

DE

RERVM

'2Sfc mea dona tibiJludio

N AT,

l I B,

difpojlafideli,

InteeBa prius qum Jint,contemta

Nam tibidefumma

cdli ratione,

Diffrere incipiam:&*

I,

relinquas,
Demque

reru mprimordia pandam:

Vnde omneis natura met res,auflet alatque:

Quove eddem ruffum

natura peremta

Qu nos materiemj

genitalia corpora rbus

Omms emmperfedium
uofumrha

rerum
7

bt eadem vfurpare

Corporaprima,quodex
Immortali

refoluat:

in rattone vocare:&femina

j4ppellarefumus:&

illisfunt

f^-

omntaprimh,

natura neceffe'ft

ifff

cum pacefruatur

Semota k noflris rebmjiunBdque

fS

i^*/*j

longe,
^fc?'/
noflri,

'Ju?

l Necbenepromeritiscapitur,nectangiturira,

f i

/ y
^/ty

f^f^'f""

^ampriuatadoloreomni^riuatapericlisl
Jpfa fuis pollens opibmjiibilindiga

'n

Reddunda

'e4&. /

>
v

' '*

^f

,
/^rr>^^

'

Q j y o D s v P E R E s T.] attentionemfbicompart. v A C V S ] O C O - .
fas,atque attentas, M E M M I A D A , E T T E ] fie reftitui coniectura duc3us,cumhiclocus in codice Be^tiniano totus in litura demerfus effet.
T I B I
D I S p o s T A ] tibi dilpofita, & i n ordinera digefta.
D E . S Y M >
M A C A E I I R A T I O N
D E V M Q _ V E ] fie habent quattuor libri m a nufcripti,& Aldini v t r i q u e , & V i c e t i n i , & Florentni. alij regione e g o ratione magis p r o b o . fa?pe enim ita l o q u i t a r , v t paulo infra. Quapropterbene

cum {uperit de rbus habenda Kobis eji ratio, & c SE lib. Z. Hoc tamnex ipfts c*li
rationibm aufim Confirmare tibi,$Cc. M.Tul.lib.3. de Finib. Wc yero poteji quif.
qmm de bonis, & malis ver indicare, vift omni cognifa ratione natura, & vit>
etiam Deomm, Sec* P A N D A M ] aperiam.Virg. lib.3. ^ n e i d . jnebi/m facto certum, rmque ordwe pando. v N D E] ex: quibus rbus, feu principes.
t

0 3 o v E] v e l i n q u a s r e s . A D E - M ] mutt genus:eadem enim , i d eft

eafdem res peremtas natura refoluat: v e l hoc m o d o ; q u o v e eadem natura
refoluat res peremtas : nam vtrouis m o d o peremta eft aceufandi cafus.
G E N I T A L I A ] vim gignehdi habentiarad gignendum valentia:hac v o ce vtiturfcxccntislocis. O M N I S E N I M ] O c c u p a t i o e f t . n o n t e m e r
dixi (inquit Lucretius) ex corporibus primis omnia conftare, SE omnia in
eadem refolui, naturmque omnia ex illis creare, SE in eadem perimerc.
N a m fi quis p u t e t D e o t u m opra, SE cofilio res naturaleis creatas effe,vehementer errt, impia fenteritia.Iterantur hi fex verfus lib. U abfntquc
ab h o c loco,in exemplis Venetis recentioribus, SE Florcntinis, SE codiciB

T . L V G R E T I I C A R T ;

bus nonnullis fcriptis p R I V A T A D O L O R I ] dolorfscxpers. i P s t

S VI S
P O L L E N S OP I B,&C.] MJNTPWS; fcipfa tOntCtta, NBC B E N E
P R O M E R I T I S , 5 c c ] nec capitur bene raeritis^ nec iracommonecur.
promentis vna vox efl: non duo?, vcrbo p r o m c r e o c . P k t a r c h a s c o m m e n t ,
077 ti HY 'pv rtticf, & c . veiba ipfaEpicuri profert ad hune Jocum perrinentia. v ynu <kt)e, <y mott \sf3MB57y i\M^H( v pgHsV 7IA^ iw ;
<u. TV $ [MTT&eiw, y ttSctfTW *Tt f>yif, 7 yjhtxn <nuji^i-m id eft, in morbi
grauibus,& luboribus immoderatis fperasaliquid boni
infnus es.,
n a m q u o d beatum,8cimmortale eft, neque ira c o m i n o u e t u r ^ n c q u e g r a ^
tiafcdtitur. fie M . Tullius l i b . i . de nat. D e o r u m ,
Quad'Mernitmfaiitfihque
fit, icinechabere ipfum negocy qukquam, nec exhiberealmi.
Itaqitenequeira, ne3

NIC^A

DUS-*

que ^ratia teneri ,(]uod, qu^talia ejfent ,imbccilla ejfent omnia,

C A P I T V R ]

coi'rumpitur,velflecT:icur, vel, vt Nonius Marcellusinterpretatur,propitiatwr. %

i T V R ] commouetur,afrlcitur,vt idem N o n i u s . fiaVirg..
./Eqeid. 9.ticcfolos tangit^tridas. ljiedoloy. & l i b .
iLmifrite^rjuaparentii
^Tanger*fciktpotefi .hoc totum autem nec tangitur *V <svalee,ncc irafcitur.Porxb autemioc etiam erat v n u m ex Epicuri decreris, D e o s neque frafei cuiquam,neque cfl propitios : qwod cum alibi dclart M . T u l l . tm in oratione in t . Pifonem, vbi Pifonem ipfum fie facit l o q u e n t e m . Quideft C*G

FR, quod te fupplicationes

tantopere delefient ? in qwhus bomines erroreduuntur

qttasdij negltgunt. qui (vt no[kr illediuinus dixtt Epicmus ) neque pwpitij eni-

quam ejftfilent, nequeirati.

Idem epiir, ad Trebat. lib. 7.. Quomodo autemti~

bipUcebit Uuem lapidem iurare,cumjcias ouemiratum efj'e neminipojfe*

HumanMnteocutosfdecum Vua ideeret.

In terrkoppreffagrauifub reUigtonex?
jQu^caput . cli regionibus oftendebat,
Horribtlifuper aptclu mortalihm inflans:
P/imum Grattes homo mortalek tlire contra
Eft oculos auftis primfque obfiferecontra:
t
Quem necfama dmm^necfulmina ,nec minitanti - j
Murmure compreflit clu m fed eo magis acrem Virtuteminntdtanimi, confringerevt.arfla.. j
Saturneprimusport arum clauftra-cupiret*
Ergo viuida ris animiperuicit^o* extra
Procejiit longeflammantia mnia mundit.
Atque omneimmenfumperaguuit mente an'tmoquev.
Vnde,refertnobisy'{Horquidpofitoriri
~~
Juid ntqmat^mtapsiteftcLsmique cuifyue: j
y

>

DE

R E R V M

QUDNDMFITRDTIONE^TQUE

N A T.

ALT TERMINUS

L I B ,

\\
o^JF^h

BRENS,

3 %

^fy^^SRF^S

QudrerettigopedibmfHyielayifiim
OBTERTTURJIOS

EXD^UDT

VITLORUCLO*

H v M A N A A N T E o c v L o s ] fgniflcat Epicurum animos h *

minum religione, id c f t , inani dcorum t i m o r , & uperftitionc liberaMe
N a m Epicurus quidem, vt teftantur D i o g . Lartius, & M , Tullius fcripfit
librum de pietatc erga D e o s : & fupr d i x i m u s , Epicurum, quanuis negar c t , D e o s curam habere rerum humanarum, neque prces t a m e n , neque
v e n e r a t k m e m , & cultumdeoruro,tanquamprftantium naturarum fuftulilT. qua? funt p r o f e & valde inter fepugnantia, vt oftendit M . T u l l i u s

lib.i.denat.Debrum his verbis. ^Atquifcripfit librum deptetate erga Deos Epicurus ita vt Cortmcanium, aut Scuulampontifices maximos teaudire dtcas, non
eum, qui fufiuleril omnem reUgionem : nec mambus, vt Xerxesfed ratiombus Deorum tmmrtalium templa, e r
euerterit. Quid eft enim cm Deos ab bominilus
colendos dkas^cum Dtjnon modo homines non cobnt,fed omnino mhil curent, mhd
agant \jlt ejl eorum ximia qudam prxfiinJ'que natura , vt ea debeat ip/ perfe ad
fe colendam allicerefapientem. *An quicquam eximium pet ejl ejfcin ea natura, qua)
Jua voluptate Ut ans ntbtl nec acturafitvnquam, neque agatjtcque egertt ? Qu porto pieias et debctur,k qua nihilaccepem?aut qutdomnino (uius nullutn mentmnfit,
ti deberi poteji? I A C R E T ] humiiis, ma?fta,& proftrata eiTet, v t l v t N o y

nius interpretatur,qui benc verfum profert, forderet. G R A I V S H O M o ] Epicurus,Athenienfis, Gargetius, N e o d i s fllius. T o L i E R i ] a t tollere.quanquam Non.Marcellus legit, ttnere. V I R T V T E M I N R I t A T A N i M i ] inritatpro i^-itauitpofirum. vtapud Virg. lib.5?. Sceptra
palatinijedmque petitEttandri. N o t t Prifcian.Fumt,cupr, audt & fimilia
habere vltimamfyllabam circunflexam,/ patiantur f y n c o p a m . ficiterum

Lucr.lib. 6. Quas exitus hic animai Dijlurbt vrbeis. Iraque poftrema fyllaba
longa eft.quem(inquiOnequc fama Deorum,neque fulmina,neque cadum
minaci murmure comprefsit,fed eo magis irritauit,atque excitauit eius animi virtutem, vt omnibus difficultatibus fublatis,ac remon's ad euplicat i o n e m natura?, cognitionmque rerum inuolutarum atque obfcurarum
aditum,viamque fibi munirer. C O N F R I N G E R E V T A R C T A , C V C ]
allegoriaeftducT:aremilitari,& expugnationibus vrbium. c v p 1 R E T ]
^uperet.notant N o n i u S j & P r i f c i a n u s : a t q u e hoc v e r b o in hac irflexione
faepe vtitur Lucret. v t v 1 D A ] acris potcns, animofa. idem infr. o- viuida ttllus lutb res teneras iffert m lumints oras. V i r g . 5.JB.X). Exigui numro jd
3

bollo viuida vntus. idem lib. 10. non viuida bello Dextra vnis , nm ufqueje)ox.
viuatus
viuidus ( inquit Feftus) k magna yi dicuniur. E T E X T R A
P R O c ]
& procefiit extra rrnia m u n d i , Sec, F L M M A N T I A J
flammantia

propter f y d e r a , & * i g n e i s a n h e r e o s . A T q J y E O M N E I M , M E N S V M . & C ] aliud efTcputat Epicurus id quod appellat o m n e , i d e f t

iC'mf,aliud mundum.nam mundus eft finttus: o m n e autem eft infinirum;
m u n d u s o m n i c o n t r n e t u r , i m m o vero (fdiis placer) mundi innumera.-.
B x

12,
T. I V C R ET I 1
CARI
"biles cius fcntcntia quotidie & fiunt n o m n i , & i n t e r e u n t : at omne &
h u n e m u n d u m , ceterofquc omneis contirief, 8C nunquam neqae narum,
ncqae interitutum eft. V N D E R F E R T ] profre hune verfum N o niusji&interpreraturyc/ ^, oftenclit. e g o referre h o c l o c o fie accipiendum
1

puto,vtapud Virg.^ineid. 4. Egregiam ve huem, &fpolia amplarefertts:

vt fit tranflato re militari, q j t I D P O S S I T O R I R I , & C ] iterantur hi
duo verfus &:hoclibroinfr,&: lib.5 ,vic1:orEpicurus(inquit Lucretius)
refert nobis ex ea veritatis inue(tigatione,atque explicatione naturx, quid
pofsit nafci, quid non pofsit : qua ratione fuus cuique rci finis fit conftitut u s , & terminus immotus,ftabilis,aeternus, altifsimque defixus, aedepac"l:us. Legendum autem quanamfitratione , vt duobus aliis locis legitur.
,

A T Q J E A L T T E R M I N V S
H A E R E N s] hune locutn Virgiliqs
eft imitatusjfeu potius mutuatus lib.4. JEnei. Effi fa* louis pofcuntjbicterminushret. Horatius ftabilem rerum terminum. appellatcarmin fiecula*
ri. P E D I B V S S V B I E C T A ] V irg. lib. G e o r g . 2- Flix qui potnit rerum
y

cognofecre caufai, ^Atque metus omneis &inexorahilefatum Subiecit pedbus^ ftre

fitwquelAcberuntisauerni. O B T E R I T V R ] cod.Memm.habetExteritur..
t

cteri eu m vulgatis congruunt. v 1 c T o R 1 A ] Epicuri, qui cognitis rerum caufisjinanem deorum metum fuftulit,pietatem duntaxat fecuram,& deorum maieftaci confentaneamrcliquit: v e l q u i o m n e s religioncsfunditus cuertir,& ita terroribus animos hominum liberauit. Sed dicamus Epi*-,
curuoi cm in plerifque aliis rebus,tm in hac impium fuiife.

LLUD IN BIS RBUS REREOR NEFORTE REARIS

IMPIA FE RATIONIS INIRE LMENTAVIMQUT
INDUGREDI[CLERIS, QUOD CONTRA FEPIUS OLIM
2{ELLIGIO PEPERITFCELEROFA^ATQUE IMPIAFACLAI
AULIDE QUOPAFTO TRIUIA YIRGMLS ARUM
JPBIANAJPTTURPARUNTFANGUINEFDE .
DUBORES DANAM DELEBI,PRMA YIRORUM:
QUIFIMUL INFULA VIRGINEOS CIRCUMDATA COMTUS
EXYTRAQUEPARIMALARUM> PARTEPROFUJA'ft: I
ET MFTUMFIMULANTE ARA* ADFIAREPARENTEM
SENFIT^& BU NEPROPTERFERRUM CELARE MINIJLROS:^
AFFTECLQUEFUO LACRYMAS EFFUNDERE CIUEIS:
M UTA MET U TERRAM GENIBUS/MMIJJAPETEBATI
'NEC MIFERPRODEJJE IN TALITEMPORE QUIBAT^, '
QUODPATRIOPRINCEPS ONARAT NOMME REGEM*;
FUBLAU YIRUM M4NIBUS^REM BMDAQUC
:

DE

DeduBa%non

RERVM

vtfollenni

VerfeBo poffetclaro

Hoftia concideret matlatu

Tantum

B.

I.

morefacrorum

comitari Hymen o:

Sed cafta incefllnubendi

Exitusvt

NAT. U

tempore in ipfo
mfta

parenth:

cldfifelixfauftfquedaretur.
relligio potuitfuadere

malorum,

i l . L V D I N H I S R E B V s]Occupatio eft. I M P I A E L E M E N T A ]
impias inftitutiones,acprceptiones. I N D V G R E D I ] i n d u , & endo prpofitioncs antiqua,quae valent in: vt induperator,indupeditus, indu ftatu
indu mari,indumanus apud hunceundjpro imperato^ impcditus,in ftatu,in mari,in manus.Et teftament endo procinc"tu,endoitium,pro in pro ciD<5tu,& initium. de quibus lege Fcfli. fie & apud Lucill.j3<ij lepidlexes

compoftxlyt teffruU omnes Indupauimento^at^emblemate vermiculato. l\c enim

legendus ac feribendus fecundus verfus,non vt vulgo xArtepauimento & c .

Idc UBa'.jndufoyo fe omnes, decedere nu/quant, s c E L E R i s] id eft impieratis. nam feelus, facinus eft, vel cruent, vt ficariorum & paricidr, vel
inparentes,patriam,Deos. Q V O D C O N T R A ] I 1 C habent libri quattuor.
nunufcripti,& italegendputant viri docti. nam vulgo lcgitur,quin con*
t. s c E L E R o s A ] fcelerata,feu feeleris plena. Varro lib.5. de ling.L-t
tina:falerefi hominis. A v L 1 D E q_V o P A C T O ] quemadmodum du& o r e s Danaum & c . poft vocern/rffifo, apponenda duntaxat virgula eft,
autcomma.nam hic verfus, & a l i q u o t , qui deinceps fequuntur, ex fuperioribus apri funt. T R I V A I V I R G I N I S ] triuia: virginis , nempe
Dianar.di&a autem Diana triuia eft (vt feribit Varro lib. 6. d e lingua L a tina) vel qud in triuioponatur, vel qud lunaputetur efle^quarin ca?lo tribus viis mouetur,inlatitudinem,longitudinem ,altitudinem. vel qud
(vtalij votant) eadem fit Luna,DianajProferpina.Virg.lib.4.^neid. Ter- .
gtmindmque Hecaten, tria virginis ora Diana;, I P H I A N A S S A I ] Iphianaf- fie,Iphigenia:
A g a m c m n o n i s filia;. CumGrarci vento aduerfo A u l i d e ?
detinerentur, neque eis vllaad T r o i a m perueniendi facukas daretur, A g a m e m n o n Chalcantc confuIto,eifquerefponfo audito, quod fut eiuf.
modijiratam Dianam eflfe placandam, votmque ei perfoluendum ( v o u e - rat autem Diana?, q u o d i n f u o regnopulcherrimufh nafeeretur.) Iphigeniam filiam fuam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius, i m r a o -

lauit. Vromiffttmpotius nonfaciendum ,qum tam tetrumfacinus faeiendumfuit,inquit M . T u l l i u s l i b ^ . d e O f f i c . fie Se Horat.lib.i.faty^. Tu cum pro vitula >

fiatuis dulcem jiulide natam Jlnte aras f pargifque mola caput improbe f alfa, Incolumicapite?hacdereautemlegeSophoclis
Electrara,SeEuripidisIphi- geniamin Aulide.Hucpertinetillud Virg-^Eneidri. Sanguineplacaps w w -

os <& virgmeexf*. lpbianaffamtm\ l e g e n d u m , q u o d a g n o f c i t P r i f c . n o n

y

phianaffa?o. D E L E C T I,] hc apponenda eft diftindionis n o t a . T h e o crqV<?. Ua^^^him.o&KiMy^im,

S; oipeAo; 77. non difsimulabo in tri-

14

T.

bus lib. manu fcriptis

(lus quoque teftatur

V C R E T I I

C A R

fcriptum-cfle : quod non i m p r o b o . N a m Fe-

DILEBUSMILITUM dixile veteres n o n DELE

V I R O R V M ] Flos virorum.idem T h e o c r .
AA-nc vel p r i m a virorum, id eft - ^ t h
nrJfov : v t loquuntur Graci. Lucianus <3j#7w TO/
kokmm : 6V ira Adiianus Turnebus :fed vtraqucexplicato vidctur mihi
eodenj recidere. s i M V L ] fimulatquc,fimulut. I N F V I A ] filamcntumlaneum,quo faccrdotes'fa:mina:,&: hoftiae v e l a b a n t u r . V i r g . G e o r g . j .
MA

-MI

LANEA DUM NIUEA CIRCUNDATURINFULAVITTA

D A T A
C O M T V S ] data circum virgineos comtus. T*PO<F: ideft circtmdata capiri, SE temporibus comtae virginis, v e l c o m t o capiti virginis.
ET
M A E S T V M
s i M v L , SEC.] & fimul,id cfteodem tempore,vel
fimulatquc fenfir.id eft vidit, vel cognouit potius (erat enim velata) ma>
ftum parentem A g a m e m n o n c m aftare, & c . ad h u n c l o c u m pertinent illa
"M. T u l . i n orar. perfet"to .

SE

SI DENIQUEPIBOR ILLE VIDIT CU

VIA TRIFLIS CBALCAS EFFIT 'RIFTWVLYFJS M<X
MEMNONIS EJFFE, QUONIAM FUMMUM ILLUM LU
Y

vagina tectum ,c o n d i t a rn q u e h a b e re : v e l , f i q u i s m a l i t l e g i
vt feriptum eft in nonnullis codicibus, id crit celeriter exped
codices manuferipti tamen quattuor
Mv TA M E T V
Y
G E N I B .
SVMM.
P E T . ] fie habent omneslibri
manuferipti,
ty
pis exeufi : neque yideo quamobrem quicqtram mutare d e b e a m u s . f i c e nim Virgilius eft locutus./neid.9
Y
M.TuLFrumentaria.
"CE L A R E ]

TELERARE,

HABCM CELARE.
SE

SE

TVLOLLE PECUS MUTMQU

?CU<OMNEMETU MUTUM.SE
IAQU
FIIENTIAQUEPTTEATI MUTNM ATQUE EXARTIMA
tamen iegend PAT^BUT ,FULTAMETU TERR.GEN.SEC V
Y

tia, Tphigcnia vulta, id eft, vulrus fubmifla, r r e t u , id eft propter metum,

fterram genibus petebat:
hoceft vultu
que enim eft qudquenquam offendat vocis nouitas. N a m eam etiani
vfurpaut
Prxtereacadem v o c e vtunturLatini in numro multitud
Y
pro
fingulari.M.Tul.epift.lib.u.f

VUHMFUBMIFJAAUTEM,

LIB.Q.FDQUOI VTRIUFQUCFIGURA-EJFE V
VENTUM SEC.
ULTM TUOSMIHIEXPREFIIT
O rat. VUUUS OMNES ADUERFTTIF DILIGENTER PER
XIPEBOREVUBUS.SC lib. T. NOTAS PUERI PUER INDU
dixic VIRGMB.II.&N.SHDEA/MMIJJOCOTR SATUR
POPHTC Carm.de P e l . & T h e t . n u p t . P w o ^ TRMICUFUMMIFFO
tamen lectionem teceptam,& vulgaram retinendam prxfcrtim veterib.
libris confirmatam cenfeo. N a m SE Virg.poftremam huius verfus pattem
imicatus
fc7rrfw &c.lib.3./neid. cjjr O
P R 1 N c E p s,&c.]princeps,id eft prima.fie lib.f>QmPNNEEPS

E.SIMMIJ?! PETIMUS

>

VITXRATION
INUNK EAM, QUHCAPPELLATUR FAPIENTIA.M
taris in ptre argumentum, fiiiam eam, qua prima fit pater appcllatus,ma
ctare.Sic yEfchines in Orat
w w ^ k w inuehitur in Demofthen, quod
is diefeptimo poft hliar eius,quar fe prima patrem appcllarat, mortem.hoflias im.m.ola(et, his verbis, TTYY TNV^O'AJ^7 LOUI^W-TA.
MWVAU^ty-XMMTVI*

DE

R E R V M

N A T .
L I B . J.
15
ttvmtTi^f. Ts&CH'n'atut ofirohUai.i eft priusqum fliam luxi(fer piiusqura
eius funeri iufta foluhTet,coronatus & albatus bouem immolabat, morcm,
maiorum negligebar, leges & inflituta ciuitatjs violabar, vnica filia mifer
ami/Ta ,quipfum prima patrem appellarat. quem locum commmort
M.Tull Tu/cuU^his verbis. Itaque & *A.Efchinei in Demoftbeneminncbitur,
5

quodisfeptimo diepoftfilt mortem bojltas immolaffet.at qum rbetorkil qum copio !quasfententias colligitlqu verba contorquet! vt licere quiduis rbetori intelli- gas.cimd profert Plutarchus im&pv.
hm.M,ItaqueIpbigenia
apud
Euripidem hs maxime verbis fe patrem Agamemnoncm flexuram iperat. notant a' t^era na.'iig sv naF if.id eft, te prima patrem yocauiju me
fiham. s 0 1 L E N N 1] id eft vfitato,ftaco,rato & fixo.Sollenne vel folo,
quod eft ro $wwtm \& eft quod fubfiftit, vel ab Ofca vocefolio, quod eft
totum; ex qua follers quafiW c y ^ i d eft totus ars, & virtus, totfque in
mnireprudens. r e d a u t e m geminaturl, vtproducatur primafyjtaba.
C L A R C O M I T A R I
H Y M E N A E o ] i d eft vel in claro matrimo*
t

nio collocarijVt lib. q.Et muhaferiles -Hymenais an te fuerunt 7>luribus:vc\ nu

ptiali carminCj'eoque claro propter nuptiarum clariratcm celebrari : nam
comi.tarihoclocomSuTT^accipiendum cft:nec mirum cum etiam comitOias fuerit veteribus vfitatum. c A s T A - I N C E S T E ] arv^s.
incefte
autem,id eft impure,prapter fanguinem. nanisfanguis inquinat, & impurrum reddit. M A C T A T V ] ma&atione,& immolatione parente facta.
imctare propri valet magis augere, quafi magis auclare, ornare, h o n o r a re.M.Tultius ex N o n i o , Ferunt laudibui^maBant bononbm. Itaque non fo
lm ita loquJmur. raaclarc Diis hoftiam,id eft,immolare, vt Virg.lib. 3. .
JEnzid.Clicolm rgi maBabam in littore taurum. & Lucret.lib.5. Etnigras
tnatlantpec4ide$,& manibu Diuis Tnferias mittunt xk&C mactare D c o s p r o
eo quod eft/acrificiis dcos h o n o r a r c , feu placare. M . Tul. in Vatin. Cum.
puerorum extii Deos maBare foleas, ex quo madtare mad, & mactarc infortunio.Plaut. Bacchid. & egote,@- iUemaBamm infortunio: cuiufinodi-eftiU
ludapudTerqnt.Heaut.wgofcwwdamnoauBus eft. E X I T V S V T
CLAS^
S I . ] Haec Agamemnonis erat3e??w propter.qunliamfuam i m m o l a ret.itaque fie eum facitpriuato hominirefpondentcm H o r a t . f a t y ^ . l i b . } .

Verumegoyt brenteis aduerfo littore naucis Eriperem, prudens placaui fanguine.

Viuos. Vide E-urip. Iphig. in Aulide. T A N T V M R E L L I G I O P O T . }
acclamatio : vtinf. eodem \ibTantum lment* queunt permutt* ordinefob^,
& V i r g j i b . i . ^ n e i d . Tantttmolh eratRjsmanamxConderegtntem^.

Tutemet nobisiam quouistempore vatum

Terriloquh vitius dicls defeifeere qures^.
Quippe etenim qum mu Ita tibi iamfingere pofjum
SomnidyqHviu raones verterepofint:
JFortundjque-tuas ommis turban timor*.
Etmmtjiamfixerumfinem effe ridrent

' '

t V C R E ' T H

CARI

AERUMNARUMBOMINES ALIQUA RATIONE RLRENT

RELLIGIONIBUS>ATQTIE MINIS OBFIFLERE VATUM.
' *NUNC RATIO NUUAJLYEFLANDI NUUAFACTTLTAS:
HETEMAS QUONIAMPNASIN MORTE TIMENDUM. / / R
JGNORATUR ENIM QU<&FIT NATURA ANIMAI:
'
<NATA {ITJTN CONTRA NAFCENTIBUS INFM UETUR:
ETFIMULINTEREAT NOBIFCUM MORTE DIREMTA:
AN TENEBRAS OR CI YIJATYVAJIDJQUE LACUNES:
AN PECUDES ALIAS DIUINITUSINFINUETFEI
ENNIUS VT NOFIERCECINIT^QUIPRIMW AMNO
DETULIT EX HELICONEPERENNIFRONDE CORONAM:
PERGENTEIS ITALAS BOMINUM QUCLARA CLUERET.
ETFIPRTEREA TAMEN EFFE ACBERUJIA TEMPLA
ENNIUS TERNIS EXPONIT VERJIBUS^EDENS^
QUE NEQUE PERMANENT ANIMYIEQUECORPORA NOFL
SEDQUDAMFIMULACRA MODIS PALLENTID MIRIS.
VNDEFIBI EXORTAMFEMPERFLORENTIS HOMERI /
COMMMORTJFECIEMJACRYMAS &FUNDEREFALFAS
CPI]Je & RERUM NATURAM EXPANDEREDIHIS.
3

^ M Y-u) *

I
'C**

w
"

i s] hune vcrfum profertPrifci. lib. 12. fenten*

l i a autem huiusloci hxc eft. Q u i d A g a m e m n o n e m regem ambitiofum,
& ftult religiofum commemoro?tu ipfe dodtrina politus, atque ab o m n i
fuperftitioncliber,acfolutusiam nobisdefeifeereconaberis. T E R R I *
l o o^y 1 s ] id eft qualoquuntur pot ad homincs terrendos:quibus n o n
imbceilli folm animi,ven\m ctiam f o r t e s , & conftantesterrentur inter" dum,vt de Cerbero,de A c h e r u n t e , d e T a n t a l o , S i f y p h o , T i t y o , & esteris.
D E S C I S C E R E ] duolibrimanuferipti habent dtfctfcre,nnnulli defiiftere: qubufcum confentiunt quidam vulgati. ceteri defcijpne. P O S J V " M ]
c habent trs libri rnanufcripti, & typis exeufi Vicetini, & Parifienfes.
fed hoc prxterea varictatis in libris manufcr.reperi, quod quidam habenc
tnefingerepojjum. quam feripturam nonnulli d o & i viri p r o b a n t : aiunt<jue fie locutos cfie veteres. E g o fufpicatus aliquando fum legendum cowfingerepoffum. V E R T E R E ] e u e r t e r e . V i r g . ^ n e i d . i . Tyriasolim'qu yerter et arceis. L u c r e d i b . 3. pietatem yertere fundo. C E R T A M F 1 N E M ] fie
habent librioranes manufer. Vaticanus, Memm.Tcthianus,Bertin. atque
hanc feripturam agnofeit Nonius. Deniqueapud hune feriptorem fer
femper hoc nomen in gnre fa?min, vfurpatur, vt inf. eod. lib. Denique
T V T E M E T

"N

um -

DE

RERVM

NAT.

I J .

I,

ij

UM QUONIAM GENERATIM REDDITAFINIS,SE Ub. x. CERTA FINIS V

^E^.NEC QUAIFITPAENARUM DENIQUEFINIS.SE in plerifque aliis locis. fi
V i r g . lib.f. QUAFINISFTANDILSE apud Horat.od.17. Epod^ QUAFINIS,DUT QUOD
MEMANETFTIPENDIUM\ A E T E R N A S Q V O N . P O E N . I N M o R . T I -

M E N D V M J i d c f t timere o p o r t e t . v t a p u d Gra?cos
inf. eod. lib.
agere o p o r t c a t , & lib.

OFANOY.

fie loquitur

MULTA NOMS VERBISPRFERTIM CUMFITAGENDUM

X.TADDENDUM PARTEIS ALIAS ERIF. INDEFQU
5. QUINQUE (VTOPINOR) EAMFACIUNDUM EFTFENFIBUS AU&
EFT IN NOBIS MULTA EIENDUM. SE lib. 4. MULTDQTTE NOBIS C
PORTEREAUEMUS,SEC. N A T V R A ] ^ . N A T A S I T , A * N C O N T R A ]
-

vtrm anima nata fit vn ccorpore,vt volunt Stoici,an conrrab terno

creata in corpora nafcentium infinuetur,atque infundatur,vt fentit Plaro,
veteres Academici. E T S I M V L I N T E R E A T , & C . ]
vtrm no
moriatur anima,an ad inferos defcdat,an in alia corpora migrer.quc
poftrema opinio fuit Pythagoreor". dictum autem
finuet,feu infinuet fe in pecudes.nam veteres interdu non addebant pnepofitionem fiea iam effet in v e r b o c o m p o f i r o .
qum
idem Lucret.lib. 2.H0C etiamw^gt
V T N O S T E R
CECINIT]quivideturfuiflePythagoreus.Horat.epift.
ad Auguft.Ewww

SE
BICC

SE

INFINUET FEPECUDES, pro

VTADIGEREARBITRUM,OTI\IS
ADIGEREADARBITRUM,SEADIGEREIU[IURADUM.PROPU
HACANIMU TE ADUERTEREPAR EFT. E N

&FAPIENS,<<RFORTIS,<& ALTER HOMERUS,YT CR

CURARE VIDETUR QHOPROMIJJACADANT,&FMNIAPJ(BAGOREA.L?CS:CMS
BET HOC ENNI, POFTQUAM DFIER TUIT EFFE MAONIDES, QU
C L V E R E T ] i d e f t n o m i n a r e t u r : & i t a N o n i u s . citt & i l l u m Lucillij
verfum :
Valet etiam
ri,infignem eiTe,haberi, excellere, e(Te : vt infr eod. lib.
ibid. Qua

CUIA OPRA TROGINUCALIXPER CAFTRA CLUEBAT : Et

EFFE CLUEBAT OMNIUM MIFERRIMUS.
CLUERE interdum
KEC RATIONE CLUERE
EADEM,QUA CONFIT INANE.
NONDUM CLUEANT VLLO
HECMINUS ATQUE BOMINES INTERFENOTACLUERE.ibid.PRIM
QUDFUNT PERFEBAFIGURA,INFINITA CLUERE : SE lib. 3. VTILIS INU
CLUEBIT.LIB, ^.CUIUFCUNQUECLUET DE CORPOREFIT/VAGAR
CPIONES MULTUM CLUENTESCONFILIO,&LINGUA. T E M P L A ]
T O lib. 6. de lingua Latina. VNUS ERIT, QUEM TU TOILES IN CARULA CAL
PLUM TRIBUS MODIS DICITURAB NATURA,AB AUFPICIO,ABFIMI
AUFPICIIS IN TERRA, ABFIMILITUDINEFUBTERRA IN CALO TEMPLUM D
OMAGNATEMPLACALITUMCOMMIXTAFTELLISFPLENDIDN,
duos yerfus,qui,fequuntur, Qupneque,SEC. vt quidam doctifsimi viri
putant : alij putant effe Lucretianos. S E D Q J A E D A M S I M . M O D .
P A L L.] imitatus eft hune verfum Virgilius mults l o c i s , fiue fit Ennian u s , ilue Lucretianus : vt G e o r g . 2.

&FIMULACRAMODIS PALLCNTIA MIRTS : SE

,/Eh. 1. IPFA FEDIN FOMNIS INHUMATI VENIT IMAGO, CONIUGIS
JA MIRIS. SE 6, MULTA MODISFIMULACRAVIDET YOLITANTIA MIRI
^ANCHIFTADESPALLENTIA MIRIS* Sed n o n difsimulabo hune verfum abefle
dice Bertiniano,& M e m m i a n o . V N D E S B I E X O R
l o c u m pertinent illa M . Tullij l i b . 2. Acad. qua-ft.N?

T A

M,&c.]ad hue

CENFES ENMUM,CUM

\%

T.

L V C R E T I

C A R I *

in bonis dmbulajfet cum Ser. Galba vicino fuo dixiffe, vifus fum mtbi cum Galb*
dmbulatelat cumfomniauit ita nm-auit, VIFUS Humrus ad(tffpo'ia.ldcmibi
dbrmieatium vifa imbecillioraeffe dicebas\qum vigdantium. quo modo ? quia cu
experreBuseffetEnniS,nondiceretfevidijfeHome)i,fedvifmeffe. E T F V N D E R E ] fie codex Bertinianus, 8c Meraminus. s A L S A S J epjtheturn
i

otiofum,vt quidam putanc. qualia funt illa.*ww7o yikm-DS : humida vina,

apud Virg.alba niueapud Horat. E X P A N D B R E] explicare. in n o n nullis libris fcriptum eft, exponere : in aliis expromere. e g o hanc lectio-t
nemretineo.

QUAPROPTER BENE CUMFUPERIS DE RBUS HA

^E^ ^
*NOBIS EF RATIO:FOLISJUNQUE MEATUS
QUAFIANTRATIONE: O* QUA VI QUQUE GNAN
LN TERRIS/UM CUM PRIMIS RATONT-FGACI
VNDEANIMA,ATQM ANIMI CONFIET NATURA, VIDE
ET QU RES NOBK VIGILANTIBUS OBUIJL MENT E
TERRIFICET MORBO AFIECLIS^FOMNQUEFEPULT
UW >vty CERNERE VTI VIDEAMUR E&S>AUDIRQUE COR
'Or
MORTE OBITA QUORUM TELLUS AMPLE HIT UR OJ
I.^sk/J*'- ^f" *^
<NEC MEANIMIFIALLIT GRAIOMM OB/IURAMERT
Z^A<j6'cerf**
VIFFICILEILLUFLRARELATWISVERFIBMEFF:^
MULTANOUKVERBISPRFRTIM CUMFITAGENDU
PROPTER EGEFLATEM LINGUJ&* RERUM NOUIT
SEDTUA ME VIRTUS TAMEN, &J]?ERATA VOLUPT
SUAUIS AMICIT^QUEMUIS PERFERRE HBOREM
SUADET: & INDUCH NOFTEIS VIGILAREFERTNAS^
QURENTEM DICTIS QUIBUSJS* QUO CARMIND
' CLARATUPOFMPRPMDERELUMINAMENTI:
7{ES QUIBUS OCCULTAS PENITUS CONUIFEREPOFI
i^if *
/

cJLjy^

T/Y

concludthunc l o cum h o c Modo . Q u p n i a m igitur vidcmus ignorarione caufrum , & re*

rum nturainuolutatum, homines mifer conturbari , c m cetera; res
amnesobfcur nobisfunr pcrquirenda?,& cognofcda%tm maxime qua
fit animi natura,videndam eft. cm hoc loco coniunctio eft, c m refpondet
altra tum quarto abhincvetfu. E T ' . Q ^ V A V I Q J A B - Q J E . G E N A N *
T V ^ ] fie legendum, non gerantur,-vt vulgus legir? geno enim idem valet quod gigiro.'Cuius" verbi igfrodne<:omplures non apud htmcpo'*.
a ra fdlurn'loade^raHali f u n t i y t ' g b i h r i s p l ^ d e m u s i v e r ^ m x t i a m - a p u i ,
' Q J A P R O P T E R 1

B ' E N E - C V M ' S V P E ' R ' I S ]

DE

R E R V M

N A T.

L I B . I.

>

Vaffoncm, SEcteros.'Geniumappelhbttnt deum (inquii Feftus) quiym obtineret rerumgenendayum *. vbi vulgo. legitur & feribitur grendarum cor?
rupt. Varro lib. i. de r c ruft. cap. 31. idexpabulifegete vtridefBum , antequamgcnatfiltquas.Idem cap. 12. Quod eftprinpitimgenendi. Idem An Andabatz.Sed quod bac loca aliquidgenunt :quem poftremum locum teftem
producit Prifcian. lib. 1 0 . eu m altero Lucretij ex lib. 3. tanto magis inficUndum, Totumpojfe extra corpus durareygenique. s A G A C I ] fagaces propri
canes dicuntur : quiaineft.in eis vis odorandi eximia luque fugaces appellanturmulti &folleYmacuminis,inqak
Feftus* idem inf. eod. lib.Eftigi*
turnimirum id, quod ratione fagaci Quarimus, Sec. ibid.'inf. Verum anima
t

fatis bac yeftigia parua fagaci Sunu SE lib. 2. Kec minus bac animnm bac cognojeerepoffefagacem: &c.lib. 4.^7* Tu mibi da tenueis aureis animumquefagactm.
s o M N o Q ^ V E S E P V L T I S ] E x Ennio. Kunc hoftes vino domiti,fomnquefpultiXxc SE Virg.lib..JZn. Jnuaduntyybemfbmno yinque/puham>idm
Mb.^.fomno^inquefepulti Procubuew.ibid. %utuhfimno^ vinqttefepulti Conticuere, M O R T E O B I T A Q J T o R vM,&c.]iteratur hic verfuslibwf.mutuatus eft hoc principium verfus. Virg. lib. 10. JEn. Morte obita qualesftma
eft yolitarefiguras, T E L L V S A M P L E C T I T V R o s s A ] vel tanquam
mater, velfimplicitercontinet Virgil. /En. j.Quhn qua Dardanium tellus
mibiferuatjlceften'.EtpatrUjtncbifegremiocoplcBituroflx? N E C M E A N I s

fielegendum,non
vtin quibufdamlegitur,animusfallit. fie-enim loquuntur interdum Latini prarfertira pota% Fal/us animitager
&fmcius animr. & crucionmimi,
Eft aut h o c loco occupatio. M v
T A N . v. p. C V M S I T A G E N D V M ] ideft cum multa fint agenda , vt fupr admonuimus. agendum enim actionem fignificat vt apud
Gra^cos e*xw, id eft agere oporteat. cum multa nobis verba
fintinnouanda'.velcum multa nobis nouis verbis fint appellanda.
P R O P I E R
MI

A L I I T ]

SIC.

L-

E G E S T . L 1 N G. ] Sic inf. eod. lib. nec noftra dicere lingua Concedit nobis paSE
patfif

rtit fermonis egeftas.

lib. 3. rationem redere auentem ,/tbftrabh inuitum
ftrmonis egeftas. Sic a t o apud M. Tull. lib. 3. de Finibus de Zenone . Cum

yteretur in lingua copiofafaBii tamen nominibus, ac nouis: quod nobis in bac inopi
lingua non concedi/ur. quanquam tu banc copiofiorem ctiam dicertfoies.Idem contra lib. r. New eft bkomnino docendi locus:fdita fentio,&ftpedifferui, Latinam
LINGUAM non modo non inopem vt yulgputarentfed locupletiorem etiam ejfe, quam
Grcttm. Qumdo enim, ne nobis dicam, aut oratoribus bonis, autpohis,poftek qui'
dem qumfuit,quem imitarentur, yllus orationis yel copiofe, yel tlegantis ornatus
defuii S P E R A T A v o i v P T A s j f i c habent quinque lib. manu ferit

pti, SE exeufi Parif. Veneti antiq. Vicetini, Florent. Q u a m feripturam fecutus fura rm adductus t t libror auctoritate: tum quod confentaneum
eft Luctetio Epicuridcrta Latinis literis illuftranti amicitix,& ex amicitia nafeentis voluptatis caufa feribendilaborem perferre .alij codices, fi
quis forte eos fequi maet,habent,/^a^rf voluntas. q_v E M V I S P E R ^
F E R R E
L A B O R M ] quinque lib. manu feripti,
Vicetini habent
efFerre: qux fortafle germana eft feriptura. nam SE ita veteres loquebantur. vtus pota apud M.Tull.orat. pro Sexo.Si tulaboremfumma cum c-

SE
C

2,0

T.

L V C R E T I I

RA EFFEM NULLUM.
r

j >*f^''

'f-'Hunc

igiturterrorem

Nonradif

folis

^[ullam

ammiytenebrdjfqne

N A ]

M*X"*>

necefjfl.

fiequelucidateladiei

Vifcutiantfed
Principium

t v MI
p E N I T V S] introrfus.

P RAE P A N D E R E

ces : pra-ferendo faccis lumen aperire.

A'A<4

CARJ

natur/pecies ratioque:
y

hinecuius nobis

exordtafumet,

rem nihilo gigni diuinitus

ynquam*

Quippeitaformidomortdleiscontinetomneis

4c

-^^^^Qubdmulta

rc

&

RI'
'^Jh^>

A^/JL

y
/A

m terrisferi cloque
t

Quorum
Po

'Y***'

tuentur:

operum cauf* nulla ratione

videre

unt:dcfieridtuinonummerentur.
^^Quasobres^vbividerimusjlpoffecreari
Venibiloitumfluodfequimurjamreiiusinde

Perfpitiemw\&
Etquo

yndequeat

res quque creari:

quoique modo fiant operafme

H V N C I G I T V R

T E R

dium.

R . ] trs verfus qui deinceps coniequuntur,

iterantur in princip.lib.i. & lib. 6. T E'L A D U I ] idem dicit. nam radij

folis,tela diei funt,vtpote quibus tanquam relis hue & illuciactis, ac diffuis totus orbis rerrarum illuftretur. Iam tela GIXCO-M^i^v, qud l o n ginquo loco mittuntur. Sic Aufonius Mofella, Luciferaque payent letalm
teladtei. N o t u m autem eft Apollinem ab Homre cV/ceterispotis Gra?cis ^ a V o v j & l j c K ^ w ^ i d e f t j l o n g i a c u I a n t e m appellari. s p E C I E S ]
i S*e<'*,)5 S*ae:id eft contemplatio. C i c e r o lib. 2. de nat. deorum. Huila eft
enim infatiabiliorfpecies. R A T I O ] vel ratio fimpliciter, id eft Koyx : v e l
ratio natura?, vtfuprratiocli,& ratio deorum. P R I N C I P . H I N C ]
id eftcuiuscontemplationis,& rationisprincipium,nobishincnafeetur,
&proficifcetur.hincautemnempe Hullam remisnihih,&c.
H V L L A M - .
R E M
E N I H I L O
G I G N I ] o m n i u m , qui vnquam de natura locutifunr,fuit harc opinio c o m m u n i s , nihil ex nihilo fieri : quod teftatur Arift.
I.lib. poix- 70 '/yt&yov <M (mOY7UV yyi&t, kJhjemy tkX y> TUJJTVIS ftoyrofmso;
fieinf mms al e yvotuf, id eft non poteft fieri,vt id quod gignitur, ex iis
qu non funt,gignatur.Nam de hac opinione omncs,qu de natura fcripfe
run^confentiunt ibid. MY JO& TUV $WA.W yWj^ecSj ? AU) orme Etiam.*
Democritus,quem aucloremin primis fequitur picurus, ( N a m in P h y .
flcis totus cft alienusEpicuruSjVtfcribit M . Tulliuslib.de finibus,quippequi D e m o c r i t o pleraque omnia fumt) Democritus igitur quoque hanc
eandem fententiam probat, iwfiv CM, T (M font yy>i2% fwt9'nm
'y fdtU
p<5j : id eft nihil ex nihilo f5.cri,nequcin nihilum interire.huc pertinent il-',
la M.T.ult.Iib...de diuinatione,
1

HON ERGO OMNIUM INTRIMS A

DE

RERVM

NAT.

LIS*.

..

2.1*
TONFICIET : & ERIT SQUID, QUOD AU( EX NIBILO
ONATUR, TUT I
QUIS BOCPBYFICM DIXIT VNQUAM? N e Ariftoreles quidem ab hac c o m m u n
omnium opinione longius di/cefsit. Ira enim longam hac de re difputationem concludit lib.i.fv.iexpo^.mhil fer ex eo quod non eft (mpliciter "
feu ex eo quod non eft per fe, quale eft priuario , quaro G n r c i lpon a o m i ant,fieri:fed contra omnia fieri ex mareria,qua: eft Sv.id eft ens(Iiceat n o bis hoc vocabulo vti) ens(inquam)per fetnon tamen ex materia fiunt o m nia ea ratione,qua eft aliquid, fed qua ratione nihil eft, feu eft non ens &
y&T N>[4ILIyJs; id eft ex cuentu : hoc dico qua ratione ineft in ea priuatio
forma? eius,quam iam iam eft indutura: id eft qua ratione eft informis, 5C
expers eius f o r m x , q u materiam iflam informatura eft.ex eo autem quod
nihil eft fmplicirer & p e r f e , vcluti ex priaatione nihil fit. ex eo igitur,
quod eft ens per fe,fit ens: Veruntamen non fitper fe,fd ex euentu,id eft
quia eunit matetix,vt ea forma,quam iam iam cfecutura eft,& ad quani
accommodataeft,careat.ha;cfunt Ariftotelis. D I V I N I T V S ] diuinavo-luntate,feu diuino numfne, v t idem ftatim loquitur. C O N T I N - T ] afficit, feu coe'rcet, &" conftri&os tenet. D I V I N Q N V M I N E ] diuinitus.
T V M , Q j y o D , s E Q V I M V R ] fichabent omnes libri & manuferipti,
&C typis'excufi.quale&io fi enjendata eft,hoc fignifcat . v b i viderimus nihil ex nihilo creari pofTe,tumfaciliusidperfpiciemus ,quod fequimur , i d
eft,quod probamus, Se quod nobispropofuimus adprobandum , n e m p e
S c v n d e quaquc res creari pofsit, & q u o m o d o fine deorum opra creerur.Videtur mihi tamen reclamantibus libris omnibus legendum.efre,tuiK>
quod fequitur,&c.

/
^NAMFI DE NIBILOFIRENT:EX OMNIBU"RBUS
?
OMNEGENUS NA/CIPOJJET:NILFMINE EGERET. 7'
E MAIRE PRIMUM BOMINESJ TERRA POJFTT ORIRI t
SQUAMMIGERUMGENUSGJ* VOLUCRESIERUMPERE CLO
ARMENTA,ATQUE ALUPECUDESIGENUS OMNE FERAXUM ;
LNCERTO PARTU CULTA AC DEFERTATENERET.
*NECFRUCLUS IIDEM ARBORIBUS CONFTAREFOKRENT,,
SED MUTARENTUNFERRE OMNESOMNIAPOJJENT.
QUIPPEVBI NON EJFENT GENITALIA CORPORA CUIQUE,
QTPOJFTETMATER' RBUS CONFIJERECERTA?
AT NUNCFEMINIBUS QUIA TERTIS QUQUE CRANT m?:.::
'INDEENAFCITUR^ATQUEORAS INLUMINIS CXIT
MATERIES YBI INEFT CUIUFQUE O* CORPORA PRIMAI
ATQUEHAC RE NEQUEUNT EX OMNIBUS OMNIA GIGNI,;,
QUOD CSRTIS IN. RBUS, MEFTJFRETAFCULTAS.
Y

12,
4

T.

N A M St

D E

I V C R E T M

N I H I L Q

C A U I ,

F I E R E N T !

E X

OMNIBV*

RB

Vs]

Epicuri verba ad hune locum pcrtinentiajqua: extant apud Lartium,haec

funt. tnpm {uvov iMyyviTru t. <n$ fw OVTK. my IH, 7IWNV \yytT &y, amp-

"K-M>\\H 7w ry.Y[XA.TUJ;x. HTAV

T S.

twv
JII\VI7V: id eft primu
fieri ex nihilo.ahoqui e n i m omnia ex omnibus orirentur, nihil egentia feminibus:& fi id quod interit, in nihilum interirer, tes omnes occiderent,
cum ea in qua:res refoluerentur,non efTcnt. E M A R E , p R I M V M.]M*
re,pro mari antiquum.Charifius tamen docet nomina neutralian e n o n
fa<5Hra,inablatiuo quoque eandem litteram feruare. M . V a r r o l i b . 3. de
genre R o .
M.ire/PARATA
idem Iib.rz.antiq. human.
Vatro Atacinus.O'wg/w
R
rat.fatv.8.lib.2.G^^f
ad
cusillc Plautin.in mil. Gloriofo.

K
RE ORTI.

OPPIDX.
OCEANO, LIBYCO MARE
PURPUREO MENFAMPERTERFIT.
MARIS CAUFX BERCLEEGOB

H$m ft .mare\ABFIINMJFEMITANQUXMBOCVTEM- i
eft in voce amare. dubium eft e n i m vtrm dicat mare pro mari, an amare verbo amandi.qui Iocus explicatus eft Mureto l i b . Variarum lectionum. 3. cap. 17. s Q J A M M I G E jx. v M G E N v s] pifees. vt inf.
eod.lib.Nrfw

QUOJQUAMMIGERI POTERUNT PROCEDE

tica? SE lib.2. PRATEREAGENUS BUMANUM, MUTXQ
DES. jinim.TNTIUM (inquit M . T u l l . l i b . i . d e nat.deorum) ALI<T C
AH* VILLIS VEFLIU ^ALIAFPINISHIRFUTA : PLUM
BAS,ALIAS EJFE CORNIBUS ARMTAS, ALIAS HAB
coilftanter manere. F E R R E O M N E S O M N . P o s s . ] o m n e s a r b o l e s o m n i a fruduum gnera ferre poiTenr. Virg. hune locum exprefsit
Georg.i.
T>am c u m
G E N i T A L i A J a d gignendum valentia: vim g i g n e n d i ha
bencia. 1 N O E] ex eo l o c o , vbi cuiufque materies ineft . coniunge HXC
duoINDEVBI. H A C . R E ] h a n c o b r e m , f e u h a n o b caufam. S E C R T A ] diflinda SE feparata.

HEC VERO TERRA FERRE OMNES OMNIA PO

SEC.

T?RMEREA,cur Vere rofamjrumenta

Viteis Autumnofundifuadente

yidemus,

Si non, certafuo quia temporefemina

Cum confia xerunt,patefit

calore,

rerum

quodeunque

Dum tempejlates adfuntj&

yiuida

Tuto RES teneras effertin luminis

Quhdfi de nihilofirent\jubit0

crtur,
tellus

oras?

exorerentur

Imertofpatio^atquealienispartibusanni'.
Quippe ybinullafirent

primordia qugenitdli

Concdio pojpnt arceri tempore

iniquo.

LTE

R E R V M

N A T..

L I !.. I,

1}

5N/Vc forr augendis rebusfyatioforet

y fus
Seminis adcoitum, nibitoji cre/cerepojfent.
WHamfirent iuuenesfubitb ex infantibu*paruls:
E ter raque ex or ta repente arbujafalrent*
Quorum ndfieri manfefiufliomnaquando
Paulatm crefcunt(ytpar e])femine certo:.
Crefcendoque genusferuant>yt no fan poflis
QuqueJua de materiagrandefcercolique.

C A L O R E ] xftate. V I T E I S
A V T V M N O F V N D I
svAD.]treis
codiccs manufcriptosfecutus fumrquibufcum congruuntnonnulli vulgati.nam alij habentyWrfwtt.Prarterea in Florent.legitur. Vuas non v i / m . a u .
tumno autem fuadente dixit per tranflationem. D V M T E M P E S T A T E s A D s v N T ] id eft tempora idonea, atque opportuna. nam tempftaris nomen eft (javov. V I V I D A ] Y$GETA)\^.LA..viuatum <r viuium ( inquit Feftus) magna vi diBafunt .fuprnotatum*eft. T E N E R A S ] epithetum tenet as licet coniungere cum voce oras: id eft liquidas, molleis : licet
SE cum voce m , v t intelligamus res adhuc recenteis, SE infirmas, needum
ita corroboratas, vt iniuriam cadi ferre pofsint. infr paucis pft verfibus.
SA'rii in teneras po/int profoxrter auras, A L I E N I S P A R T I B V s] id eft
.intempeftiuis: t e m p o r e n o n fuo.fuum , SE alienuminter fe opponuntur..
Q V AE G E N I T A L I
c o N c ] id eft qua prohiberipofTent,quo.mimis inter fe congrederentur, SE conuenirent ad rem aliquam gignendam.
Concilium apud b o n o s feriptores, quarumlibet rerum ,ac perfonarum
congregationem,ac ctum fignificat : vt hoc loco,concilium gnitale eft
congregatio corporum primorum ad gignendum valens. fie lib. 2.. Tultt

que prterea magnum per inane vagmtur, Conciliis rerum qufunt reiccia. id eft
qua? nonpotueruntcohxrere ad res gignendasiibid. Quod tamen vtpoj?int,

abctu,concilique Hilfacientprtet yolgum ,turbmque animantum* SE lib.3.

Qulm mortale quod eft,immortali, atque perenni lunBum in conciliefanastolerare
proeellas'i T E M P O R E I N I Q J V O ] propter teraporis iniquitatem , feu
propterea qud tempus effetalienum, aduerfum, atque inopportunum."
ficfupr. patrii tempore inique, N E C P o R R o A v G E N D 1 s R E B Y S
id eft nec porto rbus iamnatis fpatio opus effet ad congregationem corj?orura primorum,per quau-esilladuftlniagnitudinem colligerent, arque

aquirert,&{vtinfTaJoquitur)^//omMfo?;r/>?|;wf..s.p A . T 10 v s v s]

id eft fpatio opus.Terent.Heaut.M//;^?/? vfm\bi,vt opw eJlfaBofae.Ci

idem Lucret. paucis verfibus pft. Huila viforet vfns enim qu*> pambus lus
. Dtfcidium parere.SC. . , O , M N I A jxj. A N D o , & c . ] id eft -quoni res omnes
t

fenfimerefeunt certo femine c o n u e n i e n t e . ^ w W o h o c l o c o legendum eft

cumaccentu grauiinpoftrema fyaba. D o c e t enim peftus Quando cum
graui accentu pronunciarur,idcm fignificare quod quoniam^ SE elle coniu-n
i o n e m v c u m a c u t o acesntu vero elfe temporis.adujsrbium^

^4,

'

C R. E T I I

C A R I !

HUE ACCEDIT^VFINE CERTIS IMBRIBUS ANNI

LTIFICPS NEQUEATFTUSFUMMITTERE TELLU
W t t PORRFECRETA CIBO NATURA ANIMANTUM
PROPAGAREGENUSPOFFETYVITDMQUE TUERL
VTPOTIUS MULTIS COMMUNIA CORPORA RBUS
MU ITA PUTES EFFE^VT VERBIS ELEMENTA VIDEMU
QUAMFINE PRINCIPES VLLAM REM EXIFTERE POJFE
DENIQUE CUR BOMINES TANTOS NATURA PARAR
Wtf N POTUITYPEDIBUS QUIPONTUMPER VADA POF
TRANJIRE,&* MAGNOS MANIBUS DIUEUERE MON
MULTDQUE VIUENDO VITALIA VINCEREFECLA:
SI NON MATERIES QUIA RBUS REDDITA CERTA'JL
GIGNUNDLS EQUA CONFIT QUIDPOFSIT ORIRI*
W//IGITURFIERIDE NIIO POJFE FATENDUFL:
SEMINEQUANDO OPUS EFL RBUS ^QUO QUQUEC
ARK IN TENEREVSPOFSINT PROFERRIER AURAS
Y

fubminiftrarc,fuppediure,feu efferre. S E C R E T A
fine cibojfcorium cibo. P R O P A G A R E ] amplificare, multipli-care.tralatio viribus.in verbo propagarejprimam fyllabam produxit, v t
ib.f.VtpropagandopofiintprocuderefecU.
ibidem corripuit. HecpotuiJSeproS V M M I T T E R E ]

C I B O ]

fagando procudere prolem.fie& fup. <&f<tcU propagent,fie& Virg. nomen

propago produxit lib.6. nimium vobis B^mana propago Vifa potensfuperi. P r o pagatur autem genus,maris & fxmina; c o m u n i t i o n e , & rbus Venereis.
A t q u i fine Cerere quidem & Libero friget V e n u s : fine cibo autem n o n
"folm Venus in animante languefeit, fed ipfum quoque animans interir.
P A R A R E ] 4seT*<r*f*j< efficere. P E D I B V S Q J T i P O N T V M]qualis
r i n g i t u r P o l y p h c m u s Virgilio. V I T A L I A S A E C L A ] f x c l a h o c l o c o
profpatiisannorumpofuit. Vitale autem idem valet quod vitaprxditum,
v e l a d vitam pertinens,velcum vitaconiundtum. R E D D I T A ] attributa, vt fxpe alis. o^v A N D o] quoniam: vt fupr. A E R I S I N T E N . P .
P R O F ,
A v R A s] id eft in arem.fic inf. Odine mutato, & motu facere a'}

ris auras.

POFTREMOQUONIAM INCULTLS PRFTAREVID

CUITA LOCA O* MANIBUS MELIORES REDDEREF
EFFE VIDE/ICETIN TERRISPRIRNORDIA RERUM:
QUNOSFTCUNDAS VERTENTES VOMERE GLEBA
Y

Terraqut

DE

RERVM

N AT

Terratque folumfubigentes
Quod fi nullaforent jioflro

1 1 C.

I#

cimus ad or tus.
finequque

labore

Spontefit a multo fieri meliora videres*

Hucacceditvti

ququeinfua

Difioluatnatura:

corpora rurfum

nequead nbilum interimat

'Nam fiquidmortale

i cunBkpartibus

Nu Ha yi foret y fus enm, qupartbus

Atnunc,

*
1

^f*

lus
pojfet.

terno quia confiant femine quque: ;

Donec vis obiit qu res diuerberet

y

Aut intuspenetretper
Nullius

res,

ejfet: -

Ex oculis res quque repente erepta periret.

Difeidium parere^O* nexus exfoluere

. ^<

exitiumpatitur

inania>
natura

iBu,

dijfoludtque:..
yideri.

M A N i B v s] opra hominum, &: opre ruftico, cutura, E s s E - v i D E L I C E T ] velrepetendum^wvK,fatendum eft,velaccipiendum eft,

videlicet, pro vidcre licet, feu perfpicuum eft, quod non eft inufitatum,
quemadmodum fcilicet,pro fcire licet, vt alis oftendemus,ibi,

SCILICET EJJ

GLOBOFA,TAMENCUMFPUALLIDACONFIENT.lib.z.
hicverfus, & qui proximfequkur, iterantut lib. f.

V E R T E N T E S ]

c^vA

N O S

F A E C

YHG.GCOTG.I.QUOFIDERETERRAM VERTERELCENAS. & lit. J.

TUM VERTEBAT ARATRIS. T E R R A I Q _ V E S O L V M ~] FOLUM (inquit Feftus)
RA.DICIMUS TAMENFOLUM TEN &FOLUM REGNI.ENNIUS.SED
MENFAPARUMPER. IDEM.TARQUINIO DDIT IMPERIUMFITNUL
I

G E N T E s ] mollientes,colentes.Vide Feft in v o c e f u b a d u s . V i r g . G e o g . .
i . v4nte

LOUEMNULLIFUBIGEBANT ARUA COHNI. M . T u l l . i n C a t o n e maio

CUM GREMIO MOLLITO ACFHBABOFPARFUMFEMENEXCEPIT &Lc
y

v i , p e r f e . H V C , A C C E D I T ] Poftcaquam docuit nihil ex nihilo fieri, ,

nunc (quod eft coafequens ) oftendeie incipit res creatas non interire in .
id quod non ft,id eft in nihilum,fed prima corpora, ex quibus res omnes .-.
creata: confiant, vtpote folidifsima, & fimplicifsima, alterna remanere.
N V L L A
v i F O R E T v s v s E N i M ] fie habent trs libri manu
fcripti : a l i j ,
et. D I s c i D I V M . ] fie habent trs libri manuferipti.difeidiumautem v o x Latinaeft,ne quisforte de hoc dubitet, verbo
difeindo, nata, vt exfeidium verbo exfindo, non verbo e x c i d o . V i r g . .
Jib. 1 .
idem lib.
difeidium autem idem valet quod difcifsio.di
i u n l i o ^ i f t b l u t i o . quo nomine vtitur fajpius. A T N v N c , . A E T E R N . Q ] omnes lib. feripei, & nonnulli exeufi habent,
: qua;
icripturafi re&aeft, vtmihi quidem fie verifimile,fic interpfetanda eft,a.c
D :

RJUS

JEN. JLKNEGAT EXFEIFFA VITAMPRODUCERE TROIA.

UMPOPULOS EXFEINDERE REGUM.
QUOD NUNC ATERNO

%
T. I V C R E T I
C A R
nunc,rcdnunc,nuncautem:vtdicimus,Quodf,pro,fiautem. o O N E C
V I S o B 11 T ] fecutus fum quinque Iibrorum manu feriptorum a u & o r i tatem.obiit autem, id eft obuiam it, incurrit, o c c u r r i t . N a m vulgati habent obeat. D I S S O L V A T Qjy E ] licet lgre dijjbluat, v t ft trium iyllabarum, & ita erit verfus fpondiacus : licet & per dia?refim, difbliiat : C
item alibi, E X I T I V M ] interitum. Exitium (inquit Feftus) ponebant and'

quipya txitu: nunc exitium J>eflmum exitum dicimus.

'Sd /ff/^f^^ f!^

* 7 ^ L Idf^^ '
c

Vrmrea^qummqm wtujtdte amouet ts:

penituspermit confit mens materiem omnem:
Vne animalegenusgeneratim in lamina vit
%edducit Venus* aut redduBum Ddala tellus
Vndealit atque auget,generatim fabula pra-bens)
Vndemare, ingenui fontes externdque long
Flu minafuppeditant ? vnde tberJidera pafeit}
Omnia enim dbet\mortali corporequfunt
Infinita t&s confumfe anteafa^difque.
Quod fin eoffatiojttqueanteafta tatefuere
E quibus hc rerum confifitfu mrrui refetla:
Immortahfunt natura prdita certh.
Haud igitur poffunt ad nilum ququereuerti,
3

G E N E R A T I M ] per fngula gnera, vt fupr. fie autem habent libri

duo mamrfcripti:in quibus eft Bertinianus:reliqui d\io generatum:qaos no
"fequor. I N L V M I N A V I T A E ] Virg. lib. 6.JEx\.Heu quantum interJe
:

%ellttm,filuminavit*^Attigerint\quantd4acies ftragmqueciebuml
y

R E D D Y -

C I T ] geminatur d.metricaufa. vtRettulit,repperit, reccidere,reppulit,

refFerre, redducir,apud h u n c , & a p u d Virg. & apud Horat. Se fexcenta fimilia. I N G E N V I F O N T E S ] fecutus fum quattuor libros manu feriptos,quibufcum confentiuntFlorentini.ingehuos autem interpretor,non
maniiiauc opre f a & o s / e d natiuos.ingcnui etiam dicuntur, qui liberi funt
g e n e r e , & natura,non manumiftione, aut vindidja, aut fmii iuris ciuilis
ratione:vndc illa, ingenuus animus, ingenuus ciuis, ingenua? artes, inge
nuus pudor.ceteri libri habent ingenitifi quis forte magis probabir. s v r
t E D i T A N T?] fuppetunt?vel parata funt.abfolut enim accipiendum,

v t infr. Ttfateries vt fuppeditet ubm reparandis. Cic M . Tull.Tufcul. qua?ft.

quocunquelocebonafuppeditant jbibeatpofsumm viuere. V N D E A E T H E R
p A s c r T ? ] Etiam nohnulli alij philofophi exiftimant f o ie m , & cetera fidera,& ftellas humoribus Oceani, & terra? vaporibus ah",
S I D E R A

fie M . Tull.liba.de nat.Deor. Erg<t\wy\\t)cumfdigneusfit, Ocanique ala*

b
DE

R E R V M

N A T .

L I B .

I.

2.7

ttf bumoribustfuianullus inisJinepaftu- aliquo pofiit permanere : necefe eft aut et

fimilisjitignt\quem adhibemus adyfum^atqueriBum :.autei qui corporibut anintantium continetur.ibid.Trobabileigitur ej ^prafiantem intelligent iam infderL
bm ej?e,qu & atheream mundi partent incolant, O" marinis, terrenifque bumoribus longo interualhextenuatis alantur.Vkg. /Eneid.r. Polus dum fiderapafcet,
t

f e d h a c d e r e p l u r a d i c e n t u r l i b . 5 . C O N S V M S E ] i d c l confu m fiffe. talia funt illa,promifse>q\io vtitur Catull. Euaftijercufli^diuifse, erepfemus, qui
bus Horatius: rixet,dirextijacceftis, extinxem, quibus Virgilius & Tcrenr.
- V B R i ] f i f u e r u n t ea,quibus &c.-ideft fi fuerunt principia quardam
SE femina rerum, ex quibus hxc fumma rerum reficitur, & reparatur, &
conftat:ilJacert funt immortalia,atquc alterna...

Denique m omneis eadem visycaufdque yolg

Conficerety nifimateries terna TENERET
Interfe nexus minus aut magis indupedi.
Taclus ENIM LETIfatis effet CAUFTT profeH:
Quippe vbi nuliaforent terno corpore:eorum
Contextum vis deberet diffoluere quque.
At

NUNCYINTERfe quia nexusprinc'tpiorum

Diflimiles conftanf.terndque materies eft:

Incolumi rmanent res corporeidum fas acrU>
Vis obeatpro texturacuiusquereperta.
Haudigitur redit adnibilum res vllafed omnes
Difcidio redeunt in corpora materih
Qjf E R E S O M N E I S , & c . ] huius loci ha?c fententa eft, v t
mihiquidem videtur.Denique nif & materia arterna effet, & ipfa teneret
res magis,aut minus inter fe connexasteadem v i s , 5C caufares omneis g e nitas confumeret, & deleret : N a m folus ta&us res genitas conficere pofD N I

fet.

I N T E R

SE

N X A S

M I N - V S, . A T T M A G I S

I N D V P E D I -

T E ] fie hune verfum reftitui exfideoptimi coditts.quidam legunt, Inter f

nexu minus aut magis indupeditas. indupeditas autem referuntad-res genitas.

non difsimulabo tamen in tribus Iib.manufcr.legi, Inter fe nexus minus aut
magis indupedita,8C ita in multis vulgatis.qu Iectio mihi nullo modo p r o bari poteft.Tnalim hoc m o d o legi, Inter fe nexu minus aut magis indupeatto.
T A C T V S
E N I M , & C ] hoc dicir:folusta&us, feu conta&us fatis magna caufa effet Jetideft fatis potens effet adres interimendas. dunufeu'
Junxefl: hoc loquendigenus-: fatis effet caufalethi, pro fatis effet magna
caufalethi. quidam d o & i ita legendum putant. hoc loco.. TaBus enim letbi
t

omnibusefsetcaufaprofeBo.

o^yIPP-E

V B I

N V L I A

FORENT,&c]ii

.eft, N a m cum corpora prima terno corporenulla efTenr, quxlibct v i s , &

D i

%
T. L V C R E T I I
C A KL
quaruiscaufaeorum r e x t u r a m , & c o n c i l i u m , & nexus-difoluerepofletv
C u m in omnibus libris vulgatis, & n o n n u l l i s manufcriptis legeretur<7orum, e g o duobus manufcriptis admonirus, carum repofui. Iam qud
in codicibus Florentinis legitur diffoluere quenquam,vt referatur ad v o c e m
tontextum^non p r o b o . N a m q u e huius loci ha:c mihi videtur cfle fenrcnria.
Si materies no eflet xterna,id eft fi non elTent quadam corpufcula prima
immortalia,atque ita fonda, vt nulloictu perfringi pofsint: & ha?c jeter*
na corpora non confinrent res genitas magis aut minus inter fe implicat a s , & connexas,qua:libet v i s , & quilibet tcus,ac pulfus cas di(bluere,atque interimere poffet. nunc autem quia & corpora prima funt alterna, SE
res g e n i t s alia aliis magis funt inter fe connexae, e z tandiu manent i n c o l u m e s , donec vis fatis potens ac valida pro cuiufque rei textura in eas i n ciderit,atque incurrerit.per nexus principiorum inter fe difsimileis, fignifi
cat res genitas inter fe connexas minus, aut magis impedit : quod paulo
ant dixir. D I S C I D I O ] per difcifsionem, ac diffolutionem . fie autem
-habent quattuor libri manuferipti.

poflrem
pereuntimb
^' 'J1Z^Atingremiummatrlste
nitdfurguntfruge
Arbonbus:
crefeunt
ip
Hincalitur
porro
noflr
SH'mclMatyrbe'IPMWFLOREREVID
.Frondiferdfque
noms
>Hincfejfpecudespi
Corpora
deponi\nt\&
Vbmbiu
manat
dijlent
Artubus
infirmk
tener
:LuitJaBe
mero
men
'
^Haudigitur
pentus
p
S~<6*-U^TJ^ iQuando alidex alio re
^mgigmpatrtur^mji m
r

, vC^ k f

e^'efi-

c&/

/, ppvp *

/i>c^<
F

P A T E R
A E T H E R . ] Ennius. Jtfpicehocfubimecandens,queminuoeant
omnes loucm. pater efl atber: terra mater, M A T R I S T E R R A I ] terra d c o -

rum, atque hominum mater eft: omnium deorum antiquifsima, vtaiunt

.po'tx: de qua leges plura lib. i. P R A E C I P I T A V I T ] pra?cipireis egir,
aedemifit. H I N C F E S S A E P E C V D E S P I N G V E S
P E R
P A B.
, t . ] fie cod. FarnijScipionis T c t h i i , & Bertinianus.Vaticanus autem Htnc

far* pecudes ypingues, & c .

pA BVLA

L A E T A ] pabula cm apud hune

DE

R ERVM

N AT,

i l B.

I,

fcriptorcmfiepehoc epitheto appellantur, tum apud Virgil, D i x i t t a m e n

Ctiam pinguia pabula Virg. Georg. i . & pabula terra Pinguia conipmnt.
V B E R I B V S M A N A T D i S T . J f i c H o r a t . Epod.od. 2. Diflenta pccet
ybeu. Virg. Pollione. Ift IxBedomum rfrent diflenta capelU Vbera. idem
MeIiba:o. Tbyrfis oues,Corydon diflentas laBecapellas. <^y A N D o A u D . ]
id eft quoniam aliud ex alio natura rcficir, Se reparat.fic autemloqueban^
tur verercs,*/ &alid,pro a\\us,&c aliud. Catull.de coma Brnices. Jt'nne

bonumoblitaesfacinus,quoregiumadeptaes oniugium : quononfortiusaufit alut

alisproalius dixerum <*/^*,inquit Prifc.ib.i2.&: Sofpater lib.i.Feteres non

tanium alius dixerunt,fed etiam alis.vt Salluft.jilis ahbi fiantes, omnes tamen ad"
nerjs vulneribus conciderunt. Iterum Lucrct.infr. Sic alid ex alio pertetutetpf
videre Taltbusin rbuspoterts.idem ibid. Hanque alidex alio clarefcet. Se hb.3.
t Sic alid ex alio nunquam defiftet ortri. Se lib. f. Sicaltd ex alto pepertt dtfcordta
triflis. N I S I M O R T E A D I V T A M A 1 1 E N A ] fie Arift.lib I . 'Sfe* }*'
n<Tiat <p8ogV.H niA d>(p, * M K ywntty i l'ih yivtaf * M 9o.'. fie Vu'gQ
C

dicimus,ortus vnius,alrerius eft interitus:& vnius interitus, ortus eft aire

rius.hoc cleganrer exprimit Lucretius : nulla res nafeicur nifi morrealina
nimv.moi te alina, id eftalterius reiinteritu. adtutam autem excudendum
curaui.tmquiain vno manuferipto exemplari huius v o c i s p o f t r e m a f y l labademerfa erac inlitura, tm quod Ciadmta legeremus, fignificaretur
ipfius natura? mors: alienum enim eorum eft, quarad aliquid referuntur.
quae fententia cflet abfurda.
r

NUNC AIEfis,QUONIAM DOCUI ML T>O(FECRAIT

^ <- ^
^ fr"
De MBIIO^EQUE ITEM GEMTA AD MBILUM REUOCARI: I,^.
. <yy^
NE QU FORTE TAMEN CPTES DIFFTDERE DITLIS:
QUDNEQUEUNTOCULISRERUMPRIMORDIA CERNI^
^ R >E
ACC'IPE PRTEREA^QU CORPORA TU TE NECEFFEFL
F^R
CONFIEAREEJFEIN REBUS,NEC POFFE VIDERI.
PRINCIPIO VENTI VIS VERBERAT INCITA PONTUM
INGENTEI/QUE RUIT MUEIS^O* NUBTLA DIFFTRT:
^., F., -?U
LNTCRDUM RAPIDO PERCURRENS TURBINE CAMPOS
ARBORIBUSMAGNISFTERNITJRIONTEIFQUEFUPREMOS
SILUIFRAGH VEXT FLABRISIITAPERFMITACRI
CUM FREMITUJKUITQUE MINACI MURMURE PONTUS.
SUNT IGITUR VENU NIMIRUM CORPORA CCAI
QU MAREJPU TERRAS,QU DENIQUE NUBILA EDI
VERRMT^ACFUBITO VEXANTIA TURBINE RAPTANT.
Y

A G E

s 1 s,

Q J O N I A M ]

libri Farni, Se T h e t i j habent th*nc

D 3

T . L V C R E T I I

C A R I .

agefis,quando.Nunc incipit oftendere^ffc atomos,id eft corpora prima, S

indiuidua: neque eaiccirc minus efle, quodoculis non cemantur, idque
probat multis aliis fimilibus collectis, q u x nihilo minus corpora funt^eti
fi afpecTru non fentiantur. Aucrores atomorum funt Leucippus, & D e mocritus, v t tradunt Plutarch. Diogenes Lae'rt.M. T u l l . Piutarch, t* v
OfiTK, TM( iKof. ETriitu&s h NsojtfUw k^kucu-is p .*[tixfiTt>i li\oo-oi<rett <p 7*V ap
yt 1S1 vr&v AT[JULT* Koy(i depT, kfro^et m*, *$W7,*</>*, A^afnt,
&C.
EpicurusNeoclis filius AthenienfisDemocritum in philofophia fecutus
principia rerum dixit e(Te corpora quxdam, q u x ratione cernuntur, inanis
feu vacui expertia.no generata,xterna, nunquam interitura.Dioge.Lart.
in D e m o c r . JBIHCARNP dh, ofy voi rSv ohm ni/AUF^ mir-t* eT'viet my-r*
vii/ofA^^Jhl^ii'A^H^vsTi^veu
Ko\uttf, *, jfrv*l*<, , ip9y7V-id eft V i d e n tur h x c Democrito : principia rerum efle atomos & inanc: reliqua autem.
omnia lege SE opinione valere: tum raundos efle infinitos, ortos, SE inter i t u r o s . M . T u l l . lib. 1. de Finib. 'Principia (inquam) Epicurus* inphyficis t1

tus eft alienus : Democr ito adiieit perpauca mut ans,fed ita, vtia, qm corrigere vu
mtbi quidem deprauare videatur.llle atomos quas appellat,id eft corpora indiuid
propter foliditatem cenfet in infinit inani, in quo necfummum nec medium,nec vlti
mumjnec extremum it,itaferri,vt concuyfionibus interfe cohxrefcant. I dem in L
cullo.wfl {inquies) cumexilltsindiuiduis, vnde omniagigni Democritus affirmt,^. Idem iteru-m libj.de Finib.^liena dicitin Vhyficis,nec ea ipfa,qu*i
tibiprobarentur,fedfiqua in bis corriger e voluit, dtriora fecit. h as atomos multis locisidem M.Tull.exagiratjVtlibrfi.denat. D e o r u m . ^ibuterisad omnia,
tpomoxum regno,& licentia: hincquodcanqueinfolum,venit.,vtdkitJir,effingis,atque efficis.qux primm nulla funt. nihil enim eft, quod vacet corpore.Corporibus a
tem omnis obfidetur locus. Ita nullum inane, nullum effe indiuiduumpoteft, jbid
Jfta enimflagitiaDemocritiftae etiam antLeucippi,effe corpufcula quxdam Uuia
alia afpera, rotunda ali*, partim angulata,curuata qua>dam,<& quafi adunca:e
effeBum effe cAum,atque terras nulla cogente natura fed concurf quodamfertuit
Idem lib. 2. de nat. Deorum ,bkego non mirer effequenquam, qui fibiperfuadeat,corporaquxdamjo\ida,atqueiniwduafuaui,<(<r grauitateferri,mundmque
effici ornatifsimum,& pulcherrimumjex torumeorporum concuifione fortuita ? H
QUI exifiimatfieri potuiffe, non intelligo cm non idemputet ,fi innumerabiles vnius
r vigintiforma- litterarum vel awex, vel qualejhbet aliquo coniiciantur, pojfe ex
bis in terram exeufis, annales Ennijvt deinceps tegipofont,effici'. quodnefeio an n
in vno quidem veifupopt tantum valere fortuna. ibidem paucis pft verfbus.
Qufod ft mundum efficcre pot eft concurfus atomorum : cur porticum, eut templum,
domttm, cur vrbem non poteft, qua funt minus operofa, multo quidemfaciliora
Certitatemeredemmdoefutiunt iVtmthtquidem nunquam hune admirabilem
cadi ornatum,quih(us eftproximusffpexijjevideantur. T. v T E] hune locum
y

teftem producit Prifcianus lib; 12. v i s 1 N C I T A ] vis incitata.mal quidam fupponunt vis infita.nzm cum h x c letlio recta fit-,& veter codicum
auctoritafeconfirmara,tumLucrctio fxpe alibi eft vfurpata, vt lib.

Multa videmus enim cdefttbus incitaflammislulgere.SE 6 .Fit quoq ,vt tnterdum

"TGALIDIVIS tncita yentiPerfcitidat mbem<.SDNPN djfsimulabo ferip tumf
s

DE R E R V M
TS: A T ,
t I B .
I.
31
in codice Farni,& item in Tethij verberat incita portus : in Brriniano tdr* .
tus, ad quem locum emendator quidem afcripferat,w/>j. R V I T ] tpyit

Hxit accipindum eft,vt infr. Quamhbetinpartem ttudunt res ante, runt^l.

Sic Virg. G e o r g . 1. cumul/que mitmaipinguisarenx. Idem 2. & ruit atram
TA-d edum picea crjfus caligine nubem. N V B I L A D I F F E R T ] id eft difsipat,&difiicir. ficinf. Ftcalidosfunulmediodifferierigneis. clib. Z. Scintil-

dfque agere,&lat diferre fauillam. Virg. Georg.3. Scytbiquehiemes,atque

ttrida dtffert Hubila. Horat. od.io.Epod. Fra&fque remos differat.Idem ibid.
?h\ft infpuha membra diffrent lupi. I N T E R D V M R A P I D O
P E R C .
T V R B . ] Virg. lib. 1. Georg. OmnU ventorumconcurrereprlia vidi. Quagra*
uidam Ut fegetem ab radicibus imis Sublime expulfam eruerent : ita turbine nigro
Ferret biems,culmumque leuem ,fttpulafque volanteis. M O N T E S Qjy E s v p R E M o s] id eft montium cacumina. Virg. G e o r g . 4 . jtt chorus xqualis

Dryadum clamore fupremos mplerunt monteis. s AE V I T Q^y E M I N A C I

M V R M . ] Virg.yEneid. 1. lli indignantes magno cum murmure montis Circum
lauftrafremunt. Idem ibid. Intere magno mifceri murmure clum. c o R F O R A c A E C A] id eft quje cerni oculis non poflunt: qua: fub afpc&um non

cadunt:o7. inf. eod. lib. Katuram clandeflinam,ctecdmque adbibere, Virg.

G e o r g . 4 . &/piCulac<tcareinquunt. Idem lib. 1. i t n e i d . nimbofus orionlit
V N T . ] Virg. G e o r g . l l l e v o l t ftmul aruafuga,]?-

vadacttcatultt. V E R R
multtquora yerrens.

1 9<FEC RATIONEFLUURIT ATIAFLRAGMQUE PYPAGANTX

I QUDM CUM MOLLIS AQUDFERTUR NATURA REPENTE
| FLUMINE ABUNDANTI^QUOD LARGIS IMBRIBUS AUGET
j"MONTIBUSEX ALTPS MAGNUS DECURJS AQUA,
' FRAGMINA CONIIENSJLUARU M^ARBUFLAQUE TT A:
j 'NECVALIDIPOJFUNTPONTESYENIENRIS AQUAI
I VIMFUBITAMTOLERAREJTA MAGNO TURBIDUSIMBRI F^e C
I MOLTBUSINCURRITVALIDISCUMVIRIBUSAMNIS.
^tt^c
/ T>ATFONITU MAGNOFLRAGEMSPOLUITQUEFUB VNDK
} GRANDIAFXAJUIT QUD QUIDQUIDFLUTFIBUS OBFTAT.
SIC IGITUR DEBENT VENTIQUOQUEFLAMINAFERRI:
, QU^YELUTI YALIDUMFLUMEN CUMPROCUBUERE:
QUAMHBET IN PARTEM TRUDUNT RES ANT RUNTQUT
LMPETIBUS CREBRLSNTERDUM VERTICETORTO
CORRIPIUNT/AFIDOQUE ROTANTIA TURBINE PORTANT.,
QUARE ETIAM ATQUE ETIAM FUNTYENTI CORPORA CCA:
QUANDO QUIDEMFABU^AC MOTIBUS^MULA MAGNLS
Y

$1

T.

jLmmbus

L V C R ET I X

inmniuntur^aperto

CARI

m fore qui

funt,

] rnollis.id efl: qua: aliis corporibus cek.Sic Virg."

l i b . 9 . Jneid. in extr. ac molhbus extulit vndi<. M A G N . D E C V R S V S
A o y A i] illuftris tralatio. N a m decurrere eft de fupeiore loco currerc.
M O L L I S

A QJT

A E

Virg.lib. z.ineid, Laocoon ardens fumma decurrii abarce. Idem ^ n e i d . 4 .

TLccefera faxi deicBa vertke capta Decurrere iugis. Idem in Daphnide. Saxofas
INTER decurrunt flumina y ailes, (c Horatius dixit, Fluminis ritu delabenti
mare Etrufcum.od.ip.lib.}. C u m h o c loco magis congruit Virgilianus

ille lib .il. yEneid. AUT vbi decurfu rapido de montibus altis Dant fonitum fpu

TTMNES^o-inquoracurmnt.

N E C

V A L I D I

Confer

POSSVNT.]

Lucretiana cum illis Virgilianis Georg. 1. Sape etiam immenfum calo yenit
agmen aquarum, Etfdamglomeranttempeftatem imbribus atris CollcBa EX
nubcs'.ruitarduus atber, Etpluuiaingentifata LATA,boumquelabores Diluit,
Idem lib. 2. ^Encid. Infegetem veuticumflammafurentibus jlnfirisincidit, aut
raptdus montano flumine torrens S ternit agros flernitfata LATA, bownque l
R v 1 T o^y A Q _ V I C Q _ y 1 l Virg.lib. 1. ^neid. QUK DATA porta r
y

quicquid autem idem quod quicque, hoc l o c o , vt farpealibi.de quo dicetur

nobisalis. T R V D V N T R E S A N T E , R V V N T Q_V E] V i r g . . / Q . 4 .

IDEM omnespmul ardor babetxrapntquejuMtquefic lib.y.Immanem Teucr

lem VOLUUNTQUEJUUNTQUE, R A P I D O Q J V E R O T A N T
ex libris feriptis alij haben.r,rapidoque rotanti, alij rapidiquerotanti : quibu
cum confentiunt nonnulli excufi.ego autem rotantia repofui, partira veteris lectionisvefh'gia,partim Latinifermonis vfum, 5c fententiam Lucretij
fecutus.fubintelligiturenim flamina. Q J A N D O Q J I D E M
F A C T I S
i t M O T I B V S A E M . ] fieplerique libri typisexcufi,&Bertinianus.alij
autem trs manufcripti babent/.*8 /,<r moribus : qua: feriptura fi placebk,
tralatio eritab hominibus,ad venros.
[

>

porro varios rerum fentimus

T/*FFUM

r,,^!^,

yj

Gtf

ec

t^ty J y ^ ^ i t ^

odoresi

[ nareisiVenienteis cernimus

vnaukm:.

ac

J^ec calids jlus tutmunnecfrigora

quimus

Vfurpare ocu Usine voces cerner

efuimus\

Qu tamen omnia corporea conflare necejfejl

Ratura:

Atf~f

quonamfenfus

impeUere

Tanger e enim &*tangi,nificorpus>nullapoteftr

y ^ / C ^ ^ Y - r

es.~

Vemqueflumfragofufpenf^inlittoreye/les
VucfcuntiedenidiSf

humor

aqua

yifuftjiecrurfumquopattofugeritftu,?.
In paru as igiturpartek

difergitur

^2^2-/
3

anfinfoie fer efeunt,

At neque quopaBoperfederit

poffunt,

bumon

"

DE" R E t f V M

NAT, tJB.

f,

Quos culinuSapoJptntrationevidere,

'

T v i M v R ] cernimus. Feftus. TUOR VIDEO I TNEORDEFENDO, SEDIAM PR

ALTEROPROALTEROVTUNTUR. V S V R P R E o y n s ] c e r n e r e : q u e m a d m o >

dum vfurpare fcrmone dicimus pro corrimemorarc I SE referre. Q J / A E

T A M E N o M N . c o R P.Jde o d o r i b u s , & vocibus difputaturus eft l i b . 4 .
T A N G E R E E N I M E T T A N G I ]hoc v n eft ex principiis,
fententiis ratis ac fixis Epicuri: quicquid tangere, & tangi poteft, id corpus eft.
Itaque Lucretius lib. 1. non {blm voce,verm etiam animi viribus coritendens hoc idem aflcuerat,his verbis,

SE

TABUS ENIM, TABUS, PRO DIUM NUM

NAFANBA,CORPORIS EFT FENFUS. SE lib. 3. QUORUM MLFTERI FI
KECTABUMPORRJINE CORPORE. N e q u e ver quifquam philofophus tad fenfum efle maxime corporis proprium negat. Arift. lib. 4 . TPUO. kK&KIF.O-Zfjui
ViovTtu y my IVM. id eft putant omnes ferphilofophi corpus eic quic-

quid tangi poteft. C o n t r a idem EpicuruSTB JWCK appellat interdum ?iW

tyoep, id eft naturam tactus expertem . Iam ver quod tact maximanimalis eft proprium plerique item philofophi dicunt, hoc non efthuius
loci. D E N I Q V I F L v c T i f R A G o] ichabent quartuorlibri manufcripti,&: vtrique V c n e t i , & Vicetini,& Parifienfes,& Florentini, & L u g dun, Nonius Marcellus tamen in voce
hune verfum teftem producens,legit,
Iocus mendo vacat. V V E S C V N T J i d eft humefcunt:ex quo verbo fit vuidus. Horat. ode f. lib. 1.
Dfo^Virg. in Gallo.
Itcrum Horat. od. 5. lib. 4 .
Varro lib. 4.de ling.

FEREFEO
FLUBIUAGO,I\
VUIDA SUFPENDIJFEPOTENTI
VEFTIMENTA MARIS
VUIDUS HIBERNA, VENIT DE G
DICIMUS INTGRA SICCI MDNE DIE,DICIMUS
SOL OCEANOJUBEFT.
LZT. FUIDUM EFT, QUODBUM
YBIIDNONEFTFUCCWABEFT. E A E D E M D J S P A N S A E N S O I E S E R . ]
fie habent ibri manuferipurquibufeum confentiunt Veneti recehtiores,
V i c e t i n i & Lugdunenfes: A t Parifenfes,& Aldini antiqui, SE Florentini,
3

EADEM CANDENTIFOLEFEREFEUNT. DIFPANFT a u t e m , id eft explicata?

R E s e v N T j i d eftfccantur, vtinterpretatur Nonius Marc, ex quo verbe*FERENITAI. p E R S E i ^ E R i T J i n veftibus in littorc fuipenfis, feu dif- j
paniis.atqueexplicatis inha:ferit. F V G E R I T A E s T v ] neque quo pacto humor fu^crit xftu,id eft calorc folis. fie autem repofuimus audfcoritatelibrorum manuferiptorum freti.
'

QmnetiammulthfoliiYeduntibusannis
"dnnulusin
Stillicidicajs

' 1

digitojfubtertenudturbbendo:
lapidem cauatftmcus

Fertem occulte decrefcitvomer

in

4R5: ^

Saxea confticimus-. tmporto'fnpterahena^

Signa mamts detttra* ftetduprampu*ri>'^\\x^
fdB^^terque

%>

;)

?***2

aratri

StratdqueiamvolgipedibsdetritaTiarum

Spejalutjantu&i

" /PR, F ^

meanhtm.W\

- $j
s

i ' *^
u 4, \
*\
r^pr

1 *.

, r

^
*M

$4

T% L V C R E T l t

Hcigitur

minui cumfmtdetrita,videmusi

. 5 W qutorpora

dcdant in tempore

Inuida prclnfitFTEIEM

natura

C AR h

%* 0

quoque:

videndi

M , v t %i s. s o 1 1 s R E D - E V N T I B V A N N I s] exptcfsir vim Gr-s.

ci nominis NAUTOF, quod annum fignificat.dic'tum qua* in feipfum redis,
tanquam circulus quidam, fie V i r g . JEh. %.Exqo ter dnis vrbem redentihusannis jlfcanius clari conet cognomtnis *lbam.1RL0TATSZT. 2.1ib
feftumrediens aduexerit annus., s v B T E R ] quaparre carnem tangit. H A B E N D o,] dum habetur, dum geftatur in digito. fie iliud V i r g . G e o r g . 3.'
yritquevidedoFxmina. S T I L L I C I D I
CAS?s]Fc(vts.StiricidiuquajiftiU

licidium cumfiilUconcret*fiigore cadunt. Stiria enim principale e^fiilla deminutum. Q u o d autem ad fententiam attinct, cam lib: 4 . vberius tractaut in

extr. Konne vides etiamguttas in faxa cadenteis Humorisjongo in fpatioptrtundrefaxa\ eandem fie Cherilus malus poe'ta, de quo Horat.'epift. ad Aygufr.

Gratus ^Alexandro magno Rjgifuit-illc Cherilus, incultis qui verjibus & maie na
t

ti} B^ttulit acceptes regale numifinaPhilippos : hanc igitur eandem fententiam

fie Cherilus ille compl&itur: li^dir mkwh \<\<: vjns ^m^h. & Q u i dius, quem quidam viri d o & i alterum C h e n l u m effe volunt : Gutta cauat

apidem no vifed fxpe cadendoj s T R A T A V I A R V uj-flrata viarum fie dic*tum, vtfuprema montium,daufa domorum vana rerum, amara currum, & fi9

milia,qua: notauimus in eommentar.Horatianis. Virg. lib. 1. /Ea. Miratur

portas ftrepitmque, &Jlrata viarum. - P O R T A S " P R O P T E R ] hetpoip.

propter autem valet p r o p . M A N V S D E X T R A s j q u i b u s p u l f a n t u r f o 3

res. S A E P E S A L V T A N T V M T A o . T y } huius falurandi moris infinitafunt apud Latinos feriptores expla ; ex quibus licet pauca deguftemus.

ic. epift. ad Brutum. Hxc.fcppfiin tpfa turba matutinxfalutationis. Q u . Fra

terdepet.xonful.deduBorumofficiummaius ejl qum/alutatotum.Yirg. G e org, uSineningtntemforibusdomusaltafuperbis .Manefalutantum mis vomip
dtbus vndam-.Mfecuraquies,& nejciafallerevita. Mart.lib.4. Prima falutantis at<fo altra dijlinet hora, Exerce* raucos tertia caujidicos. I N V I D A P R A E
3

C L v s 1 T ] fie habent codiecs feripti Vtic. Bcrtin. & typis exeuf Vicetini,Parifienfes,Veneti antiquiores. alij minus reet Prxcludit. fentntia autem huius loci eft.natura jnuidit atque ademit videndi facultarem, q u >
^cprpufcula dccedant.in.cjuoque tempore exjllqrun} asneorum fmulacfo..
rummanibus.
1

%D th*/%

Pojtrembflucuntjutd'tesfiaturaquerbus

4f^^

PauldtimtruitmaderatimcrtfanQgens \

^ul/apoteftoculrtirkmesGOflteffdtyAr'^

Necporro

qu^cunqu'eymayV^i^/ineJiii^

^{c.>marequwp*ndm$jfio,^

^
iw-nl

\Z

\ ^
u

DE

R E R V M

N AT.

L I B .

I.

Quidquoque amitunt m temporejernenpofih %

orporibus ccis igitur natura geritres.
H O D E R A T t M}id eft m o d i c , & moderat, & fenfm.ta (inquit) res
naturales crefcunt,vt quid quotidie accedat,cernere nem o pofs it. ' c o N
T E N T A ] quemadmodumdictmur wWflr/w* aciem contendere, cum quippiam defixis ocu lis, & acerrimo obtutu afpicimus : ira contentt, id eft int e t a m , & acerrim defixamoculorum aciem Latine dicimus. Simili m o d o
vfurpantur Latinis i\h,contendere neruos,yocem,fideii/eu cbordas, pro intendere. I d e m L u c r e t . i n f r l i b . 4 . Et quo* tenuiafunt,mfife contenait acm,Cernerenonpotn eft animus. ibidem paucis poft vcrfib. contenderef atqueparare
N E C , M A R E Qjf AE I M P E N D E N T ] fie habent trs libri manufcripti, qubufcum confentiuntvulgati, Parifenfes, vtrique V e n e t i , F l o rentini,Vicetini,Lugdunfes. Poftrcmo hanc lectionem agnofcit P o m p .
Feftusin voce ve/cus. difcum eft autem impendent mare,pro impendent mari, feu in marc. Se ita Trenr. P h o m . tanuncimparatum tanra te impendent
mala. V E S C O S A L E ] Vefcus (inquit Feftus) faflidtofus. ve enim pro pufilh
ytebantur.Lucretius yefeum dixit edacem>cum ait. Nec, marequa impendent vefca
falefaxaperefa. Ha&enus Feftus:fignificat autem ille,vefcum falem, feu (ale, Lucretio di<5fcum,quia faxa peredat, Se minuat, & c o n f u m a t . G c l l . l i b .
6 , Vefctim,quodex veparticula, & efca cepulatum eft, vtriufque diuerfeftgniftcationis vim capit. militer enim tucretius vefeum falem dixit, ex edendi intentione
aliter Lucillius vefeum appellat cum edendi faftidio. Q_y 'J> o^voci^y E A
M T T A N T ] fielegendumex auctoritatctriumlibtorum manuferiptorum.fic paulo znthffed qux Corpora dcdant in tempore quoque, Sec. N A t V R A G E R I T R'E s] id eft res adminiftrar,& moderatur, tanquam impe
ratrix. (ed fortalclegendumgffftf.ideft gignit: quod verbumLucretio eft
vfitatifsimum.
}

*tec tamn vndique corporeaftipatatenentur

Omnia natura: nanque eft in rbus inane.+~
Quod tibi cognoffe in multis erit rtile rbus:
Nec[met errantem dubitare,&qurere femper
De/umma hrum,&* nojbis diffidere diclis.
Quapropter Iocus eslintaBus inanejpacanjqut,
Quodji non ejjet\nuta rationt moueri
Res goffentjianqueyfficium quod corpomextat
OjfictKtptque objlarejd in omni tempore adejjet
Omn's.haud igitur quicquamprocederepojfet
Vfincf>iurn quomani ldendi nlla darei res.

f)^/?-c

$/

nz~

'le

est

vyf

l'h.

C A R I

^sljzr^>

Muita modis multis varia ratione piotteri * ' ^

Cernimus ante oculos: qu^ffnon effet inane,
4v

<

nontamfollicitomott4priuatacdrerent,

. Qumgenita omnino nulla rationefuiffenti

Fniiquemateriesquqniamflipataquieffet, /
N E C T A M E N v N D i Qjr E ] tumc pofteaquam docuit ef corpora
prima, aggreditur ad oftendendum ef inane. E t p r i m m m o t u o c o
ad locum, quem Gra?ci ?oje\ nominant, probabit effe inane. N o n tamen
(inquir)omnia conftipata, SE condenfatafunt corporibus. o^y A P R O
P T R I Q C V S E S T I,N T.] Cuin corpus & inane inter le fint contra-
ria,quicquid autem rangit,&,rangirur, fit corpus, fequitur, vt inane fit intatum quiddam,id eft locus intactus,feu locus fine corpore. Inane autem
l o c u s non eft fimpliciter. nam locus locati locus e f t . ergo corpore n o n
vacat. at inane, ex Epicuri, SE Democriti fentcntia ita dbet effe corporis
cxpers.vt corpora p r i m a , feu primordia rerum nihilin fe habent inanis,
aut vacui,hoc eft funt folidifsima. Itaque Ariftot. lib. 4 . <pwr. CUI&dtr. inane
ait effe locumdn quo nullum eft corpus': & eodem lib. ri xtih id eftinai}e,dicit efle.TS a^-mt Jnua,, id eft corporis fpatium : & Lucretius I i . 4 .
tlagarum quia FUNT expert 4 , ficut inane eFT: quod manet intabum, neque AB IBU
FUNGITURHILUM. fungitur autem, d eft, patitur.
QVOD S I N O N
E sS E T , N V I L A R A T . ]finon effet i n a n e , non eflt motus (inquit. ) A t
motus eft : ergo eft inane. Hac de re fie D i o g . Lart. in Epie, ri MM rt
r

inmmi.fi.Tt miv J'twamu' to, wwnt ptoir Ji' laxir rot amputai T ^ I ^ H id eft,

irrane neque facere quicquam, neque pari ptefbfed motum duntaxat per
fe corporibus prxber. 5c Arift.lib. 4 . PWWE. kxp. K^HOI $ i>, on mmt UVM
-, sx. t H, OJJTH

Pg,

yiy. ri y) -wA?pf KS'ujucm/v v*

*u\*<nt. Ou ytj> a* JQHH aveu wmt,

H^OJ^- $ ji^euro,

H (JM JF)u~

KJ j'uo r% aiijtc? T^amyij

iidm ouss.ua. w*i O*>{ia.-nl & c . i d e f t , Dicunt eutem vnum motionem

l o c o ad locum non fores ha?c autem,tranilatio, & accretio eft.Non enim
queat effe m o t i o , inquiuntilli, nifi fit i n a n e . N a m quod plnum eft, nihil in fe recipere|>oteft : quod fi rcipiat, SE d u o , se quotlibet in e o d e m
corporafimuleffe q u e a n t , s e c . quod fierinonpoteft, Ibidem Ariftoteles feribit Meliffum, cum probare vcllet vniuerfm effe immobile, h o c
vti fblitum efTe argumento. fi vniuerfm effet m o b i l e , aut fi moueretur:
effet inane: at non eft inane : ergo vniuerfm eft i m m o b i l e , & quietum.
Ex quibus intelligero liect neque motum effe fine inani,& fi motus fir,ne*
ceflrio etiam effe inane. Ratio auterri cur fine inani motus effe n p o f
fitjhxc eft,quod firblato de rebs rnirt^quiipquid eft in riafurWtm, cor*
pus effer. atqui corporis officium;cft obftare: e r g o r e f m e s gbiatcste ,
obftarenr, SE ita nihjtmoueret^r,"nihil procedret, niMprogredereruiyfed omnia quiefcercnt,ciirn eis nulla progrediendi Facilitas daretur , c u m
}

T v

D-E*

RERVM

N A T , I I B,

I.

. YJ

"que nihil effet", vnde cedcndi p'cipiujp nafretx . $ a n c de.inani bpiriionemviccturprobarVirgligsinSlendhis verfibus. Nanque cari a t
vti magnum per inane coaBaSeminmfhunSt^^nimxj^mdriJquefutffent.t
IIquidi fimuligniswt his exerdk PROMIS O^mtia^ &.ipf{tener mm ai oncreuerit tuis, p R o c E 0 E R i]porr,o ceder:progredi.
SVBL/MAQJE'CAE^
I r j fiedi&umfublimacxM^yt ab Horar.acutabell, Cajfare occulta, &remota ftw/>//',lib.5.de belle ciuili:ab hoc edem Lucre*, vera via ferena cxli,
abditaterrt conuexacalhprim4]yUUScirailia:
quorun pluta c x e m p I a c o l U
girausincommentariis Horatianis.' Iam fublimusYcV fublimis squfua
in vfu,vt imbecilfus & imbecillis,rnermus. & inermis,hilaru$ & h i a n \ & r c .
C\JAZ,*SI
N o f N E s s t N A N.E, s % O N T A' M] id e f l , qua;
-lion m o d o motu non carerenfjf non effet inane^fed o m n i n nata,feu g mira non efTent:vel fie explica:quar,fi hon effet inane, non tantm dico ca
fuifl motu caritura,fed nunqum fuifle tfafcitura;>yel fc;quar, fi non effet
inanc:gnif*a omnino^hnefTe^tjnedummo'tutarrent, q u * otfines ex-
plicationes eodem recidunrr t j
* a T
.
f ,
*r')i^
'
b

'i

Pr^tereaquamukJolidres effeputeniur: ''

r? c+*~er^fJ^
Hinc tamen effe licet raro cum cor fou cernas: >
'p* '(y ^
Injxis acjfieluncis fermanat aquarum -/^ f&jf '
'
hiquidus humor&vberhu sfientjomna guttisl ^
. Vijipat in corpus fefecibusomne animantum: \
Qefcunt arbufta:&* ftus in temforefnduntu.
Qud cibus in tta y/que velab radicibus imis Per truncoSydcper ramsdiffunditur omneis,.
Interfeptameantyoces^ claufa domorum
. '
Yranfuolilant/tgidumpermantfrigusadoffa^
Quodnifiinaniaftnt quapoffent corpora qUque
Tranjire>baudvllafieri ratione videres.
'
'
penique cur alias aliisprftare videmus c
/ \
,
' j , ^ ^ ^r?
^^y^^
Pondre resrebtisjiihilo mahre figura}} ,
mJttantundemft in langlomere^quantum
Corporisinplumbofl: tantundempenderepar eft:
1

r }

HA

tssf'/?*f&"-rtf/f

^irnrumplusejftftb't dclart inaws.

>

>\

E j )

V * *

I V C R E'T'I I

/ C A R I

haberel
Eftigitur nim'mmidfluodrMionefogtci

<, ,

^
,

"
^* *

Qummmyddmftum rebm^uodinAne voamus.

< p R AE T E R. E A Q. v A M v i s, & c . ] h o c dicit ; proponc mifri res gentas
tjuantamus denfs &c folidas: attamen ex iis,qua? iam dican* , ex iifque ex-
emptis,'qiia: afFerara.'perfpicuum eft, illas effe raro jcorpore contcxtas, a
pra:ditas.<jiW>,ideftqaanmmuis. H I N G ^ T A M E N E S S E

1,1 C E T ]

ordo c&.licel cernas binc,\d eft ex his, qua; ftatim fubiungam, eas res cfTe ra*
ro cura corpore : licet cernas, id eft licet cernerc. mendofe autem haben
nonnulli libri typis excuf,/*<ptf reclamantibus quattuor codicibus manufcriptis:quibfcumconfntiuntVeneti antiquiores, Parifienfs, Vicetini.
poft verbum'cwwf'dbet fcribi mterpunftianis nota, J N J A X I S , & C , ]
haie funt exempla. D I S S I P A T] quidam libri habent-Diffupar: quod
tantundem v a l e t ,

c^v o p

C I B V S

I N T O T A

VSCXVE V E L

A B R A D.] ficrepofui fretus au&oritate y i u m librorum mariuferiptorura,in quibus erat fcriptuTn: Quod cibus in tous vfque velab, Sec. in tota au>tem,intel!igerfr&w/frf.lij legunt in tt os vfque a r ad. 8e referuntad v o c e m
ftus, vt fit in totosfietus: quibus difTentio. I N T E R S E P T A M E A N T
v o.] \cM\).6.Dcnique per dtjfepta domorumfaxea voces Termliunt, hac de rc
l e g e l i b . 4 . C t A V S A O M O R V M ] parteisdomorumclaufs:fiefupfa
Jlrata viarum^Se alibi'JW* viarwn^ Idem lib. 4} Et tamen ipfx quoque bxcdum
tranftt claufa domorum Voxobtunditurfiec. T A N T Y M D E'iS T I N L A N AE
C L O M E R E] mirum primam yocisglomere produc, ctirn prima verbig/omero fitbreuis:vt apud Virg. G e o r g . 2. &greffusglomerarefuperbos : Se (xpe
alibi, tantundem autem, nempece^wto, krto MIV*. <IV A N T V M C O R P O R I S I N P.L.] fie habent quattuor libri manufcripti:8c omnes typis i m prefsi prter Vicrinos,& vnos Lugdunenfeis, & Venetos recentioresrin
quibus legitur, w/orw. quam feripturam fi recipiemus, dicendum nobis
-ent hc,m,non elidi ante vocalem : quod non eft n o u u m , prarfrtim apud
Ennium,Lucretum, Horatium,vtalibidicmus. o M N I A D E ' O R s v M ] in vocedeorfum fitrtuitupioif, feu ^<^<>w,quemadmodurn in feorfumfeuitjuadet,8e fimilibus. N A ' T V R A I ti A N I S]*n<*>r w*\ nat u r a ipfius inanis,fcu vacui.ttwsif enim hoclocopatrij ca,fus eft'! vc tertio
ab hinc verfu, Kiintrum plus jfefibt 'ecldrat inank. C O R P O R I S ' E S S E]
fie habent quattuor libri mapufcripti,& vulgati Lugdunenfes, & Florentini. Parifienfes autem & Yjeetini, corporum inejfe. B E L I Q_V A T]cum in
-quinqueibri5Tnanurcripns,&_vtrifqueyenetis,Parifienfibus,Flrent.Vi-ccrinis, dedicat {criptufn reperiffm,irt ceers autm imprefsis, indicat,^
deliquat repofui. d^liqTe alitera vetafttrra vebum eft, quod valrapertre, Se dedarare,vt docet^Nonius. Tirinnius lib. 5. quidpc efi^ 'aut quid iftfc
fibi vultfermo? mater de&qua?Kccui$^d"reali$ eXtrim ifoff
poJSis, deliqua.lcva. Lucret.infx.\eod',lib.{:y/^ enim per fecmmunK dimat
i

D E
tjfefenpus.

R E R V M J N A I T .

idemJib^.HrfCquoquemeti^

L ^ B . - I .

nquram

deliquat

eim ^ t ^ a u t e n i

certaeft riaiusloci reftitutjo^rquieamjmprobt, feJrtLttrispaturn vi-?

dercoftendak- ' q 3 3 f c L r.\ mu
i h f i
v p \
* s \

^ V<T-*VJ
T

'/'rr^-Jdeducheteh

J % i D

<

ederefquammigerislatkesnitentibm4'mnt;i

.u

Et liquida merrevlfquU
\ - 4 .
Janquant^quo poptnt tqmts conjiuere ypddit
^
$VC alias'quoquc res intr-fe^offe m'ouerl,- s- -f
O. ^<
Etmutarelocum,quar?msfinimnta:plena^ ' ' SwketidfdfatotumraHommeptufi,^
m . IB r
'Nam qMfquatnrft'tgri^oterunfprocdent andem^
"
JNiJftatiumddrihttartcesconcemfo
u t *
Q u e pot erunt vnd^cum pi/ces irenequibhntj]
Aut igiturmotu pr'iuAndujl corpora quque:^
Aut effeadmiflumdicendufiiebusinane: ^
^
Vndewitumprimum cAp'tatresququemonendt'.^ ^ ^ '
\

l r

r t

D E D v C E R E . v E R ojdemouerea vero, P R A E C V R R E R E J pra>

OCCUPARCJPRACUERTI.Eftenim h o c l o c o QTKEDAM l e ^ T a * ^ . , SQ_V AM*M I G E R I S ] p i f c i b u S j V t fupr. Squammigerumgens,
x A ~ f i c E s}-vndas,
aquas. Feftus. latex a lapfuprof.uem aquadicitur,inter dum tamen & in yino hoc
vocabulo vtimur.
c E D R E 'S c t y A M M T G E'R r ^ L A T I C ^ S , &rc.]^d
hune locum pertinent EA.qua? f e r i b i f Ariftot. l i b . 4 V ? W^^ifhis
VERBIS.
/A

Auov $ mnatMonta

K*>7B xavh zTOf^s&il Yjmvu-'T'W>

Y Tofpmvv
ittif euw-(v<u. Qwhfjutt F aym,
muait, tveu mv-ohx
m> o t / x > Tiuayif
xiyiawf xJk/Af.o MtMosay'&a&ir.AtooS $ z#Mxty TB T A P ^ . I V I
^
7 o W xjiio-tos. ( 2 j U ^
vmiiycu ^ M A e / f W F A ' ^ e 7 ? U - B ^ ' / o f V 7 f J)upi u*rpf yotxA
'
x

T& -roy ^ S v . I D eftjMotiQns aut putant e i r e ' c u f m i n n e ^ p e t.vt ri

quo res aliqua roouetur.HjOcautem talq quiddam fuexit, i^uale quidam l-ocum efle dicttnt.Scd non EFT neceflariufn,u^cft rnots,e(Te i n a n e . O m n i n o *
igitur omnis morionis Cauiam LL manc iu{lo mo<lc'%eceflarrtim eft:
quod quidem & MelifTura fefrllfl; N ^ m contingere potfljvtf ppu?, feu p l c n u m , & folidum varierur,atque(vt ita dicam) alreretur. Sed n e m o t i o ni? quidem loco addoqamcaufa-eft.,Nam c n y n g e r e V p o t e r j t ^ t r^s fibi s
Jntcr-fe cdanti npllo^?oi:o ioteuallo f e p a r a ^ p r t e r ea epr^pjr,^^ qua i o ^ p ^ j A M u e ^ o c p ^
u^queinaidmodum^.ji^iq^i^u^
ex
^^cad.quaf,ft{ JmeMftiriftu
qftkquafppmaejfe^
qtn
ifajomfha^coti-*.
J

4&

'

T /

V* C R E T f

' C A H ^

/M
orhniky'vtfluod mouebitur corpus, i aliudcedat,
fthqm hffrit^
Jiu illico* fubfeqttdkr? A* Y T i cfi T f R . M o T v^ 'j -R-1 v k N D V"S T
C O R P . ] .priuandum eft corpora ,id eft priuanda funt corpora, feti priure
oporcet corpora.fie G r a c i f ^ T o x ^ # 7 * ^ quod gerjus loquendi fupr
vfurpauit- Jleternas quoniampanas in morte timenclum:8c ibi, "Multa nouis ver-r
his prafertim cum fit agendum. V N D E i N ' T V M P a t w v M] fie hbentr
trs codices m a n u f c r i p t i : & i c * P 4 r i C & quidam.alij vulgati.4uo item manuCctJnitium : cum quibrs congryunt vtrjque. ^Veneti, Florentini, L u g d i H
nenfcSjVicetini.duo alij marwfcriph fie : Primum vndeinitium : quam fcr(t
pturamprobant quidam Si vtrj,aintquetfibrachum,revU rrochajum
.pofitum eiTe pro dactylo .^g^RUAN^^cuiqu^e^udiium Jiberm-.reb'nquo;
veruntamen mihi magis placet ea, quam fecutus f u m , feriptura. Q u p d fi
quis mags probabit,/>w/w,non p u g n a b o . N a m in voce tnitium fieri p o teft ^ ^ ' ^ f duarum fyllabaru'm>r k: um s id n>|poiunt dua; fyllaba:in
vnam core. Iniit^ a.w,t em a j ^ d yetercs-idem valpt quodingeeflus^introitus.initium,vt fupr diximasAbi.tfmmque Sknificant initum.
5

JP&?'^

^''^

Popemo duo de concurfi corpora lata' > '

'Si cita difliliant inempe'aer bmne rieceffefl,
Inter corpora quodfiaf,poftdat'itianeS
^
Is porro^quamuk ciYcum celerntibm aurls
' . *
Confluatlbaudpoterit tamen vno tempore totum
Compleriffat'mm\nam primum quenque neceffe'fi ,
Occupet illelocumjeinde omnia pofiideantur.
^QuodfiforaUqupSyCum corpora difliluere, '
Tm putat idferi^quiafe condenfeat aer
\
Errat.namyacuumtuncfit,quodponfuit ant,
Et repleturitemfvacuum quod conflitit ante.
Nec tali rationepoteft denferier ar.
9

^ecfihmpojfetfineinanipofJet,opinQr,\

i .

~Se pf in fe trahertj&*partais t onducere in vnum, /

Quapr opter quamun caujando mufta morem /
Ejfeinrebitsinanetatmnfateareneceffejl* \
%

L O

HI. SC-CONTR UPRD'BFCNBEBAHT.FETIENTJI ATERRFHTRIUS IODHARTCFT. Si dtio

AMPLA

DE
R E R V M N A T, L I B. r.
41
atnpla corpora intcr fe concurrerint, Se ex illo concurfu cita difsilierinr,
necefl erit, vt,pofteaquamcorpora illa difsilierint, totum illud inne,
quod per fubiram illam corporum difcefsioncm fueratinter duo corpora
cffe:um,ar occupet:neque tamen is ar ita cito confluere poterit,quamuisabauriscircumflanribus vehementer impellatur,vt vno'rempore t o , tam illud inane fpatium compleatur. I N T E R . C O R P O R A ' Q ^ O D
F I T ] fie libri vulgati o m n e s , Se duo manuferipti : vnus manuferiptus
quodfuit : ex qua feriptura Muretus legendum putat^ftvtt.-aiiusitem manufcriptusj?<tf,plane mcndos.ego vulgatam retineo, dum certior Se v e rior aliqua afferatur. prxfertim cum fit errorcm librarij oftendat, qui 1.
pro ifcripferir:in quo f x p e a b h o c gnrehominum peccabatur. Murti
tamen conie&uram non improbo. P O S S I D A T ] pofsidear,occupet.
C I R C V M C E L E R A N T I B V S A v R 1 s ] fie habent quattuor libri
manufcripti,& nonnulli typis imprefsi,quos fecutus fum.alij circundenfantibus auris.celerantibus autem,id eft accelerantibus, vrgentibus, Se celcriter
pellentibus arem. Q_V O D S I F O R T E , Sec. ] fi quis autem (inquir)
putatduo grandia, & l a t a corpora difsilirc pofte, non quod fitvacaum,
fed quod ar fe contrahat,& condenfer,fufque parteis in vnum colligar,
errt. N a m pritamper diftultumillum,id quod anterat plnum,fit inane: & contra, quod erat inane,fit plnum: nec rali ratione,nempc per corporum difultum,poteft ar denfari: Se fi demus pofTe, non poffet tamen
fine i n a n i . Denftio enim nihil aliud e f t , qum parrium difiunctarum, Se
laxatarum contracl;io,& compreffio. at nullius totius partes contrahi poffnt, nifiintelligamusinclufumin co efe vacuum, feuinane, nam fi nullum in eo t o t o effet inane: id totum effet folidum Se p l n u m . Si plnum
effet, ergo corpus merum.at corpus m e r u m , aliud corpus in fe recipere
non poteft:ergoidcorpus fuas parteis non poffet in vnum magis contrahere, O N D V C E R E ] nWj-Hv, contrahere. C i c . Philipp. 8. res gentur:
conduBx vinexfunt. Idem Lucret. inf. jterior ardur enim condnBispartibus effet : Se lib. $.fepojfeper anus Introrjm trabere,&parteis conducerein vnum.Sc
iib. 4 . Donec in obfcurum cni conduxit acumen. Q^V r A S E C O N D E N s1E A T A E R ] condenfeat hoc loco action fignihcat.neque eft quod quifquam vereatur ne locus fit mendofus. nam primm hanc feripturam
omnes libri^ confirmant : ddndc den/re, in eandem fignificationem, Se
denferi voce pafsiua, vfitata funt bonis feriproribus. Idem Lucret. quarto
ab hinc verfu,Nff taitrationepoteft denferier .m'.Virg. G e o r g . 1. upiter frumi*
dm ^iujlris Denfet,erant quxrara modo^ qux denft,relaxat. Idem iib. iz.JEn.
Vela dabir.vos vnanimeis denfete cvrtm^.Salluft.lib.3. hiftor. lllefbfidiisprinceps augere,<& denferefrontem. Iterum V i r g . G e o r g . i.ftlet nox Semper, & obtenta denfenturnoBetenebrx., C A V S A N D O M V I T A ] id eft multas cauHe
m
fasafferendo : ^ i ^ a c t ^ 6 u $ p a s mfaf vs&Q&a&i <ir&x *l M . T u l l .
pro Rofc. Amer. Kunquid eau/are, quin ab iudiao dtfcedo4 turpifiime vtBust
Virg.Mride. Caufando nojlros in longum ducis amores.
5

Multaquepmerea tibipoffum commemorando

42

^ ^ 7 ^ - ( tff
v

H^/^J^'
*

T .

L V C R E T I

C A R Iv

Argumentajidem diBis conradere noftris.

"^perumanimofatis bc vefiigiaparutfagaci
Sunt,per qupops cognofcere cetera tute.
banque canes vt montiuagperfepeferai
tribus inueniunt inteBas fronde quieteis,
Cum femelinfiiterunt vefiigia certavia: j
Sic atd ex aiio per tetuteipfe vider e
Talibus in rbuspoterisjcajqueldtebras
lnfnuare omneis^o* verum protrabere inde.
Quodfipigraris^pau lumue abfcejferis abre: Hoc tibi de piano poffum promittere Memmi
Vfque adeo largos baufiis de fontibusamneis*
Lingua meofuauis diti de peBorefundet,
Vt verear, ne tardapriusper membra feneBus9

^ /-J/rfJ>^Serpat,o*innobhvitdclauflrarefoluat

***f? ^f^'./Quam

^ s r r r ? ' ^ y

tibi de quauis vna re verfibus omnis

Argument or um fitcopia miffa per aureis.
Sednunc iam repetam cptum pextexere diBis:
riDEM

DCTIS

CONRAD.

NOSTR.]

fidcmiis qua?diximus-

colligercjconciliarejcomparare, cquirere. conradere autem Iegendum eft,

n o n centradere: quod veroum n o n eft Latinum. T e r e n t . Adelph. minas decemeorradet alicunde. Idem P h o r m . ei credo munus hoccorradttur. v E S T I G I A C E R T A ] tralatio venatione. Virgil. lib. 4 . agnofco veteris vefiigia
ftamm. Itaque ab eadem, fimile quod fequitur, ducitur. Hanque canes, Sec,
INTECTAS

F R . Q_y.] cubiliafrondibus6bdu&a,atqueoperta.Cic.

in ViCon.Strages prouinci tuat<juas non vejligiis odorantes ingrejfus tuos, fed totis
volutationibus prporis, & cubilibusperfecutifnmus. Idem Verrina de iure dicundo in extrema. vt omnes mondes non iam vefiigia,fed ipfa cubilia vider e pof
JtnU I N S T I T E R V N - T ] fie habet codex Vaticanus,& Bertinianusrquibufeum congruunt Parificnfes,Veneti antiquiores,Vicetini.in verbo infiteruru autem e corripitur.tale eftillud Virgil. z.yEneid. Obftupui fieterunt^
coma,Cifvoxfaucibusbafu.
A I I D ] aliud, vtfup. C A E C A S Q J / E r, A T E E ; . I N S . ] &ingrediinltebrasobfcuras ac retrufas. Q V O D S I P I 3

GRARISJPAVLVMVE

ABSCESSE-RI-S

A B - R E} id e f t , qu&d fi

tardior fueris: autfiab hoc ipfo vero paulm m o d o te difinxer,&c.Sic

videturhiclocusintclligenduSjfi verbura pigrandiaccipiamus abfoiur,
&r,vt itadicam,nemralitcr. N a m alis ^yfvms vfurpatur,quemadmodum apud, Accium: melius pigrajf, quam properaffe efl nef as, id eft prsftat

DE

R E R V M

N A T.

I B,

I,

43

tum aliquod iniuftum,tardius admittre.automnmo nnquam admittere,qum cclcrius. Idem, fed cm propter te pigrem bac^aut huius ubitempaner"t
'Captti ? Itaque poteft Se hoc m o d o intelligi. Quodfipigraris^id eft quod vc-
rum fi tardauerisjfeu tardius, & fegnius tibi paraucris, Sec. Sed mmf non.
eft difsimulandum,reliquam huius verfus partenijitalcgi in omnibus fer
codicibus imprefsis paulumve recefferis ab re\ in Bertiniano autem, aulmve reabfiefferk ab re\ in Memmiano paulumve abfcejferis ab re, vt ego e x c u dendum curaui: qua: lectio fi cuiprobabitur,ita eritinterpretandus h i c l o cus,vt fupt d i x i . quod fi tardus, Se piger fueris, paulumue propter tuarrt
pigritiam ab re,id eft vero,feu ab ea re,quam doceo,te rcmoueris,Hoc tibidepUno, Sec. Atque ego hanc feripturam, Se fententiam magis probo.
H O C T I B I D E P L A N o ] de plano,id eft quafi exaequo l o c o , n o n
fuperiore, vr qui concionantur: vel de piano, id eft l i q u i d a , Se fine dub i o , & n o n multa opra infumta,magnue cura adhibita. Fortafle d u & a
tralatio eft pra?toribus,autproconfulibus, quilireis, & c o n t r o u e r f i a s f a cileis, atque explicatas de piano diiudicabant: diffcileis autem atque i m plicatas loco fuperiore, arque tribunali. Vlpianus lib. 2. de officio proconfulis. De pianoautem proconful poteftexpedirehc: vt obfequium parcntibus
CJR patronisjiiberiscjuepatromrum exbiberitubeat : comminart etiam, & trrerefiUum ptre oblatum qui non vt oportet cum ipfo verfari dicatur'.poterit de piano fi*
militer & libertum non obfecjuentem emendare aut verbts, aut fuflium caftigatione*
t

V S QJV E A D E O

LARGOS HAVSTIS

ONTIBVS

AMNEIS]

ficreftitui ex audtoritatequattuoribrorum manuferiptorum. fignificac

aurem fetantam rerum copiaraex Epicurea dactrina hauftam peCtore
profufurum,vt verendum fir ne prius ipfe & Memmius fenefeanr,ac m o riantur, qum Memmius quamlibet vnam rem vel intellexerit, vel audierit.largos amneis dixh\&fGoMxZ)t.
s E R P A T] obrepar,fenfim veniat. E T
I N N O B I S V I T A I C L A V S T . R E s.] id eft, & in nobis corporis Se
anima? coniunctionem dirimat,ac diflbluat,id eft moriamur.

vt eft igitur ferfe natura^dudbus

Conflitit in rbus, nam corporafunt,& wane
Hc in quofit afuntjy* quk iuerfa mouentur.
Corpus enim per fe communis deliquat tfje
Senfm: quo nifiprimafidesfundatavaebit,
Haud erit occultis de rbus quo referentes
enfrmare animiquicquam ratione queamus,
T u m porrb locusteJj;atium,quod inane vocamus.
Si nullum foret: baud rfquamfita corpora pojjent
Effejieque omnino quaquam dtuerfa meare:
Idquod iamfupera tibipaulo oflendimus ante.

^^^^^c^if^

Omrits

4 4
T. L V C R E T I I
CAR I O M N s V T E S T i G i T v R , Vc.] T o t a ( inquir) HXC rerum natura
duabus ab initio rebs c o n f i t , c o r p o r i b u s , & inani, in q u o corpora fita
funt, & per quod hue & illuc feruntur, ac mouentur, Ha?c opinio ( quod
fupr paucis attigi) n o n fuit foiius Epicuri,fed & aliorum multorum . Leucippusenim pofuit 7 5
JYTVXWOR.I.
eft plnum & inane : Democritus
vi tarai)-ri mov, id eft folida &: inane: Metrodorus 7 kJau}*
7 0 mh,
id eft indiuidua SE inane: Epicurus o-duena hy Qios^v.kuin^a
krfpnvtt kJqStb<>T* KT& 7T*u%bS>cu / a f * j 4 j f t f , B 7 kxkna>sjizi,) 7 * wovjd eft corpora,
qua ratione duntaxat cerni poflunt,inanis expertia,neque vnqua orta, n e que vnqua interitura'.qua: neque perfringi,neque immutari poffunt: SE inane.EmpcdocIes autem, SE Plato,8c ceteri ante Platonem, negart eff in.
rbus inane. Ariftot. TC^TS? i/cu woy < p H 0 7 y faiit <r JCOV/XH, V E
HCTVH''
/
y $ 7 7 w e / y ^ , i d eft tantum elfe inanis concedit extra mundum
,quantum
cazlo fatis fit ad refpirandum : efte enim igneum Stoici t-risr* KOO-^H JVy
m EU YAIH'lv' NT $ L'BUFOH id eft intra mundum nihil elfe inane : extra autem
v

infnitum.

E T IN A NE, HAEC

IN

Q J O IITA

S V N T ] & inane

(inquir)in quo WXC corpora fta funt, SE per quod hue SE illuc, horfum SI
illorlum feruntur. N a m inane neque faccre quicquam, neque perpeti p o teft:fed tantum corporibus motionis^viara, & locum, & facultatem pra:bet.Itaque Epicurusinaneappellat^^yideftlocum,&^i> w<,hoccft
l

fpatium. C O R P v s

ENIM, & c . ] C o m m u n i s f e n f u s ( i n q u i t ) p e r f c , h o c e f t

fine vlla alia ratione deliquat, id eft dclart elfe corpus.Comrounem autem fenfuminteilige hoc loco vel omnium aniraantium c o m m u n e m , vel
fenfumillum,qui eft prter quinque fenfus diftinctos notifsimos: qui de
fingulis rbus fub fuos fingulos fenfus cadentibus communiter iudicat.
\\OTZXX^TY^X^.\Xommunifenfuplancaret INQMMHI eheu SEC.
3

Q_V O N I -

S I P R I M A F I D E S, SEC] hoc in primis tuetur, SE retinet mordicus Epicurus, fenfus effe veros, neque vnquam fallere ; SE fenfibus omnium re*
rum cognitionem,ac feientiam proficifci:quod item Peripatetici c o m p r o bant. Arift. $I$,A. fii-RA-Rywnn&'N&rntOM^^AMT TS LIICU I^YJMU.
o~n{FOY < T
AL3OM IT},TR)IEJF I
eft omnes homines feiendi cupidirate ducuntur:
cui rei argumento eft,quodab omnibus maxime fenfus diliguntur.Lucre,
hoceod.lib.Krf/w contrafenfmabfinifibmipfere'ptigmt EtUbefacateos, vnde
omnia crdita pendent. Id eos vberius defbnditlib. 4 . ibi. Cetera dgnre hoc
,

mirando multa videmus,SCC.

CONFIRMARE

ANIMI

Q. v I C Q^y A M],

animi ratione,vfitatum Lucretio loquendi genus:id eft intelligentia.fecurus autem fum quattuor codices manuicriptos : in his Bertnianum SE
Memmian. L O C V S

A C S P A T I V M]

<fi>su/MT. N E Q V E

OM-

N,I N 0 Q V A Q J A M ] neque bmnino per vllam regionem fiuehanc,fiue

illam meare.fecutus fum autem duorum librorum manufcriptorum,cum
quibus Veneti antiquiores congruunt, feripturam. N a m ceteri habenc
omnino qtioquam. quaquam autem aduerbium eft per locum. 1 D Q J T O D-I,
I A M S V P E R A ] fie legendum : atque hanc feripturam agnofeit Prifcian u s l i b . 1 4 , SE 18.confirmant
quattuor libri manuferipti, Farni , T e t h i |
Berrhinianus, M e m m . Venet antiq. Parifienks , Vicecini. SAPERA (inquit.
Vr

R E R V M

N A T ,

J.
4 T

Prifcianus) profupi .fie enim antiqutprotulerunt,& maxime Ckero-.Toruu'IraCoferpitfubterfuperaquertorquent Sefe. Idem ibid.Hunefuperi duplks hume*
rosajfixa yidetur Stella micam talifpeeie taltquenitore.
t

Prterea nihil efi quodpofih dicereabomni

CorporefeiunBum,Jcretmque effe ab inani
Quod quafi tniafit rerum natura reperta.
'Nam quodeunque erit eff? aliquiddebebit idipfum
Augmine yelgrandi^velparuo denique dum fit.
Cuifi taclus erit quamuis leuis exiguufque
Corporum augebit numerumfummdmquefequetur:
Sin intatlile erit nulla de parte quodvllam
7{emprohiber e queat perfe tranfire meantem:
Scilcet hoc id erit yacuum quodinane vocamus.
y

>

Ojfoo
p a s s i s D I C E R . E A B o M N i] fie o m n e s , quos quidem
viderim.vulgati codices,& item duo manuferipti: duo tamen item manuferipti ,quddkere pofsit ab omni : ex qua feriprura fuipicabatur M . A n t o n .
Muretus legendum effe quoddki poJSit ab omni : qua: conie&ura mihi n o n
difplicer. c*v o D c v y A S I

TERTIA

SI T

RER.

NAT.

R E P.]

quattuor libri manuferipti habent, Quod quafi teytiafit numro natura reperta,
NAM

QVODCVNqVE

ERIT,

E S S E A L I Q^V I D , CC. ] feCUtUS

fumlibrorum manufcriptorum,& Vicetinorum auctoritatem, qui ita habent, v t e g o excudendum curaui. cuius feripturx h x c mihi fententia videtur elTe.In hoc vniuerfo nihil eft prter corpus Se inane.Qnid ira?quippe quicquid erir, vel eritingenti mole,ac magnitudine prxditum, vel p e r .
paruum,&r perexiguum, d u m m o d o lit: quod quidem fi rangi porerit,corpus erir; Sin tanginon poterit, erit inane. Sed libri typisexcufi Paiifen^
fes,Vencti vtrique, Florentini, Lugdunenfes, fc : Ham quodeunque erit, effe
aliuddebebit,Sec. cuius feripturx, fi quis eam probabit,hxc fententia videtur effe. nihil eft in vniuerfo prxter corpus Se inane. N a m fi quid erirprtcrea,id ipfum aliud crir,id cft differet vel magnitudine,vel paruitate quarulacunque, dummodo ft, id eft d u m m o d o id ipfum non ft ita paruum, ,
vt iam amplius non ft.Quod quidem f tangi poterir,in corporibus nume
rabitur: fin autem tangi non poterit, erit inane. Ergo nihil cft prxter c o r p u s & i n a n e . e o R P O R V M , A v G E B I T N v ME R v M ] magna eft
hoc loco librorumtypisexcuforum varieras: Florentini fie habent, Corporeumaugebitplan
mendof Parifienfes Se Lugdunenfes alteri, .
Corporum adaugebit numeruw : nonmlli, quibuCcum confentium quattuor
libri manuferipri, Corporisaugebit numerum. Vicetini & Lugdunenfes alteti,.
Crporumjtugebit numewn: de m Memmianus: quam feripturam v e r a m , Se ;
F 5

4$

T.

t V C R B T

C A-R

I.

re<5lam efleiudicaui. Exhac autem vera ceterayitiofa: natiunt,dum alij

' ofFenfi poftrema fyllaba vocis corporun q u a m , no eliditur, vt neque olim
i n t e r d u m elidebatur, ex ea faciunt corporis, alij cxyetboaugebit,
faciunt,
adaugebit. Veteres autem interdum verfu non elifflc litteram,m,apparet
ex verfibus Ennij, Se eiufdem Lucretij. E n n i u s l i b . i o . Annal. Infignitafej 2 tum mlia milttum 0B0 DuxitdeleBos hlium telerarepotenteis. Lucret. lib. z .
Nam quod fluuidum eft,- Uuibm,atque rotundis Eft. Idem lib. 3. Seddumabeft
quodauemus,id ex/ttperarevideturCetera.ldemlib./\..itiexXt
.Etcit enim Juki
leBttregione,vid'jue Vomcrem,atque locis auerttt feminis t3ww.Horat.iat. z . lib.
z.ntw vefeeris ifta, Quam Uudaspluma) coBo num adeft bonorJdem?

Prtere perfe quodeunque erit,auitfaciet quid

Aut aliis fungtdebebitagentibusipfum
Aut erit,ytpofiintin eo res ejfe,genique.
At facere fangifine corpore nulla potes! res:
j
Nec prbere locum porr,nifiinane,vacdn/que. /
Ergo prter inane,o* corporafertia perfe
Nullapoteft rerum in numro naturarelinqui
Nec qufubfenfus caat vllo tempore noflros,
Nec/atione animi quamquifquam pofittapifei.
y ,
//Namqucunquecluent^autbkconiunb'lauabus
"V /
' f
\ebmeamuemes:autborumeuentaviaebis,
Coniuntlum eft id,quod nunquamfineperniciali
Difcidio potis eftfiungi,f?que gregari:
Pondus vtifaxis>calor ignibu, liquoraqua,
^
jfTabluscorporibus cuntlisjntdBusinani.
j/fxee * '^f *^ ^ Seruitium contrd,libertas diuitiJque,
Paupertas bellum,concordia,cetera,quorum /
Aduentumanetincolumisnatura,abituque:
HcfelitifumuSyVt par efi euent4 vocare. '
y

A V T A L I I S F V N G r ) E B.] otdo vetborum hic eft:aut ipfum clebebit fungi,td eft pati,aliis agentibus. A V T E R 1 T, v T] id eft aut erit
ciufmodijVt in eo res cfte,& gign pofsint. G E N I c^y E] id eft gigni, v t
fupr diximus. N E C , R A T I O N E A N I M I oy A M] nec vlla tertia
natura eft,quam quifqu ratione animi, id eft intelligentia,4!/>yb, id eft comprehenderepofsit. verbo api/ci vticur Sc\\b.6. Qutppeetenim nulloceffabant
tempore apifei^c rations animi autem : id eft, intelligentia, Se cogttattone.

D E

R E R . V M

MAT.

I B. I

4 7

quod loquendi genus Lucretio vfitatum eft.. . C L V E N T ] videntur, n o minantur, funt, aut dicuntur efte prter corpus & inane. H o R v M
1 v E N T A} T
EV^CIM-M, qux vulgo accidentiaappcllant: qua? fie d e a s
finiuntur. EVY.CICKOT#. 'FV, JIVIW, ^ KRMJLMAT x ^ * ^ VOTKW/^OB^O^ a d e j f t e u e n t a f u n t j q u x a f t n r . & a b f u n t r i n e e i u s ^ u o d eis fubeft,interitu. M . Tull.lib. i . d e n a t . D e o r u m . Epicjtrus tu diuidit.omnium, qua fint
i

ttdturam eJJecorpora &inane\quaquebisaccidant.

)

C O N I V N C T V M EST]

dclart, & dfinit, qua: dicat coniuncta.Sunt igitur ea coniuncT;a(inquit)

qa: rei alicui fiue fit corpus, fiue inane, ita adha?refcunt,vt fine eiusintrim feparari non pofsint-,vt pondus coniun&um eft faxis,neque ab iis f gregari vllo modopoteft lua faxorum natura.nam fi pdus fxo demas,
iam dfinit efTe faxum. D I s c 1 D I O] fie c o d . Vaticanus, quem fecutus
fum.difcidium autem verbo difeindo ductum eft,vt exfcidium,feu excidiumabexfeindo. P O N D V S
VTI SAXIS, CALOR
I G N I B V'
1 1 Q J O R- A ' a j A 1] fiereftitui exauctoritatecodicisBertiniani,& vul-j

gatorum Vicetinorum,cum in ceteris vulgatis omnibus legatur "Pondus vti

/axi^alorignis.

TACTVS

C O R P O R I B V S ] namtadhisfenfus

eftma-i

xime omnium corporis proprias. 1 N T A c T-V s] mira compofitio , feu;

iunctura. nam intadtus contrarium quiddara eft r a & u i , $ TB sw'*pWjquemadmodum incultus apud Salluftium de bello Iugurt. cultui opponitur, 8C
apud omnes probatos au&ores Latinitatis, iniujjus, iuffui, quanquam h o c
vix alibi prrerquam in feptimo cafu reperitur,vt cum dicimus iniujfuimpe>
ratons deprafidio dccedere,&c apud Plaut. T r i n u m m o inconfnltu meo.
}

Tempus item ferfenon e/iifd rbus ab ipjs

Confequiturfenfus jranfaBum quidfit in muo:
Tum qua res injeti.quidporb deindefequatur:
'Necper fe quenquam tempus fentrefatendufl ,
Semotum ab rerum motu^plac'tddque quite. *
VeniqueTynddridemrdptamjbel!6quefubdi<M '
Troiugenas genteis cum dicunt e]fe,videnduft
Neforte bdc perfe cogant noj ejfefateri,
Quando ea fecla bommum quorumbc euentafuerey,
Inreuocabilts abflulerit tamprMrita t'a*.,
Nanque aliudrebus\diud regiombus ipfis
Euentum dici poterit quodcunque erit aBum*..

LE
7

9i

TEMPVS ITEM

PER \ \

N O N - E;S*T] ,Vulc tempus efte o ^ a t i o i -

ne tantum,non re. Sedptjatvnam (funt aurem plures ) rationem a-feri*

bere,per quam pofsitnegare aliquis elfe tempus : quamrefert'Arift.lib.4-.

4 8

T.

finvifjuivis

I V C R E T

C A R I

f**>ovitoy ovfx.H^.ivay^kStuJA'niy ay Jm r&T

ii In'av&j eft,Non effe igitur omnino tempus,aut v i x , & obfcur, e x
his fufpicari quifpiam pofsit. N a m alia quidem eius pars prasteriit, & n o n
eftralia futura eft,& nondum eft.Ex his autem & inhnitum, & quod femper firmitur,tempus confit. At,quodconftatexpartibus,qua: non funt,
fieri non poffe videatur,vt effentix locum obtineat, & c . Idem eodem lib.
tempus dfinit effe numerum motionis ex eo quod eft prius, & pofterus.
T e m p u s igitur(inquit Lucretius ) per fe non eft, fed ex rbus olim geftis,
& prxtericis, tempus prxteritum cognofeimus ; ex iis r b u s , qua: hodie
funt,ac fiunt,prasfens: ex iis qua: funt futura:, & quas futuras fufpicamur,
.aut diuinamus aut quas cogitamus,futurum. c o N s E C^V I T V R] colligit.cognofcitjpercipit. N E C P E R S E Q_V E N QJT A MJiccirco eodem
lib. Ariftoteles ait tempus effe numerum eum,qui numerari poteft,aut qui
nurneratur,non quo numeramus:id e f t * e i ^ y etdwny, n kf^if/Ayoy,
% kejL^ypuy. T Y N D A R I D E M ] Hclcnam Tyndari filiam. Denique ( inquit)cum dicunt vulgo Helenam olim raptam effe, & Troianosdeuiclos
eff:videndum eft ne h x c cogant nos fateri tempus effe per f e . quod eft
falfum. C V M D I C V N T E S S E ] fecutus fum codicem Bertinianum,
& Memm.manufcr.& Florentinos,&quofdam alios impreflbs.Nam c e teri raanufcripti,& imprefsi habent, vt dicunt effe, plan, mea quidem fen^
tcntia,mendos. Sufpicatus fum autem aliquando ex hac codicum variet a t e l e g e n d u m j ^ * ^ ' ^ q u o d ne nunc quidem diiplicet. N E F O R 1

Jt&'"* ^yHw* <^'&4

TE

H A E C P E R SE C O G A N T

N O S ESSE

F A T . ] fie habent quat-

tuor libri manuferipti fine vlla varierate.Excufi autem inter fe diffentiunt;

In aliisfieeft. He contra hcperjcogat nos fortefaterin aliis hocraodo,N<?con
tr bxc per fe cogant nos effe fateri. quam ego feripturam omnibus antepono,
cum prxfertimeamconfirmetcod.Memmianus.InParif. & Veneris antiq u i o r i b . He forte bac perfe 'cogant nos cunBa fateri. Q V A N D O ] quoniam.
S A E C L A H O M I N V M ] gnera hominum. N A M CLV E A L I V D R E

B v s] ficlegendum, non vt vufgo aliud terris, h o c enitn fignificat quicquida&um cft,eucntum eff vel rebus,id eftperfonis: vel regionibus. neque vero eft quod quenquam moueat fyllaba bus breuis.

Denique materiesfirerum nulldfuijfet,

Nec locuste Jfiatium/esin quo ququegenuntun
Nunqum Tyndarids form confidtm amore
lgnis A lexandri Phrygio fub petlore glifeens
Ciara dccendijptfaut certamina belli:
'Nec cldm durt eus Troia Pergdma partu
Inflammdjjet equusnoBurno Grdiugemrum:
Perjfiicere vtpofiiis resgeftas funditus omneis>
Ko

DE

RERVM.NAT,

B. x,

*bn ka vit corpus per Je conftarejieque ejfe:

*Nec ratione cluere eadem
fluaconflanane:
Sed magis vt mritpoflis euentavocare
Corporis atque locijes in quo quoique gnantur.
Cofporafuntporropartimprimordia rerum:
VartimyConcilioquconfiantpr'mcipiorum.
Sedqudfuntrerum primordia^nullapoteft vis
Stringereinamfoitdo euincunt ea corpore demum.

^*
l'
f

t<

^
1

R E S I N Qjr o o^y AEQjf E G E N V N T V R ] fi vulgatam fcripturam fcquimur,ac p r o b a m u s , intelligenda: font res bellica?, Iaboriof ac
pra?clara?,qua; gcr dicuntur ab imperatoribus, Se regibus: vel geruntur accipiendum eft pro aguntur:fn genuntur malumus ( q u o d e g o quidem magis probo) referdum eft ad res naturaleis, qua: in fpatiOj& inani gignunrur.quanuis autem in omnibus Mhs geruntur fcriptum repcri,& ex hac fcri
pturaprobabilem fententiam elici pofTe arbittor ,genuntur tamen excudcndum curaui. i G N I s] asftus, cupiditas, libido qua? eft inftar ignis Se
flammar. G I I S C E N S ] glifcens fub Phrygio Paridis pc&ote.glifcere cref c c r e e f t , & i t a F e f t u s , & N o n i u s M a r c c l l u s . Salluftius^/j/caww*>.Plaut.
glifcitprcelium. V i r g . lib. 12. ^Encid. Haudfecus uccenfs glifcit yiolentia Turno.
Cic.irt.Hortef.glifcunt voluptates. Lucret,lib.4. Inqnediesglifcitfuror, atque
cerumnttgrauefcit. D v R A T E v sjdurateusleu durius equusd eftligneus:
cuiusopifexfuitEpeus.Lege H o m . / y o r . / . Se V i r g . lib. 2. JEneid.lnHar
motttisequum^Sec.Se S.Cumfotalisequus, Sec Feftus.Epeus nomenfabri,qui
equumdurateumfecit.eqviumTtohnum
interdum appellant fcriptores: Se
ira femper M . Tullius : equum Minerux Horatius : quaf arte fabricatum,
& ligneum. fed de hoc cquo plura diximus in c o m m e n t a r . Horatianisad
illum locum. llle mninclujui equo Min eru> Sec. od. <r.lib. 4 . T R O I A I
p E R G A M A] fie repofui reclamantibus quidem omnibus exemplaribus
antiquis fed tamen certifsima coniectura fretus . N a m primum v o x Twi<tnis non videtur huic l o c o conuenire: deinde Troia'i, id eft Troar pergama olet nefeio q u o m o d o antiquitatem. Sic enim Stefchorus, lirua mp-.
yo.tMn.7i9M.
E A D E M ] o-twifyaffitin ea.duquc vocaIes,quarum altra bre
uis cft,altera longa,pro vna fyllaba habntur. C O R P O R I S
A T QJT E
L,OCI] fie habent quattuor libri manuferipti quibufeum congruuntParifienfes,& Lugdunenfes.alij Cor/ww
loti. R E S-I,N c^y o Q V A E Q J / E G E N A N T v R] quidam h o c l o c o Iegi volant gerantur, v t eft in
\u\gms.ego genantur legi debere arbitrer : pro ignantur, C O R P O R A
S V N T P O R R O ] Corporum(inquit)aliafuntprimordia rerum, nerope
corpora ihdiuidua/implicifsima, Se folidifsima, id eft a-npoi : alia qua? funt
ex, atomisconcreta,& conflata,vt arbor,faxum, aqua/terra, & cet.fmilia.
Hac de refieLart. in E p i e r o-w^-mr 7* tv.u'S? ovfefivtym F If m *< wfxf
?

^rtyfT

'

50
;

T .

T V C R E T H

JHtm7ni*rm. S T R I N G E R E ] r a d e r e , l a : d e r e , v u l n e r a r e , V i r g . l i b . , n c i d .
, $. hune primo leuisbafla CamilU Strinxerat. cod. Vatican. & Bcrtin. tamen,
.habentStinguire : id eft extinguere : de quo verbo infr Iib. i. ad illum l o cumyftingutquecolorent,

/ ^
/z

C A R I .

NAM JOLIDO

VINVNT

EA

COUP.,

D E M.] fie omnes fer libri v u l g a t i , & trs manuferipti, nifi quod quidam
hibent euincunt.8cdamnum non demumn quibus eft Memmianus.,

Etfidifficile effe videturcrederequicquam

Jnrebusfolidoreperiri cor pore poffe.
Tranjit enimfulmen cliperfepta domorum:
Clamor vt,ac voces:ferrum candefeit in igne:
Vifsiliuntqueferoferuentiafax a vapore:
:
labefkBatus rigor aurifoluitur Bui
Tum glacies mfiamma deuiBa liquefeiti
Permanatcalorargentumipemtratquefrgusy
Quando vtrunque>manu retinentes pocula rite,
Senfimus infufo lympbarum rorefupernh
Vfqeadeb in rbusfblidi nihil effe videtur.
Sedquia vera tamen ratio naturdquererum <
Cogit, adeSypauckditm verjibus expdimes,.
Effe ea qufolido atque <eterno cor pore confient,
Semina qu* rerum?primordiaque effe doemus:
Vnde omnis rerum nunc confietfumma crai a

>

ITSI

DFF.

1
ESSE

V I Dr C R E D E R E

c^y i c Q / J fie habent ;

quattuor Iib. manufer. Bertinian. Fae'rn. Tethian. M e m m . 8c vulgati Flo-.

rentini. Vaticanusautem,& vulgati Veneti vtrique,& Parifienf. 8c Vicer.
8c vtrique Lugd. videturfors ita quicquam.qaam feripturam fi quis p r o babiriforsjaccipicndum erir pro forfiran,vt particuIa;Vrf,coniungaturcum
v o c e folido. neque vero aientior iis qui forfitapofitum voluntpro forftan. T R A N S I T E N I M F v i M . ] f i c lib. Si Tranfit enim valide fulmen.
perfepta domorum. C u r autem hocfiat,docebir Iib. z. ib.Verfitcilft iam animi
ratione,&c. C L A M O R V T , A C v o c E s] fie legendum, & ita habt
codices cmendati. neque tamen reiieienda cft feriptura alterorum Vcnc-
torum.Clamor item,ac voces.de X\b.6.Clamor vt^acvocesuranfitperfaxa,perara.
D I SSILI VN T Q V E

F E R O . F E R V E N.T I A,. S.

V.J quattuor CO-,

clic.es manuferiptib^ozmDifiiUuntqueferoferuemifaxa
vapore: qua?feriptu-,
ra fiprobabitur,duo crunt epitheta Amu^TWf pofita: quod eft vfitatum 8c>
Hom'ero,8caliispotis.Horat.fat.5.lib.uhbe^reinfitauisyacerbus. Jdm,

DE
R E R V M
N A T,
l J B. I ,

alibiConfident tumidus ade'bfermoriisamari &.c, Memmianus autcDifilitrtquefereferuentia fixa vapore. qj/ I N L A B E F A C T A T V S R I G o R ]

'quin rigor,ID EFT durities auri,A;FTU,ID EFT calorc, labefactatus foluitur. L AB E F A C T A T V S ] VI<5tus,vt lib. 4'. Omnia quid contrita,quod igni conlabefa8a. V i r g . JEn- 8. Intutt calor, & labej'aBa per offa cucurrit. T V M G L A c I E s AE'R i s ] fie reftitui fecutus quinque librorum manuferiptor -AUcTioritarem .-neque ver dubium EFT, quin HA?c fit r e d a , & vera feriptura:
vulgata ctr deprauata,& mendoia.Nam quidineptius, qum propofito
e x c m p l o v n o DE auro, deinde altero DE argento,inculcare tertio LOCO e x plum DE glacieprxfertim cum glacies NON modo FINE acriore N'anima, v c rm quauis N'anima, & vel frigbr remiflo, vel flis tepore liquefeere FOl e a t ? N u n c autem quemadmoduni pullo ant dixerat, rigorauri, de hoc
locoglaciem arts per tranflationem fermonis pofuir.
PENETUALEO^Y E F R I G V S ] V i r g . G e o r g . i.ptnetrabilefrigus adurat , &C Ineid.
lib. i O. jfpice mm magefitnoftrum penetrabile telum. Lucret. hoc eod.lib.Nfe
fenetralem ignem. V T R v N Q^V E] c a l o r e m , & frigus. huius loci HA:c fententia eft. Calor & frigus per argentum permariant, q u o n i a m n o s poculum argenteum manu tentes,aquafrigida,aut calida infufa,ftatim vtrunquefentire folemus. Adbibebant autem frigidam veteres, atque ade niuem adrefrigerandum vinum: calidam,AD tepefaciendum . I a m vtrunque
legitur IN quattuor codicibus manuferiptis, & item IN Parif. vtrifqe V e netis,Florent. Lugdun. fie lib. 6. Frigus item tranfireper as, calidmque yaporem Sentimus : femirhus item tranfire peraurum, atque per argentum, cum pocula
plena tenemus. L Y M P H A R V M - R O R E ] aquis calidis , aut frigidis
minutim & g u t t a t i m rorisinftar infufis : vel rorcmlympharum tranflat
di&um intellige. V S C X Y E A D E O] epiphonema,feuacclamatio. V E ,
R A R A T I O ] khShshy>{. A D E S] a n i m o . C i c . pro Milone.adefte animis
~iudices,& timorem-Jfiquem habetis,depenite.ldcm pro Sy)la,adefioieanimis, qui
adeps corporibus. admonendus eft autem le&OR minus IN litteris exercitatus, mendos legi IN quibufdam lib. vuigis.naturque rerum Cognita de partis, cum fit lcgendum,ita vt habent manuferipti, Cogit,ades^anch,^c
y

Vrincipio quoniam duplex natura duarum

Difiimilis rerum longe confiare repertafi,
Corporis atque loci, res in quo ququegenuntur:
Ejfe ytranquefibperfe^purdmque neceffe'fi,
Nam quacunqueyacatjfatium>quod inane vocamus:
Corpus e non ejh qu porr cunque tenetfe
Corpus ^ea vacuum nequaquam conjlat inane,
Sunt igiturfolida, acfineinani corporaprima,
Prterea quoniam genitis in rbus inani fi: .
Materiam circmfolidam confiare necejjefii
G

J2,

T.

L V C R E T I

CAR I

sttec ris vlla pot ejl vera ratione probari

Cor pore inanefuo celare,atqueintus habere.
Si non>quo cohbet,filidum conflare relinquas.
dporrb nihileffe fotefi,nifi materiai
Concilium,quod inane queat tetlum cobibert.
Materies igitur, folido qua* cor pore confit,
Effe ternapotefi cum cetera aiffoluantur.,
y

C O R P O R I S , A T QJT E L o c i ] fie habent libri manuferipti, 8c item

Parif, Venetiantiq. Florent. A l i j excufi,Veneti recentiores, Lugdun.. V i cetini Corporum ^tqueloci, qua; lectio noneft reiieienda, vt fupr oftendimus.

RES IN

o^yo

QJAEQJE

G E N V N T V R ] , fie hoc l o c o fi-

ne dubio l c g e n d u m , n o n g w w w . genuntur autemd eft gignuntur,vt fupr diximus. E S S E v T R A N O Y E,&C>] quoniam dua: natura; reperta:
funt multum inter fe dfsimiles, corpus 6c inane, in quo inani corpora pri* ma mouentur, 8c res qusequegignuntur, neceffe eft, hanc vtranquenaturam effe per fe meram, 8c puram; id eft 8c corpora prima qua; dicimus cf' fe principia rerumjefTeinanis experua: Se contra inane effe incorporeum,^
& a b o m n i c o r p o r e vacuura . Sed dicetaliquis in inani feruntur, & m o uehtur corpora prima: ergo non cft vllum purum inane. refpondeo ea ratione inanefua natura,& per fe purum,ac merum intelligi,qu6d f e d e m , &
locum,&: viam prarbent corporibus : Q u o d fi aliter effet, id eft fi nullum.
effet inane per f e , & corporea natura feparatum, corpora prima non ha
berentvbiconfiftercnr, aut qumouercntur. quod autem corpora prima
in inani,feu per inane moueantur,non iccirco minus inane purum intelligi. nam eo ipfo quod in inani corpora prima mouentur, ipfus inanis natuta pura declaratur. H o c enim vacui,atque inanis proprium eft, corporibus locum, 8c vam fuppeditare, 8c corpora in fe recipere, 8c corporibus
cedere : contra corporum proprium eft obftare, nullumque aliud corpus
in fe recipere. c o R P v s. E A- N O N - E S T ] corpus ea quidem parte
non eft,qua parte eft inane: fed tamen nihil vetat,quo minas per inane ferantur corpora prima. hxc-igitur verba, Corpus
f/?,.ficintelligc, ea
parte,qua parte eft inane,non eft corpus, nempe fpectata ipfius inanis natura per fe, & feparatim, vrprincipio feparato. Pergit autem & conatur
oftendere hoc argumento Lucretius corpora prima effe fmplicifsima, 8c
foiidifsima,vt pote inani carentia : quemadmodum inane altertim princi-.
pium,mollifsim eft: vtpote corporis omnis expers: & corporibus o m n k
bus cedens. S V N T I G I T V R s o L I D A , & C ] Ergo (inquit)corpora
prima, quac funt primordia rerum ab inani feparara,eique plan aduerfa,ab.
inani funt plane vacua. S I N E I N A N I ] id eft k>nx*rLm feu inanis cx->
percia. P R AE T E R E A] altra ratio per quam probat corpora prima e t
e inanis expertia. R e s genita: (nquit) habent in fe inclufum i n a n s : aio-

Tri

RERVM

NAT. L f B . I.

qui non interirt,neque diffalueretur.Qud fi o b id intercu nt, quia in cis

^eft inane, nateriam igitur aliquam folidam, 8c irianis experte m conftare
neceffe eft, ne res orane-s ad nihlum redigantuf. N E C R E S V L L
P O T E S T , & C ] id eft nemo eft,qi vera ratione pcobarepofsit, vlJa rem
fuo corpore inane inclufum comjnerc 5c celare, nifi id quod c o m m e t &
celt ipfum inane, folid effe fateatur.^A t hoc folidum nihil aliud effe p o teft, qum primorum co'rporum congrefls. Q J O D C o H I B E T J i d ,
quod continet ipfum inane in fe inclufum. Q J O D I N A N E
QJ/EAT
T E C T V M c o H.] fccutusfumlibros excufosParif.Venet.recentiores
Florent. Lugdunenfeis. N a m fcripti o m n e s , quibufcum confentiunt Veheti antiq.SrVicet. habent, q u o d i n a n e q u e m r e r u m c o b i b e r e . cuius fcriptunt
rationem exputare non polTum., M A T E R I E S I G I T V R , & C ] id eKr
corpora igitur prima xterna effe poffunt,cum cetera nempe genita omnia
intereant,aut diffoluantur. Sic Diogen.Lart. TW>TO, j r* eyAiU^
a.n ua,
jtj kfitTtiCKina,
l p HM (JUKIHOTUTTtf n i
h ctfatSt,
id eft h x c autem corpora funt indiuidua,&immutabilia,nifi velimus omnia in id quod n eft,
intcrire. C V M C E T E R A D t s s o I v A N T V R ] vel dicendum eft
verfum effeIpondiacum,velfieri JWpew,hoc m o d o d i f f o l u a n t u r . .
t

pu

Tum porrofi ml effetjjuoi inane vacareti

Omneforetfolidunu nifi contra corpora cca
Effentflu Ioca complerent>qucunque tenerent::
Omnefluodefljjtatium'vacuuw conjaret inane..
Alternk Igitur nimirum corpus inar ,
Difiinclu'/hquoniam necplnum nauiterextat:
Nec porr vactfum.funt ergo corpora cca:
Quafyatium pleno pofiint dtjl'mguere inane..,
Hc neque dijfolui p lagis ext rinfecus iBa
Pojfunf.nec porr penitus penetrau retexi:
Nec ratione queunt alia tentt a labare:
dquodiamfuper tibpaullo oflendtmman...
Nam neque conlidifine inanipojfe videtur
Qmcquamjnecfrangifiecfinit in binafecando:
Nec capere humer emyieque item manabilefrigus .
Necpenetralem ignem quibus omnia conficiunturvEt qukm quque magis cohibet tesintus inane>
Tarn magis bis rbus penitus tentata labafeit..
Jrgofifolida^dcfmeinani corpora prima.
r r

54

T,

T V C U T

I I

C A R 1.

Sunt) ita vti docuijint bc tema necejjef, - .

. j

i,

c AE c A] id eft fub a f p e & u m n o n c a d c n t i a j & o c u l o r u r n obtutum erm*

gtentia/rt'^Tw. codex Vaticanus t a m e n . & B c r t i n . & M c m m . habent, cor*
forrfCfrw:quamle6tioncmequidemnondamno.

C^VAE

LOCA

COM-

P L T E N T ] quae complcrent fpatia, feu i*<(MT* fe occupata, & p o f feffa. o M N E c^y o D E s T , S P . V A C . C O N S T . ] parum admoduni
refert, vtto m o d o diftinguas, hoc ne m o d o , o m n e quod eft, fpatium vac.
conft.inane:an illo,Omne,quod eft fpatium v a c u u m , & c . ego tamen priore m o d o malo. A L T E R N I S ] alternatim. ^ v o N I A N N E C P L . N , ]
quoniam nec plnum eft duntaxat in natura rerum, nec inane. N A v i T E R] prorfus, Kpt&we fcd ne quis et ret, n o n dicit Lucretius, id quod eft
plenum,id eft corpus folidifsimum,& o.nm,t\ effe nauter p l n u m . nam
contra fupt* probatum e f t , & i d quod eft corpus,feu plnum, effe fine inan i , & merum corpus.Sc inane,efe merum inane, ac fine corpore : fed d o cet hoc vniuerfum neque cfe prorfus p l n u m , & corpus merum,nec vu
cifsim prorfus inane,fedcorpore, & i n a n i diftinclrum* H A E C N E C ^ J - E
D I S S O L V I , & c . ] res omnes genita? diffoluuntut atque intereunt, v e l
iniuriaexterna,&i<5tibus exttinfecus inflictis, vel interno aliquo vitio:
C o r p o r a prima autem(inquit Lucretius)neutro m o d o diffolui, aut labefaCtari,aut perfringi poffunt, neque vllo alio m o d o . R E T E x i] avstKvi,
refblui. T E N T A T A] fid dicimus Latine morbo tentari. idem lib. 6 . jtttid
temantur greffus,ociilque in fichais Finibus* Idem h o c eod. l i b . Quxnondum
clueant vllo tenuupericlo. Horat.epift.6Miba.5V latus aut rens morbo tentantut
acuto. I D Q J O D I A M S V P E R A] id eft fupr. fie autem habent quattuorlibrimanuferipti,quibufeum confentiunt Parifienfes. C A P E R E ]
(

<^X ^recipere.

MANABILE

FRIGVS]

quodVkg.dixit,penetrabilei

id eft quod facile in parteis intimas pntrt, N E C P E N E T R . I G N . ]

id eft qui in res o m n e i s , quibufeunque adhsferit, fefe cit infinuat.
ET

QJTAM

QVAEQJE

M A G I s] fie eft legendum reclamanri-

bus omnibus exemplaribus, & lihr. vulgatis, Sic enim Ioquuntur Latinr:
quo magis,bec,vel eo magis : quanto magis, tanto magis, vel tam magis : tant magi.^
quhn magis,feu tanto magis. Itaque cum hoc loco ita feriptum effet : Et quo
quaque magis,&cc. Tam magis & c . e g o Se ab aliis locis admonitus, & confuecudinis Latinorum m e m o r , feripturam vulgatamemendaui. Lucret.
lib.t,.Ttdm qum magi mnfimus altDire&a ,8CC. Tam cupide furfum remouet
-magis. I d e m l i b . 4 . ey quanto plus aris ant agitatur, Etnojlns oculos pertergtt
longior aura,Tamprocul ejfe magis res quxqueremota videtur. Licet 5C alia ex h o c
feriptore exempta colligere. fie Virg. JEncid.j. Tam magis tlU fremens, &
triflibusejfra flammis,Qum magis ejfufo crudefcttntfanguinepugna.cpac V i r g i -lij locum. Quinrilianus ait effe ex illo verfum. Qum magis rumna vrget,
tam magis admalefaciendum v/gtf .Idem Virg.hb. j.Georg.jQw^w mais exbau*
ftofpumauerit vberemulSra, L&ta magis : quo in proximo cxemplofubintelligitur,r<.w, T e r e n t . Adelph. Kifiquia quhn mifere hoc cupioejfe verum,tam
yertsr magis. Pla u t. B a cch. qum magis id repeto,tam magis vror.

DE

R U V M

H A T ,

I E,

Tmeredfiifimdteriesaterndfuijfet,
Antebdc ad nibilum penitus res quque redi/fent
De nibiloque renatdforentiqut unque yidemus.
AtquonidmfuprkdocuinilpoffecredrL
De nibilo neque quodgenituft dd nilreuocari:
Effe immortdli primordid corpore debent,
Diffolui que ququefupremo tempore pofint^
Materiesvtfuppeditet rbus repdrdnd.
Surit igiturfoltddprimordidjimpitcitdte^
NecutionequeuntdlidferudtdperuumEx infnito idm tempore res repdrdre.

<

&,^^tJhr

,
^

'

TLS/

f < - t i - i s / f
/^e^/f^a^^^^

D E K I H I i O Q J ^ E R E "N A T A] fie reftitui codicidus manu fer. adhanc feripturam quafi manu du&usn quibusferiptum eft partira Denihi~
lquerata^mm
queranta ^miraquenata.
ex qua poftrema feriptura alij
fecerunt,?e nihio quafit4,vt nabent omnes fer vulgati codices: alij de nibilo quoquenttuiqux tamen probabilis l e d i o eft. Sunt & qui Iegunt, Denihiloque parataforent, fedita legendum effe,vt excudendum curaui, euincitloeusfimilisinfreod.lib.denibilquerenatavirefcatcopiarerum.
DISSOIv i Q^V o ] i d eft in quae primordia res quxque genitx fui interitus tempo
re diffolui queant. S V P R E M O ] vltimo.Horar. epift.ad T o r q . Supremote
foie domi Torquatemanebo.em ad A l b . T i b . Omnemcrede diem tibi diltmffe
fupremum. S V P P E D I T E T ] fuppetatjfatisu 't**px*i: velparatafit.nam
fppeditethocloco
abfolut accjpiendumeft, vtfxpealibi., s v N T I G I T V R S O - L I D A ] conddit hune l o c u m j i o c m o d o . Confiantigitur c o r -
pora prima folida fimplicitate, id eft funt folidifsima, & fimplicifsima:atque ita funt^terna.quod fi non effent folidifsima,interirent t a n d e m , n e que alterna eflent.Si corpora prima interirent: vel non haberent res, vnde - .
j:eficerentur,vel exnihilo reficerentur:quodieri non poffe probatum e f t . . '
y

DentquefinulldmfinemndturdpdYdffet
Frdngendisrebmiidmcorpordmateridi
yfquereddBdforent^uofrdngenteprkre^
Vt nibilex illis k certo temporepoffet
Conceptumfmmumietdtpsperuddereflorem;
Nam quiduis citius di/foluipojfe yidemusy
Qukm rurfus refickquapropterjongd diek
I&fnit tas medi temporis omnis*.

f^fti
7^"r*t

+ yv*

'

U
\

,^

*^~P^

r>C^A

-55

X V C R E T M

Quodfregiffetadbucdifiurbans^dijfolum/que^
Id nunquam reliquo reparari temporepoffet.
At nunc nimirum frangendi redditaJinh
Certa manctquoniam refici rem quanque videmus,
Etfinitafimulgneratimtempora rbus
Stare,quibus pofiint mi contingere florem.
t

D N I Q J E si

NVLLAM

F I N E M ] Scio hos quattuordecim ver-

fus,qui DEINCEPS AB hoc numerati fequuntur, in codicibus vulgaris ordine

conuerfo infr verfum.cuiusprincipium eRjnnumerdbilihusplagisySec.coU
locari. E g o tamen, quem ordinem in quinque codicibus manufcriptis, &
in Venetis ANTIQUSJIN Parif.in Vicetinisreperijferuaui.! N V L L A M F 1 N E M] fie habent libtimanufctipti. fententia autem h u i u s l o c i h a x e f t Cx
non efTent aliqua corpora foiidifsima, qua: nunquam vjla vi frangerentur,
Se fi non effet tum rerum frangendarum finis,cum ad ea corpora peruentum effet:iam corpora prima, id eft primordia rerum ita ab nihilum efTent
r e d a d a , v t nihil ex illis c o n c e p t u m , & concretum ad iuflam magnitudinem peruenirepoffetj&c. P E R V A D E R E F L OR.E M] quidam libri ma
nufcripti, & nonnuliitypis exeufi habent,permderefinem. e g o tamen,^orem p r o b o . fie enim farpe aljbi, vt inf. ftatim epuibus pofiint <eui contingereflo*
rem.Sc Hb.$. cupitum <tmh ttngere florem.Se f. Hecpotuere cupitum autis ungere
florem.florem autem., id eft tyckvuftura Se p e r f e d u m vigorem: A N T E A c T 1 T E M P O ' R I S O M N I s] fie habent libri manuferipti. A T N V N C
N I M I R V M] concluditeertum finem effe rerum frangendarum,ad quem
cumperuentum f u e r i r , t u m r e s f r a n g i d c f i n a n t . E x q u o efficitur, vtfinc
quardam corpora ramima,& foIidifsima inams expertia,quae nunquafrangi pofsint:ex quibus res quque Se reficiuntur,&ad tatis flotem,iuftamquemagnitudinemperueniunc. C O N T I N G E R E ] c o n f e q u i , a d i p i f c i .
1

'

uc

H accedityVtifilidiflimama teria
fj " "F, Corpora cum confiant^pofiint tamen omnia reddi >
Molliatfufiantar aqua^erra vapores
Quo patiofiantj& qua vi cunque genantur:
Admiflum quoniamfimulefl in rbus inane.
( 7 * ^
f''*/' * ^At cont :fimolliafin'tprimordia. rerum,
/j' j ^lUiftr //^^J-^Vnde queant vaiidifilicesfirrmque creari,
' ''^/tf?
^ "'^^Mpotftit
reddli, namfunditus omnh
^ ~^
Principiofndamenti natura carebit.
fatjr^^^f J* W^'^Sunt igiturfolida polentia fimplicitate,
7

ratw

Quorum

DE

R E R V M

NAT

1 1 8 .

I,

Quorum conmfo magis omnia conciliatn^

ArBaripofifunt^alicUfque oftendererireiL
Denise iam quoniam generatim reddita finis
Crefcendi rbus confiatfvitamque tuendi,
Et quid quque queant per fdera natura,
Quidporr nequeantfancitum quandoquidem extat;
*Nec commutatur quicquam^quando omnia confiant?.
Vfqueadebpari voiucres rt in ordine cuncl
Oftendant maculas gneraleis corpora inejfe:
ImmutabilematerU quoque corpus babere
D ebent nimirum. namfiprimordia rerum
Commutari aliquapoffent ratione reuicla:
Incertum quoqueiam conftet^quidpofit oriri,
Quid nequeat:finitapotefias denique cuique
Qua nam fit ratione,atque alt terminus brens:
VSlectoties poffent generatimfclareferre
Raturam motusypiUum morfquepaxentum.

57

H v c A C C E D I T ] alia ratione probat primordia rerum folidifsima effe oportere, nempe quod quanuis fint talia, pofsint tamen in concilio, &
congrelTu, id eftin rbus gignendis, cfficimollia, inanis interuentu, vt ita
ex iis fit ar, aqua, vaporcs, 6c fimilia. at fi eiTent fua natura mollia, n o n
poffent ex iis fieri fihces,frr,adamas,& fimilia. c v M C O N S T A N T ]
fie l e g d u m , & i t a feriptura eft in quattuor libris manufcriptis:quibufcum
faciuntaliquot typis imprefsi, vt Parifienf. V c n e t i antiq. V i c e t i n i . q u o d
annotaui,ne quis femidoclius putet reponend cum confient, illo eum m o do potiusloquebanturantiqui.

Qj'-o P A C T O

F I A N T , & C ] tmefis.

quoeunque m o d o fiant,&quacunque vi gignantur illa, nempe ar, aqua,

terra,vapores:proinde quafi dicat,non eft enim huius loci docere q u o m o do ex primordiis folidifsimis fiant ar, aqua, Se cetera m o l l i a . mendps in
aliis libris l e g i t u r , ^ viququegerantur: legendum enim qm vi cunque genantur. v N D E o^y E A N T V A L I D I ] hune verfum producit teltem
N o n i u s M a r c e l l . i n v o c e filex. N A M V N D I T V S

OMNIS

PRIN-

C I P E O F V N D A M . ] fundamentum cuiufque rei dbet elTe firmifsimum,acfolidifsimum:at fi principia rerum elfcnt mollia, fundamentum
rerum naturaliumeiTetinfirmum,imbecillnm,fragile,&caducum. D E N I Q J E I A M Q _ y o N i A M ] i n duobus c o d . manufer. & in aliquot exeufis ctiam hocloco,ordine mutato,deinccps fequebatur hic verfus, cum
AiisCeXjTorrhfinulU'ftfungendiredd.firt.e^o
fecutusfum plerofque typls
H

J-8

T. LVCRETI I CAR T.

excufos! neque tamen meum efle puto hune vel illura ordinem pcobare*
autimprobare. N E C C O MJM V T A T V R , Q j r i c Q j a M] & quando
nulla res genita fuam nafeendi qonditonem ftiutat, aut fuo naturali ofdine difcedit,immo verocoftantifscmlegem- natura defcriptam,ratum^
q u e o r d i n e m feruat, v f q u e a d e , v t e o r u i n i g r i ex caruis nafcantur,,&,
eyeni ex eyenis candidi gigntur : nimirum dicedum etiam eft prima c o r pora,ex quibus cetera conftant,& quidem multo magis^efle-immutabilia*
c o N s T A N T-]fuam naturam,fumque Qrdinem feruanr, vfqueade vt
varix v o l u c r e ^ & c . o s T E N D A N. T ] fie habent libri manufer. nam v u l gati habent oflendunt, mendof. M A C V L A S G B N E R A L E I S J id 'cft
fui cuiufque generis proprias, quidamlegi vount genitaleis, id eft natura
infitas,atqucprimoftatimortutributas:non probo. C O R P O R I I N *
E S S E ] alis corporeineffejdcf in corpore efle. R B.V I Q T A ] id eft viciir
fim vir.a,& fuperata.flc reftitui fecutus libros manufcripros.S nonnuos
typisexcufosjinhtsParif.Venet.antiq.Vieetin.

ATQ^VB AL T E T E R -

M I N v s H AE R E N s] id eft terminus firmus,'ac ftabilis, & qui nullis v i ribusconuellipoteft. hic verfus, & fuperior fuprpofti funt n o n l o n g
principio. s AE C LA}ideftanimantjura gnera.
"
l

uecacumen
lam nequeunt : idnimirumfinepartibus extat:
Etminima confit natura\nec fuit vnquam,
Per fe (cretum '.neque pofihac effe valebit:
Altetius quoniam efi ipfumpars:primdque O* imd,
Ipde ali^atque alifimiles ex oraine partes,
Agmine condenfo naturam corporis expient.
Qu^ quoniam perfe nequeunt confiaremeceffiefl
Hrerejpt nequeantya ratione rtuelli.^
Sunt igiturfolida primordiafimplicitate:
J

Qu minimisfiipata cobrentpartibusarc~l

y)

Non ex vllorum conuentu conciliata,. Sed magis Merna poUentiafimplicitate: Vndeneque auelli quicquam neque deminuiiam
-Concedit natura rejeruansfemina rebut.
P

T VM PORRO^
1

C^V K ' f A M

E X T \ R . C V I V S Q^V , & C . } h o C

dcit.quoniam vfque ad eum apicem,feu ad id p & u m , & cacumen quoddis corpus minui potefty v t id iam cernerc nequeamus : nimirum id caca-.

D E R E R. V M N A T . I I B . I ,
52
*men,quod iamfub afpe&um non adt,partibus caret,<: minimum eft,id
eft non poteft eue minus,qum e f t . V e r m vt totum hcjocum vfque ad
yetCan^Quapropter qui materiamficc. facilius confequamur fciendu eft P e ripateticos & E p i c u r e o s c u m i n aliis multis ,qua;ad hanc difputationem
non pertinentjtmin his maxime inter fe difsidere:primm qud illi v o l u n t oranc corpus in parteis infinitas fecari poffe,neque vllas corporis par
teis vfque adeo paruas efe poffe, v t n o n pofsint fieri minores : id eft infinitum quidem nihil efTe r e , & vfu, feu functione, Se { v t vulgo loquimur)
a & u : fed
, id eft poteftate : quod item fenft Empedocles:
Epicurus autem contra cuiufque corporis cenfet minimas efe parteis, id
eft eiufmodi,quibus nufla? pofsint effe minores,ad quas cum durum C\t
diuifoni nullusiam amplius ft relictus locus.-deindequd illi negant inanc,vt Se Empedocles, Se tamen motum recipiunt: Epicurus autem & inane ponit,ac mordicus retinet,& fine inani motum effe n o n poffe cntendit.horum duorum verfuumfcripturam vulgatam pauilum immutaui par
tim veterum codicum aut-oritate fretus, pattim coniectara dudtus.-quam
adiuuat l o c u s , qui fequitur infr ibi, Cum videamus id extremum cuiufque cacumen Ejfe.quod adfenfm noftros minimum ejfe videtur. N E C E V I T V N Q J A M P E R S E s E c R . ] id eft neque id corporis c a c u m e n , quod
iamoculinoftricernere nequeunt, f u i t v n q u a m f u o t o t o fecretum aut
per fe, neque pofthac effe poterie*, quoniam ipfum, alterius pars eft. u ?

TERIVS

QJONIAM

E 1s T I P S V M

P A R s:] fecutus fum cod.Ber

tin. & M e m m . Se quofdam typis exeufos. P R I M A o y E E T I M A ]

id eft Se prima,atque vltima,deinde alia:, atque alia? partes corpus conftituunt.

NECESE'ST

HAERIRE,

VT

NEQJEANT

V E LA]

fie reftitui primm inie&a mihi mendi fufpicione e x veterum codiciferi-

ptura,quas cft vnde queant vlla: deinde coniecturaauguratus ita effe l e g e n dum, vt ego excudendum curaui,cum prfertim hanc feripturam ad oram
codicis M e m m . annotatam rcperhlm. fenttia autem verborum apertiffima eft. neceffe cft(inquit) itahsrere,vt nequeant,&c. o_y AE M I N IM 1 s s T IP.] atqui ftatim negabit prima corpora vllis partibus effe p r dita. Et cert fi partibus conftant:ergo poffunt diuidi. refpondet ipfe huic
obie&ioni v e r f u p r o x i m o . N O N E X V L L O R V M ] eft cOo'/ftaw, feu
&mfa&tTnvott per quam declarat,quod fuperiore verfu dixerat,proinde ac fi
ita dicat: fed ne erres,audi quo paco fit hoc inteliigendum,quod dixi prima corpora minimis partibus ftipata ar& cohairere.non enim h o c fentio
prima corpora ex vllarum rerum ccetu^aque congreffu effe concreta,cum
fint fimplicifsima: fed hoc figniicarc volui,ea eff folidifsima,&ira c o m pacta, Se ftipata,vt neque frangi, neque diffohii vllo m o d o pofsint. s E D
t

M A G I s] .Mot ut&ov, fed potius. N E Q J E

DEMINVI

iAM]ficcod.

Bertin. Se M e m m . Se Venetiantiq. quos fecutus f u m . atque ita legdum.

Pra'tereamfuritmmimumlparupmaquaque
a
Corpora conjlabunt ex partibus infimtk. ^ H . >

{^S^^^^
X^t^^^f
,

GO
C

T.

I V C RE T U

CARI

ey

2 - ^ A A ^ r ^ fi* ** QlfipP bi imidiparti*parsjmper habebit

*>> ^
Dimidiampartem: nec resperfiniet vlla.
2^ / / W / ^ ^ V ^ E g f^
wterfummam>minimamque quid effets
^P^*% '
"
^
^ dtflent.nam quamuhfunditus omnts
^ "
Summafit infinitaitamen^paruifiima qufunt
Ex infinitis conjabunt partibus KQU.
ui quoniam ratio rclamt vera megdtque
Credere p'offe animu m : vitlusfateare neceffefi:
Effe ea qu nullis iamprdita partibus EXTENT,
Et MINIMA confient natura:qu quoniam fiunt
Ma QUOQUE effe tibifolida dtque ternafatendum,
Denique ni MINIMA* inparteis cunBa refolui
Cogre confueffet RERUM natura creatrix,
LAM NIHIL ex illis EADEM REPARARE vaient
Propterea^uia qu multisFUNTpartibus auc~la
.
Non poffunt ea,qu dbetgenitalis BABERE
' Materiesjparios connexus ,pondera,plagas
^pncurfusymotwjerqu RES QUAQUE GENUNTUK
* Powofinulla efifrangendis redditafinis
* w" ^ torporibus tamen ex terno tempore qudam
Nunc etiamJperare neceffefi corpora rbus:
Qu nondum clueantvotentatapericlo.
At quoniamfragili natura prdita confiant,
Difrepat ternum tempus potuijfie'manere
Innumerabilibus plagis vexta per uum.
/

um

e r

r t

>

l^f^srfj,
fffJXi^
tl!

M L N i M v M] id eft aliquid quo aliud minus elle non poGit. Q_V I P P I

v B I] id eft quippe cum$sxx quippe quia, N E QJT R E S
PRAEFINIET
v L L A ^ d u o libri manufcripti habent perfiniet, E R G O R E R V M I N T E R S V M , M I N . Q_V i D E S S T J ] fecutus fum le&ionem vulgatam,
cuius hanc fententiam elTe p u t o , Ergo quid inrereflet inter fummam rerum& minimaranihil fcilicet. Sed lib.manufcripti aliquot h a b e n t , minitnamque quidefcitt de qua fcriptura iudicet lettor ingenkrius. Mcmmian..
quod efcit. qua; mihi arqu obfcura eft. N O N E R I T , V T D I S T E N T ]
wt aj
s Jxpia, id eft n o potetit fieri, vt fumma & minima res diftent:
non diftabunt.nifi(mquiOerir aliquid minimum jnihi|intcrcritinrcr rem.

DE

RERVM

NAT.

LIB,

I.

tft

furnmam,&minimam.nam ratione e o r u m , q u i q u o d u i s corpus infinit

diuidipoffe voIunt,etiam res minima ajqu vt res maxima in parteis inf^
nitas d i u i d e t u r & a:qu ex partibus infinitis conftabit. c v i Q J O N I A M R A T i o] in vno cod.manu exarato reperi feriprum Quoi qucnm
non fine litura. nam audaculus aliquisex vocejQo/ conatus crat facerc
Quod, ita tamen vt adhuc appareant re&a & vera? feriptura; imprefl v e s

ftigia.

NEGATQVE

CREDERE

POSSE

ANIMVM:

viexvs

& c . ] c u m in quattuor codicibus calamo exaratis reperiflem feriptum*gdtque,confentitibus quibufdam exeufis, & item in manuferipris animum
n o n vt in vulgatis ,animi, ego fie reftitui, exiftimans hanc eff v e r a m , Se
germanam feriptura.Quod fi quismutatadiftin&ione,legi malef.negatque
Crederepojfe, animi vi&us fateare neceffe eft, Sec. non repugnabo. animi vichs
autem ita ditum intelligetur, vtfalfus animi,xger animi, excruciatus animi,
faucius animi, Se fimilia^ Cui(inquit)quia vera ratio rclamt, Se quia n e gat fe credere poffe: neceffe eft, vt tu a n i m i , feu animo victus fateare eff
corpora quardam ,qua: nullis partibus confient ; vel vt nos excudendum
curauimus: Cui quia vera ratio reclamar, negatque animum credere poff,
neceffe eft vt tu victus Sec. D N I Q_V E I N M I N I M A S] nifi (inquit
Lucre.)natura res omneis creatas in parteis minimas(minimas autem parteis appellat eas,quibus alia; non poffunt effe minores,& ad quas cum peruentum eft.res diuidi poffe definunt) diuidi ac refoiui cogeret: nihil ex illis
partibus reparare poffet.ratio eft in promtu.na fi res creat in parteis infnitas fecari poffent,qulibet har partium rurfus cftaret ex partibus infi-
nitis.at quar multis partibus conftant,n poffunt eas res habere,quas mate
ries habere d b e t , plagas,pondera,conexus Secni minimas autem repofui,
hanc feripturam fententia ipfa poftulante. N a m Epicurus, Se cum fecutus
Lucretius volunt aliqiiid effe in rebusminim.Jtaque infr paucis poft paginis, veteres philofophos reprehendit Lucretius, primm quod m o t u m
conftituant exemto inani : deindc quod faciant n o n eff finem rbus fecandis,nequeeffequicquinrebusminimum, P R O P T E R E A ( y i A ,
Q_V AE M V E T I S S V N T P A R T I B V S] fie legendum eft reclamantibus omnibus exemplaribus. hoc enim fignificat Lucretius : omnia in minimas parteis refoiui folent natura, non in infinitas : hx autem partes minimxjfunt corpora prima, Se primordia rerum, qua? in nullasiam amplius
parteis fecari poffunt. huiufmodi autem corpora ad res gignendas funt
aptifsima.quod ctra fi effent multis partibus aucta, Sefiin mutas parteis
fecari poffnt:ea qua; materiesgenitalis habere debet,habre nullo m o d o
poffnt,videlicetvariosconnexus,pondra,plagas,&c. G E N V N T V R ] ,
id eft gignuntur, vt farpe alis. P O R R O S I . N V L L A E S T ] quod eft
falfum Epicureorum fententia. fed Pcripatetici voluht effe verum. Sciendum eft autem,ha?c duo,nul!am effe finem rbus frangendis, Se res in m i nimas parteis non refoiui, vnum effe. nam fi res non refoluuntur in minimas parteiV.ergojiihil erit npinimum. fi nihil ertmininum : ergo crit aliquid minimo minusex quo confequetur,vt'res omnes in parteis infinitas-
diuidi pofsint. Q J A E D A M ] fie legendum,non quaque.nec qu*quam quae
H

3., '

#2,

F.

X V C R

C A * , R;

dua; fcriptuf vitiofie natas funt fortafTe ex illa deprauata qttqttdm : qufc
reperitar in duobus manuferiptis. deprauata eft autem ex recra quidam,
c u m l i b r a r i o d littera effet inuerfa. Sed huius loci fententiam expliccm u s . D e m u s ( i n q u i r ) nullum elfe rerum frangendarum finem,quod tamen eft falfum-.verum tamen d e m u s . Cert nihilo minus neceff eftali-nqua corpora fupcrare,id eft fupereife,& <&yn*[ rbus gignedis, quae c o r
p o r a nullo periculo fuerint tentata. alioqui confumtamateria, & rbus
aetatc confettis", & corruptis, vel nihil renafeeretur, vel res ex nihilo reficerentur.quod cft A^U*TW.
A T Q_V G N I A M] argumentum eft repugnantibus. Si quis dicat corpora primaetfe fragili natura p r x d i t a , n e g t que effe foIidifsinia,b;ec pugnant inter ( , & illa e(Te fragilia, &C eadem ab
terno tempore ad hune diem integra,& falua remanere potuiic,cum affiduisiclribus fuerint verberata,ac vexata.atq'ui falua,& incolumia r e m a n ferunt:alioqui res ex nihilo rcficerentur.ergo corpora prima funt folidifsima.nequ fragili natura pradira. EFT igirur in rbus aliquid MINIMUM : C
frangendarum rerum modus & finis eft aliquis.

*Qu,apr opter,qui mteriem rerum effe put arum

lgnem,atque ex ignijmmam conjijerefolo:
Magnopered vera lapfiratione videntur:
Heraclitus mit quorum uxprliaprimus,
Vlarus ob obfcuram linguam magis interinanels,
yQuamdegrauis Graios inter, qui ver a requirunt.
Omnia nimfiolii magls admirantur,amantque,
Inuerfa quafb verbis latitantia cernunt,
/
Verdque conflituunt,qu belle tangere poffunt
Aureis,& lepido qu<efunt fucatafonore.
Nam curtam varie respoffent effe/equiro,
Ex verofifunt ignifuroque creat.
Nilprodeffet enim calidum denferier ignem,
Nec rarefieri,fipartes ignis eandem
Naturam, quam totus babetfus ignkjhaberent
Acrior ardorenim conduBispartibus effet,
Languidbrporrb diJieBzs,diJquefupatis.
Amplius hocfieri nihil efi,cpuodpoffe rearts
Taltbmin caufismeum vddantia rerum
Tdnta queat denfis/ar/que ex ignibus effe.

DE'

S. E R.-VJM-. M A T.

L I B.

PU. O P T E R QJF i] N u n c alfquot fuis rationibus~qua;principiorum inftar funt, confinnaris, ac ftabilitis, incipit aliorum, eormque
elariorum philofophorum opinioncs refellerc,ac Iahefactarc:atqaeab'
Heraclite initiurafacinqui dicebatfvt feribit Lartius)
YAUFY AS <ns70 KLUKVI^:RX'&fl*-&&is&,IY.7N>KV(S(TH yi/6FMVA, pV RI 7rr^X Tn-m(fix.JUI 7TVKI)4(JUVOV 70 wpfi/pjetfMcSj,^) cttt yvtr:FUJJTCT<Mw I-IOT
v'Jfap

YLJ "XJS^^ 7B.yJip.j<Sj:^h Si rira ru, HOIRN fitiof^&CC OVTV P fcw V cJb'r,

id e f t o m n i e x i g n i c o n f t a r e , & i n i g n e m r e f o l u i . C u m autem omnia.rarefactionc , & condenfatione fiant, flucre magna ex parte fluminis inftar;
I g n e m eu denlatur,humefcere,&icaarem fcri:aercum c o g i t u x , & c o n ~- gregatur,aquam fieri: aquam concretam.in terra verti:atque hac e/e viam
ad locum infimum.contr terra m ipfam fundi.ex qua fieri aquam: ex aqua
autem reliqua fimiliter:&c.haec autem via eftad fupremumlocum.De eodem fie Vitru. lib. z.cap.z,, Heraclttus Epbefus,quipropterobfcuritatemferiptorum K Gratis ewrwvof eft appellatus,ignem principium reruna pofuit.eadem
fer funt apud Plutarch.de Heraclito lib. t. <ti-riv <*/j<j% quem locum moxteftemproducemus. C L A R V S O.B O B S C V R A M ] C X quo di&us eft
FKDTTYLF, vt teftatur Vitruuius, & item M . T u l l . lib..de Pinibus his verbis.
Epicurus tta loquitur vtnon intelhgatur. quodduobus modis fine reprebenfione fieri
peteflifiaut detndufltiafjcias vt Heraditus^ognomento AWRETFA mt cum rerum
obfcuritas non verborum faatjot nttntelligatur oratie.ldem lib.3. Sed omnia veJiriBalbe (oient ad igneam vim referre^Heraclitum^vtopinorfequentes'.quem ipfum
non omnes interpretantur vno modo.qui quoniam quid dteeret, intelitgi noluit omtty

TWTTS. Q^_V A M

D E GRAVIS

GRAIOS

I N T E R ]

feCUttlS (m

quinque librorum manuferiptorum auc"toritatem:quibufcum confentiunt

nonnulli typis exeufi. Denique hanc feripturam agnofeit PoTnpeiusFeft..
his verbis. Quamdepro quam vfos effe antiques cum multi veteres tefitmoniofunt,,
tum Liuius in primo. Iupiter vtmmoftetus magf quamde manu Jtat. C fecundo : Quamdetuas omneislegiones, acpopulareis : Et Lucret. l i b , r. Clarus ob obfeurtm linguam magis inter inaneis, Quamde grauh inter Grdios^Scc. Iam i n f e cunda fede iambus eft pro fpondeo,ft lgamus,vt Pompeius Fcftus." 1 N V E R s 1 s., Qj7 AE S V B v E R B i s] verbainuerfa,verba immutata:id
eft ab eare,in qua propri locum habent,adaliam tranilata. C i c . Partit.genus loquendi alterumJa fyontefufum: alterum verfum, atque mutatum. Idem in
Bruto huiufmodi verboru i m m u t a t i o n e s f f ^ w a i t Grcisappellari.alij
perinuerfa verba fignificari puranr,verba prarportere proivunciata,vf vola,
lauo.Tcrent.Heaut.inuerftveibatuajemkeseuetfastuas,
ET LEPIDO
<J AE s v N T F v c . S O N . ] tranflatio ab oculorum fenfu.ad auditum..
Fucata enim oculis cernuntunfoni auditu fentiuntur. V i r g G e o r g . 4 . "Mu
, lefa vellera Kympba carpcbatbyaliftturo fucata colore, , N I L P R O D E S S E T
E N I M ] harc eft huius argument! v i s . dicit Heraclitus ignem elfe principium rerum: hanc autem varietatenr rerum ex condenfatione >& rarefac l i o h e exiftere.id fieri non poteft, (inquif Lucr.)nam ignis* condenfatus^
^acjiarefadusvcl d e i i n i i g n i s e f f e , v e l i g n i s u a t u r a m r e t i n c t . f i i g n i s efte
s

64

>

L Y C R E T

I j C A R I

de(int,ignis igitur non eft principium. fin ignis naturam fetinct: h o c tan*
tum effictet condenfatio, 5c rarera&iOjquodcontra&js partibus,ignis erit
acrior : difieotis, Se difsipatis,rcmifsior. ttaque in natura rerum nihil eric
prxter ignem. D E N S E R I E R ] I I C habent Iib. manufcr. Se aliquot typis
imprefsi. Q J A M - T O I V S H A B E T s v v s ] fuus,id eft partium. fc
' Iib. vulgati. manuferipti autem. qumtotus babet fitper ignis. c o N D V C T I S p A R T i B V s ] i d e f t contra&is,&: congregatis: wM-ty$iv 7W>
pSir, vt fup. D I S Qjr E s v P A T 1 s] id eft & diifupatis, feu difsipatis.
tmefis, CC repofui eommotus feriptura primm trium librorum veterunt
aliquantum illa quidem deprauata, fed tamen germanx ,Sc r e f t x proxima : fie enim illi, difie&is, difquefuperatis : deinde Bertiniani, & Memmia^
ni : in quorum altero feriptum eft plan difque fupatis, in a l t e r o , dquefupalis. Fuit tamen cum putarem legendum difque par atis. difparare autem
i d e m fere valet,quod diducerc,5c difiungcre.Cxf. lib.7. de bello G a l l i c o .
diftarandos, diducendfque ad fuos curaret. Vitru. lib. 2. cap. 1 . Ex his ergo congruentibus cum us omnes coire,nafcique videatur,&ea;in infinitisgeneribus rerum
natura effent dijfaratx^SCc. N E D V M
V A R I A N T I A R E R v M. J id
ft tantum abeft, v t tanta rerum variantis e(Te pofsit. ntdum negationem
c o n t i n e t , Se in extremo membro periodi, aut fententix ponitur'. varian
tia autemjd eft varietas,nomen eft ex participio fa&um,v<m'.*5:cuius gc
neris funt illa apud cundem retinentia,repentia: Scapud M . Tull. deceotia,
negxntia, repugnantia cobxrentia: Se h x c omnibus vfitata diftantia, affluentia
abundantia^onuenientia, Se c.
y

Atque hififaciant admifium rbus inane,

Denfripoterunt ignes rarique relinqui. Sed quia multafibicernunt contraria multi,
Etfugitant in rbus inane relinquere purum,
Ardua dum metuunt,amittunt vera vint:
[
Nec rurfum cernunt exemtorbus inani
Omnia enferifarique ex omnibus vnum
Corpus,nil abfe quodpofiit mittere raptimi
Aefiifer ignis vti lumen iacit,atque vaporem:
Vt videos non flipatispartibus effe.
Qubdfifortvttacyeduntrationepoteffe
Igneis in ctusfiringi ma]farque corpus:
Scilicetex vllafcere idjparte receptent:
O'ccidet adnibilum nimirumfunditus ardor
OmniSfO ex nihilofient qucunque creantur.
t

Kam

DE

RERVM

N A T . I I B.

I.

Nam quoccunquefuh muttnmftn'us exit,

Continu hoc mors eft illius^quodfuit ante).
Vroine aliqmdfuperare neceffe eftincolume olis,
Ne tibi m redeant adnilumfunditus omnes
De nibiloque renata virejcat copia rerum.
/

A T Q V E m s i F A C I A N T A D M.] fententia horufti v c r b o r u m

perfpicua eft. hoc enim fignificat Lucrct. A t q u i fi hi faciant, id eft, fi p o nant, &ftatuantinane rbus admiftum elle : procederet eis ex animi f e n tentia,quod volunt: 8c polfent igns nunc dfari,nunc rarefieri. N u n c autem cum denfationcm,&rarefa<5tionem fingafit fine inani: longe aberrat
vero. nam,vt nihil rarum effe poteft fine inani: ita nihil denfari, quod a
reat inani. D I N S E R I ] fie legendum, & ira habent libri veteres o m n e s .
CONTRARIA

M V L T I ] fecutus fum

librosvulgatos.nammanu-

feriptorum alij habent, contraria inejfe: alij mujfe: alij mu, alij muffant: de quibus fcripturisiudicetle&or.verbo muflndi quidem vfuseftlib. G.mujpibat tacito medicina timere. E T F V G I T A N T ] fichabt lib. manuferipti.
hocverbofiepevtitur,vtlib.6,fugitabantvifreadttgros,

VERA

VIAI]

notauitnus alibi hoc loquendi genus,vcra via,promta cli,vltimanatura,

&c.

MITTERE

RAPTIM]

libriferiptihabentpartimraptis,partim

raptim,c\im quibus concordant Vencti a n t i q . & Parif. ceteri exeufi omnes

rf<*w,pra?ter Vicetinos,in quibus legitur raptum. e g o raptim puto rectam
ffefc ripturam,eamque effe deprauatarri ab imperitis librariis, qui fcripferant raptinj>zi z- in extr. fyllaba z. pro m . ex quo factum eft pofte raptis.
fi quis tamen malit raptum non teiicio.natum puto efe fuppoftum,& adulterinum. raptim autem interpreror celcriter : q u o m o d o & alibi vfurp,vtur. P o T E s s E] poftc.poteffe autem integrum eft, & e o vtebantur v e teres,vt Plautus,& Ennius, & Lucilius, & (imiles. vnius Lucillij verfus in
prxfentiproferam , ex lib. .XUmJiquod fatis- eft homini, id fatis ejfe potefi
fet : Hoc fat eut: nunc cum hoc non eft,qui credimu porro Diuitias vllas animum mi
expiere pot ejfe* I G N E I S I N C O E T V S S T R I N G I] id eft denferij 8c
c6trahi,&,quod fubfequitur,w/<J/rf>' id eft folidarc & coftringere corpus.
Dicebat aut Heraclitus,vt refert Plutar.Sn 70 ^yy^k^mvi n 7rveys,"f *7
s

6viMo[rft>ov yviTiuyH-.'i'TH'rA w}ct%t,ha($p)iy vsra <r 7iv}t, vJbp tnmTi\i^) ' <ti*"
Qvpidpo 5 SJh>? of yn-m, Sec. id eft, id ignis quod fit crafsiffimis particu-

lis pra?dit, cum in fe contrahitur,terram fieri:deindc terram cum ab igni

laxatur,aquam: exhalantemautemaquam , &extenuatam,a'r. P A C E R E 1 D] igneis maffarc corpus, R E C E P T E N T] recipiant, concdt,
probent. codices veteres hoc l o c o deprauati funt. habent enim pro w f ptent, Yeparcent, plan m e n d o s , nifi fallor. N A M o_Y D C v M Q_V E]
hi duo verfus iterantur infr eod.lib.8c lib. 5. S V T ^ R A R E ] fupereffe,
ye-Sf, vt fupra. o t L 1 s] illis. fie loquebantur antiq-ui, vt olla centuria,
& ollus letho datuseft, ex V a r r o n e l i b . 6. de ling. Lat. Virgilius etiam vfurI

66

L V C U T I

C A R I i

patinterdum. vt lib.i, OLLIJUBRIDENS BOMINUMFATORATQUEDEOMM Sc M^TuHJ.

librisdcLegibus.
"
,
~
t

sr

^jX^^/^^

/f 7 # / 7 / ^/
I , *

i\uncigitur quoniamcertipmacoYporaqudam
Sunt^utonferuant naturamfemper eandem:
'^Quorum ab'itu aut aditu,mntatoque ordne, mutant
~ t L Naturam res<&> conuertunt corpora fefe:
<-r(
Scire licet non eue bc ignea corpora rerum.
(71
17VL
TFJFF
? referret enim quidam deceder-dabire,
LOLF-^LJF
ZJ?7
Atque a!aattribui mutariqueordine quidam:
^ 5
7RF}F2~?tfy$
MAORIS naturam cuntla tenerent.
F-z-u? ZFZM^ <FH P**
f
omnimodus quodcunque creareh
A 'fe* fUsfi/jffi/ Verum vtopinorjta'ft:funtqudamcorpora,quorum
y

lta,rmn

oret

~
xm/t F/TJU
Jrl IFHJF
2>

j$f^l

4*1

unt igneis: mutatoque ordne mutant

aturam:

(ffl
neque funt ignijimulatameque. vIU
' Pterearei>qua'corporamitterepoflit
Senfibusi&noftrosadietlutangeretaclus,
Q J T A E D A M D C D E R E, A'B I R E] fie repofui tribus codicibj,
Tnanufcriptis,& cxcufs Parifienfib. & Veneris antiquis admonitus, atque
adiutus:in quibus fcriptum reperidefcdere,,abire. decedere ,abire autem dictum eft KVJUSIBUS: cui opponitur id q u o d ftatim fequitur, atquealiaattribut : id eftalia acccdere. s i T A M E N] fie emendaui fretus auctoritate
duorum codicum manuferip. fententia quidem hancfcripturampoftular.
H o c enim fentit Lucret. Hilreferret ideft nil prodefet quxdam e x i g n e
decedere, 5C quxdam adeum acccdere, & q u o r u n d a m ordinem mut3ri,
finihilominus omnia naturam ignis retinerent. Q M N I M O D V S ] id eft,
omnibus modis ignis effet, quidam tamen legunt omnimodis, id eft omnibus m o d i s : & ita faabent libri aliquot manufcripti,mancnte eadem.fententia.vulgatiplcrique habentvnimodus : quibufum confentit Memmjanus.
C R E A R N T ] n e m p e i g n c a x o r p o r a : quodeunque crearent corpu.
cula, & primordia rerum ignea,id effet ignis omnimodus, feu vnimodus.
N E Q_y E v L L*AE] fie codex Vaticanus. quam. feripturam fecutus fum.
ita enim loquebantur antiqui: Plaut. ex Vaxrone lib. 6". de ling, Lzt.gannit
ediofus tt x familix.TerenrHeaut.
hocipfa in itinre altra, dum narrt,forte audiui. MTuI. d e diuinat.lib.z.//fieadem hora alia pecudis ieur nitidum atque
flenum ejl, ali* Imridum, & exde, quid eft quod declarari pofit babitu extorum}
fie idem Lucret.lib.3^/rf//> cuius defideriuminfideaj res.Idem lib.
tiusnuUfibiturpisi:onfciu]ni 8EC.. A . D I E c . T y J i f t u ad {enfus.,apjuIuV
%

>

B F

A T - ,

B.

I,

6j

cocdu^qui ad noftros radius perucniat.nam adiicerc tclum-,eft plus qum

iaccre:nempc ita iaccre,ycad cum locum,quem iaculatorpetic,perueniar,
Catf.lib.-z.de bello G ail. Et quia non longiushofies obrant, qum quo telum adiicipojfetfroeltf committendi Jignum ddit. Idem lib. 4 . Atque ita montibus angufiismarecontinebatur,vt exlochfuperioribustelum inlittus adiici pojfet.fic Lucrcrius dixit adieBum
Hune ge, quopaBo nartis adieBus doris Tangat agam.& lumina adiieere lib.f. "Ram quibus }fpatiis cumqueigns luminapof.
Jnt Adiieere, 8ec. & M . T u l l . adieBas voces. lib.z.'de nar. Dcot*Extra autem
tminent,qu*appellantutaures,
&tegendicaufafaBattutanturfenfs>tyneadieBa voces laberentur atqueerrarent,priujqum ab bispulfus effet..

odoris.Hb.4*

Dicere poyrb ignem res omneis ejfe>neque vllam

7{em veram in numro rerum conflareyiifi ignem,
Quod fait hic idem:perdelirum ejfe videtur.
Nam contrafenfus abfenfibus ipjfe rpugnt:
Et labefaBat eos,vnde omnia crdita pendent:
Vnde biccognitus ejl ipfi,qUem nominat ignem.
Crdit enim fenfus ignem cognofeere yre:
Cetera non credit^nibilo qu clara minusfunt:
Quodmibi cum yanumjm delirum ejfevidetur. ^ /lx*?>+>
Quo referemus enim* quid nobis certiusipfis*

^AA'^?
Senfb^ejfepotef,quovera,acfa(fanotemus> 'f
Trtcrea quare qutfquam mgis omnia toilat, '
Etvelitavdoris naturam linquerefolam:
. Qum neget ejfe ignisfummam tamen ejfe relinquatf
Aequa videtur enim dementia dicere vtrunque. ^
Quapropter qui materiem rerum ejfeputarunt
lgnem:atque ex ignifmmam confier e pojfe:
Et qui principium gignundis a'ra rbus
cf/y-^-^H <f^~
Conjliture: aut bumorem quicunqueputarunt
^ > *^ ' ^ ^ c ^ ^
Fingere res ipfum perfe:terrdmve creare
Omnia, e> m rerum natura* vertier omnek:
Magnopere verojongque errajfe videntur.
y

C O N T R A S E N S V S ] eos fenfus, qui aliafentiunt p r t e r ignem. A B

s E N s 1 B v s] per quos ignem cognouir. V N D E O M N I A c R . ] i d e f t
H q u i b u s o m n i u m ' r e r u m f i d e s m t i t u r , & fundatur. C^VEM N O M I N T
I G N E M ] fie habent trs libri. manuferipti V a t i a 8c Bertin. & M e m m .

f^/^/y^^T^

tfg

T.

t V C R E T I I

CARI

c r e

C R D I T ] flc^clkm
t o fenfuro, verbt gratia,ta&urn,ignem c o g n o
f c c r e : & in h o c non fallitur.qui4 entra m e dacuit ignem effe calidum? fenfus. C E T E R A N O N C R D I T ] n o n crdit (enfum cetera cognofccre,
qux nibilo minus perfpicuafunt, qum ignis, verbi gratia, arem, quam,
terram:qua;etifcnfibuscognofcuntur. Q J O R E F E R E M V S E N I M ]
fie habent quattuor libri manufe. quibufe congruunt vulgati Veneti antiq. & Vicct.probabantque hanc feripturam IouianusPontanus, & F r a n .
Puccius.^a referemus enim, nifi ad fenfus fcilicet?fic fupr^Hauderit occultis
de rbus qu' referentes Confirme animo quicquam ratione queamus. s v M M A M
T A M E N]quidam legunt,*//<<w tamen:\ quibus diffentio. AE QJT A V I D E ,
T v R E N I M ] par dementia cfl:,id eft a;qu delirum, ac ftultum eft folum
i g n e m ponere Se concedere ceteris omnibus negatis ac fublatis : atque
i g n e m negare ceteris omnibus rbus pofitis 8c concefsis. E T o^y i
P R I N C I P I V M G I G N . A E ] v t Anaximenes Milefius : de quo fie M.'.
T u l l . i n L u c u l l o . ^Anaximenes infinitum ara dixit ejfe, ex quo omnia gignerentur,
St Plutarch. <sfe w

kfit. Ata^t/mut fusant

k^^P <jr orjuv kky. km^^yenv.

cv, fi tb?k T intvTti yfoii Kj V ew nv kvdKvitu- id eft Anaximenes Milefius

principium rerum arem proniciauit.Ex hoc enim oriri omnia, & in e u m
refolui. Archelausitem Athenienfis ara infinitum principium rerum dixit, vt refert Plutarch. eodem l o c o . Ap#\*of A^ViaJiaj* hb^uot
ky.
LvHeoy j-j 4<e0jjTvv7n>Kv-nti*,i) uaww. A V T H V M O R E M Q J V I C ]
aut quicunque aquam putarunt effe principium rerumrvt Thaes Milefius:
de quo M.Tull.lib.r.de n a t . D e o r . & in Lucullo. & Vitru. Iib.2. cap. 2. Se
puom.lib.8. T E R R A M V E C R E A R E O M N I A ] Arift. lib.i.TOV47*7*" <pw. feribit nullum ex phyficis principium rerum terram pofuiffe..

L O N G E Q_y E E R R A S S E ] cod. duo raanufeript. l o n g e deerraffe s'hxentur.

f
/y*H

'f&, ^

^y"**/

< flU
e

2 . "/*
9 ' *"

Ae etiamjp conduplicant primordia rerum

* * / Ara iungentesigm terrdmqueliquori:
Et qui quattuor ex rbuspojje omnia rentur,
Ex ignij errait que animaprocrefcere& imbrh
Q
deragantinus cumprimk Empedocles eft:
Infidaquemtriquetwterrarumgeptinorh:
Quamftuitans circum magnis anfraBibus quor
lonium glaucisasjergtt littus ab yndis :
Anguflquefretu rapidum mare diuidit rndis
Italie terrt oras d firitbuseius.
Hic eft yfta Cbarybdis: e > bic Aetna minantur
Murmurafiammarumrurfumfecolligereirasi,
Faucibus eruptos iterum y t. yps euomat ignem,.
y

omm

'

'

DE

RERVM

N AT.

IJB.

I.

[AdclumqufirarflammafuIgurarurJm. ,
, Qu cum magnd modis multiimirdnddyidetur *
Gentibus humants regio^vifndaquefihur>
T{ebus opima bonis multd munita yirm vi:
Nil tamen hoc habuiffe viro prclarius inf
Necfinclum magis mirumjarmque yidetur. '
Carmina quin etiam dtkinipeBoris eius
VociferantutyO* exponunt prclara reperta:
Vt yix bumand y'tdeaturfiirpecreatus,
fjictamen &fup quosdiximm, inferiores
Partibm egregi multis,muttoque minores,
Quanquam multa bene^acdiumitus inuenientes
Ex ddyto tanquam cordis refyonfd dedre
Sdnc~lius & multo certa rationemdgis, qudm
Pytbia qu tripode ex Pbbijauroque profatur:
Principiis tamen in rerumfecere ruinas:
f
Etgrauiter magni magno cecidere ibi cafu: f
Primum quod motus exemto rbus inani
v onfiituunt: & res molleisyard/que relinquunt^
Ara,foie m, ignemJ erras animalia,fruges:
Nec tamen dmifient in eorum corpus inane:
Deindequd omninofinem non ejfefecandis
Corporibusfaciunt:neque paufam flarefragork
Necprorfum in rbus minimum confifiere quicquam:,
Cum yideamusid extremumcuiufque cacumen
Efife^quodddfenfus noflros minimum effe videtun .
Coniicere vtpoflis ex boc quod cernere non quis ,
Extremum quod bahentjninimum confifiere rbus,.
y

>

A D D B E T I A M c*y i c O N D v P L . ] Verbigtatia A r c h c l . q u i arem

& eam,qua ei circunfufa efl,denftatem, & eam, qua circundata efl:, ra.rifatern, id eft i g n e m , & a q u a m , vult efleprincipia rerum. T E R R A M V E
i Q.V o R i] vt Parmenides. A I Q ^ E A N I M A ] atque ex arc. V i r g . in
$ileao.Hanque canebat vti magnum per inane coati a
Smnajerurumque^mma1

jo

t . tvciT i i c a r r;
N

mana-

que.martfquefulfent. QV O R V M A c R A G A
T I N v s] duo co~.
fcript. ikgngentinus* Bertin. 8c M e m m . jigragaminUs. Varie, igragentinu^
Acragasfluuij, 8c oppidi nomen eft.. dictum autem opprdum fluuio eft.
T R I Qjf E T R I s] Sculis .Sicilia enim dicta eft Ttiquetra tribus p r o montoriis P e l o r o , P a c h i n o , Lylibaro.Triquetram dicam efTe quaf T r i quedram tribus fedibusindicat Quintilianus lib.i.cap.6". dicitur 8c$?tm
x.U Grsecis.quafi TuYct'fU: feu Thrinaco quodam Sicilia: tyranno. H o tit.dty.Mb'tffKititibttspromiJpt Triquetra VmniaCafar,an
eftItaaTellure
datmus M A G N I S A N F R A C I i B V s ] circuirionibus fracti*. C i c e r o .
lones anfraBu circunferipta oratio.idem folisanfraBu. V i r g d b . i r . Eft longe anfraBu valiez accommod fraudi. an enim in iundtura fignificat plerunque circ u m , vtanqume,amhire,ambuftus,anedix,hoftiAambaruales.

10

NIVM

G I A V C I S A S P . L I T T V S A B] hic verfus vari fcriptus eft in v e t e ribus excmplaribus,8^vulgatis codicibus.Nara libri Faer. & T e t h . 8c Bertin. habent, loniuglaucis tfpctgit virus ab vndis&utin vndis.Vaxic.8c M e m m .
/ / ^ m ^ ' i . q u i b u f c u m c o n f e n t i u n t A i d . anriq. Parif. Vicetini. V e n e t i
autem rccentiores,& vtrique Lugdunenfes, 8c Florentini. Ionio & Libycis
ojpergitlittus ab vWw.ego adulterini efTe puto. A N G v s T o QJT E F R E T v] producit huric verfum teftem Prifc. lib.T. aitquej9<?/# pofitum clTe
pzofretoivt jtebe runta pro Mberonta, 8cfrundes pro frondes. 8c ita M . T u l l .
V e r r . 5 . Smliaperangnfto fretadiuifa. Sicilia enim eratolim Italiae conti-nens,<3c agro Brutio annexa, poft vi maris,quod nunc Siculum dicitur,abfcifla.atqueabrupta ad R b e g i a m : q q o d verbo p'W,ideft frango,dicT:um
eft.Sed tamcn/tfJ,*,in vfueft.idetnLucr.lib.6". Hamfretusipfeannipermifcetfrigus,8cc. I T A L I A E T E R R A I o R A S] fie legendura,non Ita
lia terrarum. fie enim loquuntur Latini,Italia terra, Campan/a terra, Gallia
terra, 8tc. V A S T A C H A R Y B p S] quse fuit aquarum v o r a g o . H o m .
9

IA.

A* ^ifv^Jif kvetffot^AnptAKcu vfbf. Virg.lib.3. tergurgite vaftos Sorbet in

abruptumfluBus.

A E T N A E A M I N.] dcJEtna,8c

"busytna,legelib.G.si.Kuncratio qnxftt,&c.

deignibus,ac murmuriRVRSVM

SE

COLL.]

TIAM ^Etna aliquando vicinas vrbeiscincribus & fauillis obruiffe dicitur:

aliquando tantam vim cineris,& fauillarum eieciffe, vt vicini biduum tenebrisfepulri viderentur.M.Tull.de nar.Deor.lib. 2. Hosautem tenebrascogitemus tant ^quanta* quondam erupttone JEtnmtm igniumfinitimasregiones
obfcura[fe dicuntur.,vtper triduum nemo bominem homo agnofeeret. Cum autem ter*
tio die fol illuxijfet, tum vt reuixijfe vider entm. F'A v e B v s] crateribus : fie
enimeasfauceisappellantGraci* idem Lucret.lib. 6. Infummofunt vertice
item cratres,vt ipfi Hominitat,nos quasftuceis perbibemus,& ora. E R v P T o s]
emiffos. notandum participai m eruptos ab agente erumpo. F v L G v R A ]
fulgores. nam apud hune poctam Fulgur 8c fulgor pro eodem ponuntur.
MAGNAMODIS

MVLT.

M I R A N B A] m a g n a , miranda duo

epi-

theta TtwSiTvs pofta. v i D E T V R ] fie legendum, non v t i n vulgatis,v/demur. N I E T A M E N H O C H A B V I S SE ] vide apud D i o g . Lart.
m u k a d e E m p e d . c A R VIS.Q^V B] plurifque faciendum:Ti'JumrK i N F E R I O R E S ] Empedocle. E x

ADYTO

TANQVAM

CORDIS]

DE

R E R V M t M A T -

I B,

Xi*

.71

ex animi receflu r ex animi penetralibus- R E S - P O N S A

BEDERI]
fie M . T u l L lib. 2. de Finibus, loqgcns de Epicuro. In alio libro,vbi breuiter
eemprthenftsgrauijimis fehttntiis quafioracula edidijfe fapientia dicitur. T R Ip o D E E X PHOEBii L A V-R o o^y E] eod* M e m m . habettripode ex
dio. de tripode Apollinis,& d e l a u r o , legeinterprtent Ariftopb. adillum
'
l o c u m . 7J &f 9OCCS ihum TWV <^ix^J,TUY vbi ille,lauru (inquit) gerebat
P y t h i a , & tripodesipf coronati err. F E c E R E R V I N A S] fie Afift.li.
mow.id eft, Primiilli philoibphi veritatem & naturam rerum qua?rentcs
euerfi funt,feu grauiter cecidrir. p A v s A M] id eft quietem fim,7rKtW-,
Trwinv. Lucill.fat. lib. 1. Hc vbi dilla ddit,paufamfacit ore loquendi.Entiias ex
V a r r o . lib.6\de ling. Lt.paufam fecerefremedi. Lucrct.lib.3. Inter enimieBa
eft vitai paufa-.St l i b . 4 . Varuafit ardoris violentipaufaparumper. Plaut.Rudente. Aliquando ofculando melius eft vxorpaufam fini, r R A G o R I ] id eft frangendis corporibus. N E C . P R O R S V M I N . R E B V S M I N I.M, V ^ m i nimum intellige,quo nihil minus elfe poteft, Se ad quod cura peruentum
fir,tum fit cuiuflibet corporis (candi finis,vt fupr diximus. A d hune l b cum pertinent e a , qua; Cicrone difputantur fub Varronisperfonalib.i.
Acad.quaeft. Exmateriaputant feripatetici omnia ejfe.exprejfa, atque effitla : qu*
tota omnia accipere poJSit,omnibufque modis mut ave, atque ex omni partejque etia
inteitre non in nihilum,fedinfuasparteis,qua infinitJecari, ac diuidipofsint, cum
fit nihil omnino in rerum natura minimum,quod diuidi nequeat. Idem lib..de Finibus difputans aduerfus Epie. Hetllud quidempbyftct eft, creder aliquid ejfe
minimum,Sec.Vult igitur Epicurus aliquid efTe in rbus m i n i m u m , nempe
corpora prima : quae feilicet iam fecari,aut diuidi non poftunr, eormque
fententiam nunc refellit Lucretius,qui negant quicquam in rbus eife mi*'
nimum.legjfi tibi c o m m o d u m eft, qua; hac de re fupr diximus. c v M
V I D E A M V S I D E X T R E M V M ] confer hune locum cum illo fpcriore. Tum porro quoniam extremum cuiufque acumen, Sec. C O N I I C E R E V T
P O s s 1 s] Iocus eft aliquantm obfcurus:qucm fie declaro. Coniicere vc
pofsis,ex h o c extremo cacumine,quod iam cernere non p o t e s , & quod ad
fenfus noftros videtur e/Te minimum, id extremu efle in rbus minimum,
quod extremum ipfar res habent.. Secutus autem fum feripturam duorum
codicum manufer, cum quibus congruunt Parifienfes , & Vcnetiantiq.
N a m ceteri codices habent Coniicere vtpofsis ex hoc, qux cernere non quis,Scc.
quam feripturam-fiquisprobabit, ita erit explicanda. coniicere v t pofsis
ex hoc cxtremo,quod exttemum habent ea,quaj cernere non quis,eiTe alir
quid minimum in rbus.
5

Hue accedit item quod iam primordia reru m MoLlia confttuuntflua; nos natiua videmus
Effe,p* mortali mm corpore funditus.atqui
JDefoaji adnihilum iamremmfum m a reuertii.,
.Denihiloquermdtayirefcere copia rerum*

te/

0*^/*^?

^
^RCTC^UF

jl

T,

L Y C R E T 1 I

Quorum vtrunque quid d vero umJlijltti)AbebcbS.

Deinde inimca modls multisfunt atque yenena ' /
Jpjjibi interfe. quare dut congrejfaperibunt:, i i i
Autitadiffugient vttempeftatecoortd
'
Fulmina
<JLiffugere^atqueimbreis vent6fquevidemw.
Venique quattuor ex rbusfi cunBa creantur
Atque in eas rurfm res omnia dijfoluuntur:
Qui magis HU queunt rerumprimordia dicl
Qum contra res illorum retroqueputari?
Alternis gignuntur enim^utantque colorem
Et totam interfe naturam tempore ab omni.
Sin ita foril putasjgnisjerrque coire
Corpus Jjr aerias auras/ormque liquorum
Nil In concilio naturam vt mutet eorum:
Nulla tibi ex illis poterit res efje crt a:
Non animansynon exanimp quid cor pore, vtarbos.
Quippefuam quicquein ctu variantis acerui
Naturam ojlendet:mifiufque videbituraer
Cum terrafimul^atqueign'ts cumrore manere.
Atprimordia gignundis m rbus oportet
/
Naturam clandeftinam ccdmqueadkibere^ /
Emineat ne quid quod contra pugnet & objlet
Quo minus effe queatpropre quodcuncjue creatur,
1

fU^uC)^^^

iff^^

>

H v c A C C E D I T I T E M , Q V o D I A M ] (icrefttuicercifsitnisconie&uris du&us. M O L L I A ] vt igncm, arem, aquam, terram. V I R E S C E R E] fie fupr de nibiloque Virefcat copia rerum. non difsimulabo tamen
nquibufdamlibrislegivigefeere.

Q_VID

A VERO

I A M , D I S T ET,

H A B E B A s] ordo cft,quorum vtrunque, nempe Se rerum fummam ad

nihilum teuerti,& ex nihilo res gigni, aut renafei, quantum vero difter,
iam habebaSjtd eft. iam cognouifti: vel pauloant didicifti. mendof aut e m legicur in vulgatis codicibus,& in nnullis maniifcriptista^/'y. D E N D E I N I M . M . M. s. A T Q V v E N. ] deinde ( inquit Lucret.)
hxc, qua? Empedocles,& qui eiu s fententiam fequuhtur, principia refcum
efe volunr,funt inter fe inimica,ST quafi verien,Sd eft mortifre St letalia. aqua enim cum fit h u m i d a & frigidiff. um igne maxim pugnp* ficco, Se calidifsimo: ar cijm fithumidifsimus, Se calidus, cum terra pugnat
atidif-

D E

R JE R V M

N A T .

P I B . I

li"

*jy>

aridifsima, & f r i g i d a . pra:tere4-igrijs<:uri\arc,Se terra |fognat : a e r c u m

aqua:aqua cum terra. Sic autem. atull. Rufum q u e n d a m y ( u venenum dixit. v T T B M P E s T . c o R V A^ficlegertclumjn'h coaHa.ti&m fc l o
quuntur Latini. M . Tull. V e r r , $. taiiufubi femfefiatei coorta funt'. Lucrer*.
lib.z. Sed quafinaufragiismagnis^mlttfy coortis.Sc \ib 4 . fque adel tetra nimborum notle coorta. QV'I M A G I S I t L A p_y.] mutt genus. dixic enim
quattuor ex rbus,deindc, exs- res.nunc, Qt mugis illd> id efl tllx res*, Se illa
clementa, ex quibus omnia nafci , Sein qu;Qmnia diffolui (.volant Empedocles,& qui um fequutur. Q u o d fi quis vocem illa,tefetctad vocescunx

8a ScowM,videbiturlegendum^QwminusjSec.

MIL/IN

ICONCIL.

N . vT.jidefljVtnihileorumincougreirunatUramfuaiTiimmutet R O-,
R E'M QV E 1 1 Q_V o R v M] trs lib.manufcr.habent liquoris. N O N E X *
AN.
C O R P.] id efl ^non quicquam corpore exanmo conflans,fw
non quicquam exanira. I N c O E T v\ Y A R..]ideflincrilio,&congref-*
f\i vari) acerui. cceius idem? fgnificat quod coitusi immo v e r o c o i t u s ^
cactus idem funt. A T Q J E AJLD-O'K, C V M R O R E |MJ} fie repofuL
non dubiis*conie:uris ducl;us.icnteBtiaautemperfpicuapfl,^i quattuor
illa: res(inquit)ita congregabuntur,Sccdibu.nt ^vtn'aturam fuam xion mu^i
rent:primm nihil ex illis creari poterrt,deinde videbitur ar cum terra cfufus,& Woy,id efl ignis cum ror,id efl cum aqua : quod natura non patitur.fcribe autem in contextu verfuum Lact.Cup.atqueardortnm roremanere.i
c A E c A M] id efl latcntem,& Dbfuratnwldem lib.a. Qubd taies tmbot motm^
quequematenalSihtfican'tcUnefiwos^xcSfqueffiibtjfeji
te. ?
I r ^
-

} Il.

.1

JN J

" !

3 qt

* Quinetiamrepetuntdcdo^tqueignibuseiusi
Efprimumjaciunttgnemfeyerterem auras
Arisibincimbremgtgnijterrdmquecrearhi

Necceffare bc inter fe mutare meare

' De clo adierram^de terra adfideramundi:
Quoflfacere kaudvllo.debentprimordia patio
lmmutabile enim quiddamfperare necejfe'ft:
$te res dnihilum'rediganturfun'ttus omnes.
Nam quodcuHquefrismutatumfinibusexit.
Continu b0c mori eft illiusjquod fuittint}.' '
Quapropter qwntamtfu pauuo dixtmus Mie
In commutatum reniant.-conftartneceffejl.
xUkea.quk eqedntlonutiervnqant:

ijf'f
, f t

*
*

'

r i

si

3 tt

<

74

T.! I V C R E T I

' C A r i

Ne tibi res redeant adnilum fundttus omnes:

a -i
Quin potus tati naiivrd f rdita qudam , * *
Pi
Corpora, conftituas ignemfifirtlcrearint,.
Pofjeeadeni demtispachacifiquetributis,
OrdmemutatOyZF motufacere a'ris auras: ~~
Sic alias aliis rbus mutar'teromneis. c
rf

'

r V

f ' *"

^
?

. ,

q v I N E T r A M R E p i & c ] fie item Arift. ait enim elementa intet Ce

c o m m u t a r i , & a l t e t u m ex altero gigni.Sed ea ( vtdixi) appellat clcmenta,
n o n p r i n c i p i a . Inter ptincipia autem Se elementamultum vult intereffe*
repetuntautem,ideftinitiumducunt.
C A L O R E M ] 1 C 1 eftignem,vtinfr.
eod. lib. Cum lapidi lapidem terimus,manare cahrem, vt quidem mihi legen-
dum vdebatut FTAEC I N T E R E

M V T A R , M E A R E , D E C.&C.]'

- fie habent quinque libri manuicripti, quibufeum vulgati confentiunt, Pa-o

rif. & Vicer.alij habntinterfemutandomeare, &cet*quamferipturamnon
i m p r o b o . mutare inter/ autem fie di&um,vtamare intet f c , & c . A D S I D .
M v N;D i ] quidam libri habent adfidera calr.Se ita Virg.Georg. ^Hinc vbi
iam emijfum caueis adftderx celi Hdre per afiatem liquidam fjfiexeris agmen, Sec,
Idem iib.io.JEncid.cali
eutfideraparent, ifcy p E R A R EJ^^VscS^fupercfTc.reHqua efte. N A M . Q J / o D C V N cv E S V I S , & C . ] hic verfus cum
eo,qui deinceps fequitur,iam fupr pofirus eft A d hune l o c u m , arque ad
hanc fententiam pertinent,quar feribit M . T u l l . lib.3. de nat. dcor. his verbis. Vraterea omnia bac tum tntereunt, cum in naturam aliam conuertuntur : quod
fit cum terra in aquam fe vertit, & cum ex aqua oritur ar & cum ex a're atber, &
cumeadem vicifim rtro ammeant. o _ y A E ^ A V U O s i x . ^ c h a b e n t
trs libri manu fcripti,non vt alij, quod paullo d i x . S e d qua; funt h V igos,
ar,aqua,terra. I N c o M M y T A T v M ,v E N 1 v N T ] i d eft, in orrfmUtationem. venire autem in cpmmutationem nihil aliud eft \ qum in narb
ram aliam conuerti. '\ONST
A R N E C s i E ' S T EX A I I S EAo^y AE] ordo cftmeceiie eft ea,nempc igncm,aerero,aquam, terram con
ftare ex aliis,qua: nunquam commutari poiTunt. Qjf I N P O T I V S T A , i , & c ] hos quattuor verfus qui deinceps fequuntur, quidam legunt cum
interrogationis nota,hoc o r d i n e , & fenfu. C u r non potius conftituas <jua>
dam corpora tali natura prardita,vt fi fort ignem'crearinr, pofsint cadern
paucis detra&iSjpaucifqueaddiqs,, Sccarcna, facre? Sed fortafle prxftat
fine intetrogatione pronunciare,& cmungere cum vetfu fuperiore, h o c
m o d o : N c tibi res omnes ad nihilum redtgantur,immo porius,vt quxdarn
corpora tali natura pra;dita,id eft mmutabilia, Se quac nequeant vllo t e m pore conuerti,conftituas tidcftftatuas &cxiftimcspoue,fifortcignejt9
xrearint,cadem paucis dcmtis,id ft detratis,&pacrtrib*utis,id eftaddtisjatqueattributis^rdine&tnotumutatofacerarem. P C E J I E A E ^
R I S A v R A s] fie libri manuferirtfi melius,, qum quidam vulgati arit '
aurafic Se paullo ^bdftmmfefiap'Sres ikdtcatjnqm^inamas
Mw\
t

R U Y M

MAT.

I B.

J ,

7J

At manifefapalam res indicat {inquUfm AURAS

Jfris terra res omneis crefcere^aliq-.
Et nifi tempefas indulget temprefauflo
lmbribus,o*tabenimborumarbuflavaciUarit:
Solquefuapro partefouetjrbuitc^ caloremi
Crefcere vtipofiintfrugesjtrbufld,animantes:
Scilicet nifinos cibusaridus,^ tener bumor
Adiuuatiamijfo iam corpore>yita quoque omnis
Omnibus nruis atque ofitbus exfoluatur.
Adiutamur enim dubio PROCURT que alimur nos
Certis AB rbus: certis aliatque ali res.
'Nimirum quia multa modis communia multis
Multarum rerum in rebutprimordia mijla
Suntjde variis TARI* res rbus aluntur.
Atque eadem magni refert primordiafepe,
, Cum quibus, o* qualipojituracontineantur:
Et quos interfe dent motus,accipidntque.
banque eademcMum mare terra*,flumina<,folem
Conflituunt: eademfruges] arbujla, animanteis.
' .
Verm aliis,AH6QUE modo commifla mouentur.
jQuin etiam paflim noflris in verfibus ipfis
Multa lmenta y ides multis communia verbisi ^ ^F^^f^^^l^
Cm tamen interfverfus,acverbanecejfeft j'j<^^*^F
Confteare & re,& fonitu diflarefonant: '
/
" Tantum lmenta queunt permutato ordinefolo.
At rerum qua*funtprimordia,plura adbibere
Vojfunt,vnde queant vri res quque creari.
t

>

ETTABE

NIMBORVM

A R B . V A C I 1 1 A N TJhatC fcrpf

QWXX

agnofcit Prifcian. lib. 7 . confirmantquartuorcodices manuferipti, Varicanus,Farn. Tcthianus, Bertinianus. quibufeum confentiunr Vencti ant i q . & Lugdunenfes alterimequc eft quod quifquam putet legendum tabi
verirus ne fecunda fyllaba tab breuis.fit. N a m fortaiTe eadem ratione p r o ducitur,qua feeunda vocisfam.Virg.lib.6. i t n e i d . medkaiisfmgibns effatn
ObiictrMlefamerabfd*trUgutturapandens

CmipU. A M I S S O

IAM

K x

COR

'F^
F^A
' '

FAC

T.

L V C R E T I l

CARI

P O R E ] PIC loquituc M.Tull.epift.quada ad Gall.lib.7.WmV & corpus amift..

iterum Lucretnf. c o d .lib. Kam yeluti priuata
amittem corpus,

NIMIRVM

QVIA

ciho natura, animantum

Dijfiuit

M V LX, A M O D I s , & c . ] fie l e -

g e n d u m , & ita feriptum eft in duobus cod.manufcriptis, n o n v t in vulgatisjmulti' modis.Cur alius aliis animantibus fit cibus, copios 8c fuo l o c o ,
difputat l i b . 4 . i b i , Kunc aliis alius curfit cibus zc.

QV I N E T I A M P A S -

SIM

njOSTRIS

IN V E R S I B V S

I P S I S ] vtitur eadem

n e , a t q u e a d e i i f d e m verfibus itb.2. S O N I T V
T 1 ] fonitufonanti
c^anxius

Agror.

fie

DISTARE

fimilitudiSONAN-

dictum, v t lib. 6. anxius angor : nifi forte ibi legendum-,

TANTVM

ELEMENTA

Qjf E v N T]

JY^
J^f/Nunc&*
Anaxagorferutemur
^JFF
Qudm Grci memordntjiec noftrd dicere lingu
^JU
*^/>tConcedit nobis pdtrijfermonis egeftas.
MFS- l ^ J ^ L
Sed tamen ipfa m remfacile eft exponcre verbis
Principium rerum quam dicit 0^10^0:
OjJavidelicetpauxillis atqueminutis
Ofibu\fic &de pauxillis atque minutis
Vifceribus vif us gighi^fngunque creari,
Sanguinis inter fe multis countibu guttis:
Ex auriqueputat micis confifterepoffe
Aurum^o* deterristerramconcrefeere paruisiSic ignem interfeprus countibu nafci
Jgnibus exiguis bumorem bumoribus effe:
Cetera confimilifingit ratione,putdtque:
^
Nec tamen effe y lia parte idem in rbus inane
Conceditmeque corporibusfnem effefecandis.
Quare in. vtraque mihipariter ratione videtur
Errare^atcjue illi^fupra quos diximus anth
A de quod imbeciUa nimlsprimordia fingtti
Siprimordiafuntfvmili quprdita confiant
Natura^atque ipfkresfunt^ququelaborant^
' Etpereuntmequeab exitio res vlla refrnt.,
fNam quid in oppreffu valido durabit eorum.
VIT mortem effugiatjettfub dentibus ipfis >

vm^n^.

tC/%

?PJ >*NBUMQR?dBattrd.!pidhQmmfin

DE

RERVM

NAT.'lB.

I,

y y.

Ntljot opinonvbi ex quo resfundttus omnis

Tam mortalis eritjqudm qu manifefta videmus
Ex oculis noflrk aliqua vi viBa prire.
At neque reccdere ad nibilum respoffe^eque autem
Crejcere de nibtlofejlor res anprobatas.
N V N C E T A N A X A G O R A E ] Attaxagoras^yt feribit M . TuII. lib. i.
Acad.qua:ft.) materiam infinitam dixit effe qua omnia gignerentur: eamqueparticulasjimdeis interfe minut<ts eatprimum confufas,poftea in ordtnem ddduBat
mente diuina. Hic librum fuum fie orfus eft: //5 m y - r * ^ f f x a - m >. Zf P a i v :
^Tvft,K) JiKo<rtM<nid cft,fimul crant res o m n e s . mens autem ea diftinxit, &
in ordinem redegit. O ' M O I O M E P I A N]hoc nomenferiptum eft litreris Latinis in aliquot lib.manufcriptis.nos vulgatos fecuti,Grecis excudendum curauimus.Ofw.o^ aut dicuntur,quorum partes appellantur n o m i .
ne totius,vtos,ianguis,lapis.Nara quuis hxc fint inter fe difsimilia, c o n fiant tamenfingula partibus fimilibus. OpaioiMSAtu igitur, qua Anaxagoras
principium rer efle dixit ,,licetintetpretari vel fimilium partium naturV
veiDartiumfimilitudinem. O S S I B V ' ^ I C E T D E ] fie haber d u o e o d .
manufcr.qu feriptura perfpicu re&aeft. s AN G v E N Q^V E C R E A R T]
proferthunc verfum Non.Marcell.in vocefanguen,Sc in voce v//?y.pro- '
fert Se Fl.Sofipater Charifius lib.i.his vetbisfrnguis mafeulino gnre dicitur:
Cr facit ,huncjanguinem. SedCato debabitu ait,Janguen demittatur. Se Lucret.
vSfceribmvifateggmifangunque
creari. Vtitur eodem nomine Se Ennius.
lib.2.annalium. Opater,ogenitorjoJnguen diis oriudum. Et idem Ennius apud
M.Tull.lib.y.definib.wsw rfugittimidofanguen atque exalbefcatmetu teftatur Se Prifcianus lib.7. Denique A . Gellius lib.3. cap. 7 . hxc Catonis v e r - .
ba profert./^f intet mortuos defatigatum vulneribus^grqueJj>irantem quod
fanguen defiuxeratyCognouere. Iterum Lucret. paullo inf.fenguen, anojfi E X
A v R 1 Q_V E p v T A T M 1 c 1 s] fie hac de rc La'rt. KaScbn zy. twV -^y/ut

xfi) row k^ylJjmnnauScc.id eft,quemadmodum exauri mieis,qua; an-'

pellantur,aurumconftare:itaex multis partibus fimilibus paruis vniuerfum concretum efle:& mentem,motionis principium efle.. s i c 1 G N B m
I N T . S E . Ps c . N.Jhic verfus abeftabaliquot lib.manufer. is autem qui
deinceps fequitur,fiq legitur in nonnullis vulgatis, Ignem ex ignibus, humorem ex bumoribus effe : in manuferiptisautem fie. Ignibus-ex igms bum.exbum.L
tffe. Vnde orta mihi eft fufpicio verfum Sic ignem &c. non elfe Lucretianum-.proximum autem fie efle Ugcndum.gmbus ex ignem bumorem ex bumoribus ejfe. Q,y A R E I N V T R A e t y E M I H i P-A R I T E a]in vrracjue
- ratione-.npe Se in eo quod tolljtinane,& in eo, quod vulc corpora in parteisinfinitasfecaripofle.pariteratqueilli,ideftxqu atque illi,'feuita Vt,
l l i , videtur errare. AT D E Q J O D I M B E C I L L h\cum primordia re.
' JERorji debeant efls validifsim, atque ab orani jniuria.tura. s i vR1 M o R*
y

"

"

"

&

7 8
D U

*
T. L V C R E T I t
C A R V
S Y N T ] vtvt fiant, fea fifiaotf. I N O P P R E S S V V I I D d] ift

ari opprefsione. V T M O M E M

EFFVG.

LETI

SYB SENTIJ

B v s i p s i s?} fie habent librimaruifcripri. qna feriptura f cmdata eft,

tralatio du&a eft feris: quas quicquid inuadunt,denribus dilaceranr.StT difcrpunr.In plerifque libris vulgatis
letifub ctibusipfis.in nnullis
leti fubeuntibusipfit. p l a n m e n d o s . affenfus fumaliquando viro cuidatn
doctifs. qui putabathocloColegendu tfCclethifttbmottbusipJi:. cuias c o n ie&urampofllim confirmare exemplo ex lib. i. Et quafiiam leti dominatem
m corpore motum.Ego tmen vetere feriptura difederenon fum aufus.
Q_V I D H O R V M ? S A N G V E N ^ A N o s s A? ] mire corrupti funt
h o c l o c o codices tum manuferipti, tum typis exeufi : eormque o m n i u m
varietatem longum eflct proponcrc.alij enim hzbcntjnguwisadnos? alij
fanguinis an ne os nU'yfknguis omos alij fanguis polas ? alij aliter.Ego eam fer
pturam fecutus fum, & q u x proxime accedit ad veterem, & quam repert
aferipramad oramciufdam libri manuferipti. M . , A n t . Muretas putabat
effe Xc^cwm^quidborum^fanguisyan ojjml Ofum autem ab antiquis v i u c
patum eft, tefte Sofiptrp Charifio lib. . Offa. Varro ad Ciceronem 13. Oliuf
&off. ideen ojfefcribebantjion ojfo quanuii GelL lib.^ 3. dixerit Caluarique eim
ipfum offum expurgarunt yinauraruntque. Idem Muretus exiftimat apud T e r^nr.'in Eunuch legendum viden offum,&tbm quidfaciatalienus? A r 1A v i V I C T A p ER. I R E ] vi vicia: coplofo, v t apud Virg. f x p e .
Siliqua quaffante legumen. &c mit Oceano nox. & neque te teneo neque diiarefello. A T N E 0 3 E R E c c i D E R E] fclegsndum,non reciderc,autreCedere * reccidere autem dictum eadem ratione qua reppulit, V i r g . lib. 4 .
coimbiansftra 2xe/-/)//r.rettulit,rcdducerc,repperit,fubbigir,(5c fimil.Cic. in
M a r i o . Sbbigit ipfeferis transfigens vnguibus angaem. reciderc autem ad nihilum,ideft,vt alibiIoquitur,reuerti ad nihilum.Siclocutus eft & M.TtilI.
P h i l . 7 . in extr. Bmc tuum tantum apparatum, tiinqueprxclarttm ne admhi-^
umreciderepatiare
1

Vrterelquomam cibusauget corpus^alitque:

Scire licet nobis venas,&Janguen^O* offa,
Et neruos alienigenis ex partibus eff:
Siuecbos omneis commtjlo corpore dicent
Effe & habere infe neruorum corpora parua.
Offdque,& omnin venaSjpartekefecruoris:
Fietjpti abus omnls O* aridus^O* hcjuor ipfe
Ex alienigenis rebm conflareputetur,
Oflibus^O* neruisvenifquejyfanguine mijlo.
Prterequcecunque e terra corpora crefeunt^
Sifunt in terris: terras confit e neceffefl
t

'
,

D E

E U VM

N A T .

B,

I I

79
i.W

Ex alienigenistfttterrisexoriuntur.
-< 7
Tramftrittmitotidemverbisvtdrelkebit:
,
In lignesfiflamm* Ltetfitmufque,cinifque:
\\
* \ *
Ex alienigenis confijlantlignanecejfejl
,
Ex alienigenis qulignis exoriuntur.
'. \,
;
y

p R AE T . o^y O N . C I B . & C ] Talis eft vis huius argument!, Corpus c i b o augetur,& alirur: cibus autcm,quo alirnur,n eft vnus,nequc ynius g e nerisulimur enim verbi gtatia,pane,carnibus,pifcibus,radicibus,cafeo,ffu
6Hbus,& bacis arboru, aqua, & v i n o , & fimilibus. atqui harc funt alienige-*
na,& difsirouVa inter fe. ergo neque vena:,neque fanguis,neque cetera fingulaconfiant partibus fimilibus:cum omnia harc cibis illis omnibus alantur,5c crefcant.Quod fi dicant cibos omneis c o n f r e corpore mifto,ergo
alienigenis partibus conftabunt. S C I R E L I C E T N O B I S ] hu locum
nimisaudaciter corruperanr arrogantes quidam hominey,&,quod grauius
cft,verfum proxim nefio quibus caufs adduti, fuflulerat. ET, N E R r .
A L I E N . E X P A R T , E S S E . ] quia confiant ex iis rbus, quibus aluntur,
& augefeunt. A t ea quibus alimur,& augemur, non funt eiufdem gencris,
neque fimilibus inter fe partibus confiant, E T N E R V I S , V E N I'S Q_V E]
fie legendum, non vt habent quid^ vulgati,fwj/4MJe^f. c t v AE T E R R I S E x o R.] qua: alieuigena ex terris oriuhtur. T R A N S I E R ^ I X E M]
trasferad alia, E X A L I E N I G. C o N S.] nempe flama,fumo,cinere. E X
A L I E N I G . Q V AE U G N . ] qua: alienigena nempe flma, fumus, cinis*
exoriuntur Iignistqua: ligna alio funt gencrc,qum flamma, fumus,cinis.
verfum qui in lib. vulg.deinceps fcquebatur, temer inculcatura, fufluli.
4

Linqutturhictenuis latitandicopiaqudam:
, ,
ldquod Anaxagorasfibifumit vtomnibus omneis
7(esputetimmiflds rbus Iatitare:fedillud
" *' "
Apparere vnum>cuiusfint pluria mifld
Et magis inpromtugrimdque infronte locatd:
Quod tamen avra long rationerepulfuft.
Conueniebat enimfruges quo quefiepe minacis f 7{oborecum/axifianguntur mittereJignum '
Sanguinis^dut aliquidfiojlro qua in corpore aliwtur:
Cum lapidi lapidem terimm^manarecruorem:
Cbnjimiiratione berbas quoquefape decebat .
Etlatices^dulceisguttaSyfimiliqueJpore
Triitterejaniger qualifunt vbera laBis:.
Scilket &*glebis terrarum pepefriatU

80

,.T

L V C R E T I l

C A R I

Herbarumgenera O*frugesfrondeifquevider'^ ' \: * t

J)iffiertita actntermlat\tanminute:
.> n * * \
Toflrembinligpkcimrem furnumqueyideri,'
*
y
C # w prafratlaforent^igrieijquelatre minutos*
Quorum nilfieriquoniam manifejla docet res: ^
iSWre / t e n o ^
/ r e / & m ita mi/ias:
FerumJemina multmodts immifla latre. ,
.
'
Multamm rerum in rbus communia debent.
t

1
C
I

l
m

x 1N
H I C T N. L A T 1 T.] habct (inquit) hoc l o c o latcbrm A n a xagoras,in qua dlitefcat, npe id,quod dicit,res omncis in omnibus rbus'
efleraiftas, &confufas^ fedillud vnumapparere, cuius plura fint.mifta, SC
in prima frnte pofita. P J, V R I A] fie legepdu. fie enim ioquebancur v reres. Tererit. Adelph,Tepluria in bac repeccareojlendam. Jde'm Phrra.multa
adunienti,vt fit noua bk compluria. C a t o Origm.\ib.i. fana hc hco compluriaj
M/Tull.'tot&ir.Confrwandi gnera compluria.Qriw A.Gell.teftimonio veterum confirmtpluria & c o m p l u r i a potius efle dicendum, qum plura, 5c
complura/ M I N A c i s] duri, rigidi. tralatio. in v n o cod. manufer. legitur
minaci] vtoniurigatur cura voce robore : in quo ineft etiam tralatio. in qubufd.inprcfsis fruges quoque ptffe minutas, atque ita habct codex M e m m .
emc|"'f>u'to efle recta feripturam. S A N G V I N I S } quia ex frugibus g i gitur'iariguisincdrporehumano. A V T A L I ci_y I D ] autaliquideorum
fbntell.qux iri noftro corpore alu"ncur,verb gratia, vcnarum,neruotum,
c.fsium.quidam Iegdum putant,d* *ltwn:id efir aliorumi c v M L A P D I
I A P I D M TER.]bcferipturaprobabilisefl;fielapidifiedaridicafus,
fiuc feptimi profapidjVt colli pro colle, contagi pro contage,Sfimil apud
hune feriptorcm. C R V O R E M ] Putabam ferri non porte hanc l e & i q n e n v
vulgatam,w4<w cmw/:(quamobrm'enrn cqnueniebat ex lapidibus in-'*
ter fe collifis & ctritis cruorem mnare?)legendtnq; efcmanarecalremi,
id eft ignem, feu flamraam,vt ft hic^Lueretij fenfus.Conueniebat,fi Ana.x a g o r x fententia vera eflt^ ex lapidibus inter fe ctritis caloremfid eft ign.,
manareifed T u r n e b . receptam tectionc re$net , & ait verbailla Cum lapidi
lapide rmw;,intelligenda efle de quodaro molendi gnere,in quo lapis la-*
pidem tcrit,vt eft apud Plaut. A f i n a r . ^ w meillucducjsvbi lapis lapiaem te-f
ritl vt fit h x c fcntentia.conueniebat ex frugibus^cum ea; lapidibus duobus'
& molis contritis, moluntur, cruorem efFus effluerc E T L A T I E S ]
fie legendum; & ita habent trs libri manuferipti: quibufeum confentiun't,
lib.Parif.Veneti antiq.Vicetini.confimiliratipnc ^n^uit) cueniebat hcr.^
bas, quibus pafeuntur piecudes: Se latices, ideft aquas, quas^ potant, gutts
dulceis, & Iattei faporis,mittere. t A N r G $ EJ AE Q_V A L V V^N %
V B E R A LACTIS]fmili
faporc,quali,faporeeftlapuille,vbeftl<0fs;,
id cft lac: litMgera>,id eft ouis,feu oui.hunc locum reftitui tribus codicibus,.
manuferiptis adiutus, quorum in duobus icriptum'rpcri, quali funtvberi
iotertio>
x

D E R E R V M N A T . L I B . X*
Sfy
"in tertio quales funt yber. idem Lucret. lit, i. Adfna quifquefen decununt
uberalaB^Sic Varro T i t h o h o <afc* yft dixitmammam Lhs^ f, R AE F R C T A] in prima fronte, &c in fumm quaf orticefracta. ex.^[uo pvxftM
dicunturpcrtranflationem duri,cantumaces., peruicaces.'Cic.ofTic.j, Cato
tiimisprfraB videbatur mihi aranum defendere. M V L T I ' M O D I S] id eft
multis modis: vel multimodis vna vox eftj& eoha;ret cum voce rbus verfu ^iox\mo muUtmodisinrbus.multt
modis^mcm.^top^\At\s modis yfur^
patum efle vqteilibus teftatur M . T u l l . in perf. orar. Sed quid ego vocaleisl
Jtne vocalibusfiepebreuitatis eau fa contrahebat, vt dicerent multimodts vafargen^eisjalm & crinibuSyleBi
fraBis:
',
\,
A

I t

PU

Jf-^-ff Atfepeinmagnisfitmontibus,(inquis)vt altis.

/v^tf J ^
^^fArboribus vicina cacuminafumma terantur
fe ^ *
Interfe,validisfacereidcogentibus Auftris:
Donecfulferuntflammfulgore coorto,
'
Scilicet. &nonefl lignis tamen infitus ignis. > ^
Verumfeminafunt ardoris multa: terendo
/
Qu cum confluxerejreant incendia filuis.
Qubdfitantforetfiluis abjconditaflamm: \
'Nonpoffentvl/umtempuscelarierignes
Conficerentvol^filuasx arbuflacremarentl , ,
lamne videsigitur,paullo quoddiximus an,
Permagnit eferre eademprimordia fepe,
Cum quibusqualipojturacontineantur?
Et quos inter fe dmimotus,accipidntque*.
Atque eadem paullo interfe mutata crere
Igneis lignis? quopatio verba quoque ipfa
Interfe paullo mutatisfmt dmentis,
Cum ligna^atque igneis diflintla voce notemusl
Denique iam qucunque in rbuscemis aperW
Siferi non poffepui(ts,quin materiai
Corpora conjimili natura prditafingas:Hac ratione tibipereuntprimordia rerum:
/ >
s
7^'
Fiet vti rifu tremulo concujfa cacbinnent,
, f ^ ^ f / ^ / ^
Et lacrymiifalfis humeBent ora, gendfque.
c

A T s AE p E i N M A G N i s] occupatio eft per quam adueriatium ita

L

82,

T .

L V C R E T I t

C A R I .

facit difptantenvtque argumentantem: Qoae ex rbus exprimuntu \ at'que eliciuntur.cain illis infant, ignis ex arboribus tnter fe collifis, & c o n fliclis cliiturrergo ignis in arboribus inclufus latet. Etiam fatetur T h u c y *
dides l i b . z . incendium oriri in films fuafponte arboribus inflammatis, e x
conflictu.his verbis. JV $ li optw v* 7ft<piQt kvipm <*&t vvjy ann <rw*
npcTv Trop $ <phyt 7r w<nL<*v>c. S C I L I C E T ] refponds Lucretius o n c c dit aduerfario verum effe, ex arboribus inter fe collifis flammam cxcitari:
n o n tamen iccirco in arboribus ignem infitum eff, fed quajdam ignis femina inelfe :<juae v b i terendo concurrerunt, &c congregatafunt-: filuas
incendunt. Scdicet, h o c l o c o affimat, aut c o m p r o b a t , proinde acfiita
loquatur , verum eft iftud, quod dicis, neque t a m e n , Sec. in quibufdam
libris legitur Scilcet : M non eft. Q_V AE C v M C O N F L V X E R E ] quidam libri typis imprcfsi habent, Qujt tum .cumfiuxere. quidam, Qux cum
conflixere.

IAMNE

VIDES

I G I T V R , Sec.) hxc

huius l o c i fententia

e(l:Imne igitur perfpicuuraeftid,quodpauloant4lixi,muh iareb'u

effe communia rerum, primordia, qua: alio atque alio ordfoe lcata, & aliter,atque aliter mota res difsimileis ex fe crant ? id oftendit fimilitudine
Jitterarum,quara & fiepe alibi vfurpat. Vtitur item hoc eod verfus princ i p e , aliis l o c i s , vt lib. z. iamne vides igitur,quanquam vit extima mulios, Sec,
Se eodem lib. hanc eandem fententiam itrt iifdem pcen verfibus. Iam
ite vides igitur magni primordia rerum \eferre inqualifint ordin quoique heatai
ScW.sj.mne vides igitur,Sec, A T C ^ V E E A D E M P A V L , E O I ^ T E R . S E
M V T A T A] non eft hoc ita accipiendum quaf primordia rerum mutentur,fed adordinis,pofitura?,motioni5mutationem rfrendum: quod fatis
declaratur ipfo loquendi g n r e , inter[e mutata. Q V o P A c T o] quem
-ad modum.fic farpe alibi:vt lib.z. Vluma columbamm quopa&in foie vide*
tur.SC fup, aulide quo paBo Triuia virginis aram, Sec. C V M L I G N A A T < t v E I G N E I S ] quemadmodum (inqiut ) res difsimiles nsmpelignum,'
-Se gnem paulum mutatis litterarum elementisjaas addits, aliis detractisr,
diftincta v o c e n o t a m u s . C O N S I M I L I N A T V R A] id e f t h o m o m e - ria,confmilibuspartibus,feu confmiliumpartiumprincipiis. F i H T v T i
R, i s v T R E M v x o] quidam putant inter,.hune verfum, Se fuperiorem,
aliquot dcefe:ego non puto.Itaquc hune locum-fic explicq.Si quis exiftiroabit nihil eorumjqua: cernuntur oculis,aliunde qum ex principiis c o n fimilibusnafci pofe ,hac ratione primordia rerum peribunt, nequeiara
erunt primordia,fed res concret*^ Se genita, atque etiamanimata:, & rationis participes.Nam cum homines nafeantur ex aliquibus principiis, &
cum iidem interdum cachinnentur.interdum lacrymentur, net v t ea principia,cx quibus homines conftanr ,cachinnari quoque & lacrymari p o t
fifcr.quod erit abfurdifsimum, Q A C H I N N E N T ] cachinnos tollant. vtitur h o c v e r b o , etiam lib. 4 - i n extr. ,QuamfamuU long fuguant fiirinnque.
^acbinnant.
'
9

^_

DE

% 2

R Y M

H A T.*

L X

t,

Venu FIT thyrfo taudisffies magna MEUM cor;

Et fimlincufiitjuauem mi inpeBus amorem
Mufar}TM:quo nunc inftinBus,mente vigenti
Auia Pieriaumperagro loca,nuUius NT
^
Tritafolo. iuuatintegros accederefonteis,
Atque haurireiiuutque nouos decerpereFORES:
NFIGNMQUE meo capitipetere inde coronam,
VndepriusnuUi velarint tempora Mu FI:
Primm quodmagnis doceo de rebus:& arBk
T^eHigionumanimos no dis exfoluereper go:
Veinde qud obfcura DE re tam lucida panga
Carmina Mufieo contingens cunBa lepre.
Jdquoque enim nonab nula ratione videtur.
Sedvelutipueris abfintbia tetra medentes
Cum dare conantur,prius oras pocula circm
i
Continguntmeis dulci,flauoque liquore,
/
Vtpuerorum tos improuida ludificetur
Labrorum tenus, intereaperpotetamarum
\
Abfintbilaticem,deceptdquenoncapiatur .
Sedpotius talifaBo recreata valefcat:
Sic ego nunc,quoniam bc ratioplerunque videtur
Triftior EJJE,quibusnon eft traBata: retroque
Vblgus abborret abbac: volui tibifuauiloquenti
Carmin Pierio ratiommexponere noftram:
Et qtiafiMufo dulci contingere melle:
Si tibifort} animum TAIT ratione tenere
yerfibusmnoftrspoffem'.umperfyicisomnem .
Naturam rerum, qua CONFTETXOMTAFIGURA. '

- y ^ TJ-

N C M E ' A N i 'M i F A I X I T ] hune locum imitats cft V i r g . lib.jl

Georg,Neey#w animi dttbius,verbisea -iinceremgnum Qum fit,& angujiis bSc
adderc rbus bonoremiSed meTrnafii deferta per ardua duicis CAPTT AMOR. iuudt
ireiugis,qui nullapriorm Caftaliam molli diuertitur orbita cliuo.Iam hoc gcnus
loquendi
FALLIT,fimileillis eft, YIBUS artimi, maiurusxm,faucius animi
& c . fie & lib. y. prneip. Kec ME AMMIF*HIT qukm LES tJoua,mirque menti
L a
3

^4

T.

L V C R E T I I

CARI

S E D A C R I P E R C V S S I T T H. Y R- S O* J ^ \ 8 ) < id f t
thyrfo percufsiappellantur < irif faftfrioif &ao
.id eft-qui in facris
Bacchi furore diuinci chccafttur:& BaCchi facrdts^hyrfQsgeftabnc
in O r g i i s . Suntautem'rhyTihafta? pampinis rtupluta;.* atquimpliata*.
Horat. lib.i. od. 9. eu:parce Lthei, Parce graui metuende Thyrfo. N c v s S I T A M O R E M] incntere amorem dixit, y t i n c u t c r e m c t u m , h e l l u m , &
fimil. fie fup. princip. Omtibus mcutienblandumperpeBora Amorem. QJV" O
N V N C I N S T I N C T v s ^-quo.nunc jncitatus ,ac ftimwlatus : inftinguo
compofiturn eft verbo ftmguo, vtpraeftinguo,reftinguo,,extingUQ,di*.
ftinguo.
A v 1 A p 1 E R 1 D v M, Sec.] producit tanqui'm teftem hune lo
cum Quintil. lib. 8. cap. <f% detropis.&aiteiTealtegoriaTn'.Etcertehanc
candem fententiam lib. f. videtur Lucretius propriis verbis, & f i n e r r o p o
exptcfsifle.ibijD? nique natura hac rerum,rattaque reperta efl Kuper: & hanc primm cumpnmis
ipfe repertm HunC egofumjnpatrias qui pafim vertere voceis. Sic.
&c Horat. epift. 19. lib. t. Liberaper vacuumpofi veftitaprinceps.'. Non alina
meopreftipede:
qui fibifidtt Duxjegit examen. Se V i r g . lib. 3 .Gtorgipyimus ego,
in patriam ,modo virafuperfit, Aonio redtens deducam vertice Mufas, Et viridi in
campo templum demarmoreponxm.&C OppianusKuuuyiytvit.E.*ypio,iy finy^djr
hmH^a^i* k-ntfTnv,Ylw uApjmDi'iTm Ttrl^f Immw
kits- id eft Eiage fle&amus deferca per afpera currum, Q u nondum proprio callem quis
darmine triuir. Iterantur hi aliquot verfus inrio lib. 4 . P I E R I B V M }
Mufarum. Pieria \$xox mons,in quo Mufx genirae dicuntur. S O L O ]
iblea, pede. I N T E G R O ' ] nondum quoquam libatos, feu deguftatos:
velfinceros,illimos,&puros,\/^/yttV. I N S ^ I G N ' - M . C A P . P.] id eft
& ex ea re mco capiti corornm ex'petcrc, ex qua re mufae ncminem c o r o na donarint. R E L L I G I O N V M ] videtur fignificare religionem dici
religando: quanquam M . Tull.ducitrelegendo. LaclatiusFirmianuslib*
I. de falf Cap. Magnum hoc opus, & hornine dignum ; B^elligionum animas nodis
exfiluerepergo, (vt ait Lucret.) qui quidem hocefficernon poterat, quia nihil vert
afferebat. Hojlrum eft hoc offiium. qui'&ierim Deiim affermas,&falfos rfuta-,
mus. p E R G o ] cod. Bertiri.#ori> : &,itcrn Memmianus mendos, opiner, p A N G o ] vt fup. verjibm effe,Quos ego de rerum natura pangere conor.

Ciddt,&C.

'

C O N T I N G E N S ] ringens verbo tingo,feu tinguo,non tango. Idem

infrEt\quafiMufao dulci contingere melle. L . E P , O , R E ] duo lib.manufer,
liquore. N O N A B N V L L A R A T I O N E ] ^ hoc loco ab no tollit aut
priuat,fcd adiugit,atque adiuuat,vt Iocus frumento copiofs: Se vero fenfu i
dicas. non ab nulla ratisngitutjd eft ab a l i q u a t a t i o n e q u o d valet %\yex,.
m e r i t o , cum aliqua ratione n o n temer. s E D v E L V T I] teftem pro
ducit hue verfum Non.Marcelhin v o c e abfinthium, & in v o c e tetra. Q u i n tilianus porr lib. 3. in princ.hunc locum refpiciens ita feribit. In ceteris,
enim admifeeretentauimm aliquid nitoris non iaBandi ingnu'gratta, cc.fed vt
hoc ipfe magis allicremus iudnfutem ad cognitionem eorum, qua neceffariafludiis
trbkramu i&cc; qua.ratione fe Lucretius icit pracepta philofephia carmin effe
wnpkxum, Ha.nquehac{vt eftnotum ) mi\}tudineyMifr._jtcyelut}pueris, & c ,
vtitur eademfimilitudinc &c .Themiftius in orajjojne quadam ad NicomCr
y

DE
R E R V M SfAT I I B I . .
gy.
dcnfis. ^^m'oy 7i' rf foarifti T$v Uremm TO, -mxfon&l
A^M,?
^
rii K\iw^?&>iw^am:^utn
locum Themiftij protulft Muretus Var.lccl.lib.<r.cap.3. Imirandi(inquit T h e m i / l . ) nobis i u n t f a p i r m _
res roedici : qui medicamenta amariora jegris danr cbibenda oris poculi
meliccircumlitis. T E T R A J i d e f l a m a r a , v t N o n . M a r c e l l u s interpretatur. M E D E N T E S ] medici. c o N T I N G V N T] in quibufd. lib. Ie^icur
^ergunf.in n o n n u l l i s , ^ ; M r , & ita apud Quintilianum. fcd fine dubio
mendos.Nm afi>irant fadlum ex aftergunt. afpergunt autem credibile efl
fuiflinterpretationem.verbkoft'wf, abaliquoftudiofo ad oram libri
afriptam : deinde poflea in contextum tranflaram. o y i c i , F L A V O o^y E] epithetis vfus eft valdcaccommodatis. mel nim dulce, 6c flauum
/

eft.

DECIPTAQJE

N O N C A P I A T V R ] lvpo&y. quale eft illud,

cum tttCMtydicuM.qoomodo enim qui deceptus eft,non

capiatur ? nf dicamus deeptam quidem efTe puerorum setatem labrorum tenus, fed iccirco
noncapi,quiaabfinthij fucco perpotato conualefciti R E T R O Q J E
V O L G V S A B H O R R E T ] fie habent omnes libri manuferipti : neque
video quamobrem hanc feripturam reiieere debeamus. nam rtro abhorrere
nihil aliud effeputo,quam horrendo rtro cedere,refugere, & r e f o r m i d a r e . v t l i b . z . yneid. Obfiupuh, retroqttepedem cum voce repreJSit : Improuifum

ttfyrisvlutiquifentibusanguem'Prefiit huminitens,trepidufquerepente

refgit,

cc. H o m . iKy.-*.hhofo~tami\ &paullopoft,A4kvi^fntiy.Wh fer o m nes rypis exeufi habtjdeoque volgus^C, E T C^V A s I M v s AE o D V L C I C O N T I N G E R E ] quidam libri habent continguere. Q_V A C O N S T E T C O M T A F I G V R A] comta id efl prxdita.atqueornata. A t q u e
itaferiptum eft in quattuor libris manufcriptis, ^ i n P a r i f . Venetisantiquis,Vicetinis, & quibufdam aliis imprefsis. in v n o feripto, & nonnullis
excufs,^<< cotifiet cuncA figura*
v

Sed quoniam docuiflidifiimamateria.

Corporaperptu volit are inuiflaper uum :
Nuric gefumma'i ecqunamfitfiniseorum,
*Ncnefit, euo/uamus; item^quod inane repertufi,
Seu locustefipatium res in quo ququegenantur,
Peruideamus. ytrmfinitumfunditus omne
Conflet. animmenfum pateatveladufqueprofundum.
Omne quod efl igttur\nuila regioneviarum
Finitufl'.nanqueextremumdebebatbabere^
Extremum porro nulliuspofife yidetur
Effefiifi vltrfit quodfiniat,vt videatur,
Quonon longius bc fenfus naturafquatur.
*

'

Sv7*j

/Tvf'my

} IU^'/C,

( * p ^ '

& #9

IJ-

*f-

< */ '^ ^J^NuncjXtrafummam

I f/i-*' *

-fe /*
ffc?f*'Jr *~
^
f}

//

/Wj^ct
1

f **

,86*

Tt

I V C ' H E ' T M

C A H i ;

quoniam nihil effefatendum eft

^JNon habet extremu m-.caret ergo fineynodoque:
* * r <fr[ yejkrt quibus adfiftas regionibus eius.
Vfqueae quem qmfque locum poffedit, in omneis
Tantundem parteis infinitum omne relinquit. /
Prtereji iamfinitumconflituatur
Omne quod eftftatiumiftquis procurrat ad oras
Vltimus extremasjacidtque volatile telum:
Id validis vtrum contortum viribus ire,
Quodfuerit miffum mauisjongque volare:
An prohiber e aliquidcenfsyobftarque poffe
Alterutrumfhtearis enim^fmdfque neceffe'fl.
Quorum vtrunquetibi effugium prcludut:& omne
Cogit vt exemtu concdasfine patere.
Nam[tue eft aliquid>quodprohibeat officidtque

ec

^^ffff^t

Quo minu\quo mi(fuft veniat,fnique locetfe:

Siueforasferturjnon eh eafiniprofeft.
HACpatiofequar,atque oras vbicunque locris
Extremasfluramtfuidtelo deniquefat.
Fiet vti nufquam poftit confifterefinis:
Effugiumqu efug prolatet copiafmper,

^'

N V N C A G E S V M M H A I E C Q_V A E N A M S I T VIS 18 E R Y M, N E C N E S I T , E V O E V : I T E M C^V O D I N A N E , & C . ] hC

l o c u m in omnibus libris vulgatis Heprauarum reftitui germana: fcripruras
veftigia fecutus in vetuftis exemplaribus n Ieuiter imprefl. Sic enim habet c o d e x Vatic. Kec fi te vsluamus : Tethianus & Farn. Nec fi te voluimm.
, Sert.Se Memm.Nc gefummaqumamfit finit eorum Kecfit euluamus. E x '
his igitur vitiofis feripturis ad rectam, & veram quafi manu ductus fum:
cuius hxc fententia e f t . Nunc, ge ,expliccmus c c q u x , feu e c q u a , i d e f t
vtrm aliqua fit finis fumma corporum primorum.ncnc fit. R E S I N
Q J O Q J A E O V E G E N A N T V R ] ne l e g e n d u m , non gerantur, aut
geruntur . fimiliter ( i n q u i O peruideamus vtrm inane , fiue locus ac fpatium,in quo res quaeque gignuntur,fit prorfus finirum,an infinitum. A N
I M M E N S V M P A T E A T V E L A D V S Q V E V R O F , ] fie habentduo
lib. manuferipti. Vatic. patent ad vpjue. Bert. & M e m m . ^ f , vaflqttc. O M N B Q J O D E S T I G i T v R ] O m n e quod eft(inqui't)id eft 70 **r,
s

DE
R E R V M
N A T . L I B . I
8/
(eu 70 ov, ipfum vniuerfum,eftinfinitum,fiue fpe&es magnitudinern*,atquc
iufinitatcm vacui,fiueprimorum corporum mulcitudinem infinitam.Cuius rei hancrationem afferebat Epicurus . N a m fi inane quidem effet i n nitum, corpora autem finita: nunquam copulari,aut cohxrefcere pofTent:
fed perptua in infinito inani difperfa, ac difie&a ferrentur,cum vbi nitercntur,aut quibus fulcirentur,aut vnde corcerenrur,plagis,8c verberibus
iteratis,non haberent. fin corpora quidemefintinfinita, inane autem finitum: non haberent corpora infinira, vbi continerentur. A d h i i c l o c u m ,
pertincnr,qu feribit M^Tull.lib.i.de Diuinatione.r/<^f Epicurum ,quent
nebetem^ & rudemdictrefilent Stoici, quemadmodutn quod m natura rerum omne
efledicimusjd infinitum ejjeconclufexit ? Quodfinitumefi (tnquit) babet extremii.
Qms hoc non dederit Quod babet extremum, id cernitur ex alio extrtnjecus. ne hoc
quidem negaripotefi.at quodomneeftjd non cernitur ex alio extrinfieem .nihil igiturcum habeatextremum, infinitum(tnecejfeeft. V c r b a Epicuri h x c funt ex
Lacrtio. AKXetytu* ^ nmS.ia.'aH^r'Q^.'nyi
mm&sij8pwji r<<(yri'xjH. TB /t'a.Kg?v
ma.f %7iejv 7^.^J3 '^ ^'
"^v '(fot.iSe &JHK.W ^..TD Q ^oy O,KI>!/^
(c/Lt vA%%et. Trpf Jl' KX Xyvv k-TTHsv ./ . id eft A t etiamomne infinitum eft.
Nam quod fnitum eft, extremumiiabet. extremum autem ex alio q u o dam,fcu prxter aliud cernitur. at prxter omne nihil eft. Q u a t e extremum
n o n haber.at quod non habet extremum, fnem non h a b e t . quod autem
finemn habct, infinitum fit oportet. , N A N Q_V E E X T R E M V M D E B E B A T H A B E R E ] cod. Bertin. habet nanquam, ex qua feriptura q u x dam v i r d o & u s legendum putat,Ns/p<. qua aut, id eft aliqua in parte.
N I S I V L T R A S I T QJT o D p i N i A T , ] id eft nifi id quod fiuiat,
fit vltra id de cuius fine aut infinitate q u x r i t u r . quidam legendum putant
extra. q u x feriptura magis confentanea effet cum vetbis Epicuti, &z M .
Tullij. V T V I D E A T V R , Q V O N O N L O N . G I V . S . H A E c ] locus obfcurus, atque ade, corruptus. fecutus fum tamen feripturx veteris
auctoriratem: quam fie interpretor: vt videatur nerope id extremum q u o d
finiat: Quo longiu$>&cc. id cft vltra q u o d , bat natura fenfus, id eft vifus, feu
zCpz&usnonfequatur ,id cft non pofsit vira fuam explicare, atque e x p r o racre : feu non pofsit peruenire. bacfenfm natura autem </WTJ4w.Quidam
viri doctilegendum patnnt Quoadnonlongit/s hoc: id cft vfque ad quod ext r e m u m , & non longius hoc,fenfus natura nempe vifus perueniat. codices
vulgati habent Quod non longiui bac. q u x feriptura fine dubio deprauata 8 c
corrupta cft. N V N C E X T R A S Y M M A M QJ/ O N . ] N e hoc loco
vimhabctaduerfandi, vt fxpcz\&s.Gxhoc\oco extraJitmmam probabiHs
eft eorum conieftura,quipjitant paullo ant lcgndum,*/* e x t r a fit quod fimat. iam vero mendos habent quidam libri, extraftmmum. N O N H A B E T E X T R E M V M : C A R E T E R G o , & c ] Ex Epicuro funt h x c e x prefl^.^a^oy^H.A^fTre^^e*. P R A E T E R E A S I I A M ] l i b e r v n u s
feriptus habct Vraterea fie iam. ego tamen nihil muto. s j QJT i s P R O C V R R A T ] fie habent omnes fere libri rypis imprefsi. duo manuferipti,
& Aldini antiq. cum- Parif. percurrat. i A C I A T Q_V E* V O L A T I L E ]
yiig.lib.4y&neid.liqufoqmyolatileferrum
"Hejcius, & c . Idem lib. 8. Stuppea
l

~*88

T.

L V C R E T I

C A R I

flammmanujelifque volatileferrant Spargitur. iaciat telum autem a b Dits ext r e m i s , aut eerteab e o l o c o , in q u o finem c o n f t i t u e r i r . I D V A L I D I S
V T U V M , &cc.} fie reftitui,hanc f e t i p t u r a m efflagitante f e n r e n t i a , & ipfa
v e r i t a t e . I d t e l u m ( i n q u i t ) - v t r m v i s l o n g v o l a r e ^ m a g n i s v k i b u s , validiC
q u e lacertis c o n t o r t u m , a n a l i q u i d o b f t a r e p o i f e cenfes? V i r g . l i b . 2 . validis
inzentem viribus baftam Contorfit. Q_y o F V E R . I T M I S S V M ] e o v o l a r c
& p e r u e n i r e , q u fuerit miflum.fic a u t e m l e g e n d u m non, q u o d fuerit. Sic
e n i m l o q u i t u r f e p t i m o a b h i n c verfu infr. volare a u t e m tranflat pofitum
efl-.Virg.lib.p. volt Itala cornus Ara per tenerum. Hom./*./<*.K.t/2ro 7?*ra mKosif. o ^ y o R v M V T R V N O J E
T I B I E F F.] id eft vrruncun
q u e fumferis,errugiendi viam t i b i i n t e r c l u d i t : v t r u n c u n q u e d i x e r i s , e l a b i
non p o t c s , i t a vt c o g a r i s c o n c e d e r e &c fateri o m n e effe i n f i n i t u m , feu fine
fine in o m n e i s parteis patre. Q J O D P R O H I B E A T , O F F I C I A T Q^V E , & C ] fie Icgendum.probibeat a u t e m p r o c e l e u m a t i c u s e f t , v t Genua labent:8ca.libi)Arietat in portas.officiat>id efl; o b f t c t . N O N E S T E A F I N I *
. p R O F E c T o j f c reftitui l o . Aurato a p p r o b a t o r e , a t q u e a d e o a u c t o r e f e n tencia a u t e m perfbicua eft.Siue(inquiO o b f t e t aliquid t e l o , q u o m i n u s e o ,
-quo miflum eftjperueniatjnempead
finem:fiucforasfertur:profe6ro
non
erat isfi,nis,quem e f l e p o f u e r a s . n a r u m a u t e m m e n d u m eft e x n o m i n e f i n t ,
i n q u o s elifitm eft>vt integ'rum C\t,finin 6c ex voe profeBo : qua deprauata
facturai eft a b impericis & indodfcis ,profeBum & ex,&*, . Solct autem L u cretius l i b e n t e r h o c aduetbiimprofeBo v f u r p a r e , & in e x t r e m o verfii pOr
n e r e , v t fup. TaBus enim leti omnibus effet caufprofeB. & inf. e o d . l i b . Nec
quos quxque darent motus pepigere profeBo. & lib.3. Hec, quodfub magnoferutentttr corpore, quicqmm Verpetuam xtatempoterunt reperireprofeBb*. i b i d e m . Haie
neque funt vfquam, neque pojfunt ejfe profeBo. E F F V G I V M Q^V E F V G AE
'P R o L A T E T ] id eft,8c vrfugae c o p i a , id eft (patij infinitas p e r p e t u a m
telo effugiendi,arque e u o l a n d i l o c u m ixbeM. prolatare eft amplificarc, Si
p o r r o t e n u s latius facerc.
7

ust** / ' V ^
i

Prterea^atiumfummai totius omne

Vtdiquefi indu fum certk confiferet ork:
Einitumqueforet: ia m copia materidi
Vndique ponderibus folidk confluxet adimum:
Nec res y 11 a genifub cli tegmine poffiet:
Nec foret omnino clumyiecpie luminafelis:
. Quippe vbi materks omnis cumult a iacret
Ex infinito iam temporefubfidendo.
tnuncnimirumrequksdataprincipiorum
Corporibus nul/afi:quia nil eftfunditus imum:
Que quafi confluerezfedes vbiponerepofimt:
Sempef

DE

RERVM

NAT. LIB.

1/

Sempert? adfldua motu res qujquegenuntur

PartibusincunBh aternaque/ppeditantur \ -^
/ /zy?/>o c / t a cor/wtt* matriau
, - .
* .j V i *
Poftremo ante oculos rem resfinire yidetur;. . v ;
A'rdijfepit colleis atquedera montes:
^
Terra mare& contra mare terras termint omneis.
Omne quidem yer nihil eft quodflniat extrd.. i
/gz>#r w<tfra locijfratimque profundi:
Quod neque clara fuo percurrereflumina urfu
Perptuapofl'tntuilabentiatrdiu\
Nec prorfumfarere yt reflet minus ire weando.^ . ,
Vfqueadeopafiirnpatet ingens copia rbus ' , u *J- ,
Finibm exemtis in cuntlas yndique part eh ,,
+

iZA

it

>'.

l f

'

C O N I V X E T ] confluxhTet : cuiufmodi funt illa apua V i r g . vr# pro

yixtjfet,exflinxem p r o m m x ^ w , a p u d Ho&t.ereppmus pro erepftjfemus, diutjfe
ptodiuifjfe euafli pro *<*/r/?*.apud hune eundem confumfe pr' iBnfumftJfr.
St
aliafexcenta. N E C R E S V L L A G E N I]
fiereftitui.,reclamantibusquidem omnibuscodicibusrfcd peruincenre veriraris voce, geniautem valet
g i g n i , v t epe iam admonui. s v B C AE L I T E G M T N ] fub calo. M .
T u l l . i n At&toltide efl aies auis Utofuh tegmine cdiU o^v i > P E V B ijqujppe
quia, G E N V N T V R ] gignuntur. s v P P E D I T A N r v R ] w i f y ' n u : fuggeruntur,&fufficiunturad resgignendas. P O S T R E M O J a r g u m e n t u m
difsimilinoto,&confeflb.ar quidem mteis termint, Se montes ara,
Se ita de ceterisrfed o m n e nulla re extrinfecus terminari porefl, cum extra
o m n e nihil fit:vel die efe argumentum fimili h o c m o d o ; fi o m n e eflc
finitum, neccfe eflet id ab aliqua re exrerna terminari, quemadmodum,
qua? in promtu funt,ar monteis tcrminat,montes ara finiunt,tcrra mare,
Se mare terram :fed nihil efl extra* quod o m n e terminenergo o m n e efl infinitum. V T R E S T E T M1NVS I R E M E A N D O J neC poflWt faCCy

re flumina meando,id efl fluendo,& labendo, v t minus via; reflet, i n quibufd.codicib.legitur/tfrawm**fulmina curfu, quam feripturam non p r o b o ,

Ipfa modumporrofibi rerumfumma par an

Nepofit^ natura tenet: quia corpus inani.
Et quod inane aute'fljinm corpore cogit:
Vtfic ait mis injnita omnia reddat.
^
Autji etiam alterutrumJiterminet alterum eorum,
9

$0

T.

L V C R E T

C A H h

Simpiice natura pateat tamen immoderatumt

Nec mare nec tells wcchlucidatempL f v
Necmortalegenws necdmmcorporafanclax
'
Exiguum poffent boraififire tempus%
" *
dfulfafuo dectu materia
Copiaferretur magnumper inanefoluta:
Siueadeb potius nunquam concreta creaffet
VUam rem quoniam cogidifieEia nequijfet. ^
^fflam certe neque confdw primordia rerum
F!&?
Or dnefe quque atquefagdci mente locarunt: '
Necquo s ququedarentmotmpepgereprofeBb:
[
ffr ynultn mutta per omnt I
Exinfnito vexanturpercita plagis:>
Omnegenus motus ^ ctus experiundo,
^TANDEM deueniunt in taleis DIJJTOFITURASY.
Qualibushc rbus confiaitfumma creatai
Et multos etiam magnos feruataper annos,
Vtfemelin m.ot.us.coniecla'jl conuenienteis,
Ejficit vt largis auidum marefluminisyndis
Intgrent amnes^&Jdlis terra yapore
fotanouet jktusfummiffdque gens animantum j
Floreat & y'mant labentes theris igns..
j
QuodnuUofacerentpaBo nifimateria
Ex infinitofuboriricopia poffet
Vndeamiffa/oient reparariin tempore quoque.
Nam vehtipriuata cib'o natura animantum
Biffluiframittens carpmfi omnUJehent.
Vijfolui fimulac defecit(ippeditart
Materiesrecla regione auerfa yii.
*Nec plagpoffent exnnfecm yndiquefummam
Confiruare omnem quakunqU^es% conciliata.
Cudexe enim crebropojfunt^artimque morari^
J)UM reniant ali^acfrpplerifummdqutatuK
y

y t

<L J & H>'~(

JFIFIT*

c*y
/TM*4*if*'

m u

t a

>

moc

v r

H i V

i '

,
/
A-fr^/s
/
/

DE

R E R V M

-N ATi

X B,

Inttrdumrefilire tamen coguntur,&* vnd

PrincipiisrerumfjjatiumjempfqucfugA

<

Largirii vtpofint dctu libra frri.

jQuare etiam atque etiamfuboriri mu/tanecejje'ft.
Et tamen ytplagie quoque poftintfuppetere ipfe
nfnita opus ejl vis vndique matriau

P S A M O D V M P O R . R O ] marura (inquit) impedit,quo minrs furoma rerum fibi rapdum,feu finem comparave pofsir, proptereaqud inane
corpore,feu peno terminatur.corpus feu plnum inani . N a m ( v t dicebat
Epicurus) TV imy e-nsah *(& t&'it 'ThiSei iwy <n)f/aiay,iy i%
<ra XJV*,id eft
omne,feu vniuerfm,infinitum eft & rnukitadine corporum,S<: magnitudinc inanis. A V T S I E T I A M A I T E R V T R V M S I T E R M I N E T
A X T E R V M E O R v M, S I M P I . N A T V R A - P A T E A T T A M E N

I M M O D . ] Si quis locus eft in h o c l i b r o difficilis, &obfcurus,hiceft:ne>que forta'ffe mcndo vacat.Ioannes Auratus h o m o acerrimi iudicij, idmque amicus, & collega meus/puta'bat priorem quidem vcrfum fieefe l e gendum,vregitur in vulgatis . jim etiam alterutrum nifiterminet 'alterum eoyffwrpofteriorem cSimptce natura pateat totttm immodeyatum:(nam in vulg.
legitur tantum ) vt per totum intelligamus TB wV,quod alias appellaf, omnex
immoderatum autemfimplicenaturajd eft infinitum vna natura, videiicet i n ani:Sed libri omnes manuferipti habent,pateat tamen: neque habent c o p u Iationem Jf,poft v o c e m naturazcita vulgati PariC Veneti, Vicetini. cuius
feriptura; rationem explicare non poffum, nifi quis dicat ita legendum ir
priore verfa, vt nos excudendum urauimus, Aut fi, etiam alterutrumfiterminet alterum eorum,Simphce natura pateat tamen immoderatum : hac fententiii
A u t fi, etiam fi alterutrum terminet alterum e o r u m , pateat tamen i m m o t
deratum fimplice nattrra,id eftinane tamen fitinfinitum vnicanatura,ho /
eft corpora prima n o n fint infinira, fed inane duntaxat fit infinitum, &ccJ
Sed q u o m o d o fi alterutrum ab altcro vfque ad infinitum, tcrmintur, poteft effe alterum duntaxat infinirum?Omnino locus eft mihi quidem inexplicabiliSjheque habeo,quod afferam,quicquam melius.fcripturamigituc
q u e repri'tur in omnibuslibris vulgatis,quod ad priorem verfum attinet,
videamus;.eamqueficimerpretemur. : Aut etiam' nifi alterutrum alterum
eorum terminer, fi immoderatum 'fimplice natura, id eft fpatium i m menfum vnica natura tantummodo parcat,qubd eft dicere, fi inane d u n raxat fit infmirum.coTpora autem prima fint finita:nec ma're,ncc, & c . Atquchanchuiusimplicatifsimi loci explicatienemprobabatMuretus.ego
ateram rnagis^probo. Sic 'autem vfurpauit v o c e m immoderatmii M . T u l l .
lib.z.de mt.Dcor. Vides fublimefnjm immidetetum all>r,'Qui tenentmam
chcumueBu ampleBiwr,' N E C C A E L I L V b t D A ' T E M P I A ] Ennms
apud M.Tull.hb.z.dediin. Quanquamuha nianus-adeditemUtempU Ten~
debam latrymans. S I V H A B J E O P O T I V S ] M fiant, quid dixifuturum
7

S*

T. LV C R E T I I

CARI

fuiffe,vt copia materia de fuo ctu & ccilio depulfa per inane imrrienfurn differretur ? i m m o vero nunquam quicquam cgrcdiendo genuifler.
ratio efl in p r o m t u : quoniam fi inane duntaxarefTetinfihituri, prima a u t e m corpora finita: nunquam illa congredi,niquam coharrer'e potuiflcnr,
fed per infinitum inane difperfa vagarentur. Q _ V O N I A M C O G I D I S I B c T A] id eft; quoniam cum materia effet difsipata 6c diftrac"ta,in v n u m
conuenire,& conciliari non potui (Cet. N A M c E R T E ] ocupatio.diceret enim aliquis. at mens ,aut Deus poffet materiam .difsipatam colligere,
Se congregare,& ita res creare. hoc negat, 8e refellit Lucretius ex Epicuri
fententia.

ORDN

S E C^VAECVVE,

ATQJE

SAGACI]

hanc

fcripturam traxi ex quattuor manufcr. codicibus leui immutatione facta,

longe (opinor) vulgata meliorem,8e, niffalIor,veram, Se reclam. O r d o
autem verborum,8e fententia hac eft. nam cert neque primordia rerum
fe queque ordine locarunt confilio,id eft confulto,atque fagaci mente.neque pepigete,8ec,fic autem habent lib. manuCcr.OrdinefcJito quaque atque
fagaci mente locarunl. V ^ X A N T V R P E R C I T A P L A G I S ] D m o critus dicebat KHtiS^i <mijua.-m H&T kC ^y^nhowmajr et T ^ 0 , id eft moueri corpora prima in infinito plagis mutuis ac reciprocis. Sic M . Tull.de
Epicuro lib. i. de Finibus. Cenfetin infinito inanijn quo nec fummwn, nec infimumjnec mdium, nec vltimumjnec extremumfitcorpora indiuidua itaferri,vt cou*
wrfionibus inter fe cobarefeant: quem locum fupr protuli. fed n o n diisimu-labo in codicibus duobus raanufcriptis,Farni,Tethij, feriptum efle, verfantur perc.pl. A V I D V W L M A R E ] Horat. auarum appellat.
INTG R E N T A M N E s] fie legdum. Se ita feriptum eft in quinque lib. manufcr. v A P o R E] id eft calore,vt farpe alis. Se ita V i r g . & Horat. n o n
ferael. V I V A N T ] tralatio eft ab animatis ad ignem admodum vfitata
feriptoribus omnibus Gra*cis ac Latinis. Horat. od. 2 I . l i b . - 3 . viu/queproductlucerna^ Dum rediensfugetaftu Vhbus. Sic Graecifcintillam fcn/?r ideft ignem viuum,feu ignis vtamjSc^fflOT^TTO apudillos valet ignem excitare. S V B O R I R 1 ] i n locum decedentium,aut pereuntium oriri,& quafi fubuenice, atque in fubfidium oriri. V N D E A M I S S A S O I E N T
R E P . I N T E M P O R E Q J R o Q_V E] huius feriptura: fententia non eft
o b f c u r a . h o c ' e n i m per eam fignificatur, materiae copia i n locum eius,
qua; defluit excorppribus compoftis,Sc rbus genitis,fuboriente, in q u o - .
que tempore ea qu funt amifl reparari,ac refrciri.proxim autra a c c e
fi ad fcripturam veterem . N a m in libs. manuferiptisfer omnibus legt-tur partim/ temporequaque : partim in temporequoque; in plerifque autem
imprefsis, in corpore quoique: ex qua lectione quidam legi volunt in corpore
quoque:i eft in quaque rc genita corporca. Q n o d fi quismaletlegi, reparari corpora quoique, v t quidam yir d o & u s / n o n repugnabo : ego tamen vel
an) quam fecutus fqm.,Se antiquam tutioreai eflpuro: vel hanc incorpore
quoque. A M I ' T T E N S C O R R v s] fie loquitur M . T u L j i b . 7. epift. ad
G a l l u m . Ego bkcogito,commor4ri quoad me reficiapi.T^am & viras, & corpus
t

<mifi. ,D E F E.<: 1 T ] defiit,, R , E C I A , R E G O N E A V E R S A

VIAI]

fireftitui aliorurn locorurn fimiliumieftimonio Yfus.lib.2. Sed nihil omnh

DE

RERVM

NAT.

II-.-

I.

5>3
m re&a ngione v Declinare quis eft , quipofsit cernere ,Jf ? idem lib; 4 . Sun
enimfulci re&a regione,via% Vome'rem, atque lecis auertitfemwis iUum, fi V i
lib.i.JEMi. nota excedoregioneviamm. Idem Mb.jMecJidmregionevi*
fc[
tufyefefellit. N E C P L A G A E P O S S E N T J fie habent aliquot Iibri*typis excufi,& duo manufcr.alij,^oj7f.egopoffuntn i m p r o b o : & ira H I D U O *
verfus pendebunt ex fuperiorib..hoc modo- N e c f i m u l a c materia defecit,plagapoflunt extrinfecus fummam conCcrure.poJfent, etiam lgre L I cet:critquefcntentiaapertahoc m o d o : nec pJagaipofnt, Scc.fi materia
deficcrer. P A R T E M o^y E M o R A R I ] quidam libri habentpartimque
tnorari. C O N C I L I T A] id eft congtegata,coacta, congref. Q_V E A T V R ] fuppleri queatur.fic loquebanrur vetercs.Plautus Satyrionc. retrabi
nequitur, quoquo progrejfa eft femel. C a t o lib. 1 . O r i g . fana in eo loco compluria
fuere.eaexaugurauitypraterqudm, quod Termino fanumfuit, id nequitum examurai.PcimuJqua poteftur inueftigari Wrf.M.Tul.epift.lib.p.AD Papir. quiprimm Papifus eft vocari defitus.l alibi:c de rep.confli cptiJmus.Yug.li.j.
Quodfieriferrojiquidve poteftur ele&ro.ld Lucrc.lib.3. J ^ W tamen explerinul
larationepoteftW.fuppleri autc,ID eft aliis corpufculis fuccedcibus redintegrari,atq; cxpleri:ex quo verbo,fupplementu natum eft. c o G V N T V R ]
plagar. V T P O S S I N T ] princpia r e r , & corpora prima.no enim omnia
corpora prima^um omnibus coharcre & copulari poflunt.ca igitur, qua;
cum aliquibus cohxrere N O N poiunt, ctu & concilio libra feruntur,&
vagatur,donec cum aliis copultur.Prterca ex rebus genitis quotidie,atq,
adeo fingulis horarum momentis corpora prima decedunt, neque perptua cum IIS,quibus cum femel coiuerinr, cohxrefcunr. A C O E T V J C grelfu. E T T A M E N V T ] nam nifi corpora prima fint infinita,perperua:
plaga; fuppetere nequeanr. I N F I N I T A O P V S E S T V I s 8cc. J opm
eft w , g e n u s loqudi bonis feriptoribus vfitatum:fc lib. 3. Materies opm eft,
t

Wudin bk rebus longfuge credere Memmi

ln mdiumJumm (quoddkunt) omnia nitiy
'Atque ide mundi naturamflarefmevllis
IBibus externk,neque quoquam poffe refelui
Summa atque ima,quod in mdiumfint omnia nixa
lpfumfiquicquam poffe m fe Jiftere credk:
Et quapondra funt fub tenu,omniafur fum
Nitkrjn terrdque retr requiefeerepofia:
Vtper aquas qu nunc rerumfimutacra videmus,
Etfimili ratione animalia fubtn vagari.
Contenduntjneque poffe terrk in loca cli
^eccidere inferiora magis ,quim corpora noflra
y

'->2~

5>4

y j*/

L V C R E T I t

C A U I

Spontefua pofiint in cdi templa volare:

Illic cum yideantfolemjiosfidera no Bis
Cernere>&alternis nobfcum tempora cdi
Viuidere^jr noBes parileis agitare^ifque.
Sed vanusflolidis bc omniafinxerit error; /
Amplexi quod habentperuers}prima via' i
rfTx^ Nam mdium nihil eJfepotefi,ybiinane locufqu
Infinit ameque omnino,fi iam mdium fit
Pojit ibiquicquam hacpotius confiflere caufa
Qum quauis alia longeregwnemanere.
Omnis enim locuste^atium^quod inane vocamus
Per'mdium\pernon mdium concdt oportet
Aeque ponderihwjnotus quacunqueferuntur.
Nec quifquam locus efi quo corpora cum venre,
Ponderis amiffa vipofiintflare in inani.
Nec quod inane auteftjisfubfiftere dbet\
Quin^Jaquod natura petitconcdere pergdt,
Haud igitur poffunt tali ratione teneri
7{es in concilio medij cuppedine viB.
Prterea quoniam non omnia corporafingunt
ln mdium nitifedterrarum atque liquorum
Humorem pontijnagnfque montibm vndas^
Et quafi terreno qu corpore contineantur:
A t contra tenues exponunt ae'ris auras\ "
Etcalidosfimulmediotffernerignehy Atque ideo totum circumtremere tberafignis
x

>

Etfolisflammamper cdiUrulapafci,

Quod calor medio fugiens ibi colligat igneis.

Q*pP
f ?
mortaliaftecU:
Nec prorfum drboribmfummosfrondefecre ramol
Poffejiifi terris paullatim cuique cibatum
Terra det\atfupr circumtegere omnia edum,
Ne volucrum rituflxmmanim mnia mundi
e e t M m ye

t e r r d

DE

1 E R VM

N A T ,

L I B ,

D'tjfugtantfubito magnum per inanefoluta,

Et ne cetera confmtlt rationefequantur:
Nve ruant cMt tonitralia templafupern\
/
Terraquefep"dibus raptim/ubducat^o* omnes
Interpermiflas terrjlique ruinas
Corporafoluentes,abeant perinme profundum,
Tempor'u vt punfo nihilextetrclliquarum,
Defertum prterfyatium &* primordia cca.
Nam quacuncjueprius departi corpora cejfe
ConfitueSybc rbus erit pars ianua leth.
H de fe turba firasdabit omnis matmah
Hcfipernofces parua perfunBus opella,
(Nanquealidex.alio clarefeet,) non tibi cdca:
Nox iter eripiet qum vltima natura
Peruideasjtaresaccendnt luminarbus.,
y

I L L V D I N H I S R E B V S ] Peripateticorum, &r veterum Academcorum Se Stoicorum, Se omnium denique, qui vnum m u n d u m , emque
finicum eft volunt,hxc fententia eft,omnia grauia in mdium ferri,leuia
medio ad'extremunv.Epicurus autem Se ceteri, qui mundos cenfent efle
innumctabileis,&: omneinfihitummeque extremum, neque mdium eflTc
concdant.Itaeorumratione neque graaiain mdium,nequeleuiaadex-

tremum mouencur.M.Tull.lib*.2.denat. dear. O mm enim partes mundivn*

dique mdium locum capejfentes nituntur xquaiter. maxime autem corpora interfe
iunla permanent, cum quodam quafi vinculo circundata colligintur : qmfacit etc
natura/tuxper omnem mundum omnia mente & ratione confident funditur, er *d
mdium rapit,&conuertitextrema. O M N I A ] grauia : nam fie dfinit Atift.
gtaue lib.i.de cxlo:quod fuapte natura ad medi fertur: letre, quod m e dio. N I T I ] incumbei'e , vergere. n v i t - D i N A T V R A M]
s VB
T E R R I S ] fub medio terrarum p u n t t o , quoeteentrum appellanr. s v R s v M ] a d punctum mdium : quod tamen Atiftoteli eft deorfum. ferri.
IN. T E R R A Q J f i

RETRO

REQJIESCERE

P O S T A ] fie habent

quinquelib. manufer. & ira legendum , non vt in vulgatis in terrapertro

requiejfe repofta. R T R O ] mKn, contra, A N I M A I I A

S V B T V' V A -

c A R i ] magna cft hoc loco feriptura; varieras.in aliis enim codicibus feri-

ptum eftfupra yagari, in aliis cnnllavaga, in alnsfuapt*, in aliisfuapte. e g o

fubttt repofui : q u x l e & i o pcrfpicure&a, Se veraeft.ya&W autem , i d eft
i b pedibus noftris , Se, fub medio terra; p u n d o , in regione
hv^^uSc
4 W i n > F . JR E c c i D E R E ] fie lib. Parif. Se Vencti antiquiores, quibus

JE

T.

. I Y C R E T I

C A R I

n o n difcrepant manuferipti". N F E R I O R AJ i i efl qtraloca funt nobis

inferiora:fe danimalibus illis antiethonibus, atqaeantipodibus fuperiora,
contcndunt(inquit)eaanimalia,qu; fub pedibus noflris viuunt,nthiIo ma
gis recidere poie in carlurh, quod cfl nobis inferius, qum Qos pofsimus

f p o n t e n o f t r a i n c d u m n o f t r i h m i f p h a r i j volare. C A E L I T E M P L A ]
fiefupr,<?cclilucidatepU. I L L I C
CVMVIDEANTSOLEMjquat-

tuor libri manuferipti habent illi.tllt autem,fi hc feriptura placet.pofitum

puto pro illic,vt apud T e r e n t . P h o r m . Interea dum fedemus illi,inter uenit adolefcens quidam, ego tamen vulgatam feripturam fecutus fum fufpicatus.c
litteram vocis antecedentis poflremam librario efTe omiffim propter
fimilemprimam
vocis fubfequentis. q u o d f s p e reperimus f a & a m i n l i bris manufcriptisrcuiufinodiefl illud apud Horat. fty. j . I i b . . Quifyecies
alias veri,fcelerifque tumultu Permijlas capiet. vbi e g o verifsima Se certifsima
coie&ura dudtus, reflitui QuiJpecies alias w w , i d cfl diffirteis veris.hoc
igitur fentit Lucrct.contendunt ij de quibus loquimur, cum homines, qui
fub pedibus noflris viuunt,folem vident, i d e f l c u m eis dies efl, nos fidera
cemere,id cfl nobis efe noctem. E T N O C T E I S P A R I L E I S A G I *
T A R E , D I E S o^y E] fie omnes fer vulgati, Se nonnulli manuferipti habent, plurcs tamen item raznuCcnpzi. parileis agitare^^i:quibufcum
congtuunt Parifienfes.ego tamen alteram fetipturam potius fecutus fum,quia
videtur hoc dicere Lucret. eos homines qui fub pedibus noflris habitant,
dies Se nocteis n o b i s , feu noflris diebus ac n o c t i b u s , parcs atque arquales
agere, S E D V A N V S S T O L . H A E C O M .

FINXERIT

ERROR]

fie habent trs libri manuferipti : vulgati autem fer omnesparturit error.
duobus aliis manuferiptis abfunt fex verfus,qui deinceps fequuntur.J?#Y?tit autem intetpretor, fingendi anfam Se caufam p r x b u e r i t , Se prarbuifc
credibile cfl. A M p t E x r Qjy o D H A B E N T] id cfl qfia amplexi funt,
& r e n e n t peruers prima elcmenta, Se primas vias natura; inuefliganda;:
quia ftatim ab initio non funt ingrefsi veram natura; cognofeenda? viatu,
.fed longe diuerfm. iam vero amplexi habent fie dictum v t V i r g i l . l i b . ,
Mnc'i. & dtumamplexAJimulacra tenebanf.Sc ab ipfo Lucret.lib. 6 . Semina
habent ignis tedtfluppxque tentes. N e q u e enim probo ledtioncm vulgatam
. Jlmplexi quod habent, Sec.prima vtai autem fie didlum, vt vltima naturai abdtta templi,acn belli, abdita terrai, cxrula cxli, Se fimilia. N A M M E D I V M
N I H I L ' ] ^(-(inquit Arifl.lib.4. de calo, ivuvvoy ra> l%Tq>, id efl contrarium v l r i m o c f l . itaque fi non cfl extremum, nec mdium efl. Q^V A M
Q J A Y I S A L . L. R G I O N E] nec fi demus effe medium,(inquit) propter hanc caufam in medio potius, qum in quouis alio l o c o quicquam
confiflcre queat. corrupt habent libri quidam typis exeuf ,aha longe ratione. C O N C D T o P o R T E T AE Q_V E J concedat,\\ efl cedat.^wf,
id cfl squaliter.mal autem in vulgatis libris legitur, JEjuis poderibus.Nm
prter auctoritatem veterum codicum,ex illo loco,qui efl lib.z. intelligere l i c e t , hc quoque legendum JEqtth, non a;quis. Omnia quaprepter debent
fer inanequietum JEqu ponderibusnonaquis concitaferri. M o T v s c\v A .
R . ] quidam virdoctus putat legendum,ponderibus motis quacunqueft3

runtur.

funtur. feruntur
DE

RERVM

N A T . I I B.

I,

s>J

autem videlicet pondra, quidam

K I C ci_y i s Q_y A M] id eft nec quifquam locus inanis eft,ad quem ciitti
CORPORApcrucnerunt, pofsint in e o inani ftare tanquam pondre fpoliata:
nec ver inane corporibus fubfiftere vllo m o d o poreft. S V B S I S X E R E] id Eft fundamenti l o c o E U E , fundamenti vicem praebere, Cp^.^. d
lib.z.^it contra nulli de nullaparte, nec vllo Tempore inane poteft vacnumfubfJfererei. Q J I N S V A Q J O D n a f . P E T I T , ] id eft, quin potius femper concedat,id eft cedar,& viam,aclocum detcorporibus:quodipfius na
tura p e t i t , a c poFTulat. i N C O N C I N O J I D eft in congreflu,in c t u .
C v P P E r> i N E] id eft cupidinc. P R A E T E R E A CLV O N I A M, & C ] fi
quis hune locum vfque ad extremum attente legat, non erit ei fortafle facile,quoreferatur, Se quam quafi kym-jnJb<nv habeat, v i d e r e . O m n i n o nifi
dicaraus pendre fuperioribus il\is,Sed vanmjioltdis38cc.hoc m o d o , ^fmplexi quod habentperuirfe prima viai Sec.Pr<eterea
SED T E R3
R A R v M, A T c^y E L i QJT o R v M] trs lib. manufcripti./^ terrarum
-atqueliquoriSyVilegendufortaffefitfdterrai atqueliquoris.
EXPONVNT]
*dict. D I F F E R R I E R ] difsipari, difpergi,vt Mb.x.Scintillas agere &lat
differre fauillam. C A E L I C AE R V L A] lib. j.c*rula ponti. Se ibid. cruU
mundi. E T S O L I S F L A M M A M P E R C A E L I C A E R . P AS c f j f u p .
yndeAtberfierapafeit? Se lib.y. Qui cuiufquecibm vocat, atque inuitat eunteis.
o^y I P P E E T I A M ] quidam putanr elfe Lucretij verba oftendentis
philofbphos il^os etiam in eo errarc, qud non omnia corpora finganr in
m d i u m niti, fed corpora terrarum,atque aquarum duntaxat. nam etiam
corpora grauia (inquit Lucret.) videmus quodmodo furfum ferri, quandoanimalia mortalia terra vetcuntur,&c. Sed videtur potius eotum philofophorum efleratio,per quamdicunt leuia corpora, vtflammas, Se v a pores furfum ferrijiifquc fol,& fidera pafci. O m n i n o locus eft mihi qui
dem difficilis, atque obfcurus. M O E N I A M V N D I ] id eft ambitus
mundi.metaphora. C O N S I M I L I R A T I O N E S E Q J A N T V R ] fecutus fum fldem quattuor librorum manuferiptorum, quibufeum faciunt
cod. Veneti antquiores & Parifienfes nam ceteri vulgati habent ferantur. T O N I T R A L I A ] fie habent quattuor libri manufcripthquosfecutus fum. nam vulgati habent penetraha. tonitralia autem interprter loca in
quibus fit tonitru:
G r a c i nominant:vclin quibus habitat is qui t o nat, Deus. R A P T I M] id eft rapientium in modum,fcu celeriter, VR fup.
mlab fe quodpoflit mittereraptim. Horat. epift. 2. lib. 2 . Exiguo,gratoquefruaristemporeraptim.
S V B D V C A T ] fubtrahat.Virg.Menaica.Etfuecttspe.
cori & lacfubducitur omnis. idem lib. 3 . ^Eneid. Tollimur in Cttlum curuatogurgite &iidemSubduBaadmaneisimosdefeendimusvnda.
I T OMNES INT E R P E R M. T E R R A E C A E L I ' Q J E ] hune locum reftitui conied u r a d u & u s , a b vno tamen codicc veteri adiutus, in quo v o x rerum erat
alina manu fcripta,& tota in litura mcrfa.fententia autem verborum h c
mihi videtur e(fe:& ne homines foluentes inter caeli, Se terra: ruinas, c o r pora prima, ex quibus confiant, i d eft in fua principia refoluti,abeant p c e
inane profundum.quidam tamen foluenteis legunt cafu quarto, vt coniunc

qMoniam 8ec.

gatur cum v o c e minas.' vulgataautem feriptura Yrum cai'qu\mihi nullo.

m o d o probatur. nam rerum appellatione etiam cxibra cdntineturi D fc
P A R T I C O R P O R A c E s s EJ fie reftftui ab v h b codice manuferipteradmonituS'n quo feriptum ctSLt corpora adeefe^ inelitura:fu{picruspri-"'
m m feriptorem l i b r a r i u m p e c c a f f q u d v o c a l m a . b i s fcripferit,hoc
m o d o r o / / w < ^ c ^ d e i n d e f u p r Iitteram c . a b h o m i n e q u i voce\actjfe L'at i n a m n o n effe v i d e r e t , fed mendumtollere nequirer,d. pofirum e/fe : v t
legeretur adefe : deinc ex illo verbo corrupto acejfe, feu adsjfe ^nadceff
f a & u m deejfe cum effet potiusce/7*repondura:quod nos fecimnsXam h o c
.
cejfconiungocumprxpofitionede,quxantecedit,vtftdeceft,podeJ?if~
fe.Cic infr lib. 2. Vropterea quia, qua decedunt corpora cuique, Vnde abeunt, mi*
nuunt. 8c lib. ^.Aut aliquo cum iamfuccus de corpore cefitt. 1 A,N V A L E T I ]
ici'eft caufa interitus : meraphora c f t . fie lib. 5. Haud igitur lethi prxclufa
eft ianua menti. 8c lib. 5. Haud igitur letipraclufa ejl ianua cala. V i r g . y E n . z .
jpatet ifli tanna leto. fie A r n o b . lib. 2,aduerfus genteis, Omnis enimpafi, letl
atque interitus ianua ejl, 8cc. P A R V A - P E R F V N C T V S
OPEILA]
h x c eft fine dubio vera, 8c germana feriptura me reftituta. ira aiitem La-'
tmiloqiwntutperfungi opra labore,peyiculo .Tarn v o x opeila a b o p r a diminuta eft: Horat. epift. ad M x c e n . 2 . lib.i. & opeilafienfn jtddnch febreis.
y

>

A L 1 D] aliud,vt fup. V L T I M A N A T V R A I] vltima naturaV, vt prima

T ^ ' f u p r . v l t i m a autem naturx in tellige vltimas feu primas naturxcaufas.

<

SP
vErrico
M primum
T.
Lucreti
Memmioprofite
fsdicajjem,
Ronfard
deberenonleuioribm
c
enimpoetarum
Gallor
es
&haberis.
Deinde
quem
mm
naturam
rerum,&
phil
ram,&
in
multis
impiam)
L
mu
illujrauit
:
itatnper
am
Latinorum
nemora
diuper
fimhs
fontibws
infnitareru
haujla
eapo'mata
Gall
diodijPindarij^nacreontiSj^pollo
ratij,
TibuliifPropertij,
Ouid
rent.
Hucaccedttjpuodego
Ue
meminiffepotes
)
adGr
ncitauiitibietiam
(~ttpfp
finis
1/erfanti,
quafi
lumenf
dam&
prope
diuino
carmin
turum
effe
conjido,
amplifi
dajli.
Poftremb
amicitiam
n
cum
ab afidua mei rco
d'iutumasperegrinationes
risfignisfummifqueergameJudiis am
caufisimpulfushuncfecundumli
defigum
eorti
~yarjs
<&
t
omnimque
atque
adeb
de
mundis
innumerabilibw
{rideamws
licet
Epicuri
d'e
amiciti<e
noflr%
teflem
ex animo dono.
D

. "*

D O

P O T A R U M

; P .

G A L L O R U M

P R I N C I P I

fermons

fente me>

colorum,

librum

' i . LVCRETII CARI

D E

R E R V M
L I B E R

N A . T V R A ,

S E C V N D V

Vaueyrutrimagno turbatibus quora vtis^

E terra magnum alteriusffeBare laborem,
Non quia vexari quenquafl iucunda vo luptas
)Sed, quibus ipfe malis careas, quia cerner%
Juauefl.
Suaue et iam belli certamina m4gna tueri,
Per campos inflrufla tua
partepericli:
Sed nildulcius efl^bene qudm munita tenere
Edita djBrimfapientum templaferena: < ^
ff^?*f*~
Vefficere vnde queas diosfaftimque vdere.^^f/
// 5 /
Errare>atque viampalanteis qurert rit*, '
Certare ingenio,contendere nobilitate,
Nofteis atque dies niti prflante labore
//
,
Adfummas emergere opes {yermquepotirL 7 / v
O mi feras bominum menteisfipetloracjeca:
Qualibus in tenebris vit,quantifquepericlis
Degitur boc dui,quodcunque efl nonne videtis
NU aliudfibi naturam latrare^iji vt cum
Corpore feiuntlus dolor ab fit,mentefruatur
lucundofenfu,curafemota,metuque>
Ergo corpoream adnaturampauca videmus
Ejfe opus omnino,qu demantquenque dolorem,.
Delicias quoque vti nullasfubflernerepofintv:
Gratius interdum neque natura ipf requirit.
Si nonaureafunt iuuenum fimulacraperdeis
Lampad'asigniferasmanibus retinentia dextris^
hvmwAnoftwnis epulis vtfuppeditentur^
r

rlAfpC
7

S,

fine

DE

RERVM

NAT. L t B . I T -

' O l

Necdomusargentofulget auroquerenidet
f
Nec citbdris reboant iaqueitta^aurataque templa: l
At tamen inter feproHrati in gr amin molli,
Propter aquriuum fub ramis arboris alt
/ '
Non magnis opibus iucunde corpora curant
'
Prfertim cum tempeflas arridet> e > anni
^
Tempora confergunt viridanteisfloribus berbasl.
Nec calid tiusdecedunt corpore febres
Textilibusfi in piBuriSyoftroquerubenti/
Hj
lacleris qu(lmfiplebeidinveHe cubandufl..^'^f p^
y

-(^l^c^i

p^
'

S V A V B M A R I M A G N O , Sec.} Videntur h a c ex illis Menandri

fumta,
TU* SiKalTav
imdtr y!!? o$v > 1 {mt4<> 'Qp m ahiovTU f^Jkjuat:
id eft qum fuauc eft,mater,procul terra mare cernerc,non nauigantcm.
non difsimile eftillud Oppiani /2/JSA.. e &hit/S\. Sax. dhctas*Xape (mi i ycuf
%)&dtv <ti fui *vt(i fins:id eft Jlt marefaine Ex terra mihi, long autem mihipropi*
tium fis. eod'em pertinent illa M . T u l l . lib. 2 . epift. ad Attic.Nc verh cum
cegarexiredenaui non abieBis,federeptis gubcrnaculis cupio iflorum naufragia ex
terra intueri : cupio,vt ait tum amicm Sopbocles, Jtj \n iyy wwy Uvki&s kiouf
b A V i i $$ivi. quem Sophoclis locum profrt S t o b x u s ex T y m p a nift. paulo integriorem. v T K T x^xf^ pZ&v *vhi^K 7 T y vm\ox><mn'$
\sn iyn <7rmv\ Tlvmds &mt<u <\irJ<Jb{ ivS'itr jwii id eft quam maiorem animo Utitiam percipere queas qum terra potientem fubdenfo teBo imbrem crebrum audirementequieta O tranquillah
& T E R R A M>AG*N V M A L T . ] hune verfum teftem producit N o n i u s Maicell. T V A S I N E P A R T E P E R I c L 1] fecutus fum feriptura quattuor librorummanuferiptorum, quibufcum cfcntiunt libri Parifienfes, Aldini & Vicetini:atque hanc lectionem
long anteponunt vulgatae viri doftifsimi : in his M i Antonius Muretus.
vulgati autemhabent tui prie parte pericli. B - E N E Q _ y A M ] o r d o v e r b o
rum eft. qum tenere dita templa,id eft altas arceis ben muniras fapientum doctrina, tralatio eft perptua. r> E s p 1 c E R E v N D E] ex quibus
templis, feu arcibus pofsis deorfum afpicere, & c . hoc enim propri valet
verbum defpiccrcrVirg. lib. i . i E n e i d . Dcjpiciens mareyeliuolti, terrdfcjue iacenteis. Et defpectare. idem Virgil. lib. 10. llefedem viBorflammasdeJpeBat
wanteisSxc Se defpectus>eft l o c o fuperiore afpectus. Carf. lib. 2. de bello
Gall. quod oppidu cum ex omnibus in circuitupartibuv altifimas rupeis defpefl&f.
que haberety'C. v A L A N T E I s] vaganteis. palantis enim non patri j cafus eftjfcdaccufandi, numeri multitudinis. o M I S E R A S H O M . } L u ttt. Firm. ptofert hos verfus l i b . i . inftit. fed legit 0 ftultasbominum &c.
t > E G i T v R H O C A E V I ] apudNoniumMarcellfielegiturhicverus Degimus bocaui &c. H O N N E ^ . I D B T I sjkc] fie omnes libri vuly

>

TOI,

*T.

RVC NE T I I

.'CAR

I;

gati; Veteres autem, 8c manuferipti fer o m o e s , ^ * videreej,

-Xz
T R A R E] id eft pQrzc.J?p&\fyfytrkreEMitsjrri pojierepofkit, N,I s i V T
C Y M C O R P O R B s E Y V N c Y v &C*.} hk cft"recta & germana c r i ptura,quam partim coniectata, j5artimex,auctorltat rriurn librorum manuferiptorum reftitui. Q r d o aUterri 8f fententia horum verboru eft, n o n ne videtis,feu n o n n e videre eft,natufam nihil aliud fibi latrare,hoc eft po
fcere,nifi vt cm dolorabfit corpore, etiam mentefruatur iucundo fen-'
fu,id eft voluprate,femoca ab omni cura,& meta ? O m n e s igitur libri m a nuferipti habent w f , * , fine vlla va.rietate:quibufcum congruunt nonnulli typis excufi,vt Parifienfes, V e n e t i antiq. Vicetin.'in eo autem difientiut
& hi'abillis,&illi inter fe,qod alij habent nifivt qui, alij nifivt ui, alij niji
ytque. ego excifecicum. Iamparticipiumfmotarefero ad v o c e m natura.
Q u o d (quiscontendet legendumeft,/'^ vf cw^quemadmodum habent
nonnuli typisimprefsi,5i Vaticanus, 8c Memmianus, non pugnabo : fed
participium femota quo fit rfrendum non v i d e o . nam cum v o c e , natura
n o n facile poterit cbhxrete, propter relatiuum cui,8c propter eiusantecedens.quod fubintelligitur, hoc modo,nifi v t i s , cuiabfit dolor corpore
feiunctus,fmatur Sec. Itaque qui hanc fcripturam probabjt, neeffe etiam
habebit expartiepio femota, faCere feraotus ,aut femotu'.quod quibufd
virisdotisnon difplicet.Docet autem hoc loco Luctetius
finbonorum'
e(Tefrui voluptate, 8c dolore carere. quod probabat Epicurus, vtapparct
ex M . T u l l . l i b . i . de Finib. vbi Torquatus oftendit Epicureos non eamfolam
fequi voluptatem, qua fuauitate aliqua naturam ipfam mmet, & cum meunditate
quadam percipitur fenftbmfed maximam illam eh videri voluptate, qua percipituy
omni dolore detraiox iifdemplactiijfe nihil ejfe mdium inter dolorem, & voluptate:
eumque,qui dolore uretfmnma vduptate perfrnkdenique omnis doloris priuatione
fumma voluptatem terminari. r A v c A V I D E M V S E S S E O p_y s] pauca
videmus elfe neceu ria.vtfup.H.i.I^*Vrf opus ejl vis vndiq materiai.
AE
D E M A N T c \ y E M Q J ' E D O L O R E M] vulgatos codiees fecutus fum:
nam manufcripti,& Parifienfes,&: Veneti antiquiores habent, qua demant
tumque dolorem. quam lectionem fi quis probabit, cumque interpretandum
erit, quandocunque,'& quouistemp^Drc. D E L i c i A s Q_y o o^v E V T I
N v L L A s] fie legendum, non v t i n n o n n u H i s l i b r i s e f t w / ^ , neque v t
in aliis haudmultas,nc(\uc vt habebat Pontani codex mollets, fententia au tem h i c eft. quanuis etiam nullas delicias, nullafquc voluptates fuperuacaneas adhiberc pofsint,& quafi fubfternere, tamen ne natura quid quicquam gratius defidetat. s i N O N A V R E-A S V N T ] hunC locum i m i tatus cft Virgil. in Culice. Si non^Jfyrio fueriu his lama -colore ^ttalicis oihm data velleraijinitor auri Suh laquearedomtts animum nttangitauarum,Viuraque decusjapidum necfulgor in vlla Cognitus vtilitate minet, ncpocttlagratum
lAkonis refirtmt,Batique toreuma,nec Indioncbea haca martiprecio ejl: at pehre
puro Sapefuper tenero projlernit gramme corpus, Eloyida cum tellus gemmanteispi-^
liaperherbas Verenott dulcidijlinla coloribnsarua,8CdEt Georg. i, Si non
ingentemfdribus domus aita fuper bis Mariefalutantum totis vomit a.dibns vndam,
.tiecvariotinhidntpu-lchratejludine pojlers, Ittufifque ajtro vejleis, Epbjrefyue
r

DE
ERRF, L^/^

R R VA? ^ A ' R ;

neCiAflyriofucatm

- I I

B.

105

I I.-

taltvmtpo,NetdJiaUqudi

olir.

cohmpituVyfks

rea m ardibus diuitum cadelabrorum l o c u m i ^ vic qbtinenr. v M I N A,

N O C T V R . N I s] fumtuofioreSjSc apparatiores cpa: apud vetercs n o & u
facl;irabantur,& rotam n o & e m producebnrur. Hraf.o;d.ii;lib.3.ad A m phoram.7> Libey,&fi Cetadem
Venus,SegnfquenbdihAfoueregratUyViu^
poducent lucern,Dum rediensfugt ajlra Theebs. N E C D o M v S . A R, G E. N*
T O F V L G E T ] feeutus fum quinque libr. manufcriptqs,quibicum con
fentiunt Vicetini.nequ v e f o efl: quod queftquarn moucat fyllaba poftremabreuisin veibofulget. hanc eninilicentiara fibi interdumpermittunt
pota?,vt iambum pro fpondeo ponant: vt V i r g . lib.5. Ojlentansanemj>ariter,arctimc]ueJouant emiidem. lib.u.princp .Congredior fer fiera pate , & conci~
pefeedus,Horat. faty.^.lib.i. amator Exclttjus quiddijlat, agit vbifecum, eat, an
fl?&c.'Lcret.lib.'4. Ater mtoiuhs. R U O ' A J ; TJREFONANT. Virgil. Jib.
^ { e o r g . rebant fduaque, & magnut Olympus* 1 A T ?,a, M E N I N T E R ,
s ] hanc feripturam reperi adfcriptam ad oram libri typis imprefsi, quem
mihi commodauerat VincentiusLaureus Claber:earnque fecutusfum
reiecla v u l g a t a , C w ^ f : ex qua probabilis fentemja elici non poteft. f
quidam docti legi votant T u m tamen , propius accedentes ad vulgatam. *
A d hu<iclocum pertirtetillud Varronis AyQpcnr?t?i'Nonfn thef*uyis,non'aity9 ,
peBit'folutum:Non demunt animis curas,necrelligknes"Perfarum montes,nn atria s
dmitiCrafsi, A R7R I r>E t ] idoneaj&opportunacft.tranflatio., N E C C A .
L I D A E c 1 T 1 v s] fie Horat.epift.ad Loll.iJib.I. Ho domus, am fundus,
non a-ris aceruus, & auri &grotodomini deduxit coyporefebreis, Non animo curas,
&c. O S T R O O J E Rv
N T 1] veftibus^urpureis ftragulis

! Quapropter quonidm nilnoflro in corporegaz^e

Vroficiunt.nique'nobilitas.nequeg/oria re?M.\
Quodjupereji^ammoquoquenuprodeijeputandum:
Sinonfoorttuas legionesper loco, campi
Fruerecumyieas belli fimuhtcra cientels:
His tibi tum rebus timeab~lreligiones
Effugjunt animopauid^mortifque timors: <
Tum vacuumpetlus linquuntjurdquefblutum]
Qud firidiula bc, ludibridque effe vide mus :
^everdquemetusbormnum curique/quaces
/
'fMecrmtuuntfonitus drmortimjnecferatela:
'
AydaMerque tnte? reges, rerumquepqtenteis.
,
Mrjanturwequefulgorem reuenniurabaurot* -

TT c-

x 0 1

( r^^r^^f

fJ

i ^"^

|Q4

l V C R E T i I; C A R %\
Necclarumveftisjjrlendoremfurpureai
Qnd dubitas>cjun orrinjifboc rathnf igeftas
OmnU cum in tenebris fertm,yita laboret\
Nam velutipueritrepidant-.atque omnia cck o^ft^*
In tenebm metuunufic nos in luce timemus
Interdumjiibilo qufunt metuenda magis, qum
Qupueri in tenebrisj?amtant,fnguntquefuturd.
'Huwcigiturterroremanimijenebrdjqueneceffe'ft
Non radijfolisjieque lucida tela diei
Difcutiantifd naturjj?ecies,ratioqite.
/
_

T, r

f^f/

MPWEf,t/ nifi forte

( inqut)
curar,& religioncs, & m o r t i s formidines perterrita:legionibus, & turmis
equitum cffugiunt ex animo : quod nunquam futurum eft F E R v E E B
C V M V I D - E A S . ] Nonius Marcell. teftem producit vetfiim ex hoc libro,
huiufmodi,Fm*w cum yideas cUjfem,latqueyagari : quem nufquam reperi.
Feruere v c r b o / m ^ q u o Cxpe vtitur Se
Vit'g.vuGeQXg.i.Omniatuncpmter
yento,nimbifque videbis Feruere. Idem lib. 4.Ineid. cum littora feruere laie Troj^f'ftrvf .Lucillius etiam indicatiu feYuit.Feruitaqua &feruet:feruitnunc
: fer~
SI

NON FORTE

TVA S LEGJONEs]

net ad annum.

H I S T I B r ' T V M R E B V S T M E F A C T AE] fie legen-

dum,non v t i n vulgatis quibufdamtawe&ffo. nam v t o m i t t a m , quod libri

manuferipti habent timefaclte, fententia ipfa hanc l e & i o n e m n'agitt. hoc
enim fentitLuctetius.diuitiaSjnobilitatemmperia^otentiamjnihil neque
corpori noftro prode{Te,neque animomifi forte timotes,religiones, cura?
& cerera: animorum pertes perterrita;armorum fonitu,& telorum horrorc ex animis effugiunt. quod l o n g e aliter eft. cxy o D S I R I D I C V L A
H AE c ] Q u o d fiha;comnia,ncmpegazas,gloriamregni,legiones,ridicula effe v i d e m u s , & fi re vera metus Se cutar non metuunt rmorum foniRE V E R A
E] fie Horat.od iMb.j./d timoy Se mina Scandunt
eodem quo dominus : neque Decedit xrata triremi, ey Po/tequtm fedetatra cara.
Idem od.itf.lib. z. Scanditrdtaxvitiofanaueis Cura, nec turm as equitum relinqutyScc. o^y I N O M N E S I T H Q C R A T . E G.] C0D.Bertin.7W/tf omm
fit haie rationis egeflas. N A M V E L V T I I N T N B R E S ] iterantut h i
quinque verfus,quideincepsfequUntur, & I i b . 3. eprinc. fexti. Scd quod
hc dicit pueros in renebris timere : idem fer accidit omnibus : neque id
temere . N a m cum videndi fenfus omnium fenfuum fit prarftantifsimus,
oculufquetanquam corporis dux incapite fie collocatuv.in. tenebris au-"
tem fuo munere fungi non polsimus: fit v t i n tenebris quafi eo, quo maxime nitimuif& confidimus praiidio nudati , & a B o m n f ope dereliclpa*
ueamus. H v N c 1 G 11 v R 'T E"*R k o R ujteQ hi tr-cs vcrfus,quideincepsfcqtumcur,pofitifuntfup.lib.i.
S i
'

tus,5CC.

QJ/

<t

Urne

DE

RERVM

N AT;

IIB-,

IOJ

'*Nuncagequo m'otu genitalia materia

, .
Corpora res variasgignant,genitajquerefeluant,
Etquavifacereidcogantur,quvefito!lis
fljadita mobilits magnumfer inane meandi,
Expediamitu te diBisprbere mmento.
Nam certe non interfifiipata cohret.
Materies.-quoniam minuirem quanque videmus:
Et quafilonginquofluere omnia cernimus uo:
y'
Ex oculifque vetufiatemfubducere noflrls:
Cum tamen incolumls videaturfumma manere *
Propterea quia qu decedunt corpora cuique,
Vndeabeunt minuunt:quo venre^ugmine onant:,
lUafinefirenthm centraflorfre cogunt:
/
Nec remoranturibifc rerumfumma nouatur
/
Semper:&* interfi mortales mutua viuunt:
/
Augefiunt ali gentes,ali minuuntur:
Incy breuiffiatio mutanturfcla animantum,
Et quaficurfores yitdlampaddtradunt.
Si cefareputas rerum primordia poffe,
CeJJandoquenouos rerumprogignere motus,
Auius avra longe ratione vagaris.
Nam^quoniamper inane vagantur cunfta> neceffefi
Aut grauitafefuaferriprimordia rerum,
Aut iBu foralterus. nam citafupernl
Obuia cum flixre:fit vt diuerfa repente
Difilidnt. neque enim mirum,durifima qufint
Ponderibus folidisyieque quicquam a tergs obfiet.

N v N c G E ] nunc aggreditur ad difputationem de m o t u . Eft autem

motus apud Epicutum trplex.motus deorfum omnium c o r p o r u m , & p derum proprius,ad lineam/eu ad perpendiculum:motus per plagarmmotus per declinationem : de quibus m o x plura diccmus. o i n s ] illis, v t
fuprj&farpealibi, c^y o N I A M M I N V I KVMJed-iJoKoystenotoyai.Vt
probet efTe motum,fumit,quod fupr probarum eft,materiam non efTe in
ter fe ftipatm, fed rbus admiftum effe inane. materiam autem non c o -

106"

L V C R E T I I

C A R I .

luerere inter fe ftipatam ex roiritelligere licet, quod tes augentut, & m i nuuntur. awf> autem & p&W^funt motus xj mtv. F L V E R E ] fie lib. 4.'.
Vfque adeo omnibus ab rbus res ququefluenter Fmur, & in Cunilas dimittitur
-indiqueparteis. &lib.tf."Necmora nec requtes inter datur vllafluendi. Qjf AEB E C E O V N T C O R P O R A C V I Q_y E] fie legendum p u t o , non corpora
cw^/tf-.quanuis quida d o & i probenr, vt fit traefis, pro qucunque. V N D E
A B E v N T, M 1 N vvNT]id,vndeabeunt,minuunt. Q V O V E N E R E ]
i d , q u o acceflrunt , augent. & I C R E R V M S V M M A
MOVATVR
s E M P E R] quiaquod e x vnodecedit,alteriacccdit:&.Qrtusvnius,alterius
c i l intcritus.ita qua:dam a?ternitas, quoad eius fier poteft, per fiiccefsionem rerum conferuatur. Itaque Homerus
hominum avtatem cum fliorumortu & natura comparar.
QJ&M
yivi,TT>U kvtyaTmr- i d e f t , N a a
alius muto efl hominum ortus,qum foliorum. Idem
? de hominibus. O'i<pv\1

*o(57i> loiKOTti &t\on

roi Z'ityKVfiit t8A.4&'kctv tLfiyvt ^irlv 'iJbmf , A"W.ots eP' CM

Smimv "cLXMtioij efl: Quifoliisfimtlei interdum munere ten* Vefcentes ,forent\

interdum lumtne cafi Intereunt. Sic & Mimnermus.H^H; S"' QUT* <p*&# pn
vnKuh^iuoi <5/j E ^f, OT <\ cLvy oij^tim mh'u. id eft: Nos autem,qualeisfrondeis
v

. Jirtjloriferumver, Solisfulgor eat quando alit, atque fouet. C u m his congruunt

6c illa Lucretiana lib. 5. Sjc voluenda. dies commutt tempora.rcrum : Quod fuit in
^ fretin,ft nullo denique honore^, forroaliudfucceditcontemtibus
exit..liera
hb.3. Cedtt enim rerum nouitate extrufa vetuffas. M v T V\A} id eft m u t u o . 6c
ita fiepealis. E T QJV A S I C V R S O R E S , V I T A I ] fumtum luiis,
quosfaciebant Athenienfcs, qufque *)*V# Kety-ml^m appcllabant:in
quibus is,qui currebat, lampada tenebat, & curfii confettoj ei, qui poftca
curfurus eratjlampada tradebat. fignificabatur aurem per hanc lampadem,
& curfum,vitcT humanazbreuitas. qua de re vide Ariftophanis fcholiaften.
Vfurpat hoc & Plato lib.tf.de Jegibus. ifavamt >y
7iyiS/ay 7ra&J%vTi{ A.OUIf t\>.v ;ideft gignentes & a l e n t e s liber o s , vitam ranquam lampada aliis e x aliis tradentes. N E C E S S E E S T
A v T G R A V I T T E , & c . ] loquitur hc de duobus motibus dunraxatquorum alteromnium ponderum eftproprius, vocatrque motus deor*
fum,ad perpendiculum &c ad lineam:alter fit per "i<ftura,feu plagam, v o c a trque motus furfum. Eft & rertius motus K&T 'y^um, id eft per declinationem,quem infr commemorabit Lucretius:qui quamobremab Epicu-*
rofit excogitarusj docent M . T u l l . &rPJurarchus multis locis. M . T u l l . de
f a t o . Sed Epicurus dcclinatkne aiomi vitartfati necefsitatemputat. Ita tertius quidam motus sritm extra pondus\<& plagam, cum deeltnat atomus interuallo minimo.
idappellat ki^jeev.quamdeclmaitonemfinecaufaficri ,ft minus verbts,recogtmr
cenfiteri. Sed de hac declinationc dicemus uo l o c o . de motu a u t e m , qui
fit deorfum,fic i d e m M . T u l l . lib. i.de finib. bon.
Cenfet enim.eadem
illa indiuidua, ejr filida corporafeni fuo deorfum pondre ad linearn. hune natura
lem ejfe omnium corperum motum: Deinde ibidem homo acutus cum tllud occmreretfi omnia deotfm lyegioneferrmtnr,&,vt
dixi atilweam,nunquamfore-,vtatomw altra alteram pojftt auwg*re:ita attuHt-remiomeatitiam.dedinaredixitntom5

t7f<??ynf

8c.mal.

p&paulkm. quo nihilpojfttfcri.ivimsl: ita efficMomplextones

copulttionfhj&

DE

R E R V M

N A T.

B.

Iy"

*db*]fones atomorum inter Je : ex quo effteeretur mundus omnfque partes mundi,

qu/equein eo ejfent. Vlut&t chus item lib.i.
iSt^mr
. duos motu$ dun*
taxt ab Epicuropofitos efe refert, motum ad lineam, feu motum deorfum rcgione-.& motum per declinationem.Sed dicendum eft Plutarchu,
& M . TulLin illoi.libri dcfinibus loco, prareriiffe motum,qui fit furfum
perictum,feuplagam,vtpotc violentum,minimquenaturalem . D i o g e ries autem Lartius triplicem atomorum motum ab Epicuro poftum elle
n o n obfcurc tradidit his verbis: ww3f $ t * ATH/MA t&Tt ml ^0
u8ttZv
TVTSi
J n*$i[icKi<nt. trtJ[' civa XJVAUAV*
tahUEu) ij<nv.K(xy, id eft moueri aut e m corpora indiuidua nunc ad lineam,nunc per dcclinatonem. ea autem,
qua; furfum mouentur,i<5tu quodam & palpitatione, feu coneufsione quadam moueri. A V T I C T V F O R T E A L T E R I V s] veteres aliquot c o diceshabent,autitluauferrialterius.
e g o tamen vulgatos fequor confentientibus prafertim aiiis veteribus,& manufcriptis, no pugnaturus,fi quis
%

alteramlcctioncm huic anteponat. N A M C I T A

SVPERNE

OBVIA,

C V M F I I X E R E , F I T V T D I V . ] huiusferiptura; fententia perfpcua

e f t . / ^ r e a u t c m , i d eft perconcurfumfemutuo contigerunr,& coneuflerunt.Virg.lib^. Dantfonitum jiBugaleaipugnaajferafurgit.in
quibufdam
libris manufcriptis reperi feriptum nam conataftpe Obuiaconfltxereita vti
diuerfarepente Dffliant, Sec. quz feriptura etiam probabilis eft. D I V E R S A R E P E N T E D I S S I L . ] hune motum
irhHylu Se ^m^fuV appellabat Epicurusud efl:motum,qui fit per plagam Se palpitationem. N E o^y E
t

c^y 1 c o^y A N A T E R G I S

O B S T E T ] fie legendum non tergibus. Efb

enim verfus fpondiacus habens non folm in quinta fede f p o n d e u m , v c rm etam in quarta. vt hi-Virgiliani h b . 7 . Jtut hues ocres lento ducunt *rgento. Se G e o r g . 3.Saxaper,&fiopulos, & deprejfasconualleis. Se H o m . /V*.
rifff T 6 ^ i ' ^ ^ ' f y ^ V 7 ^ 7 w V * ^ 3 p ^ 7 n a y . & i n catalogoSs' T W
AV^HA
)

gin H&uiKnu.

Et quo iatfari magis omnia materidi

Corporaperuideas/eminijeeretotim imum
Nil effe infummameque bahereobi corporaprima j
Confifiant'.quoniamJfiatium[me finejnodoquefl^
jf ~7
Jmmenfumque patre in cunBas yndique partes,
Pluribus ofiendijy certa rationeprobatu'fl.
Quod quoniam confitjiimirum nullaquies efl
"Keddita corporibusprimisper inaneprofundum:
Sed magis adftdu o, varioque exercita motu
Partim inter uallis magnis conflicla refrltant
Pars etiam breuibusffatiis nexanturab iclu*
Et qucunque magis condenfo conciliatu^

108

T.

LVCRETl

CAR I
7

Exiguisinteruallisconnexarefultant,
lndupetafukperplexkipfafigurh:
- , ,
H
validasfaxi radies, &
/ f*>f
Corpora confiituunt,& cetera dgnre borum
Paucula.quporrb magnum per inane vagantur
Et cita dtfiiliunt longjongcjue recurfant
Jn magnkinteruallk: bac ara rarum
Sufiftciunt nobis,&filendida luminafo lis,
Multdqueprterea magnum per inane vagantur,^
Concilias rerum cpufunt reieBa,nec vfquam ' i> >
Qonfociare etiam motus poture recepta.
Cuius,vti memoro,reifimulacrum &* imago
Anteoculos femper nobis verfatur,* inflat.
Contemplator enirn,cum folk lumina cumcjue
Infertimfundunt radiosperopaca domorum:
Multa minuta modk
inane videbk
Corpora mifceri radiorum luminein ipfo,
Yjt y lut
certaminpmlia^ugndjque
Edere turmatim
darepaufam
Concilik &' difcidik exercita crebrk:
Coniicere vtpofiis ex bocprimordiarerum
Qualefitin magno iaBarifemper inani.
Duntaxat rerum magnarum parua potefi res

feraferr'/

multisper

Mmo
certantia,nec

Exemplaredare,0*veftigtanotitidi.

R E M I N I S C E R E ^ T O T I V S ] rpte (inquit) memoria nihil efTe

imum infumma t o t i u s , i d e f t i n o m n i , f e u in v n i u e r f , T * wji. Supra
enim libro primo docuit nihil efTe cxtremum,nihii mdium, nihil primu,
ibi. Omne quod eft igitur nulU regione viarum Finitum efl, cc. C O N S T A T ]
id eft fine controuerfia eft. R D D I T A ] attributa,vt ficpe alias, C O N I
F L I C T A R E s y t T A N T J f i c r e p o f u i feeutusvnius manufcripticodicis auftoritatemr cum quo congruunt Florentini typis exeufi. I N T E R -

YALLIS MA GNI S

CONFJ.

Ji^Cnu. S'

AIAs
iCymm
htJ^v
K
R E S V L T . A N T } MdKfv

enim Epicurus (vtrefert Lartus)

(Mtxph
$ kvrw Tiv mkuov
'layum
sray
vtw <z$&<wtoklu>
VM <ssTyi^MH.7tKut
id eft aliie atorni mgnis intetuaHisinter fe diftat,aliae
palpitationcrn cohibnt, cum cafus ita tulerit, incoflcilium, opulatio*
3

D E

RERVM

NAT.

ncmconclufs,autabatomispcrplexis

L I B . I I .
s

& h a m a t i s rctentx. ' N E x A N -

T V R A B i c T v ] i i c f t copulantur, &cobajrefccperplagam&i<5turrj.
quidam libri manuferipti tamen habent vexantur: quos n fum fecutus. ne
illud quidem difsimulaboin v n o feriptura elfe vexantuyayiBu : quod i d circoafcripfi,vt meminerint ftudiofi littcrar homines Jibrarios illos feriptores fxpc pro b pofuhTe,& contra b p r o u . quisenim non videt aniBu
pro ab iBu effe mendos feriptum? atque hie locus me admonet m e n d o rumillorum apud N o n . Marcelluminnominibus proluuium & proluuid^
nem, v b i legendum pro\ubium, Scprolubidinem. E T- QJT AE C V N Q J E
M A G I s c o N D E N s ] (ic habent duo libri manuferipti, Vaticanus &
Bertinianus, Se impf efsi o m n e s . Sed Fa'rni & Scipionis, Se imprefsi F l o rentini, contenfo. quam fcripturam agnofeit Prifcianus lib. i o . eo l o c o v b i
docet verbo tende fieri tenfum,& tentum. E g o condenfo n o n i m p r o b o .
fie Se lib. i . Quorum condenfo magis omnia conciliatu ^irBaripoffunt.
E x iG V I S i N T B R V A L L i s c o'N N E x A ] fie legendum potius, 'qum
conieBa, mtconueBa. nam ex connexa vera fcriptura,rac"him connecfa: ex quo
conueBa,

I N D V P D I T A ] impedita,atqueimplicata.

PERPLEXIS]

id cft inter fe c o n n e x i s , & cligatis'.Fftus />/^,ce%rfte ftgnificat ex Craco:

cui nos etiam prapofitionemadiieimus cum dicimus perplexa.Tetcm.
Eunucho:
perginfeeleflaperplexe? V i r g . lib..>..neid. perplexnm iter omne reuoluens Falla}

cisfilua.

ET CETERA

DE G N R E

HORVM

P A V C V L A . ] fie

diftinguendum Se interpungendum,Vt fit hie Lueretij fenfus : e corpora

indiuidua,quxexiguisinteruallis connexa & fuis perplexis figuris i m p e dita refultant,faxa, Se ferrum Se cetera huius gencris paucua conftituunt.
Ojf AE P O R R O M A G N V M , & O ] id eft ea porrosqux rnagnu per inane mouentur, & vagantur, Se cita difsiliunt long, longque refiliunr, ea,
crant a r a , & f o l e m , & fimilia. M A G N V M P E R - I N A NE]Virg.in Silen o . Hamque canebat y>ti magnu perinane coaBa Semina terrarimque, anima que
marifquefuifent.

ET CITA

DISSIEIVNT]U"Clegendum,non,vtvulgo

legirur,Ctfv* diJSiliunt : quod mendum natum eft ex indoctorum hominu

rrogantia,aut cert ftultitia,qui hune loc nonintclligetes, corruperunt. .
Quidam vir doctus putabat legi etiam pbfle Chaque,
quod n o n difplicet.
s V F F I C I V N T]fuppeditant. M V L T A Q J E J P R A E T E R E A , C V C . ] & .

prxter illa corpora, q u x vel magnis interuallis,vel exiguis ferunrur,iu tamen v t connecl;tur,.& copulentur,funtaliaqux n o n d u c o n g r e d i , neque
connectipotuerut. C O N C I L I I S

RE^RVM

C^VAE-SVNTREIE-

c T A]id eft qu cohxrere 5c cociliari,& confociati non potuerunt.c o "NT E M P L A T O R E N i M ] f i c d \ib.6.Contemplatot enim cum motibus afiimi
ataUubila/>owwtf,&c.mutuatus
eft
SeVitgib.i.Georg.Contemplatoritem
cumJenuxplurimafluisInduetinflorem.idcmlib.q.Cotcmplatenaquasdnlceis,
,
& fronde afemper TeBa petunt. C V M S O L I S L V M I N A C V N Q ^ V E,- .
S e c ] id eft quandocunque folis l u m i n a , & c . Sic Ariftor. lib. z.de A n i m o .
Te*7* r&hiyfya TW tdex
tuftiu* o TUS J> rav SveiM knfiw-id eft
v t q u x appellantur in ae're ramentaj q u x cer^iuntur in iis, qui per feneftras >
-r^nfeurjt, radiis. - P E R P A C A p o M Q R v M ] per parteis domus.>

\v<r[Mrmfi

3,

IO

T. - L V C R E T

C A R I .

opacas. quidam legendum ccnCent,perapertadomQrwn:Ced errant raeo quidem iudicio. Iliud admonenduseft lector,in v n o cod. manuferipto itaIegi. Infirtt fundunt radij : quam fcripturam tamen non p r o b o . N E C D A R E P A V S A M ] nec ipfaceiTate,nec aliis ceindi facultatem dare. Vaufit
nomen eft G r x c o verbo vouiua* deductum : quod q u i e t e m , 5c ccfttionem fignificar. vtitur eodem Se Iib. 3. Inter enim ieBa eft vitaipaufa, vageque
DeerrarmtpajSim motus abfenfibus omnes. ibid. Frigida quemfemel eft vita'ipanfa fecutaz Se item alibi, Se LuciiL Hxc vbi di&a ddit, paujamfaat oreloquendi,
Ennius.pattftmfacitorefremendL

C O N C I L I I S , E T r> 1 s c 1 D 1 s] Sic

legend ex auctoritate trium librorum manufcriptoru,8c nonnulloru irnpreCoum.difcidtum autem quid fit fupr diximus. E X E R C I T A ] fatigata,agitata. fie Nonius in voce exercitmn. T c r e n t . Eunuch. Ego te bodie emceboflicerUitim.Viaj\. lib.j./Eneid. nate Iliacis exeteitefatis.

Hoc etiam m Agis hc animum te auerterepar ejl

Corpora qu infolis radiisturbare videniur:
Qitod taies turb motusquoque materiai
Significant clandefiinos,ccoJquefubejfe.
Multa videbis enimplagis ibi percita ccis
Commutareviam/etroquerepuljreuerti
Nunc bucjiunc illucjn cunJas denique parteis.
R
Scilicet hic d principes efl omnibus en or.
Prima mouentu r enim per Je primordia rerum: \
Inde eajpuparuo funt corpora conciliatu,
Ex quafiproximafunt ad virasprincipiorum,
Itltbus illorum ccis impulfa cientu r:
Ipjaque^quporro pauo maiorajacejfunt.
Sic kprincipiis afendit motusj&* exit
Paullatim nofiros afenfusjot moueantur
Illa quoquejnfolis qu luminecernere quimus:
Nec quibus idfaciantplagis, appret aperte.
y

HOC

ETIAM

MAGIS

H AE c] fie l e g e n d u m , Si ita feriptum cft in

tribus libris calamo exaratis. neque vero cft, quod quifquam hoc loquendi genusimprobet,vtinfolens,<<^r^/*f ammum bac, pro aduertere animum
ad bac. fie enim loquebanrur antiquhcuiufmodiilla funt ,adigerearbitrmn,
Se adigereufiurandum^o adigere ad arbitrum, Se adigeread ufiurandum. taie
cft illud Horacianum epift. i&.hb. . Tropugnat nugts :id cft:pnnatpro nugis.
ad quem locum,fi tibi commodumcft,lcge qua: annotaunus. T v R B A -

DE

R E R V M

N'A T.

L I B .

I i ;

ri

R E] id efl: turbas cxcirare, tumutuari, nam turbare hoc loco abfolutura

eft.fc Virg.lib.6". Etfptemgemini turbanttrpida oftta Hili. E t T e r e n t . Phor.
dum ereducam,turbentporroquimyelint. turbent (inquit Donatus ) id efttyrent,&tumultuentur. Lucret. e o d . l i b . i n f . ^ f ^ ^ x offenfu cum turbant corpore in
ipfo Semina. c AE c o s) obfcuros, &c latentcis. V i r g . yneid.6. Cscaregens
filo vefligia. M.Tull,lib,2. de orat. ad Q u . frat. res ca\ca4 & abaJfeBus iudicio
remotas. Idem Lucret.infr proximo vcrfuplagis ibtpercita cas.t ita fa?pe.
I N C V N C T A S r> E N i o^v E P A R T E I S ] quidam lib. fcripti manu,,
h a b e n t , in cunBas indique partent S C I L I C E T H I C A P R i N C i p . ] i d
eft fcilicet hoc m o d o iarantur, & errant cetera omnia.ducto prihcpiis,
feu corporibus primis motionisinitiotvel flc.hic vagus motus corpufeu*
lorum omnium,qua; fub fenfus noftros cadunt, primordiis, & corporibus primis nafeitur. ha:c mihi videturhuius vulgata: feripturz, qua: etianx
in codicibus antiquis reperitur,fententia. Quidam autem-fic legi volunt.
Scilicet hic & principits ejl omnibus error, vt fit hxc fententia. Q u i p p e etiara
principia,id eft corpora prima hoc modo:iaclantur,& vagantur, quo m o do minuta illa corpufcua,quarin folis radiis inter fe cerrare, & dpriari"
videntur. P A R V O S V N T c o N C I L I A T V ] id eft parua-mole c o n ftant: paucorum primordiorum congreflu concreta funt. i p s A Q^V E,
AE p o R R o] id eft & hxc ipfa,ea dico,qua? funt ab aliis i c t a , & impulfa, laceflunt e a , qua; deinceps paullo-funt maiora. induobus libris m a nuferiptis reperi feriptum Baque; qua , & c quam feripturam non fum feeutus , interpretationem verborum Lucretianorum efle fufpicatus,ab aliquo ftudiofo Iectore aferiptam : deinde ab imperito librario in locum r c .x fuppoftam. N a m ipfa intelligenda funt ea corpora, quac iclibus a l i o rumimpulfa c i e n t u r / e u ^ t tribus verbis.dicam^corpora ab illis iota..
t

Nunc qu<e mobilita/fireddita maier

Corporibus,paucis licet bine cognofeere TsUmmu
Primum aurora nouoeumfiargtt lumine terrasr
Et vari volucres nemora auia poruolitantes
A'erapertenerum liquidis loca vocibus opplenti
Quam fubitbfoleat folortus tempore tali
Conuejirefiaperfundens omnia luce,
Omnibus inpromtu, manifefiumc^ ejfe ridemus,,
At viporis^quemfolmittitjuminqueferenum,
$slonper inane meat vacuum:quo tardiusire
Cogitur: aerias qu odfil diuerberatvndas:
^Necfingillatimcorpufeula quque vapom,
^ed'XQmffiexJneant
interj^onque gtobata*.
y

T.

L Y C R E . T I

C A R I

Quapropterjimulintrfe retrabunturO* extra)

Ojfkiuntur^ticoganturtardiusire.
At qnfunt folida primordiafimplicitate, ,
,
' Cum per inane meant vacuum nec res remoratur ' t/f
Vllaforh^atque ipfafuis partibus vnum,
Vnum m quem cpere locum connixaferuntur: .
Pebent nimirum prcellere mobilitate,
. Et multo citiusferri-jqulm luminafolis:
Multiplxque ioci jfatium tranfeurrere eodem
Temporefluofolk peruolgantfulgura cAum.
Nam neque conjilio debent tardata morari:
Necperferutariprimordiajingula quque,
Vt videant qua quidquegenatur cum ratione. <
9

N v N c Qjr AE M O B I L I T A S ] N u n c docere part quanta m o b i l e

tate prdira funt prima corpora'idqueargumentOjfeu comparatione minori. B. E o D i T A] id efl: attributa, vt fupr hoc eod. lib. nimirum nulU
-quiet efl Reddita corporibus. ibid. non longe principio quvefit ollis J^eddit*
mobilitas.Se infri eod. lib. TrAtereafi nulla coloris principiis efl Bjddita natu
Se lib.i. Si non,materies quia rebut reddita certo, efl Gignendis. ibid. Denique iam
quoniam gneratimredita finis Crefcendi rbus confit, & c . i b i d . Porro finullaefl
fiangendts redditafinisCorporibus. Se lib. 5. Si non certa loca ad nafeendum reddita cuique Sunt. Se lib.5. Hon {inquam ) fimplex bis rbus reddita caufk efi. p R I M v M A V R O R A N o v o , Sec] hune locum mutuatus efl Virg. lib. 4 .
./Eneid. Et iam prima nouofrargebatlumine terrai Titboni croceum linquens aurara cubile, N E M O R A A V I A P E R V O L I T A N T E S ] eiiam hune mutuatus eft lib.8. yneid. inprincip, Omnia peruolitat lail loca iamjuefub auras
Erigitur. IterumLucret. infr. Et quperuolgant nemora auiaperuolitantes.
C O N V E S T I R E]trflatio.fc pocta quidam vtus apud M.Tull.TufcuI.
$.herbis prata conueftirier. O M N I B V S I N P R O M T V ] ante oculos o m nium pofitum, omnibus apertum: vimnts'Qzi.
, A T V A P- o R] d efl calor,vt fa;pe alis. argumentum efl, vt dicebam, minoti h,o m o d o f calor, Se lumen folis,qua* ipfa confiant ex corporibus primis tam cit meant
per fpatium, quod non efl inane : quanto citius credibile e f l , corpora prima perinanc deorfum moueri? ad hanc autem fententiam pertinent illa
qua? funt lib. 6. Et tempeflates terra,cl'que coma EcAemotjtwdyue repente
facejfunt. A E R I A S Q J O D s o t v iy E R B.] i k habent trs libri manufcripti,& aliquot ty pis imprefsi.vttique Aldim/Parifiefqs, vtrique Lugdunenfes.Pontanus IcQebxarias quafidum. atquelixc feriptur-teperitur
i n cod.Bertin.& Memrn.cx quaficonfeluram facefe liceat,ego en'Aitna*
t

' rim

D.E R E R V M N A T . L I B . I .
^
rim legendum a'rias quaji tumdiuerberet vndas. Veruntamen eam, quam fecutusfum,fcripturam reclam Se veram e/Tepuro rcuius fententia n o n efl
obfcura. hoc enim fignificat.vapor, id efl calor, quem fol mittir,non tranftper inane vacuum.iccirc tardius ire ogitur. N a m vndas arias, id eft
humidum arem permeando diuerberar. C O R P V ^ S C V ' L A Q^V A E Q^V B v A p o R i s] fie legendum,non w / o c , v t habent omnes fer c o dices vulgati,& nonnulli veteres. fed Veritas & ratiQ vaporis efflagitanr,
C O M P L E X A ] compofitum nomen efl con Scplexa.vtpeyplexa implexa
n

n o n participium v e r b o compleBor. S I M V L

INTER

SE

RETRA-

H V N T V R ] fie legendum ex au&oritate quattuor librorum manuYcriptorum,quibufcumconfcntiunt imprefsiParif. Veneti ant^uiorcs. denique hanc feripturam agnofeit Prifcianus lib.8. O F E I C I V N T V R ] mir
ex verbo abfoluto, o^a^patiens fecit, c/^c/or.officiuntur autem valet, o b flando,& officiendo impediuntur. fie M . T u l l . verbo'obflrepo, obflrepor.fic enim ille Orat.pro M . Marcello, aut dumleguntur,obftrepi clamere mi-itumvidentur. s v i s E P A R T I B V S V N V M] id efl effdla vnum c o r pus,arque vnum totum fuis partibus. h o c dicit non quod fgnifcare v c lit corpora prima partibus conflare,fed vtoflcndat effeinfra&a,acfolidiffma.fc fupr lib,i. Quxmimmis ftipata cohrent partibus arB:Hon ex vilorum
conuentu tonciliata, Sed magis AlternapMentiapmplicitate. c o N N I X A] fie l e gendum , non connexa . quanquam reclamantibus omnibus libris manufcriptis , S e i m p r e f s i s p r a t e r V e n e t o s recentiores. M V L T I P L B X Q J E
L O C I S P A T I V M ] cod.Vaticanus habet "Muhiplicfque: ex qua feriptura
fufpicari pofsit aliquis legendum Multiplicifque lociJ>atium: ego tamen v u l gatamlecrionemrctineo. p E R V o L G A N T] clbrant, complent. s o L I S V L G V R A ] folis fulgores, feu lumina. nam fulgur, & fulgor idem
valent,praefertim apudLucret. C O N S I L I . O ]
e?p(7w. m e n d o s i n
quibufdam libris legitur Concilio, fgnificat enim n o n efe e?/fgwy, id efl
conflium in corporibus primis,neque illa confult aut moueri, aut tardari. N E C P E R S C R V T A R

P R I MO:RD I A] id c f l n e c primordia de-

bent fingula quarque perferutari, vt videant Sec, In nonnullis libris vul*gatis,& antiquis legitur, HecperfeBari. G K A I V R ] gignatur.

t quidam contra h^ignari^materia

Naturam nonpoffedeumfine numine rentur
Tantoperebamanisrationibus acmoderatis
'
Temporamutareannorumfrugefquecreare:
Et iam ctera mortaleu qu fuadet adir,
pfaque deducit dux yitdia voluptas,
Vt tes per Veneris blanditim fecla propagent: )/ /<"
'Negenus occidat bumanum.-quorum omnia caufa *jf**^ ^ '-^
ConflituJfedeosftngunt:fed'mommbri'rbus T .
y

214

T . . L V ' CR E T I

C A R I .

Magnopere vera lapf ratione ridentur.

^tfam quamuis rerum ignorem p imordia qu*fint:
Hoc tamen ex ipjis cdi rationibm aufim
Confrmare ali/fque ex rbus redderemultis,
Nequaqum nobis diuinitus ejfe crtam
Naturam mundr.qu tanta efl prdita culpa.
.QUA tibipofierius Memmifaciemus aperta; ^z-ss
y

A T Q^y i D A M] h x c difputantur in P l a t o n e m , & i n Stoicos: quinur.

du m I D e o crcatum-effe,& eius prouidentiagubernari volunr, no vt Epicurus, qui ex atomorura concurfione fortuitahunc mundi pulcherrimum,
ornatum elfe perfectum, & fine vlla diuina prouidentia, aut opra aequabilem & ratum, Se immurabilem rerum omnium ordinem conferuari exi-.
ftimat. quam Epicuri fcntentiam fie infeatur 8c refellit M . T u l l . lib. tir
de nat.deor. *An cum ma-cbinatne quadam,moueri aliquid videmus, vtfpbram,
yt b8ras,vt aliapermulra, non dubitamus, qutn illa oprafint rationis : cum autem
impetum cAiadmirabiit cumeeleritatemoueri, vertiquevideamus ,onfiantifStme
conficientem vicijttudines anniuerfarias cumfmma falute,y conferuationererum
omnium,dubitamui,quin ex nonfolmrationefiant,fedetiam excellent i quadam, divin iqueratione} Idem eod.lib.paullo fuperius. ifli autem, quemadmednm ajfenerant ex corpufeulis non colore, non quAitatealtqua, quam tniim-vt Grxcivocant,
nonfenftproduis, fed concurrentibus temer, & cafu mundum ejfeperfe&um, vel
innumrabileispotius in omnipuBo tempsris alios nafci, altos interiretQuodfi mundum efficete poteft concurfus atomorum'.cur porticum, car templum, cm domum, cur
vrbem non pote fi-, qua:funt minus openfa, & multo quidemfacdtora ? Heraclitus
autem xp<J"fioy(inquit)T nt %iw>Vs vt .iSpntr minnv, id eft mundum n c - qtiequifquam deorum, neque quifquamhominum effecit. Quafi.metu.eret(inquit Piutarch.) ne deo re abiudicata,id eft hoc iudicato D e u m n o n
h

elfe mdi opifi'cem, fuipicaripoffet aliquis hominem efe eius cffedlorem.

Sedpraeftatrios(inquitille)Platonifidem habenteis &prxdica.re,& canere hune mundum D e o effeconditum.Mundus enim omnium, qua? funt,
pulcherrimum quiddam efl: : D^eus omnium caufarum efficientium, caufa
efloptima. A C M O DE, R A T I sjordo verborum cfl:. rentur materia? naturam non pofic annorum tempora mutare,frugfque creare fine deorum
numinc,rationibus tantoperehumaais,idefl tamhumanis, tmqueprope
ad rationem humanatn accedentibus, &tam moderatis, id efl: tam t e m p e ratis,confrantibus,ratis,&certis. E T I A M C E T E R A ^ M O R T A L E I S
& c . ]id efl iam etiam cetera, ad quacdiua voluptas homines quafi manu
-ducit,nempe v t per res veneeas genus fuum -propagent, ne genus human u m funditus intereat,repete imi >cw*>rentur illi materiam efficere aut cqfequi non pofie fine deorum nutu, voluntate,acprouidentia. Q u i d a m l e gendum putant. Uciam cetera, fubihtelligentes, rerttu* naturam roacena?
v

, ofTp^c, ' R W R B I

v . E , m j j p e r c a n i p l e x u m < V enejxum.ic,Jo,-

DE
R E ' R V M
N A t i
t I B. I I
HJiguitur inf. eod.lib. xAutiuuat egrdiens genitakispet Venerisres* ibil, / ^ o - jhfe.
vllamremgignereconueniendo Ter Veneris
lib.f Mecreperire ibun^ nec
iungiper Veneris res. B I A N D I T I M]id efl: blandiendo. blanditim dicl-um,
v t exfultim, exfertim, curfim,raptim. blanditim autem efleIcgdum con*
ieci ex feriptura, q u x reperitur in v n o vctuftiis. codice, blanditir. blanditir
enimfactum ex blanditi\\ quod valet blanditim, vt fupr raptis ex raptim.
reperi & in alio blandi tum. o^y o R v M] in nomine pofTefsiuo bumannm,
primitiuum inclufum vfo hominum vt'\tgenus bumanumjpxo genus hominumi,
6c ita conueniet prouoeabulum relatiuum quorum, N A M CLV A M V U ;
R E R V M ] etiam Iib. f. hi qui deinceps fequuntur i e x verfus ponuntur..

res,&c.8c

EX

IPSIS CAELI

R A T I O N I B V S ] fie loquitur lib. i. Kam tibtde

fumma cah rationeJDtmtfo diffrereincipiam. R E D D E R E] m J)&nu oit en-,

dere,ob oculos ponere, colligere. N E c^y A o^y A U N O B I S D I V I-,
N I T v s , & c . ] fie lib. 3. in piincip.Nrfwfimul a ratio tua cpit vociferari Na+
turam rerum bauddiuinitus effe coortam, & c .
*
'

Nunc idquodfuper ejl de motibus expediemus^

Nunc locus efl {vt opinor) in his iludquoque rbus
ConfirmaretibinuUamrempoffe fuavi
Corporeamfurfumfirri,Jrfumque meure.
<Ne tibi dent timeoflammarumcorporafraudem:
Surfs enim vorfusgignuntury&augminafmunt.
Etfurfum nitidfruges,arbuftaque crefeunt:
Pondera^quantummfe efjumdeorfum cunBa ferantun
'Nec cumfubfliunt igns ad tetla domorum,
/
Et cleriflamma deguftant tignajrabeifque:
/
Spontefua facere idfine vifibigente putandum efl.
Quodgenusbaoflro cum miffus corporefanguis
Emicat ex fuit ans altjfargttque cruorem.
/
'Nonne vides etiam^quanta vi tignajrabeifque
%effuat humor aqua*nam quam magi merfimus altl
VireBa:& magna vimultiprefimus grh
/
Tarn cupidefurfum reuomit magi$ dtque remittit: ' .
Plus vt parte foras emergant exfilidntque.
Nec tamen hc^quantujl in fidubitamus^pinor, /
Quin yacutimper inane deorfum cunBa ferantur.
Sic igitur debentjlamm quoquepoffeper auras
y

>

P A

116*

T.

LVCRETI I

CAR I

'A eris exprejfefurfumfuccedere,quanquam

Pondra-quantum infe eft^deorfm deducerepugnenh j
NoBurndfquefaceis cUfublime volanteis
Nonne vides longosflammarumducere tralius,
In quafcunque ddit panels natura meatum ?
Non cddere in terramftellas,& ftdera cernisf
Sol etiamfummo de vertice diffupat omneis
Ardorem in parteis,& lumine conferit arua.
In terras igitur quoque Jolis vergiturardor:
Tran/uerfojque vo lare per imbreisfulmina cernis:_
Nunc bincyiuncillinc abrupti nubibus igns
Concurfanticadit in terras vis flammed volgo,

'

N V N C L O C V S E S T ] nunc conatur docere omnia corpora,fua vi &

natura dcorfum ferri: quod fi qua furfuminterdum ferantur, eum motumefleviolentum,atqueabipfotumnaturaalienum.

NE

TIBI

DENT

F R A v D E M ] id eft ne t e i n d u c a n t , n e t i b i fintfraudi, & c o g a n t t e cre*

dere non omnia corpora Tua fpontei deorfm ferri. A V G M N A S V
M v N T ] id eft augefcunt.

ET

SVR-SVM

NITDAE

F R Y G E S] re-

fpondet hoc m o d o , quid tum pofte fi flamma; furfum moucntur.? Etiam

frugcs & arbores furfum crefcuntjCum tamen omnia corpora quantum in
ipCis eft,deorfum moueantur. S V B S I I I V N T ] furfum faliant. D E G V S T A N T ] tranflatio eft. depafcuntur,abfumunt,lambunt,vt loquitur H o rat. faty. j . l i b . i . Nam vagapet veteremdilapfofiamma.culinam Vulcano fummumproperabat lambere teBum. S I N E V I S V B I G E N T E ~\fiereftitu ab
v n o codicc manuferipto adiutus, cum in aliis omnibus libris legereturfine
vi fubieBa, plan mendos. o^y o D G E N v S] id eft quale eft, feu cuius ,
generis eft. fie fiepe alibi loquitur, exempli gratia l i b . ; . Quodgenus eft,Baccbicum floseuanuit, autcum,&c. ibid. Quodgenus in nojlris membris,& corpore
Mo Mifta Utens animi vis eft, animxque poteft as. ibid. Quodgenusjnfomnisfopiti vbi cernimus aita Exhalare vapore altaria, ibid. Quod genus eft, animo malef&u ;
cum probibetur. lib. 4 . Qwdgenus illaforis qu* ver tranfticiuntur lanua cum per
Je tranfpeBumprbet apertum. Se lib. f. Quodgenus in nobis qudam licet in ftatione kembra manere tamen,cu fint ea,qu<e moueant nos,Sc M . T u l l . l i b . z . de I n uent.ld faciet,fi oftendet aliquaeius nota,& communia officia:quodgenus in paen
teis,cogn4tos,amicos,Cc.ld' ibid.K*<weft quiddam,quodfua m nos allkiat adfefe
no emolumeto captant aliquojd trabensfua dignitateiquodgenus virtus,fctetia.Licill.i1ity.lib.6'.CYe&r<e ytfeintilU in JlriB'uns-.quodgenusolim F entent ifeno^ tkc..
N O'N N E v i p s E T 1 A , M , & C ] .delectatus videtur Lucretius hoc
verfuum principo, vt eadem pagina.Koe vides longosfiamarumducere ira-,
Bm ? & lib. 4, in extr. Knne vides etiam gmtas infaxa cadenteis, &c. & .lib. f .

DE

RERVM

NAT.

I I B.. M ,

^ .

Honne vides etiam qukm Utlparuus aqua TWA rigetfons inter dum^ampifque reredundet} ibid.Nnne vides tiam diuerfs nuhia venus f>iuerfoi ire in par tels\irtfernafupernis ? Se lib. 6Mdnnevides etiam terra qmque fulfur in ipfa Gignieri
Sec.
N A M Q J T ^ M ' M A G I* M E R S 1 M V S A L T E ] fc reflitui partim ex au&oritate veterura codicum,partim ex coiec'tura. qum magis, tam
magis:Cic loquebatitut politi illi fcriptores,vt fupr admonuimus. iam hoc
merf mus alte fignificanter & propri dicrum. itaque qua? merfa hc dicuntur,mox dicuntur emerge.re. vulgata autem feriptura vrguimus, inepta eft.
s

R E V O M I T ] alibifciptumefl;vemouet.

sic

IGITVR

DEBENT,

& c . ] quemadmodum (inquit) ligna fponte quidetft fua deorfum feruntur,fed per exprefsionem quandara, & vi fubigente furfum mouentur, Se
in aquam merfa, reuomuntur,ac reiiciuntur: ita dicdum eft flammas non
fuapte natura,fed vi aliqua exprefTas per auras fubuolare. debentfuccedere, id
efteredibile eft fuccedere : quod eft furfum cedere :Se furfum moueri.
E X P R E S S A E ] nKi<p&ttQ": per exprefsionem emifTae. Q_V A N T v M
I N S E E s T] fua v i . D E D V. E R E] deprimere Se dferre flammas.
p v G N E N T]contendant.tranftatio eft. S V B L I M E V O L A N T E. I s]fc
habent omnes libri tmmanufcripti,trritypsexcu(. quod c o d i c o , n e .
quis putet legendumJublima: quod fcio quofdam 'conatos e u e , verenteis
ne fyllaba vltima,longa ft.quod longe aliter eft. fie enim idem l i b . 4 . Qua
multisformata modis fublime feruntur. Se l i b . 6. Tropterea quiaconcurrunt fubliwe volantes JEtberia nubes.Se item V i r g . l i b 4 . G e 0 f g. 5,
Umquehumiles i4m^
elatifublime yidentur.lcm \ib.\t>. JEncid.S edfublknevolans nubife immifeu
atra. N O N C A D E R E , Sec. ] Vivg.fuadntque cadentia ftdera femnos. atqui
ftelbe in terram non deciduht,fed fcdquidanvhalitus,folis'Se auheris
ignibus accenfi; D I S S'V P A T ] id efl: difsipat &.difpergit. Vtitut Se M T u l l . in l a l i o . ea contral?ere amkitiam, dijfupare difeordiam. E T L V M I N E
C O N S E R I T A R V A ] tranflatio.Ycw/wV enim pfirum tranflatpro c o p i e r , ^ colluftrat. v E R G 1 T- v R ] p r o p e n d e t , f/rofunditur. \Jirg. lib. 6.
JEndd.inuergitvinafteerdos.
ad quem locum nott Seruius veteres in facrisinferorum,vinumitalibarefolitos,Ytpaterainpartem tauam conuerterctur:quod'yef gwdicebt.quid tamenIcgantffargiturardor. T R A N SV E R S O S Q J V E V O L A R E , S e c ] quemadmodum globi ferrei exprimuntur ex fiftulis ameis. A B ^ V P T I N V B I B V S 1 G N E s] fie Virgil.
lib.$.JEnci.ingeminantabruptinubibus igns, N e quisautem hoc l o c o legendum putet,^w/>//y,teftificor in quattuor libris manufcriptis, Se in picr i f q u e e x c u f i s l e g i < * ^ ^ , n o n ^ m / / . E t q u o d v u l g o i n codicib. Virgilianis legitur eo,quem fupra teftem produxi,loco abruptis, antiqua exemplar i a d o c e n t legendum,abruptL
^
A ^
s

<

: imdinbhquoqueterebuscognofcereauemusr
Corpora cum deorfum reBumper inaneferuntur*
&nderibus?roprm:mcerto^
Inertifjue lochjfatio dcderepaullum,

<

^ t f & % * J ^
LF.^^*,- ,
J ^

tj'jZf^Jgf
o -tel ^

/^ r,\JI'Uc

. 1 2 -

^ _

FFU

A * *

H S,-/i^y^IFA-.i

l8

T.

I V C R E T I I

"C A R

Tantm quodmomen mutatum dicerepoftis.

Quod nijideclinarefolerent:omnia deorfum,.
vu
"
Imbris nigutu,caderent fer inaneprofundum:
{J>r

Necforet ojfenfus nxtus, necplaga creata

Principiis.ita nilrnqukm natura creajfet.
Qudfifor aliqus crdit grauiorapoteffe
Corpora^uo citius rectumper inaneferuntur,
<~2 < incidereefupero'leuioribus-.atqueitaplagcts
s ' A
Gignere^qu^epofint genitaleis reddere motus:
Auius vera long ratione recedit.
Nam per aquas qucunque cadunt, atque a'ra deorfum\
Hc pro ponderbus cdfus celerare necejfefl
(f ^
JPropterea qitia corpm^aqu^naturaque ienuis
f~ys~*
Arishaudpoffuntqueremquanquemorari:
Sed citius ceduntgrauioribus exfuperat.
Atcontre nullidenuilaparte^equerllo
Vu*"
Us
*
Tempore inane pot eH vacuumfubfiflere rei:
Quinfua quod natura petit\concederepergat.
Omnia quapropter debentperinane quietum
Atque ponderibusnon quis concitaferr'u
c

i i i v i ) ' J H i s Q_V o Q_Y E] N u n c incipit difpurarc"de noru tertio,qui fitpc declinationem , feu ng\"ty*M<nv quam excogitauie Epicurus
duas ob caufs. Primum qud fi corpora prima fapre natura ad perpendiculum mouerentur duntaxat, ncquepaullmdeclinarent: nunquamintcr
fecopiiIarentur,nunquamcohxrerent, nunquam configerenf.&ita nmiquam quicquam gignerent: deindc vt fatinecefsitatem vitaret. qua de re
fie M. T u l U i b . r. de ftat. D c o r u m . Cum yidevet Epicurus,-fiatomi femnturm
locum inferioremfnopte pondre, nihilforein nafira pottflate,qtiodeffet earum motus
certus & necefdriusjnunit quemodo necefsitatemfateffugeret:qusdvidelicctDcmocriutmfugerat.aitatomum,cum pondre <& grauitatedireilo deorfumferktm\de'
dinare pmlhdum. hoedicere tuypius efl, qum illitd^uodyultynon pojfa defendere;
Sed proprius huius difpurationis locus efl: infr ibi. Denique fj fempet motus
conne&itur omnis, Et vetere exoritrtrfemper nmus ordine certo, Nec detlimndofaciuntprimordia motus Principium quod% quodfatifcdera rs\mj>at,&cc. ad querri
locumpluradicimus. C O G N O S C E R E . A V E M V S J n o e c l a b o l e c l o *
r e m q u o d leue ac nugatorium frtaflc cuipiam videatur: fed ci tftmen,quf
ver/tur in lec*rione librorum calamo exaratoruro, masni fit momenti: in
>

DE
R E R V M
M A T , I I fl. I I , '
n$
quattuor libris manufcriptis Xep^ognofiere babemusipetCpicuh mddos.QUOD
c o conflio norauijVtfciat lector minustritus iniiuiufmodi libris,primum
IN EIS afpiratkmis notam FAPA EFE fuperuacaneam: &C contraOcpe DEFDERARI:deindefaepe b.PRO u. Scmpro B fcriptum REPERIRI:quemadmadum &c
fupraBRCU-ITER admonui, NULLO exemplo propolto. raque nue DUO exemPLA huiusrciinfigniaarferanv.vnuri eflinorarione Cluentiana,QUA? vug
infcribitur PRO A . Clucntio Ffabito: IN QUQUE pafsim.A.Ciuentius H a b i TUS cognomcntoappellatur, cum & PRO A . Cluentio Auito legendum ft,
& A . Cluentius cognomento Auicus ft appellandus.alterum.EFL,'IN C a t o ne maiore v b i v u l g o
JU
9
faniJfa,qu^/aathodie^8cc.,cum legendum tjjo^es tuusituitiir.de quibus locismeadraonuit IO. FaberTolofnas VT doitiiT. c v n a R o m a effemus.
Sic infrin principio LIB. 3. COD. Vaticanus habet Quod te imita/i babeo. quid
enim amendt hirundo Cycnis ? CUM perfpicuurn ft legendum EFFE,aueo, *
P O N D B R I B V S . P R O P R I I S ] .innata grauitate. E I R M E] c HABENT libri veteres, DE:QUA feriptura iudicet ledtor ingeniofus. nanvex VULgatis alij habent fermeialiiferri s P A,T 1 o D E C E D E R E . P . A V L L V M ]
omnes QUOS VIDI,LIBRI manuferiptihabentJp.*tiofepeIlere:VLnfienCes,$C VE
NETI antiquiores,& Vicetini depellere : quos NON FUM fecutus : CUM prxferTIM quidam teftentur decedere feriptum teperiri IN excmplaribus antiquit
fmisquemadmdum legiturin Fiorentinis &c Venetis recentioribus.NON
difplicet tamen cuiufdam DOLI VIRI coniectura, QUI exiftimat legendum

legit\jv 4udireteaybitror ScipioyboJ

fecedere.

TATTVM

QJTOD

MOMEN

MVTATVM

DIC.

PO$S,]

fcrcpofui fecurus antiquse feriptura? v e f l i g i a . N a m TRS quidem MANUferipti codices habent Tantum quod momen mutare dicerepofiis. Bertinianus

autem & MEMM.FINEVLLA litura,AUT diffenfonc,ITA.VT excudendum CURAui, Tantum quod momen mutatum dteere poflis\cun\ quibus congniunt FlorenTIN vulgati. IAM vero m o m e n i d e m valet, quod momtum,ID efl exiguus
motus, \*-m. quidam docfbi puta-NT legendum Tantum quo ad mme, &c.alij
quidam Tantum quod minimum momemumdicerepofiis. Appellabat ENIM-MInimumillud fpatium Wpc's",VT teflatur M. Tull.lib.DE Fato. N,E C, E O R E T OFF.JNS.VS N A T V s] cl EFL NEC corpora prima vnquam inter f
offendiffent,& conflixiffent : NON EFFET NATA occurfario, AUT offnfo ATOmozum.offenfus,JD EFL, VTGRATC.iappelIant,57AI'7JICTT'. vtitureod&m vocaBULO infr EOD.LIB. <Autexoffenfucum turbant corpore in ipjo.tk lib.^.C.egithi*
' befeereenim crebris efferifibs a'r. & LIB. G.Hon-igituf multis ojfenfbas in rem*randoHftfitat. Q_V O r> S I F o R . X E ] Occupatio cfl.Si QUIS(uiqmt)fote
exiflimat grauiora corpufcula, QUO citius d i r e d o per inane fetuiitur,EO MA
GIS incidere poffe IN EA QUX funt leuiora, c itaplagas quafdam gignere,
QUA; motus genitaleis REDDERE queant, errt. N a m fnon EFFET inane , per
.quod mouentur corpqraprima,FED omjne efft plejnum,& IN EO peno rrio
cerentur principia repm,yal;et h s c ratip,&,dicerct ahquid, , QUI EA NIxetur,cum perfpicuutn 'ft, AQUAM carem fcilus ceder^e cof pprifft gru i o r i b u s , QUM leuioribs .FTUNC'AUFM curn PROB^ueritnus corpora PAgina per INANE moueri^DICC^adur efl; arqo celeritcr rrioucri corpoaprima

IlO

t.

L V C R E T ' I I

' C ' A R f

"

Ieuifsima,atque ea qua; funt grauifsima. p Q T i s s EJ antiquuf & t i m

i n r c g r u m , p r o / > o ^ vtfuprdiximus. I N C I D R S E ' S V P E U O L E v i o R t B V s] id eft incidere'in'corpora leuiora, & propter leuitatem tardiora.fic loquitur infr pauci pft vetfibus.fif *ud igitur fotermleukrihusinl
cidere vttqut Exfufero grauiou^ne^iBusgignereperfe.
A T QJ" E I T A P L A G A s G I G N E R E] fie reftitui reclamantibus codicibus omnibus,veritate
ipfa hanc fcripturam flagitante.hoc enim fignificat verendu e[fe,fi oinnia
corpora prima jequ celeriter per inane fcrantur,ne nunquam alia aliis in-^
cidant:atque ita plagas feu ictus non gignant, ex quibus i&ibus motus g e J
nitales oriantur.meam cortiecturam adiuuat fimilis ille locus,quem paullo
ant teftem produxi,we<pe iBus gignereperfe^Qui varient motus>per quosnatuv*gen<ttres. P R O P O N D E R I B v s] pro ratione ponderum,id cft pro v t
-grauiora, aut leuiora funt. K A I V R A Qjy E T E N v I s] in v o c e tenais
d u x f y l l a b x breucs habenturpro vna l o n g a r v e l u fit confonans : q u o d
item fit locis innumerabilibus. H A V D P O S S V N T A QJV B R E M .
Q_V A N Q V E J h a u d a;qu,id eft non a;qualitcr,non fimilirer.nam aqua ma
gis fubfiftit corporibus,qum ar: hinc Fortaflfe fit, v t homines natare p o
fint.qui didicerint : volare nunquam pofsint. lignum in aqua cxtat, ncquo
mergiturn are non extat, neque quiefcit, fed deorfum fertur in tcrram,
Q_V I N s v A Q_V O D N A T V R A P B T I T , & C . ] vfurpauit hune ver-f
fum,fupr in extremo primo libro. AE QJT E- P O N D R I B V S N O N
A E Q_V i s ] ex h o c verfu emendaui illtim,qui eft in libro primo,eo, quem.
(

l )

mod commemoraui,loco.
i.

n :

'

J
n

Haud igitur poterunt leuioribus incidere vnqum

Ex fuper ograuiora neque iclusgignere perfe,
Qui varient motus,per quosnaturagenatres,
Quareetiam dtque etiampdullum indinar e necejfe'Jl
Corpora,necplus quam minimum, nefingere motus
Obliquos videamur,& id res vera refutet.
Winque hoc inpromtu manifeflmque effe videmus,
Pondrd,qudntum infefl non poffe obliqua meare,.
Exfuper9 cum pr^cipitant^quodeernerepofk. _ p
Sed nihil omninretaregionevia '
'
Dclin tre quis eft,quipofit cernere,/f?
Duniquefifempermotus onneBituromnis: < >.
f
Et y et re exoritur femper nous ordine c'erto:
' "
-*Necd$clindndofacwntprimordia motus d
u- V p
?u4io.
-Pmcipiumquoddam,\uodfatt'fsdHruyn^
^
y

111

'

Ex

: 1

DE

RERVM

NAT. I I B .

I J

JH

Sx infinito ne caufam caufhfequatur:

Libra per terras vnde hc animantibus exti,
Vnde efl bcftnquamfatis auulfa voluntas
Per quamprogredimur,qu ucit quenque voluptas?
Declinamus item motus nec tempore certo
Nec regione loci certa,fed vbi ipfa tulit mensl
Nam dubio proculbk rbusfuacuique voluntas
Principium dat:& bine motusper membra rigantur.
Nonne vides etiampatefaHis temporepunBo
Carceribus,nonpoffe tamen prorumpere equorum
Vim cupidam tam defubito qum mens auet ipfa?
Omnis enim totum per corpus materiai
Copia conquiri dbetjoncita per artus
Omneisivtfludium mentis connexa fequatur.
Vt videos initum motus corde creari:
Ex animique voluntate idprocdereprimum:
Inde dariporrper totum corpus artus.
y

rf

_
v "*

//
L

PER

CVV O S N A T V R A

GENAT

/^w fy
'.

R E S ] perfpicu llOC lCO Ie-

g e n d u m g w w , non gerat. nam quos paullo ant motus gcnitalcis dixit,per

cos motus nunc ait naturam res gignere : quae idem valent, P A V L L V M
I N C L I N A R E ] i n v n o l i b r o m a n u f e r i p t o legturpaullumdinare: quam
feripruram probo:emqueputo efTecorruptam ab co,quiputaret verbum
ilintndt non efle Latinum,cum ab eo nafeatur v o x clinamen, qua infr v t i tur ibi, lfacit exiguum clinamenprincipiorum. N E C P L V S QJT K M M I*
N I M V M ] id appcllabar Epicurus \ K & X W , v t teftatur L a r t i u s , & M . T u l l .
lib. de Fato. verba M . T u l l . funt haec. tertius motus ,cum dclint atomus inter*
tidlo minimo.id appellat ihixi&r.
N E F I N G E R E M o T v s ] hue pertinent illa M . Tulli j l i b . i. de Finib. tiam & ipfit declinatio adlibidinem fingi~
tur. ait enim declinare atomosfinecaufa: quo nihil turpius pbyfico: <& illum motum
vaturalem omnium ponderum e regione inferi orem locum petttium fine caufa eripuit
atomis, Kec tamen id, cuius caufa hacfinxerat, ajjecutus eft. Kam fiue omnes atomi
declinabunt,nu\U -vnquam cobarefcent-.fiue ali declinabunt,aliafuo nutu re&e ferentur\primum erit hoc quafi prouincias atomis dare,qua re&e, qua obliquferantur. deinde eadem illa atemorum,in quo etiam Democrims baret,turbulenia concurfio,huncmundternatumefficerenonpoterit.

SED

N I H I L OMNIN O,&C]

ordo eft, fed quis eft,qui pofsit cerncre,corpora prima nihil omnino fe de
recta regione declinare ? Verbum declinarehoc l o c o iungitur cum quarto
cafu, & eft >t?}*vw, vt apud V i r g i l . l i b . ineid. 4 . Kec dulci dclint luminafomno. & apu d M . T u l l . de Fato. Qua ergo noua caufa in natura eft, qua de0 .

f*

ll

T.

clinet mmum\

L V C R E T I I

C A R I ,

N E C D C L I N AN DO F A C I V N T

P R. m.' P.""Q? .

Q_V o D F A T I F oE p . R , v m P.] id eft quod tojlat fatum/eu fati ncef-

fitatcm.Hac de re fie M.Tult. Iib.de F a t o . Sed~Ep/curm declinalione atomi yitarifati necepitatem putat. Itaque tertius quidam motus oritur extra pondus & plagam,cum dclint atomus interuallo minimo'.idappelUtlhi'/jov. QuamMcbnationem finecaufa fieri,fi minus verbts, re cogitur confiten. non enim atomus abatomo
fulfa dclint.nam qui poteft pelli alia ab alia, ftgraukateferuntur adperpendiculu
corpora indiuidua reBis lineis,vt Epicmo pUcetVSequitur enim, vtfi alia ab alia nu~
quam depellatur ne comingat quidem alia aliam. Ex quo tfficiiw,etiam fifit atomur,
tique declinet,declinarefine caufa.banc raiionem Epicums induxit ob eam rem,qubd
yeritus eft,nefifemper atomus grauitateferretur natwali ac neceffaria,nibil liberum
nobis ejfet,cum ita mouereturanimus,vt atomorum mottt cogemur. legitp, fi.vacas,
cetera qua? fequuatur.Huc eodem pertinet Iocus ille ex libro primo de na
tura deorurrjj quem paullo ant teftem produximus. velutEpkmus cum vider et,fi atomiferrentur in locum inferiorem fuoptepondre, nihil fore in noftra poteftate,quodejfet earum motus certus & neceffarius, inunit quo modo necefsitatem fati effugeret,hcc. Eadem de re fie Plutarch. lib. 7^7? g 7wVa>w ifevipi.47i^.i^
70) Ectkw JJicttnv \z$ top {jmyim omixph -via tare^F/ua X) twha
s

Mm)

kmh.mw.l. eft, neque enimipfi ( Stoici) dant Epicuro rerum maximarum

caufa rem tara paruam Scleuem , a t p m u m vnani declinare minimoinreruallo,vt aftra & animala & fortuna-recipitunc Vt ne libra voluntas, ac
poteftas nobis pereat. E X I N F I N I T O N E CA.V S A m C A V S A S E .
0^7 A T V R ] atque ira fit fatum, nam fatum nihil aliud eft'qura fW'V feu
w^\5Juai7Ti'77ttf/wi':ideftiericsfeu connexiocaufarum ordinara.Iam
quiintroducunt,caufarumferiemordinatam,acfempirernam,ij
mentemhominis.Iibera voluntate. fpoliatam fati necefsitatc deuinciunt, v t feribit
M . Toll.de Fato. E . A T I S A V O L S A. V O L V N . T A s] ideft fatis non alligata. Sic autem legendum h p c l o c p , n o n , v t i n vugatis, auolfa voluptas : v t
ontr proximi verfus fcripturare&a eft. Ver quam progredimur ,.qti ducit
quenque voluptas. taie enim eftilludV'irgilianum. in Alex, trahitfa quenque
Wr//>f<#. N A M D V B I O P R O C . H I S. R . S. C V I Q j E V O L.J V'oluntas eft principium motus in n o b i s . fie Arift. Phyfic, E T . H I N C m O T v s P E R m E m.b,R A R i g A N T v R] fie habent omnes libri typis e x c,ufi,quos quidem viderim.quam feripturam
fi'probabimus,erittranflatio:
c hune locum fie explicabp^/'c,id eft vo!untate,0/w rigamur,\ eft c o plentur,aluntur,amplificantur, &,propagantur. lib. 5.Quodmaria, dterras
omnes,clmquerigandoompleat. in dupbuslibris manuferiptis feriptum ctt;
pgrmembra vagantun cuius feriprura; fententia plana cft:eamquc ne quid"
djGimulem, ceteris antepono. quidam legdum-cenfnr per membra reguntur,ztqne ita legitur in cod. M e m m i a n p , & Tcthianp. ex qua feriptura, fi
cpnieduraelpcuseftjlibentcr fzcevcm genuntur, ideft'gignuntur.. quafidicftet L,ucretius,innpbis voluntate mptus prpficifei, atque oriri.qupd"
-quidem i d e m / v a l e t , atque i d , quod & paullo ant dictum nobis eft, 5?
4|iftpteles jterajradidit ,yojuntatera,elfe principium & originem rao.tus.
U!

DE
R E R V M
N A T . I I
I I .
113
i n nQbis.fuic autem lapfus procliuis, v t exgenuntur,fieretgvruntur, deindc
cxgeruntur m o d o reguntur,modotigantur.
NONNE VIDES ETIAM,
Scc.]Vitg.Geor.i.ytcumcarceribus
fefeeffudere quadrig^Stc. T A M i> E S V I T O ] idem lib.3. Stpeitadcfubitoperwiftacadecalenteis* Ennius. CWI
/7o er< w/ttr, laCrymanfqueadgenua accidit, Plautus Bacch. Quidfi apud
tevenut defubitb prandium autpotatiolScc.
y

Q_Y A M M E N S A V E T

IPSA]

profcrthuDclocum Nonius.fdcorrupt.fcriptum efl: enim in exemplis

N o n i j qulmmens babetipfa. b pro cum afpiratione fuperuacanea . qua?
duofiepepeccanturincodicibus manuferiptis, vt fupr diximus. c o N icxy 1 R 1 D B E T ] inquibufdamlibrismanufcr.co<:y>.qu6dnon temere
admoneo, fed vt feiant ftudiofi le&ores farpe librariis illis pofltu reperiri cproqu.vtrfwpro^**. C O N N E X A SEQ^V A T V R]fiehabet omnes
librivulgati:quidamferipticonnixa.

VT VIDEAS INITVM

MOTVS,

&c.J fie habent cod. Aldini rccentiores,& Pari& Lugdunenfes vtriqj.&

manuferipti Bertin. M e m m . Tethian. initum aut interpreror ingreflum,
feu in"troitu,vt lib. i.Significant initumperculfie corda tua vi. alij habent initi\
Vt manuferiptus Vaticanus,& exeufi Vicctini ac Floretini: quam poftenorem feriptura fi rccipimus,in voceinitium i & u countin vnam fyllaba:lic
id lib.j.O* mobilis illa Vis inivummis ab fe quadiuidit ollis. D A R I P O R
R o]dari porro,id cfl: amplificari,ac dilatari,feu permanare,diftribui, didi.
%

Necfimile'jly vt cumimpulfiprocedimus iBu^

Viribus alterius magnk^magnoqm coacl,
Nam tum materiam totius corporis omnem
Perficuuji nobis inuitk ire/apque
Donec eam refrenauit per membra roluntas.
Idmne rides igitur quanquam vis extimamultos
Tellit'.&inuitos cogit procder efiepe:
Prcipiteifque rapit: tamen ejj in peBore nojlro
Quiddam quod contrapugriare^bjiarque pofit:
Cuius ad arbitrium quoque copia materia
Cogitur interdumfeBiper membra,perartus:
Et proie fia refienatur retroque refiditf
Quare in feminibus quoque idemfateare neceffefl
Ejfe aliam prter phgcvsj& pondra caufam
Motibu.-vnde bc ej nobis innatapoteftas:
De mbilo quoniamfieriml'pojfe videmus.
Pondus enim prohibet>ne plagis omniafiant
Extermquafivlfednemensipfanecejfum
9

^]
^
l
J-f<d< *
c

T >

LVCRE T I I

CART

'

lntefinum habent cuntlis in rbus agendis:

'Et deuiBa quafi cogaturferrepatique:
ldfacitexiguum clinamen princpiorum.
Nec reghne loci certa>nec tempore certo.
y

N E C s i M L E E S T , & C . ] quiahocftabmuitistilludfponte&vountatc noflra. Vide Ariftot.lib. 3 . N I W | t vbi difputat

<\Y.*i*kmC78, v 1 R 1 B v s A L T E R I V S ] fignificat id quod Ariflotcles eo quem
m o d o dixi loco, jS/AW, id efl violciim nominat : qud fie dfinit ille.
' X* H $iv iWo^V ovtf@AW.iukf* <R 35iT7Bi'75f.Violentum efl id cuius principium efl xtrinfecus nihil adiuuante e o , quod a g i t . fumfit autem partem
kxOTtf. nam kt&aw diuiditur \t ro </>' ayma, mKVTnv oyiyz* y/A&wKch iyitri
/S/A3. id cfl in id quod fit perignorantiam, quod pofle moleflumfit, cuifque pniteat: & in violentum. D O N E C E A M ] materiam. nonnuIlL
libri habent Donec claufa refr.fortajfe legendum Donicum eam. V i s E x T 1 M # . ] nonnullilibri habent, extera. c o G J T J i3;*c7at, hia-yx^H.
q^v I D D A M*] nempe voluntatem fati necefsitate folutam. E T P R O I E C T A
R E F R.] &profufa reprimicur, Se rtro quiefeit? E S S E A L I A M
A

P R A E T . P L . E T P O N D . C A V S . J nempe declinationem. Perfpicue

igitur hoc loco Lucretius ex Epicuri fenttia tertium genus motus, qui fie
perdeclinationjponit. P R A E T E R P L A A S ] perquasfit motusfurfum. P O N D R A ] ex quibus oritur motus deorfum, qui proprius efl
omnium corporum. V N D E H A E C E S T N O B t s] quadeclinatione
nata efl in nobis libertas agendi, fati necefsitate foluta. M . Tull. lib. 1. de
nat.deor. Epicurus cum videret, (t atomiferrentur in locum inferioremfuopondere,nihilfore in noflra potejlate,quod effet earum motus certus, & neceffarius, inuenit
quomodo necefiitatem effugeret. legendum efl autem, v t excudendum curauimus, nohis innatapotefias, vtfcriptum efl in codicc manufer. Vaticano Se
M e m m i n o . non vt habent plerique libri exeufi, ollis innatapoteflas. D E
N 1 H 1 L o Q_V o N 1 A M, Sec] at de nihilo effet ha?c nobis innara quidlibet agendi poteflas , fi n o n effet atomorum declinario. p o N D v s
E N I M P R O H ] per quod corpora deorfiim mouenrur per fe,& fua fpot e i & c m arquali celeritate moueanrur, nunquaraalterumabaltero tangi
potefl. S E D N E M E N S 1 P s A] fie reflitui reclamantibus libris omnibus,ratione hanc feriptura efflagitante. N E C E S S Y M I N T E S T J N V M ]
necefsitarem inteflinam,cuius caufa efficiens effet motus atomorum naturalis certus & neceflarius, quifirdeorfum. E X I G W M C L I N A M E N J
id efl minima dedinatio aromor. c//>nwwautcm ytboclinojas.x quo

acclinis.Horsit.ty.2.\ib.x.^{ctlinisf(IJisanimus,Scc.^ <
Nec fipata magis fuit vnqudm materiai - '
Capiajie porr maioribus interuats..
Nm m^eadaugefeit quiccjuamjiec dprit md&t

DE

RERVM

:NAT. I I B . .11.

Quapropter quo nunc in motu,principiorum

Corporafunt,in eodem antealA tatgfuerei ^ <
Et poftbacfimperfimili rationefrntur; * .
Et qu confuerunt gignigignentur eadem
Conditione:&*
crefcentjncy valebunt,
Quantum cuique datum ejl perfdra natur
*Nec rerumfammamcommutare vlla potef ris,
'Nam neque quopofiitgenusvllum materiai
Effugere ex omni, quicquaf-.neque rurfusjn omne
Vnde coortaqueat noua vis inrumpere,& amnem
Naturam rerummutare,&verteremotus*.

lt

erunt,0*

, ,

7 ^F'^/^T^V
'fl*-)t+i

r '<

>

E T QjT AE c o N S V R V N T J f c legendum,6\: ita habent duo libri ma

nufcriptiialij confuerint. E A D E M C O N D I T I O N E] eadem l e g e , cod
pacto. 1 N C 4 V E V A L E B v N T j & i n u a l e b u n t , f e u i n u a l e f c e n t . T ^ w . v t
V i r g i l . l i b . ^ . i t n e i d . Inque ftlutatam. Se Lucte^.cnqueglobata itiquepedita
difque Jpatis,Sc fimil.fexccta. Q_y A N T v M C V I Q J / E D A T V M E S T ]
verbum efl, quod aberat plerifque vulgaris, repofuiaudoritatemanufer.
t

c o d i c u m , & a l i o r u m vulgatorfretus. N E . R E R V M

SVMMAM &C]
5

id eft nec TV my, id eft vniuerfum, feu o m n e , V t fa?pe ipfe appellat, vis vlla
commutarc poteft.longe igitur aliud eft omne,qum mundus.Nam mundus interibit etiam ex fententia Epicuri. i m m o v e t o idem fenrit infinitos
q u o t i d i c m d o s & oriri, &interirc.lib.. Quodfuperefl,ne te inpromifsis plu,
ta moremur. Prmcipio mariage terrt, calmnque tuere. Horum naturam triplicem,
tria eorpora Memmi, Treis jftecies tam dtfsimileis , tria talia texta Vna dies dabit
exitio,multofqueper annos Suflentata ruet moles,& machina mundi. idem ibidem
inft.quapropter maxima mundi Cum videam membra,acparteis confumta reioni,
Scire licet calt quoque idem, terraquefuijfe Vrinctpiak aliquod tempus, cladmque * \
futuram. EX O H N I] ex fumma,ex vniuerfo,
<r
vt paullo ant
diximus. N E c t y E R V R S V S , I N O M N E v N D.E] ordo eft. neque
rurfum quicquam eft, v n d e , id eft ex quo noua vis coorra in omne irrumperequeat.. I N , O M N E ] * TO mv.
|

my-nt.

Uudinhis rbus non efl mirabile,quare,

Omnia cum rerum primordia fmt in motut
Summa tamenfumma videatur flare quite, ,
Prterqudm,fi quidproprio dat corpore motuSi '
Omnis enim lon$ no fris abfenjibus ipfit
Primorum natura iaect. quapt"opter vbi illa
0 _ j

lC

T.

I V C R E - T

C A R .

Cernere iamnequcas,motusquoqueJrperedebent: j *
Prfertim cum qudpofiimus cerner ejelent
^
Spe tamen motus,ffatiodidutlalocorunu
m
tondentes pabula Uta
Lanigre reptantpecudes, quo quanqut vocantes
lnuitantbjerbgemmantes rorerecenti: ,
Etfaatiagn'duuntjdlandquecorufcant.
.(
Omnia qu nobis longe confufa videntur:
Et veluti in viridi candor conjiftere colli.
Prtereamagna'legionescumlocacur/u
/>
Camporum comptent bettifimulacra cientes:
Et circumuolitant quits;mediofquerepente
Tranfmittunt valido quatientesimpetecamposi
Eulgur ibi ad clumfe toUit,totdquecircm J
Aerereniefcitteusfubtrqne virm vi
f
.Exctur pedibus fonitus,clamorque montes 1
Itli feieclant voces adfidera mundi:
Et tamen efl quidam Iocus altis montibus,vnde
Stare videtur &* in campis conjijlerefulgur.

^
^
4

ttfovnig.

" X L V D I N H I S R B v s]
vniuerfum,atque ipfam fumm rerum videri ftarc & quiefeete, cum princ i p i a r e r u m p e r p e t u o m o t u agirentur. P R A E T E R Q J A M S I Q ^ V I D ]
>vt calum, ar, aqtia, & c . L O N T 3 E
NOSTRIS AB S E N S I B V S
N

I P SA] ftclcgcn&urii,non abjnfibus in fia, Q J A P R O P T E R V B I I EL A ] cum in duobus libris calamo exaratis feriptum reperifTera, vbi illum
ego ex voce illum, feci ;7/rf,vt intelligamus corpora prima.qud fi quis maleclegii//iiw, vt fubintelligamus primorum naturam,non magnopere r e p u g n a b o . fed tum verfu proximo legendum erit Jurpere debet. s v R P E R E] pro furripere. fie Horat. od. u . lib. 4 . e[uidhabtsilliu%,illim, Qu<efyirabat amores: Qux mefurpueratmibi} P R E S E R T I M C v M Q^VE] argu,
rnentu duct rebus qua: videndi fenfu percipiuntur: cuius argumti harc
vis eft. Si eatum rerum,quas cernere pofimus, motus afpc&urn noftrum
fugiuntpropter longum locoru'minteruallumrquco veri(imilius, & magis cum ratione conlentaneum eft,priricipiorum, q u x fub fenfum oculcn
rum non cadunt,motus non cenri?^ I N L 1 , 1 ] ir) colle, ixc aliblpart/',
xontagi & c . p r o parte,Sc contage,poncvc falet. R E P T A N T ] tr'nflacio.Ho-'
rat. cciam ad homincs tranftulic epift. adTibull.lib.- 1. ^4n taciwmfduasin^

no

DE
R E R V M
N A T . 1 1 B. I I.
JZJM veptdreftlubreis,&c} G E M M A N T E S ] id cft rore perrufar, & ita g m marum (peciem pra: fe ferentes. idem lib. r. jfurea cum primm gemmantes
me per berbas^c.
B X A N D E Q J E C O R V S C\A N T ] fecutus fum cod.
manuferiptos Vaticanum
FIorentinos.~
nam ceteri vulgati fer. omnes habent partim chromfcant, parti m aemfcanr.
iam corufeant interpreror dimicant cornibus x:ilicec: cot nibus fe mutuo pe
tentes corufcationemquandamrefcrunt . S i c f e r e Virgil. nifi quod ok>itn's vfurpauiryneid; l. Cun&antitelum JLncat' fatale iwufcat .idem lib. 8.
duo quifque lAlpina corufeat Gafa manu, vel interprta re fimpli cirer certifiant,
trpidant,hue & i l l u c mouentur, falntant.ficfer Plautus R u d . Equidem me '
ad vehtationem exerceo.Kam omnia cortifea pra treniorefabulor. B E I I I S I M VI A C R A C I E N T E S ] V i r g i l . l i b , 5 . Q ludqnitentus bello ftmulacra de*

&Bertinianum^l&typi5vexCufQs

bat.'xb'i.ptignquedentfimulacrafubamis,

ET

CIRCVMVOLITAN-T

E Q^v i T E S ] hos duos verfus alio ttanfltos,in foum locum reftitui.

T R A N S M I T T V N T V A - L I D O ] libri manufer. duo & AldinLantiqui
habent,7V<0;Vf/.hun lcuprofre MacrobJib. dVSturn. vbi.oftendit
hinceffic'tum atque imitatum effeillud Virgilianum lib. 4 . iEhcid. aha de
partepatenteis Tranfmittuntcurjit camj>os,8cc. fie & Valer. Flaccus lib. 3. Iamque ipfe recenti Stdt tunutlopldcida tranfmittew agmina lauro. 1 M P E T E] id eft
impetu: qua voce pluribusjocis vtitur,vtlib. ^.Dejfe&um prabetfub terras
impete tanto,&c. & lib. ^..^uthominem-tanto membrorumejfe impete natum. &
lib. CExtruBis ahis allas-fuper impetemiro.qyodcm nomen- indicat- A*GelHuslib. ii>.cap. <S\ Naruio poe'ta cf vfurpatunv p v L:.G..V R-] id eft fulgor: fie item infr fexto verfu videtur nim Lucret.attero pro altero proroifcu,&RTCOAIPP?vri.lib. 4 . Et quafiproteloftimulaturfulgurefulgur.& hb.
i.Keqttefulgoremretierentmab'auro.\ib.$.nulloquifitfulgorenotatus,
1 v to v R I B I A D- c A I L V M- S B T- a i.L i T } Homcr. <\.IS. %{g.$iv Sin <pzt*
i

vhtKt. R E N 1 D E s c 1 T ] fplendbre armorum perfuf hilariratem-quandamprxfefert,&quafirifudirTnditfpectatorem. s V B T E R Q J E ] &

fubter pedes, fub pedibus. R J I E C T . A N T v o c s ] referont voces..
in quibufdam cod. manuferipris, reperi feriptum lamor quoque montes Icit
&eie&atvocesadfderamundi
t

Nunc ge iam deinceps cunflarum exordia rerumQualiafunt\<&* quam longe difiantiafirmis '
Percipe multigenis quamfintyariatafiguris:
Non quod multaparumfnmtifmtprofitaforma,
p*+
Sed quia non volgparia omnibus om nia confiant.
Necmhum.ndm cumfit forum copia tanta,,
Vtnequefinis(ytiJocui}nequefummafity lia,
...
Meb.mt nimirum nomomnibus omnid prorfum yi

* ^

"73?^

U8

T;

L Y C R E, T I I

,C A

Effepariflofimilique affeclafgura. *
Psterea genus bumanffm^mutJque natantes
Squdmmigerum pecudes &Uta arbuftdfrqie,
Et varU volucres Uantia qu4 loca aquarum Conclbrant cireur ripas fonteifque lacufque:
Et qua peruolgantmemora auiaperuolitantei:
Horum vnum quoduis gner atimfumereperge:
Inueniestamen interfediflarefiguris.
Nec ratione aliaproies cognofeere matrem
*
Nec materpoffetprolemiquodpoffe videmus,
Nec minus atque bomines interfenota cluere.'
Namfepe ante dem vitulus delubra decra
Turicremas proptermatlatus concidit aras,
Sanguinis cxfyirans calidum depeBoreflumen.
At mater yirideisfait us orbataperagrans,
Linquit bumipedibus veftigiapreffabi/ulcis
Omnia conuifens oculis loca fiqueat vfquam
Conftcere amlffumfetum: compltque querelU
Frondiferum nemusadfeftens &* crebra reuifit
Adflabulum defiderioperpxa iuuenci.
Nec tener falices atque herb rore vigentes,
Flumindque vlla queuntfummk labentia ripis
Obleclare an'mumjubitdmque auertere curam. '
Nec vitulorum alUffecies perpabula Uta
Veriuare queunt ali curdque leuare:
Vfqueadeoquiddam proprium notumque requirh.
Prtereajeneritmtiults cumvocibusbdi
Cornigeras norumt matrcs agniqupetlci
'Balanteis pecudes. ita quod natura repoftit,
Ad fua quifquefere decurrunt vbera lablis.
Poflremquoduisfrmentum nontamn omne - > *
Quodquefuoingeneremterfefmileffevidbis^ ^ I"
Qjn intercurrat 'qudam dipMformh.*
y

7f>r

^^'**
,s*Lts &

v**^

Concbaruwque

DE

RERVM

>J A T .

LIB.

I I .

Concbarumquegenusparilirationevidemus
,
TingereteUurisgremiumqu^mpUibsyndk 1
Littoris incurui bibuhm lauit quor renam ]
Quare etiam atque etiamfimili ratione necejfe'fl,
Natura quoniam conftant,nequefafla manu funt
Vnius ad certam formam primordia rerum,
Vi fimili inter fi qdam\vvlitarefiguras , j

x $

< *

N V N C G E I A M ] hnc fncipit docerc primum atoms f o r m i s , feu figutis inter fe differrc:deinde oftendet figurarum difsimilitudineseffe finitasrpoftrem fingularum figurarum coppora prima elfe infinita. N O N
<JJV o D M v L I A P A R v M] non quod parura multa fint corpora fimili
figura nata^nam tantum abef,vtpauca fint,vttiarn finit infinjra) fed quia
omnia corpora non funt fimili inter fe figura prasdita.. V<T N E o^y E
f i N i V T I D . N Q J E s v M M A s i x V-E L A] neque: rmmerus fit
vllus. N a m tovitr dicebantDemocritus 8c E p i c u r u s e f l e i n f i n i t u m & m a gnitudine infiniti,Se multitudine atomprum. E S S E P A R I F I L P ]
fimili textura.tranflatio t e k . fie dicimus poma & orationem effe tenui
filo,craflofilp,fubtilifilo.idenj
lib. ^.Qjtxvolgo
volitantfubtilipradttafilo,
filum fignificat etiam interdum exttemcuiufqacreilineamentu, vt l i b . r .
Perpamumquiddaminttrdumutarevideturidlterutraminpartemfilum.

PRAE-.

T R E A ^ G E N V S H V M A N V M ] argum-entum ab effe&is * animantes

ipfae,quae confiant cxatomis,animantes,tnqu,eiufdem generis, Se fpcciei
inter fedifferunt figura, non enim omnes equi,non omnes tauri,non o m nes canes, (c item de ceterisfentiendum ) fimili fimtfiguraprarditi : alioqui mater prolem non agnofeeret. at mater prolem agnofeir, vt equa fuos
pullSjCanis fus catulos, cerua fuos hinulos, Se conrr : ergo atomorurh
h p n vna eft figura, hune verfum cum ep qui prpxim fequitur, citt N o n *
Marccllusin voce/>W,prpbans npn fplm quadrupdes, verum etiam
pifceis,pecudcs appellari. Idem infr epd. lib. (ic denique mutas Squammigerum pecudes.Sec. M v T AE Q_Y E N A T A N T S ] duo epitheta maxime p i fcium propria mute &natantes:lnGtci^ivovyvofi)
ap*wdicunt.fed tamen non omneis pifeeis efle mutostradiderut Ariftotelesj Se alij npnnulIr.legfi Vacas , qua; annptauimus in commenrariis noftris Horatianisad
illum locum od.3 .lib. 4. mutistjuoquepifabus Dnatura cycnhfilibeat,fonum.
1

ET

VARTAE

VOL

vcREs]veldifsimilcs,velvarijcoloris,& TB<ma.

I d e m Hb.4. Tum variafugiunt volucres. Sec. C O N C L B R A N T ] colunt,

telebria reddunt t vt l i b . t . qua terrasfrugiferentes Conclbras. 1 N v E N 1 E s
T AMB^N I N ' T E R $ t> i s t . E i<s v R i s] duo libr* manuferipti hab e n t diJarefigmas.Bcttinhhus amerri differrefigurisi Se ita M c m r a , N o T 4
c L V R E ] nota pparer, nbtacffe.' A X T ' D E V W D L V B R A-] id
efl:ante dcorum fimulacra & ftatuas.nam delubrum d i & u m efl: quafi delibrum.ftque fuftis dciibratus:id efl: lignum,cui cortex detra&us efl . quod
1

1$0

T.

L V C R E-T I I

CAR.!.

venerabantur pro deo. Fetis. T V R I C R E M ( , P B . , M . .C,] V i r g . IiK 4 } .

Vtdit turicremis cum doua imponprel arts, Sec, M a c r o b . lib '6*. A T M A T E R .
v 1 R 1 D, s A'L T.] hune affectum matrum mhiam communcm,ac naturalera ergafanus fuos etiam Oppianus Awfl,* deferibir fub finem bis ver-*
bis. Ooy F \\ru>{m*s <i&,ow&i<&%<oJin MnTiptSim. sttTS5 yxuouxtay
Kxu7w;,yTf J truMXtyvwavouiui-.Sc. nam ftis eft mihi locum ndicafle.Se item apud Ouid.Iib. 4 . Faftorum Ceres amiflm filiam fementabili v o ce requirens, cum vacca vitulum fuura raptura gemente. compratur.
vitulo mugit fua mater ab vbere, rapto, Et.qugrit ftus per nemus omnefuos Sec
B 1 s v L c 1 s] c/>^A/f, bifidifc E T C R H B R A R B v t s 1 T ] Crebr id*
efl: crebro.Virg.Georg.3. &federenom Crebrafmt.i<sm lib. 4 . necfera comantemKarcijfum.CicapudHom.xftuiykproxpaeirws.Sc.Cimilk.
AD S TA*
B v L,V M] remfit adftabulum,\\ox\e&.h d i c u m , vt illud T e f e n t . H c y . nunc,
adeamvijm* idem Lucret.lib. 6.Nam quicunque fuos fugitabantvipre acf

iy4

>

'tgroSySCCi

N E O T E N . S A . A.TQ^Y E

rore v i g o r e m i & vireis colliguat.nonnulli tamen Icgi malunt yirentes.non,

admodumdifstmile eft illud fupr Imitant herbagemmantes rore recenti. c u m
h o c l o c o congruit ille Virg.Georg.5-.N0 vmbraiakorum nemorum non mol*
lia-pojfunt T^atamouere animum,nec qui per fa%avolutus J>urtoy eleSr.o.campum.
petitammi,Sec. DB R I v, A R Q_V E,V N T A L L O ] i d efl conuerterealio:
v t l o q u i t u r lib. 4 . extt.atquealtoconuertere mentem.CumJn duobuslibrfo
manuferiptisreperiflem feriptum Deriuare queuntaio & , c u m fiepe me.an-?
te hic locus cruciafler,quod feiebara Latmos ita loqui non folere, deriuare*
animum^xo uoearc animum molefiaaliqua cogitatione, aut cura : n o n
dubitaui hac feriptura attent confiderata,quin ita legendum fit,vt ego reftitui. fie autem oquitur M . T u l l . alio,rejponftonemfuam deriuauit. idem pro,
M i l o n e : Dicamenim ntderiuandirimmistauftyfed'vtfaSu.eft*
c.v R A Q_VS.
L E v A R E] fie habent libri veteres : alij curamqucleuarfi* quanquam paruru
refert v t r o m o d o feribarur., A G N.I Q V E, P E T V L C I] ptulantes & pe*
tulci appellantur (inquit Feftus) qui ptotwuo.impetu, & crebrb petunt Udendi alterius gratta. Virg.Georg.4.pf^e ous,h<tdtque petulci Floribus infultent* cira
Macrobius lib.6*. B A L A N T E 1 s P E C V D E S ] oucis.ficaurcilegea-
dum,non vthabent libri vulgati, B.alatumpecudts, arguunt veteres codices.
fie loquiur lib. 6. etiampecuis balantibus <xgror., q j r oj> * N,A,T v R A k m *
P O S C r T] quidam doefti legendum
cmicm^qttoadnaturarepofcit.^ixttresi
quidam libri vulgati hzbty quod natura pepofett. V B E R A L A C T i s ] v b c ra laclea fupr lib. 1. laniget* qualifmt vberalaBis. O S T R E M O Q^V O D V I s] fie Stoki; M . T u l . l i b . i . Acad;.5/'cw ettdqui/leminecadmodumaedtbtlejiullum efft pdumomnibui rbus talem,qualisfitpdus Atu,s\nullumgranum
bacrefellipojfunt'.fedpugnarenolo.adidenim, qmdagitur nihtlwtereft, omnibufnepar'ttbus -vifrrs mhU.differat,an:mfnofiinonpofsit,etUtm fi noridifferat.yiem,
ibid. Vidfnevt in pouerbiofit ouwumfimditudoitamen boc.acfepimus De(ifuijfe
complut esfluivrebufiUis,qui gatlin as alerefolevent. hi cum uuminjpexetanu qu*
idgalltnapeperiffet, dicerefolebant.** I N G E R E variare r n a r e . tranflatio...
^ . o L L ; B V sJmolles*ynd#dicuntur;<^
corpoxjbus^
s

t
D

R E H M

N A T.

X I B.

I I.

iyt

Vivg.MncidAo^ccepitymientem;^^olUbusextulityndis^i^e-\im
Lucre,
lib.i.. Qum cum mollis aqux fertur natura repente Flumine abundanti,$cc 11 T T O R I s i N c v R v i ] hune verfum profert Nonius in voce\*uit,vtproj e t hoc v e r b u m veteribus vfurpatum efle in tertia coniugatione, quod
item admonuimus in comm.Horatianis ad.Odcn.$.lib.. Veruntamen in
cod. Bertin. feriptum e f t , bibulam pauit quor arenam. pauire autem, eft f}

rir e.

BIBVLAM

A R E N A M ] Virg.Georg. i.

OolleumbumoemUlula

iedttcit arena. V O I I T A H ] moucri>fetrwranilatio.

Perfidie efl iammulto

animipenetralior
ratione exfiluercnobis^
.
\ ^
Quarefulmineus
ignis,
Qumnoflerfluattedisterreflribusortus*
Vicere enimpofis clejlemfulminis ignem ^
^
f"** /
Subtilem magis pamis conflarefgumi
Atqueide tranfireforamind,qu nequit ignis
No&erbic eltgnis ortusjedaquecreatus.
Prterea lumen per cornu tranfitiat imber
3{ej]?uitur.quare*nifiluminisilla minora
,
Corporafunt^qum de quibus efl liquor almus aquari?
Et quamuis fubitpercolum vina videmus
Perfluere:at
tardum cuncldturoliuum,
Aut quia nimirum maioribus esl elementis:
Aut magubamatis interfe^prqueplicatis.
Atque ideofit,vti non tam deducla repente
interfe pofintprimordiafingula quque,
Singulaper cuiufqueforamina permanare>
x

contra

PERFACILE

EST IAM ANIMI

K A T . j f i c excudendum cura-

ui cum vulgatis abt parricula iam. R A T I O N E A N I M I ] id eft i n tclligentia. fupr lib. i . Nec, ratione animi quam quifquam poflit apifei. p E N E T R A L I o R i G N i s] de cod. Bertirianus & M c m m . E T E D I S ]
tedafextum genuseft arbor cognatarum, qua; p i c e m , & refinam ggnfir.
funt enim ha fex,pinus,pinafter abics, picea, larex, teda. lege Plin. lib. 16*.
x

cap. 10. C A E L E S T E M P V I . M I N I S I G N E M ] c o d . B e r t i n . & M e m mian.habentedeftisfulminisignem.

N O S T E R H I C E L1GN1 s ] fie

reftitui fecutus codices A i d . antiqs, Vicetinos Parificnf. LugdunenC

quibufcumconfentiuntmanufcriptiBertin.& M e m i n . i a m h i c p r o n o m c n
quin breue fit, non dubium eft. Virgil. lib. 4. iEncid. Solushicinflexit [enftis,&e.
P E R C O R N V T R A N S I T ] fie habet libri manuferipti trs:
R
i

, 132,

, T.

I V C B . E T J II

CARI

'?

Aldini^yicet.Parif.JFlorent. codex

quibufcum congruutit vtrique

Brtinian. cowum.pet c o r n a autem laternamxorneam intellige. t JE T CV A MV I S stBit^ideftqiiantumuisfiibJyco. P B R [ C O T M } v a s
colendum apturo, ex iapide,aatargilla. A Y T M A C J J I I H A J I A T I S ] q u i
kynfwf nominat Epicurus. - p E R Qjf E P L I C A T S ] & valde p e r -

ad

plexis.tmefis:vtinqwpeditiiyditqueglobmiy&fimiL

NON-TAM

DE-

p V C T A] fie legendum, non didu&a. atque hanc feripturam confirmant

codex Vatic. Bertin.&r exeufi Vicctini,acParif. <iW#ftUautem interpreror
fubtilia, atque attenuata. Virg. deduBttm dkerecdrmen. Afrao. Yejfonditvoce
dedu&tt. Pompon* Vacem deducas opofiet^tt m'ulieris &ideitptAr yerb~*,lege M a crob. lib.<.Saturn. S I N G V L A Q_V AE Q__V B, S I N G V L A ] ht
v t apud V.it^LS'cno.imidtfqueJpeuemt jegle, skegle naudum pulcbemma.

Vo
ie
l s,

'

{r

i i ' l

HUcaccedit,vtimellisJacliJqueliquors - \
^ lucundofenfulingua,'traBenturinor.
At contra tetraabfintbintura,ferfque
*
Centaurifiedo pertorquent ora Japore.
Vtfacile agnojeas Uuibus atque rotundis
Ejfe ea^ufenfus iucunde tangerepoffunt:
At contrd qu amara atque ajfrracunque videntur,
'
Hac magis bamatis interfenexatenri,
''
Propteredquefolere yias refeinderenofiris
Senfibusjntroituque fuoperrumpere corpus.
Omniapoftremo bonafenfibus& mala taBu,\
" -- /
Difs imili interfepugnantperfeBafigura:
f . .
<Ne tu forte putesferraftridentis acerbum
Horroremconjlare dmentis Uuibus qu,
* "
Ac mufea mele^per ebordas organiq qua
j
Tvobdibus digitisexpergefatlafigurant:
^eufimilipenetrdreputes primordia forma
In nareis bominum cum tetra adauera torrent^.
Etcumfcenacroco Ciliciperfufa recens eft,
, A raque Pancbs exbalatprpterodores. \
Nve bonos rerumfimili cpnftare colores
,' Stmineconstituas\oculosqutpafcerepojfunt:^
'
Etquicompunguntaciemjacr^marquecogunt:^

?tje/

1 M

X<

f T

DE

RERVM

NAT. LJB. II,.

AtfrddJftecietetri>turpJ<juevidentur.
Ommsehimfenfqumulceta^
'
Haudfinefr'mcipialialiquoUuerecreataefl:
At contrdcjucuncjue molesla,atque a/fiera conBa^t, , ->/ ^
Nonalicjuofnematerifquall'ore repertfl.
7 /

R I Q J ? C E N T A V R il] 8c feri Centari natura;id eft ctaureum,

feu centaurium produ&is iis fyllabis,qua: funt ante vltimas. Ferum autem
appellat propri, refpiciens C h i r o n e m centaurum pattim e q u u m , pattim
hominem: & ita immanem, agreft,& non h u m a n u m . C f ^ w / w (inquit
Fftus)medicamentum Xcbironecentauro inuentum. V i r g . G e o r g . $.graueolentiacentaure**. Lucret; lib. 4. Jibrotoniqnegraues, &triftia- centauria. p-E R T-O jR; C4V E N I ; o R AJ.id efl: erTtciunt vt qui ea guftat ,'ac mandit, os d i ftorqueat: quemadmodum aiunt eos qui herbam Sardoam deguftarir,ore
diftorto mori : vnde rifus Sardonius. H o m . Saje/fe'y/oy ^'lytheuxTi. QJV AE
A M A R A] in voce qu diphthongus x corripitur,neque eliditur. quod fa:pe fieri folere admonuimus in commentar. Horat. qux amara, &c. cumque
proqutecunqueamara,&c. tmefis. v u s R E S C I N D E R E ] fie habent
duo cod.manufcr. & typis exeufi Parif. Florent, vhi Lugdun. .reftringere.
s E R R AE S T R I D .

ACERB.

H o R R . ] acerbum horrorem,tta.htio eft

guftandi fenfu, ad auditum. N a m acerba funt, qua: funt lingua: & palato
ingrata proptet infitam immaturitatem : ferra: horror autem non guftati,
fed auditum offehdit. M . T u l l . lib* 5 T u f c u l . y W * vocem citbardi non audiunt : neflridorem quidem[en'A audiunt tum cum acuitur. M V S A E A M L E ] catilenas muficas.ficcycnameledicit fcxtaahhinc pagina: Etcyen*a
mle, VhbaqueDdalachprdts. yj<* v o x Gra:ca,vnde pota: melici, qualis
Simonides. Plin.lib..7.cap. 14. inuenta memoria eft cl Simonidemelico.de eod.
Quintil. lib. 11. cap. z. videntur autem hi po'ta? melici appellati q* eorum
carmina non ad lyram.fed ad alia organa mufica cancrentur.Idem Lucret.
lib.^.modh organicimelicmpepererefonores., O R G A N I C I] ^qui digiti pulfaatesorganorum chordas,feu neruos,fuauciseliciunt fonos.Idem lib.y.wodoorganicimelicos pepererefonores. quem locurn iam iam protuli. M o B I L 1B v s D 1 G 1 T is] fie legdum,non nobitibus, E X P E R G E F A C T A ] e x citata. F 1 G v R i N T] conformant, StuMtm. s c E N A ] fcio hoc n o men pafsim in veteribus marmoribus & njbranis feribi cum dphthonpfcana: veruntamn vfum feeutus fum, prxfertim cum fit Gneci <TMU\
M autem vertetur in a l o n g u m . c R o c o C I I I C I ] crocu Cilicium laudatur,vt olcumVenafranum.vinum Falernun. Ouid.Faft. ^.Trquelauet
noftrosftica ilitfacom&Pin. lib.
cap.
nobilitas eft creco Ctlicioin
Coryco, &c.perfundebatur
aut feena c r o c o . Horat. epift. ad Auguft. Z^fBjncne crocum,florfque perambulet jlttA Fabulafidubitem clamentperiijfepu*
P A N C H A E O S ] Arabicos.Virgil.Georg.4.Vanch<eis adolefcMtit igntbus
O C Y L O S Q j f 1 : P A S C E R E] delectate. tralatio. fie

17.

dsrem>crc.

art*

6.prima
3

3.

^ C R E T * I I CA
' r i;

'134

Terent.Phorm.n?jW^4/i0i>k*/,nif oculos pafcete,feffdri ni Ikdum ducet

re, & reduce/e. ,Virgil. lib. 4 ALncid. dtque animantpiBuupafcit inani. L u cret. lib. i . Pafcit amore auidos ininans in te dea vifus. T E T R T V R P E S Xj_v E v i D. ] nonnlli leguntfdijurpfque'n

quibufdam libris fcriptu

-eft.tnrpeSyolidiqueXcdhQculididcprauatumefTeputo.
OMNIS ENIM,
S E N S V S QJV-AE M V L C E T c A v s A , -i v v A T Q j r E.] in e o codices

manufcriptos fecuti fumus,quod mulcet',1eiedfco llomultat excuddum curauirnus. quibufcum confentiunt vulgati Veneti antiq. Vicetini, Parifenfes. in hoc non fm fecutus, quod habent, cunquevidentm v i t i o s c , non v t
i e g e n d u m c tduj imteque. H A V D" S I N E P R I N C . A L . L A E V O ' R E] fie legcbat hune verfum Pontanus, & ita habent cod. Aldini antiq.
& Parifienfes.ita denique emendatum eft ad oras codicum Lugdunfum:
'fcmorem principiaicm intellige,luorcm primorura corporum,feu princpioriim, vt contra ftatim dicet materia; fquallorem. vfus eft eadem voce
t

i i b . f .Scire licet cli quoqueidemjenrquefuijfe'pyincipialealiquodtepus cladm^

yuefiituram. A T C O N T R A Q J AE c V N Q J E ] fie l e g e n d u m , & i t a ,
t

habent cod. Aldinl antiq. & PariH poft verfum proximu in omnibus vulgatis libris,^ Aldinos,&Vicetinosexcipio) reperiunturduo verfus inepri,
Se fuperuacanei. Itaquc eos rcieci,pra;fcrtim cum abfint manufcriptis,&
in codice Iouiani Pontani deleti fint.

Sunt etiam qu iam nec luia iureputantur

Effe&eque omninoflexis mucrombus vnca:
Sed magis angellis pauumprofiantibus:&* qua*
TttiUare magisfenfus^qu^m Uderepoffunt:
Fcula iam quo dgnre efijnulquefpores.
Denique iam calidos igncis,gtiddmquepruinam
Difimili dentata modo compungerefenfus
Corporisandicio nobis efl taBus vterque.
TaBus enim jaBus, (pr diuum numinafanBa^j
Pu* Corporis eflfenfus^velcum res extera fife
nfinuat,velcum lditjpu in corpore natajl:
Aut iuuategrediens genitaleisper Veneris res:
Aut ex ojfenfu cum turbant corpore in ipfo
Semina^onfunduntque interfe concitafenfum:
Vtfiforte manu quamuis iam corporis ipfi
Tutetibipartemferias^quexperiare.
.
Quapropter longeformas diflare necejfefi
Principiis'.variosqupofintederefenfuL

DE

R E R V M

M'A T . . t

I B.-1 I,

13J

Denique qua nobis durai'4, acjfriffa mdentur^

Hac magis bamatis interfefe effe neceffe fi,
Et quafi ramojis alt compaHa teneri,,
In quo iamgnre in primhadamantinafixa
Prima acie confiantjBus contemnerefeta:
EtvaJidifilices acduriroborafirriy
Aerdqugy qua claufiris refianttkvociferantur.
Illa quidem debent ex lauibus atque rotuncUs
'
Effe magis.fluido qua corpore liquida confiant..,
Nec retinentup. enim interfeglomeraminaquaque:
JEtprocurfus item in procime volubilis ex fat.'
Omniapofiremyquapunio temporecernis
Diffugere,vtfumumjnebulcvs,fiammdfque neceffefl
Si minus onmibu fun Uuibus atque rotundm,
At non effe tamenptrplexis indupeditd,
Pungerevtipofiint corpus ypenetrarequefixa;
*~Nec tamen barre inter fe: quodqmfquevidemus
*-Senfibus ejfe datum: facile vt cognofcerepofiis
~*-Nmlperplexis^fed acutis effe elementis.
Sedquldamaravideseadem quafluuidaconfiant:. f\^-c
^/^^
Sidorytimarisefi:minimeid'mirabitebabendum;.' ^^J^
^
^
Nam quodfluuidum efi lauibus ^tquerotundis^
Efi/at Uuibus^atque rotundis mifia dalorisCorpora: nec tamen bac.rctineribamataneceffum.
Scilicet effeglobofjamen cumfffuattida confient; Prouoluifimul vtpofiint& Uderefenfus. *
Et. quo mifiaputes magis affrera Uuibus effe
PrincipiiSyVnde efi Neptuni corpus acerbum:
Eft ratioflernundiifeorfmquevidendif:.
Humordulcis vbiper terras crebrius idem ~
Percolatur>vt infoueam fluat^ac manfuefcau
JUinquit enimfuperk tetriprimordia viri
AfftrJdquQmagis in ttrmhjcrefcerepoffmt^:
y

v,

'

t, l y c t i i cari

13^

S V N T E T I A M , c^Y A E ] Etiam corpufcula quadarri efTe dicit mdia

iater Ixahy&c afpcra. A N G E L L I S] in quibufdam libris vulgatis reperi-t
tut4M//,quodidem valet, - T I T I L U R ] jj7M'^y.tralatio.NAMtitillare efl cet ta: partis corporis humani contactu, nempe eius, qua: fub alis
cft,rifum vel inuito exitare.itaque folus h o m o titillatur.hic autem tranfla
te pofut pro co,quod e f l , contactu neque prorfus i u c u n d o , neque'planc
afpero,8c molefto fenfushilarare,&quafi diffundere. F A B C V L A I A M
Q^V O D B G.] Horatifaty*8.lib.uvtcriacircumI{jpula,laBucne,radies;qua*
:luUjfumVeruelluntftomach^mfifer\aleCifxculaCoa.
iNYtAEQ,yE S A P O R E s] ficreftitui ex au&oritate duorum eod* manufcript.tametfi Bertinianus babeat *'/<f,Mernmianus initixjxon inuU. fed culpa eft feriptorum l i braribrum.Tnulam Horatius & Plinius dicunt amaram. Horat.faty, 8. lib.
t. Eyucas virideis inulis egoprimus amaris Trlonjlraui incoquere.dao alij item ma
nufcripti habent viciqueftpores.viz leguminis genus. V i r g . G e o r g . i . jiut
. tenues fictus vicid, triftijquelupini. vulgatiferomnes habent,viniquefapores.
D E N T A T A] fie habent quinque lih.manufcr.& ita legendum. T A C T V S v T E R Q_V E] ta&us i g n i s , & pruinar.quidam dodtus
legendum putat taBus vtrique, id eft tactus vtriufque. T A C T V S E N I M
TACTVS]
vt fup.princ.lib. 1. 7>, Dea, tefugiunt venti. P R O D I V V M N V M I N A S A N C T A ] pto dij immortales, pro diuum a t q u e h o minum fidem . his exelamationibus vti folcmus in indignationibus, quaf
hominibus diffifi ad D e o s confugientes. M . T u l l . i n Lailio. Kamquiseft
pu Demfidemfatquebominum,quivelit vt neque dligat quenquamjieque ipfe ab
vllodiligttturtcircumfluereomnibuscopiis^Sec. innuraera funt alia apud Pl
tum &Ternt.exempla.ficidem Lucret .infr
ftnBaDem
tranquillapeBora pace Quaplacidum degtt 4uum vitdmquefrenam, Sec. Q u o d
autem AD huius loci fententiam attinet, fupr lib. 1. docuit tactum fenfum
efle maxime corporis propriurr, i b i . Tangere enim & tangi, nificorpus, nulU
fotefl rey.-contr inane neque facere quicqua, nequcpatipoflc, fed duataxat
motionis facultat corporibus pra:bere:quod his verbs docuit Epicurus,
7B M xsm vit TreiUQu^Ti
mQiy JltMctw^k Vv wtfflv ptvw Ji'laujv ref ffuctn **i^X*- A v -T "Ex
o F F E N s v] fie l e g e n d u m , & ita habent quattuor li!bri manuferipti* vfus eft eadem v o c e fup. Kecforetoffenjus natusjtecplaga
iCreata,
- C V M T V R B A N T ] ID eft turbas excitant, vc accipiamus abfblut,quomodo Se fup. Corpora qua infolis radiis turbau videntur. ad quem l o cum lcge,qua: annotata funt.vel coniunge cum v o c e , fenfum, qua: fequitur,hoc modo:cum femina tarbant Scconfundunt ienfim,vt fizhtpytnvior.

DissiMiti

e*t)fWT

eod.lib.N4w/v-0

HA M A T 1 s] M . T^ull. l i b . i . Acad. vtille qui affers & Uuibut'.bamatis

vncinaiifque corporibus cocreta bxc ejfe dicat interieBmani. E T QJT A S ? R A IH o s 1 s] fie reftitui feeutus codicera Bertinianum,&alios duos manuferiptos. I C T V S C O N T E W N B R
P l i n . de adamanrib. lib.'
incudibus deprebenduntur itareffuemesic\um, vtferrumytnnqu^diffuit et Sec. Virg.Iib. 6. Torta aduerf ingens fohdque adamante columnx^ Vis vt
nulla virmjion ipfi exfeindere ferro ClicoU valeant. R o B o R A F E R R I ]
rralatio eft, ab inanimo ad aliud inanimum. nam robur propri dd quercu
%

37.cap.4.
t

svETAJfo
i
y

dicitur.

DE

RERVM

MAT. L I B .

137

II.

dicitur.ficCup.Hoborecuinfaxifrangitur.CIAVSTRIS

RESTANTIA]

vedl:ibus,aut clauibusrefiftentia fonitum edunt. quidam legunt quxclauJ?mmrffw,&interpretatur a:ra quibus porta: funt inducta;,arqe operta:.
I L L A A V T E M D E B E N T]

fielegendum,nillaquidem.

ESSE MA-

G I S E L V I D O C^VAE C O R P O R E L i
c ] fichabet omnes fcrc
vulgati, quibufcum confentiuntduo manufcripti.fcd cod.Scip. T e t h i j , &
Facrni habent: Ejfe magisjiquido qua corporefluuida confiant, N E C R E T I N E N T V R E N I M ] inter hune verfum & f u p e r i o r e m interpofims fuer a t n e f c i o quibus hominibus verfusineptiiT&ab huius loci fententia
alienifsimus. Hanquepapauerts hauflus item jfacilis, quod aquarum. eum g o
deleui. fententia autem huius loci
(inquit)
Iauiibus,&
rotundis principiis confient o p o r t e t , qua: funt liquida, efluida. cui rei
argumento eft,qud corum glomeraminaqua:que, id efl corpufcula g l o b o f a , & rotunda,feu particula: glomctis in morem globofa:, non retinentur inter fe, id eft non cohrent inter fe, neque manent conftipata:, aut
compacta:, E T P R O C V R S V S I T E M ] id eft & curfus corum produtus, & porrotenus continuatus, item id eft fmilirer in procliuem & p r o num locum volubilis eft. fimilitcrautem,nempe vtglomeramina inter f
n o n retinentur. procurrere eft porro currere, v t p r o g r e d i , proferre, & c .
porro g r a d i , & porrofcrre,feu in publicum gradi Sefcrre.in
quibufdam lio n s tamen feriptum reperi *. Et percurfus item. N e h o c quidem reticcbo,
codice Bertiniano abeffe pra:pofitioncm in qua: eft ante nomen procliue.
qua: feriptura fi cui plzctbit, procliue erit aduerbium.neque eft quod quenquam moueatfyllaba vlrima. nam breuem
licet. cuius modi c&.Jblime volantes,8c fmilia. P V N C T O T E M P O R E ] id eft breuifsimo tempore.pun&o participium eft .alij leguntpunBo temport'.ego nihil muto.
s i M I N V S O M N I B V ' s v N T ] dodtus quidam legendum putat Simi
nus omnibu fuut'.non v t vulgo Si minus omniafunt.Nzm fupr dixir Omniapo
firemo, vt hic iterarc eandem v o e e m ft TauTvKsyv. P V N G E R E V T I ]
in quibufd. libris feript eft Tandere,it\ nonnullisimpreffumpangere, vtrq u e m e n d o f e . N E C T A M E N H AE R E R E , & C ] hune verfum,& duos,
qui deinceps fequuntur, o/SjA/^acdelendos c e n f e o , tanquaminculcatos,
adulterinos,neque Lucretianos germanos. quod cur ita fentiam, cura poffim pluribus aliis argu mtis firmifsimis probare,his tribus contentus fum,
quorum,hoc eft p r i m u m , quod fint fuperuacanei: altcrum, quod fententiam corrumpant:tettium eft, quod horum verfuum feriptor dicat c o g n o (ci poffe res illas fumum,ncbulas, flammas, Se fim. conftare ex acutis eledicere debeat,ex lauiibus S e rotundis. nam acuta elementa in
lis rebus locum non habent. s E D QJT o D A M A R A] occurrit tacira: o b ie&ioni.poterat enim quifpiam dicere : fi qua: fluuida funt, confiant primordiis lxuibus 8c rotundis:amata a u t c m , & cetera,qua: hedunt fenfus, ex
afperis,hamatis,& fquallidis,quid aqua marina fiet,qu liquida eft fimul Se
amara? S V D O R V T I M A R I S E S T . ] a q u a m a r i n a . E m p e d o c l e s d i c e b a t m a r c effefudorem teira?,vt teftatur Ariftot.lib.2.^7?>p.cap.3. eum
reprehendens his verbis
f yttSwi iy tvs
vis ys 3i<u rnv

ha:ceft:ea

ex

efe

menS
itC
j um

/p7*

I38

T.

L V C R E T I

C A R I ,

id eft fimilitcr autem ridiculum eft etiam, fi quis cum dixerit terra: fudo*
rem elfe mare, exiftimet kplani & manifefti aliquid dixuTe : q u e m a d m o dum Empedocies. N a m ad pofn quidem ita locutus fatis dixitrfed ad c o gnofcendam maris naturam,parum. M I N I M E I D M I R A B I L E H A .
B E N D v M] fie habent plerique codices typis exeufi : quos fecutus fum..
nam manuferipti hoc l o c o deprauati funt. N A M QJ? O D , F L Y V I D V M .
E s T] hc.w.non cliditur. qua de re fupr diximus lib.i. Refpondet iis qua;
obiecTa fuerant,hoc m o d o , non eft quod quifquam miretur, eadem interdum.efle Scamara, &fluida :.quanuisdixerimusfluidaconftarerlxuibus,
Se rotundiselementis:amata,ex afperis,fquallidis,& moleftis. N a m in his.
quxfuntamara fimul & liquida: dicendum eft priraordiis rotundis, polit i s a luibus efle adtniftaquadam doloris,& moleftix.corporajid efthorrida,afpera,& fquallida:quo fit vt prouolui pofsint fimul,& fenfus Ixdere.'
D O L O . R I S C O R P O R A ] id eft afpera,c\:fquallida

N E C TAMEN;

H AE c R E T 1 N.B R 1. H A M A T A] ideft nec tamen hxc hamata inter (e

rctineri,& hxrerc necefte eft.fic fup. locutus eft. Kec retinentur enim interfi
glomeraminaqux<^.

se 1 L I C E T

ESSE

GLOBOSA,

TAMEN CVM

s o j f A I L . c o N s T . ]fiehabent omnes libri Se manufer. Se typis exeufi:

neque eft quod quifqua dubitet de iniegrirate fcripturaj.fcilicct autem p o fitum pro feire licet:vtapud
Tet.Haiit.fcilicetfd&wum.meeJfe.ibid.Xo)t
tinuoinieciffeverbatibt Dromonem fuhcet. fie apud Plaut videlicet pto videre
licct in.Rudente.r;</f//rrtparcum illum fuijfefenem,qui dixerit. ibidem paullo
poft. Videlicet illum fuiffe nequamadoltfeentem, quiillico, & c . fie Lucret. fup.'
Ejfe videlicet in terris primordia lerum;. Qux nos, &c. Ita totius huius loci
fententia eft. Scire licet ea principia, ex quibus confit aqua marina efle
globof, cum tamen conftent,id eft fint fquallida. dbet au.tem diftinclionis nota feribi poft voccmglobofa, vt tamen cum fie intelligamus , cjuafi d i & u m fit, cum tamen. v N D E] q u i b u s , nempe principes afperis. E . S T
N E P T . C O R P . A c E R.] aqua marina,fal(, Tamara,eft; infr eod.Jib.
Hic fi quis mare tieptumhCerermi^ vocare Conflituet fruges & Baccbinomine abuti'Mauult^qimlatkispropriumprefirre vocamen:Cocedamus vt ^rc. acerburn
jmpropri pofuit,pro amaro: vel acerb intellige lingua; iniucundu, ingra
tum,ac molefti, vt fup. E S T R A T . s E c E R N.] id eft ratio Se via eft aliqua fecerndi eius,quod dulce eft,ab eo quod cft arnar. H V M, D V L C I S,
V R I , & C . ] ordo eftu'ra (fubintellige)vt.humor dulcisin foueam fluat,c;
manfuefear, vbi idem humor npe du!cis,crebr percplatur. id eft permanar,& pertrantSed videtur legend Hiimoracerbusivtfu h i c o r d o . v b i hu
>

haec

moracerbuspercolaturcrcbriusita,&c. L I N Q ^ E N ,

S V P.' T E T . & C ]

N a aqua marinajinquit/uperjid eft in fuperiore parte terr,primordia t e rri viri.id eft humons naturalis marini.taaut legenduefle,quemadmodu
excudendi curauimus.vinct ljb.tf es m a n u f c & A i d . antiq.& Parifnifi q>,
an Parif.& v n o mapufer. legitur. Liquitsniw tetrijj4perkprimj?ii(c.autlibm
vcrfnm paullo aliter prpj(rr.fic,enimille Liqit enimptperjetri ve-.

-h
.ftU
i TC

A
DE

R E R V M

N A T.

jl'igid vhi.

L I B

I I .

I$$

fed vel aliud agebat Prifc. vel criproris Hbrarij peccatumcft.

Quod quoniam docui>pergam connec~lererem,qua

Exbocaptafiemducat^primordiarerum
Finitavariarefigurarum ratione.
J 2 * W y ? p a fit:rurfum iamfemina qudam
Effe infinito debebunt corporis auclu.
Namque in eadem vnacuiufcuius breuitate
Corporisjnterfe multum yariarefigura
Nonpoffunt.fac enim minimis partibus effe
Corporaprima:tribus,velpaullopluribus auge.
Nempe ybi easparteis ynius corporis omneis
Summa atque ima locans,tranfmutans dextera fouis,
Omni modis expertus eris^quamquifque detordo
Formatffeciem totius corporis cius:
Quodfiperefi,fi forte yoles yariarefiguras,
Addendumparteis alias eritdndefquetUr
Adfimili ratione alias yt poflulet ordo,
Si tu forte yoles etiam variarefiguras.
Ergo formarum nouitatem corporis dugmen
Subfquitur.quare non efl yt credere pofiis^
Effeinfinitis diflant'mfemina formis:
Ne quadam cogas immani maximitate
EJfefpr quodiam docui nonpoffe probari.
Iam tibi Barbarica yeSlesJA.elibdquefulgens
Purpura Theffalico conebarum tincla colore,&
Aurea pauonum rident i imbuta lepore
Saclajiouo rerum fuperata colore iacerent:
Et contemtus odor myrrba,mellifquefapores
Et cycnea mele>Pbbeaque ddala ebordis
Carmina confimili ratione oppreffafilrent.
Nanque aliis aliudprafiantius exoreretur*
Cdere item rtropoffent in dtriores
Omniaficparteis,yt ixlmus in meliores:
t

^ *->*?K ^ ^CS
^'^^'^
y . ^
^ r? " ^ , - ^ U <
L

I4O

T.

LVCRETl I

CARI

Nanque aliis aliud retrh quoque tetrius effet <

Noxibus^auribus,atque oculis,orifquefapori. 1 Qua quoniam non funt in rbus redditajerta &*
/ v / / y * " * * rt'
finis vtrinque tenetfummam; fateareneceffe'fl
y^ / Materiem quoquefinitis dijferrefguris.
tr//
^^/ffpr'
"""J? Denique abignibus adgelidaSybiemifque pruinas,
i^'^^^^^ia^finituft^retroque
pari ratione remenf'ft.
"fZj1"^ffi^finit
enim calorie
frigus^mediiquetepQres
^%Zf/r/Z,''6** Inter vtrunque iacent explentes ordinefummam.
^^J?/^*Erio
finita diftant ratione crta:
A/A^'^^/
^^J^Anctpiti
quoniam mucrone y trinque notantur,
^M'"*
Hmcflammkjimcrigidkinfeffapruinis. ~
c

rtr*

-ntA**'
:

ft'/~^'n>> at j6'r*
I""*- c+t*x
jtf*'
'^ruJtf
-r*

t4

^*

EX H O c A P T A F I D E M

D V G I T ] apta,id eflpendens &

M*pn$p*

, ^ x h0,vel huic conncxa:etiam ex hoc ipfo fidem,hoc efl: argumentum &

& p r o b a t i o n e r n d u c i t . Ira exbac bis f u m o . quod efl: frequcns apud fcriptores.

FINITA

VARIARE

FIGVRARVM

R A T I O N E ] fie le-

gitur hic verfus in quinque lib.manufcriptis,nifi quod in v n o feriptum efl:

variata non variare. In codicibus autem Aldinis, antiq. Vicet. Parifi Se c e teris vulgatis Finitas variarefigurarum rationes. quarum ledtion vtra fit p o tior, iudiect le&or.verbum variare quidem neminem mouere debet, h o c
loco abfolute poni praeter morem videatur.nam etiam alibi eodem m o d o
vfurpatur,vt infr cod. libro,quinto ab hinc verfu.Nunc ad huus loci fententiam veniamus". Pofteaquamdocuit primorum corporum figuras d i k
fimilcis elfe, ac difpares : docetiameas ipfs figurarum difsitttilitudincs ac
varietates finitas efle.quadcrc fie Lart. ex fententia Epicuri. n* ri-rote
7 o.-nfAO. 7Wji tm/udiay ) /tw,| at
ai niyxpie&f j!voirnu,K) eit a. Ji&XvWTtu^yviil-

Jtj

yAi kmeiM-^Ja '(fo wt

fiaopate

fcHuawv.xy6

TUH

JUJJXTQY

TWUJTBU

Jieio-

$i c o-y^fjA-my ttyria. ^ ^ i i w . & c . i d efl: Prterc corpora indiuiduaj

& plena,cx quibus res compofita;, concretajquegignuntur, & in qua: diffoluuntur, comprehendi non poflunt r e , & vfi:figurarum autem differcntiis pofilint. N o n enim firi poteft,vt tt rerum naturalium differenti ex
figuris re comprehenfs nafeantur. In vnaquaque autem figuratione fimpliciter infinita funt corpora mdiuiduatdifFerenriis autem non funt infini*
ta.fed eo tantum quod re coprehendi n o n poflunt,infinita.Sicpropemo-,
du m Plutarch. fe* rn>v kirKym>v rot ipiK. aveu $ -m o-^i^ra

hrfict,

wt axwgsj.

Tuy kjv/uuy

kmzi-

id eft figuras autem atomorum re comprehendi n o n poff e : n o n tamen e(Tcinfmttas.. Q _ V o D S I N o N.^I T A , s i T ] t a - .

le efl argumentum Lucretij .'SiefTent infinita: atomorum figuras, efnt
aliquxatomiimmani cimmenf magnitudinc:hoc falfum ; ergo Se il-,
lud..minorem propofitiohem fic probac, N A . K Q ^ V . E I K E
4

rj

DE

RERVM

NAT.

LIB.

II.

D E M V N A c v i v s c v i v s B R E V I T A T E ] fecutus lutti in h o c
verfu religiofe c o d i e z v e t e r e s , nifi quod ex cuiufutstci cuiufiuius ,id eft
cuiufque vt quicquid pro quicque vfurpari folct & a p u d hunepocram, &
apud alios fcriptores. F A c E N I M] fie habet cod. Bertinianus, quem fecutus fum. alij face enim.

OMNIMODIS

E X P E R T V S

ERIS]

iibri manuferip. fie habent. alij Omnimode expertus fueris.

ADDENDVM
PARTEIS
A L I A S E R I T ] id eft addere oportebit : quod Ioauendi genus notauimus fupr lib. i . ad illum verfum . Alternas quoniam panas
in morte timendum, & item ad illum , Multanouis verbis pyafcrtim cum fit aven. dum. fie Varro lib. 8. de lingua Latina . Sic omneis repudiandum arteis, quod
in medicina, & in muftea, & in aliis multis diferepant fcriptores. A D S I M I ,
L I R A T I O N E ] fie reflitui librorum manuferiptorum au&oritate fretus. Virgil. lib. G. Quos fuper atrafilex iamiam cafura, cadentique Imminet affimilis.

Q_V A R E N O N

E S T v T C R E D . P.] wt 'iiy o-mt mivK, id cfl:

non poteft:, vel non dbet fieri, vt credas. i M M A N I J id eft ingenti, v t

apud eundem immania templa. M A X I M I T A T E ] VOX rara, m aximit as ,qim
vt probet effe Latinam,hunc verfum profert N o n i u s Marc, B A R B A R .
, v E s T.]id eft Babylonica%idemlib.4. CumBabylonicamagnifiefplendore ri->
gantur. veftes funt purpurea: textiles, autacu pi&arex Babylonia aue<5ta\
vel dicPhrygias fignificari. M E L I B O E A Q^V E] Fcflus. Trlelibcea purpura
nomine infulx^ in qua tingitur,efl
Virgil.lib.f./neid. PurpuraMaandro
dupliciMelibacuCurrit. MelibceaautemTheflaliar eft vrbs,de qua Strabo
lib.fj.&item Stephanusde vrbib* T I N C T A C O L O R E , E T A V R E A ]
aberat vulgatis omnibus copulatio & poft vocem c o l o r e , quam reftitui
c o n i c c l u r a d u d u S j C u m r e p c r i f l e m f e r i p t u m i n duobus cod. manufer. c o loret. A VR

E A P A Vh
.

R.ID E N T I

I M B,

C O L . S AE C L A

NOVO,

& c ] fie habent c o d . manuferipti, & ita legendum. quod item iampridem
a d m o n u i t P . Vicl:oriusannot.inepift.ia.lib. i^.ftcla autem, id eft gnera,
C Y C N E A M . E L E ]cantion'es e y e n o r u m . e y e n o s rraditum cfl: moribundos fuauifsim canere.Plato in P h s d o n e . K-iwa knrob&yiidvoi -n-n
yJ.hia a.A\i<n yiyn^7it %n fii^wn 7irt^ iiy iiv tlmivw,* $i$.-mvTis : id eft cyeni

5cc.

rhorituri tum m a x i m e canunt lartantesqudadDeum accefluri funteum

cuius funt miniftri. [UKautem
Gra^cum eft . fie f u p . ^ c Mufiea mcle,
D A E D A L A C H O R D I S ] variata, 7 7 s t b w \ m ^ A chordis: qua; varios folios reddunt chordis: vel varietate grata,& iucunda. fbbo'a autem intellige quacithara canuntur. N a m po'tse Pha:bum cithara canentem facir. .
Homcr. Ovpwtpif[uy}fif ^&>>>*!$vt)i hmfM > Q J A E Q J o N. - N . S.
I N R E B . R E D D,] id eft qua? quoniam in rebus locum non habent: vel :
non funt rebus atttibuta,vcl in rbus n o rcpefiuntur. C E R T A
ET:FI, N I s] & quoniam certa finis,&c. alij legunteertaque finis, vtfit verfus hypermeter, fed erranr. V I R I N Q_V E ] & ab iis rebus-, qua? fenfus -veliementer ofcndunt,& ab iis quos m a g n o p e r e d e l e & a n n v c l duobus extremis conttariis. A B 1 G N 1 B -v s] caloribus arftiuis. F I N I T V M E S T ]
fpatium. R E T R ou E ] frfgoribus hibernis ad calores arftiiros. F 1N.I T...E N 1 M]declarat quod obicurius dixerat.JwV autem lcgendum,non .
(

X^h

T.

I V C R E T

I I

C A R

I.

finis. Secl aliter hac de re M . T u l l . lib. 6, de R e p . Se Virgil.&: cereri.qttan*

quam Lucret. de fumma rerum agt, feu de omni: M . T u l l . de mu Jo.Epicutei enim non vnum mundum, fed plurcs, Se innumerabilcis ef volut.
ficigirurM. T u l l . Cernis autem terram qnafiqmbufdam redumtam & circumdatam cingulis :e quibus duos maxime inter fe diuerfos, & ctli vertietbus ipjis ex
y traque parteftbnixos obnguijfe pruina videsimedium autem illum, & maximum
folisardore tsrreri. Virgil. G e o r g . 1.Quinquetenenttadi%ona quarumynacorufco,tkc
A N C I P I T I Q J O N . M v c R o N E] calore, & frigorc.wwwtie id eft finc,& ita Adr. Turncbus. I N S E S S A P R V I N I S J U " hac feripturam recipimus, vt rcbam & g e c m a n a m , * / ^ interpretabimur obfeffa Se circumfufa,aut obtecta: atque ita habt libri fer omnes vulgati praeter Aldinos antiq.in quib. impreffura cfrinfenft.ln manuferiptisautealiis
feriptum reperi infenfa, Se ita habent Vicctini:in aliis itiftfla qua: feriptura:
varietas facile dcclaratlocum effe corruptum. ego aliquando exiftimaui le
gendum infefta pruinis. fcenim loquuntut
\.zt\m.vixlatminiisinfefta\,xtas
wltorttm libidine itifefta, mare prdonibusfeu piratis infe/lum^to infeftatum.fed
Adr. T u r n . cuius iudicium plurimi, vt debeo, facio, ait feriptura antiquorum codicum defendi poffe, fi intelligamus infeffapruinis dictum profefla
in pruinis.id eft definentia in pruinas,feu finita pruinis.
y

>

Quodquonia m docui,pergftm conneflere rem->qu<t

Exbocaptafidemducit^primordia rerum,
Interfefimili qufunt perfetla figura
Infinita cluere. etenim diflantia cumfit
Formarumfinitajiecejjfi, qufimilesfint,
E(feinfinitas,autfummdm materidi
Finitamconfiaredd quod non ejfeprobauk

X H O C A'p T A F I D E M D v c 1 T ] fie fupr. & M.TulI.Tufc. lib.'f

Fulgentemgladium clacunarifetaequinaaptum demittiiufsit. idem Acad. Iib.2,
xnnndus vndique exfe aptus. I d cm de Finib.lib. 4.0^0 rerum conferuatus, & omnia interfe apta,&connexa. ab hoc loco incipit docere cuiufque figura: primordia inter fe fmilia,efcinfinita.quod hoc m o d o probat.difsimilitudo,
feu diftantia figurarum finiraeft, vt ant probatum eft. at fi fimiles princr
piorum figura:,erunt etiam finicsrita fiet,vt fumma materia: fit finita. h o c
falfum.-contrariumenim fupr pro.batum eft.ergo & illud.

Quod quoniam docui, nuncfiiamloquu,age paucis

Verpbus oflendamjorpufcula materidi
Ex infinit
fitmmam rerum yfijue
tenere,
indiquepro telo plagarum continut^
3

DE

R E R VM

N A T .

I B.

I I ,

Nam qudrara vides magis effe animAlid qmdam

Fcundamque minus naturam cernis k} illls: ^
At rcgionejocoque alio>terriJque remous
Multa licetgnre effe in eojwmerumque repleri
Sicutiquadrupedum cumprimis effe yidemus
Ingencn anguimanos elefantosjndia quorum
Milihus emultis yalio muntur eburno,
Vt penitus nequeatpenetrariitantaferarum
Vis eifluarum nosperpauca exempla yidemus.
Sed tamen id quoque vti concedam^quamlubet ejlo
Vnka res qucLm natiuo corporefila, . <
Cuifimilis tototerrarum nonfit m orbe::
Infinita tamen nifierit y'ts mateni>
Vnde ea progignipofiit concept a.creari
Non poterit:neque,quodfiipereft^procrefere^lique,
Quippe et.enim\fumantoculijinita per omne .
Corpora iaBari-vniusgenitalia rei:.
Vne^bi^qua v & quo paBo congrejfa coibunt
Materi tanto inpelagojurbdque alina*
Non(vt opinor)babent rationem conciliandi:.
Sedquafinaufragis magnis multifque coorthRifietfarefolet magnum marejranjlrayguberna,
AntemmtSyproram-imalos^onfdfque natanttis
Taterrarumomneisorasfluitantia aplufira, ^
Vt videantury&ffldkium mortalibus edant
Infidi maris infidtas yiYeifquJtolmque
j
9

Vt rkarevelint:nve vl/o tempore crednt

( ,
Subdolacumridetplacidipeilaciaponti:
Sic tibififinitafemelprimordia quadam
Conflitue$:uum dibebuntfiar.fiper omne..
- Difietlaredfim diuerfi matriau
i
fJunqumin concilium ytpofiint compulfi cotre:y
'NiaremorMimcomlio^nectrejcertaaufta^ '
9

'I4'4

I V C R E T I I

C A R I

Quorum vtrunquepalmfieri manifefia iocet res:

Et resprogigniiO*genkasprocrejcerej?offe.
Q J OD

ciyoNiAM doc,

S V A V I L . ] N u n c incipit

NVNC

do-

cerc infinitamatriel corpufcula ab aetcrno tempore vfque continuata pla

garum'impulfione fummam rerum conrinere, & ita res omneis naturalcis
fingulareisabseterno
vfquetemporeprogignere,8c procreare.
Lo]idcftimpulfu,feutenore,vtinterpretatur Donatus i n P h o r m . v b i
hune verfum Lucret. profert ad illum locum, Hete iratmfuisfait ditlispro*
telet. docc'tque protelum dictum efe vel e? 5c
, vel ab afsiduo telorum i a d u . Vtitur eadem v o c e idem Lucret. lib. 4. Et quafiprotelo fiimulaturfulgurefulgur.protelare longe propellere ( inquit Feftus ) exgraco videlicet TVM,
quodfignificatlonge. Turpil. apud N o n i u m . Vropter peccatumpauxillum indignifsimepatriaproteUtumeJfefauitiapatrisAeg Se N o n i u m in vetb.protelare.
N A M Q J o D] ySuTre'pagss. D i c c t aUquis (inquit ) cfl quadarri animalia alia aliis rariora, verbi gratiajclephantoSjmonocetces^hnices. C u m
igitur elephanti rari fint, debent corum corporum primorum, ex quibus
conftantjfigurce efle rara; & finira; : ergo quaedam corporum primorum figure, funt finitai.hac efl: vsn>?e?>,feu obiedlio. F A E C V N D A M Q J e M I N v s] fie neceflrio legendum. loquitur enim de animalibus raris duntaxat,in quibus natura fit minus flecunda. A T R E G I O N E , L O C O QJT E

prote-'

ALio]hceftfolutioobiecl;ionis.

MVLTA LICET

GENERESSE

I N E o]id eft pofsunt efle multa: vel nihil obftat,quo minus multa fintani
malia fingulariain eo generc,alioinloco,etifi apud nos pauca,&rarafinr.
gnre autem lcgendum,non gnera, A N G V I M A N O S ] quibus manus eft
torcilis,flexibilis lubrica, volubilis ferpentis in m o r c m . M . T u l U i b . 1. de
nat. D e o r . manus etiam data elephantiSy&c.ltetam Lucret. lib. j . Inde boues
Lucas turrito corpore tetros jinguimanos belli docuerut volnera Vni Sufifme, Sec.
Elephanti autem manifs eft probofcis.fed de elephantis lege Plinium libro
I N D I A Q J O R V M M I L . E M v L T>] nam (vt feribit Plin.
lib.8.) poftium vicem in domiciliisprxbcnr dents elephantorum,fa;peif
que in iis 8c pecorum ftabulis pro palis fieri ex his dentibus Polybius tradidit. S E D T A M E N I D Q_V O Q J E] huius loci hxc fenttia eft. v e r m
efto, demus vnam rem vnius generis in tpto orbe terrar efle natam. nifi
crunt tarne infinita materia; corpora fimilia,5c eiufd forma;,ex quibus ea
res conflata in lueem proferri queat: neqUe <ireari,neque creata procrefeere,5c ali poterit. I N O R B E ] nihil rnutaui quanuis libri duo, manuferipti habeant in orbi. Satis eft mihiadmonuiele<torcm,vrrunque vfurpa}

8.cap.io.

tum efle veteribus. o N N E] 70 im.

VNIVS

GENITALIA

REI]

qua; ad vnam rem gignendam valeant. M A T E R I A E T A N T O I N

ELAG
id eft in
atomorum infinitatc, T v R B A
A I I EN A] id eft in turba atomorum difsiiriilis figura;., R _ A T I O N E M
CON U I A n D i] lib. Vaticanushabet,conciliari.tgo tamen,nhilmro. M " G N I S j M V L T I S Q J J E c c r o r r t s ] fie repofui fecutus libtoi omraeis
manu

o]

tanta

Q_ve
j

DE

RERVM

N A T . 11 B .

I I .

manufcriptos.cum in vulgatis legatuvyventifquecoortis: qua? feriptura quanUIS videarur fpeciofa,& probabilis-.Ilcenim locutus eftlib.TF. Vents vbi^at que animafubito vis maxima quda ^ut extrinjecus, aut ipfa ab tellure coorta e
Sec. placer tamen mihi magis antiqua. T R A N S I R A , G V B R N A , ]
fie reftitui fecutus veftigia veteris fcripturai.nam cum reperiffem in tribus
libris mznuCcnythjranftrasauerna, in v n o tranfira curua carinaiftztim c o n ieci cauerna corruptfuiffe exgubernd:ztcpc xguberna factura c(fc guuerna,
U. pro b : deinde cuuerna: deinde c<*mw:poftrem6 carinas. qua meam o n ie&uram fpero doc"feos viros, eofque MAXIME, qui verfati funt in Jeftione
membranarumantiquarum,probaruros. vfus eft Luret.ead voce.lib.4.
CR retla fuperneguberna.guberna autem idem valet, quod gubernacula. qua
de v o c e plura ad illum locum dicemus. T O N S A S Q J E N A T A N T E 1 s ] id eft remos fluctanteis. Virgil. lib. 7. Yneid. & in lento luBantm marmore tonfit. Ennius : Von}petunt : exin referunt adpeBora tonfas. Idem
fofte recumbite vefiraque peBora pellite tonfts .
(inquit Feftus)m#Y,
quid quafi tondeatur ferro. A P L V S T R A ] ^ipluftra ( inquit Feftus ) nauiumernamenta quajiamplufiria,quU-erant amplius, quhnejfent vfu necejfaria.
Cic.in Arato Hauibus abfumtisfiuitatia qmrereaplufira. quemadmodum autem Lucretius, Se M . Tull. dixerunt flaitantia apluftra : fie Virgil. lib. 10.
fluitantia tranfira. P EL L A C I A] id eft fallacia pclliciedo.Vtitur eadem
y o c e etiam lib.'. Nec poterat quenquam placidi pellacia ponti SubdoUpellicerein
fraudent ridentibus vndis. Tellicere (inquit FEFTUS) in fraudent inducere. id alibi
in verbo Lacit Laxfiaus efi. Virg.li. z. JEn. inuidia pofiqulnt pellacis Vlyjfei.
{Haud ignotaloquor)fuperis cocejSit ab oris. AE v v M D E B. s P. P E R O Mn E] quidam lib. feripti habent, anium deb.fp. per omnem. I N C O N C I L.
V I p . c . c o 1 R E] in concilium coire: id eft conciliari, congregari.
t

Effe igitur gnre in quouis primordia rerum

Jnfinita palamjl^vnde omniafuppeditanturi
Necfuperare queunt motus vque exitiales
Perpetuo\neque in ternum fepelirefalutem;
Nec porro rerumgenit'aies\auclificique
"Motus perpetuopoffuntferuare creata*
Sic quogeritur certamineprincipiorum,
Ex infnito contratlum tempore beHum:
Nuncbtc,nunc ilcfuperant vitalia rerum:
Etfuperantur itemimifceturfunere vagor>
Quempueritountvijntesluminis'oras. '
Necnox vlla diem^nequnotiem auroraJecutaft
QnnonaudieritmiftQsvgitibtisgris ; , <

f,

rus

"^f

146*

T .

L Y C U T I I

C A R I ,

Vloratusynortiscomits,^* funerisatri.
!

eo,8cc.
EXiTiALEs]

G N R E I N Q_V o v i s] vel ex h o c l o c o apparet fupr legendurr*

Tinlu licef gnre ejfe in
N E C S V P E R A R E QJT E v N T M
VTIQJ,
id eft nec vtique motus cxitiales,& peliferi,res
genitas fuperare &finidjtuspenmcrepo(Iunt,quin extinclasaliquado renaicantur: nec gnitales, & adgignendum vtifes, & falutares queunteaf.
dcm in perpetuum feruare.medos in omnibus libris fcriptum & imprcf.
tum edexitialeis. legendum enim exitialej i n recTro cafu. s 1 c A E o
G E R 1 T v R , & c . ] S i c arquali (inquit)principiofum certamincfeu prlio
bellura geritur ab etemo t e m p o r e . N a m neque res genirx mancnt tern x , n e q u e i n perpetuum.intercunt : fed Se res quar genitar funt,intercunt: '
&quaeinterierunt,renafcuntur. Ita firvt fumma rerum fit alterna, cum res
fngulares quotidie nafeantur, & moriantur : oriantur & occidant. c o N T R A C T V M ] idem lib. 4. Haut* cum ventis tontratlum degere bellum,
v 1 T A L 1 A R E R v M] id eft res vitales, quemadmodum apud Horat.
epifr. ad Scxuam tupofeis vilia rerum : ideft res vileis : quem locum nos in
omnibus libris corruptum, reftituimus ex auctoritate codicum manufer.
R e s vitaeis autem intcllige,qua ad vitam aliquid conferunt, & adiuuanr.'
v A G o R . ] vagitus.Feftus vagorempro vagkupofuit Ennius
Quiclamom
rem oppugnatis vagere vohnti. Et Lucret.
Et fuperantur item,mifutur
producit teftem hune eund Lucret.verf.Nonius,fed corrupt. v is E M T E S L V M I N I S O R A S ] nafcentes.lib.i.</ in luminis oras Exoritur.
r

hb.\6*

lib.2.

/
j^ufc

^
' J"

11(2-

luttin bis obfignatum quoque rebus babere

Conuenit:& memonmandatum mentefenere
^Mdejfeinpromtu^quorum natura videtur^
Quod gnre ex vno confiflatprincipiorumt
*Nec quicquam, quod nonpermijlo femme conjiet,
Et quam quicque magis muitas ris pofidet inje,
A tquepotefiates: ita pluria principiorum.
Infefe gnera ac varias docet ejfefiguras+
V.rincipio tel/us babet in fe corporaprima,
Vnde mare immenfum voluentesjuminafont^
Adjidul renouent: babetjgnes vnde oriantur^
'Nam multisfuccenfalocis ardentfola terra *.
Eximiis verofurit ignibusimpetus Aetnx*
>4

Tumporronmd&ffugS)Orbujldqu&Uta

^4jenbitshumms,habe&ynde

DE

R E R V M

N'AT.

I B.

I47

I I .

Vnh etiamfluidasfrondeis^pabula Ut a
Montiuago generipofttprbereferarum*
O B S I G N A T V M ] id efl: roemoriannandatum , i n p e & o r e coriditum*
tranflatio ducta tabulis obflgnatis ea enim obfignare folemus, qua; a b
aliis videri nolumus,qua;que diligtifsim cuflodiendaefleputamus. E T
HEM.
M . M. ] dclart quod obfcurius dixerat,
fyiMmtur.
N I L B<
s E, & c ] docec nihil efle in promtu p o f t u m , nihil natum, nihil genitum,
q u o d ex vno gnre principiorum,auc quod ex omnibus vnius figura;, $C
fimilibus principiis confier, nil efle in promtu aut,fubintcll. ornm,quorum & c . Qrj

ORVM

NATVRA

T E N E T V R , ] f i c habent libri m a -

nuferipti: vulgati quorum natura videtur. E T Q J A M Q J I C Q J E M A G 1 s M V I T A S v i s , & c . ] Prifc. hune verfum proferr lib.tf. (quanuis
cum paullo alirer legar,) d o c e n s v Lucr. numro multitudinis vfurpatum efl: v t etiam Salluft. lib. 3. hiftor.7tf </o iam ajfuetum ad omneis vis controuetfiarum.ythut eadem voce in eodem numro & lib.;. quafi multa vis
ynius corporis fXtewr.Animaducrtatlitterarum ftudiofus etiam vfitat fuifle
bonis feriptoribus h o c l a q u e n d i genus, qum magis,ita magis '.qum magis,
itaplura. nam vfitatius illud de quo alibi
magis,tant magis.Sic
autem citatur hic verfus Prifc. Et quam multarum rerum vispofitdet in fe.
ITA PLVRIA]
fielegdum.NamficrcpcrioVcrereseflelocuros.quod
quidam f e m i d o & i , & arrogantes non videntes, fuppofuerunt h o c l o c o
plurima. quod & alibi fecerunt. A S S I D V B R E N o V E N T ] fie l e g e n dum. & ira feriptum eft in lib. manuferiptis: nifi quod Varicanus librarij
culpa haber, remouent. H A B E T , I G N S V N D E ] habet corpora, ex
quibus igns oriantur. E X I M I I S V E R O] fie habent omnes Iib.manuferipti. omnes fer vulgati, Ex imis. quos non fum fecutus. Eximiis autem
interpretor,egregiis,infignibus,non vulgatis,neque vfitatis. 1 M P E T V s
AE T N AE] fie puto imperum tnx d i u m efl*e,vt impetuin a e l i l i b . f.
Trincipio quantum ulitegit impetusingtns. D e /Etna; autem ignibus copios
difputabitlib. 6,

diximus,^4?

Quare magna dem mater^matrepueferarum,

Et nojlrigenetrix hc difafl corporis yna.
Hinc veteres G raim dotli cecinerepo't
Sublimem in cm ru biiugos agitare leones;
Aris infliatiomtgnam pendredocentes
Telluremjiequepoffe in terrafifiere terram.
A diunxereferas:qud quamuis ejferaproies
Ojficiis dbet molliri vi&a parentum.
Trturaliquecaputfummum cinxere. corona

17v//r

/'xfzjff

f
L

s r> -c -i

48

T.

LVCRETl I

CAR I

Eximiis munit a locis quodfuinet vrbeis. )

Quo nunc infigniper magnas prdita terras
Horrficferturdiuina matris imago.
Hanc "varia gentes antiquo morefacrorum
ldaam vocitant mdtrem> Pbrygidfque cateruas
Dant comits\quiaprimum ex ill/sfnibus edunt
Per terrarum orbemfiugescpiffe creari.
GaUos attribuunt^quia numen qui violarint
Matris^ ingratigenitoribus inuentijint:
Signifcare volunt indignos effe putandos,
Viuam progeniem qui in oras luminis edant.
Tympana tenta tonantpalmis,<&< cymbala circum >
Concaua, raucifonoque minantur cornua cantu:
Et Pbrygto Jlimulat numro caua tibia menteis:
Teldque praportant violent ijignafuroris:
Ingrat os animos^atque impia peBora volgi
Conter rere metu qupoflintnumine diu.
Ergo cum primum magnas inuecla per vrbeh
Munifcattacita mortaleis muta falute:
Aere atque argento femuntiter,omnia circum
Largtficaflipe ditantes ninguntque rofarum
Floribus vmbrantesmatrem comitumquecateruas.
Hic armta manus ( Curetas nomine Graij
Quos memorant Pbrygios) interfe terque, quatrque
Luduntjn numermqueexfultantftnguine Uti.
Terrifcas capitum quatientes numide criflas,
Viclos referunt Curetasiqui louis illum
*\>
Fagitum in Cretaquondamoccultaffeferuntur:
Cum pueri circum puerum pernice cborea,
iArmati in numerumflarent:pernic cborea ^ '
Armati in numerurhpvilfdrmt ribus ara^ ' '
Ne Saturnus eum malis mandant ddeptusj
Aeternmque daretpjatrifub petlore yolnm^
y

DE
R E R V M N A T . .X I B. I I ,
s Q_v A R E M A G N A D E V M M A T E R} h#ceadem y b e l e poctis
3PPELLATUR& Cybeli cultrix, & D i n d y m e n e , &Bererintia.Arnob.lib.3.
duerf! gentes. Terrain quidam e- vobis>quodcunBisfufficiat animantibus viBv
matremmagnam ejfe dixerunt : eandem banc alij qudfalutarium feminumfmgem
geratyCereremeJfe pronunciarunt : nonnulli Veftam, qus in mundoJetfola, ceteris
eiuspartibus mobilitate in perptua conjlitutis , & c . I d c m lib.7. Sed & magna tnateraCcita ex Tbrygio Tefsinunte mfsis confmiliter vatum falutaris populo &magnarum caufa Utitiarum fuit tkc. fequitur ftatim. nihil quidem aliud fcribitur
miffum ab ^ttalo Rjege, n'ifi lapis quidam non magnus ferri manu bominis fine vlla
imprejf on e qui pojfet'.colorisfurui atque atri, angulis prominentibus inaqualis, : &
quem omnes hodie ipfi illo videmus in figno oris locopofitum indalatum,&ajperum, .
& ftmulacrofaciem minusexprejfam fimulationeprbentem, & c . de eadem lege
Herodianum lib. 1. & Ouid. Fait. 4. S V B L I M E M I N c V R R v ] fie
banc verfum rcftitui reclamantibus libris omnibus.conic&ura fola ad hac
fcripturam,nifi fallor, rectam,& yeram d u u s . Atque haecrnea? conjectura? ratio eft. Ita fcriptum erat in. emendatis llis, & anriquifsmis libris Sublimem in c>r.annotatum eft pofte ab aliquo ftudiofo ad oram libri regione huius loci,idque fignis duobus fimilibus appofitis,y&/:qua? erat
interpretatio vocisJublimem: D e i n d e , qui ex illo codice aliud exemplum
dc'fcripfitfcriptor Iibrarius.exiftimansvocem fublimem efle mcndofam, &
fedentem in eius locum fubftituendum, ita fecit : deinde fcmido<5ti, hune
verfum legentescum animaducrterent,ptimam fyllabam vochjdentem
efle breuem,nequc huic loco conuenire, repofuerunt fatis temercfedibus
ita ex SublimemySedibuSjum efle puto.hc mea conjectura eft.qu mihi
ita demumcv?fX' videbitur,fi doctis probabitur.fin minus^rimum fatebor me parum vidifle:deinde rogabo vt aliquid melius reperiat. nam mea
quidem fententia voxfedibus hoc l o c o inepta eft. Dictum eft autem L u cretioJublimem in cu)ru,& item Sex.Iulio Frontino lib.T.Stratagematum,
cap.p.ita v t Virgil- Sublimes in equis lib.7.^neid. Idem V i r g . videtur hc
locum imitatus lib. 6. qualis-Berecintia mater Inuebitur curru Thrygiasturrit
per vrbeis Lata Dempartucentum complexa nepotes, Omneiscalicolas,omneisfupera alta tenentes. ad quem locum nott Seruius, quia pfa efi terra, qua vrbeis
3

>

fujfinetyiccircodefignarieicoronamcumturribus.

BIIVGOS

AGIT, LEO-

N E S] Macrob.lib.i.Sarurn.cap.21. Quis enimambigatmatrem Detm, terram

baberi Hacdea leonibus vehitur, validis impetu, atqueferuore animalibus :qu natura cali efixcuius ambitaer continetur. Aliam m o x caufam.fubiungit Lucret.'
A D I V N X E R E F E R A S , QJR o b],Ouid\ lib. 4. Faftorum aliam vult caufam efle. Cur huic genus acre leonttm Prabeat infolitas diuga curua iubasi
Defieram-.ccepitiferitas mtllita per illam Creditur. id curru tefiifcata fuo efl. A rnobiuslib. f.aliam rationem afFert. O J A . N V I S] quantumuis. M V R A L 1 QJT E]fieab Ouid. tuirifcra Vivg.turrita appcllatur.dabatur aut muralis corona ei qui primus muru fubiiflt:qux erat aurea. E X I M I I'S M v-*
N I T'A' L o c 1 S] fie habent libri manuferipti: vulgatife'romnes Ex imis.
egoantiquara probo.veruhtamen iudicet lclor, c^y O N V N C I N S I GN J ] corona, i D A E A M- V O C I T. A N T M A T R E M] Phrygi, c P h r y y

JO

T,

t V C U T

I I

C A R

I.

gia a u e & a m . G A L L O S A T T R B V V N T ] Feftus. GalU, qui yocantur m*

tris magn comits ydiii funt jluminejui nomen efiGallo \quia qui ex eo biberint,
in bocfttrere incipiant, yt fe priuent virtlitdtis parte. Alij putanc idco eos fbi
genitalia incidere,quia Violauetint nomen patris, m a m f v e , ne pofsint ip
fieri parentes. IegcOuid.hac de r c e o d e m lib. Q J T I I N O R A s] i n v o t

ce qui i,vocalisnoneliditur,&corripitur. T Y M P A N A

TENTA

T o-

N A N T]profevt hune verfum Nonius Marcellusin v o c e tenta, E T C Y M B A L A C I R c v M C O N C A V A] cymbala di&a funt kmi fi nt^ quafi
incurua, & caua.Itaque epithetumaddidit vald a c c o m m o datum. M v N i E i c A T] donat,beat. s T I P E] n u m m o fgnato,vt docet
Fefta$.cuirciteflimoni9 (inquit ) efl jquod datur militiflipendium: & quod cum
fpondetur pecunia,f\puUri dicitur. N I N G V N T Q J E] Se tantam rofrum
copiant effundunt atque afpergunt,vt ningere,feu ninguere videantur. tralatio eft. ninguo fit ninguidus. Aufon.epift. 2. ad Paull. iam ninguida tin-)
guitOppida berorum. cv Rt T A S ] Virg. G e o r g . 4 . pro qua mercede canons
Curetumfomtus crepitantia'quexV4fecutx Sec.
Callimach.r Ai*. Ou\x Si kow

juJpce\,quia

^t,

ra

iy
Kveiovitf.
iidem Corybantes nominantur. O u i d . lib. quem
fupr dhv.pars manibus clypeos,galeas parsfundit inaneis.Hoc Curets habentJboc
orybMtes
opus,Sec.Virgil.lib.5. ^Eneid. Hincmater euhrixCybeli^ Corybantia'*
que sera, hi funt pueri & facerdotes magnas matris D e o r u m : de quibus lege
D i o d o r u m SicuLlib.i. & . Se Strabonern
cuiuflibet mihi harc pauca verba aferibere. t i r w / ' ffxafyv x.\tf-n*t vivt 7}y.e cviT\iot
xivmy [mt
cu7ro<DJbrjTt? iB&7i<m'jfat
(vfov tzv i$e) tyi <ni <fia{ ytvina
tir $ 2 xpvop
ti'm.y^n
tia$iei
)ynmny
r i v a a/m th }ivicn{
tU Si
THautw

lib.10.

pp^: ci ?,
c^dwr
Pa
l*
t

pr

t*

S
<ir7T>

g.*' ^
fuuifyii
KaQw
Knf-vtifit ptpr- w/ATntyw,
iy Toii-iuy A^(iy^<pm
jj
tKh '/ppm, "9 SofiQ* vfcxiinrne rity %t)y,
XyAM.oy iy
i , Kvio&v
'-Csatnrtimvrtf hmt roy ntfu,'< id eflhosautem Curetas nominabant,adolefcteis quofdam,armatam faltationem referenteis, proferentes de louis ortu
Fabulam:inquaSaturnnm quidemintroducuntliberosfosftatirn vt nati
funt, deuorarc folitum : R h c a m autem partus dolores celarc, Se puerum
editum f u m m o u e r e & feruare conantem : atque ad hanc rem Curetas affumentem, qui cum tympanis, & talibus aliis rbus fonoris, & faltationc
armata,& firepitu deam officios circumeuntes terreant Saturnum ,'furtimque ci fuum filium fubftrahanr. I N T E R S E T E R Q _ V E o^y A T ER
E] fie reflirui couie&ura du&us. venit enira mihi in mretn feriptum effe in libro aliquo antiquo, terce, caterce, pro terque^ quatrque. ( firpe
enim c, pro qurepericurferiptum inmembranis antiquisj cx/(j-'poftca
f6lu ef cateme,cx ter ce forte, L A E T I] libri v eteres, Fleti. q j i 1 O V I S
1 L L. v A G.] hoc pulchr-defcribit Callirn/iis verfibus, quos paullo ant
?protuli.i:a Se Ouid.eod.lib. Tutus vtinftnti vagiat ore puer, R M A T I I N
N v M. s r A R E N T ] "hune verfum delendum cenfeo. P V L S A R E N T
A E R I B V S AE R AJ citt Charifius lib.i. N E S A T V R V S E V ' M M A L
s M A N r> A R E
eft ne maxillis pcrmifterer,& ita dcuorarer.Nain
SaturnuSjVt oftendimus exStrab'one, filios fuos deuorare folitus effe fin-

IktAw|>
i

qjst

TJid

xfoy'oy,
3

DE

R E R V M

L I B . . . II-,

jej

gitur.vnde etiam Latinis.Saturnus di&useft*M..Tull. lib.. de nat.dcor.

Saturnus autem appellatus e f l , quod faturetur annis. ex Te enim natos comeflfe fingirur folitus, quia confumittas temporum fpatia, anrttfqoe p r x teritisinfaturabiliter xpletur. Ex huius loi fjmilirudine verfus potae c u iufdam vctetis,quos profert M . T u l U i b . 4. TufcuLquceft. & lib.3. de orat.
ad Q u . fratrem, qui in omnibus, quos quidem viderim Iibris,corrupt leguntu-r,fic reftitui: Impius hortatur me frater\ vt meos malts mifer Mandem natos.
vulg enim legitur manderem, pro manem. Atque vt aliud ex alio incidit,
fateor non tam rbrarij culpa, qum mea faetum effe, vt verfus ille Horatianus,quieft aty.$.\ib.z. Cum rapies iniuta malts tidentem alienis,non fuerit cum multis aliis locis emendatus.. Habebam enim fcripturam co-dicum
manuferiptorumin meis aduerfarin, fed cum fufpenfus atque occupatus
efcm pluribus curis,& cogitationibus,Jn e a v e r f u dormitaui,emque ita,
vtlegiturin vulgatislibris,excudi neglexi. Sedlegendus ita eft Cum tapies
in tus malis ridentem alienis.lam malis alienis :id eft maxillis alienis.wWw autem
Jeu maxillis alienis ridrent docet Euftath.ad illum l o c u m , eft non libenter,
neque ex animo ridcre^Sc ita ridere, quafi non tuis, fed alienis maxillis rideas.quod fumtum efle ex illo Homeri verfu O ' J W . v. o J ' y>.$$u><n
yt^w
id eft, llliaute malisiam ridehantalienis: indicauit mihi I o .
Aurams collega meus, vir do&ifs.
1

kr&oTe'uicn,

Proptere magnam armdtimatrem comitantur.

Aut quiafignificant diuamprdicere,vt armis,
Ac virtute veiintpatriam defendere terram
Prfidioqueparent^decorique parentibus effe.
Qu bene &> eximil quamuis difitofiafirantur.
Long*funt tdmen vira ratione repulfk
Omnisenim perfediuumnaturaneceffefi^^Uc~'
*u>*/Zt
mmortaliuo fumma cumpacefruatur, f '
J
Semotd noflrii rbus feiuncldque longe.
Nam priudta dolore omni^priuata pendisIpfdfukpollensopibus nibilindigd nofiri^ '
Nec bene promeritis capitur nectangiturira*
Terra quidem vero caret omni temporefenfui ^
Et quia multarum potiturprimordia rerum\ .
"Multa modis multis effert ip laminafolis .
Hic fi quis mareN&pfunumfirermque voedrepnfkHctfmgesj& %acch\mmine abuti .
y

>c

Cy

&</

rtf?'

/y

151

T.

.LV-Cft.ET.il

C A R I

quant

Mauult^
laticisproprium pro ferre vocamen:
Concedamus vt hrcterrarum JliBitet orbem
f
Effe dem matremjium re nonft tamen apf. r
1

' P R O P T R E A M A G N A M ] fie habcit onines lib. manuferipti pra; ter Vaticanum,in quo feriptum ed Praterea.
P A T R I A M D E F. T E R R A M] -m-rt'iAL yjj-xn. ' D E C I R i Q J E ] S c o m a m e n t o . D i s P O S T A J i d
, efl: difpofta, v t femper alibi repofidjeompofia^SCfmil.pro repofta, & cOrht

::pfita. - O M N I S - E N I M
!

P E R ' S E ] hi verfus

pofitiiamfuntfup.Iib.i.iu

: prineipio.' E T ' ({jr i A M V L T . ] quidamleguntSed quia. H I C S I

' Q_y1 s ] in quibufd. Iibris Icgitur, Huefi&c. quidam d o c t i leg volunt bine
pquis &c.
D v M R E N O N S I T T A M E N A p s E.] id efl; dum tamen
re apfe,quod valet,reipfa,non ft. fie reftitui conie&ura d u & u s . N a m cum
reperiftcminomnibus
manufcriptis,^w ver* re tamen J^/J, facile l u fpicatus f u m , primm cum declarans aliquis illud ttpfe^ ranquam o b f c u r i ,
afcripfftt ad oram libri vera ,tranflatum effe h o c ver* i n contextum ver*
b o r u m Lucretijideindeexrf/^faclium'efle^/?. itatotus verfus corruptus
cft. reapfe autem dixifle veteres, reftatur Feftus, vtitrque teftimonio P a cuui j in armorum iudicio. Si non efi ingratum reapf,quodfieci bene. vfurpat Se
M . T u l l . lib. 1. de D i u i n a t o n e . F o j w reapfe nulUfuntiJpeciem tantum animis
offerunt* Se lib. i . de Finib.Quamobrem ordiamurab eo qmdprimmpofukquod
idem reapfeprimm efi.ldva in Lselio :feenrimJpecie qitidm bUndaffiedreapfe
multis locis repudUnda.Phat.K\id.ntinus quk>n reapje experittudoySca \ *
y

Ubrsi

>

Sxpe itaciue ex vno tondent es qramina campa

*
^J.< i l^ Lu t ^rlfu3^amgerpecudesj& equorumdueicaproies,
tt/tUfa**-*
^uceriquegreges,fub eodem tegmnecdi, > , .* '
^
Exvnoquefitimfedantesflumineaqua . '
Viflimiliviuuntffecie,retinritqueparentum t *'
Naturam>o* moresgeneratim qu^imitantur.
Tanta'f in quouis gnre berb materiai
Difimilis ratio: tanta'Jl influmine quoque

j ^ >hf
Hincporrb quanuis animintem ex omnibus vnam f
^Offa,cruor,ven^calof,bumor,vifcera,netui *\ \V> tv^K*
<Conftituunt:qufuntporrb diflantia long >
VifimiliperfeHafguraprincipiorumS \
u * *
Tum porrb qucunque igniflammat'a iremantur^ ' ** ^
Si nilprtendfammexfecorpordtradunt,
> \* \
Vnde ignem iacere,& lumenfummittrepof'mtt
}

t X

Scintil-

DE

RERVM

N A T . EI B.

II.

JJJ

Scintildfqueagere^aclat differre fauiUam.

Cetera confimili mentis rationeperagrans
nuenies intus multarumfemina rerum
Corpore celare,& varias cobiberefiguras.
Denique multa vides;quibus efi odor:&Japor vnh
j^elligione animum turpi cum tangereparto.
funtjumado/es inprimispleraq dona.
H M igitur variis debent conflarefiguris.
Nidor enimpntrt\qufuccus non it in artus:
Succusitemfeorfum ey* rerum faporinfinuatur
SenfibuSyVt nofiasprimis differrefiguris.
^
Vifiimiles igiturformglomeramen in vnum j
Conueniunt: & respermifofemine confiant, t
Quin etiampafiim noflris in verfibus ipfis
Multa lmentavides multis communia verbis. . 7 / Cum tamen interfe verfus^ac verba neceffefi
Confiteare alia ex aliis confiare elementis.
Non quo multaparum communis littera currat:
Aut nulla interfe duo fint ex omnibus ifdem:
Sed quia non volgo paria omnibus omnia confiant:
Sic aliis in rebus item communia multa
Multarum rerum cumfintprimordiadongl
Difiimili tamen interfe confifierefumma
Pojfuntivt mrit ex aliis confiareferantur
Humanum genus,acfruges^arbufidque Lta.

*~-7{eddita

D V E L t i c A P R O I E S ] duellica, id eft bellica. N a m ducllum idem

valet,quod bellum,& duis idem quod bis. Feftus. duellum hlium, videlicet
qubdduabus partibus de viBoriacontenentibus dimicatur. in voce duellica u $c
e.in vnam fyllabam coe'unt. alij dicunt in voce equorum m . elidi, v t in metiendo verfu ita legamus, & equoru duellica proies. Iam per equorum duellicam prolem equos intelligc. equus enim animal eflbellic. V i r g . ^ n c . 3 .
Bello armantur equi, & c . B V C E R I AE C^V E G R E G E s] cirt hune verfum Nonius in voce bucexfit in vocegyfg,docens greges reperiri etiam
i n gnre faemineo.B#ww(inquit Feftus) debobus dkimus.M. autem B u cervoxdu&aduabusGra?cis#s?bos,8c^.fcornu,

TANTA EST]

IJ4

T .

cmtpaytiua.

L V C R E T I

C A R I ,

I A M V E R. O Q_V A M V, I S A N I M<A N T E M X O M ,

V N A M] fie habt libri manufcrfpti. E X S E C O R P O R A T R . J f i c h u n c

l o c u m rcftitui cum in eod. manuferiptis r/w'rffriptum reperiftem. quidam vir d o d u s legendum putatexfocorpore.id.efex fuo corpore. v N D - E ]
id eft ex quibus corporibus,&c. D I F F . E R R E ] J>pspw,in diuerfsparteis ferre, M E N T I S R A T I O N E ] fie dictum mentis ratione, vt alibi, univtiratione . Perfidie eft iam animi rationeexfoluerenobis Scc. C O R P O R E .
C E L A R E] in corpore fuoinclufa,& abdita haberc. d o H I.B E R E ] c o n tinere in fuo corpore inclufas. I I N I Q J E M V . CKVIB.VIS E S T
O D O R , E T S A P O R V N A , ] feeutus fum in hoc verfu libros vugatost
qui omnes fichabent,exceptis antiq.Venetis.manufcripti autem Cxc.quibm
& color,&pporvn. quos quamobrem non fimus fecuti, m o x dicemus.
y

RELLIGIONE

ANIM. T V R P I C V M T A N G .

PARTo]fichuC

verfum reftitui partim auctorrate veterum codicum fretus, partimconie-

ctura ductus.Nam cum reperifmin codicib, manuferiptis aliis J{elligione
animu turpi contingere parato,a\iis .contingere patrciti npnullis exeufis, vt. Parif.
contingereporro,ex contingere,kdctitangere,exparato ampatro cciparto. (qua;
v o x reperitur intgra in eod. V e n c t . antiq. ) approbte atqj ade mihi p r eunte noftro A d . T u r n . hune igitur verfum fie declaro: C tangere animu
religione,id eft cum timor deorum coturbaris atque x(kazs turpiparto ob
turpepart,id cftpropter ealucra,qux tu mentiendo,peicrando,fraudando, & malis artibus fecifti : feu cum o b tuas iniurias, furra, & rapinas Diis
immortalibus facrificas, v t e o s t i b i p r o p i t i o s & p I a a t o s r e d d a s . h x c e f t
huius verfus fententia. fed liber nunc mihi de toto h o c l o c o , quid' fentiam.expromere. N o n te diutius fufpenfum,l'ecT:or,tenebo. verfum \edditafunt cum adules in primis pleraque donatvzl, vt in nonnullis libris reperitur,
& maxime manufer. B^eddita funt.cum odore Scc. adulterinum efle puto : atque ita Lucretio feriptum effe arbitror,quemadmodum excudendum curaui:totifque huius loci ha:c mihi videtur effe fententia. Denique multa
vides odore fimul, Se fapore p r x d i t a , n e m p e quo tempore tua turpia ILiera animu m tuum mordent, vrunt, & cruciantd eft cura hoftiisimmoldis D e o s placare ftudes:ha:c igitur,qux tu immolas, qua: prdita funt o d o re fimul,&: fapore debent variis conftare figuris. Sed quarrataliquis, v n d e
incontextucarminis Lucrctianiirrepferitbicajienusverfus.dicam,quod
mihi venir in mentem. ad hune verfum l\elligione animum turpi cum tangere
/w/>fhidiofus aliquis,fortafTe annotauit .i. cum adoles dona Diis obUta\ feu eu
yf/7jfo*j.hancannotatiunculam arripuit alius, Se ex ea, addiris quibufdam,
qu ad fuperiorcm verfum pertinere poffent,verfum illum fecit ineptum:
J{edditafmt cumadoles Sec. ex.quo poftea concinnauit alius \edditafunt eu
odoye,Scc. Se eadem opra corrupit fuperiorcm, in quo ct.t .quibus eft odor,
&fipoyyn Scfub({h\iit quibus
&color &faporyna,
& c c u m hc Lucretius de duobus rantum loquatur,nempeodore,Sc-fapore,feu n i d o r c , &
fucco: cmqueex fententia.Epicuri colorura varictasnon fiatcx.difsimilitudine figurarum, fed ex varia -&djfsimilipofitura j O r d i n e , m o t u , & c . v r
amoxdocebitipfe Lucret. JH AE. C . i Q I T v, R, . v A R, U s JD E B EN. T^&.J
y

DE
R E R V M
N A T .
t I B, I I .
ttf
icigitu^quibuseft odor, & fapor vn ,diccndum eft variis figoris c o n ftare. N i r> o. R]qoem paullo ant dixit o d o r e m , nunc nidorern dicir.nidordnquit,ea via pntrt in artus, qua fucco,feu rerum fpori prarclufus
aditus eft:& contra fuccus feorfum in fenfus infinuatur.ex quo intelligere
licet n d o r e m , & fuccum: feu odorem & faporem nonciufd figura? principiis conftare. G L O M E R A M E N I N V N V M]in vnum concilium , &
coetum. c ^ y i N E T I A M N O S T R I S , & C ] vfus eft eadem fmilitudine,
atque adeo iifdem vcrfib.fup.lib.i. E X O M N I B V S I s D E M] fie Iegendum,nifi malis lgre itfdem.tfdem M . T u l l . in perfe&o oratore vfurpatum
tradit ab Etmio.templisifdem. eifdem erat vertus (inquit) nec Umen opimius. ma*
VefonabatyfdemJmpetratum efl confuetudine, vtpeccarefuauitat caufa liceret,
r

Nec tamen omnimodis conneBipoffeputandu fi

Omniainam volgofieriportenta viderer.
Semiferas hominumfiecies exiHere:& altos
Interdum ramos egigni corpore viuo
TrultdqueconneBtterreflria membra marinis:
Tumflamma m tetrofiiranteisore Cbimras
Pafcere naturam per terras omnipar mets.
Quorum nii'fieri manifefiufi^omnia quando
Seminibus certis certa gnitrice crta
Confieruare genus crefeentiapoffe videmu**
Scilicet id certafieriratione neceffefl*
Nam fua cuique cibis ex omnibus intus in artus
Corpora difceduntxonncxdque conuenienteis
Efficiunt motus: a t contra alina uidemus
7(eiicerein terras naturam^ mu Itaque ccis
Corporibuifugiunt corporepercha plagis:
Quneque conneBi cuiquam potueremeque intra
Vitaleis motus confentire^atque animari.
Sed neforte putes animaliajola teneri
Legibus bis: eadem ratio res termint omneis
Nam veluti tta nxtura difiimiles funt
Interfie genitares ququedta quanque neceffe'&
Difiimiii onflarefigura principiorum:
Non quo multaparumfimilifintpraditaforma;
9

Tj6*

T. I V C R . E T I I C~ R ~ I

Sed quod non yolg paria omnibus omnia confient*

Semim cum porr dijient:diferre neceffe'fl f
Interualla, vias connexus,pondera plagas, j
Concurfasywotus: qua non animaliafolum
Corporafeiungunt:fed terrasse mare totum
Secernuntjalmque terris omne retentant.
i

o M N i M o D i s] id eft omnis generis,feu cuiufuis figuras videlicet principus. vfus efl eadem v o c e fup. hoc eodem lib.pro omnibus modis.Ow*'modts expertm eris. S E M I F E R A S H O -M I N V M. s P E c I E s] v t h i p p o centauros. de portntis lege lib.5. ibhMultdquetumtellusetiamportentacra*
reConata efl,
fade jnembifquecoorta. R A M O S E G I G N I C O
id efl ramos gigni corpore viuo.vtapud Hoizt.tanto cmetiris aceruo.quod
genus, obfruarum, 8c noratum efl nobis ad illum locum. c H I M A R A S ] Chimarram fiedeferibit Homerus O A O J . Z .
Klw^-mSur '$
o ^/At^o&c.id efl v t vertit nofler Lucretius
Jremodraco, mdia ipfa chimxra. Virgil. lib. 6'. flammifque armata cbimxra.

mira

e?

x&vyuoj))
TERRAS

OMNIPARENTEIs] yel

Jl&t-

JiAfXfjWTUf

Gracis di&

c E R T A G N I T R I C E ] fup. Quippe vbi non ejfent genitalia corpora cuique,

Qm pojfet materrbus confifiere cert^. C O R P O R A D I S C E D V N T ] fie le*
gend.c ita habent quinque libri manufcripti.ex omnibus cibis fua cuique
id efl propria &c accommodata cuique corpora prima difeedunt, id efl d i djntur,feu diflribuunturin artus. Q_y AE N E - Q ^ V E
C O N N E C T I
C v I ojf A M] quidam Jibri feripti habent, quoiquam^o m o d o l o q u e b a n tur veteres. N E Q J E I N T R A] lib. manufer. aliquot inter.
ATQJE
A N I M A R i] fie reflitui reclamantibushb.omnibuSjleuimutatione fa<5la.
nam fume atque imitari: deinde ex e.facito rf.poflremo ex/w'/'.w/w.totidcm
enim funt pedes,habebis4?w/wj. quam corre&ion nemini erudito, maxime in libris veteribus verfato, violentam vifum iri confido. E A D E M
R-ATIO

RES TERMINT

O M N E I S - ] cum reperifTem in quattuor

libris manufcriptis ita feriptum eadem ratiidiflerminat omneis . e g o repofui

res termint omneis.quxlciopcrpic\ictcO:ze(.

DIFFERRE

NECES-

S V M E S T I N T E R V A L L A , & . ] n e c e f i u m efl, repofui fecutus libros

fcriptos:quanquam vtrm legatur, neceffum efl, an neceffe efl,parum i n terefl,nifi qud illud magis Lucretianum efl. cum h o c l o c o congruunt i l la fu p. lmne vides igitur, paulo quod diximus ante Vermagni referre,eadem pri~
mordta fape Cum quibusquali
poftura contneanturfE.t quos interfe dent motus
afipidntquct R E T E N T A N T ] ne c s l u m cum terris roifeeatur^
t

icj cp\}
s. t

Nuncagejifla meo dulci quafita labort^

Perctpene forte bac ex albis alba rearis
Fnncipm tante oculosquacandtda emh;
/

^\f2f

U_f***

^^V^

, S~>

y*zv V

DE

RERVM-NAT..

1 1

fi/

*S7

n.

Aut a,qua nigrantjiigro defemine nat a:

Nve alium quemuls quafunt induta colorent,
Proptereagerere bunccredas, quod materiai
Corpora confimilifint eius tintla colore.
Nullusenim color efi omnino materiai
Corporibusjiequepar rebus\neque denique diffar.
In qua corporafi nulus tibifor videtur
Poffe animi inieBusfierifrocul auius erras.
Nam cum cacigenifolis quiluminanunquam
Afexerejamen cogncfcant corpora taBu,
Ex ineunte auo nullo continBa colore:
Scire licet menti quoque noflra corpora poffe
Verti in notitiam nullo circumlitafuco.
Denique nos ipfi,cacis quacunque tenebm
TangimuSybaud vllofntimus tincla colore.
Quod quoniam vincofierijiunc effe docebo.
Omnis enim color omnino mutatur in omneis.
Quodfacere haud vllo debentprimordiapaBo.
Immutabileenim quiddamfuperare neceffefi:.
Ne res adnihilum redigantur funditus omnes.
Nam quodcunquefuis mutatumfinibusexit.\
Continu hoc mors efiiUius^quod fuit ante.
Proinde colore cauecontingasfemna rerum, '
Ne tibi res redeant adnilumfunditus omnes
3

1'

K V N C A G E D I C T A M E o . ] N u n c aggreditr ad docendum prima corpora colore vacarc,atque adeo omnibus qualiratibus prter figura,
magnitudinem, 8c p o n d u s . qua de re fie Lartius. <P<" <fC &rJm$ ^vSi m-

Swyiw
jy
TUT*

kivfMftveu TTViy (fyArxa.vii, il) {ityibxf,

(&pHf. 78 $ fafJUt 7m io

kriuc) A ^ i m e f t ait autem interius neque quaiicate vlla ato- m o s effepraeditas, praeterquam figura, magnitudine,& pondre, colorera autem ex pofitura atomorum variari. M . T u l l . lib. z , de nat. D e o r . Ifli au*
tem quemadmodum ajfeerani ex corpujeulis non colore, non qualirate aliqua, quant
mtiniT* Grxci vocant,nonfenfpraditis-fidconcmrentibus temere,atque cafu mun* ,
dum ejfeperfcclum^el innumerabdeh potius in omnipun&o teporis alios nafci,alios
interne ? A JL B 15
. E X] fie habent libri manufcripti:qua? feriptura prterV. 3
3

I5S

T. a V C R E T I I

' C A R I ,

qum quod fuauior eft, etiam Lucretiana efl;. N I G R A N T.] id efl n i g r

funt. Virgil. lib. J^./Uncid. His egonigrantemcommiflagrandine ntmbum,Dum
trpidant aU &c.Def}per infundaml N E V E A I A V M ] quidam lib.manufc
Kiue. pro NeW. quod docti probant, vtantiquum-: ne e g o quidem impro-]
bo.Veruntamennihilmutaui.

ALIVM

c x y E M V I S QV A E

SVN T

I N D v . c o L o . ] fie reftituipattim coniectura & ratione d u & u s , p a r t i m

rcium libroru manufer. auetoritat feeutus, in quibus cum fine vlla litura
feriptu epcziffemmbuta ce/omw.primm ccepi raecu diligentius,atque attendus hanc feripturam cofidcrare:deinde mihi venit in mentem,noii fatisaut ver,aiit propric dicialiquid imbutu colore ,* cum c o l o r v e l fitipf
corpor extrcmitaSjVel in corpor extremitate,feu extremo cortice confi
fiatjno interius manarit:at imbuta ea dicuntur Latinis,quc Grascis JiuCT7R;;.Pra;tecea imbut de odore,aut fucco aliquo dicitur,n de colore
apud Horat.epifl.z.li.i. Quo femel eflimbutarecens,ftruabit odorcm teftadiu,
Pretetea infr ira \o<\u'\.ux,Stirelicet qum fint nullo velata colreat velari coloindui colore firnillima,imm verp ead figura dicta fiint.tralatio eni
iumta efl: ab iis animantibus,qua: vcftiuntur.Poftrem co qui deinceps fequatur verfu , ita loquitur, gerere colorem : quod item d petfona Se veftiti
dicitur. M . T u l l . Offic.lib.i./igiturproprium munm magiflratusintelUgereJe
gerere perfona ciuitatts Sic Lucr.lib.f. extr.T^ leru mjdiis quiprimus gefiit, obireu
Sic Horat.de Ariftippoepifl.adScxvmm.ferfond'nqueeretnon inconcinnus
vtranque. ibid. de eod. Qmdlibet indutus celeberrimaper loca vttdet. Ex quibus
intelligcre licet Latine dici vt induere, Se gerere perfonam , ita induere Se
gerere colorem:8c velari c o l o r e , & r i n g i c o l o r e , & circiimlinifuco, vt ftatim loquitur: imbui colore autem nullo modo . T I N C T A
COLORE]
.proprie didtam. nam qua: tincta funt,etiam colotata dicuntur.fed imbuta

re',8c

colore dici non poteft.

IN Q J A E C O R P O R A

S I N v L L.&C.J id eft

qua? corpora fi tibi videntur non poffe cogiratione , a u t ratione c o m p r e l i e n d i : vel fic,quse corpora fi exiftimas neminem animo complecti pofle
inicBus ammi,\ eft animi adiefcio ad rem aliqu, Se cogitatio. Sic M . TulL
inikere animum dixit lib. i.-de nat. D e o r . w quam magnitudinem regionum feirtiieiens animus,&intendens, ita laie,longqueperegrinatur, yt nullam tamen oram
vltimivideat. c AE C I G E N I ] esceinati. A S P E X E R E ] nnulli libri habent, dijpexere. N V L L O C O N T I N C T A c o L o REJ n o n d i c i t c o r p o ra naturalia nullo colore efle rinla,fed ea cognofci cacis folo tactu,noti
oculorum fenfu,cui fubiicitur color. C x c o enim nihil eft coloratum,cum,
ei femper fint tenebra: color autem non nifi luce cerni queat: v t p o t c q u i
ira definiatur ab Ariftot. lib.
a^ntneif iy V^TB, TB v Ji&^ans cmuari
uvxtdpa-m&f* id eft pellucidi,in corpore finito,extremum, quod quidem
extremum cerni non poteft, nifi illud ft*$<uf re feu f u n d i o n e fit J)nipiAi:
quod eft l u m e n . Atque haec ex fententia Ariftotelis. V I N C O F I E R I ]
probo argnrnentis,8c quafi expugno.Sic farpe loquitur Horatius vt Caty.}
lib. 2. Vincit enimflultos ratio infanire nepotes. Se M . T u l l . Parad. Vn 'mvTit oi
{Mi^pi yja.mv-nu.~Ego vero te non Jlultum, ytfxpewon improbum , vtfemper, fed demnt<m,{? infcnumratiombus vincam necejfariis. fie enim legendum cenfeo,

s'fet

DE RERVM NAT. I I ! . . I I ,

Ij

n o n v t v u l g o , addicam. o M N I S E N I M C O L & R O M N I N O M V T .
I N O M N E I S ] fie habent cod. manuferipti, nifi quod in duob. feriptum
eft & oraneis.plan mendos. Q u o d autem ad huius loci fententiam attinet,fic argumenratur Lucret. Si prima corpora eftnt aliquo colore t i n cta.mutarentut:nam color omnis in quenuis alium color mutatur, (quod
intellige demediis colbrib. ) A t prima corpora immutabiliacfle d o c u i raus.ergo prima corpora coloris omnis funr expertia. I M M V T A B I L E
E N I M Q J I D D A M ] h u n e verfunxcum tribus qui deinceps fequuntur,
pofuitlib.i.

Prterea,finulla colorisprincipiis efl"

7{eddita natura.-at variisfuntprditaformis,
E quibus omnigenosgignuntiVaridntque colores
Proptere) magni qub refert femina quque
Cum quibus^O* quali poftura contineantur
Et quosinterfe dent motus^accipidntque:
Per facile extempl rationem reddere
Cur ea>qu nigrofuerintpaullo ant colore:,
Marmoreofieripofiint candore repente.
Vt marejum magnicommorunt quora venti
Vertitur in canos candnti marmorefluBus.
Dicere enim pofisyiigrum quodfiepe yidemus,,
Materies vbipermifta eftiUius^O ordo
Principes mutatus>& addita demtaque qudam,
Continu idfieri y t. candens videatur,& album..
Quodficrukis conftarent quora ponti
Seminibus nullo pofifent albefeerepaBo..
*Nam quoeunque modoperturbescrula qu fint
'Nunquam inmarmoreumpojfunt migrare cohrem*
Sin alio^atque aliofunt femina tinBa colore:
Qu marisejficiunt vnum purumque nitorem:
Vtftpe ex aliis formulantfquefiguris
Efficitur quiddam quadratum,ynque figurr
Comemebat vtiin quadrato cernimus effe
< l?ifimileisformas: ita cernere in quoreponti^
'j&Ht.aliom quouts vno^puroque nitore,.
y

fiouls,
y

f, '

igo

T J L V C R E T I I

CARI/

Vipmleh long interp vdriofjue colores.

Prater nihil officiunt^obftantquefigura
Vifiimiles^uo quadrdtum minus omnefit extrd.
At varij rerum impediunt^robibntque colores
Quo minus ejfe vnopofit res tota nitore.
y

s i N v L L A ] id eft, Prarterea etf prncipia orani c o lore vacent,at tamen difsimilibus,& variis figuris funt prxdita: ita principia difsimilium inter fe figurarum alio atque alio ordjne pofta varios c o lores efciunt. Hxc igitur verba ,fi nulla coloris principiis efl Reddita natura,
fie declaro.etiam fi hoc fit v e r u m , nullum colorem principiis efTe attributum aut inriatum & c . M A R M O R E O C A N D O R E ] candore exquifitifsimo,5c eo qui ad Parij, aut Lunenfis marraoris andorem proxime &cccdzt.Ho.o.iy.lib.i.V'ritmeGlycer
nitorJplendentisPario marmore purius.
E X T E M P L O ] ideflrcontinuo.de q u o l e g c Varon.Iib.6". delinguaLar.
V T M A R E] idprobatfimili. D I C E R E E N I M
p OS SIS, N I G R ,
CL. s. v . & c ] h u i u s l o c i h x c fententiaeft. Diccrepofsis m a r c , quod interdum nigrum videtur, continua fieri vt candidum videatur, vbiillius
principia inter fe permifta funt, Se ordo principiorum immutatus efl:, Se
quardam principia funt addita., quardam detracla. quod non fieret, fi mare
cjeruleis,feu nigtis principiis conftaret. M A R M o R E v M ] id cfl candidu
marmorisinftar. s t N A L I O A T Q j f E A L I O ] Si quis dicct( inquit)
femina maris alia alio colore effe tincla,Sc ex difsimilibus coloribus v n u m
colorem effici, quemadmodum ex difpatibus figuris fit alia figura, e x e m pii caufa ex triangulis quadratunr.neceffe erit,quo m o d o in figura quadrata,alias figuras ineffe videmus, ita 5c in puro maris c o l o r e , aut in v n o q u o tas alio,difsimilcis colores cparre.at hoc non fit:non igitur, Se c. v N A E *
o^v E F i G v R AE^ficreflituit M . Anton.Muretus codicibus manuferiptis ad veram feripturara conieclur,&prop manu duclus.Nam cum hue
locum in cod.Vaticano vn legcremus,in eoquereperiffemus vndquefigu
ra \n aliis duobus vnaquefigura e/?,immo,ne mentiar, figura'fl:,fufpicatus
efl: ille vefligio legendum vnfyfigttrA.cin ego continu aflenfus fum, Se
maneo in fententia. fie enim veteres Ioquebantur.Plaut.Trucul. ifi dedi.
T e r e n t . Heaut.hoc ipfain itinere altra;dur narrt,farteaudiui.ldsm Eun
mihifoU ridiculusfuit. C i c . pro Mur. hociudiciumficexpeBant, vt non vno; rei
fatui,fed omnibus confiitui putetur.Cic Lucret. fup. D I S S I M I L E I S
F O R M A S ] figuras. nempe triangulas. nam ex triangulis confiant quadrata.
' P R A B T E R E A

O^y O Q ^ V A D R A T V M

M I N V S

O M N E

S I T . E X . T R , A ] fie eXCU*

dendum curaui fecutus librorum manuferiptorum teflimonium. quanqua

mihi non difplicet ea feriptura, quam amicus quidam meus ex vulgataleuiter immutata traxerat, quo quadr.minus infitinillis. ille enim ex v e r b o
effet f e c e r a t f e d omnino antiqua feriptura rnclio c f l , Se fi rprppius
fpe&es,verior. quadratum enirri ex triangulis f a # p m v extra triangula eft,
non in triangulis,
*
l
* '
c

IN

T V M

BE

RERVM

NAT. LIB.

II,

Tum porrb,qua ducit, & inlicit, vt tribuamus

Principiis rerum nonnunquamcaufa colores,
Occidit:ex albis quoniam non alba creantur:
Nec qua nigra cluent,de nigris-.fed variis de.
Quippeetenim multprocliuiusexorientur
Candida de nullo^qukm de nigrante colore,
Aut alio quouis,qui contrapugnet O* obftet.
Praterea,quoniam nequeuntfine luce colores
Effe,neque in lucem exifiuntprimordia rerum:
Scire licet qumfintnullo velata colore.
**
Qualis enim cacis poterit color effe tenebris,
Lumine qui mutatur in ipfo,proptere quod
7{ec~ld aut obliquapercuffus lucerefulgert
& ^ <<
Pluma columbarum quo paBo in foie videtur:
Quafita ceruices circum,collmque coronat.
Nanque alisfitvti rubrofitclarapyropo:
Interdum quodanifenfufit,vtivideatur
Inter caruleum virideis mifcerefmaragdos.
Cauddquepauonisjarga cum luce repleta'fl,
Confimdi mutt ratione obuerfa colores:
l^l Quifluoniamquodamgignunturluminisiiu, U***'^ ^/f*
''
te/Saltcet idfine eofierinonpoffeputandufi.
"^^^^o-sty,
7>JEt quoniam plaga quoddamgenus exdpit infe
Pupula,cumfentire
colorem dicitur album,
tc ue
<*liudporrh,nigrum cum,& ceterafentit,
refert ea, qua tangis, quoforte colore
I Praditafmt,verm quali magis aptafigu ra:
Scire licet mlprincipiis opus effe colores:
Sed variisformisva/ianteisederetaclus.
t

\z
(*

-f

^SzJi^ l
*yfgjNec

TVM

P O R R O , Q^VAE

DVCIT,

ET N L C I T ,

VTTRlBVA-

M v s , & c ] hax eft vera huius loci fcriptura,quam ego cum in codice Bcrtiniano & M e m m . exprefm reperi, tm ab Adriano T u r n e b o c o m p r o batam atque illuftratam accepi. V i x autem me puto fidem lecc.ori facturu
X

161

T . L V C R E T I

C A R I .

fi c n u m c r a m l c d i o n i s ruiius loci difsimilitudines,& differetias. N a m cutri

vfus fim quinquc lib.manufcriptis,octo imprefsis Se araplius, vix trs r c peri, qui inter fe congruerenr.cum alij haberct qua ducit in illicitum, vtirib.
^ alij quod dicunt inlicitum tnb. alij, qua ducit & vt illicitum hoc, Sec. huius tgi\ tur vera;,& recta; feriptur haec fententia eft. T u m porro ea caufa,quar du cit cillicit, vtnonnunquam principiis rerum colores tribuamus, nempe
ha;c,quoniam ex abis non creantur alba, neenigra-ex nigris, fed ex c o n < trariis,aut difsimilibus:ha;c,inquam,caufa occidit,id cft nulla eft. Q u i p p e
etenim Se cet. hic eft ordo v e r b o r u m , quo explicato, etiam fententia explicata,& aperta eft. S E D V A R I J S D E]id eft de variis Se differentibus.
vaspsi.cum in libris manuferiptis reperiflem, partim variis ea, partim variis ad,Se ira in Vicetinis,ego fed variis de reftitui. nam c.etera;.fcriptura;,yf^
yariantJe fed varianiur ,Jd variata, (quam poftrcmamPontanus fubftirucrat ) omnes funt deprauata;. C ^ V I P P E E T E N I M M v t T o j b c e l l r .
tio feu ATDKOYA
quare caufa illa qua; illicit ad tribuendos principiis e o l o res,nullafit. C A N D I D A D E N V L L O , c^y A M D E
N I G R A N T E
C O L O R E ] poftremam huius verficuli partem dcprauatam,feliciter, d o m o r u m virorum iudicio, reftitui in antiquum ftatum . N a m eu reperiffem
ita feriptum in cod. Vaticano. quam denigronatecolore,ex nigro natef ni.
grante.eps fetiptura perfpicu, Se fine c6troucrfia,recta cd.nigrante autera
interpretor nigra,vt (aptnigrant interpretatus fum,nigra funt. ^tut ea qua
nigrant,nigro defemine nata.Viv^tlib.<;.n.totidnigranteis terga iuuencos.Se 8.
Cumfiepe nigrante ^iegida conu ter et dextra. P R A E T E R E A . Q ^ y O N . N E o_y E V N T S I N E L V C E]fc argumentatur. fine luce colores non cer?
nuntr.corpora prima non ccrnunrunergo corpora prima nullo funt c o l a
r e tincta.Syllogifmus inualidcs quidem elhomnes tamen eius partes veras
funt.N fine luce colores non ernj etia Arift.doet.Sic enim ille 70 lt
KG'HPYCU
FIACTI/Zt'I. eft quod in luce cernirur,c
fine luce color n cernitur.ha;c enim eft coloris eftenria,ac definitio,quod
' v i m habet mouendi id q u o d eft r e , & functione pcllucidum. Idem docec
colorem cfte alpectabilera in eo,quod per fe afpcctabilc eft: nempe^r vm UHET,
id eft in cxrremitatc corporis,feu in fummo rei corticc. Extremitas
autem per fe eft afpc"tabilis,quia in fc habct, per quod cerni pofsir,nempe
colorem.peilucidum porro afpe&abile eft n per proprium colorem, fed
per alienum. P R O P T E R E A Q J " O D R E C T A A V T O B L . ] alius
<nim color eft fi reclus fit luminis angulus^alus fiobliquus. p E R . C : V ss v s] fie legendum,non perculfus, vt habent nonnulli typis imprefsi:&ira
fer loquirurinfr.Qui quoniam quodamgignuntur luminis iBu, Sec. Se Iib.f.
Luna potefifolisradiispercufanitere.- v o p A c T a ]
qua
P L V M A
C O L V M B A R V M ] M.Tu.in
Lucullo. Keque veri hoc loco ex. peffandttm ejljum de remo INFIEXO,aut de colla columba refyondeam. neque enim n
. fJ4in,qui quidquid videtur,taie dicam ejp,quale videatur. P Y R Q p. o ] Pyropu,
.genu.s eft mctalli.Plin. lib.^* cap. S.as in vnciOt duas additis ami faupuln
^Jnis TPFATENFTIPYROJH
kraBe.tigjjeJfcit.l\doias.. Sj/ropunt-ait ejfewulligenus

mmiw'T*

aconp.

DE

R- R V M

M I T ,

fi*

I I .

ITFJ

Jimidi4 parte 4uri,&dttpU argenti. effe & gemmam,quam Latini carbunculum appellant,nonnulli putant. effe autem fie legendum ruhro fitcUrapyro~
jpo vel ex Ouidij verfu intelligere licet Ub.zMeum.CUr4
micanteaurofammdjque imitante pyrepe. S C I L I C E T I D S I N E E O r. N . P . P V T A N D V* S T ] vel fie legendum, vt excudendum curaui, cum in tribus lib. manuferiptis reperiatur feriptum, putandum efl : vel fie S cire licetfineeofierinon.
ejfe putand. E T Q J O N I A M P L A G A E Q_Y O D D A M . ] audi q u o m o d o cernamus ex fententia Epicuri. quod fumit argumenti loco ad prob dum,rerum primordia coloris effe expertia.vifus fit ictu quodam, (inquit).
nempe JttL -mt TSI VAAY tt
tuTrl^us^d eft per imaginum incurfiorem in videndi fenfuff), & per plagarn feu ictum quehdam : qui ictus alius
cftjfi oculus fentiat album colore,alius fi nigrum, & ita de ecteris : at ictus
non fit fine tactu.tactus autem non eget colore,vt fuo officio fungatur.nihil refert enim,quo fint coloreprxdita ea qua: tangis : ergo prima c o r p o ra nullo colore tincta funt.Sed quod ad difputationem attinet de caufa v i fus, feu afpectus, Arifloteles vifus caufam effe arbitratur liw TWV
Zv&py&ttr, (EU Toivi-T* n%yt<w et rlw o^u: id efl eorum qua: cernuntur, qualitatem vim fuamexpromentematque explicantem in videndi fenfura.Plat o , & Stoici aliter fentiunt : quin ne hi quidem inter fe plan confentiunt.
qua de rc lege A . Gellium lib. j . cap. 15. fed de his piura fuo l o c o dicentur l i b . 4 . O P V S E S S E C O L O R E s] fie legit N o n i u s : profrtquc
etiam verfum ex Plauto in C a p t . Iam maritimi omnes milites epus'funt ttbi.
poflcm alia cxpla afferrequm plurima. Carf. lib.5.debello Gall. quacunqueadproximi diei oppugnationem opus Junt,not~tu comp4rantur, M.TulI.cpifl.ad
Caliurri dux nobis & auBor opus efl. Idem Lucret. fup. ^ib. 1. Infinitd opus eB
vis vndiquem4teriM.Sc lib'. 3 Materies opus es~l vt crefeant pofteraJACU.SC l i b . 4 .
lie c motus opufunt noflris vxoribus bilum.
t

Pr^tere^quoniam non certis certafiguris

Efl natura coloris^ omniaprincipiorum
Formamenta qtteunt in quouis effe nitorei
Cure^quconfiant exillis non pariterfiunt
Omnigenis perfufia cloribm in gnre omni*
Conueniebat enim coruosquoquefiepe volanteis
Ex albis album pennis iaBare colorem
Et nigrosfierinigro dfiemineeyenos,
Aut alio quouis vno^parioque colore.
Quin etiam quanto inparteis res quque minutas
Difirabitur magisJJOC magis efiat cernere pofiii
Euanefiere pauUatimjlinguique colorem:
Vtfit^biin paruasparteis difierpitur aurum
y

>

1^4

L V C R E T 1 I

C A R I

Purpura^punkefique color clarifiimu multo^

Filatim cum dfiraBusJxferditur mnis:
Nofiere vt binepofiis,prius omnem efiflare olorem
Particulasqum difiedant adfiemina rerum.
Poflremb ^quoniam non omnia corpora vocem
Mittere concedisjneque odor ern^pr opter eafit,
Vtnon omnibus attribuasfinitus^O*odores:
Sic^oculis quoniam non omnia cernere quimus
Scire licet\qudam tam conftare orba colore
Quamfine odore vllo qudamfnituque remota.
'Nec minus hc animum cognofiere poffefagacem
Qum qufunt aliis rebus priuatafiotdque.
}

o^y O N I A M N O N c E R T r s ]fiehabent libri om-,

ns manufetipti, quibufeum c o n g r i u i n t a l i q u o t t y p i s exeufi. fententia aut e m , & vis hjiius argument! hxc eft. Praeterea ( inquit ) demus prima cor-pora colore effe prardira: non dicent ij.qui hoc volunt, in certis figuris certum ineffe colorem,verbi gratia omnia corpora prima triagula: figura?,eie
nigra : omnia quadrangulae forma;,ef carrulea, Sec. fed in vnaquaque figura fatebuntur efle principia difsimihbus coloribus prdira*, verbi gratia.
primordia triangula: figura; alia effe alba,alia nigra, alia medij coloris. Fingamus igitur coruos maiore ex parte conftare ex primordiis rriangulis:
quE,vt diximus,non funt vnius coloris. Fiet igitur vt corui nafeantur n o n
nigri,fed vel albi,vel virides, vel carrulei, vel verficolores. A t q u i hoc non
fit:ergo principia non funt colorata. Q J I N E T I A M o^y A N T o ] aliud
argumentum,quo vtitur ad probandum primordia rerum coloris eff expertia. Q u o quicque minutiores in partes fcatur, eo magis euanefeit eiuscolor. finge igitur rem aliquam in parteis ira paruas effe d i f l e a m , vtillac
fugiant fenfum oculorum. tum feilicet i n t e l l i g e s e a r u m colorem cuanuik
{,atque extin&um eff.quod fi ita eft,multo credibilius eft fmina rerum,
P R O P T E R E A

qua:funtfubtilifsima,Sefimplicifsima,coloreomnicarere.

S T I N G V L

c o L o R E M ] id eft e x t i n g u i . ftinguo verbum fimplex. compofita

cxtinguOjrcftinguOjdifiinguo.prxftinguo. vfus eft eodem & lib. q.ardo*
rem in msmbris quiJlmguerepofit.Se M . T u l l . Arato.Quemneque tempeftat per*.
imct,neque longa vetuftas InterimetftmguenspracUra infignia edi. Idem in prognoft. VtcumLunx me*ns Uyperionts officit erbi, Stinguuntur radii CACA calU
gineteBi. P V N I C E V S Q J E
C o L O R ] fie habent duo lib. manufer,
alij duo.pniceufque: quod probo. dictum enim pniceus,vt mnera pram u n era. V i rg.M t\ib. puniceofurseuincJa cotburno. Idem lib. 1 1 . Cum primum.
aaftina ctth Puniceis inueBarotis ar.ou rubebit. Varro lib. 4 . de IinguaLati-.
na, Pnium purpura genus ex Cartbitgineprimvmlatum ijim,?wicap4Hiw&,
QJT E

DE

RERVM

NAT.

i l B .

II.

1 < r

itdexUpideNunndko.
P O S T R E M O
Qjro N I A M ] argumcnrum Ci mi*
K.quxdam funt corpora o d o r e , & fonitu,feu voce carentia.nihil obflat igitur quominus etiam fint corpora q u i d a m coloris expertia,nempc c o r p o ra prima.'qux fub oculos non cadunt, & iccirco non cgent colore, N E C
M I N V S H A E c JFcftus hune verfum profert in voceyg^doctq-, A G A ces appellari multi ac follcrris acuminis.

Sednefor putesfolofyoliatd colore

Corporaprima manere: etiamfecreta teporis
Sunt acfrigoris omnino caltdique vaporis:
Etfonitu flerila &fucco ieiuna feruntur:
Nec iaciunt vllumproprio de corpore odorem:
Sicut amaracini blandumflaHaque liquorem,
Et nardiflorem neBar qui nartbus balant,
Cumfacerein/lituas: cum primis quarere par efl
Quoad licet ac potis es reperire inolentis oliui
Naturam: nullam qua mittat naribus auram:
Qukm minime vtpofiit miflos in corpore odores .
Concoclofquefo contaclos perdere viro>
Propterea demumdebent primordia rerum
Non adhiberefuum gignendis rebus odorem,
Necfonitum quoniam nihilabfe mittere poffunt:Necfimilirationefaporem denique quenquam,
Nec frigusjieque item calidumfepidumquevaparem &
Cetera: qua cum itafunt tandem ,vt mort alia confient,
y

l /

7yiolliaJenfafiagofa,putricaua corpore raro:

y

Omnia fint principiisfeiuntla neceffe*fl

Immor taliafi volumusfubiungere rebus
Fundamentdrfuibus nitaturfummafalutis:
Netibires redeantadnilumfunditus omnes.,.
y

Ejpofleaquam docuir corpora prima colore effe fpo

lata,probat iam aliis etiam qualitatibus carere,vr calore,frigore, ficcitate,
humore,fucco,odOre,fonitu. C A H - D I O J I v A P o R I s] fatis eratdixiffe, vaporis. taie igitur illud efl Mvxott yhciKTof. E T S O N I T V S
R I L A ] in voce flerilia, fi quis leclioncm vulgatam probabit, i Se a c o n ueniunt i n vnam fyllabam^tque a.poflrema vocalis eliditur.cgo fieriU exSED

NE

E R T

T E -

^J^~"

\6(S

T.

r V R E T

I I

C A R I .

cudcndtim curaui, q u o m o d o fcriptum rcperi in tribus codicib. manufcr J

& i t e m i n a n t i q . V c n e t i s , & Vicetinis. S I C V T A M A R A C i N i , & c . ] h i c
verfus cum fex deinceps fequcntibs c o h r e n t cum f u p c r i o r e & c x e o
pendent,ut fit hic Lucretij fenfus. prima corpora omnis qualitatis expertia funt,vt caloris,frigoris,faporis, odoris, quemadmodum fi quis v n g u e n *
tum amaracinum.aut nardinum, autmyrrhinum facere in animo habear,
quarrereeum parfit o I e u m , q u o a d e i u s f i e r j p o i s i t , omnis odoris expers.
s T A C T A E c t y E ] ftacta tiquer myrrha. E T N A L D I
F L O R E M ]
nonnullilibri hibcnt,Et
nardifarum:vifubintclligamus//>oww.Pra:terea
Feftus hune verfum profert in v o c e ne&ar : fed mendose. N E C T A R ]
odorem fuauifsimu.tralatio eft guftandi fenfu ad odoratum. H A L A N T ]
apud Feftum legitur habet, plane corrupt. in vulgatis aliquot halant : quo-.
m o d o excudendum curaui.Nam in quattuor libris manufcrip.fcriptum reperi balat numro fingul. & ita habt ceteri vulgathqua; fortaf vera feri ptura eft,vt fie dicamus : qui flos nardi, nectar.n.h. Qjf O A D L I C E T ,
AC P O T I S
ES]
fierepfuipartimconiectura
ducTrus,partimcodicum
veterum teftimonio comaiotus.potis es autem valetpotcs. v t p o t i f f u m
poffum. i N o L E : N T I S ] id eft non olentis.odore cartis,o3!wa. v i R o ]
fua natutali virtute.fic enim N o n i u s Marcellus hunc^verfum proferens,interpretatur. P R O P T E R E A D E M V M ] P o f t r e m o ( i n q u i t ) primordia rc-
rum debent non adhibere gignendis rebus fuum odorem propterea quoniam tkc, hic enim eft ordo vezbozum.Propterea quoniam autem,id eft,propterea quod,vel propterea quia,vt fiepe idem loquitur. E T
C E T E R A :
>

Q V A E

C V M

I T A S V N T

T A N D E M ,

V T M O R T .

C O N S T . ] f i c

habent quattuor libri manufcripti,eandmque feripturam vidi annotatam

ad oram codicis typis imprfsi, quem mihi commodarat Vincentius Laureus Calaber vir d o c t u s & integer. cuius feriptura; fententia non obfcura
eft. Et fimiliratione ( inquit ) primordia rerum nonadhibent in rbus g i gnendis faporem,nec frigus,nec teporcm,nec caIorem,&: cetera,qua: cum
fnthuiufmodi tandem,vt fint raorra'lia, vtpotcMollia,leota,fragoj,putrt-'
caua coypore raro,necc(r<s eft principiis fint feiun&a. P v T R i c A V A ] c a rieexefa,& excauata.
5

Nunc calquafendrevidemus cunquejjeceffe'Jl

^Ex infenfilibus tamen omnia confiteare
Principiis conflaremequeidmanifjla rfutant*
Neccontra pugnantjn promtu cognita qua funt:
Sed magis ipfa manu ducunt,& credere cogunt.
Ex infenfilibus^uoddico^animaliagtgni.
Quippe videre licet viuos exifiere vermeis
S tercore de tetro, putrorem cum fibinaclafi /r//
Intempejliuis eximbribm bumida tel/us.

^ DE RERVM NAT, l l , H,

i<r

Vriterea cunftas kidem res vert refefe.

,41Vertunt fe fluuij,frondes^pabulaUta
Inpecudes:vertuntpecudes in corpora noHra
f
^HaturamiO* noflro de corporefepe ferarum
Augefcunt vires,&* corpora pennijtotentuw.
Ergo omneis naturacibos incorpora viua
Vertit & binefenjus animantum procrt omneis,
*Non aha longe ratione atque arida Itgna
Explicat inflammsyo* in igneis omnia ver fat,
ldmne vides igitur,magniprimordia rerum
2{eferre in qualifint ordine quque locatai
,
Et commijla quibus^dent motus,aaipdntque\^^t^e.

?~s>

c^y

17*

S/

/WVW^ $

v I . D . ] N n c d o c e r e incipit animalia c o jftare e x principiis infenfilibus:hoc efl; principia e x quibus confiant animaIia.efle infenfllia. quxfendre videmus cunque:id eftquaeunque fentire videmus:tmefs. N E Q J E I O . M . A N I F E . $ T A R E F V T A N T , & C ] f i e f o lcbatinterdum
tuasfnttias,iuaquedecreraconfirmarcEpicuruSjea,qu
n o n facile fenfu probari
^ ^ e w
eft ha?c
nonpugnanteum iij.quar funt in promtu.5cA\ wy fatyopMw T W aJrtcft nihil c o r u m , qua; funt in p r o m t u , contra haec dcit teftimon i u m . I t a q u e & a p u d P l u t a r c h . & apud D i o g . L a r t i u m c r e b r a funt h x c :
Evijiut&f i^uvof <& vifo'Xpfi**'. id eft nih
probat,aut reicit Epicurus,ha:rens i n e o , q u o d eiufmodi cft,vt fieri,Cc c o e
tingere queat. M A N v D v c V - N T ] X
* < x y IPPE VIDERE
L I C E T
v i v o s , 5 c c . ] S i c a p e s e x i f t u n t e x vitulofuffOcato,Se putrefacto,qucmadmodum docet Virgil. lib. 4 . G e o r g . 5c mures magni certis tporibus in agro T h e b a n o ex terra: glebis nafcunrur, vt refert D i o d . Sicul u s l i b . i . n o n l o n g p r i n c i p i o . p V T R O R E M C V M S r B I , & C . ] fie l e gendum,non/^w. V E R T V N T S E F . L V . V . I I , E T F R O N D E S , E T
P A B . L.Jfc lcgendtim,n vt eft i n vulgatis, Vertunt.feftun'11 infrondeis^c.
hoc enim fignificat fluuios, & frdeis, Se pabula y e n i in naturam pecudu,
dumfeilicetpecudesfluuiisftimfedant,frondibusfamemexpient,
VERT V N T
P E C V D E S I N c o R P . J c u m vefeimur carmcarnibus.. E T
N O S T R O D E C O R P . S . F.]cum deuorarnur
tum quifquemagis.deprenfeueorum>abHU viua feris prabebat dentibus buftm.
Et nemera ac monteisgemitu ,ftlujque replebat, Viua rident viuo fepeltri vtfeera
bufto* Se H a m .
in
vvinc<^^J i^^*^X ^ ^^ ^ '^ *
cllepe alibi, F E N N I P O T E N T v M ] auium. N O N A L I A
I O N G E ]
id eft fmili fer ratione. E X P L I C A T ] refoluit, videlicet natura. I A M .
a*.?:v.ia-ajs. I . G I T . V R J i n n u i t d i f s i m i h ' t u d i n c m r e r u m c r e a t a r u m a f e r i N V N C

EA

AE

S E N T ,

poffent.7a7

ftf7vp,id

5cA?y T
n
-y

0vo,Ju
lwid
f.

iumyvdiritH

feris:vtlib.5.^wMiw
>,

iK

vi

iavo

07

16*8
T. L V C R E T I I
C A R I
bendam etTc variis ordinibus, pofituris, raotionibus, CONCILIS PRINCPIORU
potius,qum
figurarumdifsimilitudini.

'

>

Tum porro quidejl^animum quodpercutitif>fm* J

<h?J&J Quodmouet>0* vdriofenfus expromere cogity
Exinfenfilibusnecredasfnfilegigni?
NimirumJapides O* tigna & terra quod vn
Miftdy tamen nequeunt vitalem redderefenfum.
\lludin bis igiturfdus meminiffe decebit
?Non ex omnibus omnino quaunque crant res
Senfilia extempl^O*fenfusme dicere gigni;
Sedmagni re ferre ea primum quantuia confient\
Senfiie qua fadunt/y* quafintpraditaforma:
Motibus ordinibus pofituris denique quafint:
Quarum nilrerum in lignis glebifque videmus.
Et tamen bac cumfunt quafiputrefclaper imbreis,
Vermiculospariunt quia corpora materiai
Antiquis ex ordinibuspermota noua re
Conciliant ur ita, vt debent animalia gigni.
Veinde exfenfilibm cumfinfile poffe creari
<Confiituunt porr ex aliis fentirefuetis
Mollia tumfaciunt. namfenfus iungitur omnls
videm
y
y
^ Mollia mortali confiflere corpore creta.Sed tamen efio iampojfe bac aterna manere:
W?mpe tamen debent autfenfumpartis habere:
Autfimiliatotk animalibus effeputari.
At nequeantperfepartesfentirejiec effe.
Nec manus nobispotis efifecreta,nequevlla
Corporis amninofenfumparsfola tenere.
Nanque aliumfenfus membrorum reffuit omneis.
Linquitur vttotis animalibus adjimilentur,
Vitali vtpofeint confentire vndtquefenfu.*
Qupteruntigitur rerum primordia dici

n&sti+O^???
1

/tff
f?
^A* / '
'

J7ifceribus>neruis venis qucunque

DE

RERVM

N AT.

11 B .

IJE,

jfj

Ep leti vitare vias animalia cumjint,

Atque animalibujtnt mortalibus vna eadmque?
Quod tamen vtpoflint:abctu,concilioque
Nilfacientiprter volgumjurbdmque animantum:
Scilicet vt nequeant bomines^armentaferque
Interfefvllam rerft gignere conueniendo
ferVenerisYes^ektYabomihes^armenta^ferdfque.
<

''

, . ,

v M P O R R O ' Q _ V I D i D E S T , ] hoc fentit Lucret.Porro quidnam

illud eft,quod animum c o m m o u e t , & fecum hac de re dubitare c o g i t , ita
vtcrederc n pofsis, fenfle exinfenfilibus principiis gigni?nimirum q u d
lapides, & ligna, & terra, & fimiliacommifla Se confufanequeunt viuerc
neque ientire. quemadmodum igitur e a , qua? dixi vn mifla vitalem fenfum reddere nequunt ^ ira videtur incredibile ex principiis infenfilibus
gigni riiraantcis. E X I N S E N S I I I B V S N E c R E o A s] in voce infenfilibus nullum ncfl m e n d u m , cum ha?c feriptura confirmetur au&orirate
o m n i u m codicum Se manufer. quibus vfus fum, Se imprefforum, tametfi
Prifcianus lib.4. ^ g & infen[tbili nifi fit eo loco corruptus Prifcianus. in
particulaefufpicanttrr docti quidam fubeffe aliquod vlcus,propterea quia
libri manuferipti habent nicredjf.g tamen nihil mutaui ,iquanuis feiam
ni vfurpatum fe , veteribus pro ne,vt fupr, vbi vulgati libri habent, H-,
ye,<tlium quenuisquxfuntinditta^Sec.m manuferiptis legitur,N/f
' E T V A R I S S E ' N ' S V S E X P R O M . ] id efl
in varias fententias anim u m diflrahit? V I T A I E M] vita: conucnientem,vel vita praditum, vel
ad vitam accommodatum. I L L V D I N H I S I G I T V R
T O E D V S ]
n o n video quamobrem feripturam vetetem immutare deburim: qua: reperitur in quattuor lib. manuTcriptis,nifi qud BertinianusSe M c m n i . hapentyf^Wjparuammutationc.quibufeumcfentiunt Vicetini, S c F l o x e n tini.huius autem loci ha:c fententia efl. D i x i equidem ex principiis fenfii
carentibus animalia gignitvidetur h o c efle abfurdum,vt fi quis dicat ex lapidibus,& lignis animantem oriri, Se conflari poffe. illud igirur feedus : id
cflilam conuentionem,Sc pactionem , per quam me diffentire definas,
mihique affefttire,meminiffe decebif.non dicere m e ex omnibus principiis omnino Se fimpliCiter extemplo res fnfu praeditas , c fenfus gigni:
fed ex principus hac vel illa figura,8C qua: fie Vel fie moueatur,.5c q u x hop
'vel illo'ordine coUoc enrar,<5cc. ' S E N s ' L i A E X T E M P L o } f i c feriptu
reperi in quinque libris manufcrip.quibufcum imprefsi Aidiniantiquiores
congruunt.alij autem habent Senfile & extemplo^txtet Florentinos, qui ha
"bent Senfileprogigni extemplo, & producerefenfus, plan vitios. D E I N D E
x S E N S I L B V S ' C V M s E N s i L' E ] huius feriptura:, qua: nihil ferp
ab antiqa difcrepat,nifi qu6d,fuetis, repofu, fententia plana efl. D e i n d e
(inquit)cum conflituut,id efl; flatuunt fenfle ex fcnfilibus principiis poffe
crcari:qua; quidem fenfilia,cx aliis fentire confueuerunt, nempe ex venis,
T

a t

aUum,8ec

Se

IjO

T.

L V C R E T I I

CAR.I.

neruis,vifcctibus,& fimilibusttum fiiunf/nfilia illa principe, molliaiS

ita mortalia.quo J eue non poteft. Se J t jrncn dnias ift ^Rolje^terna p e r .
manere,cVc. S F ' N T I R E s V T T s] fie videtur le^ndum,vtithic t a creti) fenfus. ex fcnihbus fuetis, id eft qua: folira funt porro id eft p o r r t e n i s fentire ex aliis.videlicer ex vifcribus,,netuis,venis,vr diximus: quae
quid funt mollia,& mortalia. M O L L I A T V M F A C I V N T ] quinque
l i b . manufe. habent. Molli* cumfaciuntt vulgati plan mendos Mollia qux
ftciunt. S E D T A M E N E s T o] id eft fed tamen drnus. N' E M p B T A *
M E N , Sec] dilemmaeft huiufmodi. demus harc principia fenfilia,efic i m morta!ia:ea aut habebunt fenfum partis.ideft talem fenfum habebur, qualem habent partes : aut erunt putanda fimilia totis animantibus : id ft talem fenfum h a b e b u n t , qualem totaanimantes. fi dfeas partis fenfum baberetpars toto feparata neque fentit, neque eft. verbi g r a t k manus feparataab humano corpore n fentit,ftque manus
C.UVWIMMJ]
eft ex fimilitudine nominis,vt manus picla.fincrunt fimjliarotisanimantibus; erg o erunt mortalia. fi mortalia: ergo non principia. A V T S I M I L I A } ; fie
legendum reclamantibus omnibus codicibus, prter F l o r e n t . & V c n c t o s
recentiores,& Bafilicnfeisrquos fecutus fum.vt hoc l o c o cmcndatiores.eft
autem hc anapasftus, pto fpondco lia to : vel die duas breueis pro vna l o n g a h a b e r i . P V T A R I ] fie habent codices Veneti a n t i q . & ita legendum.'
AT

N Q J E A U T

P E R

SE P A R T E S

S E N ,T I R E ,

N E C

E S S EJ

hune vcrfumfic reftitui, partim fecutus codices Florent. Se Aldin. recen-r

t i o r c s , partim coniectura duc^us, cumlegeretur antea in omnibus libris,
necejfe efl, plan mendos, adraonitus fum autem ftmili loco,qui eft l i b . j ,
nec aumjtbfque anima per fe pojfuntfentire nec ejfe. N A M Q^V E A L I V M ]
ideftaliorum. Q j f i P O T E R V N T I G T V R ] fi primordia rerum er
animalibus fimilia, atque ade e a d e m , & erunt.feniu praedira : q u o m o d o
poreruntdici p r i r a o r d i a . r e r u m , f l s i m m a r t a l a , u m fint animalia?.
M O R T A L I B V S V N A , E A D E M Q J E ] TWT* TT>T* '(fooK. fie loquitur
lib.^quorum vnus Homerus Sceptrapotitus eadem aliisfipitu quite el. Se H o r .
tpift.adWoa..lnuitumquiferuat/demftcitocidenti*
Q V O D T A M E N V T
p o s s r N Tjquuis pofsint vias lcti vitare,& immortalia cfTcnon fungen
tur muncre principiorummeque ex iis quicquam gigni poterit prter ani*
manteis. s c i L I C E T V T N E c^y E A N T ] argument fimili. c O N v E N i f i N D f l P E R - v E N E R , I s R E s] conupnicndp per coroplexum
V c n e r e u m . fententia huius loci ha?c eft. prima corpora ponantur fenflia
Se animalia : nihil creabunt per concilium fuiiro praeter apimalia : quemadm o d u m hominesperconiun&ionemmaris & teminas nihil gignunt pra?ter hominesitauri nihil prster tauros: feratnihilextraferas. hune verfum,
qui deerat,repofui in codice typis illo quidem i m p r l f o , fed c.manufcriptis comparaio,rcpertum,Cttmefrctafcriptusad oram l i b r i , quem Lucreti) effepknarbitpor. Atqua vt hune reftitui, q w d e f i d e r a b a t u r j t a a l i u m
iuftuli,quifuert inepte fuppofitus-, v t minime Lucrcrianum, Se fuperua, ^ a n e . u m . n a n i fimile que* y tUuFjefttu.r^^a,^ua;antccdont^.
y

DE

RERVM

N A T .1 1 5 .

II,

jjf

Quhdfiforfuumdmittunt corpore fenfum, .

Atque alium capiunt; quid ointsfuit attribui quod
Detrabitur* tm pratered quodfugimus ant,
Quatinus in pulos aritmaleis vettier oua
Cernimus alituum vermei/que efferuere terram
Jntempejiiuos cumputror cepit oh imbreis:'rSiff
Scire licetgignipojfe ex nonfenfde fenfus.
Quodftforte aliquis dicet duntaxat oriri
Pojfe exnonfenfufenfusfed mobilitate
An aliqua ta ngipartum,qumproditur extrh
Huicfatis illud eritplanumfacere atque probare,
Non fieriparium nificonciliante coatlo:
Nec quicquam commutarifine concilit^
primorum:vt nequeunt vllius corporis ejfe
Senfus anteipfam genitam naturam animantis:
Nimirum quia materies difieBa tenctur
y

A're fluminibuS)terris terrdquecreatis:

3

Nec congreffa modo vitaleis conuenienti

Contulit tnterfemotm\quibu conuenienter
Accenfifenfus animantem quanqtte tuentur.
Prtered quanuis animantem grandior ic~lus
Qum patiturnatura/epente adfligit O* omneis
Corporisatque animi pergit confunderefenfus.
Dijfoluunturcnim pofiturprincipiorum,
Et penitus motm vitales impediuntur,
Donec materies omnis concujfaper artus
Vitaleis anima nodos corporefAuit
y

/ r

Duferfdmqueforas per caulas eiieit omneis.

T-J $ f
Nam quidprtereafaare iflum poffe reamnf
Oblatum nifidifcutere ac diffoluere quaque?
Fit quoque vtifoleant minus oblato acr'tter itlu,
%elliqui motus T ita lis rincer efiepe,
Vincere^O* ingentisplagfedare tumultm:
y

tj% t l
,

T -,

V C R E T U

C AR I

JDifi'utcre^acpne amijjos dcenhr.efirifm.\\-^ i * *W \ V <

5V\t,ritfudnpotins leti iam limlmdb ipfo .
'.
Advitdmpofmtconleidmentereuerti,
i,.,
4

Q^m^ubdecurfrmprophdrrtfiet ire,0*(ibirel

fie legenum,non demittunt. T V M ^ P R E T E R E A ,

F. A N T E ,
& c ] PfaJtere (inquit) quatinusVid efl: quoni ex ous
fiunt pulli, ex glebis exiftunt vermes, quod antea fugimus, ibi: Quarnm nil
rerum in li^nis^ebifqueyidemus^Svi^. Kimirum lapides,& lignage.
Fugimus autem,id efl: ngauimus,non concefsimus: Q u o n i a m igiturid fieri v i demus: S cire licet gignipoJje,Scc. V e r b u m e/?,quod fuerat inculcatu,pofl v o ce m praterca, fuftulimus, fjecuti cod. Veneos antiq. & Vicet. Qjf A T rN v s ] id eft quoniam : & ita faepe alisapud hune potam: itemque apud
H o r a t . D e n i q u e d o c e t Fe(as,quatinus idem valere,quod quoniam. A I I T Y V M ] alitum.fic Virgil. lib. 8.,Alituum,pecudumquegenus fopor abusbabebat.
E R M E i s Q _ V E E F F E R V E R E , T E R R A M ] ordo verporum
hic efl: & quatinus,id eft quoniam cernimus vermeis efferuere, id eft exiftere fubintell. terra, cum putror terram cepir ob imbres inrenipeftiuos:
Scirelicet, &c.(cd non difsimulabo me in libris manuferiptis teperifl feriptum. terram intempejliuusquamputror,~&c.c. de'quaferipturalector quidiudicabit: hoc tamen cum etiam memorem a d m o n e b o , u. pro o , & o pro u.
in libris manuferiptis librariorum culpa fpe pofitum reperiri:vt adulefcs
p r o adolefcens: epiflula.pro epiftola:fic enim fine dubio feribi debct:adolefcens (inquam) & epiftofa: & erra.n.t qui alitr feribunr, rubftis pro r o buflis, rutondus pro rotundus, cibus pro cibos, emes pro cornes, & c . 5c
conrrjauiomjpro'auumjCiendomjpr ciendum,fbboles,profuboles.fuboes enim dicendum non foboles. E X N O N s E N S I L E s. E N S V S ]
libri manuferipti trs habent ex non fenfibu fenfus. quam fcripturam
improbo. Q J O D S I F O R T E A L I c^y i s] occupt aliud, quod quis
obiieercpofsit, F O S S E E X N O N S E N S V S N S V S , S E D M O B . ]
Si quis forre diccr,(inquit)pofl fenfum oriri ex no fenfu,id eft ex co quod
fit fenfus expers: fedpartum ant qum prodeat in l u c e m , mobilitate aliqua,videlicet,qua: inft in principiis, tangi, atque affici,&c. Sed non difsi-'
mulabo hurfc vcrfum,& alrerum,qui deinceps fequitur,lgaliter feriptos
efle in libris manuferiptis: nempe hoc m o d o .
ex
bilitate,^utaliquo tangipartu,quodproditum extra,de qua feriptura iudicet l e ctor ingeniofus & eruditus.mihj quid videtur corrupta. P R O D ' T ^ V R ]
foras editur: fie fcre.vfurpat lib. $<Qui dubitas tandem qum extra prtdtta
pus, mbecilla foris,in aperto,tegmine dfmio^on modo no mneincolumis durarej>e
auum,Scc. P A R T v M ] id quod paritur.id'em lib. 4; Se'mper enimpartus duplii defemme confit, c o M M. V T. A R i j c o m m u t a r i i n aliajnformanvaut,.
D I M I T T V N T ]

Top

nonfenfu

cor
x

DE

RERVM

N AT.

LIB.

II.

naruram, vt ouum in pullum : cibum in fanguinem, aut catncm r infenfile

dcniqucin feuille, fed putant quidam legendum coagmentari-Scu, vt Muretus hoeverbum feribeodum exiflimat, coamenurv.xd eft concrefccre,componi, conflari,conftitui.quod fi placebir, fier wM'Crms duarum vocalium o.
a. egoledrionemrecepramretineo. S I N E C O N C I L I A T V P R U
M o R v M : ] fie reftitui.nam recepta feriptura ferri non poteft.)//?? conciliant autemprimorum,hoc eft fine congreffu,& ctu principiorum,& corporum primor. N a m etiam alibi prima pofuit pro primis corprib. vt lib. 2.
Omnit enim longe nofiris fenfibus ipfa Primorum natura iacet.Sc lib. ^Propterea
quiafunt e primis faBa minutis. C O N V E N I ' E N T I ] ( C legend.nam c o h reteu voce,modo vtCit,conuenientimodo, Q _ V I B V ' C O N . V E N I E N T E R
A c c. s.] ficreftitui,& ita fine controuerfia legendum. conuenienter autem
jntellige, accommodat ad vitam. A C C E N S I S E N S V S ]
fic'loquitur
inf. eod. lib. leti dominantem in corpore motum Difcutere i aepane amijfos accederefenfus.Se\sb.\.accenfus nobis per vifeer afenfus. D F L 1 G 1 T ] ad terram
deiicir,feu abiieit. TE^BJV'^.Horat.faty.. lib. %. Atque adfiigit bumo diuina
partkulam aura, E C O R P O R E s o L v n j f i c habent trs libri manufer.
alij k corporey/w/'/.qudam dotSH legendum cenfent in corpore. P E R C A V 1 A s] caulakcauodiBafunt ( inquit Feftus) Antiquitus enim antevfum teftorum oues in antris claudebantur. per caulas igitur corporis fignificar Lucret.
partes cauas,&inaneiscorporis:quas v u l g meatus,feu poros appellamus.
C u m autem harc fiunt, interit animal, vtitur eadem v o c e lib. 3. Difycwtur
enim per caulas corporis omneis. Se lib. 4.per caulas omnepalati Didttur. Se lib. <f.
Differgunt animas per caulas corporis omneis. F I T Q ^ V o o^v E V T I
SOL.
M I N Y S
o B L.]id eu fir,conualefcit animal, V I N C E R E S A E P E , V I N
C E R E ] iaMtoo^d.fic C i c . A r a t o . El matutinis accredula vocibus infiat , Vocibus infiat,<? afiua$\acit or e querelas. Idem Luctet.lib. 3.princip. Omnia fie
itidem depafeimur aure* diBa\At*rea, Sec. Idem lib.f. Suppeditare nouum lumen tremereignibus infant, Infiant, Sec. Se Virg. lib. 9 . & amicum Cretea Tufis
Cretea Trlufarum comitem,Sec. Hora.od 11.Epod.rfwwperculfum
graui^more,
qui meprter omneis, Sec, Se od. 18. Vt inquinaait arc tempus aureum, .Are, de
bineferro durauitfacula. c \ v 1 c Q _ V I D ] id eft quicque.fc lib. 5 vbi qukquid
pofiit durarecreatum. eod.lib.r/> ac diftofitum efl,vbi qukquidcrefeat, & infit. qui verfus iteraturlib.5.Idem lib.4. Semper enim fummum qukquid\de rbus abundat. Se lib.5. & primum quicquidflammaiperdere.'xbxd. Sicvnumquicquid paullatim protrahit atasn mdium. Plautus T r i n u m m o . S in vnumquidquidfingfllatim &placidepercunBabe^e, Sec. Idem Amphitry. Ordineomne yt
qukquid aclufi, dum apudhofieisfedimus, Edijfertamt?M..Tull. lib.f. T u fcuL
V / qukquid obieBum efl,quod modo natura non fit alienum, eo contenu non qux^
rmt amplius. Idem Verr.de fignis. ita odorabantur omnia, yt vbi qukquid
aliqua ratione inuenirent. N A M Q _ V A R E P O T I V S , Sec. N a m quar alia
ratio effe poteft, quare relliquias motus vitalis fint viclrices ,id eft animal
conualefcat potius,qum moriatur, nifi quod minus acriter ictus oblatus
fit? C O N L E C T A M E N T E ] fie l e g e n d u m , n o n , vt invulgatis conieBa,
AUTconieBa.^id fit&mm,colligerefe,Se colhgereanimumfeu mentem, docet

Se

effet,

Y 3

174
I V C R E T I I
C A R I. '
M.TULL.LIB.4.TUFCUL.QUA;IT. qui eflfeipfum colligere> nifi diftipaMt tnhnipar
tes in fuum locum cogerel I E T I D O M I N A K T E M I H COAP, u.]Leti
motus, & vitalis motus pu*n<tnt inter Je. I R E , E T A B I R. E ] XCSJJOBIRE,
mon.abitionem(in<\ik FEFTUS) dntpui mortem icebmt.
\
T

su~-

%J

j***'f"*

Prtereaquoniam Mor eft^bimaterii

%
"
Corpora vi quadamper vifeera viua,per artus
^jf-/
-, ^ SoU'uitdtafuistrpidant infedibus intus:
^ff^P^^
i> IncylocumquandoremigrantyfitMandavoluptas:
>
* f S cire licet,nulloprimordiapoffe dolore
j*
Tentari.-nulldmque voluptatem capere exfe?
Quandoquidem nonfunt ex vllisprincipiorum
Corporibus^quorum motus nouitate laborent:
Aut aliquemfruBum capiant duicedinisaima*.
k '' r '" , Haudiqiturdebenteffe vllo pr*ditafenfu^~
T/^
//f
Denique,vtipoflmtjenttre ammattaquque:
J t* Y ;
Principiisfietiam efl fenfus tribuendus eorum:
Quid;genus bumanu propritim de quibufaBumft
Slitet <&* rifu tremulo concuffacacbinnantz
^ Btlacrymisffarguntrorantibusoraygendfquez
C^/^fu^^^ ^Trultdquede rerum mifturadiceretallent;
2*
- f- t^~Etfibipropurroqujefint primordia quxmnt:
'^^C "f"*
Quandoquidem totis mortalibus adfimulata
4* *
Jpfquoque ex aliis debent conftareelementis
Inde alia ex aliisjiufqukm confiflere vt aufis.
Quippefquar^quodcunque loquijriderque dices,
Etfaperejex aliis eadem bc fackntibus vt fit.
Quodfi dlira btecyfuriofdque cernimus effe, /
Et riderapoteft non ex ridentibufaBus,
Etfapere^O* doBis rationem reddere diBis
'Non exfeminibus fapkntibus^atque dtfrtis:
Qiminus effe queant ea,qu fentire videmus,
Seminibuspermifta carentibus vndtquefvnjuf

yt"'-"*"^

^i/-Lfr

R AE T E R'E A

QJF

O N I A M

D O L O R ]

PROBAT NUNC VOLUPTATE

DE
R E R V M
N A T . I I B, I I ,
175
& dolore prima corpora fenfus effe experria,hoc modo.Si principia fentixenf.Se voluptate afficerenrur,& dolore. nam quicquidfenritur, aut iucudum eft, aut molcftum. at principia neque voluptate, neque dolore affciuntur.ergo non fentiunt. Voluptatem autem fie quidam definiunt, m o tuin natura; confentaneum:dolorem, m o t u m p r x t e r naturam. s o L u c 1 T A T A ] Feftus : folliatare eft loco mouere.folum autem quinfgnificet locum
quisdubitet,cumexfulesdiantwlocopatria.funtpulfi
QJSORVM
M O T V S
N o v t T A T E ] motus patri j cafsefl,vt ft hxc huius loci fententia.principia neque dolore tentantur,neque voluptateafficiuntur, quia non confit
ex aliis principiis,propter quorum motionis nouitatem, feu quorum motu
nouato laborent,&c. D N I Q J T E V T I P O S S I N T , & C . ] hoc fentit L u cretius. denique fi ad id vt animalia q u x q u e fentire p o f s i n t , neceffe efl
principia quoque ea., ex quibus illa confiant, fenfu effe pra;dita:fequentur
ha?c abfurda : dicendum erit feilicet ea principia, ex quibus genus humanum propri conflatum e f l , ridere,flcre, de natura rerum difputate,& e x
quibus ipf principiis confient, quxrere, vfque ad infnirum.qua; cum fint
abfurda,& dlira,illud ex quoha?c fequuntur, falfum efl. p R O P R I T I M] proprie, Se ita N o n i u s . D E Q J ? I B V ' F A C T V M E S T ] omnes
quidem libri habent,jde quibus auBumft.fed ego legendum puto dequibu*
faBum c/2:prasfertim cum a p u d N o n i u m legatur de quibus aBumeJ: ordoau
tem efl.quid?ea p r i m o r d i a l e quibus genus liumanpropritim,id eft p r o pri factum eftfcilicet Se cachinnant, & fient, fie infr legendum. non ex
yidentibu faBus,quemadmodumexcuddumcuraui.
D E R E R V M
M I S T V R A ] quidam docti legendum cenfntvfotfwn*. P R O P O R R O ] l o n gius,vlterius. A D S I H V L A T A ] alis ajSimiLita : quod id valet. q_V I p p E S E o^y A R ] Quippe te pet fequar,atque vrgebo, vt quodeunque dices
ridere,& loqui, Se fapere, fatearis velis n o i s , ex aliis hxc eadem facientibus,id efl ridtibus,& loquentibus, Se fapientibus coftare.. C O N S I S T E R E V T A V S I S ] duo libri m a n u f c r i p r i j W i ^ i q u o d iccirco notaui,vt adm o n e a m Iedrorem, hoc audeas, fuiffe primum interpretationem, feu d claration em vocisdujs: deinde ab imperito librario,reiefta vera feriptura,
inconrextum tranflatum.cum putaretrf//V effecorruptum Se mcndofumi
Audeasette v e r u m , & g e r m a n u m . N O N E X S E M I N I B V S] r p t e * ^
wtn faBus \i fit, non factus exfeminibus fapientibus,
3

'

Denique clejlifumus omnesfemine oriundi:

Omnibus Me idem patereft,ynde almaliquenteis
ffumorum guttas mater cum terra recepit
F.ta
nitidsfruges,arbufldqueld ta
Etgenus humanumparit omniafeclaferarum ^,
Fabula eum prbet,quibus omnes corporapafcunui
J5t ducem dtteunt vitamtfrolmquepropaganu
t

faut

1 y.

T'y '

YJ'<5

T.

LVCRETI I

C AJL I '

Quapropter mrit maternum nomen adeptafi,/fc ^ Y " ' ' *

Cedit item rtro,de terra quodfuit an,
f
y
In terras:&* quod miffumfi ex theris oris,
ldrurfum cdi relatum templa receptant:
*Necfie interimit mors res,yt materiai
Corpora conficiat,fed ctum diffupat ollis.
Inde aliis aliud coniungit: & effidt,omnes
7{es vt conuertantformas^mutent que colores:
Et cdpiantfenfus,&puntlo tempore reddant:
Vt nofas referre, eadem primordia rerum
Cum quibus& qualipofitura contineantur,
Et quo s inteyfe dent motus, accipidntque:
W / w putes terna parum refidere pot effe
Corporaprima,qubd infummisfluitare videmus
interdum nafi,fubitoque perire.
Quin etiam refert nofiris in veyfibus ipfis, jf/
Cum quibus, O* quali fint ordine quque locata.
^Manque eadem clum,mare,terrasjumina,plem
Significant,eademfruges,arbufia,animanteis:
Si non omniafmt,at mult maximapars efl
Confimilii:verm pofitura difrepitant res.
Sic ipfis in rbus item iam materiai
Interuallajnfonnexus^ondera^laga*,
(
2

%ebus:0*

Concurfus,mQtus,ordo,pofiturafigur
Cumpermutantur,mutari res quoque debent.
D N I Qjf E c A E L E S T i] profert hos verfus Lactantius feu yt alij
maluntjLudatius Firmian. Iib. 6".dc vero cuitu.
Itq^oerr^Lucr^tius'cum
dtcu,Demc]ue &c. CxC V i r g i l . h b ; 4.'Georg. deUmnanqerper omneiiTrrafquejraBttfqtte maris,c*lmqne profandum: Hinc pecudes,armet<t viros enus omne
ferarum. idem lib. 6. yneid. gneusefl ollis vigor,&ulcftis orgo. & Homerus
pafsirn de loue : **rap aifpQi 7^ a* 3 m . s E M I J* E R 1 v N b \]in
oriundij, & u, vnVn (y*llaban> efficianr, feu PAREIL Htjuefcir: quant]HI'cn
n o n n u l l i l i b r i habentfiirpe oriundu qua: fcaptura,iuiplacebit ^equlidem
n o n r e p u g n a b o , verunramen' fufpicoreffefupDoftam. V N D E A L M * A
X 1 C L J E N T E 1 s j quo l o u e . V i r g . Georg;I. Tumpater omniftohnsfoeundis
K

DE

RERVM

NAT.

E I B.

I I .

imbribus tether Coniugis ingremium Ut<t defcendit & omnes TAagnus alit magno et.
tniftus corporeftus, D V C V N T V I T A M ] p r o d u c u n t , v e l traducunt,&:dcgunt. Q V A P R O P T E R M E R I T O M A T E R N V M ] (icfup.Quarema*
gna deum materjmatrquefer arum, Et noftri genitrix bxc ditla ejl corporis vna. y x
N O S C A S
R E T E R R E , & c ] fie fupr. ldmne vides igitur magvi primordia
rerum %eferrein qualifintordine quoquelocata hxc cum luperioribus coniungadicet,licet & feparatim legas.quodtamen malo. N E V E P V T E S ] C O iunge cum iis,qua anteccdunt:^7o/?^ yeferrrSec.Kve putes,&c.id eft, vel
vt ne putes, quia corpora prima perpetuo i a & a r i , & fluitare videmus in e x tremitate rerum naturalium, & interdum videntur nafci, fubit6queint'ctire. ( N a m re vera neque oriuntur, neque intereunt) v t n e igitur i c
circo putes arterna eff non poft. F L V I T A R E ] iactari, vel e x tare,
Q J V i N E T i A M ] probat fimili non ideo minus
arterna effe principia rerum , q u o d m o d o coniungantur, & c o n f o c i e n t u r ,
m o d o d i f s i p e n t u r , & iactentur, & ex iifdem principiis nunc h o c , nunc
illud gignatur : cum eorum ordo muretur duntaxat,& pofirura, Se motus,
&fimilia. Q V A E Q J E] clementa litterarum. N A N O J E
E A D E M ]
viginti tria clementa litterarum. s i N O N O M N I A s i N i ] f i non o m nia litterarum clementa fint confimilia. D I S C R E P I T A N T R E s]lego
difcrepitantbxc.noxx enim loquitur de r e b u s , fed de dmentis, Se nominibus,quar ex litteris confiant.
}

Nunc animum nobis adbibe yeram ad rationem. f

Nam tibi vhmenter noua res molitur adaureis /
Acciderei&nouafefiecies oftendere rerum.
Sed neque tamfacilis res vlla efl^quin eaprimm
Difficili* magis adcredendum conflet:itmque
Ndadeo magnum fiec tam mirabilequicquam
Principi^quod non minuant mirarier omnes
Paullatim vt caliclarum purumque colorem,
Qumque infecohibentpalantiafidera pafiim,
Lunaque & folpraclara luce nitorem:
Omnia qua nuncfiprimm mortalibus adfint, ^
Eximprouifoceufintobietlarepente:
Quid magis his rebuspoterat mirabile dici?
Autjninus ante quod auderentfore crederegentes?
Nulli (vt opinor) ita hacfiecies mirandafuiffet
Qum tibi, iam nemofeffusfatiate videndi
Suficere in cali dignatur lucida templa.
y

IjS

T .

I V ' C R E T I I

C A R I .

I)efinequaphpter nouitate exterritus ipfaExfyuereex animdraiionem:fed magis acri

/
Judicioperpende:&,fitibiyeravidetur . " j
Dede manus:aut,fifa/fi eftjdccingere contra. I
*~ Quant enim rationem animus: cum fummalocifit
*\nfinitdfrisjbac extra mni mundi:
*-Quidfit ibi porrofluoprofierevfjue y lit mens:
*-Atque animi tratlus liber que peruolet ipf.
t

N v N c A N I M V M ] N u n c aggredicns ad probandum non vnum cfc

mundum,fed innumerabileis, quiaha:c fententia abhorre ab opinionibus
&fenfibushominum,vtitur^^W*,reu'STf.<'S(^57tv^ id eft prarmunit i o n e , & animorum pnrparatione huiufmodi: nihil efle tara facile, Se credibile,quin id initio difficile ad credendum videacur : nihil contra ta m adm i r a b l e , Se incredibile p r i m u m , quod non paullatimdefinant homines
mi-rari.Reddit aut auditorem,feu potius lec"k>re attrum,cum fe de rebus
nouis, & m a g n i s poUiceturefleditur Innumerabileis autmundos e(fe
purauit & Democritus: quod teftacur M . T u l l . lib. i . deFinib. Infinitio ipfa
quam
vocant,tota ej Democrito: ttm innume
tur,& intereant.Tcm Lucullo.r ah Dcmocritumdicere innumerabileiscjfe mudos. Idem vltimaepjft. lib. s>., UleBaroteputabat qufiturum num vnum edum
effet,aninnumerabilia. V H M E N T E R ] a n a p ; e f t u s . p r o f p o n d e o : v t a p u d
H o r a t . l i b . z.epift. Veliemens & liquidus, N E C T A M M I R A B - I L E
o^y 1 c QjT A M P R I N O I F 1 0 ] Mir hic locus fuerat deprauatus ab iis
hominibus,qui dum plus videre, qum alij, videri volunt, faciunt v t nihil
intelligere iudicentur. N a m cum libri veteres ita haberc,vt ego excudendum curaui,vocem Principia tranftuleranrin verfom fquerem;aduebium
autem Panllatim, quo initium capere dbet verfus tertius ab illo Kd ade
magnum, Sec. pofuerant in fecundopede eius verfus, qui ab illo eodem fccundus eft:quofaclo tota huius loci fententia obfcurabarur,Se corrumpebatur.Nuncvcrborum ordinereftituto,fententiaplanifsimaeft.hocenim
fentit Lucret. ab hoc loco , itmque Kil*de, Sec. Et fimiliter njl ade m a gnum eft, nec quicquam tan\ m i r a c l e principio ,id eft p r i m o , quod non
definant omnes paullatim mirari,verbi gratia,hunc cli clarum,purmquc
c o l o r e m , & c . defterunt mirari. A V T , M I N V S A R T E Q J O D A V D E R E N T , & C . ] lie habent o m n e s , quos quidem viderim., libri Se manu
fcripti,& impreiHpraeter vnum veterem,inquofcriptum eft
^dirent,phn mendos.nam hqius verfus ha?e fententia eft.'aut quod homines minus
fperarent, feu crevrent fore? vel aut quod magis effet incredible., atque
inexpectatum? Q J A M, T B i ] , v t p Q t e philofopho.
v%> 79
ait Platorid eft valde enim
|fcclus,yidciiet mirari.quanqis aliter fentiat Hpratius. epifhad Nuroi&X
:

a.7rHexaj>

(mk*
$
t
s*.vpAeir,vt

DE R E R V M
N A T ,
l I B, I I ,
I75)
yiladmiranprope res eft vna$lumici SoUque,quaipofiit
facere^feruarebeatum,
noter lector hoc loquendi genus^ nulliita miranda qum tibi^ro tam miran*
da,qu*>n , v e f </<*,">>?: quod & alibi ab eodem vfurpatur. s A T I A T E] id eft
fatietate.idem lib. f. Hac animos ollis mulcebant atque iuuabant Cum fatiate cibi,
jfUrius. quorum crudelitatem nulla vnquam exj?letfatiasftnguinis, ex N o n i o . &C
Q^Scptimius.Dein vbifatias omneis tenuit^&ec. Idem, nequeprius finis faBus
quhn Grxcosfatias&apoflremumfdtigatio
inceJsit.T'erent.Eun.TZ>;'fatiascfit feri commuto locum. & quidam vtus pota apud M . T u l l . lib. 3. de nat.
Deorum.aut ejuxnam vnquam ob mortem Myrtilifnis luendis dabiturfatiat
fuppfut E x p v E R E] fie quidem habent omnes fer c o d i c e s , ego tamen
malim legi B^efpuere. D E O E M A N v s] da manus : fatere te v i & u m veris
Caviarlib.f. tandem datCotta manus, Ouid. de arte.Scribe \dabit vEtaiferreut
ille M.tranfl.atum rc militari.ficinf.eod.lib.fub extrem.N<<w certefluere,acdecedere corpora rebus Multajnanus dandum eft.Se M . T u l I . l i b . z . epift. ad
Kxxxc.jliebat illumprirnb fane dm multa contrX: ad extremum manus dedtjfe. Icle
in L a i . Atque ad extremum dat manus, vincique fe patitur. A C C I N G E R E
C O N T R A ] id efl: eam oppugna.Plaut.Amphitr. cingitur.certeexpeditfe.w'
u m item re militari, Q J A E R I T E N 1 M R A T 1 o N E M ] hune verfum c ttibus deinceps fequentibus delendos cenfeo, vt adultrines, quos
fi Icdtor eruditus attendus confiderabit, eu m facile mihi aflnfurum arbitror.funr enim incptijatque inanes,& verbis & fententia. Atque,vt cetera
omirtam.nonne abfurdum eft ita loqu'^animus rationcm qurit, quidfit extra
mania mundi^quo animi traBus ire peruelifitum verfus ille quifequitur, Atque
animi traBusliber quo perueltt ire, non v n o m o d o legitur. alibi enim , vt in
Floreutinis, & Aldinis recentioribus: Atque animi mieBus liber quoquo volet
ipfe. in aliis: Atque animi traBus liber quoquo velit ire: in aliis: Atque animi taBus liber quoperuoletipfi. Prxtereain quibufdam libris verfus primus ita l e gitur, Quxrit enim ratione animus, & c . vt facile appareat ab aliquo irr o g a a te atque improbo lfc inculcatos,quafi aliquid deeflt.
3

>

?twf/
omne

Principianobis in cunflas vndiqueparteis,

Et latere ex vtrvque:infrd,fuprdque,per
Nulla'ftfinis, ( vii docu) res ipfdqueper f
Vociferatur,& elucet natura profundi.
Nullo iampaclo verijimile effeputandum'fl;
Cum quoquovorfsffatium vacet infinitum:
Seminaque innumero numro, fummdqueprofunda
"Multimodisvolitent
per cita motu, ,
Hune vnum terrarum orbem[cdurnque creatum,
f
/ ^
Nilaere illa
tt corpora materiai,
Cumprafrtim bicfit naturafaBus,& ipfa
K

Mmo
forts

^
/

IgO

T.

L V C R E T I I

C A R I

Sfonttfuafor offenfandofemina rerum

Multmodis,temer},incaff'um,mt#afrujlrdque Cfa-Cp*.
Tandem cooluerint ea qua coniefla repente
Magnarum rerumfirentexordiafemper,
Terra,maris,& cdigenerifipie animantum.
Quare etiam atque etiam taleisfateare neceffe'fl
Effe alios alibi congre fus matriau
Qualis bic eft auido complexu quem tenet atber.
Praterea cum materies efl multa parafa,
Cum locus eflpraflo.-nec res,nec caufa moratur
Fila: geni debent nimirum,& confieri res.
*Nunc c feminibusfitanta efl copia,quantam
Enumerare atas animantum non queat omnk:
Vifque eadem^O* natura*nanet,qu femina rerum
Coniicere in loca quaque queatfimiliratione,
Atque buefunt conieBdineceffefi confit eare
Effe alios aliis terrarum in partibus orbeis,
Et varias bominum genteis,&peclaferarum.Hue accedit,vtinJummares nu liafitvna,
y

tem,
-Sint genere.-in primis animalibus indice mente,
lnueniesfie montiuagum genus effe fer arum,
Sic hominumgenitamprokm,fic denique mutas
Squammigerumpecudes,0* corpora cunBavolantum*
Quapropter calumfimili rationefatendumfi,
Terramque, &<folem, lunam,mare, cetera, quafhnt,
fMon effevnicajed^numero magis innumerali.
^-^H^J-^^^^fQuandoquUefn vitadepaclus terminus alt
'^* f
Tarn manet bis,&* tam nat'iuo bac corpore confiant,Qum genus omne,quodhis gner'atim rbus abundat.
r

P R I N C I P I O N O

BI

s]

n i e x parte eft.infinitum,,&

ex eo quod fpatium vacuum atque inane,om*~

corporajnfinita,prob3re.conaturinnuniefabk.

DE

RERVM

NAT

1 1 8 . I I . .

jgf

leis cffemundos.& attendeleclor cum hinc capereinititim h'uius rei probanda?. Fruftr igitur dictur ill fuptcumfumma lotifitInfirma fous b<tc extra mania mundiy&c. V T I D O C V I ] lib.i.ibi. Omne quod efl igiturjiulla re gioncviarumFinitumeJr. V O C I F E R A T V R]clamar,|3t.ficIib. ) . princip.
Humfimul ac ratio tua ccepit vociferari, & c . c v M c^y o
o v o R S V s] fie
legendum.quoquouorfus autem valet,quanque parrem verfus. Sed fie argumentatur Lucretius:fumma rerum eft infinita: id eft & inane infinitum,
& corpora prima infinita. non igitur verifimile eft hune vnum mundum
effe creatum.nam fi ita effetreorpora prima infinita, qua: mouentur in inani infinito extra hune mundum feilicet, qui ex corporibus primis fortuir
genitus eft, effent ociofa,nihilque creajent.hoc falfum. ergo & illud. o F F E N s A N D o] id eft occurfando. fupra cod. \ib.Hec foret offen fus natm.
F R v s T R A Q V E c o A c T A] id eft ita coacta, vt nihil omnino g i g n e 're portent, reperitur autem hxc feriptura in quattuor libris manuferiptis. .
T A N D E M
C O O L V E R I N T
% A,] C u m reperiffem in libris feriptis
partim celarint, partim coierint, coolucrint repofui-.qu feriptura pcrfpicu
vera cd.ceolefcere mt9m valet concrefcere,& coagmentari, feu v t quidam
Volunt,coamentari & coire.olefcere enim, vt docet Feftus, valet crefeere.
quo verbo vtitur idem Lucret. infr eod. h b . Donicum olefcendifummum te*
tigerecacumen.in cooluerint autem duae vocales o o. coolefcunt in vnam fyllabam longam, vt lib. f. atque oppida cooperuiffe. C O N I E C T A R E P E N T E] in vnum locum feilicet:id eft congreffa, collecta, coacta, compulfain
concilium.quidam leguntC0/f/<*,feu colleBa.ego tamen nihil muraui.nam
& infr mox ita loquitur, & alibi vtitur verbo huic contrario difiieere pro
dippare : Scdifie&usmateriai fimiliter apud eundem legitur , cui opponitur
congreffus,& concilium materiai. A v i D o ] vafto,ingcnti. fie lib.y. Inde
auidam partem montes,filu^femum Pofedere. P R A E T E R E A c v M . M A T E R i E s, & c , ] c u m materies fatis multa eft,eque parata,& accommodata ad gignendum,id eft(vtloquuntur Peripatetici) ad recipiendas formas,
' & cum locus eft,res gignitur. G E N I D E B . N I M i.Jidcftgigni.ficaut
legendu efle vincit ratio,atque ipfa Veritas, I N S v M M, A ] I fumma reru,
in o m n i , i n vniuerfo.argumto fimili probat mundosinnumerabileis &:
nafci quotidie,&interire,hoc modo.quemadmod nihil vnicum gignitur,
neque crcfcif.fedinfiniti homincs,infiniti equi.infiniti tauri, & c . & geniti
funt,& quotidic gignuntunfic & mdi fnnumerabiles. I N y E N I E S S I C
M O N T . ] duos verfus fine dubio fpurios inter hue & verfum Vnka qugignatur,&cc inculcatos,dclends cenfeo. Inuenies(inquit) fie feras effe ge-*
nitas,nempe infinitas,fic homincs,fic pifceis,& aueis. D E P A C T v s] defixus. T A M M A N E T H I S , E T T A M ] hune locum reftituicodicibus manuferiptis admonitus, atque adiutus. N a m cum in eis reperif&m feriptum,Cir*^w,non vt in vulgatis, etiam, facile mihi fuit iudicare legendum,
tam manet bis,& tam natiuo hac, non vt vulgo, tammanet hxc etiam. ordo autem verborum eft : quandoquidem terminus vira tam alt depactus manet his,nempe caelo terra,foli,5c Iunae,&c.& tam natiuo corpore ha?c c ftant,qum g e n u s , & e . id eft quoniam c s l u m , terra, & c . que finem ha)

182,

T.

L V C R E T

I I

C A R I.

b e n t certum, ratum,& fixiim, ad quem cum peruenerint,

& tatn natiuo confiant corporc.quarn aniraantcs,&c,

(fjh^

ir<tf<f ,

Qubene cognitafiteneas,ptura videtur

"Libra continu dominispriuatafuperbis
Ipfafuaperfe ffionte omnia Dis agere expers.
Nam (profancla Deuwtranquillapetlorapace,
-Qu placidum degunt uum,vitdmqueferenam:)
Quis regereimmenfifummam:quis babere profundi
^
lndumanu validas potis efl moderanter babenas?
~Qu
pariterclos omneis conuertere* O* omneis
Ignibus tberiis terras fuffireferaceis\
Omnibus inque locis ejfe omni temporeprfio
^uhibus vt tenebrasficiat,cliqueferena
Concutiatfonitultumfulminamittat: deis
Spe fuas difiurbet,&* in deferta recedens
Smat exercens telum '.quodfpe nocenteis
Prteritiexanimatque indignosjnque merenteis)
Multaquepofi mundi tempusgenitdlejdimque. ' ''
Primigenum maristerr,folifque coortum
Addita corpora funt extrinf eus,ddditd circum,
*^Semina:qu magnum iaculando contulit omne;
Vnde mare, <(t terrpoffent augefiere:& vnde
Aptaretjfatium ck domus,attaque tecla
ToUeret terrisprocul^o* confurgeret aer.
*Nam fua cuique locis ex omnibus 0mniaplagis
Corpora difiribuuntur, (y ad fuafcla recedunt,
Humor adhumoremjerreno corpore terra
Crefcit^O* ignem ignsprocudunt,tberque tber,
Donicum ad extremum crefeendiperficafinem
Omniaperduxit rerum natura creatrix.
Vtfit^vbinibilo iam plus efi,quoddaturintra
Vitaleis venas^qudm quodfuit,atque recedit:
Omnibus bis tas dbet conjifiere rbus.
9

v a fA/

FUNT INTERITTIRA

>

D E

R E R V M

N A T..

I I#

HhnatuMfmirefyenatykibusauclum^

183

o M r N 1 s P R I V A T A S V P E R B I sJ,Diis. D U S A G E R E E X P E . R s] diis expers, id efl: deorum expers. fie loquitur Se Catul!. de coma*
Bcren. Qmcum eg,dum virgp quondamfuit omnibus expers,&c.Se Plaut.Perf.
ea res me damo expertemfacit. N A M P R O s A N C T A , & C . } Icrum exclam t n o fine ftomacho,quafi fieri non pofsit, vt VLLA vis, vllueprouidentia
hanc mundi fabricam regar, Sed errt E p i c u r u s , & C U M Epicuro Lucretius.
O ^ Y A E P L A C 1 D v M , & C ] FICLIB. .Nam bene qui dtdicere deosfleurtagere
D

AUUm,&C.

Q^ I S

R E G E R E I M M E N S I

I V M M A M , & C . ] fie VELLEIUS

apud M . Tull. lib. R. de nat. deorum . Quibus enim oculis intuertpotnit tester*
VUto fabricam illam tanti operis, qua conftmi k D?o,atqueadificari mundumfacit%
qua molitio,qua ferramcnta,quiveBes,qua machina,quiminifiri tanti munerisfuerunit Sec. ibid. Sine enim ipfe mudus deus eft,quidpoteft effe minus quietum,qum
nullopunBo temporisintermijfo ver far i circum axem caii admirabili celetittel nifi
quitumautem,mhilbeatum eflfinein ipfo mundo Deusineji aliquis, quiregat, qui
gubernet, qui cur fus aftrorum, mutationes temporum, rerum vicifiitud*nes, oYdinfque confier net ,terr as
maria contemplans,hominmn commoda,vit fquetueatur:
na tlle eflimplitatus molejis negociis & operofis. A d ptiorem illum Ciceronis
locum pertinent illa Ludatij F i r m . e x l i b . 2 . de origine erroris. Midem
quoties Epicnreus eft, & non vult DeofiBum effe mundum, quxrerefilet, quibus
manions, quibus mackinis, quibus veBibus,qua molttione hoc tantum opusfeCerirt.
C u m hoc autem Lucretij loco congruit ildefufdem et primo libro.
Quippe ita firmidomortaleis continetomneis, St. Se illud ex eoti. Kam cerine-,
que confifio primordia rerum, Sec. Vilud e x h o c l i b . f u p . ^it quidam contra hac
ignari &c. hac eadem de re fie Larrius. KO [Au t rt iMm&i* <Ps*V >y

rrLu K)KKH\;IV,KJ

(dmhlio, iy Jtiery > iy -n

ovwi%x-7iTdit

mn \H\^y>uS"niTir^i vo*

f*e.t&eji-niv kv.&tt<3CB3T> iy yoQufy <stjjiS\.y><jn vy TrKnnov, id efl:, Atqui in,, IIS

qua? fublimia,6c fuperna dicuntur,motum EX loco ad locum,FOLFTITIA,dee^
crus folis Se lun, ortum, occafum, Se his FIMIIA, non efleexiflimandcrrt
quoquam adminiflratorecgere,nequc gubernatore, autaiquo, qui e a o r dine digefsfler, qui idem o m n e m beatitudinem cum immorralitate o b t i NERER. N o n e n i m congruunt moleftia: & curar,& irar Se gratis cum beatirudine:fed cumimbecillitate potius, Se m e t u , Se indigentia opis .alint*
1 N D v M . A N v]id eft in manu.fic Co^>Mb.i.vi^q fydttgredifeelcris. Se fup
H O C lib. jit non effe tamen perplexis indupedita. Se lib. 4 . Indugredi pono pariter
fimulacra,pedmqm'Ponere,Sec.ibid. Qnjppe vbiprimt pritchoque efl altra nata Induftaiu. Se lib. ^.Hec iaccre indu manus, via qu mumtafideiProxima.SC
lib. 6. Quodgenus indu mari fpivst fons dulcis- aqua'i. s-v F F I R E ] vaporare,
furrurmgare.lt lib.4. Etmiferam tetrisfifuffitvdoribus ipfa. Se V i r g . G e o r g .
'^E^fhffirethymo/errfqtierecidtyeinaneis.
s AE V I A I E X E R C E N S . T E . X.v M , C ^ y Q D s A E P EJ&C} fie lib, 6. Qubd fi lupiter, atque alij fukentja
&iui.Temfico quatintfomtucalcfiia templafEt iacimt igns, quo cuique tftciw^eyolmtatiCur^quibus inuutmnfeelui awftbikcunqttetftyUonfaunt ttfifiaj

 i$4

T.

L Y C R E T I

C A R I

mas vtfulminh baient VeBorepeyfixo, documen mmalibus acre\$Cc. tots enim

ille Iocus mire cum hoc congruicfc & M . Tull.lib. de confulatu. Hampaterahitonansftellantinixm Olympo, Ipfefuas arceis atque inclyta templa petiuit, Et
apitolinis iniecitfedibus igneis. M Y L T A Q J E P O S T M . ] redit ad infli-.
tutum. A D D I T A C O R P . s v N T , & c . ] i d efl
multa pofl ortu mundi
corpora addita funt alia extrinfecus,alia circum.hic verfus qui deinceps fequitur in omnibus \ibtis Semina qumagn.&c. fine dubio no efl Lucrctij:
fedabaliquo nimiufibi atrogante pro Lucretiano interpofitusefl, quafi.
aliquid deeflet.itaquc eum dclcndum cenfeo. V N D E ] quibus corporibus
additisextrinfecus,&additiscircm. A P T A R E T
SPATIVM]libriferi
pti alij habent J[pariret^i\) apparet n\i) aperirer.quod poflremu probo,exifti
m o q u e ita Lucret. fcriptrvt intclligamus verfum initium caperc ab anapxfto^mVw^www.aperirefpatiautemjideftcxplicare. E T A D S V A
' s A E C L A R E C E D.]nonnullilibri,vtFlor.habent:dr'^y^y'//<m/f.
qua feripturam non p r o b o . q u o m o d o enim corpora prima,ad fua corpora
^prima cdant ? nifi dicamus corpora prima cfluere ad corpora prima fibi
x o g n a t a Se fimilia. c o d . Varie. habet:<<^fuafitde recedunt. plane mendos.'
A t q u e iafiede factura effe puto exftcla. na farpe reperimus in libris manuferiptis feriptum d. pro cl. & cl. pro d. prapter fimilitudinera. ita cum
exfeclah&um
effet ftda facile iam librarius imperitus fcripfir ftde. Sed
quidam non i n d o d u s putabat hic Iegendu adfua /cdera cedunt, ex illa feriptura Vaiicanafaciensconieduram .addebat i l l e , quofuam conieduram
confirmaretjVetbum recedunt huic loco non conuenire,quia cum fignificet,
Lucretius corpora prima ad fui generis principia conufcnire & confluere,
recedere autem fit retto cederc, Scdifccderc, verbo ab eo quod fentirer,
alieno vterctur. adjuafaedera autem interpretabarur, ad ea corpora, ad qu<e
per fdera,5c leges natura:,concedere 5c confluere deberent.ego refpondebam verbum recedunt mihi videriad hune locum maxime a c c o m m o d a t u m . N a m cum dicat Lucretius corpora prima per plagas ad fua ficela reCedere: motus autem,qui fit per plagara, no fie naturalis, neque ad lineam,
fed contrarius : p r o p r i c , Se fignificanter ea dixiffe recedere ad fua farcula:
-quod efl pagisfeu idibusrcpulfa c e d c r e . S e d d c h i s h a d e n u s . e g o feri.
' pturam vulgatam, Se receptam,& triumantiquorumtcflimonio c o m p r o batam retineo. hoc tantm. cetera iudicio ledoris permitto.. P R O C V D v N T ] fie habent quattuor libri raanufcripri,vtrique Aldini, Vicetini, Se
Lugduuenfes. D O N I C V M A D E X T R E M V M C R E S G E N D I P E R
T I C A
v.] fie l e g e n d u m , & i t a habent quattuor lib. manufer. nifi quod in
-duobus pro perfica fogkvivperfice,quemadmodum
&apud NoniumMarcellum, plane mendos. N a m quod ad N o n i u m artinet, apud quem ita
feriptum efl. Perfice perficeris. Lucretius lib. i . Donicum ad extremum crefeendi
perfice finem,Scc. fie efl cortigeadas. Perficaperficiens: L u c r e t . l i b . z . Donicum
ad extremum crefctndtperfiCafinem^c.Dmcam autem idem valet quod donC, Plautus Vidul. neutrum reddabo, donicum res diiudicata fit ex Prifciano,
' Jdem Plaut. Trucul. yfque adeo donicumfora* eduxit.Spatci Chari/is.Z>omkumpro donec. ita vfmpat Uuius jindron.lbimanemfedeto donicum videbisme
y

Se

arpenta

DE R E R V M N A T . L I B * I U
jgj
carpento vebentem domrp yenijfe. Ttaptus quoque. lnimicus efio,donkurn en reue*
nero.fed & Cato. Cum otio/us ambulas,qui apud regem fuifli,donicum eifbitnterdixit rem capitalem.Ha&enus Charif.CatO de re ludicu.Domcumfitutum erit
dut itafatis datum erit, qiU in fundo illata erunt, pignerifunto. Lucret. inf. eod.
lib.Donicum olefcendifummum tetigere cacumem: & item fa?pe. ordo autem &
fententia verborum eft,Donicum,fcu donec natura rerum crcatrix,omnia
ad extremum crefeendi finemperfica id efl; perficiendo, feu perficiens perduxit. V T F I T , V B i] ha?crferunturadfuperiora. . & eftargumenrum
fimili. quid tamen legi volunt, Id fit, vbi & c . H I S N A T V R A
SVIS
R E F R . ] cumin quattuor libris manuferiptis feriptum reperiffem .Hicnaturafuis &c. repofui, His natura, vt fit ^ht^oydt. Omnibus his rebus a?tas
confrtit, qua? ad extremum finem natura cratrice rerum perducta funt:
his,inquam, rebus natura dfinit fuis viribusincrementum dare.
t

Nam,qucunque Vides bilaro grandefeere adauftu,

Paullatimquegradus atatisfeandere adulte
.
Plurafibi affumunt,qum defe corpora mittunt,
Vu mfacile in venais cibus omnis diditur:& dum
Non itafunt late difyerfafvt multa remit tant:
Etplmdiffendifaciant,qum vefeitur atas. Nam certefluere,atquerecder e corpora rebus
Multa,manm dandumfl-.fedplura accder e debent,
Donicum olefcendifummum tetigere cacumen.
Inde minutatim vi/eis,& robur adultum
Frangjt, in partem peiorem liquitur atas.
Quippe etenim qumto eft res'amplior,augmine demto.
Et quo latioreftjn cuntlas vndiqueparteis
Pluria eo differgit,r fe corpora mittit.
Necfacile in venas cibus omnis diditur eij:
Necfitis eft,quaper largos exaftuat aftus,
,
Vnde queat tantumfuborifi,afuppeditare,
Quantum opus eft,& quod fatis eftjnatura nouare.
lure igiturpereunt,cum rarefatlafluendo
Sunt:& cum externisfuccumbunt omnia-plagis:
Quandoquidem grandi cibus au o denique dfit. \
Nec tuditantia rem ceffant fxtrinfecus vllam
s t
Corpora confeere^s* plagisinfefta domare:
s

) x

Aa

l8(T

y*

T .

I V C R E T I

C A R I .

Sic igitur mdgm quoque cirm mnia mundi

-H
pxpugnata dabunt labcm,putreifijue ruinas^
Ownid dbet enim cibus integrarenouando:
>-Etfulcire cibts^ac omniafiiflentare, *
Nequicquam,quoyiiam nec ven perpetiuntur,
Quod faits eftmtque,quantum opus eB/iatura minifirat.
Jdmque adeb affeBafi Mcvs^affeBaque telus:
V i x animalia parua creat>qu cunBa creauit
Sclajicditqueferarum ingentia corpora partu
Haud (vtopinor) enim mortahafeclafrpernl
A mea de cAo demifitfunis in arua:
. *Nec marejecfluBus plangentesfixa crearunt:
Sedgenuit tellm eadem qu nunc alit exfe..
Prterea nitidasfruges^inetdqueUta
Spontefua primum mortalibus ipfacreauit:
lpfa ddit dulcekfietus\&*pabula Ut a:
Qu<e nunc vix nofiro grandefcunt auBa labore:
Conterimufiqueboues:&- vireis agricolarum.
*-Conficimusferrum vix amis fitppeditatL
^ ^VfqueabpereuntftM^augntquelbores;
'^
Idmque caput quaffansgrandisfitffirat arator,
Crebrius in cajfium magnum cecuifife laborem:
Et cum temporatemporibmprafntia confert
Prteritisjaudatfbrtunasfiepe parentis.
*~Triftis item vetuU vitkfator quafatigat:
*Temporis incufat nomen^fkclmquefatigat
Et crepat antiquum genus vtpietjterepletum
Per facile anguflis toleraritfinibus uum
Cum minor effet agri multo mdu* ant viritimi;
<Nec tenet omnia pdullatim tabefcere-.O* ire<
Adfopulumfiatio^tatisefejjavetufio^
G

' * *
y
^

H M A R O
G R A N D E S G E R E , A D A V C T v ] lxtOj&aacrfncre-'
xnentp ..mendofe autem legitur in libr. vulgatis bttfrmirand.adMuBumi.

DE R E R V M
N A T.
L I B . II,
l$j
> i D i T v R ] id efl: diftribuitur, non v t vulgus putat, diuiditur : nam dido
verbum efl: integrum,compofitum di. Se do,das: non dcminutum verb o diuido. Vtitur eodem verbo hic idem fcriptor pluribus locis. vt lib. 3..
Senfiferos motus qux didit prima per artus, Se l i b . 4 . Inde quod exprimimus per
caulas omnepalati'Diditur.& l i b . f. princp.x:^o nunc etiam per magnas dtdi~
tagenteis Dulciapermulcent animesfolatia v/7<e.Virgil.lib. 7-iEneid. Diditur bic
fbi Troiana per agmina rumor. Se 8. Cognatique patres, tua terris didita fuma.
ET
P L V S D I S P E N D 1] plusdamnidctrimenri,fumrus.
QJ/ A M
V E S C I T V R
A E T A S ] quidem vir doctus amicus meus legendum c e n fet, qum pafatur atas. M A N V S D A N D V M E S T ] concedendum eft.
dandum eft autem p r o d a r c oporter,e/lmV v t fup. irerum atque iterum.
D O N I C V M
O L E S C E N D I
s v M M v M ] id eft doncc ad fumm crcfcendi cacuroen peruenerunt. non eft autem dubium quin italcgend lit.
N a m quod 3PUD N o n i u m Marcell in verbo adolefcere, ita legitur hic vcr{asDumqueadolefccndifummum, Sec. corruptus eft eo l o c o Nonius.atqjita
cotrigetidus.AdoleJcere crejecre, vnde olefcendidicit Lucret. lib. z. Donicum elefeendtfummum tetigere cacttmen. R O B O R A D V L T V M J A C habent libri
manufer. & pletique typis exeuh*. L I Q J / 1 T v R ] tabefeit, TWW). A V G-
M I N E
D E M T O ] fie cod. Vaticanus. augminc demto autem id eft d c tracto: quod ft cum dfinit crefcere,& augeri. ordo eft, quanto res aliqua
amplior,cV quo latior eft, eo plura in omneis vndique parteis corpora difpergitaugminedto. P L V R I A E O D I S P E R G I T ] e o p l u r i a d i f p e r g i t .
fie autem legendum,non,vt in vulgatis,& quibufd.fcriptis,?/^ rWo.pluria autem dixifle veteres teftantur A . Gel!, lib. 5- cap. 21.& Charifiuslib.r.
Se ita Terent, in Phorm. noua bic compluria. Se idem Lucret. lib. ^.Vnaq res
bceffjmusqtmplurtababemus Tamagisardefcit,Sec.
N E C S I T I S E S T
c^y A E P E R ] verfus adulterinus,neque Lucretianus germanus:qui ita vari legitur,vt pigeat me referre, in feriptis quide libris tribus fie rtperi feriptum,Necfatis eft pro qua largos ex&ftuat artus.it\ Bertin. Nec fatis efl pro quam
argus,8ec. in Aldinis antiq. Nec fatis eft cum prLtos &c, Atque vt magis cre
das effe adulterinu, verfus qui eft ab hoc tertius cuiusinitium eft : Quantum
opuseftySec. non reperitur in libris feriptis: cumlibrarij hune ineptum v e r fum fcripfifterit, Lucrtianum omififnt. Credibile eft autem adiect ef
ab aliquo conndenre,qui cum videret Lucretio de cibo fermonemhabeII,null de potu verbum ficri,putaritaliquid deeffe. v N D E ] ex quo cibo.
1

s v B O R 1 R 1] in locum e o r u m , qua: amifla Se cnfumta funt oriri. fie

fup. lib. 1. Quaye etiam atque etiam fuboriri multa necejfe eft. Q_V A N T V M
O P V S E S T , E T , O^YOD s A T I s E s T ] ordo eft:vnde,feu ex quo ciBO tantum,QUANTUM opus eft,fuborir,3C fuppeditari queat, Se vnde natura idnoujire queat, quod fatis eft. quidam vir d o d u s legendum putat. &
quodfatis eft nat. non. TVDTTANTIA]id eft tundentia. Se ITA Feftus,qui
hune locum citt. Paullus'apud eundem. Tudttatites rem ,fgnifcat negocium
~tundcntes:id eftagentes.Tudkes mallct tundeno diBi .inde& cuidamcegnomen
"Yudttano fuit, quod caput matteofimileh'abuerit. D A B V N T L A B E M ] collabcntur,&corrnent. CIRCVM]Oxwck.aduerbium.nammniatticaAa

I$8

T.

I V C R.E T I I

C A R I

fus eft,nec coniungi dbet c u m voce Omnia, qua? fequitur tertio verfu, v t
vulgata interpunclio oftehdit. . O . M N I AJres omneis.nam v o x omnia eft
cafus aceufandi. regtur enim ab infinitiuo integrare : neque pertinetad
duosfuperioresverfus. E T P V L , I R E S U I S A C O M N J A , & c . ] q u i s
n o n videt hune verfum cflc^FW^ATF^OYJ&ab eadem incude atque officinaux qua fuperiores aliquor,profecH,(ue legamus Etfulcirecibis, fiue,
Etfukire abus, fiue,Etfukire artus, fiue, vt quidam maluntEf fulcire fttts
I A M Q J E
A D E O
A F F E C T A
E S T A E T A S , & C . ] fie mihi v i d e t U t
legendum, Se ita feriptum fer eft in libris manufer. na librfquidem Far*
ni SeT cth\),h&bi:nt,latnque adeo
eft dtas^ffetlaque TELLUS. Bertin,autem
idmquadeofacia eft TAS, effxtque tellus : M e m m . idmqueadeofratla eft atas
effet que tell. Q u o d fi quis malit ita legi,Iamque a d e o fracta eft artas, affectaque tellus,equidcm non pugnabo: q u i n ego ei affentiar. Videtur enim
tellus affecta quidem effc,fed nondum effeta. quid fit autem affecta artas,
affectum bellum,&: fimilia,fciunt,qui Latine fciunr. A V R E A D E C A E L o] hune verfum profert Nonius in voce funis, Se A . Gell, lib.13.cap. 19.
notans funis didtum efle gnre fa:raineo, vt verfus effet grandibre f o n o .
Animalia(inquit)non funt carlo delapfa, aut per funem illum aureum demiftjfed terris initio dita. Alludit ad catenam illam auream,quam c o m memorar H o m .

ft$a

Ei<fl*aytit^attS
euc/LviSiv
KFI(mQa>7IF
n.t *tiy
CM%TT>7?
Sl%

per hiic catenam, folcm fignificari atbitratur.ficille

Vi X) 5TO^67at7
7 X) TTMJP'NVK.'E.IF a/ nn,AAXRIP
kv
& c . i d eft,Nanque nihil aliud Homerus,qum
oftendit efTe auream catenanr.quia dum fol mundum fuocurfuambit a c l u
ftrat,omniafaluafunt,&
conferuantur,tm q u x apud D e o s funt,tm qua;
apiid homines:Si vero fter,& quiefeat tanquam v i n d u s , res omnes intereant. A t Macrobius lib.i.in fomnium Scipionis,catenam illam Homerica
vult efle fummo deo ad vltiraam rerum fecem,connexionem vnam mutuis fe vinculis religantem , & nufquam interruptam. N E C M A R E] folent potae,quem fignifiare volunt i n h u m a n o , atque immiti ingenio efle
pra:ditum,marieum d i c e r e e l l e n a t u m . H o m . / A . ^ . TKOVK
TO-'I-MTLI
dKETOS*.
P L A N G E N T E S ] verberantes.
ET V I R E I S
A G R I C O L A R . V M] fichabentlibri manufcripti,aut n e m e n t i a r , w w : q u o d i n d o c t i n o n
intelligenteSjCorruperuntjCk: fubdiderunr, vinbus: eadmque opra addiderunt duos verfus,qui deinceps fequuntur: Conficimus ferrum vixaruisfupp.
v e l vt alibi legitur, Conftcimus fris, & . deinde alterum : Vfque adeo pereunt
fatus,vd vt alibi legkar, pariuntfittus, vel vt alij libri habent,parcunt, Sec.
quos ego-delendos cenfeo. 1 A M c^y E C A P V T Q V A S S A N , S ] quaflarc,fcu mouere caput ,geftus eft irafeentis, aut minantis, aut lamentantis.
Virgil. lib. 7. ^Eneid. de Iunone, Tum quajfans caput bac effuditpetloreditla.
0 ftirpemJnuifam^Sec. idem 12. \LLA caput quajfans non me tuaferuida terrent DiSec. H o m . HJBOS, e.
Trinum. quidquajfasjaput?Ch,tuciatm,corjnibi
&metuj.^LAYI*AV
VA

S>a<p5vt,^H,

BaferoXt

KivvQv

DE

RERVM

t r.

gp

i s] fiehabent quattuor lib. m a n u .

cripti.vuJgati,/*fffw. T R I S T I & J T E M V E T V I A B , & C . ] Vide f o deslector nugatorisillius,qui hos duos verfus arFinxtt, impudentiam cum
pari ftultitia coniun&am.quemadmodum fupr vcrfui, in quo ncfcio quid
de cibo dicebatur,fubiunxit verfum de potu, feu potius de fiti: ita hc quia
Lucretius aratorcm dixerat fufpirare, & lamctari,fctotiesfruftrlaboraffe:tum prsfentia tempora cum preteritis confercntcm parentis fui fortunaspra? fuis laudarerquafi aliquid deefl"er,addiditdefuo quiddam de vinit o r e , Hune igitur verfum TrijlisitemvetuU &c. & alterum c i p r o x i m u m ,
Temporisineufttowf,&c.iIlefibihabetomosdeeamus.
ET
C R E P A T ]
c c r e b r habetin orc,crebris vfurpatfermonibus: v t ^ i d e f t q u m , vel
quomodo antiquum genus pietatis plnum,facile, id efl. fine magno laborc,^ / pswW,tolerarit a?uum,egcrit xtatcm,vitam traduxerir,aut fufl*
tarit anguftis agrorum limitibus ac terminis.id eftparuo agelo. hune verfum profert Nonius in verbo crepare^nm illo Horatiano: Qttispoft yinagra
uem militum aepxt\ N E C T E N E T ] nec intelligit. T A B E S C E R E ] min u i , liquefeere
A D S C O P V L V M ] ad interitum. tranflatum naui,quannfligitur fcopulo.
O R T V N A S

S A E P E

NAT. LIB*

A R E N T

n/A^^m.

Dionyfius Lambinus, Germand

V a l e n t i P i m p u n t i o viro do&ifE R c g i o in C u r i a
f u p r c m a Parifienfi Confliario

S. D .

v M multis, ac magnis de rebus philofophos llos Ireteres

quxfmijp atque inter fe dijfenfijfe non ignoras Germane
Valens-.tum de animorum origine, fede, & natura : hoc ejl
1/nde orti, in qua parte corporis locatifint quidjintfvtrum
,
Jlnt mortales, an immortales, ta yarifunt inter eos, tamque difcvepantes fententia t cum eas collegeris & fub ~\no quafi aj^eflu
pojeris,non illi yeri inueniendifed contra dicendt ftudio hac de re inter f
concertajfe Indeantur. Atque eorum tamen tolerabilior effet fiueperuicaciafiue temerimfiue confidentia,ft in cofaltem confenftjfentfMt quanuis
in ceteris de animo qutdonbus czcutirent : animorum immortalitatem
tamenfuisrationibus cofirmarent. Nunc autem cum plerique eorum (quo
in numro funt ij, qui animum Itelfanguinemfvel cerebrum, lielaltquam
aliam corporis partemfyeljlatum ac yentum,yel ignem, *W harmoniam,
1/el auram tenuifsimam cum "Vapore, & ah're,& quarta quadam nominis
experte natura confufam>&permijlam ejfe cenfnt:)animos quaficapitis
damnatos mortaleis ejfeflatuant : pauci,tn quibusJuntPlato, & Xenophon, morte,& intrim yindicare conentur : non immeritb nos <& illo*
mm injipientem mjipientiam afpernarh & nobis ipfisgratulari debemus:
qui ab m s v C H R I S T O Iwico Dei optimi maximtjilioferuatore <&
liberatore nojlro eruditi, atque injlituti^nullis rationibus humants, nullifque argumentis quant umuis licet apte conclu fis, ne Platonics quidem,addub~ii atque coafi^animos nojlro s immortaleis ejfeperfuafum habemus^atque itaperfuafumhabemus, ~)>t nullx nos rationes contraria;quantumuis
acutje, atque argut: quantumuis probabilcs ac 1/erifimiles : quantumuis
jirm ac l/alid&, nedum Lucretianx , quai funt perquam leues atque injirm&j de hac fententia demouerepofsint.Quod eo dico,ne quimaleuolihomi*
nes^quiexfuo ingnia ceterosjingere confueuerunt ; quod ego cum optimo"
rum Grci & Latinijermonis auSlorjlm T . Lucretij Cari leEione ")taide deleBor,proptcrea me aut de animorum immortalitate, aut ~\lla alia de
re qu# ad pietatem pertinet aliter,qum hominem chrtjliana religione imbutum oporteatfentirefufpicetur. Nam ~\t omittam quod totius meai l>it
dnteaB teflimoniofi qua talis ejfet commota in mefufpiciofalfi prxfer*
tim/efellipoffet: quidautme, autquenquamfanum acpium montantcoU
lefla k Lucretio aduerfs animorum immortalitatem argumenta, cum ea
}

w
emnia
"ydectnt
in
pdrteU,fu
teis,non in
eft
ejj
c<e!um,
re

edm,qu^ omni motu a ratione duerfo l>dcdt,qujue ex theris

illis, & diuints igmbws decerptd, & ^ttdji delibrdtd eft ? Quid qmd tanta
yis
"\eriidtis, "Vf lucretius ipfe libro fperiore drivmos
immortdlcis,
il/que m
ynde profeifunt, reditum pat
impruaens atque
inuitusfatedturl Quid enim llafibi aliud 1/olunt?

Cedit item retro^de terra quodfuit ant.

In terras\& quodmiffumfiex <etberis oris
idrurfum cdi reUatum templa recelant:

hbru,in

igitur c^ hmctertium
quoimmortdliwanimoru dcerrime
oppujmdtur,&
quibm multa &
noftris moribws alina, J7* c
yefareligione pugnantid dicutur,noinuitilegimws\'quid ~\erfusfunt optimi, dtq; omdtifimi: quid yocdbuld rerum alia mdximepropridjelifima,
fignificdtiflimdidlid /ennftifime fdld,dptifime noudtd,tlluftrifme trafi
fermantsgenus efl puriflimum/iitidiJimu,politiftimum ~)/f
que ddeb, >f (quod
huius fcriptoris nitorem, dtque elegantiam cum
primis admiraris, crebrb dicere Joies) fifngamus aliquem .& ijfdem temporibus,& in eddem, dtque Lucretium,fvrbe ndtum, Epicurifententias de
Ydtiones ordtionefolutd perjequi, dtque explicare condri ,credibile non fit
eum Lucretij mdxime diludumfcribendtgenus,
limdtifimdmfbtilitdtem ,fummdm ""vbertdtem, dmplifimdm ~\erborum maieflatem, diuindm
denique illdm (l>titd dicdm)grdnddoquentidm, ne longo quidem interudllo dfftcuturum.yAccedit huc,quod non omnidfunt in lucretio refpuendd. de reiicienddiquin longe plurimd reperiuntur leflione digntfimdiqudlid
Jnted,qudedb eo de conttnentid, acfiugalitate, d morte contemnendd, de
dmorefugtendo,
fpeculorum
demorborum caufis,
grdndintbusfulminibus& fimilibus,de magnete, de difimilibus ^ ~)>drijs
fontium ndturis, &fexcentis dliis rebus cognituperiucundis difputdntur.
igitur tertium librum Germdne Pimpunti cetnm quinqttdgintd, <&
eodmpltus, locis
codicum
datum, <rfcheliisfortdjf non inutilibus expldndtum, tibi dono,mei quidmoris,me&que erga
obfmdntidepignus certifimum: noftm du
amkitiie monimentum,
ojn o, immonde, dcfempite
CM

ceteros,in

Idtdfunf.quid
tu,qui

de ratione,
de
Hune
a me ex auSloritate
dem
te
mutu$
l>tfper.o
mmftttwum, Vd.

T. L V C R E T I I C A R I
D E

R E R V M
L I B E R

N A T V R A , " '
T E R T I V S .

Tenebm tantis tam clarum extollerelumen

Quiprimuspotuijlijnluflrans comoda vit
Tefequor, Graigentis decusjnj^ tuis nue
Fixapedumpono prfets veftigiafignis "
Non ita certandi cupidus, qum propter
amorem^
j
Quodte imitari aueo.quid enim contendat birundo
Cycnisaut quidnam tremulisfacere artubus bdi
Confimilej,n curfetpofeint cfortis equi vis? // /
Tu patr & rerum inuentontu patria nobis ^'
Suppeditas prceptafutfeque ex inclute ebartis,
Floriferis y tapes infaltibus omnia limant,
Omnia nos itidem depafeimur aurea dicla:
Amea perptuafemperdignifeima vita.
Nam jimulac ratio tua cpit vocifeerari,
Naturam rerum baud diuina mente coortam:
J)ijfugtunt animi terroresimxnia mundi
Vifeedunt'.totum video per inane geni res.
Appdret dium numen,fedfque quiet:
QHCVS neque concutiunt ventijiec nub'da nimbls
Afyerguntjieque nix acri concretapruina
Cana cadens violt:fmperque innubilm ther
Integit: &
diffufe lumineridet.
Omniafuppeditat porro natura>neque vlla
7{es animipacem delibrattempore in vllo.
At contrknufequam apparent Acberufta templa:
Nec tellus obflat^quin omnia difficiantur
Sub peibm qucunque infrper inane gerunt un
y

large

DE

RERVM

N AT. L I B .

I I I . '

1^3

His tibi me rbus tjudam diuina voluptas

Vercipit,atque borror,quodfie natura tua vi
Tarn manifefla patens ex omni parte reteBa es.
s] Epicurum affatur, emque, vt harum rerum inuenrorem, Se vitasbeata; parentem laudat. Sic L . Torquarus h'b.I.
de finibus,de hpicuro.Quem ego arbitrt vnum yidijfe verumjnaximfque erro^
ribus bominum ammos liberajje^ omnia tradidijfe, qux pertinerent ad bene beatviuendum. tenebris tantis : id efl: ex ranta rer
caufarum ignoratione. T A M C L A R V M E X T O L L] tantam rerum obfcurifsimarum c o gnitionem expromere, tmque facilem & procliuem beat viuendi viam
dcmonflrarc. F I X A P E D V M] libri i c r i p r i h a b c n t j ^ m e n d o s . q u o d
ideo notaui,vt admoneamlecT:orem,librariosillos veteres fcribere folitos
efle c. & f. pro x. vr ficfapto fixa , connecfa pro connexa. ita facturn efl:
Q J T I D E N I M C O N T E N D A T H I R V N D O C Y C N I s ] Sic T h e O crit.
@&rexx & ' KXFIJIT w<s$u. verbum contendat coniunxit
cum dandicafu,vt Horatius epift.ad LoII.Iib.i. mibicontendere noli. F O R E

T E N E B R I S

T A N T I

tjue

5c

fiBa.

of

TIS

7rDT

ECORI v.I s]ideflfortis

equus:^?$TW.Ennius.^V#/om;f^tty,

fj/atio qui fapefupremo Vicit Olympia, &c. profert autem hune vetfum N o nius:&/orta interpretatur cleris, T V P A T E R E T R E R V M ] f i c l e g e n dum,non tupateres. p A T R I A J p a t e r n a / e u p a t r i t a . T V I S Q J E E X
I N C L V T E
CHARTIS]&ex tuis chattis. fie lib. 4. validis ex apta lacertis.Se\ib.$.quibw efiumw vniter apti.&c item
aibi.incluteautem habent
lib. fcripti:quos fecurus fum. L I M A N T ] fie habent lib.manu fcr.tralatio
eft: ab iis,qui ferrum limant, V O C I F E R A R I ]
Horat.epift.17. li. 1.
date, N A T V R A M R E R V M H A V D D I V I N A ] fuftulerat
negationem Chtiftiani homines non ferentes feilicet fententiam falfam
& impiam, rect. fed Lucretium aliud feerant l o q u e n t e m , qum fentiat.
Lucretius enim Se Epicurei omnes volunt hanc rerum naturam non m teaut prouidentia diuina creatam :fed ex fortuito atomorum concurfu
natam.ncgandi igitur particulamreftituimus ex codicc Donati lannocTii
Florentini,typis impreflb quidem illo,fed ad manu feriptum emendatotad.
cuius oram ipfius manu harc negatio erat aferipta. D I S C E D V N T ] difsip a n t u r & difparantur : vel diuiduntur Se hiant. vtapud M.T.Off.3.cw
terra difcefiijfet magnis quibufdam imbribus. G E N 1 R E S ] fie legendum.gfiautvaletgigni,vtfpediximus. Q _ V A S N E Q J E C O N C V T I V N T ]
Adrianus Turnebus collega meus vir doctifsimus indicauit mihi hos quattuor verfus,qui deinceps fequuntur,ex H o m e r o elfe expreflbs. verfus aut
HomerifuntcA/w.. non long principio O^KV^^sC^obi &ji OsSc %Jbt K<r~

Cxpe

clamat,vtBu

QXS

TN

"E*[AUIVCU'>KT

KNU&M

TIV&OSI-ntJni

M.*. AWV 9
'P Vdi.7? amx AINQIKWF&OW

VOT

BJ'UJSPA TTKVIRM,% ny}^>r

F BM AJ
'*OTFY aiyh. S E M P E R Q_V
1 N N v B 1 L v S A E T H E R] fie omnes fere vulgati: quibufeum confentiut
manufcrip.Bertin. Se M e m m . alij Semper
nubibus xtber. 1 N T E G I T ]
fie legendum,non integer.Se ita habent libri manufcrip.vtitur eodem v e r Bb
>

fine

CMTNHR^)'.

IS>4

I V C R E T I I

C A R I .

b o fupr lib.. taribus inueniunt inteBasfronde quites. & Catull.ad Lesbiam.

gemma integuntur Lumina noBe. D E L I B R A T ] fie legendum repugnantibus libris omnibus, ddibrare aurcm valet decorticare,& per-tranflationem
extenuare,acdeminuere.vtitrqueeodemverboinf, e o d e m l i b . e x t r . K e c
pwfum vitam ducendo demimus bdum Tempore de mortis nec deltbrare valemus
& c . Se \ih.6.Dclibrata deumper te tibinuminafanBa Speademnt.Gc enim legunt docti quida,p dehbata. Q ^ V I N O M N I A D I S P I C I A N T V R ] ( C
habent libri mmfcrip.nonde/ficidntur* P E R I N A N E
G E N V N T V R ]
ideft gignuntur. H I S T I B I M E R E B V s]ficlegendum,.8ctahabenc
cod. F l o r e n t . a u t e m venuftatis gratia pofttum eft.vtapud M . T . Iib. 2.
OfFic. Ecce tibi'quirexpapuli Romani effeconcupierit. & apud T e r e n t . P h o r m .
Qui mihi vbi adyxorts ventum efijum funt fines. Si iterum apud Lucret. ib.3.
Is tibi nunc animus quahfit corpore &c. v E R C I P I T ] occupt, peruadir.fc
loqujtut Plautus Amphitry. nam mihi horror membra miferopecipit diBis tuis.
s

H o R R o R ] )fi7T^|/r, ingens admiratio. [R E T E c T A E S . ] fie Iegendum,nontt7fc?<*/?,naturam enimalloquitur. tranfitiamad diiputationem de anima atque animi.natura.

Et quoniam docui cunflarum exordia rerum

Qualiafmt:& QUM variis diflantiafirmis.
Spontefia volitent alterno fer cita motu:
Quoque modo poftnt res ex his quque creari:
Hafcefecundum res animi natura videtur,
Atque anim claranda meis iam verfibus effe:
Et metus ileforetsprceps cheruntis agendus
Funditusjbumanum qui vitam turbatab imo,
Omniafuffundens mortis nigroremeque vttdm
Effe voluptatem liquidam,purdmque relinquitj
fNam quodfepe homines morbos magis EFETIMENDOSY
^ Jnfamimqueferunt vitam,qudm tartara Ieti
^ ^*~Etfefire animi naturam,fdngumis effe,
<Necprorfm qukquam nofr rationis egere:
Hinc licet aduertas animum,magis omnia laudis,
Aut etiam yentiififert ita forte yoluntas,
Jatlari eaufi,qum quod res ipfaprobetur..
Extorres iidem patriajongquefugati
Conffeclu ex hominumfadati crimins turpi,
Omnibus mtmnis adfecli[denique viuu nt
r

^J)
S

EU*<J

f"

JLf&f*'

>t

DE

R E R y M

N A T ,

E I 6*

I I I .

1^5

Et quocunquetamen miferi venre,parentant>

Et nieras maclant pecudes^ey manibu diuis
In ferlas mittuntjnultoque in rbus acerbis
Acrius aduertunt animosadreligtonem.
A L T E R N O

P E R C I T A

M O T V^kMHhoVJinctt D O M I N T E P I C U T U S H C

efl: m u t u a m plagam : quidam tamen h o c l o c o legunt aterno percita motu.

A C H E R V N T i s ] f i c habent l i b . manufcripti: Se metus inferorum ( i n quit)ex animo eiieiendus eft funditus. v E N T I ] inanis gloria; Se oflentationis caufa. Q V A M Q . V D R E S] qum quod ita fentiant.ab his n o n
admodum abhorrent, qua funt apud Ariftor. l i b . i. Elcnch. * y> TOUTO.

jaator,

kto-faf.

uty/tv-riec. id e f l non

TKVTW
fxhoYTvu/
l u n t , & dicunt homines ; fed Ioquuntur verba quidem honeflifsima Se
fpeciofifsima : voiunt autem e a , qua? expedire videntur. exempli caufa:
honeft mori potius,qumiucund viueredicunt o p o r t e r e : & paupertatemiuftam diuitiis turpiter partis dicunt elantcponendam : fed c o n traria V o l u n t . E X T O R R E S J exfules. O M N I B V S A E R V M N I S A D F E c T i] quidam libri habent adflt&i. quam feripturam p r o b o . p A R E N T A N T ] iufta perfoluunt parentibus mortuis, aut aliis,quos arqu caroshabent. E T N I G R A S M A c T A N T ] i m m o l a n t . S i c N o n i u s . n i g r a s
autem pecudes Diis manibus,& mortuisimmolabanr antiqui. V i r g lib.<SV
Duc ntgras pecudes'.ea prima piaculafunto. E T M A N I B V ' D I V I S , & C ] fie
l e g e n d u m , & ita N o n i u s . c u m q u o faciunt libri manufcripti. n a m vulgati
habent,<7ismanib.
INFERIAS]inferiafacrijicia,quadimdntbusinprc&tf,inquitFeft.

Quo magis in dubiis hominesfpeBare periclis

n
Conuenityoduerfij^in rbus mfcerecjuifint.
'Nam veravoces tum demumpeBore ab imo
Eiiciuntur & eripiturperfona^manet res. /
Denique auarities^ honorum caca cupido,
Qua mifros homines cogunt tranfeendere fineis A .
lurisits* interdumfocios fcelerum^atque miniHros
*NoBeis atque dies nitipraflante labore
Adfummas mergere opesihac volnera vita
*Non minimam partem mortisformidine aluntur.
Turpisenimfama
<ontemtus,* acris egefas
)

Bb

/ w n x / ^ C ^-*

en

JS>C

T.

LV

C R B T

1 I

C A R I

Semota ab du Ici vitaflabilique vident ur:

Et quafi iam letiportas cunclarier ante.
Vnde homines,dump, falfo terrore codbli
.
jffugijfe volunt longe Jongqueremojfe:
Sanguine ciuilirem conflantidiuitidfque
Conduplicant auidi,cdem cdi accumulantes.
Crudeles gaudent in triHifunere fratris:
Et confanguinem menfvs odere,timntque,
Confimili ratione ah eodemfiepetimor
Macrt inutdia ante oculos,illum e/Jepotentem,.
Illum afetlarhclaroque incendit honore:
Ipffe in tenebris volui,cnoque queruntur.
Intereuntpartimjlatuarum,&* nominis erg:
Etfepeyfqueadeb mortis formidine vit
Percipit humanos odiumjucifque vidend:
Vt fibi concifant mrentipetlore Utum,
Obliti fbntem curarum bunc effe timorem:
Hune vexarepudoremjmnc yincula amicitia
%umpere:& infumma pietatem euerterefundo.
*N.am iam fpehominespatriam,carofqueparentenProdiderunt vitare Acherufia templapetentes.
fMam velutipueri trepidant:atque omnia ccis
In tenebris metuuntfic nos in luce timemus
Interdum, nihilo qufunt metuenda magis qum^
Qupueri in tenebrispauitant,finguntquefutura* ,
Huneigiturterrorem animijenebrafqueneceffjl Ay
^Mon raijfolis,neque lucida teladiei
Vifcutiantfed natur.ffeciesjatioque.:
y

H O M I N E S
S P E C T A R E ] libri manuferipti habent hominem mendos.. E L i c i v N T v R ] id eft exprimuntur. Sic omnes libri & manu
fcriptijSc vulgati.exiftimant tamen quidam legendum eikiuntur^t intclligamus homines ipfos in rbus aduerfis, veras voces eiieere : id cft mittere, & ita amicus meus putat legendum n oratione pro M . C a r l i o \ nonne,
ij>fitm domummetue^nequam ocemeHckti vbi vulg legit'u relie jatfcuipra^

DE
R E R V M N AT L I B . LIT.
197
p e m o d u m nunc affentior,quanuis olim diffenfcrim. Sed fi in toto vir ftatulicctintcrdum tcmporibuspoftulantibus fententia murare,QUANTO m a gis in iis qua: ad ftudia litterarum pertinent? T R A N S C E N D E R E F I N E I s,&c]

nfUcviv

nus o&vs <n JWK.

ET

I N T E R D V M

S O C I O S ,

& o ] Se cogunt eos prabenteis fe focios, ac miniftros feu adititorcs fcelerum, niti fummo labore emergere, id efl ex humililoco, & rbus anguftis
peruenire ad magnas opeis. P R A E S T A N T E L A B O R E ] in quibufdam libris feriptum EFLperfiante: quod fi probabimus perftantemIaborem
interpretabirnur, afsiduum, Se pertinacem. N O N M I N I M A M
P A R T E M ] id EFL non minima ex parte.fic enimioquuntur alij boni feriptores.
Ca^f. lib. 4. de bello Gallico:Nf*pe multumfrumnto ,fedmaximampartem laBe,atque pecoreviuunt, M . T u l l . oratore perf. magnam partem ex iambisnojlra
confit oratio. Idem offic. lib. 1. Maximam autem partem ad iniuriam faciendam
aggrediuntur nonnulli, vtadipifeantur ea,quxconcupiuerunt. iterum fie Lucret.
lib. 6. Inde bonam partem in letlummarore dabantur. T V R P I S
E N I M
F A M A , E T C O N T E M T V S , E T A C R . E G . ] FECUTUS fum in HOC V C T fu codices vulgatos potius,qum manuferiptos. nam CUM ita habeant manufcripti: Turpis enimferme contemtus, ejrc. vulgati autem fie: Turpis enim filma contemtus, <&c. hanc vulgatam leuiter immutaui, Se ex fama ,feci farna,
& . cuius ledionis hxc fententia efl : Turpis enim ftma\\A efl infamia,atque
ignominia,&contemtus,IDEFL5.My<*,vel <7WIP?YOT;&'acrisegeftas,ha:c
videntur effe dulci vira reraota.fcripturam autem, qua: reperitur in libris
calamo exaratis vt probarem, me impetrare non potui: quauis feiam eam
ita cxplanari polTe. Turpii contemtus: id EFT vita obfcura, Se honoris expers,
atque adeo infamis: Seacris egeftat,ferme, id eft propemedum videntur efle
remota vita beata,& mottis inftar . N a illadferme non mihi videtur apte
h o c LOCO poftum. itaque vulgatorum codic ledionera,manufcriptorum
feriptura; antepofui. reperitur Se hxc alia fcriptura:Tr^ enimform*,feufor
mecontemtus,&C. quam etiammendofam arbitror : ex qua quidam faciunt:^
Turpis enimforma,gr contemtus,&c. Verm neque hxc l e d i o mihiprobatur.
Turpisfitma autem ita d i d u m Lucretio eft, v t turpis exifiimatio M* T u l l i o
orat. pro Cecinna.am ver etiam hoc Epicuri prxceptum fuit: uJoia: cm
<JB<77XIY 'rorofi, %<ni (MI y^-m^rtl^ id efl bona: fama: vfque e curam
efle habendam, quo ad non contemnaris. R E F F V G I S S E
V O L V N T
L O N G E \ L O N G E o^y E R . ] fie legendum,non effugiffe: fed maner ferupulus, quod refugijfe hoc l o c o eft verbum abfolu tu m '.remouifie autem, ges:
qui exiraererur, fi recejfe legeremus : quo m o d o plan puto effe legendum: :.
Se ita Lucret. feriptum : quod cum minus EFFET intellcdum fciolis,effe
deprauatum^rfffo^ fuppofitum.recejfe aut d i d u m eft pro recefijfe: QUEadmodum promiffe,exnxem, Se fimil. pro promue, Se extinxem, &c. c A E D E M
C A E D I
A C C V M V L A N T E s] fieferloquitur M . T u l l . C a t i l i ni 1.Konneetiamalioincredtbilifcelerehocfeeluscumulafti\
M A C E R A T I N V I D 1 A ] Horat. EPIFT. iMb.i.Inuidusalterius macrefeit rbus op'tmis, c L A R O Q V E
I N C E N D I T
H O N O R ] duo libri rnanufcr.habennc/.tfo^w*
mmdtt honore ; e x qua feriptura feci, cUrque incendit honore : v t fit h x c fenBb 3
3

* 198

T.

L V C R. E T I I

C A R

I.

tentia: illum efle potentem, illum digito monflrari,atqueafpec1:ari macrt alios homines inuidia: & honore, id cfl: propter illius h o n o r e m , h o m i nesinuidos incendit,vtit,& cruciar. Sic Horat.epifl. ad A u g u f l . Vrit enim
fulgorefuo qui prgrauat artcis Infrafpoftas,&c. vel d i c , & honore,id efl: h o noris Audio, & cupiditate homines illos inflamat. S T A T V A R V M
N o M I N I s E R G O ] ergo correptum (inquit cn$)idem fignificat quodapud
Grcos *u iproduBum idem quody4m,bocefigratiatcumfeilicetgratia intel
turpro caufa. vide cetera apud eundem. V i r g . /Encid,
ergo Venimus.
V I T AE P E R C I P I T
H v M . o D] fc loquuntur & alij b o n i feriptores.Terent. Eu
ficubieum fatietas hominum aut negocifi quando odmm
ceperit.ihi.Heque agrijtcqne vrbis odiumme vnquam percipit . I d c t n H e c y r a .
ampridem equidem audiui cepijfe odium tui Vhilumenam. Plautus Truculenro
Sibem facere incpit, eius eum cith odium percipit. Idem Sticho. Quid ego, quoi
mifero medullam vent ris percepitfams? t v c i s Qjf E V i D E N D A E ] id eft
vitColenda%Virg.lib./n. qumprimm abrpere lucem.&c lib. <S.lucmq
perofi, P I E T A T E M E V E R T R E F v N D o] fie hune loc in o m n i b .
libris
dubio deprauat reftitui,
veteribus quid codicib.adiutus, fed
magna ex parte coniectuta du6tus, cum exfundet feciffem fundo. qua c o n ie&uram n'eminem litteris mediocriter t i n d u m , iudicioque non impoli-*
tifsimo prarditumimprobaturum arbitror.fic Virg.locutus eftlib.io. Ksnet/bifluxas Vhrygires verterefundo Conamur ? verterefundo :id efl:funditus
perdere. N A M V E L V H P v E R I , & C ] pofti iam funt hi verfus fup.
lib.
& t e r t i m legentur non long
principio fexd.

st

6.illius

nuc.T<:

4.

fine

inito 2.

C^r <^

< Primum animum dico mentem quamfepe vocamus,

In qua confihum vit/egimnque locatumjl,
Ejfe bominis panent nibilo minus,ac manus <&* pes,
Atque oculiypartes animantis totius extant.
Quamuis multa quidem fpientum turbaputarunt
S en fum animi certa non ejfe in parte locatum:
Verum habitum quendam vitahm cor ports effe:
^j^^
HarmoniamGraijquam dicunt qudfaciatnos
1 ^ Viucre cumfenfujtulla cumin partefiet mens.
Vt bonafepe valetudo cum dteitur effe
Corporis & non. eji tamen bcpars vlla valentisz
Sic animifenfiim non certa parte reponunt.
Magnopere in quo mi diuerfienare vident ur
Spe vtiquein promtu corpus quodcernitur^gmmf:
Cum tamen ex alia Utamur partelatenti.
Et rtroft vti contrdjitfeps vicipm:
9

Jsrt

DE

R E R V M

N A T.

I B. I I I ,

Cum mfir ex animo Jtatur corpore toto:

*Non alio pac~lo qumfi, pes cum olet gri
In nullo caput interea fitforte dolore.
Prterea molli cumfomno dedita membra
Effufimque iacetfinefinfucorpus onuftum:
Eft aliud tamen in nobis^uod tempore in illo
Multmodis agitatur: O* omneis accipit in fi
LtitUmotus o* curas cordis inaneis.
y

1$$

~"

M E N T E M <xy E M s A E p E v o c A M v s] fc habent quattuor libri manufcripti,& antiqui Veneti : quam feripturam non video q u a m o b rem mutarc debucrim. hic enim-ordo verborum eft. Primum igitur dico
animum, quem farpe mentem v o c a m u s , effe hominis partem cc. vulgati
autem
lectionem tamen non damno. E S S E
H O M I N I S
P A R T E M
N i H i L o M i N v s,&:c.] i m m o multo magis-.
nam hominis quidem pars eft animus: fed pes,6c manus corporis humani
partes funt p o t i u s , qum hominis. S E N S V M A N I M I C E R T A , 8 C C ]
infra eod.lib. Et quoniam mens ej hominis pars vuajocque Fixa manet certo ve~
lut aures,atque oculifunt, ^itque altj fenfus, &c. H A R M O N I A M G R A I I ]
Sic PlatO in P h x d o n e .
y) ouu
"OIUM

habent,wf^w^4w:quam

a SwytfTr, yayt &TVTV.fAv<

oxniv n
y

7J

Ksci

\gzT>h<t[$ho{Atj 77)(r

ydTVf i/uy,iy aiuay^i^pys-m^

Su^<3^, OTJ Tofn

/MtKict

^V^JJJ

HVOJ,

aauif

MA.lege cetera, q u x fequuntur apud Platonem.valdc enim ad hune l o cum pertinent:harc autem fie interpretor. Nanqueequidemarbitror, S o crates,te quoque hocaliquando tecum confideraffjtale quiddam nos exiftimarc animum cfle^veluti intento corpore n o f t r o , Se confiante ex calid o &frigido,ficco,5churnido & quibufdam aliis huius generis, temperat i o n e m , & harmoniam harumipfarum rerum effe animum noftrum , c u m
h x r e s r e & j & m o d e r a t i n t e r f fuerint temperata?. hancvercrum o p i nionem refert & Atiftotels lib. 1. de a n i m o , cvnque rcfellit-, his verbis:
>

azref uSuyot
uiw -Kiy^fJ^o
iviivimt
. Ygiytf tijy
y&

J
fiJhK^a iy mis >
w
poyiiUr,Kp&cny
& c . id eft, Alia quoque opinio de animo tradita eft probabilis quidem
multis,nullaque carum, q u x fermonibus hominura vfurpantur, inferior,
fed quat fuit communibus philofophorum difputationibus agitara, ac v e lutiiudicium rationum referendarum fubiit. harmoniam enim quandam
eum quidam efTe dicunt.quippe harmoniam temptrationem, & compofitionem effe quandam contrariorum,5cc.& M.T.ulUTufcul.i..P/<wWrf#tem
muficusjd'mque phihfopbus, intentionem ipfitis corpori
y lut in cantu & dtbus,qu* barmonia dicitur ,fic ex corporis totius natura & fi^um.yamsmotus
cantufoms,Hicab artifeiofuo non receftt, e*r
3
yiipaf-'Ky&s

i4riftoxenus

cieri t4nquam.m

ZOO

T.

L V C R E T I T

C A R

tamen dixit aUquid,quod ipfum quale effet\eratmulto ante & dttJum, & expiant
tum Pafone. N O N C E R T A P A R T E R E P O N V N T ] eum (tarira dicet elle in mdia pectoris rgione repoftum, i b i . - r ^ fitum mdia regione in
pectoris hxftt. S A E P E I T A O J I N P R Q M T v ] fie legendum, & ita
habent libri manufer, & imprefsi Parill. & Veneti antiq. A E G R v M ' s T ]
verbum eji, quod deerat, reftitui ratione ipfa flagitante. P A R T E L A T E N U ] nempeanimo. fie autem habent libri quattuor manuferipti, C
aliquot typis imptefsi.alij enim habent,/w/e ralenti, E T R T R O F I T
V T I C O N T R A S I T s. v,] (ic eft l e g e n d u m , & ita habent codices fide
digoi,nifi quod in omnibus vbi feript eft pro v,plan mendos: p R A E T E R E A
M O L L I
E . s.] d e f o m n o , & f o m n i i s l e g e l i b . 4 - i b i . K w c q u i *
bm ille modis fomnus per membra quietem Irrigtt d r e

L*.
{

c'^
^

*Huncammam quoque vt in membris cognofeerepojis

Ejfty neque harmoniam corpus retinerefoere:
Principiofit, vtidetraHo corpore multo>
Spe tamen nobis in membris vita moretur.
Atque eadem rurfus cum corporapauca caloris
Dijfugre,firdfqueperosefteditusar:
Defritextemplo venevs,atqueojfarelinquit.
Nofcere vt binepoftis,non quas omniaparteis
Corpora babere: neque ex quo fulcireftlutem: /
Sed magis bc^venti qua funt, calidique vaporis
Seminaxurare in membris vt vita moretur.
ft igitur calor,ac ventus vitalis in ipfo
Corpore: qui nobis moribundos deferit art us.
Quapropter'^quoniam eft animi natura reperta,
Atque anim,quafipars hominis .reddebarmonia
*Nomen ab organicofaltu delatum Heliconis,
Siue aliunde ipfeporr traxere:&* in illam
Tranjlulerunt^proprio qua* tum res nomine egebat.
Quicquidid efl, habeantitu ceterapercipedicla.
1

<.

cvy o c^v E] ab hoc loco refellere conatur eorum

fententiam, qui animum feu animam,harmoniam efle volunt, eadmque
opra probare efTe in numro partiu corporis humani. I N M E M B R I S ]
in numro mcmbrorum.nam ftatim docebit animam corporea natura efle
pra?ditam. D E T R A C T O C O R P O R E M V L T O ] detracla magna corporis
N Y N C

A N I M A I -

DE

RERVM

NAT.

L I B . I I I .

^Oj

ports parte.feu dctraclris rnulris corporis partibus: vt detrac*la Se ampurata

tibia,rccifb b r a c h i o , & f m i l i b . C O R P O R A P A V C A
C A L O R I S ]
nfr docebit animum conflare ex aura, vapore feu calore, arc,' & quarta
naturanorainisexperte, P E R o s ] nam a;gri moribundi dicunturagerc
animam. N O S C E R E Y T H I N C P O S S I S , & . ] id eft ita vt facile hinc
intelligerepofsis, non omnia corpora prima parteis a?qualeis anima; o b t i nere, Se ex arquo vitam ac falutem tueri,ac fuflentare:fed femina q u i d a m
v e n t i , & caloris efficere, vt in membris vita manear. ad hune locum pertinent illa,qua? dicuntur C e b e t e apud Platon.inPhardone.

tLvfyc&mlt
fy'.i

(Mi I

sfzxftnt -v
tm'jUlTOf

T & M ' J T A

efl cetera quidem Socrates prarclar mihi dici videntur: fed qua; de
animo dicuntur,valde funt omnibus incredibilia, vt verendura fit ne cum
ex corpore excefferit, nufquam iam fit, fed illo ipfo d i e , quo die h o m o i n terierit,intereat,ac perimatur continua ex corpore d e c e d e n s , egredinfque,tanquam vcntus,aut fumus,difperfus diffugiat, atque in diuerfas parteis a u o l e t ,
nufquam iam quicquam fit amplius. M O R I B V N D O S ]
morienteiSjfeuiamiamjnorituros. R E D D E H A R M . N O M . A B]redde(inquit)nomen harmonia; delatum ex monte Mufarum organicond eft
ab iis fumtum,qui ex fidibus & neruis fuaucis eliciunt (bnos. E T I N I tL A M] rem,qua; r e s , & c .

Se

*Nunc animum^atque animam dico coniunBa teneri

Interfe: atque vnam naturam confrre ex Je.
Sed caput ejfe quaf,&* dominari in corpore toto
ConfiIium quodnos animum jnentmque vocamus:
id^ftum mdia regionein peHoris baret.
Hic ex fuitat enim pauor,ac metus:bac loca circum
Laetitia mulcentMc ergo mens^animufquefi.
Cetera,pars animaper totum difiita corpus
f
Paret: ad numen mentis,momnque mouetur: '
Id'quefibifolum perfefapit, &fibigaudet:
Cum neque res animam,neque corpus commouet vlla<
Et quafreum caput,aut oculus tentante dolore
Laditur in nobis,non omni concruciamur
Corporefic animus nonnunquam laditur ipfe:
Latitidque vigetxum cetera pars animai
Permembra,atque artus nulla nouitaucietur,
3

Ce

et

3,02,

I V C R

E T I I

C A R I .

Verum vbi vehementi magis ejl commota metu mes:

Confentire animam totam per membra videmus:
Sudoresitdque &palloremexifieretoto
Corpore,&* infr'mgi linguam vocmque aboriri:
Caligare oculos fonere aureis fuccidere artus.
Denique concidere ex animi terrore videm us
Spe homines facile vt quiun hinc nofcere fiofit,
Effe animam cum animo coniuntla qud' cum animi v
Percuffafi,extrdcorpuspropellit^ icit.
' Hceadem ratio naturam anima\atque animt
Corpoream docet effe. vbi enimpropellere membra;,
Conripere exfomno corpmjnutarque voltum:
Atque hominem totum regere ac verfare videtur:
(Quorum nilfierifinetaclufioffevidemm,
*N.ecUb~lum porrofme corpori) nonnefatendumfi
Corporea natura animum confiare animdmque.
'
Prterea pariterfngicum corpore & vnh
Confentire animum nobis in corpore cernis.
Si minus ojfcndit vitam vis borrida leti
*- Ofibusacneruis diflufis intus adatla:
y

Attamen infequitur languor,tenque petitus

*~Suauis &* in terra mentis quigignitur ftus,
Interdumque quafi exfurgendi incerta voluntas*.
Ergo corpoream naturam,animi effe neceffe'fi,
Corporeis quoniam telis iBuque laborat.
y

NVNC

ANlMV-M

A T Q_V E A N I M A M j & C . J IHinC d o c e f C ttCl'pt

inter animum, & animam cjuidinterfir.. vlt autem animum efTe mcntem,
& confilium,& rarionem,eifque domicilium efTe in medio pectore : animam autem per totum corpus efTe fufanv. fed non difsimulaboin cod. V a tic, fcriptetl conuinBa, tenen. H I C E X V L T . E N I M ] hoc Lucret. argumenrum valde eft i m b e c i l l . in pectore verfantur & exfultat animi motus
atq; afTcd-usiergo in pectore animus locatus eit.Ide inf.ex eo quod animus
perturbetur affectibuscuris, luctu,metu contabefcat>ira exardefcatthcritia
exfuItet,colligiteiT mortaJ*.Sed hacrefellitur .M.Tull.lib.i.Tufc.vtfao
Jocodicemus. A D J , V M E N. M - E N T . U o M E N Qj/E]ad-nutu,'&mometum, feu n;pt,6c q u a f i f ^ V mentsv JS-T; C * V - A S I-, G Y . K L C A P V T ^ i d e :
>

DE R E R V M
N A T .
I I B. I I I ,
ZOJ
E t queadmodum. v E R v M V B I v E H E M.]id de quauis alia magna pertutbatione fentiendu,vt de amore, de ira, de majore, atqueangore.in n o mine vehementi>dux fyllaba: prima 8e fccunda pro vna habetur:aut anapa{lus efl pro fpodeo,feu dactylo, S V D O R E S I T A C L V E
PAEI.](IC
reflitui fecutus cod. manufcr. I N F R I N G I U N G . ] debilitari, titubare.
A B o R i R i] intercludijinrermori. s o N E R B] tinnire. Sonereantiquum
f o n o i s i t . N o n i u s ^ finitJonere. Lu cr.lib.3. Caligare eculotjonere aureisfitccidereartm. Accius N e o p t . %Atq adeo valuasfinerefenfiregias. lege cetera apud
N o n . vtitur eodem verbo idem Lucrct.infr eod.lib. Sein'licet nonftnceru
fnere,atque fubejfe Cfcum
5cPrifcianumlib.8.
s V C C I D . A R T . ] Plaur. Curcu. tenebra: oboriuntur ,genua fuccidunt. E X
A N I M I T E R R O R E ] ex tetrore a n i m i . non eft enim legendum exanimi coniundlim. P E R C V S S A E s T ] fie habent libri manufcripti,5c pie-'
rique typis imprefsi, quos fequor, quanuis apud N o n i u m in verbo icit^egututyPerculfaefl.
E X I N C O R P V S P R O P E L L I T ,
E T I C I T . ] fie
reperi feriptum in libr. manufcr. quibufeum confentiunt Parifien. &e V e neti antiquiores. atque hanc feripturam agnofeit Prifcianus lib. 1 0 . apud
N o n i u m autem
propellit corpus & icit.icit autem, id efl v e r b e rat,6c percutit C O R P O R E A M D O C E T E S S EJFC Epie, apud Lart.
E

aliquemcordiftimuluw.legQ

[e%Lt\it:exinde

&I

01

&Vcu
^v^U,
(JL&
ntewiti'wcid

YJCFVT&'TQI/a.TOV

%jH'h*i

n
efl,Quare qui animum incorporeum
ncs funt. nihil enim nequefcere,nequcpati pofTet,f talis efTet.Sed Epicutus ipfe inanis eft: melifque 5c verius, qui animum incorporeum efTe p u J
rarunt,vt Plato.Itaque quanuis antiquiores Philofophi o m n e s , v t teftatur
Arifloteles lib.i.de animo,
finierintac terminarnt fer t r i b u s , w i id cfl motu,f
8c qui animum moucri,aut agitationem efTe, 8e qui eum ex quattuor d mentis confiare d i x e r u n t , v t r e s omneis fentire pofsit, V e r m quod ait
Lucret. e x v e h e m e n t i animi motu toram animamin corpore pari m o t u
afficitex quo cxiflere in corpore pallorem,fudorem > lingua: hfitantiara,
8c fmilia : hi motus omnes non funt a n i m i , feu mentis, fed earum anim
partium, q u x funt quidem rationis 8e confilij expertes, ratione autem 8c
conflio rgi pofunt. qualia funt TD
IyiyJ
P R o P E L 1 E R E] fie argumentatur Lucretius : animus 5c anima corpus
propcllere, atque immutarc vultum pofTunr. at impulfio n fit fine ta&u,.
neq; taclus fine corporc:crgo animus & anima corporea natura funt pra>
dita. N E C T A C T V M P o R R o] fp.lib. 1. Tanger e enim & tangi nifi corpus, nullapoteft res. F v N G i]pati,vt f u p . l i b x
3 eyfungi^ifi corpus,
nullo, poteft res. C O N S E N T I R E ] o T / ^ w ^ I F , v t fup. s i M I N V S O F F E N D 1 T , 5 C C ] hune verfum 8e quattuor deinceps fequenteis non p u t o
effe
wtiwfed eius qui putauerit aliquid dcefTe, cum re vera, fi diligentet
attendas, nihil defideretur his quinque verfibus fublatis. H o c enim dicit
Lucretius.Prasterca vides animum pariter cum corpore perpeti, & fentire
vnnobifcum,fiquidcorpori a c c i d e n t . Ergo corporea animi efl natura,
quandoquidem malorum corporeorum eft particeps. A d d e quod hic pri-.
"
Ce x '

4-'
X^
eeiyc&tiosiykivwtl,

cm^vtiHnxor^
Jltfacere

104
T. L V C R E T I I
C A R I
mus verfus n o n fatis APTE conncctitur cum fuperiore. adde qud elocutio
non fincerum fonat,neque olet lucernam Lucretianam. Poftrem illud intus adatia^on videtur Latine di&u.intro enim adigere Latine diceremus,
non intus:quanuisidem intuspro intro intetdum vfurpare videatur. I N T v s A D A c T A ] d legeremus fubter adatla, effugercmus barbarifmum.
T E R R A E Q J E P E T I T v s
S V A V I S ] dum ij quibus a?gr efr, terra
cupide petunt,id efl: in terra decumbcre cupiunr. non pofTunt enim ij quibus aliqua valetudinis perturbatio defubito accidit, redti (tare, fed c o g u n tur decumbere>&: iacre. E T I N T E R R A M E N T I s]fic habent quattuor libri manufcripti: Florentini autem, &in terra mitis. o m n i n o horum
verborum,cuiufcunque finr/ententia obfcura efl:, nifi fort h x c FIT, 8cmfcquitur fiiauis terras petitus,& mentis xltus,id efl: conturbatio, qua?FITin
t e r r a ^ g r o illo in tetram fenfim collapfo.qud fi quis malit Icg^mitis, mit
aT(rumintclligemus,nonlethalem,nequepeftifcrum. E - T I N T E R D V M
E x s v R G.] id efl: & interdum deliberatio, feu dubitatio vtrm exfurgar,
an etiam iaceac. fed quid efl quod in his verfib. explicandis operam ponamus cum fint nothi,feu fpurii?

1s tibi nunc animus qualifit corporel vnde

N
*"*>k ronjliterit,pergam rationem redderediBis.
"Jf
f^p- ^
Principio effe aio perfubtilem,atque minutis
Perqum corporibusfaB m conflare. id ita effe
Hinc licet aduertas animum,vtpernofeerepofis.
^Nil adefieri cleri ratione videtur,
JiJisi ^ f
Qumji mensfieriproponit,&inchoat ipfa.
Ocyus'ergb animus^qukm resfe perciet vlla,
Ante oculos quorum inpromtu natura videtur.
At quod mobile tantopere'fl,conflare rotundis
Perqumfeminibus dbet,perqudmque minutis:
Mominevtiparuo pofintimpulfa moueri.
banque moueturaqua, O* tantillo momineflutat:
Quippe volubilibus,paruffque creatafiguris^
At contra mellis conflantior efl natura,
Et pigri latices magis, O* cunBantior aBus: (
j
/
/;
Hret enim interfe magis omnis materia
^fff/t -X
^
Copia.-nimirum quia non tam Uuibus extat
Corporibusjnequetamfubtitibus^dtquerotundSi^
banque papaueris,aura potejlfuffenfa,leuifqm

DE

RERVM

NAT.

LIB*

I I I .

o$

Cogrent abfummo tibidiffluat altus aceruus.

A t contra lapidum coriieftumfjiiclormque
'Nenupotefl. igitur paruiftma corpora quanto,
Et Uuifimafuntjta mobilitatefruuntur.
At contra quo quque magis cum pondre magnv,
Ajfteraque inueniuntur eoflabilita magisfunt.
^Hunc igitur\quoniam efl animi natura reperta
Mobilis egregihperqudm conflare necejfe'fl
Corporibusparuis,o* luibus atque rotundis.
Qu tibicognita res in multis^ bone/ebus
Vtilis inuemetur,& opportuna cluebit.
y

E T V N D E ] ex quibusprimordiis. P E R S V B T I L E M ] fie Epieurus.

4 X'* ^TTTBttepW o-a/xa,)^ Ki^JofjLspi.'vK GcfA&oj ov^KHim id efl: animus corpus
efl: tenuifsimarumpartium & ex renuifsimarum partium corporibus c o n flatum. Idem A^X"
-M^Jofu^f
KOf TO eld&i7(Mi
mpiaoJdffdffov
: id
eft: anima corpus eft renuifsimis partibus prarditum ,perrotam animantis
maflm diffufum. o e w s E R G O A N I M v s ] v u l t Lucretius cum Epi-,
euro animum efle mobilifsimum quiddam,atquc fe mouer quod aurem
ita mobile eft, neceflrio conftare ex primordiis minutifsimis,la:uifsimis,
& rotundifsimis. Etiam Plato dicebat animum fe m o u e t i , & efle m o b i lifsimum: & Pythagorei fie animum definiebant, numerum feipfum m o uentem . Sed Ariftotelcs lib. r. de animo eos refellit,qui animum fe m o ueri volunt, negtque omnino animum moueti : ex quo efficitur, neque
feipfo moueri:doce'tquenon efle neceflarium,fi anima fit principium m o tus, eam quoque moueri: fed cotr ipfam quidem efle immobilem, cur autem corpus moueatur, efle cauiam. A N T E O C V L O S Q ^ V A R V M ] fie
legendum, non quorum, v/ eft in lib. vugatis. nam harc eft verborum ftrucrura. animus ocyus feperciet,id eftpermouet, qum res vlla earum reri,
qua: cernutur. C O N S T A R E R T V N D I s,&c.] fie Epicur. K \ \
u

id eft & eam ex atomis conftare laeuifsimis & rotundifiimis, tk ignis atomos rotditate longe fuperantibus. M O M I N E V T I P A R V O ] paruo
momento. F ' L Y T A T ] fie habent libri manu feripti, quibufeum confentiuntParifienfes, &c vtrique AldinLflutat autem pofitum puto profluitar.
alij habent, fluBut. E T c v N c T A N T I O R A C T V S ] ! ' tardior curfus,
feufluxus. tralatio eft abiis,quxaguntur. N A N Q J E
P A P A V E R I S ,
A v R A p.] non video curamiqua fcripturam vel Mamllusimmuraredebuerir,fi verum eftab eo elTc immuratam & conuptam, vel ego fcqui non
debucrira. Qnanois enim ea quam habent libri Florentinimprcfsi,fir fpelof^Kimpappos minima duraj>oiefl,<Z;c.M.\v<\wz tamen,qua: reperitur etiam
Ce 3

10(j

T.

CAR

L 7 C R T I 1

in aliisimprefsis,fenrentiamcontmet n o n abfurdam . eft autem h i c o r d o

v e i b o r u m . nanque aura parua, & leuis, cogre p o t e f t , vt altus papaueris
aceruus tibi ex imo difduat. pippi autem, fi quis forte fcripturam Florentinam malit, funt carduorum flores, qua voce vtitur infra Lucret. N e h o c
quidem r>eticebo,in quibufdam libris fcriptum efle: Htnque papmerum, &c.
S V S P E N S A ] aura fufpenfad eft placida,lenis,filens: & ita Nonius Marccll. T c r e n t . Phorm.hxc nbiego audiui,adfores fujpenfo traduireperrexi. L A v i D . c o n i E c T v M ] id eft aceruum lapidum.-lapides in vnum locu c o n iectos. quidam viri do6ti legunt, lapidum conleBum, ego nihil m u t o . s p ic L o R v M Q V E ] fpiculorum , telorum. N E N V P o T E s T ] id eft non
poteft. fie autem habent lib.manufcripti:neque dubium eft,quin hszc feriptura recira fit. "Rsnu enim dixerunt veteres pro non.vt nott Nonius:citcque teftem Lucillium lib, 30. Sed tamen hoc dtcas qutd id eft,nift nenumoleftwn
eft. & Varronem. epift.ad Fufium.ft hodie nenu venis^crasquidemyenies &c.
Idem Lucr. lib. 4.Henuqueuntrapidicontrconftare leonex. I T A M O B I L I T A T E] aduerteanimum adhocloqundigcnus,quantoparuifsima Se
leuifsicna funt,ica mobilitate fruuucur,feu ita mobilitata feruntunqua; p o fterior feriptura ex cod. Vatic. & lib. M emmij,clici poteft: ia quibus l c g i tur mobilitate feruntur. quanto ita,pro quanto tantutn.fic fup. lib. Z . Et qum
quicqw magisY&c.jitquepotejratesjta pluriafeuplurima &c. fed non difsimti
abo me fcriptum reperifle in cod. Ben.paruifima corporaperquhn.m V a t i cznoproquam. A T C O K I E A Q J O Q J A E Q J E M A G
s] fclegendum,non quxcunque magis,vt eft in vulgatis.
y

Hdtc quoque res etiam naturam elquat eius,

Qum tenuiconftet textura-.qudmque loco fe
fontineatparuo^pofit conglomrat,
Quodfimyl atque bominem letifecuraquies efl
lndefta:atque animinatura,animque recefit:
Nil ibi limatum de toto cor fore cernas
Adfieem,nihil adpondus:mors<omnia prfiat*
Vitalemprterfenfm^calidmque vaporem*
Ergo anmam totamperparuis effe neceffefi
Seminibus nexamper venas,vifcera,neruos:
Quatinus omnis vbi toto iam corpore ce fit:
Ext ima membrorum circumca'fura tamenfe /
Incolumemprofitt: nec dfit ponderis hilum.
Quod genus efljbaccbi cumflos euanuit,aut cum
1 ^^firims vnguentifuauis dijfgit in auras:
1

DE

R E R V M

N A T . I I

B, H

I.

IQJ

Aut aliquo cum iamfuccus de corpore ce fit:

*Nilocults tamen effe minor res ipfa videtur
Troptereayieque detrafium depondre quicquam:
Nimirum^quia multa,minutquefeminafuccos
Ejficiuntt* odorem in toto corpore rerum.
Quare etiam atque etiam mentis naturam animdque
Scire licetperqumpauxillis effe creatam
Seminibus quoniamfgiens nil ponderis aufert.
3

D E L i Qjr A T ] dclart,vt CapAih.i.plus infecorporum inejfe Deliquat. s i

p o s s E T C O N G L O M E R A R I ] c d u o libri veteres habert,/? pojit,
fufpicatusfum librarium tranfpofuifle v o c a I e i s c . & i . & fcnp&fcjepofiit,
j)io jipojfet. quam puto veram efle Ccvipturam.Jtpojfet conglomerari autem:
hocefl,fi poflet in v n a m maffa'm, m vnam m o e m , & in v n u m quafl g l o rnerem cogi], &c conduci. i N D E P T A ] indipifeor verbum* compoftum
exfimpliciapifeor,&propoftionew.intetponiturait.
I B I L I M A T v M ] nihil demtum,nihildetracT:um,detritum,deminutum. fie autem v i detur legendu potius,qum,vt vulgo,/;^w.M.Tull.epift.lib.3. Etfdetua
prohxdJjeneficJiffe naturajimabit aliquidpofterior annusdimabit :id eft; deminuet.
Si quis tamen legi malet,//'w#?,vtaflurnta
txpofnioncdefitdelibratt,
nonpugnabo:quinmagnopereprobabo. M O R S O M N I A P R A E s T A T ] id efl mors omnia relinquit intgra, o^y A T I N V S ] quoniam.
E X T I M A M E M B R O R . ciRc.
A E S . ] extrema circum carfura, id
efl extremitas,w?^,fummus cortex, denique circum carfuraefl ffe^u-ni.
hune verfum profertPrifcian. Idem Lucrct.lib. 4. repetit. Q_Y o D G E N v s E s T ] id efl quale efl,vel cuius generis eft:vt fup. lib z . Quodgenus}
nofiro cum mijfus corporefanguis &c.o.end'it fimili animum rninutis admodum primordiis conflare, quia quemadmodum cum odor vini aut v n g u tieuanuit, vinum autvnguentum nihilo minus efl ad fpeciem atque ad
afpe&um.-ira poflqum animus excefsit c corpore, ipf extrema corporis
cfura nuila ex parte videtur deminuta. B A C C H I G V M F L O s]per f l o i e m Bacchifortaffe vuam labrufea:. fignificat : quam nanthen appellant
Gtchdc qua fie Plin.Iib.io.cap.n.o^oj- idem ei,quigmninamibus yuh, atqueinde ncmen. idem lib.12. cap. vit. eodem (f cenantbepertinet. Eft autem yim la*
brufcyua.colligitur cum foret, id eft cum optime o/f/.alij fimpliciter de o d o r e
vini dictum volunt,
i

^Slec tamen bcfimplex nobis naturaputandafll

Tnuis enimqudammoribundosdefrit aura
Miflayaporeivapov porro trahit aerafecumr
Meccalorejlquifquamjui nonfit mijius & d'..

"1(58

T.

1 V C R E T I

C A R I

%araquodeiusenim confitnatura,necejfejl
Aris inter eum primordia multa cieri.
lam triplex animifiigitur natura reperta.
*Nec tamen bacfat funt adfinfum cuncla creandum:
W/7 barum quoniam recipit mens,poffecreare
Senfifros motus^quadam qui mente volutent.
Quarta quoque bis igitur quadam natura necefffi
Attribut ur.ea'fi omnino nominis expers:
Qua neque mobilius qukquam,nequetenuius extat;
<Nec magis paruh,aut Uuibus ex dmentis,
Senfifros motus qua didit prima per artus.
Prima cietur enim paruis perfeclafigurk :
Inde calor
venu caca poteftas
Accipit: inde ar: inde omnia mobilitantur:
Concutitur tum fanguis, vifcera perfentifcunt
Omniaipofiremisdatur ofiibus, atque medullis
Siue voluptas efi fiuefi contrarius ardor.
'Nec temere bue dolor vfquepotefipenetrare, neque acre
Permanare malum,qum omniaperturbentur:
Vfqueadeh,vtvita dfit locus,atque animai
Diffugiantpartesper caulas corporis omneis. 17/
Sedplerunquefit infummo quafi corpore finis
Motibui,banc ob rem vit dm retinerevalemus.

motus,0*

T E N V I S
E N I M
Q V A E D A M ] primus pes huius verfus eft p r o c e leumaticus pro da<ftylo,vt apud VirgWMb^.JEncid.Genua Ubant: nifi dicamus,u,eife hoc loco confonantem . ficiterum apud Lucret. lib. 4 . in extr.
Tenue,locis quia nonpotis ejl affigere adbfum. & hoc libro. Kecnebulam noclu,
necaraneitenuiafiU:ScCxe alibi. Incipit nuncdocereanimum conftareex
v e n t o tenui, vapore,are,& natura quad nominis experte,qua nihil quicquam fubtilius,nihil tenuius excogitari poteft. M V I T A C I E R i]fic coniccit legendum efle Adr.Turnebus,cum feriptum reperifle i n c o d . B e r t i niano multique ri. quam coniedturam m a g n o p e r e p r o b o . nam ex cieri factura ceriicxceriqueri. N i L H O R V M Q J O N I A M , & C . ] id ft,'quonia
mens,feu ratio animi non rccipit,fq non approbat,quicquarn horum trii
pofle fenfiferos motus creare:qui motus res aliquas cogitare, & volutare
queant.reperkur autem harc feriptura in cod.Florentinis duntaxar. M E N T E

DE

RERVM

NAT.

1 1 B.

I I I .

0$

T E v o L V T E N T . J f i c Lucill. Hac tu meinfimulas ? non ant\ in corde yolutas*.

& Virg.lib. ^.Sicadeh infftit yfecwnque ita corde volutat. &t\[b..^ftquekc
ipfefuo trifii cum corde volutat. & Plautus Captiuis. Quanto inpeBore banc rem
meo magis voluto, tanto mihi agritudo auBior efl in animo. <\y A R T A Q_V O o^y E H I S I G I T V R ] qiionia tria illa fuperiora fenfferos motus crear c non poflunt, qui quardam c o g i t e n t , quarta eis qua:dam natura addatur
necelTe eft:qua addita, fuis iam ft omnibus partibus animi natura abloluta,atque perfe&a.Sic M . T u l M i b . i . T u f c u l . quxft. de
Aridot.Quintumgenus adhibet vacansnomine, &
ipfum animum
quafi quandam continuatam motionem,&perennem.cpo tamen l o c o reprehenditur M . T u l l . i d o d i s . q u i putarit T \ ^ c u < elfe morionem, cum &c vm\L%afignificerperfetionera qudam,fiue fun&ioncm,fiue actum, 5c A r i froteles peripicue dicat animum mouere q u i d e m , fed n o moucri. i N D E
C A L O R M o T v s] fume verb accipir,vr fit,inde,id efl; ab hac quarta natura,calor motus accipit. na motus eft: numeri multitudinis, acculandi cafus. C O N T R A R I V S A R D O R ] d o l o r e m fignificat,fi locus emendatus
cft: : fed videtur l e g e n d u m , agror , feu angor. C O N C V T I T V R
T V M
s A N G v I s, v i s e , P E R s.] fecutus futrj codices manufer. & quofdam
vulgatos. quidam tamen fie legi volaw.Tum quatitmJanguit,tum vifc.perf.
v s Q_y E A D E o, V T V I T A E D E s I T L o c ] cum rcperiifem feri-.
ptum in libr. manulcript. dfit non dfit^d'fugiant ,non diffitgium, feriptu' ram veteremadiuui repofita particula , v t , poft yocemadeo.
SED PLER v N Q_V E] fedplerunque(inquit)motus fenfiferi, & vitales interrupun*
tur no in ofsibus,& medullis,fcd in fummo quafi corpore: quod eu ita fir,
tum n moritur animans,fed breui tpore,autcertealiqudoconualefcit.

fie

<Znhix?tcur appellat nouo nomine

'Nunc ea quopaBo interfefe mifla,quibfque

^r^pComtamodisv^igeant/ationemreddereauentem
1 ^ 3 ' Abfirahitinuifumpatrijfermonis egefals.
Sed tamen, vtpoterofummatim attingerejangam.
Inter enim curfant primordiaprincipiorum
"Motibus interfe nihilvtfecernier vnum
Tofiit,necfyatiofieri diuifapoteflas:
Sed quafi mult vis ynius corporis extant.
Qupdgenus in quouis animantum vif re volgo\
Ejl odor& quidam calor^O*fdpor: tamen ex bis
Omnibus efl vnumperfeBum corporisaugmen:
Sic color,dtque aer,& venti caca pote/las
Mifia crant vnam naturam & mobilis illa
Visjnitum motus abfe qm diuidit ollis;

^^J/*

'
r f ys-d/f
i.^
^

Dd

>

fL/^**
*"

210

T.

L V C R E T I t

C A

%\U

Senfifer vnde onturprimum per vifcera motus.

Nam penitus prorfum latetbc natura^fubfique:
Nec magis bac infr quicquam efl in corpore noflro:
Atque anima"anima proporro totius ipfa.
Quoenus in noflris membris^O* corpore toto
Mifia latens animi yis eft,animquepoteftaS
Corporibus quia deparuis^paucifque crtafi.
Sictibinominisbjecexfersvis^fata minutis
Corporibus Utetiatque animai totius ipfa
Proporro'jl anima o* dominturcorpore toto._
Confimili ratione neceffefl
ar,
Et calor interfevigeant commifla per artus:
Atque aliis awdfkbfit magis^eminetque,
Vt quiddamfieri yideatur de omnibus vnum:
Ne calor ac yentusforfum^/orfumquepotefias
Awsinterimantfenfumjdiduidquefoluant..,
1

ventus^O*

o ^ y o p A C T o ] nunc doceremeditatur quo p a & o quattuor illa inter fcmifta fint. Q J I B V S Q J E C O M T A M O D I S ] quidam,
legendum putant lunBd modis 8c item l i b . 4 . vbi legitur, Et quibus e rebus
cumcsrpore cornu vigeret. R E D D E R E A V B N T E M ] r e d d e r e c u p i e n t c m .
libri manufcr, reddere babetttem, quod iccirco noraui, vt meminerit lcctor,
quod eum iam ant admonui, b*.pro u. & contra u pro b fcriptoribus
illis librariis peruerfe eff fcribi folitum. A B s T R A H I T . I N W T V M
P A T R 11] fie fup. lib.i. Propter egeftatem lingua & rernoukatem.^ I N T E R
E N I M
C V R S A N T ] i d cfl; primordia ex q u i b u s c o n f i t animus, i n t e r fc
intercurfant mutuis motibus,ita vt nullum ab altero difh'ngui, aut fecerni
pofsit, neque vllo interuailo feparari. s , E , D Q^y A . S I . M . V L T . A E . V , I s]
fed funt veluti multa?poteftates in vnum corpus-coaltar 8c coagmenrata?.
fecutus fum autem in hoc l o c o reftituendo codcum manuferiptorum auoritatcm.ficfup.vfus efVnomine vis numro multitudinisdib.2. Et
quicquemdgismultas-yis poflidet
o D . G E N . V s ] quemadmodum,
cuius gencris,.<>%.. Q U I D A M C A 1*0 R ] alias quidam color. M O B I L I S I L L A . V I S ] quarta illa natura n o m i n i s e x p e r s .
1 N I T v M M OT . V s Q J A E ] quactribu-itj&mpartitur Ceteris partibus m o t u s initium,feu
introitum.in nonnullis libris.legitur initium-.quo fi cui magis placeat, i 8c
u c o e u n t i n vnam fyllabam. N \ E C M A G I S H A C 1 N F R A ] fi hic verfus
Lucretianus cftjfenrcnri eius ha'C videtur effe :'nec quiequaminteriusefl:.
hac naryra incorpore noft.ro ;nibijrn>g;is. abftufu|i:pir|il rnagis rcoudte
K V N C E A

infe.^cu

qua

DE

R E R V M

N A T.

l" I

I I I.

tura.quidamlegi volunt//^ A T Q j y E A N I M A E S T " A N H AEjita

harc quatta natura cctcris praeftat tenuitate , fubtilitate, mobiIitate,& fimilibus, vt fit quodammodo anima; t o t i u s anima, p R o p o R R o]id eft "produ<5t,Iong. A T Q ^ V B A N I M A I T O T I V S I P S A , & C ] fie reftitu
ex au&oritate codicum manufeript. adhibita tamen facili, Se iluftri c o n i e ctura.nam cum in aliis duobus reperiflem feriptum:
anima quafi totiut
ipfa Proporro efl anima : in aliis : atque anima totius fine v o c e quafi, lu fpicatus
f u m a Lucretio feriptum efle animt, deinde cura ex animai fa6fcum effet
anima CuIpalibrariorum,ab aliquo ftudiofoadietum,<prfj,vt verfum perficeret. S V B S I T M A G I S , E M I N E A T Q _ V E ] aliud magis fubfit aliis,
alidqj magis emineat a l i i s . f u b e f l e & emnere dixit Iatino fermonc, quod
Grarci Cia,K)
D E o M N I B v s] fie legendum potius, qum
ab omnibus* N E C A L O R A C V E N T V S ] lib.manufcriptihabenti calor,
q u a m feripturam fi recipirnus,accipicndum z pro ne.
1

nmK.^Hv.

Efl etiam calor Ole animo>quemfumitin ha

Cumferuefeit^o* ex oculis micat acrius ardor.
Efl
frigida multa cornesformidinis aura:
Quciet horrorem in 'membrisconcitat artus.
Efl etiam quoque pacatiflatus a'ris ille,
Peftoretranquilloquiftty voltuquefereno.
Sed caltdiplus efl iUis quibus acria corda,
lracunddque mensfacile efferuefeit in ira:
Quo gnre in primis vis efl violenta leonum:
Peora quifiemitu rumpunt plerunque gementes:
*Nec cape re irarumfiuclus in peBorepoffunt.
Atventofa magis ceruorumfrigida mens efl:
Etgelidcvs citiusper vifeera concitat auras:
Qu tremulumfaciunt membris exiflere motum.
At natura boum placido magis aere viuiti
'Nec nimis iraifax vnquamfubdita percit
Furnidafuffundens cc caliginis vmbras:
Necgelidit torpet telis perfixa pauoris:
Inter vtrofquefita%ceruos feuofque leones.
Sic bominum genus efl,quanuis doclrina polit os
Conflituatpariter quofdamfamen illa relinquit
tNaturcuiufqueanim'veJligiaprima, <

y

Dd

LIT

/'

T,

L V C R E T I I

C A R I

ecr

' f~%*

^ *Aitui
euellimalapoffeputandumjl,
uin pmmim hic iras decurrat ad acreis: '
IU metucittus pau'Jo tentetunat tue,
Tert'iw dccipidt quadam clementius aquo
Inq^ aliis rbus multis dijferre necejfefl
Naturds hominum variasynorkfquefequaces.
Quorum ego nuncnequeo cacas exponere caufas:.
*Nec repaire figurarum tt nomina,quotfunt
Principiis: vnde hac oritur variantia rerum.
lllud in his rbus video fit marepotel,
Vfqueadeb naturarum vejligia linqui
J
^PMtwht <l *nequ'eatratiodepellerediclis,
*** )
Vt nihilimpediatdignamDiisdegerevitam^
Hac igitur natura tenetur corpore ab omni:
lpfdque corporis ejl cujlos,&* caufa falutis.
^^ffjfl$
communibus interfe radicibus harent:
r** /
Z-Zj^
^cfineperniciediuelipojfe videntur.
~Z~-~L-f y
Quod genus huris glebk euellereodorekt
Haudfacile cft^quin intereat natura quoque eius:
Sic animi,atque anima naturam corpore toto
Extrahere haudfacile efl^quin omnia dijfoluant un
Implexis ita principiis ab origineprima
/"
Inter fe punt confortipraditavita-.
" /
*Recfme vi quicquam alteriusfibipojfevidetur
Corporis,atque animifeorfumfentire potejlas:
Sed communibus inter eos conflatur vtrinque
Motibus accenjus nobis pr vifcera fenfus. '

T.

'

'

ardotoculorumiramfignificat.Hom."
IK. ET. (DPTF J FJ.YA. $\V<II
FDHAUVTU LLILATRXDJL'
DV 01 7PJEI \rtwst7pI77 ITOXUH
I R A R V M
F L V C T V S ] Catull. carmin de Pelei & T h e t . n u p t . ? y o ^ ' cif&magnis cuurumfuBuAt vndis. Virgil, yneid.4, mdgnqueimufiuBudt
afin, s i c H o M i N v. M . , G E N V s,, E ^ T } fignifiaat natur vitia n-6 po/^
fe doctrina funditus xtirparh ita tamen ctoclrina, (tudio & diligentia minui, &Xleuaripofle, vtnihil vtercpo'minusfapiensbear yiuat, & home..
T

EX

O C V L I S

M I C A T ]

DE

RRVM, MAT. LIB.

I I r.

i n t e r h o m i n e s D e u s quidam efle videatur. c A E C A S ] obfcuras. v A R I A N T I A ] difFerentia. N A T V R A R V M ] docli quidam legi volunr

vatura. D E P E L L E R E D I C T I S ] feeutus fum libros vulgatos. N a m
manuferipti habent depellere no&es. v n d e fufpicor legendum ratio depellere
doBa. D I G N A M D U S ] beatam. fie Epicurus
f fais ardpmtf.
VH$
hiX&vHTW.ayav$pa7ni-adcuriiTvlt kyadoi: id eft viuesautem V t D e u s
inter homines.nulla enim re,rnortali fimilis eft h o m o in bonis immorralibus vita agens. H A E C I G I T V R , N A T V R A ] animus ex quattuor illis
naturis conflatus. N A M C O M M V N . I N T E R S E ] fignifieat animum
& cotpus animantis ita inter fe effe coniuncta, & colligata, v t alterum ab
altero fciunctum viuere,aut efle non pofsit. Qjf o D G E N v s] quemadm o d u m . Probat fimili neque animam corpore animantis feiunr, neque corpus ab animo feraotum efle poffe. C ^ V I N O M N I A D I S S O L V A N T V R ] alij legunt ita,diffoluantur, vt fit quinque fyllabarum, fitque
Jisuptow : alij diffoluantur fine dia?refi, vt fit vetfus fpondiacus. ego ffque,
dque habeo. i M p L E X I s] implicatis. implexum compofitum pra:pojfitione in, & plexum. Tlexa aut (vt docet Feftus) colligat afignifieatex Craco: cui nos etiamprapofitienem adiieimus, cum dicimus perplexa. N E C S I N E
v i Q J ? i c OXY A M A L T E R I V S S I B I P . v . ] f i c legitur hic verfus in
l i b . vulgatis. prter Parif. & Vicet.Sc V e n c t o s antiquos. in manu (criptis
autem,Kecfibiqmquefinealteriusvi poffevidetur,Sec.
A C C E N S V S
N O B I S P E R V I S C E R A s E N s v S]
fiefup.lib.z.quibu couenienterjccenfi
feufus animantem quanque tuentun

VrMerea corpus perfe necgignitur vnquam,

^fec crefcit,nec pofl mortem durare videtur.
Nonenim,vtbumor aqudimittitfiepe vaporem^
Qui datus ejljneque ab bac caufa conuellitur ipfe,
Sed manet incolumis,nonjnquam,fic animai
Difeidium poffunt artusperferre reliBi,
Sedpenitus pereunt conuolfi,conque putre/cunt:
Ex ineunte uofit: corporis,atque animai
j
lyutua vitaleis difiunt contagia motus
"Maternk etiam membris,aluoque repofia,
Difeidium vt nequeatfierifinepefie^maloque:
Vt videos,quoniam coniuntlafi caufafaluth,
ConiunBam quoque naturam confiflere corum
Quodfperefifi quis corpusfint ire renutat,. ,
Atque animam crditpermifiam corpore toto
1

D d

214

T.

VC R E T XF

C A R F;

Sufcipere bunc motum, quemfenfum nominitamus^

Velmmifefias res contra,verdfque rpugnt.
Quidfitenim corpusfentire quis afferet vnquam^
Si non ipfapaldm quod res ddit,ac docuit nos*
Atdimiffa anima corpus caret vndiquefenfu.
Perdit enim quod non proprium fuit eius in kuo:
Multdqueprtereaperdit cum expellitur duo*

c o H P v sjcorpusanimatam. D I M I T T I T S A I P E V A P O R E M ]
fie lib.manufcr.Sc ita nonnulli typis cxcufi.Florentini 5c Lugdunenfes, Se
V e n e t i recentiores,/i/><w/.ego illam feripturam p r o b o , & vaporem interpretorcalorcm,feuhalitumcalidum. D I S C I D I V M ] i d e f t d i f c i f s i o n e m ,
acdiuulfonerrij verbo difeindo. C O N Q J E p v T R E S C V N T ] 5C c o putrefcunt.tmefis. s i c C O R P O R I S A T C I V E A N I M A I M V T V A ,
& C . ] ordo.-fk mtrtua corporis,atque animx contagia vitaleis motus difet
etiam in membris maternis rcpofta, 5c recondita. Qjy o D S V P E R E s T ] Probareconatut eos errare, qui o m n e m fenfum attribuuntanimae:
corpus autem nihil fentire opinantur. R E N v T A T ] fie legendum , n o n
refurare ( inquit Feftus ) redarguere eft
verfa a iittera in u. reautat autem id eft negat., renuic, non vulr.vt lib.4.

refitMt.mm
Incolumis
tranfire
poteft,Ji
negdtatqueSabcllus.
Sinon ipfe,p

s
quidem $c manuferipti, & typis imprefsi le habent : fed contendunt d o dtifsimi quidam viri fie efle legendum:
cuit wos?ipfc autem nempe fenfus.ego nihil muto. A T D I M I S S A A N I M A c o R P v s,&zc] fera?^,quam ftatim foluit.At corpus.inquit, (dicet
aliquis) dimilTa anima fenfu carer.ergo corpus n fentit,fed anima, M v L T A Q J E
P R A E T R E A , 5 C C ] folutioobiedionis.quidmirum (inquit)
vel quid tum poftea ? Multa etiam alia p m e r c a amittitcu expellitur xao:
id eft cum dfinit aetatern agere, &C viuere. harc mihi videtur huius loci
xe&a fctiptura,& v e r a fententia. Itaque verfum fuperiorcm, v t adulterin u m , d e l e n d u m c c n f e o . m o u e t m e codex Varicanus : quo abeft hic verfus:
adie<5his effet huicpota? verfus aliquis alienus,fcriptor librarius, quipoft. ea illud exemplum fequeretur,verfum adiecl;Ljm,& alienum feriberet, v e rum & germanu.m praetermitteret. Atque v t magis credas, lector crudit
.
.hunelocum efTe corruptum,doti quidam exiftimant hcaliquot verfus
v^""' ^ ^ ^ * ^ ^ ^ c l e e ( R E , d u b i r a n t q u c vtrm verfus is,quem dico,fit T m w ^ n e n e . fed non
/
l }f /
t"^ *^f r
/T
attndunt, quandocunque duo verfus inter feptoximi in candem vocem
dcfnunt,magno argumento effe,alterum eo

MidtdiucpYaterea ,&

"-nr'^//aM/^ ' ' f

r

neceflario alterexhis duobus verfibus forisirrepferit in alienum locum,

locutionis fimilitudo,& fententia; confecutio facile indicant verfum,/W

DE

R E R V M

N A T .

I I B .

tiquepYAtereJt&c.

! II

^1$

effe germanum Lucretianum : illum autem. fuperiorcra

iputium,atque adultcrinum.

t/%

Dicereporrb oculos nuarn rem cernerepoffe:

ce* 7 *
Sedper eos animum,vtforibmJfeBare reclufis
p
Difficileeft,contrd cumfenfus dicateorum:
,
>-Senfm enim trahit,atque
detrudit adipfhs,
Fulgidaprafirtim cum cernerefepenequimus,
Luminaluminibmquia nobisprpediuntur:
Quod foribm nonfit. neque enim,qu cernimus ipfi,
Oftiafufcipiunt vllumreclufa laborem.
Prtereafiproforibmfimt lumina nofira:
lam magis exemtis oculis debere videtur
Cernere res animusfublatispoftibusipfis.
lUudinJmrebmnequaquamJmerepofisy
^
DemocritiquodfanBa virifententiaponit,
^ *
Corporis atque animiprimordiafingula primis
Adpoftta alternis vdriare,acneBere membra.
Nam; cum multo funt animai elementa minora^
Qum quibus & corpus nobis,&>. vifiera confiant,
Tum numro quoque comedunt,& raraper artus
Vif itafuntfduntaxatvt hoc promitterepofiis,
Quantulaprima queant nobis inieBa ciere
Corporafenfiferos motus in corpore,tant a.
InteruaUa t encreexordia primadnima'i.
Nam neque pulueris interdumfientimus adbdfum
Corpore,nec membris incuffamfiderc cretam,
Necnebulam noBu,neque aranei tenuiafila
Obuiafentimus,quando obretimur euntes: t
Necfuprd caput eiufdem cecidiffe vietam.
Vefiem,necplumets auium^pappofque volanteisy
Qui nimia leuitate caduni pkrunquegrauatim*
Nec repentis itum cuiufitis cunque animantis
Sntimus necprwdpedum refiigiu qmepue^
y

actes

1X6

T.

L V C R E T I i

C AR I

Corpore qux in nojlro culices& cetera ponunt.

Vfqueadeprius eft in nobis multa ciendm
Seminacorporibus noftris immiftaper artus, ,
Qum primordiafentifcantconcujfa animai.
Et qum interuais tantis tuditantiapofmt
oncurfare core,&* dijfultare vicifim.
)

D I C E R E
P O R R O O C V L O
s , & c . ] refellic eorum fententiam, qui
dicebant,racntem videre,menrcmaudire,&c.notum illud Heracliti w if,
y? i.mens videt,ms audit.ldcm videtur fcnfilfc M . Tull.Ile enimille
lib.i. Tufcul. Kos enim ne nunc quidem ccrnimuS ea ,qua videmus, Hequeenim
vllusfenfus ejl in cor pore,fed vt non foum pbyjjci dotent, verum etiam medici, qui
ifla aperta,&patefoBa viderunv.via quafifunt ad oculos,ad aureis,ad nareis fede
animiperferat a,&c. C O N T R A , C V M S E N S V S D I C A T ] fie legerfdum
vel codicibus omnibus reclamantibtis:in quibus vel feriptum, vel imprefuvc\&'.corur cum fenfus ducat, quam fcripturam quid cft quod accuratius
rcfellere conr,cum i d fentiat Lucretius, quod Epicurus G r x c dicere f o lebat,^TiAW!in/pw,feu w J ^ ' x ^ p r a t c r e a l a t i n e dicimus contrit dicere:contrlducere n o n item, S E N S V S E N I M T R A H I T,5rc.]hunc verfum d e lcndumcenfeo.nam primm fuperuacaneus eft,eoque fublato defenttia
nihil deperit.mmo pIanior,atque illuftrioreft,vtftatim oftendam:deinde
falfum e f t , quod per eum fignificatur, Se ab Epicurcis decrecisabhorret:
poftremo loquendigenus inelegans atqueadeoinquinatumcft. L V M I NA
L V M I N I B V S , C . ] quia oculi nobis prxpediuntur obieclo l u m i n c
& fplendore,prxfertim acriorercuius rei caufam explicat lib.4.ibi.fy/fW/aporro oculifugitant,&c.
Q _ y O D F O R I B V S N O N F T ] hocfentit
h o c l o c o Lucretius.res fplendidas intueri nequimus, proptere quia oculi
nobis prxpediuntur lumine externo acriore,qum vt ferre po{sinc:quod
n o n fieretjU* folus animus cerncrer,& oculi elfent tan quam fores.aut f e n e ftrx,per quas cerneret: cum experiamur, Ci per feneftram, aut ianuam aliquam apertam Se patentem afpiciamus, nihil eam laborare. Q J / A ] aduerbium per locum. I L L V D I N H I S R E B V S , & C ] d o c e t c r r a r e D e r n o critum,quifingula animi primordia, fingulis corporis feminibus appofta
elfedicat. D E M O C R I T I Q V O D S A N C T A V I R I ] D e m o c r i t i I e n t tia^periphraiisd cft Democricus. fie Horat.faty. i . l i b . i . rnaBe Virtuteefto
inquitfententia dia Catonis, id cft C a t o . cuius circlocutionis, fi plura cxpla
quxris petite ex commentariis noftris in Horat. Porro autem hic Lucreti)
verfus iteraturlib.f. Q J A M c i y I B v s] ideft qum ea clemeta, ex quibus corpus nuftrum conftar. N V M E R O c t y o Q j T E C O N C D . ] numro eedunt,inferiora funtrid cft pauciora funt. P R O M I T T E R E]id eft
affirmare.H0rar.faty.4Jib. 1. quodvitiumproculabfore chartis, jttqueanima
prius vtfi quid promit tere de me Poffum aliud ver}promitto. Q__V A N T V I. A
P R I M A Q J E A N T , 5 c c . ] h o c dicit.vt hoc duntaxat affirmarepofsis, p r i ,
r

ma

DE

RERVM

NAT. L I B .

I I I .

%V

ma Corpora anima: tantm fpati j occuparc, & tam lat in corpore efle d i t
feminata,quanto fpatio > quantoque numro prima illa corpora nobis in e & a pofsint in noftro corpore motus fenfiferos excitare. legendum f o r Quantis prima queant,
quantisautern nempeinterualli
N E Q J T E P V L V E R I S ] hoc argumento probat flngula animi primordia
non effe fngulis primordiis corporis a n n e x a , quia n ita effet, fentiremus
puluercm exiguum corpori adhxrcntem.cretam infdtcm, nebulam, arnea: t e l a m , & fimilia.-hoc non fit:ergo,&c. A D H A E s v M ] adha?fum pulueris, id eft puluerem a d h s r c n t e m . profert hune verfum Nonius in v o c e
adbafus. vfurpat Lucret. eandem v o c e m lib.4, locis quia nonpotis efl adfigere
adhxfum : Se lib. 6, Sujfenfe cum concipiunt humoris adbjm. crebr autem
igitur huiufmodi nominibus verbalibus deftnentibus in us concilites, cornmutatM,offenfs>eonieBus,inie&us,adieBus,itus,initus,adaclus, Se fmil. s 1 D E R E ] infidcre, verbo fido,is. N E C N E B ^ I A M N O C T V ] d o & i quid
legi vo\am,N.ec nebulam noBis. S V ) E R A ] fapra. v 1 E T A M ] languidam,
vie/5(inquit Feftus) languidusfne vi,& naturalibus viribuspriuatus. Et D o natus ad illum Terentij locum Eunu. bic eft vtus,yietus,veterncfus,fenex-Vie
tus,mollis,flaccimflexibilis
corpore.vnde & vimina,& vimenta, & vtes, &
y'ietores dicuntur,& viere religare dicitur, quia virgis vtetis magis religare quidlibetpojfumus. Lucretius aranea dixit vietam vefte\n\idejlputri mollitiapraditam.
p A p p o s o^y E V O L A N T E I S ] profert hune verfum Feftus in v o c e
docet pappos efle carduorum flores, G R A V A T I M] id eft grau a t o b nimiam leuitatem grauat cadunt: id eft argr, & vix caderc p o f .
funt. 1 T v M] inceffum. P R I V A ] priuata,propria, feu fmgula.N ( vt d o cet Feftus) priuos ,priuafque antiqui dicebantproftngulis.o b quam caufan> Se
priuatadicuntur,quacvniufcuiufquefunt. v s C ^ V E A D E O
P R I V S
E s T , & : C . ] feripturam antiquam reftitui corruptamab iis, quorum n o m i nibus parco, propter ingenij gloriam : qua etiam mortui Se. v i u u n t , & v i uent.fcd illi nimium Iicentia: nbi permittentes, qua: in bonis feriptoribus
non intelligebant, fuo arbitratu mutabanr, & deprauabant, vt cum hune
verfum ita feript rcperiflent, Vfque adeoprius eft in nobis multa
fle mutarunt: Vfque adeo prius in nobis funt multa cienda, &c. praxlar Se eadem fententia manente, fateor. Sed cuius confidentia: atque impudentia
cft,homines non aliunde,qum Lucretio, C a t u l l o , M . T u l l i o , & fimilibus
feriptoribus Latini fermonis feientiam confecutos,ilIos ipfos quibus didicerunt,Latin loqui docere conari?Sic igitur Lucretius locutus eft. Vfque
Adeo prius eft in nobis multa ciendum Semina: Illi hoc genus loquendi n o n p r o barunr fcilicet,& fie repoCacwt,Vfque adeprius in nobis funt,&c.Atqm
illo
potius m o d o Lucretius loqui f o l e t , vt alis a d m o n u i , & ita 1 . libro.^feternas quoniampcenas in morte timendum : ad quem locum plura exempla collcgimus. iam quod nonnulli libri feripti habent ciendo, hoc ciendo fa<5turn
eft ex ctendos. ciendts, ex ciendo^. eWo^autem idem valebat quod ciendom.
feriprorcs enim illiimperitiz pro m.fcribcbant in extremis nominibus.
ciendom porro pro ciendum accipiendum eft o pr u;quod etiam fupr admonuimus.
Ee

uffe eft.

Sec.

pappi,Se

ciendo^Sec.

 1 %

T .

I V C R & T I

C A S . I,.

Et migts efl animus vitaclaufira co'rcens,

Et domin'antior ad vitam,qum vis animal
Namfine mente,animoque nequit refidreper ar tus
Temporis exiguampartem pars va animai:
Sed cornes infiequiturfacile^ dificedit in auras:
Et gelidos artus in letifrigore linquit.
At manet in vita,cui mens,animujque remanfit,
Quamuisefi circum c^fis lacer vndique membris:
Truncus,ademta.anima circum^membrifque remous,
Viuit:0* tberias vitaleisfuccipit auras:
Si non omnmodis at magnaparte animai
Priuatusjamen in vita cunclatur,& bret..
Vt lacerato oculo circumfipupula manfit
t** Incolumisyfdtcernendiviuatapoteflas,
Dummodo ne totu m corrumpas lu minis orbem:
y

A*

Sedcircuncidas aciem,foldmque rclinquas:

Id quoque enimfinepernicieconfiet eorum.
Atfi tantulapars oculimdia il/apereffi:
Incolumis quamuis alioquifilendidusorbisi:
Occdit extemplo lumen,tenebr&quefequuntur.
Hoc anima,atque animus vintfifuntfiderefemper.
s , & c . ] videtur aliter fentire Nonius,cunv
ita docer. animus, quo fapimus-.anima qua viuhnus.Ce non pugnant h a x inter*
fe. N A M S I N E M E N T E] videtur hoc effe falfum :idqueadeapparet.
ex furiofis: qui fine animo & mente : id eft fine ea parre,qua fpiraus, v i uunt : fine anima autem neque furiofi, neque quifquam o m n i n o viuere poteft.Sed dicendum Lucretium non itaaccipere animum. s E r>v
C O M E S I N S E Q ^ J iibri-fcripti habent emes mendofe.w pro o . o M N I M O D I S ] omnibus modis. V T L A C E R A T O O C V L O ] probat imiJi animum vita.'* ef dominum atque au&orem m a g i s , qum animam.
c i R c v M ] RNET.
V v L A ] jwp, YXO-U .vixa^acies qua cernimus;
quae etiam pupillaappellatur.Eft autem h x c oculi parscryftallina/eugla*
cialis. vitreushumorautem proxime fequitur glacialem i n t r o r f u m : c o n traria ex parte extrofum aqueus. vitreum humorem cornple&itur runica*
qua;appelIatur'*^?)^>!/>o - id cft.retc circudans-.iianc tunica exciprea qu
ET

M A G I S

E S T A N I M V

ditu.tyuea^quinambi.ornea^EMBRANA,.

V A V.A.TA.

x , O . J M J > A S H

DE

R E R V M

N A T.

X I

I I I .

yimtw & vittidus l vi magna dkuntur (inquit Feftus.) A C I E M ] pupulam.'

ID

Q V O Q J E ENIM

SINE

PERNIClE CONFIET

E O R VM ]

circumcidcre a c i e m , quod c f t , detra&a ca parte, quae appellatur G r a t i s

HtgwMciic-id eft cornea, folam aciem incolumem r clin qu r e , fier fine pernicie oculorum.cowjf/ autem repofui,cum in omnibus libris non pet lcgeretur:ab ipfa fententia ad veram fcripturam veluti manu ductus. T E N E B R A E Q_y E ] caecitas. v i N C T I] fie habent libri feripti.

'Nunc age,natiuosanimantibus,& mortaleis

Effeanimos^animdfque leueis,vt nofeerepofis:
Conquifta diu,dulcique reperta labore
Dignatua pergam difyonere carmina VitA .
Tufacvtrunque vno/biungas nomen eorum:
Atqueanimam,verbi eaufa,cum dicere pergam,
Mort alem effe docens-.animum quoque dicere credas:
Quatinus eft vnum interp,coniunBdque res eft.
Principio,quoniam tenuem conftare minutis
Corporibus docui multoque minoribus effe
Principiisfatlam^qudm liquidus humor aquatft,
Aut nebula,autfumus:nam long mobilitate
Pr[lat,<&* k tenui caufa magis iBa mouetur:
H- l'Quippe vbi imaginibusfumijiebulque mouetur:
Quodgenus,in fomnisfopiti vbi cernimus alta
Exbalare vaporealtaria,ferrque fumum:
*Nam procul bc dubio nobisfimulacragenuntur:
*Nunc igitur quoniam quaffatisvndique vafis
Diffluere humorem,
laticem difeedere cernis;
Et nebula acfumus quoniam difeedit in auras:
Crede animam quoque diffund^multoqueperire
Ocyus\&* citius diffolui corporaprima,
Cumfemelomnibus e membris ablata recefit.
Quippe etenim,corpus\quod vas quafi conftitit eius,
Cum cobibere nequit conquaffatum ex aliqua re,
Ac rarefaBum detraBofanguine venis,
Are qui credas poffe hanc eohiberier y Ho,
3

E e z.

ZZO

T.

L V C R E T I ' I

CARI

Crpore qui nojlro rarus magis em cobibefit

N V N C
A G E N A T I v o s , & c . ] N u n c aggreditutad probandum ani*
mos,feu animas ( iam enim alterutrum pro codem vfurpatur)effe natiuos:
& ita,mortaleis.Qu]cquid enim ortum eft, necefrio aliquando inreribit.
ex quo illud Xenophanis,a;qu impis effe,qui deos natos efTe dicerenr,&
qui interituros.Sunt autem argumta,quibus vtitur admodum infirma, Se
leuia-.neque tamen polTunt vllaafferri firmiora.Qud fi effent firmifsima:
nihil apud nos valerent tamen religione Chrifliana imbutos. Vetat enim
pietas cm in plerifque aliis,tm in hoc m a x i m e , audire Epicurum. D M F O N E R E]fup.lib.i.,/Wft> dtfpsftafideli.T V F A C V T R V N Q ^ V E ] fie ha
bent libri manu fcripti,non 77*/(Cf.iam quod c<^xum,vnofubiungay.u. feriptura emendata eft, pofitum pro fub v n o iungas, v e l vno dictum pro vni
v e l legendum vni. P R I N C I P I O c^v o N I A M ] hoc primurnargumen
tumeft,q'Jooftendereconatur,animam effemortalem.animaconftatex
primis corporibus long fubtilioribus,5c minoribus,qum aqua,aut nebu
Ia,aut fumus. at aqua vafe fracto,diffugit, ac diffluitrfumus, Se ncbula qu.
patet e x i t u s , difeedunt in auras : Ergo multo magis anima cum excefsit
corpore,diftunditur,a difsipatur. Q , v i P P E V B I I M A G I N I B v S F V M i,6cc.]Epicurus enim neque cerni quicquam,neque cogitari,neque fom-, '
niari putabat fine imaginibus. Quippe vbi:id efl quippe quia, v B i c E R N I M v s] cernimus in fomniis : id efl cernere videmur.
G E N V N T V R ]
f l e g e n d u m ^ o n j j m / ^ , r e c l a m a n t i b u s l i b r i s omnibus, N V N C I G I T v R Qjr o N i A M] fuperius'lnyVrincipioquoniam,non habet <aTzmiJbmr>
& q u i a multa funt interpofita, fumit alterum orationis principium, Hune _
igitur quoniam,cm refpondetid quod Cequhuv.Credeanimam^c.
cv MSEM E L o M N I B V S E M E M B R I S ] in duobus librismanuferiptis reperi
feriptura, Cumfemel ex bomins membris. c^y I P P E E T E N I M , & C . ] c u m
anima (inquit) corpore cohiberi non pofsit, v b i id aliquocafutanquam
vas,conquaffatum,& rarefactum efl:quanto minus vllo acre contineri p o terit? C V M C O H I B . N E Q ^ J quidam libri habenr, Quam cobibere nequit,
& c . q u a m lectionem p r o b o : vt fit hic ordo verb. Q u i p p e etenim, q u c r e das animam vllo are cohiberi pofle,quam c o r p u s , q u o d quafi vas eius,
fuir, non p o t u i t c o h i b e r e ,
o R p o R E C^V I N O S T R O
M A G . E M C O H I B E S S I T ? ] hune locum ita fliciter reflitui, v t omneis
eruditos,&poIitos homines mihi grarularuros confidam . qui ar (inquit)
noftro corpore rarior,ew,id efl
id efl cohibuerir. em dicebat
antiqui proeam,&*wproeum,vtteftanrur grammatici veteres. Iam cobibefit pro cohibuerir, etiam antiquum : cuiufmodi funt illa apud Plaut./b'-!
uaftmjupplicafkfjegafimyprohibeftsy&c. pro feruauerim,fupplicarjs, nga-,
uerim,prohibueris,&c...
tJ

Sec. c

cam-.cobtbejs'ir,

r^fj

rk-u*-** Pmereagigniparitercumcorpore,ey*vn^
Crefcerefentimusjarherquefmefeen mentem^.
Nam velutwfirmopueri/emroqM

..

DE' RERVM

MAT. T'IB.

I I |,

Corpore:ficanimifequiturfmtentia tenuis.
lndejehi robujlts adoleuit yiribus tas:
Confilium quoque maim& auBior efl animi yis,
Pofi,ybi iam yalidis quaffatum'ft yiribus ui
Corpus^ obtufis ceciderunt y'mbus artus:
Claudicat ingenium^delirat lingudquejnnfque: L
Omnid deficiunt^atque vno tempore dfunt.
Ergo diffolui quoque conuenit omnem animai
. Naturam ceu fumus in altos a'ris auras:
Quandoquidem gignipariterparitirque yidemus
Crefcenj&iyt docui)fimuluofejfafatifit, /
Hue acceditjVti videamu corpus vt ipfum
Sufcipere immaneis morbos, durmque dolorem: ,
Sic ariimum curas acreisJuBumque metumque.,
Quartparticipem leti quoqueconuenit ejfe.
Quinetiam morbu in corporis auirn errt
Sape animusidementitnim^delirdquefatur:
Jnterdmque graui lethargofertur in a/tum,
A efernmquefporem oculis nutuque cadenti.
Vnde neque exaudit voces :nec nofeere yoltus
lornmpotis eft^adyitam quireuoeantes
Circunjlant Ucrymh rorantes ora^genkfque.
Quare animum quoque diffoluifateare neceffe'fl:
Quandoquidempntrant in eum contagta morbu
^amdolor^acmorbm letifabricatoryterquejl:..
Multorum exitio perdoBi quodfumus ant.

<

" ^ 7 ^

P R A E T E R E A GiGNi]fecundumargumentum.mensvnacumcorpore gigniturjCrefcitjfenefcitrergo & cum corporc moritur.Luctatius Firmianus du&o hincinitio omniafer Lucrctij argumenta aduerfus animorum immortalitatem diluit ac refellic duodecimo cap. lib.7.de diuino prm i o . I I N G V A Q J E , M E N s o^y E ] in quibufdam libris,legitur,//g^,
dnimfque. ego tamen nihil mutandum cenfeo. Mirt ingua nutem, ideft
delira aut delirisconuenientialoquitur. F E S S A F A T I s c I T ] fie h i bnt omnes fer lib. v u l g a t i , & trs calamo fcripti.vnusfatifci.quod fi recl- '
piemus,legendum erit jn. verfu fuperiore./tfw^w videtur.fatifcor aut diEc 3
}

^/C-<

2,2,2,

I V

C R

E T

C A R

IV

xifle vetetcs^ofatifco nott N o n i u s r e o q u e vtitur Lucrct. lib. f.N<)"^Dcim,fimuLcr<iquefejfdfatifci Iam quoddicithic Luccetius anima, feu
nitnumcum c o r p o r c f e n c f c e r e , n e g a t h o c Ariftot. l i b . i . d e A n i m o : do-'
ctque, quemadmodum Ci fcncx,iuucnis ocu fumeret.fore v t a?qu acuJ
t cernt, atque iuuenista fi infirumentu, aut vas animai dctur feni inte-j
grum,&:recens,fore vt contempetur,cogitet,intelligatproinde acfiu-.'
unis eflTet. non efleigitur animi vitium,f fenes delirenr,aut defipiant, fed
corporis: neque fene&utem elfe in animo, fed in inftrumentis, & fedibus
anirai. animum enim efle m o r b i , & fenectutis cxperrem,& diuinum quiddam. H V C A C C E D I T V T I V I D . C O R p. V T I P S . ]
fichabentlibri manu feripti, non vt volgati, idipfum. h o c argaraentum refellit etiam
M . Tull. lib. i. Tufcul. quarfl:. his verbis. ^Iteram ajfert ratknc VanAtim (aduerfus animorum immortalitatem fciIiccO/M ejfe qitod doleauquin idxgum
- ejfe qttoque pojiit: quodautemin morbum cadat, idetiam interiturum: dokre aut cm
animas: ergo etiam interne. Hxc refelli pojfnnt'.font enim ignoantis, cum de Atetnime animorum dicantttr^de mente dich qux omni twbido matfemper vacet : non de
panibm iis,inquibus<tgitudme$ i<tj,ibidinfque verfentw. quasis contra quem
hxc dicantitr ifimotas mente & difcufas putat. D V R V M Q J E
D O L O R E M,]fiehabent librimanufer.vulgatiautcnr.duwmqucUbo/em.
QVIN
T U M ] quartum arguraentum.anirnusinterdiimeftparticeps
raorborum corporis : id efl: morborum corporis fenfus & contagio ad animurn
permanat : ergo a q u e v t c o r p u s interit. D M E N T I T E N I M , D L . ]
quidam libri habent: dmenti* enim> deliriquefatun L E T H A R G O ] veterno.ex quo veternofus,quigrauipremiturfomno. N V T V Q V E C A D E N T I ] ita habent trs libri feripti, & aliquot imprefsi : Florentini autem &
Lugdun. -vulique cadent'u quam pofteriorem fcripttrram non improbo. Sic
enim fer Virgil. lib. 7. ^neid. Sedfions Ut*pamm, & deie&o lumina vultu,
AD
V I T A M c ^ y i R E V O C A N T E s] folebatveteresaquacalidaraor
tuos abluere, & per interualla conclamare, quod plcrunque folet fpiritus
extremus efflatus efle putari.&hominesfallere.Donatusadillum T c r e n ti j locum in Eunucho, iam concUmatum eft hxc annott: id cfl: tranfaUum ac
finitttm eft, vt conclamata corroya nibtlreliqui iam habent ad viuofficia. Virgil.
/Eneid. 3. animimquefepfdcro Condimus^ mtgtafupremmn voce ciemm. x A C R Y M I S
R O R A U T E S] ex quo verbum complorare. Q _ V A N D o
ID E M P E N E T R . ] profert hune vetfum Nonius in voce contagium.

i^&Krf

>

Denique cur hominem>cum viril vispenetrnuit

ACYS^O*
in vena* diftefiit diditus ardor,
Confquiturgrauita membroYumtyrftediuntw
Crura vaciUanttttdYefcitlinguamddet menti
'Nam oculi&UmorJingultusJHYgidglifcuntf
Et iam cetera de gnre hoc qucunquefequuntur
Cureafunt^nifiquodipehemensyiolena v'mi

DE

R E R V M

M A T ,

t l ! ,

I I I ,

Contrbarednimdm confiteuit corpore inipfo*

Atqucunque queunt conturbdrijncypediriy,
Signifcant,paullofiduriorinfirmant
Caufiyfore ytperentuo priudtdfuturQ..
/
Quinetidmfub'itd yi morbifepe coaclus
Ante oculosaliquh noBros^vtfalminkiBu
Concidit: 0*fyuma*dgitfngemitj&* tremitartust
J)efiipit extentdtneruosprquetur^mbeldt:
Inconftanter & in idBdndo membrafatigat:
^imirum.fluiavh morbi dittraBaperartus*
Turbatagem dnimdmj^umdntes quorefilfi
Ventomm yt yalidisfruefcunt yinbm vnd.
Exprimitur porro gemitus^uia membra dolore
Adficiuntur.O* omn'mo qubdfemind yocis
Eiiciuntur &* onforas glomeratafemfttur.
Quaquaf confueruntfo*fetnt munita, ytdh.
Dejipientidfit^quid yps animi^atque dnimi'
Conturbatur: & ( yt docui)dwifdfeorfum.
J>ifieBatur eodem illo diftraBa yeneno.
lnde,ybi iam morbiJeflexitcdufdjteditqut
Inlatebrasatercorrupticorpow bumor:
Tum quafitaiipedans primum confrgit.:&mttek
VduUdm reditinfenfus^dnim inique receptdt.
Hc igitur tantis ybi morbis cor pore in ipfo
IdBeturjniferifque modis diftrdBd laboret:
Cureandem crditfine cor port in d're dperto :
Cum ydlidisymtii tdtem degere pojje?.,
y

Le, v'*

D E N I Q_V E c v R. H o M i N E M ] quintum argumcntum,quod eftt

valde imbecillum.& tangk Arift.Ub..de animo.eft cnim non intelligentis
hascomniafieri & a c c i d e r e vitia corporis,nonanimi. P R A B E D I V N T V R c i V ' R A v A c i L L . f i c C h r c m c 8 illeTercntianusin E u n u . ^ w ,
ddtabercleverbd mibi funt.yicit yinum,quod bibi.^t dw accttbdbJmyCjtim videbrmibipulcbrfobrius Qoftquamfumxi, nequepes, neque mens fittisfaum offi.

iumficit,*.

Q.N

TY;ne A R I

A NI M A M>&O]

atquinonnniraam

13.4

T.

L V C R E T I I

C A R I

turbat vini v i o l e n t i a , fed corpus : quo c o n t u r b a t o , minus expedit fu

tnunerc animus fungi poteft. I N S I N V A R I T ] intrarit,fubierir. <^v i -N
E T I A M S V B I T O ] f e x t u m : c u i u s e a d c m r a t i o e f t , a t q u e fuperioris
coniungit vtrunquc Arift.his v e r b i S j ^ t S a ^
at&tisiy vmt. V T V L
M I N I S
I C T V
C O N C I D I T ] forraflefignificatmorbumcomitialcm.
coniunge autem verba fie. fubito concidit ante o c u l . n o f t r . vi morbi coa-j
dus,fi leg3S,Quinetiamfubit,&c.n alibi legitarfubita vi morbi. A G E N S
A N i M A M]id eft pellens anima, S P V M A N T E S
A E Q _ V o R Ejquia n o n
confentiunt hoc loco libricalarao exarati, fecutus fum vulgatos.propona
tamen feripturae veteris varietatem. alij habentftttmm inxqttoteftlfi Ventorum vd.feruefcunt vinb.vndx. vXiy.ftumtns velut aquoreftlfi &c vt fup. ex
quibus feripturis v e l fie legendum puto.ftmn<tm vt in xquoreftlfi Ventomm
validisfemefeit v'tribus vnda : v e l fiejfum*.nt velut quoreftlfi Venmum
vt fup. fpumantem vndatn etiam Virgil. dixit G e o r g . 4. Quaque dedit,Jpummtem vnddm fub vertice torjit. E i i c i v N T V R j i d eft emittuntur. fie
doctifsimi virilcgi voluntrquibusaflentior.namhbriomnes habent Elicimtur. QJT A - Q J A S I C O N S V E R V N T , & c ] hune verfum m e a u dfcore deleto,vt fpurium. E O D E M I I L O D I S T R . V E N E N O ] diuulf a & difparata illo eodem veneno, nempe atrabili. T V M Q J A S I T A
11 P E D A N s] fie hune verfum reftitui haud ctubia conieetura dctus.
cuius meifacti nomine fpero politos o m n e i s his litteris hommes mihi gra
tiam habituros.Nam vulgata quidem fcriptura,qua Se in manuferiptis, 8C
in vulgatis librisreperitur,fine dubio mendofa eft : n e c poteft n o r a e n VA
cilU/js in hoc l o c o faluis metrilegibus manerc. mear autem coniecturoe rat i o h x c eft. Scriptum erat in emendatis m e m b r a n i s , Tum qitdftahpedans,
& c . ftudiofus aliquis lector ad oram libri fui,in q u o fie erat fcriptum,afcripferat:v<*ri/W,vt v o c e m obfcuriorem hac notiorc declararet.Scriptor l i brarius,qui p o f t e a e x c o excmplo Iibrum defcripfit, omiflfo vero n o m i n e ,
fuppofuit alterum interprtations caufa aferiptum : nempe to tahpedanr,
vacillans. In q u o gnre f s p e peccabant fcriptoresilli , q u e m a d m o d u m
fupr admonuimus in audeas,t>vo auJib^Sc in re veu um baud ft,pro re non fit
tamen apfi, & hoc lib.in cxtt.inuitm 4dheret,& angit^vo ingratis h<xret &an~
git Talipedare autem (inquit Feftus) antiqui dicebant,pro vacdlarepedibm Uffttudine iqmfi quistrabatpedes^ & talis viderturinfiftere, ttmidemidempedes tlire, H A E C I G I T V R ] h a ; c , n e m p e a n i m u s , & a n i m a , v b i i a 6 t e n t u r , & l a borent, Sec. vel die hoc m o d o , ha;c v i d e l i c e t a n i m i , vbi tantis rnorbis in
in corporc ipfo ia&etur, miferffque modis dijlra&a Uboret, Cur eandem credis,
erc. & ita eandem erit difty l l a b u m , quod non eft noutim. Si in ipfo c o r p o -Te(inquit)inclufa anima,in q u o ab omni iniuria tutior & munitior efTe d e b e b a r , qum in a r c , t a m grauibus tamen morbis afficitur, & tt malis
rconflictatur : quanto credibilius eft eam conturbatum atque agitatum iri
extra corpus in ae're aperto ventis i a & a t a m ? C V R E A N D E M ] fie nialo lcgi,vt i a m d i x i , & fupr ia&eturjaboret, vt referantur ad animam. arque
in voce eandem, eScan coolefcent in vnam fyllabam,vt fa?pe alibi. Qupd Ci
quis malet legi eadem-.tum legendum erit, taftentttrjaborent.

;8c

Et quonidm

"

DE

RERVM

NAT.

LIB.

I I I .

. Et quoniam mentemfinari corpusyt grum

Crnimus,0*fleBimedicinapojfevtdemus:
Id quoque prajgit mortalem viuere mentem.
Addere enim parteis,dut ordine traiicere quumfi,
Aut aliquid prorjum defumma detrahere illum,
Commutare animum quicunque adortur, O* infit:
Autaliam quamuis naturamfleBere qurit.
At neque tramferrifibi parteis, nec tribut vult,
Immortaie quod ejl quicquam,neque defluerebilum.
*Nam quodcunquefuis muttumfinibusexit,
Continua hoc mors ejl iUius,quodfuit ant.
/
/
Ergo animusfiue gr efcit,mortaliafigna,
Mtttit ( vti docui )feufieBiturk medicina.
<
Ffqueadefalfie rationi vera videtur
%es occurrere,& ejfugium prcludere eunti,
Ancipitique refutatu conuincerefal fum.
Deniquefepebominem paullatim cernimus ire,
Et membratim vitalem deperderefenfum:
Inpedbus primum digitos liuefcere,& vngueis
Indepedes crura mor'upofi inde per artus
Ire alios traBim gelidi vefiigia leti.
, Scinditur atqui anima quoniam natura nec vno
Temporefincera exijlit,mortahshabendafl.
Quodjiforteputas ipfamfepojfeper artus
Introrjm trahere,&parteisconducere in vnum,
Atque
cunBisfenfum deducere membris:
At locusille tamen.qub copitantaanimai .
Cogkurjn fenfu dbet maiorfvideri.
Qui quoniam nufquamfi,nimiru{ytdiximus ant)
Vilaniataforas dijfrergiturnterit ergo.
Quin etiam,fiiam libeat concederefalfum,
Et dare>poffe animam glomerariin corpore eorum,
Lumina qui linquunt moribundi particulatim:
y

^^^yf-

ide

%%6

T .

I V G R E T I

C A & K

Mortalem tamen effe animamfatere necejjeft^

*Nec refertotrUm pereat ijferfafer auras,.
An contraih in fe partibus obbrutefcat..
Quando hominem totum magis,ac magis vndique fenfus
Defcit^O* vit* minusminus
vndique refat.
E T Q J O N I A M
M E N T EM,&c.]fextumargumcntum.annua2grm
fanari videmus,vtcorpus.fanari autem nihil poteft,quin ei vcladdaruraliquid,veldetrahatur, veltraiiciatur. quodautemimmortal elT;ei nihil n e que addi,neque detrahipoteft:ergo animuseft morralis. P R A E S A G I T ]
prafignificat. A D O , R I T V . R ' , E T I N F I T . ] aggredtur,& incipir. fieid
lib. j.lllaquoque expergefaBum caputerigere infit. fie & Virgil. lib.
pet ter omnipotent y erum eutfmma pottfas, Infit. 8c lib.xi. Et Venulm dtBoparens
itafarter infit. Plautus Auiul.f j/ ibi pofiulare ploram,einlam,Vtfibi liceret miluiumvadariet. Feftus wjfr,incipit.ne quis autem de hac feriptura dubiter,
fie habent trs libri manufer. N E O J E O E F L V E R E. H I , L V wjra feriptum reperi in tribus libris manuferip. 8cm antiquis Venetis. nam vulgati
- habent. diffluere .defluere a u t e m , i d eft decedere^ tralatio. N A M , Q J O D C v N o . y E s v i s , & c ] hic verfus,& proximus pofiti iam funt fup. lib, i..
E R G O A N I M V S ] fiue igitur (inquit) fateamur nim incidere in m o r
b u m , & a?grum elfe: fiueadhibitamedicina fanari,vtrouis pacto immorta-.
litatis fua: figna dat. F A L s A E R A T - I O N I ] eprurnfcilicet,qui dicunt
animum efleimmortalem:vt vult Lucret. E T E F F V G I V M P R A E C L - }
fie locutus eft lib.i. Quorum vtrunque tibi effugium pracludit, & omne Cogit yt
exemta concdas finepatere. A N C I P I T I QJT E R E F V T A T v]id eft rfutai
tione duplici,5c in vtramque partem valente, fiue h o c , fiue illud dicas.tralatio ducia eft ab enfe ancipiti. D E N I Q V E S A E P E H o M I N E M ] i e ptimum argumentum.partes hominis fingillatim moriuntur, id eft h o m o
membratim interin&rita cndituc animatquod fi fit,mortalis habenda eft.
P A V L L A T I M C E R N I M V S I R E ] fie habnt quattuor libri manuferipti : quibufeum confentiunt imprefsi ParifinC't Venetiantiquiores.
ire autem valet interdum idem,quod oytr nempe i n t e n t e . nam cabiiffe
dixilfe veteres pro obiilfe teftatur Feftus. D E P E R D E R E
S E N S V M ]
quidam libri veteres habent difyerdere. I N D E P E D E S
E T C R V R A J
Sic apud Platonemin P h x d o n c extremo Socrati h.aufto iam, pharmaco,
cumaliquantifperambulafler-, & mox fupihus recubuilt, pedes & crura
primm frigorc correpta funt:deinde tibia;; poftrcmo fenfim vis pha,rmacipeftiferi ad cor p e r u n i t , & i t a ille animam efflauir. Q j O D s i F O R T E P v T ;Ai.s] occupatio,feu a^Surrapo^. Q u o d fi forte arbitraris ( inquit)
animam fe poftin vnum cotraherc,c introrfum recipere, totrnque v i m
fuam membris omnibus,deducere:hpcpofito & e q o e f l b , fequeturnecelTari eum locum,in quem fcfe receperit,& contraxerir,egregie fendre,
ac fapere:atqui id n&fitrcrgo^iipergitrjae difsipatur,&ita.intcrit.,co J*
v
R . I N V . K ^ j c o d u c e r e ^ ^ ^ c j p n t r a h e r ^ GJ. p M E R A R F |

\Q*Jum

DE

R E R V M

N A T .

L I B.

I I I.

Xij

in v n u m c o g i , & cootrabi.

A N

B V S

legitur hic verfus apud N o n i u m Marccll, irt

C O N H . A C T I S

I N

S E

P A R T I -

brutum.brutum(in(\mc)d
tbbrutuit,
tbflupuit bruto'.
ttpofumverbumfacereio
'1 Ai /
effe:
O B R . V T E S C A T ] I 1 C

nomine

AfFranius.
d & difcerptaintereat,anconrractis & c o n d u c t s in fe partibus obftupefcac & fenfus fuos amittattquod fieri videmus i n h o m i n e moribundo.

Et quoniam mens efi bominispars vnajocoque

Fixa manet certo,velutaures,atque oculifknt,
Atque alijfenfus,qui vitam cunquegubernant:
Et veluti manus^atque oculusjiarfuefeorfum
Scrta d nobis nequeuntfentire,neque
Sed tamen inparuo linquunturtemporetali,
Sic animusperfe non quitfine corpore,& ipfo
Effe homine,illius quafi quod ras ejfe uidetur,
Siue aliud quiduispotis es coniunclius eij
Fingere, quandoquidem connexus corpori aSret.
Denique corporis,atque animi viuatapotefias
Interfe coniuntla valent,vitdquefmuntur.
Necjine corpore enim vitaleis edere motus
>
Sola pot efi animi perfe natura\nec autem
Cajfum anima corpus durarefir fenfibus vti.
Scilicet, auolfis radicibus vtnequit vllam
Dijftcere ipfeoculus rem feorfum corpore toto:
Sic anima,atque animus perfe nilpojfe videntur:
' Nimirum^quiapervenas & yifeera miflim
Per neruos atque offa tenentur corpore ab omni:
Necmagnis interuallisprimordia poffunt
Libra diffultare: ide cortclufa mouentur
Senfiferos motus,quos extra corpus in auras
Aris baud poffunt pofi mortem eiefla moueri:
Propterta quia nonfimiliratione tenentur.
Corpus enim/tque animans eritarficahibere
Sep anima,atque in eospoteriteoncludere motus.

2,18

T.

L V C R E T 1,1

C A R I

-Quos anteirineruis & in ipfo cor f on agebat. *

Quare etiam atque etiam rfoluto corporis omni '
'
Tegminejy eieftis extra vitatibus auris,
Dtfflolmfnfus animifateare.neceflefl,
Atque ariummquoniam coniunca efl caufa iuobuu ,
>

argumentum o & a u u m . mens,homnis pars eft,vtmanus,oculus, & c . at pars toto homine feparata, n e e i n tirc,nec efTe poteft. ergo animus fine corpore conftare non poteft. docuit
aurem fupr animum effe hominis partem,vt caput, aurem,manm,& cer.
ibi. Primum animum dkojnentem quemfiepeyocamus, In quo confilwm, &c.EJfe
bomtms partem nibilominus ac manus ac peu, &cet. N E 03 E A N T , S E N T I R E ] fie habent duo lib. manu feripti. alij nequeunt. S E D T A M E N
IN
P A R v o, & c ] hune verfum non puto effe Lucrctianum, Itaque delcndum cenfeo. quidam d o d u s eum ita legendum putat. Sed tamen inpar'uo liquuntur tempore tali. 1 L L1 v s QJR A s 1 c^v o D V A S ] Plato in Timaio
aaua,, hoc efl corpus,ait effe ^y$; oxnfM, id efl anima; vehiculum : In Cratylo <ru: id eft fepulcrum . Xenocrates in A x i o c h o , av-mt id efl tabernaculum,8C domicilium. M . T u l l . l i b . 1.Tufcul.Hofceanimumtuum. namcorpus quidem quaj vas efl aut aliquod animi receptaculum . S I V E
A L I V D
Q J / I D V I S P O T I S E s] fie l e g e n d u m , non potius .potses autem valet
pores, quidam legunt, pofsis. C O N I V N C T I V S E 11] quidam libri v e teres habent, conneBtus. ex qua feriptura videtur legendum connexius eij .
c o N N E x V s c o R p. A D H . ] cum reperiffem in duobus lib.manuf.C5Wnexm corporadbaret rt^o(\xicorpori z\tz vocali
c A s s v M ] inane,vacas..
V i r g . JEn. 11. tZullum cum vt&is certamen & athere cajsis. Horat. faty. 5. lib.2.
Contemtu cajfa nucepauperet. C O N C L V S A M o V E N T V R S E N S I F . M O
T v S] primordia animi (inquic) in corpore inclufa,non poffunt magnis interuallis euagari,atque diffu!tare:fed mouetur motus fenfiferos,& vitaleis:
mortuo authomine,noniam cotinentur vinculis,fd foluta,& libra di
fugiunt,& diffuht maioribus iMcraallis.mouentur aut reilitui, cum antea
legerctur, mowbunt, feeutus quattuorlibr. manufcriptos.atque ira Ioquuntur non folm Latini.verm etiam Gra?ci. Ariftot. l i b . i . de anima: h mn~
wn
4 /t" \ id efl
motum mouetur & anirnus. T h u c y d . l i b . i . a e ' ^ ^ w . f i t a fitum. E I E T
c T A M o v E R 1] fie legendum, non mouere, vt efl in vulgaris. coniunge
autem hxc,eie&ain auras, c o R , P v s E N I M , A T
E ] fi animiprimor
dia,feu animi ipfi fimili ratione extra corpus fefe cohibere, atque in eofd
motus concludere porerunt.atqqe in e-orpore:ar corpus, 6C animans erit.
at hoc abfurdum:crgo & c . lectionem vugatam no fum feeutus hoc loco:
qua: talis efl. Corpus enim aqneanimis erit a'r, &c, N a m cum tnanufcripri fie.
habeartr, Corpus enim atque animam ferit a'r : ex ha aliquapt orrupta feriptura , rebam&: emendatam feci,Corpusenim atque ammam erit aer, &cc.,
A T.Q^y E. A N I M A M ] quidam l e g u n t , ^ / que anima;, quod non i m p r o b o , ^
E T

QJ/ O N I A M

M E N S

EST]

(skua Kiy^7VJ,

DE

RERVM

N A T . II

B*

I J I.

Denique cuin corpus nequetperferre animt' ' ^ '

^
J)fcidium,quinidtetrotabefat\odore:
*
'
Quiddubitas,quin ex imo,penitfque coorta
Emanarit, vti fumus diffufa anima vis?
Atque ideb tanta mutatum putre ruina
Conciderit corpus penitus,quia mota locofunt
Fundamentaforas~animajnanhntque'perartusFerque vtarum omneisplexus,m corpore quifunt,
Atquefiramina?multi modis vt nofcerepofis
Divertitam
anima naturam exijfeper artus,
Et prius effefibidiflraBam cor pore in ipfo,
-K ' x
Qum prolapfitforasenaret in aris auras.
' v
/
^ " ^ c/
vertitur intra,
\
Sape aliqua tamen caufa labefaBa videtur
Ire animayO* totofolui de corpore membt'a,,
*~EtquafiJupremo languefcere tempore voltus: . Quodgenus efl anim malfaBum cum perbibetur,
Aut animam liquiffe,vbi iam trepidatur,& omnes .
Extremum cupiunt vires reprendere vinclum.
Conquaffatur enim tum mens,anima que poteflas
Omnis,& bac ipfo cum corporecontabefunt: '*
*
Vtgrauiorpdullopofitdiffoluere caufa. - i
Quid dubitas tandem quin extra prodita corpus *"
lmbt cillaforas jn aperto,tegmine demto,
*Non modo non omne incolumis durareper auum, t
Sed minimum quoduis nequeat confifiere tempu's*, "
'
^Mecfibi enim quifquam moriens fentire videtur
,
Ireforas animam incolumem de corpore toto,
^Necprius adiugulum &fiperas fuccederefauceis: ,
Vetm deficere in certa regione locatamr .
.".'"!
Vt fenfus alios in parti qnenque fuafcit..
t \
* '
niffolm.quUfiimmomlisno^
^Pftiawp moriens dijfoluiconquereretur:::
t
J?

m T

>

.g/ fto

w pita

Cil. " j i ;
t (, o t
c

, v

'{iZlt

\**^rM

u A**,+

2,30

IT..

I V C H E T H

c a r i ;

Sed magts ireforas, veftmyue relinquere&t anguis,

Gauderetfnelongafenex aut cornu A ceruus.

D I S C I D I V M ] ( C l e g e n d u m , & ira fcriptum eft in membrans calam

exaratis. Q J I N I D ] corpus, P E N I T V S a y E ] CX intimis,atque abditishominispartibus,&:quodproximdixir,eximo. V T I F V M V S D I F V S A ] fie EpicurUS. K
Kvoidpel vi ok k^>il^U.em>( , 4 / ^ fletBeifmu
id eft Atqui vbi diflfoluitur t o t a f u m m a : id eft totum animal, difpergitur
anima. Q j f I N E T I A M F I N E I S] aliud argumentum. Qujnetiam ( i n quk) anima interdum in ipfo corpore labefactata interire v i d e t u r , & m e m bra omnia diflblui-.crgo mulro magis^um erit extra corpus,interibir. L A B E F A C T A
V I D E T V R
I R E A N I M A , & C ] ire,id eft abire,
interire, vt alibi diximus. fecutus fum autem cod. manufcr.nam vulgati fie h a bent LbefoBa videtur MolliJLque exangui cadere omnia, corpore membra, Et quaft
fupnmoy&c. atque hic proximus verfus, quanuis eum retinuerim, non v i detur m i h i Lucrctianus. A N I M O M A L E F A C T V M ] genus loquendi
vfitatum veteribus,c fignificarc volcbant
nem.Plaut.milite glo.Toftqtim abs tabiit, anima malefa&um eft buic repente
tniferx, & alicui malefa&um dicebant^eui aliquid incommodi eueniflet. v t
idem ibidem.
qmd mdefa&um noftu bmcfamili(t4fi.'Covnx b
<& melimfaBum. M . Tull.Tufcul.lib.i. Trxterea Vompeio nofirv famdmi,
grauiter tgrotaret Heapoli melim eft facittm. T e r e n t . kxx.faBum bene. mtiui X
Cbryfide. A T Q V E A N I M A M L I Q V I S S E ] Ka-m^u^Af n o m i n a n t G r x -ci;id eft animi defc&ion: Ariftot. fe*
iytppnaf.kftujg.fet

id eft anima: defe&io eft fenfiium dbil

merum H e c t o r ab Aiace lapide percufls a n i m o , Se corpore concidit A . | .

Se

min-fyjxja
Kefcto
eut
-m
<nw) Ket7n^}^<t:v-m
t

P R O D I T A ] id eft foras dita, & prdlata,vt ^Xxh.i.JLnti

aliquat^ngi
pmum , quamprodttur extra, profert hune verfum Feftasin voceprodita,
T E G M I N E
DEMTO]corporedetra&o.quodanima:efttegme.NON
M O D O
N O N O M N E I N C o L V M I s D v R . ] hune verfum reftitui ex
lib.5.princip.Necpojfeincolumismagnumdurareperxutm.
E T SVPER A S
S V C C E D E R E
F A v c E I s] fie habent libri manu fcripti.fuccedere aute,
id eft furfum cedete & afeendere, vr fup.lib. 2.per amas ^eris exprepefurfum fuccedere. Se k b . f. Htwc Ucet as aurum infummum Juccefit bsnorem. i M
p A R T I ] in parte, vtfarpcalis. < ^ V O D S I I M M o R T A L I S] hanc h u ius verfus partem,cura duobus deinceps fcquentibus, & principio quarti
profert Lu&atius lib. 7 . de diuino prarmio. V T A N G V I S G A V D E *
R E T ] Virg.Georg.3. Cumpofttis mm* exmiis^nitidufque iuuenta Voluituu
9

Denique car animi nunquhn rmiisjonfiliumcjut

(jivniturin capite,aut fedibusfnambfue-.fd vnis
$edbus& certis regiombus omnibus bret;
Sinon certalou adnafandum reddita cttque

DE

R E R V M

N A T .

M B ,

I I I ,

Sunt:& ybi quicquidpofih durare creatum?

+-Atqueita multmodtsprototk artubus ejfe
*-Membrorum yt nunquam exiftat prpoftermorol
Vfqueadebfequitur tes remjiequeflamma creari in
Eluminibusfolita efcneque in ignigignier algor.
Prterea,f immortalis natura animt fl.
Et fentirepotefl fecreta corpore noflro:
Quinque (ytopinof)eam faciundumft fenfibus auBamt
*Nec ratione alia nofmetproponere nobis
Poffumus infernas animas Acberunte vagare.
Piaores itaque^ fcriptorumfeclapriora.
Sic animas introduxeruntJenfbus au Bas.'
At nequefeorfumvculficquenaresjiec manus ipja
Efje poteft animimequefeorfum lingua^equeaures
Ab/que anima per fi pojfuntJentire^nec efje.

NCC FENFUS IPFLFORIUM CONFFTERE POFUNT.

NARIBUS,ATQUE MANU,ATQUE OCUIIS,ATQUE AURIBUS, ATQUEI
LINGUA: NEC PER F POFLUNT FENTIRE,NEC EITE.
s] libi 4"Mtwdlimi ytgiUt. E T V B I Q _ V 1 Q _ V 1 D ] fie Icgcndunijnonj vc in vulgatrs, quicquam. quicquidautem.
id cfl: qweque, vt Cxpe alis, tm apud hune feriptorem, tm apud alios.
A T Q J V E I T A M V L T I M O D I s , & c ] hune verfum & proximum delcndos CENFCOJVT fpurios,&. nefeio quotemere inculcatos. non pigebicme tamen admonere lector,hc priorem verfum n o v n o m o d o legi: fed,
in quibufdam feriptis fie: ^Aiqueitamulttmodis in tous mubus ejfe.'m vno\At*
que tu multmodis par totisjn &\iis:^tque itd multmodispet totis^c.ia vulgatis nonnullis jitque ita multmodis prototis: in Parificnfib. Mqueit* multimo-*
dis de mis y&cOmmno
his verfbus dclctis fententia manebit intgra,
ericque planifsima. C R E A R I I N F L V M I N I B v-s]fielegendum,non
vt in vulgatis crem Tluminibus fine p r x p o f i t i o n c A I G O R ] frigus. vtituc
& eodem nomineinquartadeclinationeinfeod. Iib. Sollicita: volitant
morbis,algque,famcque. P R A I T I R E A . S I L M M O R T A A S , & C . ]
a-liud argumentum. Si anima corpore femneta, fentire potefl : ergo erit
quinqj fenfibus pradita : at neqj fine oculis,& naribus,&e.fenfus efie p o f fuat:nequeocuIi,& nares,&c.(ine antmarergo anima -corpore femora n
{ntifcergo non efl:immortalis. Hocargumentum refellipotefl: ex iis quat
IAJATA^idM..TUTT. Iib. I. Tofcul. tmimosperfc ywenteisnonpoterdnt mnte.ti*.
A'NI M I

NVNQJV'AM'

M"E N

%%i

T,

t v c n . n i

CARI

le&fim'dm<tliqu4m,figur4mquequ<trbmt. fequiturpaucismterpoftis.ld$
umen imagines Uqui volebm : qmd fien necfine
hngu^necfinefddtojiecfinefaiscitmjatertmypulmonumvifigurapoteft.
nihilenim dttimo videref>otermtu&
oculos omttk'referebMt.'Mdgtii'dutetn ingenj ejl remettre mehtemd'fenftbm, & cogiwionem k c<mfagtud\ne bditcere. E A^M- F A I V N p Y M E S T ] i ed eafti
facere oportet: ^ W T V fpr notauimus hoc l o q u e n d i g e n u s , a d m o n u i mfque e(Te huic feriptori familiare. N E C R A T I O N E A L I A , & c . J
poflemus, fi cogitationem confaetudine abducerc poflemus, vt feribic
M . Tullius:& fi mente comple&eremur animos a lia m f o l o s , & p e r fe v i t !
v i u e n t c i s , q u m c u m i n corppribusnclufifunt. A C H E R V N T V A G A R E] vt viderelict apiid H o m e r u m , C Virgil. jLcherunte autem excudendum curaui,quemadmodurh feriptum eft in membraniscalamo exaratis.dicebant enim veteres ^Acbexuns jLcberunth. Plautus A m p h i t r . Verbero
etUm qttis egofim merogitas,ylmorum^Acberum^Tam vagdre excudi volui,cum
in duobus manuferiptis ita feriptum reperilem, in totidem vacre. vagare
autem idem valet,quod v ^ r r . e o q u e verbo vtitur & Plaut.Mil. glor.fe al. Ioquor,yitpj,probrie[t4eplena^tM rcumvicinos vages. quidam repofuerunt vo, cetri'.cpx fcriptu'ra quanquam reperituretiaminquibufdamfcriptis.non
probatur mihi tamen. S E N S I B V S A V C T A S ] prarditas. fie Catull.
carm.de Manl.&Iul.nupt.^<// feafibus attBaKecmiJfas audire quetjiec
reddere yoces. A T N E Qjf E S E O R S V M ] D voce feorfum c . & o.count
in vnam fyllabam.quod non efl: nouum prxfcrtim huic potar.Nam quod
P,.V<3:oritfs forfum legendum cnferi teftificans ita legi in quibufdam li< bris veteribus, e g o quin quc librosmanuferiptos data opra hocJoco iteru
confului,cum ante eos accurat cum vulgatis contfiflem:Sed liquida iurare poilu m in eis fine vlla varietate feriptum efTe feorfum. I P S A E S S E
P O T E S T
A N I M A ] fie legendum,non vt quidam putant,animac.coha>
r e t e n i m e u m voce feorfum, v t fit feorfumipfa a n i m a , id efl feorfum ab
ipf anima, A B S O L V E A N I M A P E R S E P o S S.] fie legendunv.non
v t quibufdam manufeript. & omnibus vulgatis, ^fudnumperj, &c. nara
fentire coramuniter pertinet ad oculos, nareis, manjinguam, aureis.non
ad aureis tantum. A t fi legeremus auditum fentire, ad aureis tantum pertin e n t : vt taceam,quod Latine dici non poteft, fentire auditum, pro audir e . Dofticompluresexiftimant i n t e r h u n c v e r f u m , & e u m q u i p r o x i m
fequitur,cuius initium eft, Et quoniam M O , & C . aliquot verfus deefTe.Et certe ita videtur, fi quis attente confideret Lucretij fenfum 8c argumentum.
Alia rattone (inquit) nobisproponere non poflumus animasapud inferos
vagari,qum fi quinque fenfibus prazditas faciamus. A t neque oculi, neque
nares, neque manus, neque lingua, neque aures fine anima per fe pofunc
fentire, nec e(Te: nec pariter fenfus fentire aut eflTe pofunt fine o c u l i s , naribus,manibus, lingua, naribus: ergo fieri non poteft, vt anima: fint fenfibus praedita:, cum oeufis, naribus,5cc. careant.Vidtut igitur taies quidam
trs verfus deefl: quos afcribam, non vt pro Lucretianis habeantur r non
ita infanio: fed v t l e c t o r velutioeuliscejnat,itaefl~e,vtdocT:i viti fufpicantur, nempeta'leis quofdarri'verfusdeiderari.N^ fmfmfyfi feorfum mfifiere.
y

J>ofmt

DE R.ERVM N A T . t I B . I I I .
^
pojfunt'iUaribut, dt<fo manu, atqueoculiSyatqueauribus^atqne Lwg^nec perfepoJZ
funtfentire, nec ejfe. fieri autem potuir,vt cum vcrfus Lucretianus h o c loco
ita deilnerct, vt ille qui cfl: Capr^fntire^ec effe\ Iibrarius fcriptor fuperiore
illo vcrfu icripto,deccptus cxtrcmorum fmilitudine,trcis vetfus prtericr i t , & i t a ad vezimyEtquoMdm &c. tranfen'r.
%

Et quoniam totofentimus corpore ineffe

Vitalemfenfumity totum effe animale videmus:
Sifubitb mdium cleriprciderit Bu
Vis aliqua vtfeorfum partemfcernat vtranque:
Divertitaproculdubio quoque vis animal.
Et difcijfafimulcum corpore,difiicietur.
At quodfcinditur &parteis dtfcedit in vllas
/ ?*to/*<*t m*
Scilicet ternamfibi naturam abnuit ejfe.
sfrrefctS^f?
Falctferos memorant currus abfcindere membra
Spe ita deftbitopermifla cde calenteis,
Vttremere in terra videatur ab artubus idquod
Vecidit abfcijjum: cum mens tamen^atcy hominis vis
Mobilitate mali non quitfentiredolorem:
Et fimuljn pugnfludio quod ddita mens efl
Corpore cum reliquo pugnam^deifquepetefit:
5sfec tenet amiffam Uuam cum tegminefepe
Inter equos abjlraxe rotas,falcetfque rapaceis:
*Nec cecidiffe alius dextramjumfcandit^O* inflat.
Inde alius contint ademtofurgere crure,
Cum digitos agitt pr opter moribundus bumipes:
/
Et caput abfctffum calido>viuentque trunco '
Seruat bu mi voltum vitalem ocuUfquepatentes:
Donec rel/iquias anima reddidit omneis.
Quin etiam tibifilingua vibrante minantis
Serpentis caudam procero corpore^vtrinque
Sit libitum m multaspartes difcindereferro:
-Omrita iamfeorfum cernes anctfa recenti
Volnere tortar'tyo* terram confergere tabo:
pfkmfque rtro partent petereorepriorem,
}

>

Gg

234

T.

L V C R E T I I

C A R I .

Volnerh ardenti vt morf premat ifta dolore.

Omnibus effe igitur tt as dicemus in illis
Particules animaslat ea rationefecjuetur
Vnam animantem animas babuijje in corpore multas.
Ergo diuifajl ea,cjufuit vnafimtdcum
Corpore: quapr opter mort aie vtrunque putandumfl,
In multas quoniam parteis difcinditur qul
ET

Q V O N I A M

T O T O

S E N T I M V S ,

8CC. ] CURTL itOtUm

hoTitlS

corpus fit a n i m a l e : i d eft cum t o t a a n i m a p e r t o t corpus pertincat & p e r r n n e t j f e q u i c u ^ v r c o r p o r e h u m a n o diuifo, ipfa quoq-, d i u i d a r u r . A r q u o d
d i u i d i t u r , m o r t a l e e f l : : c r g o V c . n e m o eft qui n o n v i d e a t h o c a r g u m c n t u m
elTe valdeinfirmum. A B N v i T J n e g a t . F A L C I F E R O S M E M O R A N T
C V R R V S ] puaTa^nruvup^: qua? (le d e f e r i b u n t u r X e n o p h o n t e l i b .
6. C y r i i n f t i t u t i o n . Trovs.wrwy* r&nnvmmfy'xai*.w/o< TE %ue?r, f b j*5

rots mi'^ot X-rvincrw, a>OT? ?iv?y>v F Y*<

. W. T^" ^ TBTOK B uf
Kjtw, en ShCavvu w%t ol <V VAF iwy Jltpav. TKV Ji' iyt^uf \^
crAwf TZ)ipdn.KuSy. zstrtyntu'o ^ Jlfi-m* * <n-hfa,i>f Jin^t,w9ftiSM abo
&Tt*f Tvtf cLfuasn-d eft, Currus b e l l i c o s f a b r i c a n d o s curauic ex rtis
validis,nc facile c o m m i n u e r e n t u r , & a x i b u s l o n g i s : m i n u s enim e u e r t u n t u r omnia.quae lata f u n t . fellam a u t e m aurigis fecit t a n q u a m turrim ex l i g n i s validis coftruram.altitudo p o r r o e a r o m eft v f q u e ad c u b i t o s , v t p o f .
nv

fintequifupra

fellas aurigari. Aurigas v e r a r m a u i t t o t o s , prter oculos.

addidit a u t e m etiam axibus falceis ferreas circiter d u o r u m c u b i t o r u m e x

vtraque parte r o t a r u m : 8c item alias infr fub axe in terram verfas, ranqua
h u i u f m o d i c u r r i b u s i n h o f t e i s i m p e t u m f a & u r u s . l d e m Lucret.lib.f. Etbi-

iugo prius eft,quant bis coniungere binos^Et qumfalciferos inuentum afeendere currus. & Vcget.lib.3. de re milit.cap. 2 4 . Quadrigat falcatas in bello rex ^ntiochus & Mttbridates babuerunt. QUA vtprimm magnum in acie intulere terrorem
ita poflmodum fuere derifui. P E R M U T A C A E D E C A L E N T E I S J I C
l e g e n d u i n j c ita h a b e n t libri v e t e r e s , n o n cadenteis^m cadentum.8c ita l i b . y .
Kequicquam: quoniam permifta cxde calentes Turbabantfxuinullo diferimine turmas. I N P V G K A E S T V D I O Q V D D D I T A ] * jludio dedita^cnm
l o q u e n d i n o t a n d u m , q u o v t e b a n t u r v e t e r e s . fie l i b . 4 . Trterquam quibus
eft in rebus deditus ipfe? 8c Catull.in l u i . & Manl. nuptias. in maa Deditus vir
adultra, C A E D E I S Q V E P E T E S S I T ] U * C h a b e n t libri m a n u feripti. v t i tur e o d e m verbo M. Tull.Tufcul.2. qui hanc laudempetejfunt nullum fugiut
dolorem. Idem z . d e cofulatu.
TiUntquedtuinxcdumjmifquepetefit.Yt&us,
Tetejfere antiqui pro peter edicebant^ea quidem for ma verbi qua fint lacejfere,& incejfere-fedvt mihi Videtur\tum eoftgmftcabantpepiuspeterex vtpetejfant fkpiuspe~
tant.noim^ipetiJSitkiyoiantynonpettjfit.
N E C T E N E T
AMISSAM>
3

DE

R E R V M

N A T .

I B.

I I I ,

23e

& c ] ordo verborum cft.ncc tenet:id cfl: Se nefeit fepe rotaSj&falceis rapaceis inter cquos abftraxitfe manum la?uam vna cum regmine : id efl c l y peo,aut feuto. abflraxe pofitum pro abflraxi(Te:qualia (une i l l a ^ w w ^ a p u d
Carull.f//^apudHorat.produxeapudTcrent.cfimilia. N E C C E C I D I S S E A I I V S
D E x T R A M ] fie apud Virg.lib.10. Te deetfa tuttm laride
dextera quarit Semianimfque micant digittfirrumqueretraitant, quod Virg.ex
Ennio exprefsir,vt admonet Seruius.Oy/ar/' campis caput ceruicerepulfum
t

Semianimfquemicantoculi,fenttmqueretraBant.

CVM

SCANDIT]afeen-

ditvelinmuros.vclincquum,velincurrum. C J J I N E T I A M T I B I S I ]
dilcmma-fiquis ferpentis caudam in plureis partes diuidat: fingulas parteis
videmus moueri, Se circumagi. alterum igitur duobus verum e f t , vel in
fingulis partibus fingulas inefle animas totas,atque intgras : vel animam
efTe diflectam & difciflim.fi illud dices,falfum diccs:fin alterum, ergo animam mortalem efle fatendum eft. quicquid enim diuiditur, mortale eft.
Huius rei extar exemplum apud Virg. lib. 5-, ALncid. Qu*isfepe VIA deprenfus tn aggereferpem, jrea quem obliqua m rota tranfiit, autgrauis iBu Seminecem
liquit faxojacermque viator. L I N G V A V I B R A N T E j i d eft emicante,&
corufeante. Virgil. i E n c i d . 2 . Stbda lambebantlinguis vibrantibusora. M I N A N T I S S E R P E N T I S C A V D A M P R O C . c o R p.]
fiereperifcriptum in membranis calamo exaratis, cum quibus confpirant exempla P a rifienfia typis imprefla. caudam aut proccro corpore : id eft caudam p r o ceram. v T R I N Q J E] ficlegendum viderur potius,qum vtrunque. A N C I s A ] fie habent duo codices manu fcript.Vaticanus,c Bertinianus.-quos
fecutus Cimt.anctpt autem valet circuncifa. an enim in compofitione valec
circum, vt alisnotauimus. alij habent incifa. O M N I B V S
E S S E I G I T v R,&o]
lege interrogando. A T E A R A T 1 o N E] at earationeiid eft
fi quis dicat omnibus ira partibus ferpentis rotas Se intgras efle animas,
fequetur vn animal plures animas habuifle:quod falfum eft. vna efl enim
enim vnius animais anima, E R G O D I V I S A S
pars dilemmatis.

TJate
l ra

Trtercafi immortalis natura animai

Confit^ in corpus nafcenubm infinuatur:
Curfuper anteatlam tatem meminijfe nequimus
Nec vefiigiagefiarum rerum vlla tenemus
Namfi tantoperefi animi mutta potefias,
Omnis vt aclarum exciderit retinentia rerum:
Non (vt opinor) ea ab leto iam longiter errt.
Quapropterfateare neceffefi^unefuit ant,
lnterjjfe:0* qu nunc efi,nunce(fe creatam.
Prtereafi iamperfeHo corpore nobis
nferrifolitafi animi viuatapotefias,
Gg

r
t
*

136"

T.

I V C R E T I I

C A R I *

Tum cumgignimur,&* vita cum limen inimus:

faudtacoriueniebatjti cum corpore^ vn
Cum membris videatur in ipfofinguinecreffe:
Sed velu tin caueaperffibi viuerefolam.
>~Conuenit,vt fenfu corpus tamen afflut omne.
Quare etiam atque etiam neque originis effe putandum'fl
Experteis animas,nec leti legefolutas.
^Jam neque tantopereadneclipotuiffe putandum'fl
Corporibus no/iris extrinfecus infinuatas,
Quod pri totum contra manifefia docet res.
{^Manque ita connexa'ftper venas,vifcera,neruos
Ojfacyvti dents quoquefenfu participentur,
MOWMS
vt indicat,&gelidaflringor aqua,
Et lapis oppreffusfubito defrugibus affrer)
^Rectam contexte cumfmt>exire videntur
Incolumes poffe,0*fatuas exfoluerefefe
Omnibus neruis,atque ofibus,artkulifque.
9

E T I N c o R P v s ] q u o d v o l e b a n t P y t h a g o r e i : & q u i d e m quamlibct
animam,in quodui corpus inrroire.quod no probatur Ariftoteli.fic enim
illelib.i.de anima, -sfei/ <r /fefoVa <MAETTK BFIVZRI ^RSIOEI^OIY,
Jbjc $
ov'%IYHJB{ IJ uapqh'. id eft de corpore autem animam recepturo nihil prsterc definiunt : quafi fieri pofsit iuxta fabulas p y t h a g o r i cas,vt quadibet anima in quoduis corpus ingrediatur. Videtur enim vnumquicque propriam Ipeciem &C formam habere. C V R S V P E R A N T E A C T A M] inter hune verfum , & eum qui deinceps fequitur , inculcatus.
erathic verfus alieno loco, Tnteriijfe, & qu nunc efl, Cfc. quem ego deleui,
& fuo loco referuaui, nempe poftfextumab hinc verfum. O M N I S V T ;
A C T A R v M]libri manufcripti hoc loco inter fe non cfentiunt.alij enim
habent : Omnis vtBarum, quemadmodum excudendum curauimus :ali; <
Omnium,&c. R E T I N E N T I A ] nomen Lucretianum, & aliis, quod feia,
inufitatum:quod fignificat,opinor, I^wWjfiue ^YJW>id eft recordation,
feu memoriam rerum prtentarum:vel(vt quidam malunt ) continuationem quandam partium,ex quibus conftamus,permanentem. N O N , V T
o P I N o R , E A ] animi poteftas, I O N G T E R E R R A T ] fie repo*
fui ex Charifio: qui hune verfumproferens lib, z.inftit. gramm .ralegit.
L&ngiter. Lucretiuslib.3,, N>w,vtopinor..,ealeto iam longiter-errt* P R A E - .
T E R E A - ^ S ^ i A M - , P . B R F E C T ' p ] pr#terea.( inquit) (nima ingreditjLr
1

DE

RERVM

NAT. LIB.

I I I .

5,37

n corpus iam perfe&uro:non coueniebat eam ira viucrc in corpore, quafi

v n c u m corpore nata effe, Se crcuiffe videatur : fedpotius erat confenraneura eam ita, vt auem in cu'ea,viuete fib,& f o l a m , hoc efl corp&rc feparatamrquemadmodum aifis in cauea inclufa, canca feparata eft. H A v D
I T A

C O N V E N I E B A T ]

viucre.

C O N V E N I T

V T

SENS

V&
, CJ.hC

verfum quis non videt non effe L u c r e t i j , fed alicuius i n d o c t i , aliquid deeffe exiftimantis? N A M N E Q _ V E T A N T O P E R E , & c ] c u m hoeverfu
copulatur ille alrer,qui eft ab hoc octauus, cuius principium eft : N e c tam
contexta: cum f i n t , & c vt fit hxc huius loci feptentia: N a m neque putandum eft animas tantopere potuiffe cum corporibus c o n n e d l i , fi extrinfecus in corpora intraffent : quas tamen videmus magnopere effe connexas:
nec,cum fint ita cum corporibus c o n n e x e , &
credibile eft c o r poribus exire incolumeis poffe, V T I D E N T S c ^ y O Q J E S E N S V
P A R T I C 1 P E N T v R ] id eft fenfus participes fint. M R B V S] dentm
fcilicet.quidam ram ad morbu totius corporis,& febrp referunt: quia i n terdum dolorem ex morbo natum fcquitur dentium ftridor, & crepitus,
S T R I N G O R
A Q _ V A I ] frigusaqua: , quo dents perflringuntur.
S V B I T O D E F R V G I B V S ] omnes quidem c o d i c e s , quos quidem v i derim.fic habent, Et lapis oppreffm fubitis efrugibus aften fed quibufdam placet legiyjubito defrugibus, &c. aliis,y& demi fmgibih afyer. N E c T A M
C O N T E X T A E
C V M s i N T ] id eft c o n n e x e , vt fupr*
,
\

cotextx,

Qubdfifortputas extrinjcusinjinuatam
,
Permanare animum nobis per membrafolere:
Tino quque magis cum corporefufaperibit.
Quodpermanat enim diffoluitur\interit ergo.
Disfiertiturenim pereau lascorporis omneis:
Vt abusfin membra, atque art us cumdiditur omneis
Difierit,atque aliam naturam fififeit exfe:
Sic animaatque animus,quamuis intgra recens in^.
Corpus eunt/amen in manando dijfioliiuntur:
Dum quafiper caulas omneis diduntur in artus*
ParticuU:quibus bc animi natura creatur:
Qu nunc in noflro domintur corpore nata.-,
Ex Manqua tum periitpartitaper art us.
Quapropter. neque natalipriuata videtur
1
Ejfe die natura animjicfuneris expers. /
Sminaprjetere linquuntur ncneanimai '
Corpore in exanimoquodfilinquuntur^o* infiunt:
y

> v

G g

138

T.

I V C R E T

I 1

C A R I ,

Haud vitt meritbimmortalispopit haber'h

Partibus amipis quoniam libata recefit.
Sin itafmcms membris ablataprofugit:
Vt nu lias parteis in corpore liquerit ex p;
Vnde cadaucra rancenti iam vipre vermeis
Expirant?atque vnde animantum copia tant
Exos/s* exanguis tumidos perflutluat art us f
s i F O R T E ] arSumpef.dicctaliquis
animam itainfinuaria
corpus,vt per omnia membra permnet. Ac fi hoc dabimus,(inquic) tanto
magis anima honaine mortuo , diffufa inceribic. nam quicquid permanar,
facile difloluitur. B I D I T U ] diftribuitur, dimanar, diffunditur : non, v t
vtilgus, dittiditur. P E R C A v t A s ] perinania,per foramina, & mearus.
D I S P E R I T , A T Q__V E A L I A M , & C . ] cum cibum oporteat elfe fimilem ci,quod alitur,fi futurum cft,vt alat : tum denique au t fit iimilis,cum
concoctusfuerit : ant qum autem concoquatur, contrarius fir e i , quod
alendum cftmeceflario cibus in aliam naturam cmutari dbet prius qum
alerc pofsit, quoniam nificomutetur, ccoqui non poteft. S V F F I C I T ]
fuppeditat,fubminiftrat, p r x b e t j W e * . Q J A E T V N C
P E R I I T
P A R T I T A ] q u x tune commutata efl:, cum efl; didita, & diflributa per
artus:quernadmodum diximus cibum dilperire,& commutari ant qutn
alere pofsit animantem. libri manuferip. ramenhabenr:^*// peritat partiUy&C.
S E M I N A
P R A E T E R E A
L I N C ^ V V N T N R ] aliud argumtum, quod confit dilemmate, hoc m o d o , cum anima excedit corpore:
aliquane fui femina relinquic ia c o r p o r e , an tota abit nullis reheris fui in
corpore rcliquiis? fi eam aliqua femina relinquere dices : ergo non abit incolumis,nequeintcgr:fin nulla prorfus: vnde nafeuntur vermesincadaueribus? H A V D E R I T V T M E R I T ] KKSW/ l-ma. non poterit c o n tingere,vt. c^y o N I A M L I B A T A ] libata: id efl: deminuta. tralatio efl:
IibaminibuS;tn quibus de vino,quodlibacnr,id efl: fundicur,a'liquid detrahitur. quidam tamen legunt lttnata>vtfietralatio lima. ali)lihrata legi malunt. Uhrata autem interprerantur delibrata, id eft extenuata, & deminuta,
vt infr.in extr. nec dehbrare valemus Tempore de mortis. V N D E C A D A V I R A
P. A N C E N T I , & C ] fecutus fumcodicem Vaticanum & B e r t i n i a n u ,
8c Memmian. & plerofquc itnpreflos. nam in Farnian.cV: T e t h i a , & non.nullis imptefsis XzQtut^Vnde cadauere rancenti. huius autem fcripturx.quam
fecutus fum, videtur mihi probabilior ratio reddi pofle, qum alterius .'Si
anima (inquiOex corpore ita fincera,& intgra excefsit, vt nullam fui parl e r a in eo reliquerit: vndecadauera vifeerercenti vermeis edunt?arque
ita vermeis erit legendum in quarto cafu : &c expirant fignificabit a&iouem
-quandam, vt Iib.2. Sangninis exjftirans calidim depeBoreflumen'.Sz Vib^-Pr*terea qucunquefm-de corpore odorem Exfyirant acrem & exhalt apud eundem
OjrOD

DE

R E R V M

M A T,

t I B. I I I ,

l i b . 5. ulueris exbalat nebuUm. Si quis tamen alrcram fcripturam probable

m a g i s , non repugnabo. E X o s E T E X A N G V I S , & C ] Nonius hune,
vcrum profre in nominc exos. r v M i 0 o s P E R IF L.J id eft per tumidos artus fluctut, ciufdem generis eft illudHoratiaiiuin epift.j. lib. 1. EH
tnibipurgdt<*mcrebrhquij>erfortet<turem. '

Qudfiforte dnimas extrinfecus inftnuari

Vermibus^ priuas in corpora pojfe ventre
Credisjiec reput(ts cur mitlia multa animarum
Conueniantjmde vna recejferit: hoc tamen efi vt'
Quarendum y'tdeatur & in diferimen agendum:
Vtrum tandem anima venentur femina quaque
Vermiculorumjpfaquefibifabrkentur^ vbijint:,
AniamcorporibusperfeHls infinuentur.
At neque cur faciantipfa^quarve Iaborent
Dicere fppeditat. neque enim fine corpore cum fnt
Sollicita volitant morbh alguque famque.
Corpus enim magis bis yitih <&fine laborat,
Et mala mu Ita anim us contagifungitur eius..
Sed tamen bis eflo quamuisfacere vtile corpus,.
Cumfubeantiat qupofint via nulla ridetur.
Haudigiturftetunt animafibicorpora O* artus,
'Nec tamen eft vt iam perfetlis infinuentur
Corporibus. neque enimpoteruntfubtiiter efift
Connexa: neque confenfu contagia fient.
9

'

/ ,

o ^ y o D s i F O R T E A N i M A s] cwivinWfJ.. A t diecs ( itiquit) fortaie

animasextrinfecus in vermeis irifinuari.primm abfurdumefl: dicerc.toc
millia animarum e conuenire,vnde vnica anima deceflerit ;deinde qtra>
rendum & dubitandum ft, vtrm anim^captent 5c exquirant ptimordia
vermiculorum,& ex iis ipfa:fibi corpora fabricenturjarain coepora vj:rmiculorum iam perfettaingrcdiantur.dilemma eft. hune vetfam & eum qui
proximfequitur,profert Nonius Marcellus in voccpiiM.'pM<tmic'cci d o
cet antiquos dixife pto fingulis. E T I N D I S C R I M E N , A G E N B Y M ]
id eft in controuerfiam vocandum vy^ij^vi-n^ I P S A E c^y \ & i B 1 F ' A B R T C E N T V R , V B I s 1 N T ] & i ^ f e fibi domicilia fabricentur, in quibus habitent, A N I A M C O R P . P E R T . ] ficregendam.v't vcftigiafri
ptura:veterisindicnt. A T N E Q V E C V R F A C I A N T ] prior p a r s d >
5

1^0

T tVCRETII" CARI

\Jup

leramatis. at neque datur diccre cur ipfa; fibi d o m o s fabrcentur

^,idefKupditaut,^utfuppetit licet. N E Q _ V E E N I M , S I N E
c o u P . ] ratio quare anima? ipfa: fibi domos n o n fabricentur:quia(inquir)
fine corporibs n o n a?grotant, non algent, n o n efuriunt. his enim i n c o m modis corpus quidem afficitu^animus autem liber eft. A I G V Q V E ] P H fcianuslib. f. autvtus nefcio quis apud cum grammaticus inextr.docec
vfurpari Latinis algor is> in tertia inflexione, & aigus, us in quarta, v t minime dubitandum fit, quinita legendum fit, noaalgque. nam quanuis fie
habeant libri manuferipti j nihil hoc me m o u e t , cum feiam librarios illos
epe o pro u: & u pro o feribere f o l i t o s efle.adde q u d Sofiparer C h a r i fiuslib.i.nottalgu>dium
cfle Latinis,profe'rtquc l o c u m e x P I a u t o i n
Kadentc^uvelfuda^elpri
aigu. I d e m i l l e grammaticus apud Prifcianum
citt alium locum Plautiin Vidularia nopiam luBum mierorem paupertatem
dlgumfamem.obfat his Nonius,qui hune l o c u m proferens,legit algquejkmque:dQctq\ie algo, pro algere vfurpatum efTe vreribus. e g o hoc tantum
refpondere poflumjVel N o n i u m vfum eff corruptis Iibris, ve! ipfum N o nium efle m e n d o f u m , atque apud eum legendum aigu pro algore & Iocos
o m n e s , q u i a b eoproferuntut,ficeflereftituendos. F A M Q . V E ] f a m
h o c l o c o quint inflexionis eft,n tertia;: vt apud WkgXx.S.Obucittllefame
A tridguttura pandens.
E T F I N E L A B O R A T ] id eft & mo
feu,&:finitur , atque interit. E T M A L A "M V I T A A N I M V S
C O N T A G I , & C ] id eft animusfungitur,feu f e r t , & p a t i t u r multa i n c o m m o d a
contagionecorporis. Sic autem reftitjui hune verfum,cum mendofus effet
in vulgatis,in quibus itaegitur, Et mala m. a. contagia fung.eius feunque reperifTem in quattuoi; manuferiptis contage. N a m contagi pro contage irt
fexto aut feptimo cafu eadem ratione d i u m eft, qua, parti,colli, voci> C
fimiliapro
parte,colle,voce,&c. Iam contages idem valet,quod contagiu,
i. feu contagio nis. vtitur eodem nominc lib. 4. Qu<t contage'futpallonbm
omnia pingunt. Confit tamen ontagium,&:contagio efc vfitatiora. idem
Lucret. fupr eod. lib. Quandaquidempntrant in eum contaga morbi. Virgil,
Tityto.Kec mala vicini pecoris contagia Udent'. & Georg.3, Dira perincautum
ferpant contagia vulgus. de contagione Feftus feribic contagio dicendumpotim
qukmcontagium.itaqueillo
potius,qumhocvtunturorarores.
F V N G I T V R ] patitur,vt fup. Iib. 1. jtfacere &fungi mfi corpus nullapoteH res. s E D
T A M E N
H I S ESTO,&c,]ifed tamen.demusquantumuis hisefvtile
corpusfibi fabricari e o i p f o t e m p o r e , q u o in corpus-introjre dbet, at nulia-via parre videtur,v.elnu-Uusjmodu$ apparet.quo m o d o id pofsint.con-cefeioeft eius r e i q u a c f a c u l t a t e ROJE haber, & quae eft */aV*. A T ^ A
* : o s s i N T , 8cc ] at via nulla ydetur, qua-via pofsintfibi corpus fabricari. N C T A M E N E S T V T I A M P E R F . ] fie reftitui ab antiquis,
& manu feriptis-codicibus ad veram,nifi fallor,rcripturam quafi manu du,
*<ftus. N a m fie &dices Fian.t&Tctm^lN ,/<wv# ejf yf quieam.
Vatica-bi|s aurem fia HeC atmeirvt qwm. Bcr-tinianu^ Hec Wnen Vtqw cttmperf.
. nf quV&rjprurak araneis riemo n o n Yidct eflk deprauatas, ita tamen vc
< k d o l e a w i q u i d a m germana^faiptar Y e f t i g i a N a m cum ita Lucrcrip
feriptum
r

>

rallia

IDE R E R V M N A T . L I B . I I I .
^
fcriptum effet, Hec tamen eft, vt iamperf. & cet. Primo fi fortafle deprauata fuit : Hec tamen eft, vt eam ; deinde fie: Uec tamen eft qui eam : deiride, Nef
tamen eft qui cum i poftrem,N<?c tamen eft quafiiam, & Cet, b u m fngula capita e o r u m , qui fbi aliquid inrelligere vderemur, finguls mutationcs,
Se varietares excogitarent. E g o ne quis dicat m e , quod in alis peccatum
reprehendo ,idipfum peccare, primm antiquorum librorum feripturas
oculis lectorum fubiicioideinde ex iis feripturis vnam elicio.qu & ad illas
proximeaccdt, & elocutionem Lucfetianam oleat, & , quod caput eft,
fententiam cum iis Se qua: anteeedunt, & quae fequuntur, conientaneara
exprimat.Qupdigiturad elocutionem attinet, f?penumroadmonuimus
ita Se Lucretium, Se H o r a t i u m , & a l i o s feriptores Latinosfoqui folere, eft
vf.non eft vt, pro fieri poteft v t : & non poteft fieri, v t , quod Gvzci dicunr,
tno7mt'Se i7y/7Wi?.Eft autem hxc altra pars dilemmatis. N E o^y E
E N I M
P O T E R V N T ] ratio quare non fit verifimile animas ingredi in
corpora iam prfecta. quia (inquit) fi ita efTetranimar non efTent fubtiliter,
Se examufsim cum corporibus connexa?, neque firent contagia ex c o n fenfu corporis- Se animi. N E Q J V E C O N S E N S V C O N T . ) neque per
confenfum fient contagia:quodfieri videmus.

' Denique cur acris vio/entia trije leonum

4

SeminiumJquitur?doIuvulpibus 0 fugaceruis
>

A pitribus datur? 0*patriuspauorincitt artus ?.

- >
Et iam cetera degnre hoc, cur omnia membris
' "
Ex ineunte uo ingenerajeunt, inque genuntur
Sinon certafuo quiafemine^feminioque
Vis animipariter crefiit cum corpore toto}
QuodfiimmortalisforetyO* mutarefoleret
Corpora.permifiis animantes moribus ejjent:
Effugeret canis Hyrcano defeminefepe
Cornigeri incurfum cerui tremertqueper aura*
Aeris accipitffugiens yentente columba:
Vefipereit homines Rprent fer afeclaferarum.
lllud enimfalfafertur ratione^quodaiunt
Immortalem animam mutt o corporefleclii
Quodmutaturenim diJJolmtur:interitrgo. .
Traiiciuntur enim partes\atqueordine minant. < * - . <
Qmdi^olmquoquedebentpojjeperartus
.
"\
Veniqueytintereantvn cum corpore cuncl.
y

>

Hh

T. l v c r e t i i cari.

%4L

Sin animas bominum dicentin corporafemper

Ire humana: tamen quram,cur fapienti
Stulta queatfierunecprudentfitpuer vus:
'Nec tam doclus equpulius,qumfinis equi vis,
Si non certafuo quiafeminefeminioque
Vis animipariter crefcit cum corpore quoque,
Scilicet in tenero tenerafcere corpore mentem.
*HonFURENT, quodfi iam ftifateare neceffe'f,
Mortaiem effe animam: quoniam mutta per artus
Tant opre amittit vitam,fenfumque priorem.
D N I cxv E C V R A C R I S
v i o L . ] huius argumenti ha?c vis eft. G
animi eflent immortales, SE ex aliis corporibus in alia corpora migrarent:
n o n client animantium cuiufque generis propria quxdam ingnia, propriique m o r e s : fed eftnt permiftis SE confufis m o r i b u s . Acqui videmus
eones efleiracundos SE violentos natura: vuipeisdoloias:ceruosrimidos,
SE fugaces, & ira dc.ceterisfentidumrergo SEC, D o t v ' V V I I B V S ]
ficreperi.fcriptum i n d u o b u s c o d . manufeript. atque ita meiluscurrit orat i o S E fententia. ' E T F V G A C E R N T S A P A T R T B . D A T V R ] fecutus fum vulgatam fcripturam. nam manuferipti fie habent : O-fugaceruos.
vndedoctus quidam fufpicabatur,hunc verfum*.Apatribm datur,cy patrius

/./>;<r.rfKw:e(reintericl:um,&alicnum,nonpotar. nam eo fublato,&feruata ea fcriprura,qua: reperirur in lib. manu feriptis, prauerqum quod l e gendum eiQt ynlpeis dolus,vt eft in vulgatis, Se nonnullis calamo exararis:
fententia eonftaret. V e r m ramen iudicet lector ruditus. N a m quod ad
rneattinet,ficpurolegendum,vtcxcudcndum curaui. E T I A M C E T E R A
DE
G N R E N * O e j e r e b r ita loquitur,& fipenumero hoc v e r fus principium reperirur: Cetera de gnre bocivt fupr hoc eodem lib. Et tant
cetera de gnre hoc quacunquefequuntur. SE lib. 5. Cetera dgnre hoc monfira,e^
for tenta LOQTTUMW. SE lib. 6. Cetera dgnre boequa yifacere omnia pofint, SEC.
quod imitatus eft Horatius faty. 1. lib. 1. Citeradt gnre hoc adt funt MUU
tajoquacemDelajfarevalentEabium,
C V R O M N I A M E M B R Is]curomnia in membris. E X r N E V N T E A B V O I N G E N E R A S C V N T ] genero as^fitgenerafeo, vt labo at labafeo, ab intgra as, integrafeo. quidam tamen
h o c l o c o leguntigrandejcunttid eft crefeunt. quibus diifcnrio. I N QJTE
G E N v N T v R ] & i n membrisingenuntur, feu ingignuntur. ficautem reftitui coniccTura ducrus. C V M C O R P O R E T O
habent lib. manuferipti. vulgati autem' cum corpore quoque. quanquam infr non long ab
hocloco>vbi SE hic v e r f u s ^ fupcrioriteranrur, criprura codicum vereri
nihil vulgtta diferepar. P E R M I S T I S, A N I M A N T E S . M o R I B , V S,
E s S E N rjhocillud eft,opinor,quod d k i t Ariftotelej c o , quem fuprpray

Tojfic

DE R E R V M
N A T.
L I B *
I I I .
2.43
tuIimus,loco,fuam cuiufque rei c(Te formam:quo fignifcat fuam cuiufquc
corporis elle animam.qui autcm aliter fcutiunt(inquit ille)(mile quiddara
dicunt ac fi diccrcnt,artem fabricandi in tibias intrarc pofle.oportet e n i m
v t artem fuis ac propriis inftrumentisrita animam fuo vti corpore. H Y R . C A N O
D E
S E M I N E ] c a n i s Cinquir)exfemine tigris Hyrcana; c o n ceptusatquc editus, ceruum fugeret : nedum perfequeretur. V i r g . lib. 4 .
^neid.Hyrcana^admorunt vberatigres, D E S I P E R I N T
H O M I N E S ]
homines mentis & rationis expertes efient. F L E C T I ] mutari. Q ^ V O D
H V T A T V R E N 1 M] fie fup.H*mquodemquefuismutatumfintbmexit, Cotinuh bec mois efl illtus^uodfuitante. D N I Q_V E V T I N T E R E A N T ] U
cfE,ira vt tandem intereant. T A M E N c^y A E R A M ] fie habent trs libri
manuferipti. C V R E S A P I E N T I , & C . ] videmus enim auates alias aliis
ciTeprudecioreSjVt feneclutcadolefcentia'.hominesetiam aliosaliis efle
p i e n t i o r e s . h o m o h o m i n i quidprarftat? (inquitille.) N E C P R V D E N S
S I T
P V E R . V L L V S ] Cumprudentia verfeturin rbus
fingularibus:
res fingulares autcm vfu cognofcantur:puer autem non pofsit eue vfu p e ritus,fed numerusannorum,& l o n g k u d o temporis vfum afFera^puer prudens e(fcnullo m o d o poceft. Ari(tot.lib.<5".de morib. ad N i c o m . Q_V A M.
F o R T 1 s E Q_y 1 V I S ] fie loquitur Cup.Cofmile in curfupojint^c finis equi
yis.frtis equi vis : id eft fortis equus <sfe*p#wK. T E N E R A S C E R E ] t e n e ram eflTe.fic enim interpretatur Monius Marcellus:atque hc verfum p r o fert. N O N F V G I E N T ] C u m libri omnes veteres haberent Confugient,
atque ex hac feriptura do<5ti quidam feciflent confingent, ego ad veram l e clionem quafi manu ducluSjrcpofui Honfugient: quemadmodum fupr n o
minus probabili atqucadeo certa conieclura, ex nonfiet quod erat corruptum, feci, confiet, ibi Jid quo que enim fine pernicie confiet eorum. non fugiem aut c m interpretor non negabunt,non refutabunt, vt fupr. tum jtraterea quod
fuimus
q_v O D s i I A M F 1 T ] fi mens in corpore tenero
t
LIERA eft,in valido autem fit valida : ergo anima mutatur : fi mutatur, ergo
mortaliseft.
N

ant 5cc.

Qupve modopoteritpariter cum corpore-quoque

Confirmatacupitum tatistangereflorem
Vis dnimifiif erit confors in origine prima*
Quidveforetsfibi y tilt membrts exirefnefis
An metuit conclu fa mdnere in corpore putri*.
Et domus tatisJJtatio nefejfd vetujlo
Obruat* at non fnt immortali y lia pericla.
Denique connubid ad Veneris^partfqueferarum
Ejfe animasprjlo deridiculum ejfe videtur;
Etjfreclare immortaleis mortalia membra
Hh

*
f

'

RE-

244-

T*

L V C R E T I I .

C A R I

Jnnumera numerojertarqueprproperanter - M U ^ o
Interj^q^prima^potiffimaqueinfinuetur: ^
binon
itafuntanimarumfllera paBa,
Vtqu prima volons adueneritjnjinuetur
Prima>nequeinterje contendantviribusbilum.
Penique in tbere non arborjion quore in alto - .
^Nubeseffequeuntjiecpifcesviuerinaruis:
'
^eccruorinlignisjnecfaxisfuccusineffe.
Certum acdiffojttum'Jl^vbi quicqukfcrefcat &> info.
Sicanimi natura nequitfme corpore oriri
Sola^nequeneruis^fanguinelongmsejfe.
Hoc fipoffetemm^multopriusipfaanimivis '- >
In cdpite^aut bumeris dut irais calabm ejfe
Pojfet, innafci quauis inpartefoleret:
Tandem in 'eodem ho mine ^ dtque in eodem vafe maneret.
Quodquoniam innoflh quoqueconfit corpore certum: .
Viffofitumque videturvbi effets* crefcerepofit. '
Seorfm anima^atque animus: tanto mugis infciandum
Totum pojfe extra corpus durare,genique.
Quarejorpus vbi intert^peritjfe necejfft
Confiteare animam diraBdm m corpore toto.
Quippe etenim mortaie Mmo iungerej& vnd
Confentire putan ^y*fiingimutua pojfe,
Defiperejl. quidenim diuerfius ejfeputandum'jly
>
AutmagtsinterfedifiunBumydifcrepitdnfque: . * v*. <
Qudm/nortd/equodejljmmortaliidtqueperenni- '
\. * i
lunBumjn concilia fua&tolerare proceas* a j
i h*- '
1

fora

(cfup.lib.i.<p*& pofint <xm contirtget'eflore. Q_V I D VE

F O R A S s i B I ] ideft^autquid f l b i v u l t , quod anima e x i t corpore
fenectute confecta? s E t * f e * i s ? ] Reniai eonfc&ts ,* aut cert affectis.
Plautus Aulul. qttemfeneBU #me iudes. / k j ' ^ L u r e t . l i b ^ . Tofi vbi equum va*
lid vires atate fenea , Membrane lefidunt &c. & i t e m f a : p c . A T N O N .
S V N T
I M M O R T A L i] at | anima e(t immortalis(inquit) no dbet metuere,ne aut ruina domus bruatur, aut quouis alio i n c o m m o d o affidatur
F L O R E

M]

AKULM.

DE,' R E R V M

NA T .

L I B . I I I .

non celabo le6torem,ita fcriptam effein codice Berriniano. al non funt iam
mortalh
vnde fufpior effe legendum. at non funt iam immort ait & c . id efl at
iam fi anima immortalis e f l , nulla eipericula imminent, qua? lecT-io l o n g
concinnior effet, s i N O N C O N N V B I A A D V E N E R I S ] quidam l i bri habent. Si non concubiaad
Veneris.
s i N O N F O R T E ] />W efl.ridiculum eft,inquit,animas, cum fint'immortales, ad concubitus, partfque
animantiumprxflo adefle, & certare inter fe qua; prima earum in corpus
recens, & m o d o natum introeatrnifi forte hase inter fe fdera inicrunr, v t
corpora quarque fint primarum aduenientium, atque ita deinde occupantium : quemadmodum vulg dicere fblemus, qui prior fit t e m p o r e , eum
priorera efle iure. D E N I o j r E I N A E T H E R E] hic verfiis cum duodecim deinceps fequentibus iteratur lib. j . non long principio. N O N
A E Q V O R E I N A L T O ] alias non aquore
falfo.
vt lib. f. v B i o^y i c 0_y i D c R E s c A T ] f i c legendum. quicquid autem valet quicque,vt
fa?pe
alibi, E T S A N G V I N E L O N G I V S E s s E ] quidam d o & i legunt h o c
loco longiter ejfe,vx fuprjNo (vt opinor ) ea ab leto iam longiter errt, o^y o r>
c^y O N I A M I N
N o s T R o,8CC] pofl vocem corpore, toile d i f l i n d i o nem,&legeconiun<5limcoM/?^cmw,idefl ccrtumefl. G E N I Q J P E ]
Prifcianus lib A O . gigno, genuixpro quo vetuftifimigenoprotulerunt.
Varro
Jtnabata.

Sed quod

hxc loca aliquidgenunt.

protulitgeni,&c.

mutuopatL
cm

myoy

cf QihWov

Si it)

cuius

infinitmum

, C O N S E N T I R . E ] I ' M ^ W .
(

Q J I D

E N I M

1 vER s1

(jui(ju-^pdj TOJ ofMTt

(*M

eiyeu

7W v t^n y*-& adyudini

pafiuum
E T

Lucretius

F V N G I

in

3.

M V T V A ]

s , & c ] fie A r i f l . l i b . i . d e a n i m .

Jaj^yS/joy krmKvSbjj

yg,Tt<!$p tafti

xi^

\ift*ku,

tsoein

pivx.Tvy

>y in>ho7s

et

ovuu/m.

ideft, C m graue autem & l a b o r i o f u m efl cum corpore animam c o m miflara cffe,nequeab eo diffoluipofTe: tum fugiendum e f l , fiquidem m e lius efl animo n o n effe cum corpore copulatum, quemadmodum & dici
fblet,&multis videtur. I N c o N C 1 L I o ] in ccetu. S A E V A S
TO-LER A R E
P R O C E L L A S ] fexcentis cafibus aduetfis ia&ari.tranflario dici
<Sta mari.lege Arnobium aduerfus genteis lib. z . de miferiis atque amininis,quas perferunt anima: in corporibus hurnanisinclufe.ibi. Kif forte rex
mundi

iccirco

ex fe

genitas

bue animas

mifit vt
y

qufuerant

apudfe

>

Dea^&c

Prdterea qucunquemnentterna necejfe ft > > ^ J '

Aut quiafuntfolido cum corpore^efluere iBus
Nec penetrarepatifibi quicquam quodqueatarcla*
DiJJbciare intus parteis vt materia
Corporafuntiquorum naturam oflendimm anth
A ut ideo durare tatem poffeper omnem
Plagarum quia funt expertia ftcut inaw'ft;,
Quodmanet intaium,neque ab itlufungitur bilum:
Aut. idebfiuia nulla loci fit copia circum,
t

Hh 3

Z,ys/

1^6

T.

L V C R E T I I

C A R I .

Que quaft res pofint difcederejiffoluique:

Sicutfummarumfumma eft ternameque ext
Quis locus eft,quo dijfugiant: neque corporafunt,qU(e //^
Pofint incidere>(?* valida diffoluereptaga.~r
/
At neqm (ytidocui) fotdo cum corpore mentis
Naturaft:quoniam admiflum ftin rbus inane,
INectamen eft vt inanejaequeautem corpora defnt
Ex inftnto qu<t pofint forte coorta
Proruere banc mentis violento turbine molemi
Autaiam quamuk cladem importarepericli.
^btecporro natura loci$atimque profundi
Dficit, exfergi
vis animai:
Aut alia quauispojlit vipu/fiperirt*
Haudigttur lett prclufaft anua menti.
;

quepfit

T R A E T E R E A c^y A E c V N Q j r E ] vtitur eodem ferearguraento, Se

veroiifdem verfibuslib. 5. adprobandum mundiinteriturn. N E Q ^ V E
A B I C T V
F V N G I T V R
H i L v M] neque quicquam ab ictu pathur. fie
autemreitui manuferiprorcodicum au&oritatem f e c u t u s , c u m i n vulgatis legatur/^/7#r:in quibufdam etiamfigitur:quod vtrunque m e n d o Lm eft,&: ab indocl:isdeprauatum,qui,quid fibi vellet hoc fungttur, nefeirent. Q J A E P O S S I N T I N C I D E R E ] quxpofsintincidere in fummE
rerurn. vtitur eodem verbo fup. lib. 1. lacidere efuperoUuioribuu A T N E Q_V E ( V T D O C v i ) ] r e m o u e t nunc &refellittria,quorum v n o a l i q u o
pofito poffetelTe anima immortalis: q u o f a & o fequitur eam efle mortal.
P R O R V E R E B A X c ] fateor equidem in libris manulcriptis \tpCorruere, quemadmodum Se in vulgatis. Veruntamen repofui, Proruere. N a m
corruere verbum eft abfolutum,nifi quod Plauto videtur vfurpari
km in Rudente:l; me corruere f> ojfe aiebas diuitixs. Vcrm non fignificat illis
locis eucrtcrc,aut procelere.quam verbi fgnificationcm hic loeus poftulat,fed vn erucre, & colligere, feu
lin g. lat. Corbei ab e quodJj>icasjdiudvequid conruebam. Apud Catullum aut e m in carmin ad Manlium,vbi vulglegitur,corrm*f,lcgendumfww>.
Kammtbiquamdederit duplex*Amatbuntia curant, Sciti^cr tn quo me torruerit
gnre, quod mihi indicauit non itapridem Adr. Turnebus, cum anteafufpicatus efem legedum exercuerit. Prorueregitut hoc loco repofui Lucretij
fentenriam fecutus:quod fignificat long.latque perccllere, Se peruertere, vt apud Horau oda 3 l i b . 1. Ininriofo nepedeptomas Stantem columnam.
E X S P E R G I ] foras difpcrgi,Sedifsipari. H A V D
1G1 T v R L E T I ,
Yc. id eft non igitur mens immortalis eft. Arnobius lib. 1 . aduerfus gen-

hv
ewjuQe?t&v

D E

R E R V M

N A T .

I I B ,

I I I .

' teis. omnis enim pafiiojeti atque interitus ianua e$ 4dmortem ducens
tabilem rbus afj^rens fun&tonem.
y

Quodfiforteideb magis immortafis babendafi,

Quod letalibus ab rbus munita tenetur:
Aut quia non yeniunt omnino alinafalutis:
Aut quia> qu veniunt,aliqua ratione recedunt
Pulfa prius qudm quid noceantfentire queamus:
Scilicet k vera longe ratione remotumfi.
Prterenim quodtummorbiefl, cum corpori grefi:
Aduenit td^quod eam de rebmfepc futuris
Macrt Jnque metu mal babet\curifquefatigat;
Prteritijqiie admijfaannis peccata remordent.
Addefurorem animi proprium, atque obliuia rerum?
. Addequodinnigrasletbargimergtturvndas.
Nil igitur mors efi,adnos neque pertinet bilum
Quandoquidem natura animi mortalishabetur:..
Et velut anteaclo niltemporefenfimus ri,
Adconfligendum venientibus indique Ptenisr.
Omnia cum belli trepido concuffa tumultu
Horrida contremuerefub altis tberis auris:
lndubioquefuitfitbvtrorum rgna cadendum -,
Omnibus humanis eftfet terrdque,marique\
Sic vbi non erimus.-cum eorporh,atque animai
Vifiidiumfuerit,quibus fum us vniter apti:
Scilicet baud nobis quicquam^quinon erimus tum
Accidere omnino pot erit,fenfumque mouere; :
*Non,fi terra mari mifcebitur,0* mare clo.
Etfiiam noflro fentit de corpore,pbflquam
D'ifiratlafi animi natura^animque poteflas.
*Nil tamen hoc ad nos, qui ctu,coniugi6que
^Corporis,atqueanim conffiimus yniter apti...
N.ecji materiam noflram conlegerittas
fofi obitum/urfiumque redegerit,vtfit a nunc eft
y

yi

i4-8

T . t V C R E T I I C A H l

Atque iterum nobisfuerint data lum'ma vite,

Pertinent quicqukm tamen adnos id quoquefaBum
Interruptdfemelcumjitrepetentianoflra.
**
Et nunc ml ad nos de nobis attmet ant
Quifmmus nec iam deillisnosaffcit angor
Quos de materia noflra noua proferet tcvs.

Q _ y o D s i F O R T E I D E O M . ] av'vTreps^qua o c c u p t , quod d i d
poterat p r o anima: immortalitate,nempe eam rbus lethalibus,V. mortiferis efle tutam, vel quia incommoda illa non fint prorfus flutc alina,
velquiaqua: ei eueniunt incommoda & n o x i a , prius repellantur, qutn
quid noceant,fcntire ppfsit : id igitur totum vna, eadmque opra r e m o uet,ac refel'it, probarque e(Te Falfum, cm motbis c o r p o r i s , quibus ipfa
quoque laborat, f m ex ipfius animi propriis,dum & f u t u r o r u m metu cruciatur, & pratetitorum d o l o r e , ac m a j o r e , & cetetis aflfectibus contabefcit.legcndum autem eft i t a , v t excuddum catiauleulibus ab rbus munit*'.
id eft tuta ab ea parte, quares ltales eam Ixderc & perimere poflfent . Sic
enim loquuntut Latini perkul tutus,* frigore,ab iniurti uli & fmihbus mu
Q_y i A N o N V E N r v N * T , & C ] h: verfus cura duob
inceps fequemibus,fuerant turpiter,& f i fuo o r d i n e , & loco moti. eos
autem in faumordinera & l o c u m rcftituicodicibus manufeript. adiutus:
nempe poft vet(am Quod/et/tIibus &c.c ante v e t f u m , Scilicet vera long,
Crc. refellitautcm(vt dixOnegatqueduasillas rationes,quajpoflent valerc
ad confirmanda animi.immortalitatenv.quat hc prima eft,ea qu animo
letalia funt, non accidere animo prorfus alina falute: altra eft : ea qua:
letalia ei eueniunt, prius ab eo repirlfa recedere, qum damnum fentiatur.
A L I N A
s A L v T i s] vcl fie legendum : nam ita feriptum reperi in
duobus lib. calamo exaratis : vel alina laxc.aUenum falutis autem vfitat',
loquendi genus eft Latinis,& alienum falute, & alienum falute. p R A E T E R E N I M Q ^ V O D T V M M O R B l ' s T , CVM C O R P O R I
A E G R E ' S T , ] hune verfum mifere laceratum in libris vulgatis, reftitui ex
veftigiis antiqurum codicumrquorum in aliis Iegitur: cum corporh xgrit : in
aliis, cw# corpore gre'jl. quodautem ad principium verfusattinet, c u m i n
' vulgatis q u i d e m , & duobus manu feripr, ita legatur : Prter enim qubn quod
morbi (/?,(qu feriptura fine dubio mendofa eft ; ) in aliis aut duobus partien ita: 'Prter enim qum te>w,parrim ita: Prter enim quod qum morbi'fi, n e que hoc fine litura,ego fie repofui ; Praterenim quod tum morbi'ft, &c. id eft
pra?ter enim id morbi, quod eft t u m , cum corpori s g r e eft, & c . p R A E v

nitus.lA.VT

T ERI

TI

QJf

E A D M I S S A

A N N I S P . "R.J

C u m i t l duobllS Codl'c

bus mmaCcnptiSiPrierittfqueadinijpi /w<w/'f,fcriptum teperidem; l e d i o autem vulgataPrxtmtifquea-dmijpt mdispecuta, &c. n o n dico m i h i , fed vins
do&ifsimis nonferenda videretur.ego coniecl:uraduc1:us,& feripturx ve
teris veftigia fecutus fie reftitui: Ti'Ateritifque admijpt annispeuau remordent.
qux

DE

RERVM

NAT. LIB*

I I I .

quae lcfcio fine dubio recta, & germana Lucretiana efl:. N a m quod alij libri manu feripti habent Pr<ETERITIFQUE
mal ADRMF PECCATA, ' & C . hxc quoque
deprauara eft. N I L I G I T V R . M O R S E S T , A D N O S N E Q _ V E , & C . ]
concluait nunc ex eo,quod anima fit mortalis, quod probare conarus eft,
mortem nihil efle,nihilque ad nos pertinere? qua de re fie Epicurus apud
Laertium. EUUIQI SI \ETUIVY t 7 YOFM^NY YSIIY
YIIMIS TTYCU TOY ^dyemy : LYRSI
IR.\I KYBIV
j I&XJOV v ERJISTIOEI'IFYICNI A 'QPY C^NAT
i DYCNOCOQIV
YTEONI
jS FTM-ftv
&i/EU]<SRT!yf
tbi* $&VEMV-KIRO\TTVT
$
IKIH TO T iV SVTIYJ&.
5,7NI?V
<O9}QHJX
3oW,Wi w KBTTVUOIATKIKOFA/!TrcS&c&c.id
efl; alTuefac teipfum ei r c i , v t
putes mortem nihil ad nos pertinere. N a m omne bonum & malum in fen '
lu eft. Mors autem fenfus priuatio eft : ex quo recta o p i n i o , & notitia nafcitur,mortem nihil ad nos pertinere.Dat enim eius mortalitatis, qua; vitae
cftparticcps,fruendxfacultatcm,non infinitum tempus adiieiens, fed i m morralitatis defiderium auferens. Idem apud Plutarch.libro on i/ SV Vh
JVfl; ngsr F^MKN^Y^IKTIIV
TI t w / TO> $IQ> FJUTR LIIT&IOV
cwshV} L^N-RRATIFIMT.TI
JE
KVAIAJ&IT'.
to J ' CTRXTSNNV
ISIV
id eft,Tune melius quippiam iis,
qua: funt in vira,poft viram tibicogitationedepingis?magnopere falleris.
N a m quod diflblutum eft,fenfu caret, quod aut fenfu caret, nihil ad nos.
A d eandem fententiam pertinet G r x c u m illudjeptgramma.Toy.3y7w 77
y

INTIFIYN-NTIFTSI'IMR

MITVV

ETHY

VI

DYHTTZY

AITI&V

I^F^F/OV,

HISI

YAVT

<pM.au K)

ITOU

AIFOOT
\TT *<\Xoy E%0(RFFJJU
SVINWVFY
(ATTTTL&ETFFJIFJSU.id
eft : Qui MORTEM horMIS caufam matrmquequietis\ Tollentemmorbos pauperimquegrauemt Sot a AD
movtaleisfemel aduenit tlla, neque vnquam jlduenieniem iterum cernere quis potuit. jft multi & varij hinc illinc inuaderepergunt Hune hune ,nunc illum morhi
alij atqueal^. E T V E L V T A N T E A c T o ] Ad hune locum illuftradam
pertinent illa M . Tull.lib.i. Tufcul. Qui'enim fatis vidertt idquod efl luce larius animo & corporeconfumto mque animante deleto ejrfa&o interitu vniuerfo,
illud animal,quodfueritfa&um ejfe nihds plane perfl>iciet inter Hippocentaurum,
qui nunquam fuerit & regem vigamemnonemjtihil inter effe : necpluris nunc FITEERC
"M. Camtllum hocciuilebellmn quam illo viuo egofecerim B^mam captam &c. Id
ibidem paucis pft verfib. Natura verofiefehabet, vt quo modo initium nobis
rerum omnium ortus nofletafferat fic exitummors: quxvt nihilpertinuit ad nos ante ortum,Jic nihilpofl mortempertinebit. in quo qmdpoteH effe mali, cum mors NEC
ad viuos pertineat, nec admortuosk ALTERI NULLIFUNT alteros
non attingit. i N D V B I o qjt B F V I T
S V B
V T R O R V M R E G . ] nihil fer diferepabant hoc loco libri manufcripti vulgatis : qui fine dubio corrupti funt.
itaque meum inftitutum, ne quid murarem,nifi ex auctoritate vererum c o
dieu m, tenere non potui. Sed fie excudendum curaui, IN dubique fuitfub
VTRORUM
rgna cadendum Omnihus &c.id eft & dubium feu incertum fuit,fub
vtrorum imperium cafuri eflent omnes homines. Carthaginenfium'nc.an
R o m a n o r u m . h sec enim feriptura multo faciliof, & planior eft : nam primum ita alibi loquitur-.in dubio fuit,pro dubium fuit, infr eodembro in
extremo Voftetkquejn dubio efl fortnnam quam vebat ait as. deinde Plaut. T r i num. In ambiguofletiam nunc quid dehdc refiat : Deinde cadere fub imperiij,

KTITEU

fcjO

T . L V C R E T I I

C A R .

r c g n u m , & Iegs,& fimilia,vfiratiora funt,qum ad imperium,&rc!vt ider

libro quinte-, quo magis ipfum Spontefua ceciditfub eges^ar&dqueiura. recepta
autem & vulgata feriptura durior, 8c qua: non videtur aliter explicari poffe,qum Ci verbum fuce,referatur ad Ulud,quod antecedit,<?Mww,hoc m o d o . 8c cum omnia fuere in dubioad vtrorum rgna cadendum eftt o m n i bus hominibus tcrra,& mari,ideftin Ytrorum,feu fub vtrorumregna o m nes homines necedrio cafuri eflent. N a m cadereadrgna loquendr genus
infolens 8c inuftat. s i c , V B I N O N E R I M V S ] fie v b i non erimus,
id eft cuti? animus corpore feiun&us erir, ex quibus conftamus,& v n u m
quiddam cfciCum\i$:Scilicetbaudnobisquicquam,&c.
QJVIBVS E S V M V S V N I T E R
A P T i ] i d eft ex quibus confati Sccoagmentatifumus.
corrupti erant hoc loco vulgati c o d i c e s , i n quibus legitur: quibus b^fjmut,
pro, quibus efumus: qua? feriptura fine vlla litura reperitur in libris manufe.
V N I T E R ] agnofeie hoc aduerbium Charifius. S C I L I C E T
H A V O
N O B I S , & c . ] h i c vertus peftinet ad illa fuperiora: fie, vbi non erimus, 8c
cum animus. corpore difcifus ac diuulfus fuerit, ex quibus fumus v n u m
quiddam fati,fcilicethaud nobis quicquam accidere o m n i n o p o t e r i t , n e
que commodi,nequeincommodi. verfumautem illu, Hamfimateriam,&c.
qui alieno loco fuerat inculcatus, neque reperitur in libris manuferip. fiiftuli. Q V I N O N E R I M V S ] fi c habent libri manu fer. non,vr vulgati,
cum non erimus. nam particula, tum, refertur ad partie, vbi fupr:5;'c ubi <&c.
y

s i T E R R A ] non poterit (inquam) nobis quicquam acciderc,ne

fi terra quidem mari mifceatur,5Cmare c x l o . hune verfum imitatus, atque
ade mutuatuseftuuenal. faty.z. Quiscxlum terra non mtfceat,& marecado\
c^y i C O E T V , C O N I V G I O Q _ V E ] Sic habt aliquot lib.manufcripti:
alij qui comtu, alij^fl* coitu.ctm aut id valet,quod cotus.mutato i. in e.
E T s i I A M N o s T R o ] id eft &
fiiamdemusanimam,pofteaqumdiftra&a 8c diuulfa eft corpore,fentire de noftro corpore : id eft ex eo c o r porc, cum quo.iuncla fuit, fenfum quendam cotraxuTe-.tamen nihil h o c ad.
nos pertiner : qui conftamus ex animo 8c corpore; N E C s i M A T E R I A M , & C ] hoc dicir. neefi poft obitum noftrum ex cadmateria, ex qua
conftamus, alius hoino nafeatur, ica v t videamur quodammodo rcuixift:
non (inquam) hoc fa&um quicquam ad nos pertineat, cum femel repettia noftri fuerit interrupta. M A T E R I A M N O S T R A M] quidam lib. ha.
hcrvcntftri. P E R T I N E A T ] fume copularioncm negantem,-. 8cfih o c
fit, non pertineat quicquam ad nos id fa&um. R E P E T E N T A N O s T R I ] fie curauiexcudendufretus auctoritatelib.manufe. na vulgati,alij
habent repentia noftra,sX\) repentia nobis a\ij retinentia noflra. repetentiam aut ,
interpretor kr&i*Ytm crccordationem : 8c retinentiam quandam.vt fupr:
quod fi quis malet legrepentia, vt habent etiam nonnulli feripti manu,inrerprctabor tacitam quandam & fenfim progredientem viuendiafsiduitatera,vel fimpliciter itionem,
fiueingrefsionem,fiucinccflum,fiue
curfura
v i t x , vt fit tranftatio reptilibus. O m n i n o repetentia mihi magis placer
qum^'..Veruntameniudicerlector. E T , N V N C , N I L A , N O S ,
etc.] id eft & n e q u c nunc de iis llliciti fumus, qui fuerunt iidcmipfi> qui
N O N

"
DE R E R V M
N A T.
L I B . I I I .
151
nunc fumus: neque rurfus deiis laboraraus, aut eorum incommodis angtm u t , qui de materia nortra creabuntur. A N T E ' c^y 1 F v 1 M v s ] qui
fuimus ante alij n o s , verbi gratia, finge m e abhinc mille annis fuifTc Se
vixifTe.illius temporis nullus ad me fenfusperuenir,qui nunc viuo : neque
rurfum,( cafus ita ferat,vt pofl fcxctos annos alius Lambinus ex mca materia nafeatur, id ad me quicqua nunc pertinct,aut m e vlla moleftiaafficit.

Nam cum refpicios immenfitemporis omne

Prteritum>atium:tm motus materidi
Multimodi qukmfmufacile hoc ddcrederej?ofis
^ ^
Seminafapeineodem vtnuncfnt ordinepofla:
^
Nec memori tamen idquimus reprendere mente.
'
Jnterenim ieBaft vitaipaufa vagique
Deerraruntpafim motus abfnfibus omnes.
Dbet enimynife culforte <egrquefuturum efl
Ipfe quoque ejfein eo tum tempore cum mapofit
Accidere. at quoniam mors eximit im,probibtque.
lllum cuipofint incommoda concilari
Hc eadem qmbus grinosJmus> antefuijfe:
S cire licet nobis nibil efle in morte timendum,
'Nec miferumfieri,quinon ejl>poffe neque bium
Vifferre n nullofueritiam tempore natus
Mortalem vit dm morscui immortalis ademit.
Proinde vbife videos hominem indignarieripfm
Poflmortemfore vt dutputrfit corporepojlo
f
^
Autfl.tmmisinterfidtjnalifvefer'arum:
c^cS*^ ^ **
Scire licetnonfincerumfonere:atquefubejfe
,
^ "Y
Ccum aliquem cordiflimulum:quamuis neget ipje /''*
Crederefe quenquamfibifenfum in morte futurum.
'Non {vt op'mor) enim dat>quodpromittit abunde:
Nec radit us vitafetollit & eicit:
Sedfacit ejjefui quiddamfuper infeius ipfe.
y
Viurn enimJibicum proponit qu'tjquefuturum
Corpus vt volucres lacrent in morte\fera que:
Jpffoi mi fret: neque enimfe vindicat bilum
9

77\ r
1/

<

151

T.

L V CR E T I I

C A R I

Nec remouetfais proieBo corpore:&* ittud

Se fngit:finfuquefuo contamint adfians.
Hinc indignt urfe mortalem effe creatum:
,
Nec videt in yera nullum fore morte aliumfe
Qui pofit viuusfibife lugereperemtum,
Stdnfque iacentem.-nec Ltcerari,vrive dolere.
Nam fin morte malumft,malps morfuqueferarum
Traftarhnon inuenio qui nonfit acerbum
Igmbus impofitum calidis torrefiereflammis:
Aut in mettefitumfiuffocari atquerigere
Frigorejum infitmmogelidi cubt quorefaxi:
Vrgerhe fuperneobtritum pondre terre.
y

N A M C V M R E S P I c i Asj^SvOTpa^eft.potcratcnimquifpiamita
dicere:qu fieri poteft,vt alius e g o vel multis ant feculis fuerit, vel raultis
port feculis nafeatur ex eadem materia ? huic igitur refpondet non effe incredibile,fi rtro fpedemus praeteriti temporis fpatium immenfum , & fi
confideremus materia? morus varios, & multiplies, primordia rerirm ex
quibus confit hodie h o m o aliquis fingularis,eodem ordine & olim pofta fuiffc,quo nunc funt ordine collocata: 5c pofthac eodem collocatura iri.
negabit tamen infr etiam fi hoc dcrur,eundem,qui nunc fir.aut olim f u i t
fe,aut pofthac fururum: quia feilicet vita: interruptio f a d a fit per m o r t e m .
R E P R E H E N D E R E
M E N T e ] fie habent h b . mauufcript.
I N T E R
E N I M I e C T A ' S T v I T A I] id eft vita: interruptio f a d a eft.paufdd eft
q u i e s , & ccfltiq qudam.vtitur eodem verbo infr hoc libro Frigida quem
femel efl vitapaufafecuta.Sc fup.lib.2. needarepaufam Principiis <&c. D e E R R A R V N T ] vtitur eodem verbo Virg. Meliba:o. Vitgregis ipfe caper deerrauerat. & a u d o r ad Hcrenn.j non deerrabimus ab eo,quod ccepimus exponere.&C
Plautus Mcna:ch. Inter hommes medeerrare,atqucindeauebi. D B E T E N I M
M I S R E e v i F o R T E , & c . f i c h a b e t liber Vaticanus,nequeadmodum
ab hac feriptura ceteri diferepant. Eft autem ha:e fcntentia.Is cui forte m i fer,a:grque fururum eft:id eft is qui forte mifer, & a:ger eft futurus, dbet eo effe tempore,quo tempore ei maie accidere pofsir: aioqui non p o terit efe mifer. At h o m o mortuus,defiiteffe : ergo nullo m o d o mifer ef
poteft,nullque in eum miferia cadit. ha:c eadem difputantur , & dmonftrantur M . T u l l i o lib.i. quarft.Tufcu. A T Q J O N I A M M O R S E X I M I T i M,]id eft at quoniam mors librt eum nc pofsit mifer efle, im pro
eum d i d u m effe veteribusteftantur Porap.Feftus.&Cbarifius,&ceteri.
Q u o d autem libri manuferipti h a b e n t j c f f e ^ l l u d ^ f a d u m e f t j e x m , vel
*w:quod ytrunque idem 'valer,quod eum, nam cum lbrario feript cifet
13 pro i m , f a d u m eft pofteais. deinde a b e o quicrrigcrcgeftiret,rpo}

DE
R E R V M N AT I I B I I I .
2.53
fiturn t&effe: arque ira hic locus deprauarus eft ignoratine Iingua; L a t i n e antiqua;.fic vfurpat wczhmneximendt Plaut.Epidico. Ita non omnes po.
terme ex cruciatu eximere Eptdicum. P R O H I B B T cxy E I L L V M , C V I
p O S S I N T , & c ] id eft,& quia mors prohibet, ne i l l e , cui ha^c eadem i n commoda,quibus nos conflicl:amur,eucnire pofsint, id eft qui viuat : ant
fuctit,Sarelicet,&-c. Videtur hic locus pugnare cum iis qua; fupr dixir, ex
materiaalicuius hominis alium hominemmultispftieculisnafcipofTe,
qui fit quodam m o d o idem altcr, rcfpondeo hoc quid fupr dilum eft:.
fed non ea mcnte,eve gratia,vra(reueraret,cinn qui ex materia raei, v e r bi gratia.multis pft vel fa?culis, vel annis nafceretur,fore altcrum me: fed
v t oftenderer,etiam fi id fieret,nihi hoctamen neque ad eum,qui ant v xitfr.eius qui pofteaex eadem materia exiturus eflr,cafus: neque ad eum
qui pofte ex eadem materia conflatus,victurus eflct,eius qui ant vixifer,
incommoda pertinere. Q J I B V S A E G R I N O S s v M v s] fecutus fum
h o c Ioco libros vulgatos,in eo quod habent vocem agri: in eo quod habt
canre verbum,/#,manu feriptos : in quibus partim ira feriprum eft,
quibus & nunc nos futnus, partim ita quibus e nunc nos fumus. M O I C T A L E M
V I T A M M O R S
c v i ] mortem immortalem dixit,quia ex veterum illorum fententia,qui mortuus eft,reuiuifcit nunquam. Sic quidam apud A thena;um: Sa-miit k$*Y*Tvt.&c Catull. Soles occidere, & redirepoJfunt:Kobis, cum
femel occidit breuis luxjlox eft perptua vna dormieda. & ita Horat.oda 7.1ib . 4 .
Damna tamen celeres reparant calefia luna : Kos vbi decidimus, &c. deinde fequirur. Cumfemel occident &de te fplendida Wnos Fecerit arbitria, &c. p R o y

I N D E

V B I

SE V I D E A S

H O M I N E M

I N D I G N A R I E R

I P S V M

& c ] hune verfum cum eo,qui deincepsfequitur, fieexplico :proinde vbi

videas hominem indignari feu indign ferre, quod futurum fit poft m o r tem,vt aut putrefcat,&c. Sed miferajier legendum atbitror ^ no indignaner
idque ex veftigiis obfcuris feripturar veteris. duriufeulum enim videtur ita
loqui.-hominem feipfum indignarier,fore,vt & c . C O R P O R E P O S T O ]
corporehumato,&infoflacdito. A V T F L A M M I S
I N T E R F I A T ]
interfiat pro interficiatunid eft cficiatur, abfumatur, nempe in rogum imp o f i t u s . Sic fupra e o d e m l i b r o confietpofuit,pro conficietur. idqmque
enimfinepernicie confiet eorum. M A L I S V E F E R A R V M ] aut malis ferar
laceretunvidelicet proietus inhumatus,atqueinfepultu-s. hue pertinct illud Diogenis,qui cum fe proiici iufsifTet inhumatum, tum amici, volucribfhe & feris? Minime ver o (in quit)fedbaeillumpropeme, quoabigam, ponitote.
Qtn pcterishnqmunt llijim enim fendes.Ouid igttur [inquit tllc) mibiferarum laniatusoberityntbtlfentienti} N O N S I N C E R M S O ' N E R E]/om>anriquu
pro fonare.norat Nonius, productique teftem vetfum illura, qui eft fupr
Cahgare oculos fonhe aurets, &c. A B V N D E ] libri manuferipti pro abunde
habent,c3r vnde, E T E I C I T ] eicit pro eiieit. eicit autem difyllabum eft,
Vt reice apud Virgil. M e n a i . Tytirepaflenteis famine reice capelUs. & irerum
cif/Vapud Lucret. Iib. 4 . Etat enim filet retla regione ,viaque Vowcrem . V c runtamen alij voluntetTe proceleumaticum pro d a c l y l o , vtGenualabant*
Querna dinodum autemin v e r b i s / , & reice altcrum Lfublatum eft: item
t

Ii

2,54
L V C R E T I I
C A R I .
fit in voce rekuU, qua v o c e vtuntur C a t o , Se Varro de repecuaria: Sntquerciculxoues,quaspaftorreiicitacremouetdetotogtege. S E D F A ^
c I T E s s E , & c . ] c o n i u n g e verbum ejfe cura ptxpoCnionefuper \ t fit ejfe
fuper ,-pofuper ejfe. Quidam legunt:.Wfiteitipfefui quiddamfuper infeius effe:
q u x feriptura effet facilior quidem illa,veruntamen nihil mutandum cenfeo. C O R P V S V T I v o L v c R E Sj&c.]vtquiiaccntinfcpulti:qualcs
illiapudHomer.urtQtK(&&uTivxiKuoiB3iy Ow<in7i7dttn. i P s E S v I
M I S E R E T ) nihil mutare aufus fum : quanuis legendum exiftimem: Ipfe
fuimifereturjnec fe diuidit hilum,v\ fie pou$ lpJefui miferetm, necfe vindteat
/.>i/#7,6rc.Teftanturenim Feftus & Prifcianus antiquos v furpa fie W J / W W
m,promifereor ris.Se quidem ira Plautus in T r i n u m m o : cauetuialius mifereat.n hoc quidem lector celabo, cumin Italia effem, ncidiffe in manus
meas librum typis impreflum,qui fuerat IouianiPotanhin quo erat c m e n datum,autccrtafcriprumipfiusmanu:i^/?^/)/re/?. N E Q J E E N I M L
SE
V I K D I C A T H I L V M ] fecutus era initio libros vulgatos. Sed cura
animaduertilTem in manuferiptis aliis ita l e g i , neque enim fe vidit bilum : in
aliis,W / / *//w,plan mcndos,fed vnde tamen vera feriptura elici&reftitui polTt:fc exiftimaui eiTc reponendi,we<pf enimjvindicat bilumfau p o tius,necfe viodtutbilum ts'c. v t prior pars verf. fie legatur,I/>/?fuimiferetur.
E T
I L L V D S E r i N e i T ] 3C fingit fe efleillud corpus,quod iacet mor
t u u m & i n f c p u l t u m . S E N S V ' Q V E S V O ] & corpus exangue & i n a n i m u m , & fenfus expers, fenfu conraminat, fe adftantem faciens.contaminare autem videtut corpus fuum fenfu, quia dum ei tribuit fenfum, fui mifretur,& horret ferarum atque auium morfus'quod non faccret,f corpus
exanimum omni fenfu carcre fibi perfuafumhaberer. N E C V I D E T I N
V E R A ] nec videt,exempli gratia,Dionyfius Lambinus, quiindignatur fe
mortalem efle natum,fumque conditionem deplorar,no videt (inquam)
in vera morte nullum alium fore Dionyfium Lambinum, qui viuus Se ftas
pofsit fe mortuura,&iactem l u g e r c . & c . e^y i P O S S I T V I V V S , & C . ]
rdo& fententia verborum eft. qui viuus pofsit fibi lugere fe effeperemtum,nec qui pofsit dolerefe feris aut auibus Iacerari, aut fiammis cremari.fibi dandi cafiis eft ornatus caufa pofitus : vt ibifuo fibi hune iugulogUdio.
N A M s i I N M o R T E , & C ] H x c ad id pertinent, quod proximeaddidit, We.poterar enim aliquis dicere: Iacerari feris malum cft : fed coraburi*rogoimpofitum,non eftxqu acerbum, aut omnino n eftacerbum,
ad hoc fie refpondet, dixi Iacerari, vriuc, quafi fint fimilia. N a m fi malum
eft in morte maxillis ferarum diripi,& dilaccrari: non video q u o m o d o n o
fit etiam molcft 5c afperum in rogum impofitumflmis totteri, aut aliis
fepultur generibus, que, fummo ftudio abhominibus procurcur Se expe
tuntur,affici. A V T I N M E L L E S I T V M ] hoc quoque fuit fpulcurx
genus vercribus vfurpatum,autcert ratio feruandorum corpor: quam
commmort X c n o p h o n lib. y. E^kutmv, vbi narrt Agefipolin Lacedxmonium graui m o r b o affe6tum, eoque ipfo morbo die feptimo confumtum,in mellcpofitum, & L a c e d x m o n c m reucctumregia fepulturafuiffe
dccoratum,verba X c n o p b . funt h x c . $j IvMns ^
[MV
TISHS
,
Ko^f
t

DE

R E R VM

oi)&h$TUxt

< QutmjK'if'iatft'Vatro
i
N A T . LIE*

J l li

zfi

gus. Quare Heraclides Ponticus plus fapit,quipnicepit,vtcomhuerent, qum Democritus,quivt in melteferuarent: quemft vulgus fecutus effet,peream Jcentum devants calicemmtdjtemerepofimus. A E Q V O R E s A x I ] inaequalitatefaxi:
At iam non domus accipiette ltajieque vxor
id eft in faxo qubili,aut exaequato, & polito.

Optimajiec dulces occurrent o feula nati

Prd>ripere,& tacUapetlus dulcedine tangent.
Non poterisfaBis tibifortibm effejuifque
Prfidio: mifr mifr ,aiunt omnia ademk
Vna dies infejia tibi totprmia vite.
Illud in bis rebus non adduntyiec tibi earum
lam defiderium rerumfuper infidet vna\
Quodbenefivideant animoJUBtfquefequantur
Diffoluant animi magnoJe angore,metuque.
Tu quidem,vt esletofopitusficeris ui
Quodfuperefi,cunBispriuatu doloribus gris*.
At nos borrifico cinefaBum tepropl bufio
Infatiabditer deftebmus,ternmque
NuUadies nobis mrorem peBore dmet.
Illud ab boc igitur qurendum e(l quidfit amari
Tantopere,adfomnumfires redit-jtquequietem:
Curquijquam ternapoflit tabefcereluBu.
Hoc etiamfaciunt,vbi di/cuburejene'ntque
Poculafepe homines,inumbrant ora coronls,
Ex animo vt dicantjbreuis bkefifruclus bomullls..
lamfuerit\neque pofi vnquam reuocarelicebit.
Tanquam in morte mahxumprimis hocfiteorum
Qubdfitis exurat miferos,atque arida terra:
Aut alU cuius defiderium infideat re.
Nec fibi enim quifquam tumfe,vitdmquerequlrit,.
Cumpariter
corpusfopita quiefcunt.
Nam licet sternum per nosfie effefoporem,
Nec defiderium naslri nos adficitvUumi
y

mens,0*

ikt-m^lt apud

$6

Et t

T.

L V C R E T I I

C A R I

prartm

amen baud quaquam noBros tnciUa

Long abfenfiferis primordia motibrn errant:
Qum conreptus bomo exfomno fe conligit ipft.
Multo igitur mortem minus ad nos ejfeputandum
Si minus ejfepoteB^quim quod mbilejfe videmus.
Maiorenim turb difieBus materia
Confequitur leto>nec qmfquam expergitusextat
Fngidaquem
A T I A M N Ofmelejl
N D O M Vvitapaufafcuta.
S , & C ]
\mnsftultarumlamentationum,qui9

bus vtifolent quimortuum lugetit. N O N P O T E R I S F A C T I S T I B I F O R T I B V S E S S E , ] fie reftitui,ad hanc feriptura ab v n o libro manufcripto,quafi manu du&us. in quo cum reperifTem ita feriptum, Non poteris ftBitiforetibus, femprqueante hiclocus mihi fufpe&us fuiiTet, n o n
dubitaui quin Uxc eiTet v c r a , & germana Lucretiana fcriptura.Nam vulgata plan inepta eft. non difsimulabo tamen me in Vaticano ita feriptu reperiflfe Non poterisfaBisprentibus effecuiquam Vrxfdk, &c, de qua feriptura
iudicetledor.EgOjVtdicairijquodfeutiOjalterammalo. M I S E R M I S E R ] quattuor lib. manufer. habent mifero mifere, quam feripturam fi recipimus,ha:c verba crunt coniungenda cum fequentib.hoc m o d o , vna dies
infeftatibi mifero omnia mifer ademit tt prarmia vitar. N E C T I B I
E A R v M , & C ] qui non defiderat autem, non videtur carere. T V Q ^ V I D E M , V T
E S L E T O
s o P T T v s,] fie habent libri m a n u f c r i p t i , & i t a
legi dbet, no vt eft in vulgatis,/*7a. c 1 N E F A C T V M] id eft in cinerem
verfum,&difblutum. fie Nonius,qui hune verfum profert.hocautem dixit h o m o Romanus ex confuetudine R o m a n o r u m , qui mortuos c o m b u rebant. B v s T o ] #/?tfw(inquit V chus)propriedicitm'locusjn quomonuus ejl

combujius,&fepultuSy&c.iibi.

f
B 1 M v s] libri manuferipti habent, defleuimus, quod eo annotaui, v t f s p e
admoneam letorem u.pro b . & contra b . pro u.in mbranis calamo exaratis feriptum reperiri. E T I N V M B R A N T O R A c o R o N 1 s] & capitibus imponunt coronas floribus:quod erat vfitatu veteribus illis Gra>
c i s , & Latinis,vt & ex vtrifquc feriptoribus intelligere licet,& nos in corn
ment.Horatianisaliquotexpla collegimus. B R E v i s E S T H I C F R V C T V S
H o M. I A M F V E R I T ]
eorum,
d
nes in poculis. fie Apollonidcs lib. 2 . Epigramm.Gra;c. E are9'
yjv*'&)&&y hr^yv. H'OTMH X ^ W ' W'<Lfti-mixtrfav id e
longum, quo nonpotabimus : eia Corripit en nobii temporel canities. Plaut. Bacchid.
Non ubi venit in mentem, amabo:fidum viuas,
% fadas, Iampolid qnidem
ejfe haud perlonginquoml neque J$ hoc hodie
in morte id euentmwn
i
A T Q V E A R I D A T E R R A ] fie habent duo cod. manuf
& Tethianus. reliqui duo : arida terrt: npnnulli vulgati, arida torrat : mendofe.

(fMioKor' iq\ix
m
<7nKvf
tibibene
amiferh p bji
quaml
v

DE

dfe.

RERVM

A V T A L I A E

NAT. L I B .

III.*

C V I V S DESlDRIYM INJlDBAT REs]

duo cod. manufcr. habcnr,^4f ah* c.d. infres. Memmianus autem, V a t i canus, & Bertinian. rei, plane m c n d o f e , nam vel res, vel re legendum eft
pro rei. JLli autem patrius eafus antiquus, v t notant Diomcdes, Sofipater,Prifcianus, & ceteri grammatici. Iam patrius cafus quinta: declinationis fuit veteribus es, e. ei, &c i j, vt dies genit. dies, vel die, vel d i e i , vel dij.
Ennius i6*ztm.7>oftrem<tlonginqu* diesconfecerit aus. M . T u l l . pro P . Sextio.
Equits y re daturos illius dies panas. V i r g . G c o r . h . i . Libra dij ,fomriiq pares vbi
fecerit horas, Licet igitur lgre hoc loco vel re,vel res. cuius autem pofitum
pro alicuius,vt ft hajc fententia,aut tanquam ali cuiufpiam re defideriura
infideat,acremaneat. C V M P A R I T E R M E N S E T C O R P . ] C d o r mimus altum & placidum fomnum. N A M L I C E T A E T E R P E R
N O S ] N a m licet per nos,&c.id eft non recu(mus,vel non obftamus,quo
minusitafit aetetnus fopor. ficlocutus eft, vt cum dicimus,/>fr meftertaslicet. per me trabantur pedibus omnes ra'.id eft n o n impedio quo minus ftertaS:
non reeufo quin omnes rei pedibus rrahantur. N E C D E S I D E R V M
N O S T R I N O S A D F I C I T ' VLIVM](icrepofuijCiimvulgatorumalij
habeant attigit, alij indtgit. manuferiptiautem adigit : quod deprauatum eft
exadficit. E T T A M E N H A V D o^v A cxy A M ] cum dormimus (inquir)
nofmecipfbs non requirimus,neque vitam noftram, neque vllo noftri d e fiderio afficimur : & tamen corpora prima, ex quibus animus nofter c o n ftat,non long aberrat motibus fenfiferis, heque tota anima foras eiecla
eft: quin ex fomno excitamur, & expergifeimur. Q u a n t o minus mort,em
ad nos pertinerc exiftimandum eft,in qua nullus CenCas remanet? H A V D
3

e^y A t y A M

N O S T R .

T. I L L A

P. A R T . L O N G E "

A B ] nam

fi

ni-

mis log aberrarent,& fi omnis anima effet foras cie&a : tum mortuus effet homo,tmquc iacrct iterno corpus perfufum frigore leti, vt ait li.4.
s i M I N V S E S S E P O T E S T , & C ] fi poteft efle aliquid minus eo,quod
nihil e f t : quod certe non poteft. D I S I E C T V S ] dife&io^difsipatio.
c o N s E Q V I T V R L E T O ] quidam doti legunt letum. libri aut omnes
habent/#<?.quodintcrpretor,inleto,feuinmorte,velperletum.
E I P E R G 1 T v s] expergitus [inquit Feftus,) ab alio excitatus : quemfolemus dicere expergefa&um. Lucill. fomno pueras cum manh expergilu clamas. Diomedes: expergifeo;experrec~lus: expergor expergitus* F R I G I D A qjt E M , & C ] frigida vita:
paufa: id eft m o r s , quai eft v i t x interruptio & ceflatio. Itaque recte dixit
fiigidam. vt fup. eod. lib.gelidi veftigia leti. & lib, 4. Jleterw) corpus perfufum
frigore leti. fie Virgil. lib. 4. n e i d . Et cumfrigida mx>rs &c.
t

Denique fi vocem rerum natura repente

"Mittat^o* hoc alicui noftrumficincrepet ipfa:
Quidtibitantoperejmortalis^cjuodmmn^gris
LuBibm indulgesejuid mortem congemis,acfies*
Namfigratafuit tbi y ita anteac~ta,prwrque,

258

__'

T .

I V C R E T I

C A R I .

Et non omnia pertufm congefta quafiinvas

Commodaperfluxere^diqueingrat intertere:
\
Cur non,vt plenm vitconuiua,recedisf
Aequo animoque capisfecuram pu ltquietem^.
Sin ea qufmBm cunque es, periereprofufa:
Vitdque in offenfuft:curamplm addere quris,
7{urfum quodpereat
ingratum occidat omnet
Nonpotim vit fnem fais,atque laboris f
Nam tibi prter ea quodmachiner,inuenidmque
Quodplaceat,nihil eft: eademfunt omniafemper*
Si tibi non annis corpus iam marcet,& artm
ConfeBilanguent-.eadem tamen omnia reftant,
Omniafperges yluendo vincerefiecla:
Atque etiam potiusft nunquamfis morituvus,
QuidreJj?ondeamm,riifiuftammtenderelitem
Naturamf & yeram yerbu exponere caufam'i
At,quiobitum lamenteturmifer amplim quo:
Non merttb inclamet m agis, voceincrepet acri?
Au fer ab binclacbrymas barathro, o* cope/cequerelas..
Grandior hic verfiiamfeniorque queratur:
OmniaperfruBus vitaiprm'ia marces :
Sed quiafemper aues,quod abef:prfentia temnisi
Imperfecla tibi elapfa%ingratdque vit.
Et necopinanti mors ad caput adftitit an,.
Qukmfatur,acplenmpoftis difcederererum.
Nunc alina tua tamen tate omnia mitte:
Aequo animoque,agedum,iam aliys concedemeceffeft^
lure(ytopinor) agat,iure increpet,inciltque.
Cedit enim rerum nouitate extrufa vetuflas
Semper>& ex aliisaliudrepararenecejfeft: '
Nec quicquamin barathrum,nectdrtar.adedituratra..
Materies opus eft, vt crejcantpojierafecla:
Qu tamen omnia te vitaperfunclafquentun
1

mal,0*

DE

R E R V M

N A T.

I B.

I I I.

ltf

Nec minus ergo an bcflulm tu^cecidhe^cdmtque.

Sic alid ex alio nunquam dficit oriri:
Vttdque mancipio nulli datur^omnibus vfki
Qjf I D T I B I T A N T O P E R E] CJCTWOT maA naturnd eft rario,in qua
facir naturam cumhorninenimium vitarcupido,mortmque horrente l o quencenijgrauifsimquc,atqueacerrimaobiurgationevtetem. P E R T V SVM
C O N G E S T A
Q V A S I
I N V A s] qud nihilcontinet, quodque
nunquarn expletur. infr : laticem pcrtufum congererein vas, &c. A T Q_V E
I N G R A T A I N T E R.Jetfi n 5 ingrata inrcrierc. C V R N O N , V T P L E N v s] imitacus eft hune locum Horat. faty.i. lib.i. Inde fit ut ra quife vixifche.itum Dicat,& exaBo contentm t empare viu Cedat, vti couiua fatwjteperire queamus. Marius(vt refert Plutarchus in Mario)cannosduos & feptuaginta vixi(Tet:fepties conful primus omniu renunciacus, ac declaratus fuiffef.fuam fortunamdepIorabat,quafi morreoccupatus ant qum ea,qu
cupiebat,affecutus efTet,qua;que cogitabat, perfeciflet, vita e x c e d e r c m a
inexplebilis vita? cupiditas homines tenet. Mclius P l a t o , qui moriens G e nium fuum, fortunamque fuam laudabat, primm qud h o m o , non fera:
deinde qud Grxcus,nont>arbarus : poftrem qud atate Socratis natus
eftet. S I N E A , Q J V A E F R V C T V S C V N Q ^ V E E s]id eft
fineaomnia
c o m m o d a , qua; in vita percepifti, tibi memoria effuxerunt, v e l te n o n
expleuerunr,& viuendo in aliquas ofFenfones incurrifti, cur amplius addere quserfs ? cur vitam producere & prolatare cupis ifruBus autem e x c u dendumeuraui fecutus au&oritatem librorum manufcriprorum,cumin
vulgatislegatur/?#s mendos .fruBusfum enimpraneritum eft v e r b o
fruor. M . T u l l . in Hortenfio. & humanitatc fumma perFructus eft. v i T A Q_y E I N o F F . ] & (1 vita eft in ofFenfu, id eft in ofFenfione, v e l , v t
quidam legendum cenfenr,in ofFenfa,id eft fi in vita offendifti, & incurrifti in aliquas difHcultates,& res aducr(s.in ofFenfu autem repofui, cum in
omnibus fere \ihx.offenfo reperifrem,m emor peruerfa: librariorum illorum
confire*udinis:qui o pro u : & u pro o feribere folebant.Qud fi legimus inojfenfii'jisjfenfaacp'Kndum erit pro ofFendiculo. N A M T I B I P R A E T E R E A Q _ V O D M A C H I N E R ) nam quod tibi prtcrea excogitem,aut
fabricer,aut comminifcar,quod ribiplaceat,nihileft. machinari dixit Latin,pro eo quod Gxxci ^ ^ V A ^ dicunt. Plato in G b r g i a \ Si %K$ tM'%tn7v OTRS av Jwp'jyip.iy ,ttt / JIKIW Ip^SpoVnd eft fi autem venerit in iudici,
omnis ineunda ratio, omnifque machina adhibenda eft, vt efFugiat, & v t
ne d e t p n a s . X e n o p h .
muf.t.Yiv S i v s j3i\77y uniw,Stt'ppe $?,
y xZf,cAs'j n Mam -ri* ky&S&xJlet /uayt^kv^iKeiVOf kpuo~(i TSTB u#ya.i$ijQfy
m kmthitrif 7DV hsrk g&hiiova,id eft Si quis autem eo melior exiftat, b o n o anim o es Cyrernon crit tibi necefe cum viro b o n & Ford pugnare : fed illc
v n u s huic rei fatis ert,omncm ad hancrem roachinam adhibens,vt virum
fe meliorem de medio tollat.SicPlaut. Captiuis: nequeiamfernarefalm, Si
yotjnepotejluieccopiajljjift ft aliquamcordemtnnor jLfiuam. quam maum
}

Kk

l60

T.

L V C R E T I I

C A R I

{M^t/lui

quid machiner?quidcommimfcar mifer ? P o l y b . lib. 1. KT afalw vhfucw cviai

e?; T7O
Jiwantv. id efl nque vlla aliam ad hoc mac
pote, E A D E M S V N T O M N 1 A - ' S ^ M P E R ] facctifsimus extar apud
Lucian.Mcnippi & Chironis dialogus: in quo C h i r o n jnterrogatus M e nippo q u a m o b r e m ^ m n ei immortali effe liceret, mori maluerit, refpon*
dct perpetuum rerum tenorem, & fimilia omnia fuo tempore vicifsim recurrentiavita: fatietatem (ibi peperifle. o ^ y I D R E S P O N D E A M V S J
omnes quidem libri tum manufcripti,tum typis exeufi habent reffondemus.
fed videtur legendum vel quid refpondeamus, vt e & a coolefcantin vnam
fyllabam,vel refyonderimus in praiterito coniuncliui. A V F E R A B H I N C
L A C R Y M A S
B A R A T H R O ] barathron efl h o m o infriabilifsime, atque auidifsime.fecutus fum autem hc libros manufcriptos,qui partim habent ^wr^partim W r f ^ w q u i b u f c u m confentiunt nonnulli rypis exeufi. vulgati autem habem,barde. Iam bar dus idem valet,quod ( l u l t u s , & i n g e nio tardus, vt docent Feflus, 5c N o n i u s . S e d ego hoc locobaratbro legendum puto jitmqucapud Horar. Mendici mimx baratbrones bocgenus omne.
G R A N D I O R
H I C V E R O , Sec. ]fi.quis v e t o natu grandior queratur,
quod fibi fit moriendum: fie eum increpabit natura. Omnia perfruBus yita
prxmiamarces'd eft omnibus vita; pra?miis perceptis, atque in vita degenda
abunde gufiatis,ia'm a;tate confetus es.perfruBus autem l e g e n d u m , n o n
perfunBus \ verboperfmor vt fup. diximus. C u m hiscongruunt illa Eurip.
in A l c e f l . M i w
'vyf^
y

olyigorns
Sti#yYt.
tyfufiK^H bdyt*.TQt>
y

A B E s T ] videlicet futurum. 1 N G . R A T A Q J T E v 1 T A ] & non grata,

neque tibifatisfaciens. A N T E Q J T A M s A T V R , ] Horat.fcyra,quam
fupr memorauimus. Cedat vti conuiua ftiur, N V N C A L I N A T A M E N ] fie Horat. epifl. i . lib. 2. in extrem. Viuerefirece neficis decede peritis.
Lufifttfatis,ediftifatis atquebibifti.Tempusabiretibiefi &c.
I V R E
( V T O P I N . O R ) A G A T ] iure tecum fie loquatur ; vel iure tib hanc litem intendat.
1 N c 1 L E T Q_V E ] incilare ej increpare, yel improbare, atque ineufare, inquic
Feftus, Attius Meleagro. Quique non mefyernensjncilansprobris,fermoneindcorans turpifama dijferret. Pacuuius Dulorefte. Si quis bac me orationeincilet,
quidre(]>ondeam\ Luciliius. Hune Cas quoniam incilans nosledi' vicijsim. c E D I T
E N I M R E R V M NoviTATEJficHorat.epift.adPifbn,fiffiluai
foliispronosmutantur in annos &c. ad quem locum lege fi vacas,qua; annotauimus. N E C Qjy 1 c ojr A M ] id efl nec quicquara in nihilum interit, vc
docuit lib.i. fed omnia refoluuntur, Se reuertuntur in corpora prima. Hue
accedtt y tique qu&queinfua corpora rurfum Dijfluat natura neque ad nihilum in~
terimatres. D E D I T V R
A T R AjadoramlibriBertin.afcripteratnefcio quo emendatore, decidit. in ipfo contextu feriptum ddit : in v n o alio
manuferipto integrum incft -decidit : in vulgatis deditur : quos feeutus fum..
decidit tamen p r o b o . M A T E R I E S O P V S E S T ] ficip. lib. 2. locutus
eft. S w e licet nil principiis opus ejfe c u / o w . M . T u l l . e p i f l . ad u r i o n . l i b . 2.
dux nobis & au&or opus eft, & eorum ventorum/puospropofui moderator quidam,
e*r quafi gubernator, Q J A E T A M . E N O M N I . A , & C ] qua; tamen omnia..
y

>

DE

RERVM

N AT.

I I B.

I I I .

v b i vita defuncta fuerinr,te fequtur, & morientur,'vt ru. N E C M I N V S

E R G O A N T E H A E C
c^v A M T v.] hic vcrfus vari reperitur & fcriptus &imprefTus in codicibus. alij enim habent qukm tu,cecidere vt e x c u dendum curaui: \\'),qum nunc, alij quant tune, alij qum cecidere, ira vt facile appareat mendum fubefTe in particula tunc^sxx. nunc.cgo tunenon p r o b o .
/#,autwc legendum cenfeo,ita tamen vt,( legamus qum wc,Iegi velim
antebac : fi qukm tu, ante bac : quorum vrrum fit melius, iudicet letor. c o dices quidem trs manuferipti habem,quhn tu. Horariushune Jocum mutuatus eft epift. ad Pifones. Multa renafcentur,qunticcecidere,cadntqne Qwe
nuucfunt in honore vocabua Ji volet vfus. s i c A L I D E X A L I O ] alid pro
aliud,ab antiquo nominatiuo alis. de quo fupr ad ill verfum lib. i. Quando alid ex alio reficit naturajtec vllam,&c. D E S I S T E T ] fie habent libri manufcripti,& aliquot typis imprefsi. v r T A'QJ? E M A N C I P I O N V L L I
D . ] ideft (vtloquunturrecentiores iurifcfulti ) nullidatur
vitxproprictas,fed vfus,aut vfusfru&us rantm. mancipium dicTrum eft manu capiendo. Iraque mancipio ea accepifle dicimur, quorum dominiura nobis quarfitum eft, feu quorum domini fumus per abalienationcm aliquam, videlicet per emtionem lege mancipi fcruata,aut per donationem, aut per in iure cefsionem ; & tes mancipi dicuntur, quarum dominium ab alio in alium.
transferri poteft,qua?quealicnari poflunt : 5c mancipio dare, eft rem mancipi,puta,fundum, domutn, equum, feruum alienare per traditionem, ita vc
praeftare debeas e m t o r i , aut per in iure cefsionem. M . T u l l . T o p i c . Finge
mancipio aliquem dedtffe id quod mancipio darinon potefl : num iccirch id eiusfatlti
eft, qui accepit\ aut num is, qui mancipio ddit, ob eam rem fe vlla re obligauit ? M .
H
Curiusad C i c . lib. 7. epift. Sumenim x%**
(id e(t vfu quidem) tuus:
KW<TH Ji (ideft poflefsione Se mancipio) ^ttici noftri. Ergo fru&us efl tuus:
mancipium veroillius. M . T u l l . a d C u r . eodem lib. Mticiquando proprium te
ejfedicis mancipio>& nexu, meum autem vfu & fruBtt contentus iftofum. ldenim
tniufque proprium eJ quo quifquefrmtur atquevtitm.Vh\xtws Curculionc. htis
tibi hanc ddit mancupiolaut vnde emtfti ? facfciam.
S

'

%effice item qukm nilad nos anteatla vetufias

I
Temporis ternifuerit qum nafcimur>an.
J
'
6i
Hocigiturffeculumnobis naturafuturl
l
Temporis exponit.pofl mortem denique nofram
y
'Num quidibi borribile appret? mm trijle videtur
Quicquam*.nonne omnifomnofeemius extat ^
Atque ea nimirum qucunque Acberunteprofundo y "f-*/it
Proditafunt ejfejn vitafunt omnia nobis.
Nec miferimpendens magnum timet arefxum
Tantalus (vtfamafl) cajfaformidine torpens.\.
y

t (

Kk

Z^l

?
slc/*w
s-efT?
Xi/tJ<

j"

T.

L V C R E T I I

C A R I ,

,<~^j Sed mam in vita diuum metus vrget inanis

Mortaletsfajumque ttmcnt,quem cunqueferatfors.
^ *Nec Tityon volucres ineunt cherunte iacentem:
'Nec,quodfub magnofcrutentur peBore, quicquam
Perpetuam autem poterunt reperire profeB,
Qumlibet immani proieBu corporis extet,
Qui n onfol A nouem differfis iugera membris
Obtineat,fedquiterraitotius orbem-,
Non tamen aternum poteritper ferre dolorem:
Necpraberecibumproprio de corporefemper.
Sed Tityos nobis hic efl,in amore iacentem
Quem volucres lacerant,atque exejlanxius angor:
Aut alia quauis fcinduntcuppedinecura.
Sifyphus in vita quoque nobis ante oculos efl,
Quipeterek populofdfceisfkudfquefecureis
Imbibit: femper viBsjriflifque recedit.
' ^Nampetere imperium quod inanefl,nec datur vnquam:
Atque in eo femper durum fujferre laborem:
Hoc efl aduerfo nixantem trudere monte
Saxum,quod tamen kfummo iam verticerurfum
Voluitur,aplani raj?tim petit aquora campi.
t

i
R E

s p i c E ] rtro afpicc tempus prtrit uni.

O^VA^M

N A S C I M V R .

A N T E ] a n t q u m n a f c i m u r . J H O C I G I T V R S P E C V L V M ] vt,quemadmodum prsteritum tempus,quo non Fui mus, nihil ad nos pertinct, ita.
neque futurum,quo n erimus,quicquam nosatringat. E X P o N I T ] proponir.forisponir,&cxpromir. P o s T M O R T E M D E N I Q J E ] h x c c o
iundt lego cum fupcrioribus. N v N QJV I D I B. r , & c . ibi,nempe in t e m pore praterito, quo non firimus. A T Q_V E E A N I M I R V M ] hiclocus
eratdeprauatus in omnibus libris imprefsis^integer & incorruptusntrib.
codicibus manufcriptis.quos fccuti fumus.accedit Prifcianus,qui lib.i. hc
verfum italegit:^f^efrf nimirumqucunque^Acherunteprofundo, v b i docet
^icbmwte legendum per u,non Ucherontcipcr o.idque more veterum. A r que ea(inquit)omnia qua?pota: prodiderr efle apud inferos,Tantai,TitijjSifyphi.Danaidum pcenx, Cerberus,Puria;,Tartarns & c . funr nobis in
vita,nfque viuos exercent,lacrant,excrucianf, extcrrenr,fodicanr. Ai
t u n e locum pertinent, quijffcribit Seruiusad illum vcrtum, Cerme(r<tt,per
i

DE

R.ERVM

N A T . L I B .

6.

I I I .

SANE
EJFE

totanouem, &c.libro
i n e i d o s , his v c r b i s .
de bis omnib. ebus mire
teddidit rationem Lttcretius, c? confirmt in noflu
vitd omnia qtt finguntuY de
inferis.dicit enim Tityon amorem EJFE>boc ej hbdinem : qrt<t fecundttmpbyficos,
medicosiniecoreeJl vtrifusinjflene,iracundiainfelle O'C.
N E C M I S E R
IMP E N D E N s] Eutip.Oreflc.K8pu?? vsfTstooyT* fei/uaYttV7i7ft hennTv. j x
ifvu TZWTJU JHIW. Scd apud Homerumaliapoena Tantalus afficitur : quam
Horatius attigit faty.r.lib. i.Tantalus labrisfitiensfugicntia captt Flumina.
M . T u l l . Tufcul. q u x f t j i b . i . mento fummamaquam attingens,fiiieneBus
talus. C A S S A F O R M I D I N E ] inani mctu. c^v E M C V N o^y E E E R A T r o R s]ita legi dbet : & ita feriptum eft in libris antqtiis. N E C
T I T Y O N V O I V C R E S ] Horat. o d . 4. lib.3. Incontinentis nec Tityiie'
CUY Bjlinquit aies nequitix additus Cufios. N E C
QJV O D S V B M A G N O ]
nec ccrtepouentjautpofTunt perpetuo reperire quicquam,quod fb T s t y i
pectorefcrutentur,& pafeantur. QJT A M L I B E T I M M A N I , & C ] quantumuis magnum terra: fpatiurafuo corpore occuper.dequo fie Virgil.6".
fev tt a noucm cui iugera corpus Porrigitar: roftrfy immanis vultur adunco Immovtale iecuY tundens fecunddque pnis VtfceYd* &'c. S F D T I T Y V S
N O B I S ]
amator(inquit) T i t y us eft. lege Macrob.lib.r.cap.io.in fornn. Scp. de inferorum pnis. C V P P E D I N E C V R A E ] codex Vatic. Mcrara. & Ber>
tin.habent cuppedine cara.quos fecutus fum. ali j , & pleriquc vulgati. torpedu
necura. s I S Y P H V S ] ambitiofus ( i n q u i t ) i n h a c v i t a Sifyphuseft: Q J I
jp E T E R E A P O P V E F A 5 c B i s] qui petere populo honores, i M B I B I T ] imbibit petere, id eft induxit in animum petere : hocfbi perfuafir,honores efle petendos.certum ac deliberatum ei eft honores petere.fic
loquitur lib.
vt ex ira pcenaspetere imbibt
& ita M . T u l l . orat.pro
Q u i n c t i o . Qupdfifacerenolit, atqueimbibeYit eiufinsdi rationibus illum adjticti
conditiones perduceve :fefe nihilpvecari &c. fie enim hic locus legendus, & ita
impreflum eft in libris Manutianis.fed hoc de verbo lege cap. f. lib. i. V a riar.lection' M . Antonij Murcti. E T S E M P E R V I C T .
T R I S T I S Q J V E R E c E D i T ] Horat.epift.ad Quint.lib.
i.ponemeumeft:pono,tYifiify ,
recedo. A T Q V E I N E O S E M P E R D . s.]cod.Vaticanushabet,jify
^oy2w^-,drc.IccircoEpicurusncgabat fpientem ad rcmp.acceflurum.
Horatius in ea, quam m o d o commemoraui epiftola, pulchroftendit p o pulareishonores eueadmodumincertos,fluxos, & caducos. Paufaniasin.
tticis hocampIius,grauiter afTeuerat,nond.utn cuiquam,qui fefe effus ad
remp.gercndam contulerit, fefeque aura: populari crediderit, optabilem
exitumcontigiffe.verba eius funt h x c : Ev SifMi Kixtyj^u JBW3,a$A& k$S8(
ia7Tioirmif7n>MTti(tP,)y m<&i ^OTf*fyw TW <T eA//,*77w T^KanTiKi^sm, H O C
s T A D, v E R s o , Sec] hoc facere(inquit) eft nixantem aduerfo monte,
faxum trudere.fic de Sifypho vtus quid pota,apud M . Tu\\quod Sifyf>bt verfkf SaxumJdans nitendejieque proficit hlum.
i

TAN-

6.

METS.

Deinde animi ingratam naturam pdfierefemperr

Atjue explere bonis rm Jatkrque nunquam:.

G\

T.

L V C R E T I I

C A R I

Quodfaciunt nobis annorum tempora, circm

Cum redeunt-.fietufquef erunt,variofque lepres,
Nec tamen explemur vitalfruBibus vnquam:
Hoc (ytopinor) idefl, uoflorente puellas
Quod memorantjaticem pertufumcongerrein vas:
Quod tamen explerinulla rationepotefiur.
Cerberus o* FurUiam ver,& lucis egenus
Tartarus borriferos eruBansfaucibus ftus,
Hc nequefunt vfquam nequepoffunt effeprofeBo.
Sed mefus in vit a pcenarum pro maie faBis
Efl infgnibus infignis,fcelerifqueluela
Carcer,& horriblis de fdxoiaBudeorfum,
VerberasarnificesjrobuSipixJlaminaytedce:
Qu tamen & fiabfunuat mensfibi confiafaBi
Prmetuens>adbibetflimulos,torrtquefiagellis:
Nec videt interea,quiterminus effe malorum
Pofit,nec qufit pnarum denique finis:
Atque eadem metuit magis bcne in morte grauefcant:
Hinc Acherufiaftflultorum denique vita.
3

D E I N D E

A N I M I

I N G R. N A T .

p.] deinde (inquit) animum pafce

re f e m p e r b o n i s r e b u s , & n u a q u a m iis r e b u s explere, neque fatiare, q u o d

fie c u m r e d e u n t i b u s annis tt rerum,quas terra parir, c o p i a f r u e n r e s , n u n q u a m e x p l e m u r t a m : h o c eft a q u a m in d o l i u m pertufum c o g e r e r e : q u o d

d e Danai puellis fabulantur p o t x . N o n i u s Marcellus h o s verfus p r o f e r t

i n verbis explere & fatiare: a t q u e itainterpretatur,e*/>/m ^/^# animum bo,

nis rebus,fdnunquamfatiare\ quai e x p l e r e fit m i n u s , q u m fatiare:fed e r r t ,

m e a quidem f e n t e n t i a . A T Q V E E X P L E R E B O N I S R . s.] o r d o .
atque e x p l e r e n u n q u a m ^ n u n q u m q u e fariare b o n i s r e b u s . h u n e verfum

profert Nonius ( v t dixi ) d u o b u s l o c i s . Taleis deferibit lenas Argyrippus

ille a p u d Plaut. Afin.qualeis hc Lucretius h o m i n e s n i m i u m vira; c u p i d o s ,

Se infinita v i u e n d i cupidicate ardenteis. Qui modufi dandi ? nam nunquam tu

quidem expleripotesModo cum accepifti,haud multo pofl aliquid quedpojcos,paraf.
C I R C V M C V M R E D E V N T J c u m reuoluuntur, In ^pi^vm. e x q u o
appcllanrurwwu-re^quaiiin fe redeunres, & a n n i ^ ^ w / / - W a b H o m e r o
dtCti,qua( <e*7nkfrff>oi. L A T I C E M P E R T V S V M C O N G . I N
V A
Horat.od.n.Iib.3. tudit Lyde feelus, atquenotas Vtrginumpanas, & inane
lympb* Dolium fundo pereuntis imo, Serdquefata. p o T E S T V RTjta o q u e bantur
t

S ]

DE

RERVM

NAT. LIB.

I I I .

2.6$

bantur veteres,cum iungebatur huic verbo infnitiuus pafsiuus. Pacuuius.

fiquapotefiurinuefiigari via. Quadrigarius znxxA.yAe'omemorari no potefiur.
Cadius lib.i.annai. Cum iurefinepericulo bellumgeripoteratur. Virg.^neid.8.
Quodfieriferrojiquidve potefiur eleBro. fc enim legunt N o n i u s , & Prifci-
nus rclamante Politiano,qui legendum contendit,poteft electro, s c E L E R I S Q^y E L V E L A ] & carcer feeleris expiatio, & pna. Sic ego hc
locum e x p l i c o . Sed nonnulli codices typis exeuf, in quibus funt Aldini
a n t i q . & quidam manuferipti, hzbtntfcelerifquenumella. Eft autem numejl a ( v t d o c c t Nonius) machins genusligneum ad diferuciandosnoxios c o paratum, quo & c o l l u m , & p c d c s immittunt. Feftus autem feribic gens
effe vinculi,quo quadrupdes deligantur.Plaur. Afm.Herues, catenas, car ce*
Yem,numetlas,pedicat boias. E g o quid fibi velint hxcjcelerifquenumelU,
non
video, quare vulgatam & receprara p r o b o . E T H O R R I B I L I S
D E
S A X O I A C T V ' D E O R S V M ] 1 C reftitui facili conie<ftura dutus. N a m
cum reperifemn quodam cod. peruetufto iaBus deorum fxpquein hoc
loco hxfiflem, neque vidercm quo pertineret vox eorum, facile addu&us
fum,vtreponerem/for//.neque eft quod quenquam m o u e a t , q u d h o c
loco fit trifyllabum : cum in i . lib. fit difylIabum,ibiN<w fer aqua* quacitnquecadunt,atque ara deorjum, & item alibi, fit enim hoc idem in aliis v o c i bus,vt in
m o d o fint difyllaba, m o d o trifyllaba,vt hoc lib.fup. Conturbatur &(vt docui) diuifafeorfum, DifieBatur eodem silo &c. l i b . 4 . ^ierjdquodnos vmbram perbtberefhemus. & lih.l.Quin vacuum per inane deorfum cunBa ferantur. deiieiebantur autem de fxo Tarpeio
perduellionis rci,idque iuffu tribuni plebis. Horat. faty. 6. lib. 1. Deiicereg
fcxo ciueis,&tradere Cadm\ R o B v sjrobus (vt docet Feftus) dicituris locus,
quepracipitatmmaieficiorum genus, quodant aras rtbufiesincludebatur. L A M I N A ] lamina candens. Horat. epift. ad Vaalam. Scilicet vt ventres lamna
candentenepotumDiceretvrendos. P R A E M E T V E N S ] a n t e qum ft d a m ^
natus,autaccufatus metuens. H I N C A c H E R V s
A ] ex hoc (inquit)
ftulcora vitafit anxia,follicita,a:rumnof, omnibus denique pcenis &; cruciatibus refcrta,ita vt videantur viui eas pnas perferre, quibus Tantalus,
& Sifyphus,5cTityus,&Danaides Sic. afficiapudinferosputantur,
s

fueuirjfuadet.feorfummempejVt
t

Hoc etiam tibi tu te interdum dicerepofiis:

Lumina fis oculis etia m bonus Ancu' reliquit,
Qui melior multis qudm tufuitjmfirobejrebus.
Inde alij multi reges rerumquepotentes
Occiderunt magnis qui gentibus imperitarunt.
i lie quoque ipfe viam qui quondamper mare magnum
Strauitjtirque ddit legionibus ire per altum,
Ac pedibusfalfas docuit fuperire lacitnas: '
Et contem]it>aquis infultans.murmura pontii
l U

1CS

T.

L V C R E T I I

C Al

I.

Lumine ddemto animam morbundo corporefudit,

Sdpiddes bellifulmen,Cdrtbdginis borror, '
Offd ddit terrproinde defkmulinfimus effet.
Adde repertores doc~lrindrum,dtqueleprum:
Adde Heliconiddum comitsquorum vnus Homerus
Sceptrdpotitus,eddem aliisfopitu quiet eft.
Denique Democritum poftqudm maturavetuftas
Admonuit memorem motm languefcere mentis
Spontefud leto cdpttt obuim obtulit ipf.
Ipfe Epicurus obt decurfa lumine viu,
Quigenus bumanum ingenio fuperduit,0* omneis
Prslmxhfiellas,exortus yti tberiwfol.
Tu vero dubitdbis,& indignabereobire,
Mortud cuivitd eft prope idm yiuo,dtque videntii
Quifomno pdrtem maiorem conterts ui
Et vigilansftertisjjec fomnid cemere ceffas
Sollkitkmque geris cajftformidine mentemf
Nec reperirepotes,quidfit tibifiepemdli,cum
Ebrius vrgem multis mifer indique curis,
Atque dnimiincertofluitans errore ydgdrisf'
y

H o-c E T I A M T I B I
v T E]Prfcribithc quardam,quar magnoper
valent ad rnortem arqno animo ferendam,cum recordemue viros praeftantifsimos, p o t e m i f s i m o s , & clarifsimos eadem conditione vfos efl. L v M I N A
s i s O C V L I S E T A M ] ficreftitui ex.aucT:oritar.e qwattuorjli-'
brorum manufcriptorurn./f autem antiquum pro fuis: quemadmodu/ww
p r o e u m pofuitEnnius
lib.
vAt
Idem Ennius.

\\b.i.JLttenon,vt
2. ftpfum ejutt dederat
CmfiithindehcipYo
mm perjincn
daiiuum
cafum
bonus
reltquit.
6. qui
gnis legionibut impeiiu
jidditempo,
opmpigro riuu
pttreere
m

Haec fer

cretium hune verfum ab Ennio mutuatum efle. M A G N I S ^y i G E N T I B V S I M P E R . ] imitatus eft hune verfum Horat. faty.
lib. i.

p o h t o iunto, Athoneperfoflb maria ambulauit, terrmque nauiganit, vc

narrt Herod. P o l y h y m n . D o c v i T ] tralatio. fie Ioquitur Horat.epift.
ad Villicum :
idem epiftiad Pifon.Sf

DE R E R V M
M A T .
L I E .
I I I .
26*7
Do&us iter melius. S Y P E R I R E J A C habent quattuor libri manufcripti:&:
italcgdum. E T C O N T E M S I T A Q ^ V I S I N S V L T A N S
M V R M . ]
& infultans aquis, contcmfit murmura ponti. aquts autem l e g e n d u m , n o n
equis,ii hiftoriam fpedl:es,qua: efl:apud H c r o d o t u m P o l y h y m n . v b i narrt
ille X e r x e m indignatum quodaudiflet pontem i n H e l l e i p o n t o f a d u m ^ o
orta fieua tempeftate efTe difturbatum, & contritum,iufsifle trecentas plagas fludtibusinfligi, & mare verberari, Se compedibus cftringi,cum quidem i j quibus hoc negoci j datum eflet, talia qudam loquerentur obiutgantes,
-mt)y vJkp,
*JVV <n&( imyn aJim
' iy
$ Sepf w
fin. <m $ >(p iitdiLU
ot Zftif iy^pw-roy
, f tvn Jbhtfan iy
m-m^Zi
id eft aquaamara & falfa.dominus has de tepnas fumit,quiaeum iniuft la?ffti,nullaab e o accepta iniuria: 8c rex quidem X e r x e s te traiieiet ve
lis nolisrmerito autem tibi nemo h o m o facrifteat, vtpote qui fis fluuius do
lofus & (alius. Iam infultarc eft contumeliofe quippiam in alterum aut dicerc,aut facere. Virgil. ^Eneid. 8.nequefinitimus Teugmius vnquam Huic cafiti infultans tt ferroftua dediffet Tuner*. idem 10. Cernis vt infultent Bjttuli,
Horat.od.3.1i.3.D Triami Varidtfque buflo Ihfultct armentum. A N I M A M
M O R I B . C O R P . F . } Xerxes ab Artabano interfcus e f t , cum annos
ampliusxx. Perfarum regnum obtinuiflet, vt feribit D i o d . Siculuslib.ir.
S C I P X A D E S ] Scipio.fic Horat.fty.i.lib.z.Fw* Scipiada, & mitis ftpictiaLadi. B E L L I F v L M . ] Virgil. ^Eneid.
due fulmina belli Scipiadas.
P R O I N D E
A C ] tanquam,proinde ac fi. F A M V L I N F I M v S ] ftmul
/4W/r(inquit)Nonius.Ennius. mortalemfortuna repente T(eddidit jummo regno vtfamul infimus effet, fie autem emendaui Ennij verfum, qui corruptus
eft apud N o n i u m , Famuli oy;Vff(inquit Feftus)<*/> Ofcis dependet apud quosfer*
uusfamul nomin<tb<ttur: vnde ey famika vocata. A D D E
H E L I C O N I A D v M]Adde(inquit Lucret.) Mu far u m comites,nempepoe'tas.profert hc
verfum Nonius,cum eo qui deinceps fcquitur,in verbopotior docens h o c
verbum interdum iungi cum quarto cafu,vt h c : & ita Terent. A d e l p h . Ille
autem fine laborepatria potitur commoda. Qjf O R V M V N V S H O M . s e . P . ]
id eft,quorum vnus H o m e r u s p r i m u s , & principatum obtinens. E A D E M
A L I I S s o p.] G r a c o r u m morelocutus eft.
*we/?.id eft eadem
atque alij.fie \\h.x. jltque animalibu funtmortalibus vnay
lib.4.
Kempeeadem facit &feimusfacere omnia
idemfacit occidenti. D N I q j t E D E M O C R . P O S T Q ^ . M A T . V E T . ]
Democritum,cum centum & nouem annos vixiflet, primo mortem p r o pinquam dies aliquot nidore panum rerardafle: deinde fpote fua mortem
oppetifle traditum eft. A D M O N V I T M E M O R E M ] fie emendaui, recla
niantibus codicibus omnibus, quin autem ita fit legendum n c m o d o d t u s
dubitabit. notum prouerbium memorem mones ,feuadmones. Plaut. S t i c h o .
.capticonfiljmemoremmones. I P S E E P I C V R V s.]I pfeJtstT'f O^&Udictutn
Se ipeai'ijxar.illud autem alterum,i^/f,quod anteccdit,idcm valet quod v i t r o . N o n enim Democritus diem mortis expeclauit, fed anteuertit, Se ca' p u t ei vitro obtulitmifi quis dicat legendum obtulit ipft, vt cohxrcat cum

L\fw&y, J\(miT}f<mi,JiK
me&v
^etcihdt
<hc
.K(w$

6.

-nTur^-mis

eadmque.Sz

turpi.Sc WotTiX.lnuitumquiferua

Ll

2,68
T. L V C R E T 1 I
C A R I
voce/o,mancnte eadem fententia. D E C V R S O L V M I N E
V I T A E ]
dax tralationes difsimiles concurrentes,& tanfufa:. nam deewrrere fpatiu
vita!,feu decurrere azutem,tralatio eft curforibus. Terenr. Adelpti, Kam
ego vitam duram, quam vixi vfque adhuc,prope iam decurfi f]><ttio, mitto-, Plaur.
Scho.Qjtid mibi opttseft decmfo ftatio cum eU grere bellum\ M . T u l l . pro
Quinclio:prope aBa iam tate, decurfdque.iam lumen viu altra tralatiaefU
Ita decurrere lumen v/taduas continet tralationes permiftas.ilmile quiddam
nott M.Anton.Muretus apud Catull.ad illum XocMvn^loquentefepeftbilum
edidit
Ad fafelum. E T o M N E I s P R A E S T I N X I T s T E L
hc codices raanufcripti, neque cum imprefsis, neque ipfi inter fc confentiurif.fed alij h a b e n t r ^ ' x , alij reftrinxit, alij extinxit. E g o autem partim
his feripturis con(ideratis,atque inter fe comparatis, partim fententia L u cretij exquifita non dubitaui reponere P / ^ ' J W Y , v t f i t p r a r e r i t v e r b o
Trdftinguo: quod verb librariorum cupa pn tota lingua Latina delctu
efft,nii e g o a N o n i o Marcello commonitus reftituiftem. N a m vbicunqueapud M . T u l l . P l a u t u m , & ceteros legiturpratftringere^Sepuftrinxit o c u lorumaciemjlegcndum eft
t
p o u t u m pra; Se ftinguo.quo verbo vtitur Lucretius lib. i. Se 4 . Prflinguere autem ( v t d o c e t N o n i u s ) valet obtenebrarc. C u m i g i r u r h o c l o c o
Lucretius innuat Se fignifcet Epicurum aliorum omnium philofophorum
nominis fpIendorem,& gloriam obfcurafle,atque (vt ita dicam ) obtenebrafle.quemadmodum fol exoriens ftellarum fulgorem obfcurar: dubirari
non poreft,qutn legendum faprftinxit, non reftinxit^at extinxit. non enim
folexoriens ftellarum fplcndorcin extinguit, fed duntaxat praftinguit.
reftinguit autem multo minus.nam reftinguere de ardore, aut colore dicitur,non de lumine,aut fulgore.Prxftinxit igitur hc legendum. A c fententiam meam adiuuat M . T u l l . lib. i . de nat. D c o r . Sol diBus vel quia folus ex
omnibusfideribus eft tantus,vel quia cum eft exortus^ obfcuratis omnibusfolus appa1et.non dixit extinBis (cdobfcuratis ^idt^obtentbtxs^c^x^ind^s.

q u o verbo didfcx funt prxftigise, Se praftigiis pra?ftigiatores. hos verfus

profrs Lu6tat.lib.3.defal( (pient. Q u o s equidem verfus(inquir.)nunquam fine rifu lgre poflum. N o n enim de Socrate autPlatonc hoc faite
dicebat,qui velut reges habentur philofophorum : fed de homine, quo fano
nullusargerineptiusdelirauir. S T E L I A S ] philofbphos,
fapiteis. P R O P E I A M V I V O A T o^y E V I D E N T i]wyrc payli,
p r o u e r b i u m o l e t . T e r e n t . E u n . W x , W e y ^ / ' f w . M . T u l l . p r o Quin<5fcio.
huk cerbifimum viuo videntique funus ducitur. Idem pro P. Sextio. viuus (vt
awnt)eft &videns cum viBu,ac veftitufuopublicatus. ^fchines n&~r*
A'^Ttf.KatTTtopvTa)yg&yoiwyT&v)@\iTniV-Tay ifiuyiM$ovtpihofj&poH id eft dect
lenta videntibus, (ntientibus, afpicientibus V o b i s furtim fubftraxerunr.
' E t V I G I A N S S T E R T I S ] ( C A m p h i t r y o illeincomd.fui nomi'nis apud Plautum. vix apud mefum.Vigilam prope doYmio:vigilans fomnmviuus
&fanus intereo. C A S S A F O R M I D I N E ] inani timor, A T Q j r E A N I M I 1 N c E R T o F t. E R R , ] ordo.Fluitans incerto animi errore vagaris.
emr animiy& error mentis quid fignifccnt apud feriptores, non obfcurura

com4

praJ}inguere 8eprftinxit.

Sevigente
Se

ktv<

DE
R E R V M N A T / I I B I I r .
z
eft. M . Tul.lib. ^epiC^. ad Atuc Kam quodjcribis te audire, me etiam mentis
erwe ex dolore afftci,mibi vero mens ihtegra ejl, Horar. epi&.2.'li\).\.polme ociijlis amiciyHottfieruafiis' ait cufie extort*voluptas Et demtus per vim metttis gfatiftmm error.iu neque de veritare huius feriprura; dubirandum eft, & v u l garailla Jttqueanimoincerto c^.reiicicnda eft. Veruqtamdocltusquidam,
idc'mque mihi amicifsimus, outabac legendum Jltque animi incertifiuitans
more varans.
g

Si pojfent homines,proinde acfentire yidentur

Pondus inejfe animo,qu odfe grauitatefatiget,
quibus idfiat caufis quoque nofcere,0* vnde
Tanta malttanquam moles inpeclore conftet:
Haud ita vitam agerent,vt nuncplerunque videmus,
Quidfibi qui/que ve/it nefire,&* qurerefemper,
Commutare locum,quafi onus deponerepofiit*
Exitfepe forcis magnistx dibus ille,
Ejfe domi quem pertfumfiJubitoquereuertit;
Quippeforts nihilo melius quifentiat ejfe.
Curritagensmannosadvillarhprcifitanter,
Auxilium teflis quafi ferre ardentibus infians:
Ofcitatextemplo tetigit cum limina villa':
Aut abit infomnum grauis,atque obliuia qurit,
A ut etiam properans vrbem petit,atque reuifit.
Hoc Je quifque modo fugit:at,quodfilicet,vtfit,
Ejfugerehaud potis efi,ingratis bret,& angit,
Propterea,morbi quia caufam non tenet ger:
Quam benefi videatiiam rbus qui/quereliclis
Naturam primumfiudeatcognofeere rerum,
Temporis terni quoniam,non vnius bor,
Ambigtturfiatus,in quofitmortalibusomnis
Aetas pofi mortem^u refiatcunque,manenda>,
Denique tantoperein dubiis trepidarepericlis
Qu mala nos jbigit vita tanta cupido)
Certa quidemfinisyit mortalibus adfiat,.
'Nccdeuitari letum fote,quin obeamus..
i

> 7

1TJO

T.

L V C R E T I I . C A R I .

Prterea verfamur ibidem >dtque in fumus vfque;

'Nec noua viueno procuditur vlla volupts.
Seddum abejljjuod auemusjdexfperare videtur
Ceterdflojlaliudfum cmtigtt ilud^auemus:
Et fitis qtta tenetfpitafemper bianteis;
Pojleraquejn dubwftjortunam quam vebat tas,
Quidveferat nobis cafus^quhe exitus inftet.
Necprorfum yita m ducendojiemimus bilum
T empare de morthjiec delibrare yalemus,
Quo minus ejfe diu pofiimus morteperemti.
Proinde licet quotvis yiuendo condere fecla.
Mors terna tamen nibilo minus Ma manebit;
Nec minus Me diu iam non erit\ex bodierno Lu mine quifinemyitafecit^ Me,
2dnfibus atque annis qui multk occidit anth
K

fi itapoflent homincs farum agritudinum,

Se raoleftiarum caufs cognofcere,vt fentiunt moleftiarum aculeos,& gra
uitatemmon ita viucrent,vt magna e x parte eos viuctc videraus. Videtur
legendum, ETqitibus IDFITtaujs,
&c* & ita habene cod. Parifienfes. M A L I T A N Q J ? A M M O L E S ] W . qaod fi dixiflfet
moles, non addito
tanquam, fuiflet tranflatio. fie lib. 1. de ora't. ad Q u . Fratr. princip. in eo maxima molcfliamm moles, & twbulentipmx TEMPRTES
extiterunt. Idem lib. 3.
Tufc. Jlutfemper aliqua molem meditabar mali c t y 1 D s I B I Q_V I S Q^V EJ
fie l e g e n d u m , & itahabentlib.manufc.&nonulliimprefsi. E X I T S A E PE
F O R A S ] tais deferibitur Charinus ille Plautinus in Mercat. Sumne
E

Q V I B V S

10

F I T ]

tgo MTFER,quinufqnabenequeo

quiefeereSidomiFUMFORUejl

animusfinfirisJitrn,

anhnus domi EFT: Ita mibi inpeBore, atquein corde facit amorincendtum. u. A N N o s]cquos breueis & paruos.Hora.epift.ad Maxen.lib.i./>/>9J??#i mannis
aruum,CITLUMCJUE
Sabin'Hon ceffat laudare. A V X I L I V M T E C T I S Q ^ V A *
S I F E R R E ] fignificat fumm feftination. O S C I T A T
X T E M P L O ]
ofeitatio hominis efb aliud agentis, & pra?fentibus non ctenti,&:,qu adfuntjfaftidientis, & quaeabfunt.defiderantis. A T Q J E o B L I V I A
Qjr A E R I T ] q u x r i t q u o m o d o eaobIiuifcatur,qua:fibimolefta funt. H o rat. faty. 6. lib. a. 0 rus:quando ego teajfticm?qumdque ltcebit,Huncvetemm
libris jnunc JO>NNO &inerttbus
boris Ducerefollicitx iucnndx abliuia vit*} H O C
s E Qjs 1 s Q _ y
M O D O ] Horat. faty, 7 . lib. 1 . adde quod idem Mo borant
tecum EJFE potesi NON ocia reBe Ponereuqueipfum vit as fugitiuus vt erre, Tarn VTN
qiwens, iam fomnofallere cwam Eiuftra\nam cornes: atrapremitfeqmtwque fugaI

DE

R E R V M

N A T .

LIB

III*

ly

H U i e m o igitur fefu gre p o t e r n e ij quidem,qui r e l i e f patria alias terras

p e t u n t . Quid igitur (inquit idem Horat. oda.KS". lib. t.) terra* alto calenten

Solematamus?patriequisexfulSequoquefugit A T > Q _ V O O s C i n c E r
v x F I T , Sec] fecutus fum c o d i c e s vulgatos. fed fufpicpr hoc in loco ineffealiquid vlccris. nam manufer. habent. ad quemfiiltcet, &c, vt fortaffe
legendum \i,at,quemfcihcet,vtftt,&c. cuius lectionisharc effet fententia.at
is,qucm non potcfl effugerc: nempe ipfemet, (nemo enim feeffugere p o te flj ingratiis hxret : vel fume <W Kom voeem morbus, hoc modo, at morb u s , quem effugerenon potefl,ingratiisharret,&angit,quia ipfus morbi
caufam ignort, I N C R A T I S ] ingratiis, aut ingratis pro ingratiis aduerbium efl:quod fgnificat inuit,& prrer valuntatem,c non f p o n t c q u o d
Grarci dicuntk^mas. Plaut. Amphir. So.Konepol volaprofeBo. M . at pol
frofHo ingratiis. Idem Corca\.Ta?nen eft eundum,quoimperauit,ingratis.\dni
Ciflell. Hune mibibona necejp/ft ejfe ingratiis. T c r e n t . Eunuc. Opus faciam, vt
defatiger vfque,ingratiis vtdormtam. Idem Heautont. ea coaBa, ingratiis Vof illa ccepitviBum val$ qnarere.Vclim autem non fgnorare lecT;orem,quofdam
libros, in quibus funt Parifienfes, haberc hoc loco, inuttusadbxret, pro v e ra feriptura ingratiis haret. quod iccirc notaui, vt meminerit quod fupr
pluribus verbis egi, adillum locum Tum qua(i tahpedans, &c. hanc v o c e m
inuitus,(e\iinuito, fuhTeannotationem: deinde ab imperito, Scflulto librario in textuf am verborum Lucretij tranferiptam efle. I A M H E B v i
c^y i - s o ^ y E R E I I C T I S ] rbus r e l i d i s , vfkatumgenus loquendi veteribus, quod idem valet atque rbus aliis omnibusreli&is.Plaut. Epid.go
reltBis rbus Epidicum operam-quarendo dabo.ldem Trinu. Trobus eft amator,qui
veliBts rbus remperditfuami Terent. Andr.Herus me reltBis rbusiufit Vapbilum Hodieobferuare.ldemHeamont.'Mibinunc
reltBisrbus inueniendusefi
^tliquis Jaboreinuenta meo cui dembona.wbi tamen vulgati libri habent relitlis omnibus,znm ft kgcndum/f/<ffi'yyflw,itaquc feriptum ft in libris manuferip. T E M P O R I S A E T R R . C ; V O N . K . V N , H . A M B . ] q u o niam n o n eftcontrouerfa,velnquaerkur de flatu.vnius hora;, fed de (la*
tu temporis arterni, atque infiniti, quod efl pofl m o r t e m . ambigtur.id efl
in controuerfam vocatur,
M A N E N D A ] fie l e g e n d u m , n o n
vt in lib. vulgatis, manendo. ordo autem & fententia efl : in quo-flatu temporis aerernijOrnnis a*tas,quxcque pofl mortem reflat,mortalibus e f l m a nendad efl perduranda : in quo flatu temporis a:terni, homines o m n e m
artatem quarcnnque pofl mortem reflar,necefTario permanebunr, & p e r durabuntmeqe vnquam de ntegro hanc lucemintucbuntur^ctiamficandera materiam,ex qua conflabant viui, temporis longinqitas denuo c o l ligat,& in edem ordinem,atque in eandem pofituram redigat. i N D V BIIS
T R E p . P E R I C L i s] pcricula dubia dicuntur, quiaincertumefl
vtrm quis ex iis faluus euadere pofsit, n e n c . fie dicimus in dubiis rbus.
Plaut. Moflcll. Quihomo timidus erit in dubiis rbus ,is nauci non erttS\c dubia
tempera, & dubvjcafus apud Horatium . Q u i d efl ( inquir ) quod rautopere
rrepidemus in rbus aduerfs, & periculofis ? nam quantumuis diligenter,
& a c c u r a t vita;, & faluti noflrx confulamus, moriendum tamen cflalir

k^to-^nTHm.

yZ

T.

. V C R E T I I

C A R I

quando. N E G D V T A R I L E T V M P O T E ] pote,id cfl ^ w , q u o d

pofsibildiceremus,filiceret. S E D D Y M A B E s T ] hic m . n o eliditur.
qua de re fupr dixituus ad illu locum.Corporum augebit numerum lib. t. n u n qu (inqut) friiimur bonis prarfentibusded futuris femper inhiamus: quar
vbi adepti fums, alia it,quae abfunt,dcfideramus. r e & igitur prcipiunr,
qui fuadent,vt in diem viuamus,vt Horar.od.z.9.lib.3.j7/e/>0mK fuiyLatttfy
degetjuilicet ,indiemDixijfevixi,crasvelatraUubepolumpateroccupato.
vEH A T ] fie Horat. od. 29. lib. I. Quodfugiens femelhora vexit. v 1 T A M D V C E N D O ] vitam p r o d u c e n d o , & diutius viucndo. D E M I M V S ] detrahimusjdemitiuimus. N E C D E L I B R A R E v A L E M v s j n e c poffumus
quicquam deripere, feu detrahere. de temporc mortis. delibrare valet libru'
feu corticem de ligno detrahere:quo verbo vtitur & Carfar lib.y.de bello
Gall. firmis ramis abfcifiisyatque horum delibratis, acpracutis cacuminibus. v n de per tranflationem deminucre fignificat,vt fup, di\\mus,delibrare autem
habent duo cod.manufcripti,quibufcum congruunt Parifenfes : alij deliberare,quibufcum'cofentiunt Aldinantiquioresrquod quidem fadtum efl
xdelibrare>cum indodli fue librrij, fiue lectorcs, quid fibi vellet delibrare,non intelligercnt.fententia aut huius loci haie e f l . non poffumus quicquam detrahere,feu demerc detempore mortis,quo minus diu mortui fmusrid efl etiam fi aliquot annis,atque ade farculis tardius moriamur,non
i d e tamen minus diu mortui erimus. M O R T E P E R E M T I ] m o r t u i .
V i r g . ifineid. 6. indigna morte peremti, idem 9 & primis vna ft c&de peremtis,
n o n celabo lectorem, me fcriptum reperiffe in lib. manuferiptis morte peu
enti n ante t.quod eo notandum duxi,vt intelligant tandem omnes litterarum fludiofi veteres fcripfffcperemtum ademtum emtum comtum Se fimilia
perw fine g a n t e r : g^fleaqum autem Italiam barbaries opprefsit,alios
fcripfiffe prentum Se fimilia per ante t. alios p e r w interpofito/ inter w
& f exiflimanreisr.ante* fine p nec feribidebere, necpronunciaripofle:
quorum errorem coarguimus,& conuicimus in epiflola ad l e c t o r e m , qua
prarpofumus cmmentariis Horatiani^. C O N D E R E s A c L Ajcondeire faccla diiftuni efl vel vt dicimus conderefrumenta, Se
mortmm,ve[ vt condere ///ww'.quosfluomodo diclrum fit, tralatio efe videtur-. Sic forte Horat. od. f . l i b . ^.Condit qui/que diem colhbus in fuis.condere
enim diem videtur, qui ad vefperum peruenit, Se cui dies totus confumtus
fefl. condere igitMttemporaJkcula^annos dici pofTe videtur, cui tempora, farcula,anniconfumti8c praeteriti funt. M O R S A T E R N A ]
ksdv
"Vt'fu^r: Morialem vitam mots cui immortalis ademit* N ' C ' M I N V S I t tf
D 1 v , & o ] id eft Se arque difi mortuus erit ille,qui ex hodierno die viuendi
finem fecit.atque ille qui multis ante annis interiit.nam cum tempus fit infinitum , vterque pofl mortem mortuus tempus arque infinitum manebir.
y

fruBut,
$w*-nf

Dionyfius Lambinus, M,
Antonio Mureto

S. D .

1 quis eft ex iis, quibufcum aliqud mihi neceftitudo intercda; cm ynm dliquis efex T. Lucretij Cari de ndturd rerum
UbrU a me ex dutoritdte codicum manufcriptorum
emenddtis, & explanat'vs debedtur: tu profetTo Mdrce
*4ntoni,
non in poftremis dignws es, qui tudm quoque huius munuf
culi iuftdm pdrtem confequdre. Ndm cum hos libros fex, hominibws mihi
amiciftimU dondre conftitmffem:plures dutem,quam quot effent ltbri,cum
multomm cdufd, eadem, dut certe pxne par>acjtmilis effet, dondre non pof
fm:ft te, ythominemfumma
mecum neceftitudine coniunSum,
omnique aoSirina liberdliprftantem, prteriiffem: neque tibi yUam iniuriam
fieri, neque Ame IM dmiciti<e Udifortdfje meritb queripojjs. Multos enim
yiros licet mihi commemordre tibi notiftimos, atque adto comuneis dmicos, eofdmque perqukm eruditos: inhis P . V afchdliumfvirum
eloquentifl
hiftoriogrdphu Regium\I.^.Bdijfiu:I.Mdluddnum:I.Vafferatium,a
me
neceffanb,cum h<e me<e fdculdtes idm exhduft,& confumue effent,neque
hc nojlrd perdngufld bnignit ad plureis, qmm adfex,dimandre
pojftt,
indondtos,dtque ddeb infdlutdtos relifios. Si igitur dmicitU, dut emditio nis caufam duntaxdt fpefldrc yellem, cum fit hoc hominufere
ingenium,
ytquod qui/que fefcireprofttetur,ineo
cetera "Velantecellere, " W certe
qudlis "videri y lit : & te tdlem yirum, de mihi tam cdrumpr<eterirem:
nihilo tu fortajfe iufiiorem, qmmmulti
alij, de me querendi cdufitm haberes. Nuncdutem cum dd exs caufs, qu tibi cum aliis nonnullispoffnt
ejft communes, accdant quidampropri, acprciputt tu<e :grauij?ime me
peccdturum, & dedeem admiffurum effe exiftimarem, fi te fme imprudensftue cofultbpr&terirem,neque tibi ynum ex mei Lucretij libris librum
donarem.Tu enim mihi cum Romu ej]em,princeps acerrimos ad hoc negocumfufcipiendum,ac
perfciendumftimulos
ddmouifti
,mihiqueyulgata
Lucretij exempta cumexemplaribm
antiqus,acmanuferiptis
conferenti
jfiduam operam dedifti. nequehoc tantumfecifti,yerm
etiam cum in
feripturam aliquam ci yulgdta diferepantem ac diuerftm incideremus, at*
que inea h&reremu* :tu ftepe ex obfcuris, & propemodum oblitteratis l>e~
teris feripturde yeftigik yeram leSionem (quo ingenio,quoque acumine es)
fagaciftime odoraharis. Pr^terea cum annoJtperiorc l/na cum clarifttmo
yiroHippolytoEJldnfiCdrinaUFerrarienfi,Pij
ILII.
Pntifcis
Romani legato in Gallidm noftrm hngo interudllo yeniffes, dudirfqne me
M m

*74
f m g n l o s

t u r e t j

d r i

d e r e s d u t m m i h t p e r

f i m i

f c r i p t o r i s

y b i a

t i m

t t

p d ' r e r ' e m

t u a m

e d i t i o n e m

q u o d

q u e n d a m

t a n t i f a c i e n d a m

n u g a s

: j d ' l / t

e m n t

Q u o d

c u l p a

r i t ,

i p f m

d e f e n f w n e m

c e i s , &

d e

c o n f d o ,

l i b r u m

q u o d

a f f l u e n t i b u s ,

t&

n i h i l / c i r i

n o u d s

p o f j

q u i n q u e f e n f i b m ,

d e r e d d o ,

i d u s

&

V a l e .

d e b i t u m ^ a c p a n e

L u t e t i x . a n n o

S e p t e m b .

) <
1

l a c e f i :

~ y i m

i d e m

r a t i o n e

f a u t e

q u i p b f l

f m p i t e r n u m .

t e m p o r u m

i m p e d i t m : f e d a l i -

h o c

m u n u f c u l u m

e l i g e n d i ' f a B a f u e -

d e f u i v .

E p i c u r e a r u m ,

a d a n i m u m

a u t e m

q u i b m

a c c u r -

& JciyoTi>&( <t<u>-Tn<ntxi e

i d e m f p e c u l o r u m - r a t i o n e m r e m

l d e m

q u i j'en

f u s

a c e r r i m a m

efJe\incertos

p l e n i f l i m a m

d e i n g r e f j ,

& f o m n i i s , d e

d i c a m

&

q u i d e m ,

e o p t i o

c e r -

f t i m a r e

i n e l i g e n d o j u d i c i u m

d i g n i f i m a m

a c u c u n d i f t m a

d e f b m n o

i m a g i n u m

^ c a d e m i c o s ,

d e c o g i t a n d i

n t i b i

c o m p l e f i t u r :

t a q u e

y t i l i j i m a

~ y i f u m

c o n t e n d b a n t :

e x t a r e t

a u t e m

q u b d r e m d p j m

~ y i u u n t

M u r e t e : f r o

mt i b i

d i e b m

n o n m i n i m i

r e p r & f e n t a r e m

f e u

p ' r o m i f f u m

r e p e t e r e s

q u i h o d i e

T i b i

d e e a r u m r e r u m c a u f i s

a l i a

c o g i t a n d i

c o g n i t i o n e

a d t t e r f m

e l e g i j l i . n e q u e

e x p l i c d t i o n e m

y d r i e t a t i s p l e n a m ,

d d d i e m

m h i cl i b e r f i m u l a c r o r u m

t a r i p u t a b a t ,

n o j l r a s

( j u i n ,

G a l l i a m p a t r i a m

es-.non

m o n i m e n t u m

d e b e o

"W-

r e f p i r a j p t j d j l a -

q u k m

m e f l i p u l a t u s

&

i u b i t a r e s

\ a u l c c r t e

a n t e

t u f o i e s

n o f r

t a m e n

R o m a m q u e

m o r t a l e t s

e m q u e f o i e n t i b a ,

; n e q u e

i p d u c t s

i n a n i m o h a b e r e :

A e i p J c a l d m i t d t e , h u ' m s p o l i t i f

fdejibenterqueperfoluo.

d o c u l o s n o j l r o s

r e n t i b m

omne'ts

d i t i r e

c o n q u i e u i f f e t

q u a n q u a m

b o n d

7*

n o l i c e r e

l i b r i *

h o c <es a l i e n u m

eo g r a t i n s f o r e

T o t a m

i L u c r e t i j

a m i c t i < e

a m i c h

r e l i n q u e r e s

t t n o m i n i b u s

q u o m i n m

h u n e

Me

h o c a p u d

t d m e n

G a l l i a

i t e m m

p u t a r e ,

t i b i

m a t u r a r e

i d n d i u p d r t u r i j p m

x m

i n d n n i s

i g i t u r

q u a n d o

m a l t s

t u a ~ ) > o l u n t a t e

t u m

a l i i s

c i u i M s d i j v o r d w

t a n t i j q u e

l i b r o s f m g u l i s

c o m m e t .

t u u m

e n e r i

t i b i

d e f a m

h u m a n o

a c f a l l a -

a t q u e l / b e m m i i m

l i b i d i n e

f e n f u u m

&

& a m o r e

i g i t u r

nd o n o

d a t a

f i t i

l i b r u m

f e d o p t i m a

jp*

m u U

t i b i

f i "

$ . p r i d i e

x c i -

T. L V C R E T I I CAR;! !
DE

R E R VM
L I B E R

-N A T V R A j

Q^V A R T V S .

^
* \ \

'

I fo Pieridum peragro locajiullius an ^

, Tritafolouuat intgras accderefo nteis, .
\Atq baurire, iuudtynous decerpereflores,
^ Injignmque meo capiti petere inde corona,
^ Vnde prtus nullivelarint tempera Mu fit.
Primm qud magnis doceo de rbus, O*
arcl'u
,
fijlligionum animum nobls exfoluere perp:
)
Deindcflubd obfcura de retam lucidapango
Canmna mu[o contingemcuncla lepre.
ldquoque enim non abnullaratione videtur.
.*
m velutijpuem abjintbia tetra medentes
)
Cum dxre conantur^rius oras pocula circum
Continguntmellts duiciyflauoffueliquorey
.
Vt puerorum tasimprouidaludijicetur
habrorum tenmiintereaperpttet J marum
Abfmtbi laticem^deceptaque non capiatur;
Sedpotiustaltfiaclo recrt ayaie fit:
Sic ego nunc quomam bc ratioplerunque videtur
Trijior effe^quibus non efl tratJata/etroque
Folgus abborret ab baavolu i tibifuauiloquenti
Carmin Piero rationem exponere noftrarft,
{ qunfi mufieo dulci contingere melle,
Si tibi fine animum tali rationetentre
Verfibm in nojlris pojfem dum preipis omnem
ijNdturam rerum:aprdfent-is vtilitatem.
Sed quoniam docut^unclarum exordiarerum
QualiaJint^O qum yarts dtjlantiafirmis
v

Mm

l-yg

T.

L V C R E T I I

C A R I

f
Spontefuayplitanttemopercitamatu:^\ '
I.
Quoque modopofint tes ex his quque creari:
Atque^nim quoniam dwuinatWa quid effet,
Et quibus rbus cum corpore comta vigeret,
Quove modo difracla rediret inordiaprima:
'Nunc agereincpiam tibi,qtio]dyehejnenter ad bas 7res
Attinet,ejfeea,qud rerumftmlacra vocamus: f^f/^ *
Qu quafinembranfummo de corpore rerum
Derept volitantvltro^atroqueper auras:
Atque eadem nobis vigilantibus obuia menteis
Terrifcant^dtque infmnis^cumfpefiguras^
Contuimur mirasfmulacrdque luce carentum:
Qu nos borrific tanguent eisfepe f pore
Excierunt^ne forte animas Acberuntereamur
Effugere^aut vmbras inter viuos volitare:
Neve aliquid noflripoft mortempofje relmqut ' '
Cum corpusfimul^atqe. animi naturaperemta
Infuadifejfumdederintprimordia quque.
'
T T

p i E R i D v M ] hi 17. verfus iam fup. lib. i . & Lucretio pofiti

funt,& nobis explicati. C O N T I N G E N S C V N C T A L E P O R E ] duo
codic. manuferipticont.cuntaUqmre.non probe*, p R A E S E N T I s]ideft
ant fentis. fie aute habent quinque libri "manufcrip.& nonnulli typis e x eufi. C Y M C O R P O R E C O M T A J f i c fupt lib. ^(pUtbupjUe Comta moit vigeant. vtrobique tamen quidam legi v o l u n t i u n t h . O R D A
P R I M A ] primordia. N v N c A G E R E I N C I P I A M , & C ] Nunc de fmulacris
feu imaginibus difpurare meditaturjqux
Se WOT* nomintur ab Epicuro. D i o g . Lart. Ka< ufw ^ IUVOI yjoto^uoyif -mi iptuvioif ot^ wnlirton endA V I A

cft atqui Se formas funt fimi'Ii figura prxdita:, atqj ipfa f o l i d a c o r p o r a / u b ^

ti!itatc,& tenuitate long diftantes ab iis q u x oculi&cernuntur,&:c.hasau^
temformas,idola,ideftfimulacrafuimaginesiappellamus. S V M M O D E
C O R P O R E
RERVM]ideftdeimma,&extremarerumcircumcxfiira, de extremis line&mentis rerum. D E R E P T A E ] id eft detra&x. fie autem le

G e o r g . 4. tum corpora, luce carentum Exportant te'Bis.ibid. Vmbraibant,ni*eh

ftmulacr^uelue carentum. n e f o r t e a ' k i m a s } h o c d i c o , e f t f i m U r

RERVM

N A T . ' U JB* I I I I .

jj

lacra qua?dam,&c. ne force pu ternira animas ,6VcO A V %, v B R A S I .

T E R v . v o L.J Vir'gil. lib. 10. i n d d ."Mortehiu qileisfiim* eft vtlitaref.
guutyjtutqu*fopitosdeluduntfomniafenfus.^REMTA]Fcftusperemta,
&
interemu pro interfe&is ponifolet i pohiS.tur.Ctim corpusfimulut que animi n*t.
per. I N s v A D i s E S S. D E D . P R I M . ] id eft in fua primordia refo
Jura fint,& difeefferior. quod docuir lib.i.idmque approbat Eiuip.x*vcn.
P'f yki. kit $ X*KTH'ft*Jit)v
kinojVKriY- WIVMSZU
Cioy; KfV7W TJ Spi^cum*
OTO
M K$r.
.
',
?

Vicoigiturrerumejfigiasjenueifquefgurs
"Minier ab rbus fummo de cor fore earum:
Ququafi membran^vel cortex nominitandafi:
QuodJfieciem,acformamfimilemger.it eius imago,
Cuiufunquecluetde corpqrefufa vagari.,,
ldlicet bine quamuis bebeti cognqfcre corde.
Principib^quoniam mittunt in rbus apertis
Corpora res multa parttm^ dijfufafolut,
7{obora ceufumum mittunt ignefqueyaporem: \
Etpartim contexta magis,condenfque,vt olim
Cum y etres ponunt tunicas jldtt cicada,
//* ^' ' *^}* ^
Et vituli cum membranes de cor porefummo^
Nafcentes mittunt\&* item cum lubricaferpens
Exuit inJfiinis vefiem: namfepe viemus , ,
lUorumjfiolik vepreis yolitantibusauBas;
Hcquoniamfiunt,tenu\s quoquejLebetimago
Ab rebrn mitt'tfummo decorpore earum.
Nam-jcur Ma cadant magzs,ab rebujqug recdant,
Qulm qua tenuiafuntjoifcendtfi nul/apoteftas,.
Prfertim cumJint infummis corpora rbus
,
Multa minuta jaci quo* pofint ordine eodem,
Quo fuerntyveterem o* forma fruarefiguram,
Et multb citius^ejuanto minus indupediri . ^ , ,
Paucaqueunt,0*funtj,n prima frorite loiata .
Nam certe iaci^atque merger?* multa y)demus
^lonfolkm ex alto penhfyuefptclixiwus ant} .
y

)t

%v

Mm

ZJ$

T.

tVC R E T t I

^ C A R I ,
T

Etferruginajum magnis intenta tbeatris

Per malos yolgaidytrxbnfquetrementidpendent,
banque ibiconfffum caueafubter^O* omnem
Scenifyeem pxtruihjn&trumque Deormque
Inficiuntfoguntquefuofinit are colore.
Et qudnto circum magefunt inclf tbeatri * *
Mniajam mdgis biec intus perfufa epre
Omnia conrident conrepta luce diei.
ErgoImteadefummocmcorporefucum
^^
Mittunt,ejftgias quo que debcnttmttere teriueit*
7{es quque:exfummo cpionumiculanturvtt^que
Sunt igitur ia m formarum vefigia certa
*
Qu<t Vlgo volitant [ubtiliprditaflo * * ^
^ecfingitldtiwpffuht/ecretavideri.*
\
Prterea omnis odor^fumus^apw^atqealidrei^
Conjimilesjdeo dijfu/ rbus abundint^ * * .
y

5a

1 N

ait o quia dum vemunt intrinfecus ort, ' '

Scindunturperuerflcxum^necrecla'viarumi
Ojiiafiant,qui contendunl exire \oortaJ '-^
*
J\tcontra tenuisjmmmembram-coloris
/
Cumixcitur^n'M^quod eam difcerperepofiit
In promtu qu ontamjl in prima fronte locata. \_
Pojlremo injpeculis^naqua^lendorquem omni
Quxcunque apparent hobisfimulacra neceff'[l
Quxndoquidem fimilijpeciefuntprdita rerum,
Ejfeinimaoinibusmfpisconjiflereorum.'
*
'Nam> cur il!a codant mdgis ,db rebufque recddt
Corpord/es mult qu mittunt corpore dpert^
QjdmqutenuiafmitfiifJndifinulldp
"
Sunti^turtenuesfrWdrurhyCbnfimiUfqm ' - A
EffigUfmgilldtim quascer'mre hemo.
*
x

lV

>

DE

R E R V M -

M A T , X I B. I I J U

Ij}

Cum poJit:Umenadfduo crebrquerepulfu%eie$jereddint fpeculorum ex qnore vifkm.

^ec ratione majerum pofje videntur
Tantoperejvt fimiles reddantur cuique figura:
9

E F F i G i A s] fie habent lib.manufcripti .Plaut.Rud./w^ dij immortalet,

Venerh effigia bac quidem, ejl. S V M M Q D E C O R P O R E E A R V M ] fecutus fum cod. Vaticanum nam ceteri habent fummo de cortice ; quam
feripturam reieoi.. c^y A E Q _ V A S I
M B R A AE<~V E L C O R . ] P r o fert h, verfum Nonjus Marcellus,vbi doej: nomen cortex jmterdurn reperiri generis eminei:& prterea illum Virgilianum in SilencnT*/ Vbae*
tontiadasmufto circundat amaya Cenicti. r D L c E T H I N C ] hinc, id
cftexiis,qua?deincepsdicl:urus fum. P R I N C I P . I O Q _ V o N I A M ] primum argumcrttum.quo probat effe rerum imgines,eft \ fimili.muUs res
(inquit) mittuntex fe corpora q u i d a m partit diffufa,& tenuia;, Se rara,vt
lignumin i g n e m . c o n i e & u r a mittit fumum : ignis vaporem. fea calorem:
partim magis eontexta, Se fpifl, v t cicadae tunicas tenueis arftate ponunt:
fie 6c imagines rbus fluunt. I N R E ' B V S A P E R T I s ] manireftis, &
qua: funt in promtu. o L T M ] aliquando, *"> r. I H O R V M
S P O X I I S ,
Sec] profert hune verfum Nonius in voce vpres docenseffe Se mafeulini
generis,vt apud V i r g . l i b . S ^ r f ^ rorabantfkngtme vepresiSe fa:minini,vt hc:
profert <5c,in voce^oJwSedquri poteft cum dixerit lubricamferpentem exuerevefemnJfrinir.(uhiungatUUrumfl>oliis. videbatur enim dicere debuifle
lllius
cert mutatcvduntaxat numero,quod faepc fieri f o l c t , / / / ^ ,
nempe ferptium lubricarummifi ita dicamus,illorum, nempe cicadarum,
vitulorum
ferpentium. H I S C E N D I ' S T N V L L A
P O T E S T A S ]
magnam profecto gratiam debemus codici Bertiniano, Se M e m m i a n o ^
quorum beneficio hic locus reftitutus eft . nam ceteri libri feripri nihil m e
iuuerunt,nifi quod in cis legitur partim ofiendtft, partim bofiendifi. vulgati
autem in quibus legitur oftenditmulro funt deprauatiores. ha:c igitur eft
r e d a fcriptura,& germanaLucrctiana/yc<?^ nulla poteflas.qu hoc fignii i c a t , nihil poffe d i c i , nullmve caufam aiferri,quareilla q u x cernuntur,
nempe membrana; de vitulis nafcentibus:tunicae de ferpentibus, Se cica<li&,fumus de l i g n o , & fimil.magis cadant Se defluant de r b u s , qum qua:
funt pertenuia,& pcrfubtilia,vt imagines.ne hifccr quidem l i c e t . h y p e r bole, v E T E R E M - E T> F o R M A E , s E R v . F i c ] videtur hxc quidem
fcripturaijntegra& plana-.fed tamen libri feripti alij habent Quofuertnt, &
tum forma tr. fig. alij vemem forma &c. lacunainterie&a inter duas v o c e s
yeterem & forma. Vaticanus neque habet v o c e m v w w , n e q u e filitam, qua?
.reperitur in vulgatis.Memmian fic.j(> fuermt.& cum formaferuare figuram.
Vnde mihi fufpicio iniectaef} hune lpcum mendo non vacare, Se v o c e m
..fblitam.efc adiecT:m,vt fortafte fit ita l e g e n d u m . Quofueriht
conforme,
Seu potius, confimifem feruare figuram* N A M I A C I R E . E R T E , A T . c^y E , E M E R O I R E , M y I T A]> u m reperiflem in codicibus manu-

frottis,aut

Se

<

l80
T. I t V C R E T I I
C A R I
fcriptis hune verfum mire deprauatutn, fed i t a , vt obfcura quaedam appa
rerent feriptura; vetrisycftigia, fie xcudendum curaui. fie autem habent
cod.Bcrtinian.& M c m m i a n . & w cette tacere,ac mergiri, &c. ex quibus feriptutis hanc cciiHamcerte iajttqe emergeye.Q^pd fi qui* maletita r e p o n i
Ham iacier certe,atqueemergere(feuemergi)multavidemusjio pugnabo.ftiseft
mihi lectori ingeniofo feripturam veterc expofuife, v t e x ea vera eliciat.
E X A i T o]ex intimis, & penetralibus partibus, v t dclart v o x penitus.
D E s V M M i s] de partibus extremis, E T V O L G 6 F A C I V N T ] 1 I O C
eft vnum d mulfismarherriaticis poftulats, lucem per res q u a i l i b e t c o l o ratas permana'ntem, cototar. quod demonftrari poteft fimilitudine liquidorum : qua; colorern contrahunt ex iis Iocis, per qu$ fluunt. > L V T E A ]
lutei c o l o r i s , id eft rubicundi, aut ctcei. Virgif. Alex. Mollia luteolapingit
vaccinia caltha. Se apud eundem jiunra lutea,8e in Pollione: croceoluto, p r o
ereco luteo,vt vult Seruius. Se Horat.epod. oda 10. Tibique pallor luteus. nam
priore longa eft color luteus,quali colore eft ouoru vitellus. R V S s A Q V E] fie l e g e n d u m , & ita habent cod.ma'nufcripti.ruffus color autem
rubro finitimus eft: quo ruftafa<5tionominatar E T F E R R V G I N A ]
ferruginea./w/go autem purpura eft obfcrior, Scpropemodum nigra,
Hifpana, vt docet Setuius ad illum locum Virgil. Georg. t.Cum caput obfcu^
ra nigrum ferrugine texit. Idem Virgil.Georg.4.e<r ferrugineos hyacintbos.idem
i n e i d . n . Ille peregrina ferrugine clams,&offre. Plaut.Mil. glori.Frforo,v/ venias ornatu bucnaucleriaco,cauftam Habeas ferrugineam,culturam ad oculos lima:
TaBolumbabeasfenugineum.namiscolor tbalaficus, T R E M E N T I A P E N D E N T ] non dubium eft quin in vetbopendent mendum fubfr. nam librorum manuferiptorum alij habent trementiafluBus, alij trementia circum, alij
trementia,deiae lacunam: in qua nihil eft pra*terea fcriptum,neque/>fWe/,
neque circum, neque J?E?s.codices Florent, autem trabeifque teneotia circum. de hoc igitur loco iudicet ledlor. nam mihi quidem aqua haerer. c A V E A T] cauea hoc loco fignifieat totum illum locum.in quo fedent fpeclatores. M . T u l l . C a t o n e . Vt Turpione ^mbiuio magis deleBatur,quiin prima cauea Jj>eBat'. dele&atw tamen etiam, qui in vltima. S C E N A I S P E C I E M ] I C
repofui cum reperifem in lib. manufc.SftW*Jjpeciem. i N F I C I V N T ] tin*
gunt fuo colore, E T Q , y A N T O C I R C v M M A G E S V N T
I N C L V s A ] ita vt nullus luci pateat aditus lateribus. C O N R I D E N T ] tralatio
vfitata fcriptoribus,omnia fimul renidcnt,& Ititia diffundunt (pe&ator:
velhilaritatemciufmodiprxfefertvtriderevideantur.
C O N R E P T A
I V C E D i E i j celeriter & raptim concepta, videlicet patte fpct na. fie
autem habent lib. manufer. n o n , vt vulgati concepta. E R G O
E I N T E A
D E S V M M O
C V M c o R p o R E] id eft, Ergo cura lintea de fummo
corpore : id eft de fua extremitate fucum:id eft colorern mittant, non db e t mirum videri,fi res quarque etiam imagines tenueis ex fe mittant. E F
T I G I A s civ o
E D B E N T ] fie lib. manufer. non v t vulgati, effigies.
T E N v E i s] anaparftus pro fpondco in fexta fede: vel tenueis hc difyliab u m eft. v E s T i G i A c fe R T ] fie iib.manufc.& honnull vulgit.fcjdamit vulgati,vt Parif. vefligu uca s,v B 1 1 1 1 P R E D , F i t o - ] fubtili
r

zftl

DE
R E R V M
N A T .
L I B . I I I I.
tili textura.tralatio eft tela,feu line- aut lana, qua? digitis carpitur ac deducitur. Filum interdum eft res qua?que ad tenuitatem du&a. i n E o D I F V S A E E R B B V S A B V N D . ] idc6 has tes difpcrf cffluunt rebus,quia
dum exintimisrerum partibus oriuntur,findunturper vias flexuofas, &
tortuofas : colores autem 6c imagines, quas ex fummis rerum corporibus
fluunr, rectis viis egrediunturmec quicqua eft, quod illa difeerperc queat.
I N s p E c v L i s j d e fpeculis infr copiof explicabir. I S S I
I N I M AG I N I B.] miferabilem in modum hic verfus laceratus, & corruptus eft in
omnibus libris.Nam in manuferiptis quidem ita legirur, Ex imaginibus mifJis conf.eorum : planmendofe. in vtrifque Aldinis, Parifienfib. & Lugdun.
in imaginibus mips
e eorum. in Florent. Ejfe & imaginibus &c. I o uianus Pontanus fie legebat : Httc ab imaginibus, &c. E g o in tanta varictate mihi licere putaui,quod mihi potifsimum viderctur,probare. Ita fecutus
fum codices V e n e t o s : cuius mei facTri hc rationem reddere poffum, quod
ex hac feriptura, probabilifsima 8c Epicuri opinioni maxime confentanea
fententia elici polTe mihi videtur,nempc h s c ^ n e j f e u 75
TJJ wmaj/'
id efteffentiam eorum ilmulacrorum,qua: nobis in aqua, 8c ipecuis,& ceteris corporibuslaeuibusapparentjConfifterc in imaginibus mifsis,ideft in
iis imaginibus, quas dieimus ex fummo corpore rerum mitti:per quas cernimus,atquc adeo cogiramus.Verm hanc Epicuri opinioncm n o fequuntur mathematici. dicunt enim illi cum ex omni luminc radij quidam r e d i s
lineis 8c direct ad res oppofiras producantur,tm ex oculisnoftris,qui luminaquaedam funt,radiosquofdam ad cas rcs,qua? cernuntur profluere:atque hanc efle caufam vifus. R E S M v L T A E ] CIC legendutn. non res multas. Eft enim hic or do. N a m cur illa corpora potius cadant, atque ab rebus
recdant, qua?corporamulta? res abs femittunt corpore aperto pra?dita,
qum corpora tenuia, dici non poteft. fd non difsimulabo hune verfum
Corpora res multx, &c. abeffe codice Bertimano. T E N V E S
F O R M A ,
R vM
C O N S I M I L E S Q ^ V E ] fie legendum, non difimilfque.
A r> s 1D V O , C R E B R O Q J E
R E P V L S V R E 1 E C T A E ] flngula; enim imagines , qua? in fpeculis cernunrur, ex fenrentia Epicuri, non funt vna?*. fed
multa?, perpetuo repulfu multarum imagin nobis in fpccula breui te m ,
porc defluentium ira ctinuata?, v t quas funt plurcs vna videantur. s p E_
C V L O R V M
E X A E Q L J o RE]exa?quabilitate,5clauorcfpeculorum.

Ejfe

confiner

Nunc age^qum tenui natura conflet imago .

PenipeiO* in primis quoniam primordia tantum
Suhtinfia noflrosjenfusfantoque minora,
Qum quitprimm oculi cptant nonpoffe tueri.
Nunc tamen id quoque vti confirmem,exordia rerum
unBarum qumfintfubtiliapercipepaucis.
Primm animaliafunt iam partim tantula, eorum
Nn

1v</^

iSl

T.

L V C ' R E T I

C A R I *

Tertia pars nulla vtpofit ratione videri.

H arum intefiinum quoduis quale ejfeputandumfft.
Quidkordis globus,aut oculi: quidimembra-.quidUrtus:
Quantulafunt . quidprtereaprimordia quque,
Vndeanimaiatque animi conflet natura necejfumfll
^Slonneyides qudmfintJbtilia,qudmque minuta?
Prterea,qucunqueJuo de corpore odorem
Exffirant acrem,panaces abfinthiatetra,
^
Abrotoniquegraues,&* trifiia centaurea:
Horum vnumquoduis leuiterfi forte ciebis,
Quamprimm nofias rerumfimulacravagare
Multa modis multis,nulla vi,cafjdquefenfu.
Quorum quant u la parsfit imago,dicerenemdff
Quipofit,neque eam rationem reddere diclis.
Sed ne forte putes ea demumfolavagare,
Qucunque ab rbus rerumfimulacra recedunti /
Sunt etiam,qujfontefuagignuntur & ipfa- 3 "z-f/
Confituuntur in hoc clo^quidicitura'r:
Qu multisformata modisjublimeferuntur:
^ecffieciem mutarefuam liquentia ceffant:
Et cuiufquemodiformarum vertere in ora.
Vt nubeisfacile inter dum concreflere in alto
Cernimus:& mundiJfeciem violareferenam,/
Aramulcenteis motu. namfpegigantum
Or a volare vtdentur,& vmbram ducere late:
Inter dum magni montes,auolfdquefaxd'
Montibus anteire,0* folemfuccedereprter:
Inde alios trahere,atque inducere bellua nimbosl
3

P U

- / 'c* r~L>

>-

N V N C
G E c ^ y ' A M T E N v i] nunc incipit docere imagines efe ter
nuifsima natura prardiras ,idquc fimilitudinc primorum corporum. Sic
Lartius.9'77,7a inJhKemif ht^w^y aPu^^\ms x*fw,*ify
&T1 futpwpt
7tt7 oUVOfdpav. H O R Y M
I N T E S T I N V M Q ^ V O D V S , & C . ] h u n C Verfum profert Nonius i n voce intejlinum,(cd mdos.adde quod veteres c o dices difintiunt vulgatis, Sic enim [in illis leghur.Hdruminteftwi quo quis
volet ejfeputandum.epxzxQ. iccircopropofui,vt Confderct lecl;pr,ecquid ex ea.

DE

R E R V M

N A T . L I B . I I I I.

l8j

b o n i trahi pofsit. O D O R E M E x s P i R A V i T ] f i c fiep loquitur, v t

y crbo exfiirandi quartum cafum tribuar. p A N A c E s] panaceam vocac
Virgil. Wb.xz.JEni.dmbyofiA Jccos,&odoriferam pandceam. nonullis H e raclcum nominari feribit Diofcorides l i b . j . c a p ^ c . ipfo ntmine omnium nwboum remedium promittit, inquit Plin. L E V I T E R S I F O R T E C I E B i sjeum in quinque libris manuferiptis reperifem feriptumfiforte duobusi
quia dbit propius abeffe ab antiqua feriptura mihi videbatur, qum mouebis:iu excudedum curaui. S V B L I M E F E R V N T V R ] vltima fyllaba v o
cis fublimh femper corripitur bonis fcriptoribus.ordinem h o r u m decem
verfumfeedperturbatum.reflitui.

AERA

MVLCENTEIS

MOTVJ

N A M , & C ] ficreftituiexauclroritatc dorumlibrorum manufcrptorum:

quibufeum confenrit Mcmmianus : alij duo habent jleramulcentes motum,
N T E R D V M M A G N I M o N T E s] fie habent quattuor lib. manufe..
Mcmra. amcmjnterdum montes magni. ordo efl: interdum magni monres,
& faxa montibus auulfa videntur anteire,& prarter folem fucceder: id efl
furfum ire & fubirc vitra fol,veI potius ante folem, & regione fois. fc
orar. in Vcrr.frumentar. jlpronius intereapocula & cenampofcebat.feruiautem
eius/pui & moribus ttfd ejftnt,quibus dominus & eodem gnre ac loco nati,pra-ter
oculos Lollij bxc omniaferebant.prter oculos Lollij, id efl ante oculos Lollij, in-,
quit Non.fc & Varro Eumcn. prtermatris Dtum adem exaudio cymbalorum
t

fonitum.

INDE

ALIOS

TRH.

ATc^yE

IND.BELL.

NIMBOS]

fie habenr quinque lib. manufe. ne quis forte contendat legendCi nubila^vt
Il in vulgatis. Et videtur,inquir,bellua trahere, & inducere alios nimbos
quid tamen hanc feriptura modicc emdantes,lcgut Inde alias trahere. Sec,

Nunc ea qumfacili &* cleri rationegenantur,

Perpetuoquefluant ab rebus Japfdque cdant.
Semper enim fmmum quicquid de rebus abundat
Quodiaculentur:& hoc alias cumperuenit in res
Tranjit vtin primis vejlem-.fed vbi affierafaxa,
A ut in materkm ligniperuenitiibi iam
Scinditur rt nullumfimulacrum reddere pofit.
At cum fj>lendida quai conflant oppofla fuerunt
Venfdqu vtin primisjfreculum'ft: nibilacciditborum,
Nam neque vtivcjlem pojJunt tranfire neque ant
Scindi qum meminit Uuor prtftarefalutem,
^
Quapropterfit vt bine nobisJimulacragenantur*
Etquamuis fubit,quouis in tempore^quanque
%jm contraJpeculum ponas appret imago;
Perpetubfluere vt nojeas corpore fummo
Nn z
y

184

T.

L V C R E T I I

C A R I

Texturcvsrerum tenneisjenuetfquefigura.
Ergo, mukdbreuifpdtiofimuldcrdgenuntur,
Vtmeritb celerbi&rebmdtcdturorigp.
>
Atque vt multd breuifpdtiofummitten dbet
Lumindfol{vt perptufint omnidplena:
Sk rbus itemfimili rdtione necejffi
Temporh tn funBo rerumfimldcraferdntur
Multd modis multis in cunas vndiqueparteis.
Qudndoquiem fpeculum \queifunque obuertimm oris,
7{es ibi rpondentfimiliformait que colore.
Prdtereamad cumfuerit liquidipmd cdi
Tempejla^perqukm fubifit turbiddfced
Vndique,vti tenebrcvs omneis Acheruntd reamur
- f'^/
LiquiJfe^O* magnds cli complexe cauernas.'
VfqueddehtetrdnimborumnoBecoortd)
[
Impendent dtrfbrmid'mh'ordfupern..

Quorum qudntuld pdrsfit imxgo>dicere nemo*Jl

Qui poflit, neque edm rationem redder ditlts.
y

N V N C E A Q^y A M F A C I I I ,

ET

C E D R A T .

GNANT

VRJ

N u n c incipit docere, qum facile & celcriter gignantur imagines ; qua de

re fie apud Lartium. *

eiJtSKw o* T
W mf^tv

ovpfczivH.

y% pciaf

ideft ortus imaginum celcricate cogitationem arqut. Fluxus eft enim ab

cxtremirate corporum,continuatione,aut diminurione per fuppJetionem
diu conferuas fitum,& ordinem corpufculorum primorum in folido. G EN A N T V R] gignantur.fic fine <^ubio l c g e n d u m , rcclamantibus omnibus
codicibus. S V M M V M
Q QJV I D ] ideft fummum quicque, vt fape
alis. D E R E B V S A B v N b'A T] de rbus fluit. A L I A S C V M P E R v E N 1 T I N R E"s] hoc diciftcum fimulacrum peruenit in res nullo fplendore,null6quela?uore praditas;aur ea? res funt tcnues,aut dcnfa?:fi tenues,
tranfit.-finden&jfcinditur. V E S T E M}veftem aliquam tcnuifsimam i n t e l l i g e n t C o a m . *A T *C vtffr-s P 1 E N b J D A] duo funt omnium fere co->
fenfu neceflria ad fpcculorum;tttu,nemp corporis tauitas, feu lanror,.
qui nunquam eft fine fpfendore^: aheum eftdenfiias.namfi corpusitJ*
ue quidem & fplendidum,fed ira renue^vt fimulacrum ab ore {uens tran
cat:non erit fpeculum^e^ue feddet i m a g e s . iD|uo magis miror Platon^
F

DE
RERVM NAT. LIB. M I T .
in TiraaO,vbi de fpeculis difputat,& cufs imaginum.qua? a" fpeculis reddunrur,afFetr,denfitatem oroinffe cum fplendorem, 8c laruitatem pofuifl
fct.fc enim ilte:^ J$<afe<

ruii
TC<V^TO^JK tJbtomid
kHtt yj.Tt<AY,*&v
%a
thoif,iv<rrt
au <ittrh
MT
\\dJ)HmS
T
<
Z
3
%
T
W
OV
^-' 7TVe< <aef< T3
kiov
yfrofA/jis:
70, T 7UCUJT*

t& TV ItfJoWTCV , 7W

tfAWtTM

*j Ace^e?y ov^myt
id efl, Q u a m obrem autem fpecula,5c que
funt fplendida,la?uiaque afpe<5lu,reddant imagines, non efl difficile etiam
cognofccre.Nam ex ignis externi,& interni inter fe communicatione,qui
afsidue,& continenterin luore fit v n u s , & fpenumero ad
appicatur,
atque accommodatur,taies imagines necefrio rcpra?fentantur, cumis
ignis,qui o r i , & faciei circundatus
cum eo igne,qui ob oculos
fus-ef,in corporefplcndido &lauiiconiunxir, Seconfudir. C u m fint aut
dua; de ratione fpcculorum,id efl quamobrem fpecula reddanr,
repliement imagines/ententia? : alij enim
c o r p o r u m , qua? fpeculo
pofita funr,imagines, cerni in fpeculo, non quod ipfa? imagines, qua? cernunrur,fint in fpeculo, fed quod ipfa oculorum acies
per red a m lineam proiccta,infeipfam fpeculo per aliam retam Iineam
cl:atur.*alij fimulacra ipfa cerni putant noflris corporibus miffa
in corpus la?ue,& fplendidum,8c denfum:horum fententiam fequitur Epicurus:Pythagorei 8cmathematicialteramprobanr. N I H I L A C C I D I T
H O R V M] neque imago feinditur, neque tranft, quidam libri tamen habent , nihil occidtt horum. V T H I N C S I M V L A C R A
GENANTVR]
gignantur.In quibufdam libris 8c manufcri.Sc imprefsis Iegitur, redundent.
quod v e t b u m p u t o effe fubditum a b i i s , qui videbant vetbam gertntur
huic loco conuenire non poife*. E T c ^ y A N V I s]
quantumuis

eu

offu-

efl,fefe

8cop-

dci unt

in fpecuu
lm
refleprofuf

8c

PERPETVO

ELVERE

8c

V T N O S C A S ] quancunque rem

fubito

fubito.

fpeculo

oppofueris, eius rei quantumuis

i m a g o appret. ex quo intelligerc
licet,tenueis rerum quafi membranas, 8c texturas fummis rerum c o r p o ribusperpetuo 8ccommenter, Se indefinenter fluere.Vnde efficitur quod
ante d i x i , & Plato probat,imaginem qua? in fpeculo ccrnitur,non effe vn
quiddam Habile Se cerrum,& idenv.fed alias atque alias effe imagines alteram in alterius locum defnceps 6c fine vlla interruptione fuccedenteis:
quod probat 8c Lucretius fimilitudine luminum 8c radorum folis. v T
M E R I T O C E L E R H I.S]
hic
& ha?c celer.fic autem Iegitur in lib.manufcriptis: & ita legebat Auancius .
H 1 s R E B v s] his texturis rerum, id efl imaginibus. A T Q J V T
M v L T A] C u m libri manuferipti haberent, Et qmji ,xvulgati autem Et ce:
ego jtqm yt rcpofui,conie:ura ductus. Q_V E I S C V N ajy E o B V E R T I M V S O R I S , R E S I B I ] cum
codicibus manufcr. Bertiniano ScMemmiano fcriptum reperifTem: qweanque obttertimns oris, curauj
cxcudumtfuijcunqtie obuertimus orisii efl, quibufeunqueregionibusobuertimus.Vaticanusporrohabet quemnque obuertimus>illuc 1\tstibi reffsndent,&c.
R
fimile.. T E M P E S T A S] tempeftas
menefl/^iw.id efl mcdium.fic enim loquuntur Latini, tempeftas liquida,
Nn 5

nomencf/o'hcfamihinigeneriscfljVtfit

in dupbus

p AETEREAa
ju
ild

no-

l8

T,

1 V C R E T I I

C A R I .

idoneajbonajegregia: & contr,turbida,aduerfa,mla.Varro l i W . d e linp

Lat.in i z . tabulis.jo/ occafm diei Juprem* temptfitts eflo. A C H E R V N T A
R E A R I s] fie codex V a t i c . B e r t i n . & M e m m . alij redmttr : nonnulli Mberunte reteclojphxxh mendos.Itcratur autem hic verfus cum tribus deinceps
fcquentib. lib. 6.

CAELI

COMPLESSE

C A V E R N A S ] (ic Varro

M a r c i p o r c a p u d N o n i u r o . N ^ aqtmfiigido vlo leuesCli cauemat turexs

fubduxeytt.&c M . T u i l . in Arato.Dictur
&Ut}uUlu{iurec4uemat.Enmas,
cAiingentes firnices. Q_y o R v N Q^V A N T v t A] quidam d o & i exiftimc
hune verfum, cum eo qui deinceps fequitur, a l i c n o l o c o eue inculcatos,
cumfuprfuo'pofiti fuerint. ego eos feriptos reperi in quattuor codicib.
manufcrptis,& exeufis omnibus, neque continua fi fuprpfofiti funt,hinc
funt expungendi.

Nunc dge,qu\m cleri motufimuldcraferantur,

Et qu mobilitas ollls trdndntibus auras
T^edditdfttjongo vtfyatio breuis bord teratur,
In cjuem quque locum diuerfo numine tendunt,
Suauidicis potius,qudm multis verfibus eddm:
ParMU s yt eft eyeni melior canorjl/egruum quant ^y,?^^ >
Clamor in tberiis diffterjus nubibus AuftrL
J>
^
Principioperfiepe leuek res,atque minutis
CorporbusfaBas, celeres licet efje videre.
In quo iam gnre'ftfolis lux,0* vaporeius,
Propterea quiafunt} primisfaBa minutis:
Qu quafitruduntur prque a'ris interuallum
Non dubitant transire fiquenticoncitdpldga.
Suppeditatur enim confeftim lumine lumen,
Et quafiproteloftimuldturfulgurefulgur,
Quapropterfimulacrd pdri rdtione neceffefi
Immemorabileperfyat'mm tranfurrerepojfe
Temporis in punBoiprimm quodparuula caujk
Eftfatis, ter go qu&prouebat,atquepropellat: J
Deinde,qudvJqueadeo texturapradita rara
Mittuntur,facile vt quafuispenetrare queantres,
Et quafipermxnareper a'ris interuallum.
Prtereafi, qu penitus corpufculamum
Ex alto in terras mittuntur,Jolis vtilux,
y

DE

JLERVM

N A T.

T I B . Il

IU

Z$J

Ac vapor^cpunclo cernuntur lapfadiei

Ver totum clifpatium diffunderefef:
Terque volare mare, ac terras\cdumque rigare,
Quodfperdft: vbi tam volucribt leutateferuntur:
Quidtyufunt gitur tam prima infronte parata
Cumiaciunturgj* emiffum res nuUamoratur,
Nonne Vides citius debere^O* longius ire?
"Multiplexque loifpatium tranfcurrere eodem
Tempore,quofolts peruolgant lum'ma. clum*
9

N v N c G E Q V A ' M C A E L - E R I ] nunc de imaginum celeritare incipitcxplicarc. V T B R E V I S

H O R A T E R A T V R ] fie legendum cen-

feo,fecutus tamen nonnulloslibros typis exeufos. fignificat autem Lucretius fimulacra efic mobilifsima,& celerrime ferri, quia breuifsimo r e m p o r e l o n g u m fpatium peragrant. hoc enim fignificanthac v e r b a / O W G O T ^ ^ tio breuisbwa teratw.vt breuc fpatium tempo*is,Longo loci fpatio conteratur.Et v c r 6 Ariftoteles l i b . 4 . phy fie. eclere fie definir,quod breui t e m p o re,longum fpatium percurrit:tardum,quodlongo tempore breuc fpatium
permetitur. I N

Q_V

CVNQ_VE L O C V M D I V . N V M I N E T T E N -

D v N T] fie habet cod. Vaticanus, nifi quod habet tendit : plan raendosc:
tendunt enim legdura, cum fubintelligatur v o x numeri multitudinis,/2w#Idcrd. Prarterea codex Bertinianus,& Memra. habent: In quemqmque locu.
diuerfonumineaucem,ideft diuerfb n u t u . quidam tamen legi volunt<//Wr/a
tnomme, vt habent nonnulli lib. vulgati : id eft diuerfo motu. p A R v v s
V T E S T C Y C N I M E L I O R] fie fupr initio l i b r i , d i c i t n o n e f l e , q u d
hrundo contendat cum eyenis. Sed cura h o c loco maxime congruit illud
Antipatri in Erinnam lib. 3 . epigr. AaTi&f KVMV (My.e)tfyos.,\ icshoiyK^ay
Atttacif ruh&yhio< YWLMXS : id eftParuus c y c n o r m e i o r c a n t u s , ftrepitusqumGraccornebulisfparfusinxtheriis. A E T H E R I I S ] q u i d a m
libri h a b e n t , atberij s o n s L V X ] N a m etiam mathematici docenr lum e n non impeditum per totum id fpatium quodfibi exproportionerefpondear,pun&orernporis,&temDorc quodfenfum crfugit,dirTundi. E T
V A P O R E I V S ] & calor eius. E P R 1 M 1 s] primordiis,feu principiis.
fie lib. x.Kec quicquetmcommt4tarijtne canciliatu Vrimorum. Q_V A E QJ/ A S I
T R V D V N T V R ] fie habet cod.. Scipionis T e t h i j , & item cod. Farni. c c tct^Qu quaficuduntur.

N O N D V I T A N T ] ( C locutus eft lib. 6.

dibufeyninumimfuccedereftigmKm

^pe-

dubitabat. p R o T E L o] impulfu pro-

DUC1;o,perpetuo,&continuo,vtfup.diximus.

FVLGVRE

PVLGVR]

id eft fuJgore fulgor, Fulgor enim & fulgur pro eodem vfurpantur L u cretio,&nonnullisaliis.
IMMEMORABU]kMyvim,iy*^9MTW,&ita
immenfum.

PRAETBREA

S I , Q ^ V A E P E N I T V S , & C ] Prarterea, fi

ca,quatcxalto,6CEX intimis reruro panibus rnitttur,puncT:o temporis per

iBB

T.

L V C R E T I I

C A R I

immenfum fpatiura fefe dinunduntjtantquelcuitatcferuntur'.quanto celetius moueri-.quantoque longius interuallum tranfcurrerc crcdibileeft ea
qua; fummis corporibus mittuntur,& qua: funt in prima fronte,arque in
promtu pofita, nempe imagines? Q J T O D s V P E R A'S T] caclum,quod
efl fupr: V B I T A M V O L V C R I ] propterea qud multa interpofuerar,
ab illo l o c o , fquapenitus, &c. v t fuccurrat memoria: l e & o r s , fubiungit
quafi de intcgro,vo/ b*c,i, eft quandoquidem hxc & c n difsimulabo tamen hune verfum abeffe hoc loco quibufd.lib.manuicr. & p o f i t u m efle
fupr poft verfum Eft j>mttl X tergo, epc. M V L T I F L E X Qjf E L o c i
s p A T.] nihil m u t o . Vaticanus codex tamen h a b e t , Multiplidfque locijfat.
t

Hoc etiam in primisfyecimen verum effe videtur,

Qum cleri motu rerumfimulacraferantur,
Qubdfimul ac primumfub diuofplenor acpui
Vonitur.extemplb caloReliante,ferena
Sidera refpondent in aqua radiantia mundi.
dmne vides igitur^umpunclo tempore imago
Aetberis ex oris ad terrarum accidat orasQuare etiam atque etiam mittibcfateare necefffl
Corpora,quferiant otulos,vifumque laceffant:
Perpetuoquefluant certis ab rbus obortu: ^
/
Frigus, ytfluuiis, calor fole,aflus ab vndis
Aequoris^xefr mrorum littora circum.
Nec varia ceffant voces volitareper auras:
Denique in os falfi venit bumorfepefaporis,

Vfqueadeh omnibus ab rbus res quaquefluenter

Fertur.O* in cunflas dimittitur vndiqueparteis.
'Nec mora fie c requies inter datur vllafluendi:
Perptua quoniamfentimus& omniafemper
Cernere,odorari licet,exau direfonorem.
S P C I M E N V E R V M ] i n d i c i u m , & quaf a r g u m e n t u m . fie a t e m l e g i t u r in q u a t t u o r l i b r . manufcriptis : in v n o , & i t e m in PitiCffecimen veri.
Q J O D S I M V I A C P R i M V M J h o c f p e c i m e n & a r g u m e n t u m eft,
q u m cleriter ferantur i m a g i n e s , Q V A H P V N C T O T E M P o R E] i d
-

eft

DE

R E R V M

N A T.

LIB

I I I I .

2 %

eft q u m b r c u i t e m p o r e . A D T E R R A R V M A C C I D A T
ORAS?]SC
habent q u i n q u e libti manufcri.nifi quod VATICAN us h a b t t accidtt : Seitem '

Parifienfs ceteri vulgatiincidat. ego puto legendum accidat. Se ita paucis

pft verfibus hic idem feriptor loquitur. Q_V A R E E T I A M A T Q_y" E
E T I A M M I T T i]fic reftirui c o n i e & u r a DU&US eam in codicibus manuferiptis reperiffem feriptummiraa aliis minima: quod vtruquefcilicct de-,
prauatum eft e x antiqua Se vera feriptura mitti. nam ex mitti factura eft mir.deinde nunc minima, nunc mira. Meam conie&uram adiuuat verfus ille,
qui eft hb.G.Terpetuofiuere,ac mitti,argique necejfeej Corpora, c. p E R P E T v o Q J f E P L . C R T . A B R . o B o R T v.] feeutus fum codicem F l o r e n t , typis exeufum. nam ceteri o m n e s Se manufer. & typisimprefsi h a b e n t , ^ rebut odores,phn mendos. atque hanc feripturam, quam feeutus
fum,probabat Se Donatus lannoctius Florentinus vir cum primis d o d u s .
obortu autem coniungitur cum adiecl.perptua, vt Cit,perpetuo obortu, ID eft,
perperuo agnatione,atqueaccefsionc'ocw/ enim idem valet, quod adnafci.vt docet Feftus.nam prpofitionero, o b , folitam effe v furpari pro AD,
teftis eft hic vcrfus(inquit ille) Tantumgaudtum oboririextumultu maxtmo:SC
hic Ennianus, Ob B^mam noBu iegionei ducerecapit. fuperior autem verfus
c u m duodecim deinceps fequribus itenntur lib. 6. AE S T V s j c o r a m o tio vel impetus maris.& ita Nonius qui hune verfum proferr. E x E S O R

'

M O E R o R V M ] fie legi dbet , & ita feriptum eft in quinque libris m a nuferiptis,nifi qud in Vaticano eft mceororum: in Fa'tti.maurorum. Parififes planhabenrwofwww.didum autem mcerorum,pto murorum ANTIQUE,
vt norat Seruius AD illum locum VIRG. lib. 10. ^ijgmbm mrorum his ver/
bisinam veteres pltraque eorun>,qu<* nos per u dtcimuper dipbtbon^um a pronun- pc A**? ~7***~
r^v^
ciabantibinc efl mrorum pro murorum: & contra punk pro poenio: quod verbum i ^
<*r-/<fr""~
pcena venit-.quodGrxcum eft vocabulum ^tyiJnnceft Vunica rgna vides,cum Vce- b'ter/H'^
nos vbiquelegcrimus.Sea.pad Varron.LIB,5.deling. Lar. cum circum mros mittttur,& cum concto aduoeatur. N E C M O R - A , N E C R E c^y I E s]hoc imi'
tatus,atqueadeomuruatus eft Virgil.Georg.3.&Ineid. 6. E I A V D I R E S O N O R E M] fie reftitui conteduradudus.nam cum ita feriptum in
vno eod. reperifem, ec fantire Jonotem.cx c f feci x : e x , .ex t,d.iu ex illis
corruptis ecfanme feci exaudire.c\\x\m emendandi rationem fcio omnibus
politi iudicij hominibus probarum iri.
J

PrMerea quoniam manibmtraBata figura

ln tenebris qudaw, cognofeitur ejfe eadem,qu
Cemiturin luce.^. tlaro candoremeceffefi
Confimi i caufa taflum,vtfimque moueri.
Nunc igiturfiquadratum tentamusiO* idnos
Commouet in tenebris:in luci qupoterh res
Aaidere adJfeciem>quadrata nifi eius imago
!

Oo

15>0

T.

L V C R E T I I

C A R I .

Effe in imaginibus quapropter caufa videtur

Cernendi,nequepoffefine bis res vlla videri.
Nuncea qua dico rerumfimulacra,feruntur
Vndique:&* in cunBas iaciuntur didita parteis.
Verum,nos oculis quia Jolis cerner equimm,
Proptereafit,vtiffeciem quo vertimus,omnes
fijs ibi eam contraferiantforma, atque colore.
Et quantum quque nobis res abfitjmago
EfpcityVt yideamuSyO* internofcere curt.
Nam cum mittur^extemploprotrudit^agitque
A'ra,qui interfe cunquefi, ocuUfque locatus.,
Isqfita pernofiras acies perlabitur omneis:
Et quafipertergetpupilles,atque ita tranfit.
Proptereafit,vti videamus qumproculabfit
7{es quque: quant o plus ae'ris an agitatur,
Etnofiros oculosperterget longtoraura,
Tarnproculeffe magis res quque remota. videtur^
Scilicet hcfumml cleri rationegeruntur,
Qualefitvt videamus:ey vn qumproculabfit.
P R A E T E R E A Qjr o N i A M] hoc argumentum talc efl;. Figura ( inquit) aliqua in tenebris, Se noctu raanibus tractata, eadem efle cognofeir
tur,quxlucecernitur. A t figura non poteft cognofci in tenebris, nifi per
fpeciem Se imaginem.ergo neque in luce cerni. Sed h x c facile rcfelli pof
funt ab iis, qui Ariftotelis fcholam f e d a n t u r . funt enim quxdam fingulis
fenfibusproprifubiccta, vt colorvidcndi fenfui, fonusauditui, & c . q u a >
dampluriumfenfuum c o m m u n i a : vtfigura Se magnirudo communiter
afpeuij&tactui fubiecta efl:motus Se quies omnibus,prterqum guftatui,&c. s i Q J A D R A T V M T E N T A M V sj legendum fortafle cljyaBamm. I N I V C I ] l u c i p r o l u c e . E S S E I N I M A G I N I B V S Q J A P R o P T E R] ex imaginibus rer perptua effluentibus, Se in oculos n o ftros incurrentibus fit vifus ex fententia Epicuri. Platoni ex coniun&ione,.
Se cognatione duorum ignium feu Iuminura ,atterius ex oculis noftris e x euntis : alterius foie manantis efficitur vifus. Mathematici aiunt radios
quofdam ex oculis noftris efflucnteis,& ad rem,qux cernitur,acidenteis^,
videndi caufas efle. Arift. lib.t. de anima docet non ex emifsione radiory
ab oculis vifum effici:fed ex f\inc1tione,& adtu rer,qu fub afpecl cadurj
in oculos crebr ventitante. D I D I T A ] diributa,difsipata., difperfa,.

'
DE RERVM N A T . 1 1 B. I I I I .
'ipi
noanulli libri fcripti habent ddit*, ego didit* retinco. P R O P T E R E A
I I T v T i , & c ] propterca(inquit)qu6d folis oculis cernmus,idee> fir,vt,
tametf imagines ex omnibus rebus in omneis parteis affluant, ea parte tamen dutaxat rem cernamus,in quam o s , & faciem vertimus. s P E C I S M]
s,faciem,4*y,aipec}:um. E T O J A N T V M
AE QJT E] id efl; & cuiufquerei diflantiam cognofcimus, feu internfcimus per imagines, P R O T R V D I T . A G I T Q_V E] ficrepofui fretus au&oritatc trium librorum
manufcriptorum.

P E R T I R G E T ] permulcet.

SYMMB

CLERI]

valdecleri, Q V A L E S I T V T v i D E A M v s ] v t eodem teropore v i deamus,6c qualisres fit,&qum longe diftet.fortaflelegendum,JQ^j/^

id efl qualis res fr.alioqui dicemus eum mu ta (Te genus.

Illud in bis rebus minime mirabik habendumjl

Car ea^quferiint oculosfimulacra, videri
Singula cum nequeant>res ipfapertficiantur.
Ventusenim quoque pauHatim cum verberat, 6> cum
Acreferitfrigus, non primam quanquefolemus
ParticuUm yentifentire ,<0*frigori$ eius:
Sed magis vnuerfm fierique perinde yidemus
Corporetum plagas in noflrojanquam aliqures
Verberet^atquefui detfenfum corporis extrd.
Prterea iapidem digito cum tundimus, ipfum
Tangimus extremum faxi,fummmque colorem:
Nec fntimus eum tacluoerm magis ipfum
Duritiem penitusfaxifentimus in alto.
y

-ITLVD

I N H I S R E B V S ' ] n o n dbet (inquit) mirum videri, q u a m -

obrem,cum fimulacrafingula non cadantfubafpedlum.'rcs ipfa? per fimulacra cernanrur: 8c ita ipfa vniuerf fimulacra quodammodo videantyr.
V E N T V S E N I M CXY o Q V E] id probat non efle m i r a n d u m , fimili.
T A N Q V A M A L I Q V AE R E s] fie habet codex Bctrinianus : qua; feriptura fi recta t%*liqtue res di&um intclligetur, pro diqu*res. alij, *\iqu<tret
legendum putant.aintque A vltimam vocalcm effe longam,etiam fi fit r e cti cafus.quidam d o & i legendum, cenfent, taquam aliqu* re,in feptimo cafu. verberet autem nempe ventus." i p s V M T A N G I M V S E X T R . ] n c garec Ariftoteles tangi colorem. color enim non tangitur, fed cernitunnifi quis dicat, extremum colorem faxihc accipiendum pro ipfa faxi extremitate,quam fuperficiem vulgus appellat. Pratterea flatira Lucretius quaf
feipfereprimens 8c corrigens, negat nos fentire tactu colorem,fed potius
y

ipfam d u r i t k m .

PENITVS

nitus idem valent, itafit% V *

S E N T I M V S I N A L T O . ] in a l t o , 8c p e -

WK^M/*.
Oo

%}L

T.

L V C R E T 1 I

C A R I

*Nunc ge,cm vitrajfteculum videatur imago,

Perripe,nam certepenitus remmota videtur.
Quodgenui illaforis cju ve transficiuntur,
lanua cum perfetranjfeclum pr&bet apertum,
Multa facitqueforis ex dibus vt videantur.
h quoque enim duplicigeminoquefit a're vifus.
Prtmus enim *fl^citra pofleisqui cerntur ar.
Indefores ipf dextrajuaquefequuntur.
Pj extraria lux oculos pertcrget,& a'r
A Iter^* illa,foris qu ver tranficiuntur.
Sic vbife primumfpeculi pro'tecit imago,
Dum venit adnofhas actes protrudit,agitque
Ara,qui interfecunqueft^oculofque locatus:
Et fcit vt prius bunc omnemfentire queamus,
.,Qtm fpeculum :fed vbifpectilu quoque fenfimus ipjum:
wrpor
/fzt^frVontauo, hc in td, nobs cpt&ferturimago,
1
U >r\ ^i/'^Peruemt &
noftros
oculos
reiel
fl
l
reieBareuifit:
y

/^^^Z^i^^^^' ^^
^

ros

0CH

* '

Atque aliumpr fepropellens ocra voluit,

ZZJfr/^ffJ^f^tH & faut, vtprius buncjpukmfe videamusieoque
+i4s
n f L ^ t r * '
Diflxre . fpeculo tantum remmotd videtur.
^Quare etiam atque ctiam minime mirarier eftpar
>-JUis,qu reddunt fpeculorum exq'iore vifum
-Aeribus binhi quoniam res conft vt roque.
N V N C G E c v R V L T R A s p E c v L v M] imago,qua reddit fpeculum,non apparetin fummo (pcculo, fed vltra fpecul. Nuncigitur quobrem id rut,rationcm arTerfjemquc illuftrat fimili. R E M M O T A V I D E T v R]fiecodex Bcrrinianus. Memmianus remottt. remota autem eadem
rarione di&um pro remora^ua >-//>/w//,pro reperit, wrfo pro rctulit, reccidere,vefferre,&cfimiliapro recidere,refcrre. QJV o D G E N V S] cuius g e nt is.quemadmodum. P R I M V S E N I M ' S T , C I T R A

POSTES QVI

c E R N I T V R A E R ] CIC rcpofui,fecutus partim libros v u l g a t o s , partira

rnanuferiptos Sic enim habet codex ertinianus : itu pofi aftum cetnitur
tfr.Memmianus autem & VatkMzbntpoflei cur cernitur ar.V&tif.poftes
ceruititr.Veneti & Lugdun. Primus eaimtcttrapo(es quicernitm <tr. Qu
tum cem-tur probant*. & mm referunt ad illum verfum, qui antecedit Unm
cmperfetu^.&c C I T R A P O s T E I s] id eft citra oftjum, feu forcis,,

DE

RERVM

N A T . . I I B . T I I J.

ni4*is

feu iatwam.fic fup.lib.j.pag.i y. l*tn

txemtis oculis debete \idetm Cernereres animusfablatispoftbus J/^/.po/libus ipfis fublatis, id eft oftio ipfo fublato.atqueita Adr.Turneb.explicar. Idem oeu illum apud Varron.Iib. 4 .
dcling.Lat.refponfum eft D e u m maniumpoftuleon portularc, Srcet.fic
reftiruit:refponfum cil D e u m , manium poftileonem poftulare. manium
pofti(inquit ille) id eft ianu,fcu oftio inferorum,leon,id eft virum forte.
S P E C V L I P R O I E C I T i M A G o] fpeculi imaginem accipe, non e
imaginem,quam rcddfr,& reprfentat fpeculum,fed cam, quar ex fpeculo
miftitur,& iacitur, quemadmodum docuit fupr ex omnibus rcbusfunimis fluere imagines. P R O T R V D I T , A G J ' T c^y E A E R A ] hic eft pri-

mus ae'r,nempc is,quera imago fpeculo mif Se proiec"ta,dum ad oculos

noftros peruenir,protrudit,ac propellir:qui quidem ar eft inter oculos, 8c
fpeculuminreriedus.

ATQJE

ALIVM

P R A E S E] hic eft fecundus

ar: nempe is quem imago nobisflucns,& in fpeculum adic6t,arque i n de in oculos noftros ricda,pra? fc bellit:quem quiapriuscernimus, qum
imaginem noftri,iccirco fit, vt imago fpeculo remota videatur. c o N T I N V O H A E C I N I D , A N o B i s Q v A E, Sec] fie legendmon vt in
vulgatis, k nabis m o,6rc.continuo(inquit)imago, quac nobis fertur, ad
fpeculum peruenit: & fpeculo reie<5la, noftros oculos reuifir. QJT A R E
E T I A M A T Qjr E E T i A M , & C ] hune verfum c u m duobus fequentibus delcndos cenfeo, vt fpurios. eos tamen excudendos curaui, vt legunturin codicibusmanuferiptis.

Nunc ea^ud nobis membromm dexterapars eft,

Infpeculisfitvt in Uua videatur, eo qud
Planitiem ad fpeculi veniens cum offendtt imago,
Non conuertitur incolumisfed rctla retrorfum /
Sic elidttur vtfi quts prim^arida qumfit
Cretea perfena, adlidat pilvejrabive:
Atque ea continu reclamfifrontefiguram
Seruet,& elifarn ret rff exprimat pfa:
Fiet)Vt,ant
qui dexter, bicidem
Nunc fit
e Uuofit mutua dexter.
Fitquoque de fpeculo infpeculum vt tradatur imago:
Quinque etiamfxvcvtfierifimulacrafuerint.
Nam qucunque rtro parte interiore latebunti
Inde tamen jjuamuis torpenitfque remota
Omnia^perflexos aditus educla licebit
Pluribus btfcfpeculisvideantur in dibus ejfe.
y

oculusfient

UuuSiO*
y

OO 3

15>4

'

LV C R E T I 1 rC AR I

Vfqueadeo 1fteculo infteculum tralucet im^ago:

Et cum Uua data%fit rurfum, vt dexterafit:
' Inde retrorfum redditfe, &* conuertit edem.
Quinetiam qucunque latufeulafuntfpeculorum
Afimili laterisflexuraprdita noflri:
Dextera eapr opter nobisfimulacraremittunt
ut quid defpeculo infpeculum tranfertur imdgo:
Inde ddnos elifa bis aduohuaut etidm qud
CiYcumagitur,cumvhit imdgo,propterea quod
FlexafiguradocetJpeculi conuertier adnos.
N V N C E A C^VAE N o B i s , & c ] cm ex hoc l o c o , tu m ex aliis multis intelligerc licet,quod traditum eft,Epicurum neque mathematicis artibus,neque vllis aliis difciplinis,quibus quiinftrudi iunr,cruditi dicutur,po
litum fuifiTe. Affert enim ratiortem admodum ineptam, & infirmt, Se
popularcm.quare qua dexrra fint,in fpeculis la:ua videantur. & contrmpc quia itnago nobis in fpeculum iacra, & in id offendens,non reuertartrr ad nos incolumis ,fed retrorfum elidatur, quemadmodum fi quisperfonam aliquam creta ctiamnunc h u m i d a m , & madidam, allidat ad c o l u narn,aut t r a b e m : & ea rtro conuertatur exprefl, ita vt feruet priorem figurara.tum enim fiet,vt qui antea dexter erat oculus,nunc fit luus,& c tr.Sic igitur picurus,feu Lucretius. A t Matbcmatici long aliter, q u e m admodum , Se qaamobrem hoc fit, demonftrant: cxttque huius rei c o g n i t i o , & perceptio ( f e t f o r d i n e 19. apud Euclidem. docent igitur
illi reflexionis angulum,eiangulo,quem facit linea p u n d o rei vifa: in fpc
culum incidens,atqualem efl.Itaque femper fit reflexio in partem oppofitam ci parti fpeculi,in quam incidit linea p u n d o rei vifa; p r o d u d a . Pra:terea imagines,quas in fpecuo cernuntur,qualecunquc fit ipeculura,quam
breuifsimis fieri poteft,hneis continentur. C u m igitur pars dextera rei v i fcjlinea: reflexionis finiftra; refpondeatac fubiaccar,potius qum dexter
Se contra pars hcua rei vifa;, dextera; reflexionis linea; fubieda fit potius,
qum lxuarfit vt linea reflexiomXqua; magis dextera fit, fub dextera imaginis partem cadat :. Se qua; fit magis lama, lseuam imaginis partem tangat.
Q u a r e l x u a r e i vifa? pars d extra; imaginis parti o p p o n i t u r , & Contra dextera rei vifa; pars Ixux imaginis parti relpondet. Denique rei vifa; imago,
Se res vifa fie fe habent inter fe,vt duo gladiatores, qui frontibus aduerfis .
inter fe certant.hc enim alterius oculus heuus, alterius oculo dextro oppo
nitur,& contr.Plato deniquein Tima;o paucis verbis hanc rationeafferr
tri rss nzrrtoi (im vt'o-\ka{

i$eX-r ntriin

yy%-nu&-mt$n ^-v

ng.'foSf dtf

&&fgo\nt
; id efl: quia contrariis partibus afpcdus contraria; partes fpeculi attinguntur, pro confuetudine a d i e d i o n i s . Sciendum eft autem hoc
fieriduntaxatin fpeculisplanis,&conuexis. nam in concauis,refpondent
nt

DE

R E R VM

N A T J L I B .

I I I I#

I 9 5

dextra dextris,& heua laeuis,cuius rei ration difces e x Platone & Euclide.
I N S P E C V L I S F I T V T I N L AE v A J fie quidem habet libri omnes
& manuferipti, Se typis xcufi,niri quod in cdce Tethiano non eft prarpofitio in : in eoque ita feriptum eft fit vt Uua videatur. ex qua feriptur
Murctusfuipicabatur eiclegndam vti
Uua videatur, cum diceretille non
elle quod ququam moueat ua. fyllaba breuis:fsepe enim poni trybrachum
pro d a & y l o , Se choreum pro fpondeo. C R E T E A P E R s o N A ] fie legendum , & ita feriptum eft in cod. BVrtin. Se M-emm. In Vaticano autem
/^litteris tranfpofitis. Q u o d autem in. nonnullis iraprefsis legtur,CVra*
perfona, ferri non poteft. nam neque quod h'c dicit Lucretius ex cerea perfona fieri poteft,ncquc ceraarefeit, feddurefctpotius. quidam putant legendum Terrea. R E C T A M S I F R O N T E F I G V R A M] quidam legdum ccnfemjertamftfme figurant, M v T v A ] mutuo. F I T QJ? O Q.V E
D E S P E C V L O ] ft etiam (inquit) v t de fpeculo in fpeulum transferatur imago,adco vt quinqueaut fex eiufdem rei fimulacra reddantur,dum c
fpeculo in fpeulum tranflucent.Nam fi quafunr i n xdibus quantumuis
rcmota,atque abftrufa, Se rtro condiraj ea puribus fpeculis adhibitis, per
flexos quofdam aditus,in xdibus elle videbcur. Imrao veto pluribus fpeculis certo m o d o ftis, Se compofitis, fieri poteft, vt tergum tuum cernas.
Exempli gratia. fumito duo fpecula plana : eormque alterum tergo ira
c o l l o c a t o , vt ft refupinatum, id eft neque prorfus r e & u m , neque prorfus
fupinum : alterum fublime & fufpenfum fupr'a caput teneto,ita v o b o c u los tuos obuerfum fit p r o n o , & procliai fitu.fine dubio tergu tuum in fpeculo illo fublimi, & tuis oculis fuperne oppofiro cernes, tui videlicet terg i imagine poftetiore Se refupinato fpeculo, in akeru tranflata. QJT I N Q J E E T I A M S E X ' V E V T F I E R I] codex Bertinianus n o habet difiunc"liuam,<?. fie enim in eo feriptum. Quinqueetiamfex vt. atque ita fortaffe legidebet. fie Horat. epift.i. lib.i. Si qmaringemh fexfeptem millia dfunt.
y

INDE

RETRORSVM

R E D D I T

SE, ET C O N V E R T I T

E -

D E M] cum in codicibus quattuor manuferiptis, Inde retrorfum redit, feriptu

reperiftem, fine copulatione, que, continuaiudicaui ab aliis ita elle repofitum, v t habent libri v u l g a t i , Indque retrorfum redit : ab aliis : litde retrorfum
etiamredit, Sec. vt habent trs manuferipti. N a m Bertinianus neque habet
copulationem,<7f, neque etiam. Itaque fcreftitui : Inde retrorfum reddit fe,
<jr conuertit eitw.fentcntia autem harc mihi videtur efle.lWf. id eft ex prim o fpeculo,vel ex parte dextra,imago reddir fe rctrorfuaijid eft in lauiam
partem,in fecundo fpeculo fcilicer,& conuertit fe eodem, nempein lama.
QJIN

ETIAM

Q ^ J A E C VNCiv. E]fignifictur,opinor, multa fpecula

coniun&acoJumnar figura,conuexa. Numeranturautmathematicis feptem fpeculor g n r a u x quibus fit vfitara,& rata reflexio. fpeculum pla
num:fpcculumcoIumnareconuexamtfpecul column.concauurmfpecul
pyramidis in morem onformatum couexum ,,Se huic fimiliter c f o r m a tumconcauum:(peculum globofum,feufpha?ricum conuexum, globofum
concauum. D E X T p R AJid eft quor dextras partes: noftris dextris refpdent.

ELIXA.

F I G V R A l t r e s inftarcolumn. D O C E T ] imaginem.

ZpS

T.

L V C R E T I I

C A R I

lndugredi porro pariter fimulacra ,pedmque

Ponere nobifum credas.geflumque imitari,
Propterea quia,dejpeculiqua parterecdas.
Continu nequeunt illincfimulacra reuerti,
Omnia quandoquidem cogit natura referri,
Ac refitire ab rbus ad quos redditaflexus.

s./m</ ^

Splendidaporr oculifugitantyVitdn/quetuerh

Sol etiam ccat,contrdfitenderepergas,

Propterea quia vis magndfl ipfusiO* al
Ara per purum grauiterfimulacraferuntur,
Etferiunt oculos turbantia compofituras.
Prtereafplendor,quicunquefl acer,adurit
Spe oculos,ide quod femina pofidet ignis
Multa dolorem oculis qugignunt infinuando,
Lurida prtereafunt qucunque tuentur
Arquati,quia lurorii de corporeeorum
Semina multafuuntfimulacris obuia rerum,
Multdquefunt oc u lis in eoru m denique mis! a,
Qu contagefuapalloribus omniapingunt
%

'

I N D V G R E D I P O R R O P A R I T E R ] ha?c etiam ad fpecuforuro

confiderationem pertinent, tdcirc hos fexproximos verfus hoc loco e x cudendos curaui, eoque magis, quod hoc ordinc leguntur in codice Bsrtiniano. P R O P T E R E A Q J I A , D E S P E C V L I ] hxc ratio cil a d m o dum arura, fiicilis, atque iiluilris. fimulacra (inquitj videnrurnobifci ngrcdi in fpcculo, quia, qua de parte fpeculi recdas, fiatim ex ea parte n o n
polsint fimulacra reuerti. huius rationis ratio eft.quia quarcunque ab rbus
fimulacra mittunrur, ea ad a;quos & parcs angulos referuntur.Mathcmatici autem docent idcirco imaginem rei vifasin fpeculo mouerj videri,quia
cum omnia puncta rei vife ab aliis,atquealiis identidem pundis reflec~hnrur,noua totiusrei vifie tfficitur imago, v n d e p e r m o t u m r c i vif punira
quibus fada eft reflexi,permutantur. ita forma moueri vdeturjCu re v e ra non moueatur, fed potius nouaimago fitu rei vifa? mutato gignatur. id
autem accidit propter continuationcm reflexionis punctorum, qua? fit in
extrema carfura fpeculi. s P L E N D i D A P o R R O "O C V L I ] 'biluta
de fpeculis difpuratione, &Teorurn ratione,docet quamobrem fplendida.
oculos offendant,maximfinimimn finr fplendidarcuiusrei hac etiam eau
famafferripoffeputo.Qujefubfenfum v i d e n d i c a d u u t , a & i o n e m q u a n dam

DE

R E R Y M . N A T . L M . J I I I ,

dam in eum explicanr, ita v t videndi fenfus rbus,quas cernuntur, patiatur. C u m igitur actio Sz perpefsio f u n r i n t r a m o d , ^ altfaValteri ex p r i
porrione rcfpondetduuatur videndi fenfus a re,qua c e r n e r pot?s,qunl
offenditur: & probe fuo munere fungitur; C u m verpsrpeXsi.oa&ionem
fuperat:id eft cum id quod cernitur, plus aequo acre, C validum eft, OCUIIJ~
Srviddi fenfum offen dit. S O L E T I A M C AE C A . T , & C ] Ariftot.lib.3.
de anima, tradit hoc e(fe commune omniu fenfuum, vt ea,quac fub eos cadunt,fi modum fuperent, corrumpt fenfus,aut certe fenfuum inftrumenta.verbi gratia, fonirus niraius,& modum fuperans>exfurdar:nimius fplcndor, oculor acicm praeftinguir, tque adeo extingui: c ita de ceteris fent i e n d u m . cuiusrci hanc rationem arTert, qud (enfusjratio quardam eft:
omnis autem ratio corrumpirur ab eo quod eft nimium, & ab eo quod eft
patum: quemadmodum fymphonia corrumpitur, fi chord vehementius,
qum par fit, pulfentur. L V R I D A P R A E T E R E A F I V N T ] Lttricli
(inquit Feftus)fupra modumpallidi.n quibufdam libris vulgatis imprelfum
eft, lutea.Lutea autem,id eft crocei coloris, feu,qualis eft o l o r ouorum vitellis. Sed quarrar aliquis cur hoc fit, proprer oculi vitium fcilicet.na cum
vifus fit per aduentum formarum afpedabilium in oculos jquicquid autem recipir, debeat effe omnis qualitatis e x p e r s , fi fururum eft, vt formas
PROBE recipiar,qucmadmodum materia dbet efle omnium formarum e x p e r s , & informis,vt fit formar capax: merit oculis arquatorum,cum fint
lurorc nfedti, quas non funt lurida, iurida videnrur. A R Q j r A T I ] qui
m o r b o r e g i o laborant. jlvquatmmorbus(inquit N o n i u s ) d i B u s (qui& re*
gius appellatur ) quod ar quo,feu arco : tdejl iridi,fjt cencolor virore : vel quod ita
ftrinat corpora,vt in arcum ducat. Varro E u m e n i d . Kam vt atquatis ey veterttojisy qua. lutea non funt^qe -vt lutea videnturific infanis & furhjis fani yidentm
ejfeinfani, C O N T A G E ] c o n t a g i o n e .
,
*
y

tenebris autem qu funt inlucetuemtir,

\
*
Propterea,quia cum propiorcaliginis ar
'
Ater init oculospriorj&poffeitapertos: *

Infequitur candens confeHim lucidus ar, ~

Qui quaji purgat eos^ac nigras difeutit vmbras
Aris ittius.nam multis partibus hic efi
<
*.
Mobiliorjnultifque minutior, &magepotten$<
Quifimulatquevias oculorumlucerepleuit:
Atquepatefecit,quas anohfdrtater: '
Continu rerumfimulacra adapertafequuntur: -
Qufefitafunt in lucejatefintqu yjt videamus.
'yQuod contrafacere in tenebris luce nequimus,
Propterea^quia^ofiefiorlcaliginis ar \ > '
1

'.

2$>8

T'tUV CR E T

Ci R

I.

Crafior infequitm\qui cunBa foramina complet? ' J

Ob)mtque*vi<u oculorum ne]imulacra ]
r ^
.'
PofiiMvUarumrerumconieclamoueri. r
\
?
i -*
i

>}l

E T E N E B R I S A V T E M ] Q u a m o b r e m tcncbris ca qua? funt in luce

c o ^ r , per ohgas mbageis h o c l o c o rationem exponic.
Sed ex Ariftotelis Se
breuior rario reddi
m o d o , nihil per fe videruf prxterlucem Se
I raque
quicquid
Se. beneficio
lucc
cernatur necefe eft. At videndi fenfus fitri-er conta&um qoendam',nempe forma ref,
quae cernirur,ad
pcrueniente ,8c fuaro vim in videndi fenfum explieante. Ita
tenebris ea, q u a funt in
ATE.R
I N I T O C V L O S ] ritiocupro fpoadeo.feu d a d y l o : nif dicamus init di&um tiro
longumrquod maio: v t fupr lib.r. lnrirt<tniml\HHu\em. E T P O S S E D I T . ]
pojidit:
a verbo (tdo,dn\ yt infr : Obfid'uque v"is ocukrum. Se lib. .pojtdat inanc. Se
alibi perfidit^Sz refidtr. i v c i o v s E-R] Ariftorelcs diceret ad ocul pertienire ifyea: id eft a & i o n c m
luce perfufi. E L v c E] fie habent
libri
duo,in quibus eft Memmianus:n5, vralij,luce. fiefupr
dixit: tenebmi autem. C O N I E C T A M o V E R I] omnes fere libri manuferipti
conteca: vnde fufpicor legendum conleBa. quanquamapud
hune feriptorem cntetJus idem valet interdum, quod coUeBm Se cogregatus,

cernamus.n

mah
temacitornm fcntentia,tniiIto
poteft.hoc
coo
l rem.
cernirur,opera,
colotis lluftrati
ocuo
ls
fit.vr
lucepofita,cernamus.
trb
i rachus
t

*>rproptereaqueKKe(le

manuferp
i ti
habent,

quidamlegunt

coloris

Quadratajqueprocutturreh cumeernimus vrbis,

Proptereafitjptivideanturfeperotunda>
Angulus obtufus quia longe cernitur omnls
Siue etiam potim non cernitur,acprit eus
Plaga nec ad nofiras
adlabitur iclus,
Aera per multum quia dumjimulacraferuntur*.
Cogit bebejeere eum crebris offenfibus ar:
Hmc vbifujfgitfenfumfimul angulus omnis
Fit,quafitornatdi vifaxorum flruclatuantur
Non tamen vt coratn qqfnt vereque rotunda,
Sed quafi adumbratim paullumfimulata videnturl
Vmbra videtur item nobis in foie moueri
Etveftigianofrd'fiquiigeflumquimitariy ^
Arafuredasprwatqm luminspoJfe\
; *" .
Indugrediymotmbommumigejlufquefequentemv ^
y

actes

%xy

i V

<

Q
"r
r

DE

RERVM

NAT. LIB

I I II.

1$}

Nam nihil effe potefi aliudnifilumine taffm ' ' '

'A'rftdquodnosymbramperbiberefuemmj' ""
Nimirum,quia terra locis ex ordine cents
Lumine priuaturfolis, quacunque meantes
Officimus: repletur item,quod liquimus eius,
Proptereafit,vti videatur,qufuit vmbra
Corporis, i regione eadem nos vfquefecuta.
^
Semper enim nouaferadiorum luminafuhdunt,
Primdque disfiereunt quafi in ignem lana t rabatur,
Pr optereafacile O*fioliaturlumine terra:
Et repletur item,nigrafquefi abluit vmbras. .

'

r
t

i-

fy^^c

11

O^y A D R A T A'S O4V E P R O C V I .

T V R R E I S ] ntC nonDU'lUs V I -

fus fallacias.feu captioncs proponit:cjuas tamen negat eflefallaciasfenfus,

fed animi opinationes.Satis autem probabilem, & acutam ratione reddit,
quare quadrata figura, procul rotunda vidcatur: quoni fcilicet omnis a n gulus fi languis diftet.obtufus videtur,feu potius n o videtur.cuius rationis
caufa eft,qud dum fimulacra rei qua: cernitur, per multum ae'ra fcruntur,
ab e o are ictus obtunditur i & ita videndi fenfum effugit. quo fit,vt qua;
funt quadrata,tanquam rotunda vidcantur.Marhematici, 8c optici h o c fie
demonftrarcnt. quicquid cernitur, definiram h a b c t l o c i diftantiam, vitra
quam non poteft c e r n i . finge igitur magnitudinem aliquam in vltima diftantia cetni. cernetur igitur fub qum minimo fieri poteft, angulo. r e m o ueatur nunchac magnitudo longiusab oculo.proculdubio n o n cernetur.
alioqui fub minore angulo cerneretur, qum qui eft m i n i m u s . quod fieri
non p o t e f t . magnitudo autem angulis prdira circa fuos a n g u l o s m i n o r
eft,qum circa quaflibet alias fuasparteis. Ira fiet v t oculus,corporis qua-dratilongifsimedifttis angulum quanuis fibipropinquiorem minus cernere pofsit,qum reliquas illius corporis parteis. ex quo efficietur, v t quadratum,rotundum videatur. N E Q_y E A D K O S R A S A C I E S A D L AB
T V R ] fie repofui. cum e x libris vulgatis alij habeant UUbituf, alii
deUbitur:ex manuferiptis autem alij deUbitm cum vulgatis aliquot confenticntcs.alij^ma^w.cuiusferiptura:rationemexputare nonpoffum. H T
O ^ V A S I T O R N A X A v, T s A x.] ordo eft, fit vt ftruta faxorumt id eft
faxa.qua;ft-ructa funr,tuantur, id eft videantur quafi tornata,id eft rotund a , & torno fan.flmclafaxorum autem fie d i & u m , vtpfU & claufa domertl,
apud cnndcmKflrau vtmm apud V i r g i l . & apud hune eundem ifiB* rerum,
4m*w ciwwi,apud H o r a t . & fimihXquasin commentariis Horatianis n o tauimus. A D V M B R A T I M J iwmSfci-fxo adamufsim,non exjuifit rotda. V M B R A v i D E T v R 1 T E M] C u m corpus inter folem & locum
foie illuftratum, interpfitum,vmbtm'ifociat * e o quod locum illum,
Pp z

300

T.I IL V C R E T 1 I

C A R I

qui FOLIS radiis peruftu^erat lijminofus* fuainterpofjtfpni lumine priuet(nihil enim aliud eft vmbrajCjum ae'r lumine vacuus,) cumque q u o cunqueinloco,INFOLEMWKNWSVFOLI &fficfms;is locus lumine priueTUR:noneft mirum,fi vna cum corpore hoftiso.vmbrafnoueri videarur.
Q u d fi quis quxrat,quamobrem vmbranigra videatur, ratio eft in promTU.vmbra omnislumini contraria e f t , vtpriuitio habitui.at lumen o m n e
clarumeft.ergo vmbraobfcura.at quod obfutum e f t , q u o d a m m o d o n i grum eft.Poteft Se hoc dicwOmne lumen candidura ft.vmbra priuatio lu
minis eft. vmbra igitur merito nigraeft. L V M I ' N ^ C A S S V S] alumine
v a c u u s , l u m i n e priuatus. O I C I M V s ] obftams foli. s E M P E R.
E N I M N O V A ] nunquam manet idem lumen fed primum quodque pc*
r i t , & aliud atque aliud continue foiefluit.idem de flamma fentiendum.
qua de re pluribus verfibus diflTerct lib.f. eo l o c o , vbi probare conatur hc
m u n d u m elfe interiturum.

PRIMA'QVE

DISPEREVNT

QJASI

I N I G N ' E M ] i l l u f t r i & luculentafimilitudine-demonftrat prima q u o q u e

lumina difperire,& femper recens fuboriri : nempc quemadmodum filai na in ignem,aut flammam aliquam traheretur: quiquid lana; in ignem incideret,abfumeretur:ita Se de lumine fentiendum. videtur n o n long a b ludere prouerbio V 775p \w{r. quod eft in ignem,feu in igni nere.hunclo
CUM autem fie reperi feriptum in duobus libris manu fcriptiSjBertinianOi
& M e m m i a n o , v t excudendum curaui, cum in vulgatis miferabilem in
m o d u m fit deptauatus. alij enim habent quafi imagine, alij qua margine, alij
quafimargine. N I G R A ' S Q J T E S I B I A B L . V M B R . ] cur VMBRA: NIGR*
dicntur,fupr probabileis rationes attulimus.

Nec tamen bic oculosfalli conceimm bilum,

Nam quoeunque locofit lux>atquevmbra tueri
lUorum eft, eadem verhjint lumina ncne:,
Vmbrdque quafuit bic eadem num tranfeat iluc:
An potiusfat,paul/o quoddiximusant:
Hoc animi demum ratio difeernere dbet:
Necpojfunt oculinaturam nofeere rerum.
Proinde animi yitium boc oculis adfingere noli.
Qua vebimurnatiiyfirtur cum f are videtur:
Qua manet in flatione eaprMer creditur ire: - n i
Et fugeread puppim collesycampiqueyidentur^
^Quos agimusprater nauim vcHfque volamus,^
-Sidera cejfare tberiis adftxdcauernis
' "
CunBavidentur O* adjfuifentomntajyQfu:^
'
Quandoquidem longos obitm exorta reuifunt .
y

1(

>it

DE

RERVM

HAT. U

B, Y ! f r;

Cum permenfdfuofunt clum corpore cldro.

Solqucpdrirdtionemdnere,& lima videtur
Inflatione,ed quferri res indicat ipfi.
Extantfqueproculmedw degurgite montes,
ClafStbusinter quos liberpdtet exitus: iidem
Apparent
long diuolfi licet,ingens
nfla coniunBis tdmen ex bis vna videtur.
Atrid verfiri, O* circumcurfire column
Vfqueddeft vtipueris videantur,vbi ipfi
Vefiemnt verti,vix vt iam credere pofint,
Nonfprdfefe ruere omnia teBa minari.

P A V L O Q J O D D r x.] nempe noua feradiorum Iumina idcntidem

fimdere, & prima quaeque difperire. P R O IN D E A N I M I V J T I V M ]
fi quid fallimur(inquit) in rbus ernendis.animi vicium eft,non oculor.
quare noli hac culpam oculis afcribere. Pergit multa exempla c o m m e m o rare,cx quibus fenfus o c u l o r u m , & alij falli videntur ; quod ncgat ita efTe.
V o l c b a t enim Epicurus fenfus efTe certos,ac veros: qua de re legc M . T u l l i u m i n L u c u I I o m o s i t e m nonihilex Epicuroipfo infr referemus. c^y A
V E H I M V R N A V i ] M i Tullius eo,quem dixi, l o c o , Vidfne{inquit)naue
illam} fare nobts videtur. at iis qui i naui fmt, moueri bxc villa. Mathematici
d o c e n t , a c d e m o n f t r a n t e x immoderato atqueintemperato habitu o c t o
circunftanriarum, in motu, Se quiete cernenda,error obiici poteftati, feu
virtuti ad res diftingucndas v a l e n t i . in oc*to aut circunftantiis illis numeratur nimia diftantia.itaque per immoderata r e i , qua; cernitur,diftantiam,
ft vt & e o qui cernit,quiefcente,res q u x cernitur,cum moueatur,quiefcer e : & eo qui cernit,locum mutante,res q u x cernitur, cum quiefcat, Se fixa
maneat.moueri videatur. Ex hac opinione dixit Virgil.Jneid.Iib.3. w^bimwportu:terr*que,vrbfquerecedunt. ibidem. &angufli rarefcentfumma TeIon. c x y o s A G I M V S P R A E T E R N A v I M] id eft prarter quos agi1

mus Se impellimus nauim. A E T H E R I I S

ADFIXA

c A. V E R N I s] fie

fupr eodem lib. cali complejfe cauernas. E T A D S I D V O S V N T O M N I A M O T V] Bertin. habet omnia meta, I I D E M A P P A R E N T ] id eft
coniundti Se continentes apparent: vnura montem efficerc videntur ; feu
cum duo montes fint,vnus mons videntur elTe/eu vna infula. Sed n c e labo lectorem,hoc totum jidem apparent, & longe diuulft licet, abefle tribus lib. manufcriptiSjin eifque ita ieghpatet exitus, ingens Infula, &c. de qua
feriptura iudicet ledtor erudttus.ego quidem p r o b o : atque eam confirmt
c o d i c e s P a r f . & Venctiantiquiores. A T R I A V E R S A R I , E T C I R C V M C V R S A R E ] atria(inquir) vbi pueri circumeurfarunt, & circumacli
ferunt,videntufipfa paeris circumuolui,& circumagi, vbiilli fe circuma<
Pp 3

$0L

T.

L V C R E T I I

C A R

gre defierunt.huius animi opinationis harccauf eft,quod fpiritusad vi

ium pertinences.incus concufsi,cx motu totius corporis,huc & illuc a b e r r a n t ^ circumaguntur,neq; mouedi corporis fine f a c t o , & quiefeente c o r
pore externo, fpiritus interni quiefcut.Nam cumultofint leuiores corpore conercro, m u k o etiam funt mobiliorcs, & minor anima? poreftas eos
comrnouetlli autem c o m m o t i formas & imagines rerum commotas atque agitatas potcftati,feu virtuti res diftinguenti atque internofeenti obiiciuntac reprfentt.cacnim o m n i a , quorum forma; commotis fpiritibus
anima; poteftati obiiciuntur etiam quiefctc o qui cernit, moueri videntur : quadmodum rota ab aliquo impulfa diu mouetur poftqum manus,
quaimpulfus eft, moueri defita eft.

s/<->^ idmque rubrum tremulis iubar ignibus erigere ait}

fotArvtj
Cumcptatnatura-.fitprdqueextolleremonteis:
M
^"'Quos tibi tum fprafolmonteis effe videtur,
Co m min us ipfefuo contingens feruidus igni:
Vix abfunt nobis mijfus bis mille fagttta:
Vix etiam curfus quingentosfape veruti,
Inter eos,folmque iacent immania ponti
Aequora,fubftrata atheriis ingentibus oris:
Jnteriecldquefunt terrarum millia multa:
Qua varia retinent gentes,0* facla ferarum.
At tonleclus aqua digitum non attior vnum,
Qui lapides interJflitperflrata viarum,
~Deff>eium prabetfub terras impete tanto,
A terris quantum calipatet aitus hiatus:
Nubiladejficere^O* calum vt videare vider e, O*
Corpora mirando fub terras abdita calo.
Deniquejrbi in medio nobis equus acerobhafit
Flumine,& in rapidasamnisdefyeximus vndas:
Stantis equi corpus tranfuerfumferre videtur
VistO* in aduerfumflumen contrudere raptim.
Et quoeunque oculos traiecimus, omnia ferri
Etfluereadfimili nobis ratione videntur.
Porticus aquali quanuis eft deniquedutlu,
Stdnfqueinperpetuumparibusfffuitacolumnisi
'
t

DE

R E R V M

N A T.

I I B. I I J I,

393

Longa tamen parte ab fumma cum tt a videtur,

Paullaiim trahit anguflifaftigia coni,
TeBa/ob iungms,atque omnia dextera fouis:
Donecin obfurum coni conduxitacumen.
In pelago nautis ex vndis ortusfm vndis
Solfit vti videatur obire,O* condere lumen:
Quippe vbi nil aliud nifi aquam,clmque tuentur,
VSle leuiter creds labefatlari vndiquefenfus
i A'M o y E R v B R v M T R E M. T V B A R ] ftella ante folem ortum v o
catur iubar,quod ft iubata,inquic Varro de lingua Latina lib.5- Sic item SE
Feftus.iubar ftella,quam Graci <PA>7<POTYV,id ejl luciferum appellent, quodfflcndor
eius diffunditur in modum iuba leonis.quidam tamen putanthc Lucretio p o
ftum efle iubar pro fplcndorc & lumine folis orientis, qiu'bus diiTentio.
accdt ad Varronis SE Fefti au&otitatem, Serui j fententia, qui nott ad
illum locum Virgil,4.incid. Uportis iubare exorto dele&a iuuentm, &c.iubare exorto : id efl orto Lucifero.nam proprie Lucifer iubar dmtur, quod iubar lucis effiittdat. dj

os

T I B I T V M s v p R A\

SEC]ordoeft.ijmontes,fupra

quos monteis fol tibi ef videtur, propinquo loco eos fuo igni conringens,vix abfuntnobis,ideftnoftroiudicio,vel vix nobis abefle videntur
bis millemiflus fagitta:,atque adeo quingentos teli curfus, feu iactus, cum
tamen inrer eos SE folem immania; id eft ingentia atque immenfa maria
interpofita fnt,&c.tres lib. manuferipti habet Quos vbi tum, &_c. v E R vT i ] Nonius: veruina,feu verbtnagenus telilongi,quodnontdli verutum nommt.
R E T i N E N T] c o l u n t , inhabitant. A,T C O N L E C T V S A c^y A E] fie
repofui, fecutus trium librorum manuferiptoruro obfcura quaedam veftigia.conledrum aqua;autem interpretor collecTrionaqux , feu aquam c o l lecta m . H o rat.epift.ad Vaa.\a.m .ColleBof/ebibant imbreis ,putefne perenneis.
Q u o d fi quis malet legi come&us,vi habent nonnulli libri manuferipti, SE
quidam typis excufi,non pugnabo:vt coniectum aqua: intelligamus aqua
conie<5tam,& qua*ex pluribus locis in vnum confluxit.in quibufdamlibris
vulgaris,vt in Parifcnfb. imprcflum e(h,commitJus : qua: feriptura forrafTe
deprauataeft ex ea qua: reperitutin Mcmmiano codcc, commixtus.commixttw autem idem valct,opinor, q u o d e o m m i x t i o , ccolluuies. D E s P EG T V M P R A E B E T ] defpec'tum : id eft a f p e & u m loco fuperiore. Ca:f.
lib.2. quod cum ex omnibus in circuimpartibus alnfimas rupets, deffeBfque haberety'c. idem lib. 3.
loca fuperioia , vnde eratpropinquus dejfeBus in mare,
x

, A B exercitutenebantur.

I M P E T E T A N T O

K TERRIS

c^y A N T .

C A E I I ] Virgil.lib.6". Bis pat et in pracepstantum, tenditquefub vmbras, Quantus ad atberium cali uffeBus Olympum. C O R P O R A M I R A N D O S V B T E R R] fi fcripturam vulgaram etinebimus,vt non fequatur copula verHUM viderefva, verfu fupcriore:& (quodprimum eft)fl hune verfum Lucre-

304

T.TVCRETII

CARI

tianum eflc iudicabimus, miundo interprerabirnur, dum miraris, feilicet

corpora,&c.fin addemus copulationemtwzVWo coharrebitcum voecael o : v t intelligamus id caelum elfe mirabile, quod fub pedibus noftris cernatur.fed libri fcripti reclamant,in quibus fcriptura e^tttiranda. cuius Icclionis rationem cxplicarcncqueo. ego fie putabam repondura. calum vt vi->
deare videre, & Corpora mirarifub terras abdita calo.vel fie, Corpora mirandifub
terras dbdiu w / / . O m n i n o fi hic verfus tol!atur,nihil de fententia huius loci
depereat. Veruntamen iudicet ledlor. E Q.V v s A C E R O B H A E S I T ]
fie habent duo cod.manufcripti,Bertin.& Memmianus. C u m harfit equus
(inquit)in medio flumine,defpicientibus nobisin aquas celcriter labteis,
equus videtur rapi in aduerfum,& fuperiorem partem flumins: Se flumen
feilicet (lare, R A P T I M] celerircr, & rapientisin m o r e m . fie fupr lib. 1.
x

nilabfeqmdpofitmittereraptim.

PAYLLATIM

T R A H I T

A N G v-

s T 1] porticus(inquit)qua; eft tm ajqualibus columnis in perpetuum fuffulta,& ita xquali o m n i ex parte confit altitudinc : tm parietibus asqua. liter inter fe perpetu diftantibus,atquc ita a;quali perptua confit latitu. dine,fi eam fpeces fumma parte,videbitur tibi paullatim fupern,atque
infern, dextra & la;ua contrahi, & coarctari, & coni fimilitudinem pra:
feferrc.eftautconus vertex rotundus atqueobtufus cuiufcuquepyramidis fiue rotundacjfiue quadratar, & lateribus prardita;. Caufam a u t e m , cur
ita videatur,affcrunt mathematici pluribus quidem verbis,fed ego in pauca confcram.parallelarum linearum partes ab afpecT-u remotiorcs ad extre
mum fere concurrere videntur. quod fie demonftratur.Primm linea: parallela? eandem necefrio foli extremitatem o c c u p a n t . fingamus duas lineas parallclas effe centum pedes longas,atquc inter fe diftare pedes dec.
ducantur linea: decem tranfuerf; ab altra parallelainalteram.ha; fingulas
feilicet erunt inter fe arquales, Se denos pedes longa;. efto igitur oculus in
fumma parte huius planitici, in qua parte du&a eft prima linea tranfuerf.
dico fecundam lineam, qua; eft oculo proxima, (nam primam n o n numr o t a : oculum rangitj i quicernit, longiorem videri ,terria : Se terdans
quarta, & quartam quinta, Se ita deinceps, ade vt vltima linea tranfuerf
& dccima,qua;ab oculo rcmodfsima eft, breaifsima videarurrcuiusrei ratio eft,quod quo q u s q u e magnitudo nobis lgius abeft, eo angulum qui
fub oculum cadic,cffcit m i n o r e m : & contr,quo ququc magnitudo nobis propius abeftjeo angulum,qui fib oculum cadir,habet maiorem. vnde
fequitur magnitudinem tanto nobis videri m a i o r e m , quanto nobis propius abeft*. Se conrr,tanto videri minorem,quanto remotior eft. Sic fit v t
exrrema,& remotifsima pars tectorum porticus, folum prop tangerc: Se
dexter paries laruocofufus effe videatur. C O N D V X I T ] W^JI. C O N D E R E ] abfconderc, occultare. N E L E V I T E R C R E D A S ] fie l e g e n dum, & i t a feriptum eft in lib. manufcriptis:.non, v t in vulgatis, necleuiter.
pendet autem hic verfus fuperiore, Se ne idem valet q u o d , v t n e , v e l vt
n o n , proinde acfiita dicat: non eft mirum, fi nautis fol in vndis o b i r e , Se
occidere videatur, quippecum praeter ca;lum & aquam nihl cernant \ rte
leuiter ac rmr credas fenfus vndquc labefa&ari.
Jt

DE

R E R V M

N AT.

I I

B.

I l l i

Ai marisignarisJinportuclaudavidentur - t I
NauigtdaplujlrisfraBisfbnitiervndisi
j
Nam qmcunquefupra roremfaits ditapars ejl i
2(emorum,reBaJl:&* reBafuperneguberna,
I
' Qu demerfa liquore obeunt,refraBa videntur j
Omnia conuertifurfumquefupina reuerti:
Et reflexa prop infummojluitare liquore.
,
7{ardqueper cdlum cum venti nubilaportant
Tempore noBurnoitumfflendidaJigna videntur
Labier aduerfmnubeis,atque irefupern
Long aliam inpartem,qudm que rationeferuntur.
Atfiforte oculo manus vnifubditafubter
Prefit eum:quodamfenfufit,vti videantur
Omnia^u tuimurfieri tum bina tuendo,
'Bina lucernarumfloreniia luminaflammis,
'Bindqueper ttai deis geminarefupellex:
Et duplices hominumfacies,&* corpora bina.
Venique cumfuauideuinxit membrafopore
infumma corpus iacet omne quiete:
Tumvigilare tamen nobis,&> membra mouere
Nojlra videmur,0* in noBiscaliginecaca
Cernere cenfemusfolemjumnque diurnum:
Conclufoque loco cdum,mare$umina,monteis
campos pedibrn tranfire videmur:
Et fonitus audire,fiuerafilentia noBis
Vndique cum confient,O* reddere diBa tacentes.
Cetera de gnre hoc mirando multavidemus:
Qua violarefdem quafifenfibus omnia quruni:
Nequicquam,quoniampars horum maximafaUit
Vropter opinatus animi,quosaddimusipji,
Pro vifs nfint,qud> non funtfenfibu* vifa.
nihil egregius,qum resfecernere apertas
*-A' dubiis,animus quas abJeprotinus ah dit.
1

Somnus,o*

Nutare,o*

.r-Nam

506"

AT

T .

MARIS

t V C R

E T I

C A 1 L I ,

IGNA'RS,&c]Inomnirecerndaaut,radijai?ocu-

lisincidunt duntaxat in rem vifam, quamuis raies radij non fint caufa v
fus : & hic vifus fit r e d a per vnum corpus diaphanes feu pellucidum : auc
radij,quiab o c u l i s n r e m vffm inciderunr.refledturin oculos.-autiidcm
illi radij franguntur.Incidunt duntaxat in rem vifam, cum verb gratia-,
cquum,aut corpus aliquod,aut colorem in corpore non lui,aut filu j , n o n
tamen dcnfo cernimus. reffeduntur radij eu fpecul,id eft corpus aliquod
polit 5c denfum cernimus: frnguntur cum rem aliqua per plura corpora
pellucida,verbi gratia,per arem^c vitr,autaquacernimus .Quod igitur
dicit hic Lucr. maris ignaris nauigia in portu, clauda,5c eam remoru parte,
qu in mari merfa eft, frad & curuam videri \ is erroroculor nafeitur ex
tertio cernendi modo,qui fit per duo corpora ef>op<y>,quor' alterum fir ma
gis pellucidum, c| alterum: vt aer magis pcllucidus eft,qum aquaraqua defior eft acre.Nam cum,verbigratia,remum feu potius remi parte fub aqua
cernimu3-,eam remi partem n red,fed obliqu cernimus, neque ipfa rcrnipars re v e r a c e r n i t u r i n e o corpore pellucido, quodeft denfius areded
imago, 5c fimilitudo duntaxat, quialinea re vifa nonrefleditur r e d a ad
oculum, fed in extremitate leCundi corporispellucidi nempe aquarrefringitur. Q u o fir,vt oculus rem non fuo loco cernt, fed aliorimmo non rem
ipfara,quippe quaereda fit, fed vmbra quadam rciincuruam ac refradam,
videaf.5c cum remi partes cotinuae diredapparere n pofsinr,appreant
cotinuatac i n d i r e d . A P I V ' S T R I S F R A c T I s] quid
fintapiuftradiximus fupr lib. 2. ad illum locu ,fluitantia aplujlta. N A M . Q J A E C V N 0.V E] qua?cunque(inquit}remorpars extat fupra rorem flis: id eft aqua
maris,rcda eft: qua: merfa eft,refrada videtur.M. T u l l . Lucullo. Heque v r yb hoc loco expeBandum eft, dum de remo infiexo, aut de collo c*lumb<t rejpondeam.
Plutarchus e?f >w\7&o,eo l o c o , vbi difputat aduerfus fenfus, oftedens eos
n o n femper effe veros, aqt veri n u n c i o s , ait rei quidem quas fub aqua eft,
imagincm, qua imagine vifus afficitur,atquc(vt ira dicam)patitr, efe fra
d a m , r e m u m autem ex quo flut imago,non effe fradum.To fi lStikovvtf s
wi-mvStv o'4f > /jta.a.atApw t&v
3 *?' &to* t, & tunheto-^. hue
pertinent ea qua: feribit Seneca natur. <\ux&\ib*.cz.$.'tiibilaciet}oftrafallaciusjion tantum in bisj quibusfubtiliterperuidedis illam colorum diuerfttavfub.
mouetfed etiam in bis quoque, qux ad manum cernit. Rjmus integer in tenui aqua\
frabli freciem reddif.Vom*per yitrufnafyicictibus multo maiorafunt : Columnarum
,

interuallaporticuslengioresiungunt.

ET R E C T S V P I R . N I

GYBER-

N A] fie legenduro,&ftahabentfibriquinque manuferipti-, Nonius autem

docetguberna pofitum ffeinantiquis,pro gubernaula,vr Lucill. l i b . 2 0 .
faty. Troras defpoliate f^t detondeteguberna, fup.lib. i. Difte&areflet magnum
manmnftra>gubern&. R A R A Q V E P E R C A E I V M C V M J r e m p o r c n o
durno(inquit) cado fereno ,* curriventus-nubila rara:*ideft nubeis inancis,
5c pellucidas portt, ftellas videntur aduerfum nubila moueri,5c nubiia ftare. s P L E N D i p A. S I C N A ] ftella?. V D V E R S V M N v B E I s] fie legendum reclamantib. libris o m n i b u s , qui habent aduerfum nimbos.. rara
y

enimnubilanimbidicipoffeJiorividentur. A T S I F O R T E

OCYIO]

DE

R E R V M

N A T , L I B . I I I I .

3O7

Q u a m o b r e m hoc fiar,ratiohem aferens Ariftot. problem.fcct.3. idem accidir{inquit)fiquis infern oculum prcmat, quod ebriis, nempc v t vnurn
cernentibus, duo vidcantur. motum eft enim principium afpectus, ita vc
oculus alter conuenirc in vnum n o n pofsit. hoc tantum intereft, quod hic
motus fit extrinfecusulleaurcm quifie vino,inttinfccus. hadtenus Arift.
licet 5c hanc caufam afferre. T u m oculus directe videt,cum radij re vifa
in pupillam cadunt ad perpendiculum, Se recta ad principium vifus, c o n iundtionmque neruorum ad vifum conferentium feruntur. A t cum o c u lus alter manu premitur,curuarur afpectus,& nerui furfum ac deorfum m o
uentur:& hue & illu diftrahuntur. ita fit vt vnum plura videatur. B I N A
LVC ERNARVM F L O R E N T I A
L v M. ] fie habent quattuor libri
manufcripti,quibufcum congruunt libri Parifien.Sc Vcneti antiquio.ceteri vulgati habentflagrantia. quidam vir dodtus putabat legdumflammatia,
vt apud Virg,lib.$.Georg. Exilit inficcum, & flammantia lumina torquens Suitagm: quo difTentio.maloquc legi, v e l , v t e f t i n nonnullis vulgatis,^?-*grantia,ve\ vt in manu fcrptisflorentia, v t fit metaphora ducta ab arborum,
aut aliarum rer floribus. D N I cj^y E C V M s V A v i ] d e fomniis dit*
purabit pluribus verbis infr eodem lib.fub cxrrem. c E N s E M v sjputamus:&itafxpevfurpatPlautus. C O N C I V S O J L o c o ] lib.Vatic.
& Farn. habent Conclufij loco. verumtamen nihil muto. ojf O M I A H
}

PARS

HORVM

M A X . F A L L . P R O P T . ] hoc tencbat mordicus E p i -

curus (vt fupr diximus) fenfus efTe veros: & fi quid erroris nobis obiieiatur in videndo aut audiendo. Sec. eum errorem nafci ex opinione, n o n ex
fenfibus dicebar. quod propemodum probat Atift. cum alibi,tum lib.3. de
A n i m o . <wfy) y) cugmni iwv,i<fiav,'kd i ^ ^ & c . ibidem, H ciSmm TWV (dp \<tiai
kxH^Yt; oit QKtyw'iywrm. TO ^,<w<hr.\. efl fenfus quidem propriorum fubicetorum femper verus eft: aur qum minimum mentitur.hac autem de re
fie M . T u l l . in Lucullo. Itaque Ttma^oras Epicureus negatfibivnquam,cum oculos torfjfet uas ex luwna flammulas ejfe vtfas.opinionis enim ejfe mendaciumjnon.
oculorum. ibidem fupr. Eo enim rem demittit Eptcurus,ft vnus finfm femel m vita mentitusft,nulli vnquam ejfe credendum. Idem lib. 1. de Finib. iudicia rerum
in fenftbus ponif.qmbus fi femel aliquidfalft pro vero probatum fitfublatu ejfe omne
iudicumveri&falfiputat.
o p 1 N A T V s]optnationes. N A M N I H I L
E G R E G.] feeutus fum libros vulgaros.nam manuferipti trs habent Kam
nihd xgrius efl. M e m m i a n u s : N 4 W nihilgregius efl. quidam legendum cefent.
Kam mhilegregtuf. id efl egregium eft. Paucis complectar quod fentio.hic
verfus cum proximo non videtur mihi oS'TRONFRY, non quod comparatiuum
egregius meoffendat^quanquam offendit,)Nam C a t o n e dictum eft indujlriorem iter arduius, mnoxiioremfi Lucilliofirenuior,\ Plauto indwflrior,z Pacuuio egregiifima forma & c . qua:' refert Prifc. lib. 5. fed quia hi duo verfus
fententiam continent perplexam, Se abfonam, Se ineptam. quis enim i n terrogatus quamobtem non fallantur fenfus,fed opinionum fit mendaciu,
Se fallackjrefpondea^quia nihil egregius eft, qum res apertas dubiis diftinguere, ac fecernere^ Pra:terea quid fibi volunt ila, animus quas ab fe
protinusabditNamfihoefignifcanr,animumftatimresdubias ferc*
3

308

T.

L V C R E T I I

C A R I

pellere, atque per fpicuis Se apertis diftinguere, quia has ntelligat, ilaj
comprehenderenon pofsit,falfum eft nihil e(Te magis egregium,qum rcs
apertas dubiis fecernere. O m n i n o in h o c l o c o mihi aqua hxrct, neque
quicquam aliud dicere pouum,qum quod m o d o dixi, mihi hos verfus n o
videri Lucretianos.

Denique nilfcirifiquis putat id quoque nef it

Anfciripofit quo fe nilfcire fatetur.
Huncigitur contra mittam contendere caufam,
Qui capte ipfefuo nflituit vefiigia rtro.
Et tamen hoc quoque vu concedamfcire at id ipfm
Quramjum in rbus veri nil videritanth
Vndefciat quid fitfeire^ nef ire vicifim:
Notitiam veri qua res falfi^ crearit:
Et dubium certo qua resdijferreprobant.
Inuenies prims abfenfibus ejfe crtam 6^7,
Notitiam veri,nequefenfus poffe refelli.
Nam maiorefide dbet reperirierillud,
S pontefua verts quodpofiit vincerefalft.
Quid maorefideporr qumfenfus baberi
Dbet*an abfenfufalfo ratio orta, valebit
Dicere eos contra qua tta abfenfibus ortfl
Quinififint verijatio quoquefalfafit omnh.
An poterunt oulos aures reprenderean aureis
TaBusian buneponb taBum fapor at guet ork
An confutabunt nares^oculhe reuincent?
Non(yt opinor)itafi.namfeorfum cuiquepotefievs
Duifitftfud vh cuiquefi.ideoqueneceffefi,
Quod mo!le aut durum eB:gelidum,ferunfve:feorfum
Id molle aut durum:gelidum ferunfve videri:
Et feorfum varios rerumfentire colores,
Et quacunque coloribufunt coniunBa neceJffi.
Seorfs itemfapor oris babet vimfeorfus odores, '
Nafcunturfeorfumfonitusdeoqueneceffeftt,
y

DE

RERVM

NAT.

1 1 B.

I II

I.

Non pofint alios alij conuincerejenjus.

Necporr poterunt ipfireprenderefefe:
Aequafidesquonidm debebit femper baberL
Proinde,quod in quoque*jl bis vifum tempore,verumfl.
Et,fi non poterit ratio dtjfoluerecaufam,
Cur ea, qufuerintiuxtim quadrata,proculfmt
Vtfa rotmdaitamen prjlat rationis egentem
"Rjddere m en do se caufvs vtriufquefigura,
Qum manibus manifejlafuis mittirequoquam:
Et violarefidem primam,0* conueUere tta
Fundamenta,quibus nixatur vita,falfque.
Non mode enim ratio ruat omnis:vita quoque ipj
Conctdat extemplb, nijicrederefenfibm aufis,
Prcipiteijque locos vitare, & cetera,qujint
lngnre hocfugienda:Jequi,contraria qujint.
llla tibi ejl igitur verborum copia cajfa
Omnkiqu contrafenfus inftruBa paratafi.
Denique vt infabricafiprauajl rgulaprima:
Normdquefifallax retlts regionibus exit:
Et libella aliquafi exparti claudicatbilum:
Omnia menaosifieri^atque obfiipa necejjumfi,
Praua cubantia,prona,jupina,atque abfona tecla>
lam ruere vtqudam videantur vcUe,rudntque,
Proditaiudicmfallacibus omnia primis:
Sic igitur ratio tibi rerumprauanecefjeft,
Falfdquefit,falfis qu&cunque abfenfibus ortaft.
y

D N I QJV E N U s'c i R i ] Sic Metrodorus Chius,vt refert M . T u l l .

in Lucullo.N/gofcire nos,fciamuJhe aliquid an nibdJciamus:neidipfum quidem
nefcire, autfcirenosi nec omninojttnealtquid^n nibd fit. Idem ibid.Parmenides,
Xenophanes minus bonis quanquam verfibus,fed tamen illis verfibus, increpant eo~
rutn amgatiam quafiirati:qui cum fciri nihil poJ?ft,audeantJefcire dicert.ibdem.
dubitari non poteJl,qum Socrati nihil fit vifumfciri poffe. excepit vnum tantumfcire
f nibi1feJcire-.nihtlampUus. quiddicam de Tlatone? qui cette tam multis libris b<tc
perfecmus no effet nifiprobauiJfet. cxj o S B N I L S C I R E. F A T . ] libri fcri3

CL<3 3 *

3tO
T, L V C R E T I I
C A R I .
pcltr esliabent,fjMn nilfcirefatetur.cgo rrialim Ugv.quodfenilfcirefatetur,
Hxc autem omnia difputantur, Se dicuntur aduerfus nouos Acadcmicos,
quorum fuit princeps Arccfilas'. Hic (vt feribit Laftantias, feu Luctatiiis
Firm.lib.3.de falfa fapientia)/>tfra/w tenus pbilojoph/akovitnr'id
e(lfn(la~
bile,feu inconfJans.Vt enim nihilfciripojft fciendum fit,aitquid firi neceffe eft.Nsm
fi omnino nihilfa as jdipfum nihil feiripoffe tollecur. Ita (t nihilfciripotejl, neceffe
efl idipfmn fciri nibil feiri. Si autemfciturjuihil poffe fariifalfum ejl ergo quod dicimr tWbilpoJfefciri.HxciWc. M I T T A M ] omittam. C O N T E N D E R E
c A v s A M] fie M . Tull.Catil.^? caufas contendere yelimuf. Q_y i C A P I T E
I P s E s v o] id eft,qui capite fuo rtro graditur.fignificar,opinor,eos prpoftero Se peruerfo efle iudicio, qui ita fentiunt. I N V E N I E S P R I M I S
A B S E N S . ] de hoc confentiunt inter fe omnes philofophi,praercr Academicos, feitiam oriri fenfibus. Sed,quod dcebat Epieurus Kexwexa -dis <*\i.S j t f tutu Tttf cSmm, A' MMTX> Jtwiufawam,t hty^aa, id eft iudicium v c ritatis pnes fenfus efie, neque efie quicquam, quod eos refellcre queat: i d
negabant etiam veteres Acadcmici, & mulri alij. Menrem enim volebanc
elfe rerum arbitram, atque iudicem.* fenfus aurem omneis, hebetesSc tardos,nec v l l o modo res cas pcrcipere,qua: fibi fubiccTue viderentur; vr p o t e
q u cfint aut ita paruar, vr fub fenfum cadere non po(fenr,aut ita mobiles,
& celeres, vt nihil vnquam vnum Se idem eflet, quia omnia continenter
fluerent,&: laberentur. Q V I N I S I S I N T v E R I] fi fenfus non fintveri (inquit) ne ratio quidem ipfa vera fit, c fit orra fenfibus. fie Epieurus
ww,' y% K&y>t /Tri 7wV aSrinay p?Tssi .TO-JMJV ei&inrif'<L\oy>s'Civ : id eit omnis
enim rario fenfibus pendet: fenfus autem omnis^rationis expers eft. A N
y

P O T E R V N T O C V L O s ] f i c Epieurus'. fe i uoto-fluh civm Tw (Mit>-fyjn

$iihky\(u Si. TJJ jv&ivHdf. T drauoiojfajt dm aroyjotofo'ii^Z y6r kunSy neAVigi

id eft neque enim fenfus fmilis generis, eiufdcm generis fenfum refellere
poteft,propter v i r i u m , & poteftatis a;qualitatem : neque qui difsimilis g e neris c f t , e u m qui difsimili gnre eft, propterea quod difsimilis generis
fenfus de ifdcm iudicandifacultar non habent. Q J O D M O L L E A V J
D V R V M E S T : G E X . F E R . s E o R s . ] Qiijs non vider hune verfum
deeffe,librariorum negligentia prxtermiflum i hoc enim fentit Lucretius.
fuum cuiufque fenfus munus cft, fua cuique vis Se poreftas dara e f t . ideo
neceffe eft,feorfum id videri molle auesdurum, gelidum aut feruens, q u o d
i i t mollc,aut durumigelidum, aut feruens : nempe hxctatftu foloiudicari:
Se feorfum colores, eque qua: funr coloribus coiunc"fca fentire neceffe eft,
videlicet oculis,& videndi fenfu,& ita de cetctis.deorfum autem,&feorfum
interdum effedifyllaba, interduro trifyllabafupr oftendimus.lib. j . & {yt
docui)diuift feorfum. N E C P O R R O P O T E R V N T ] J^ ih nMmowi i d
cft propter arqualitatcm poteftaris. non poterit (inquit) vifus vifum refellere.nec auditus auditum,necguftatus guftatum, propter xqualem vtriufq u e poteftatem, fidem,atque au&oritatem. quidam libri habent, Necporra
poffunt. e g o nihil muto. M E N D O S E ] perperam, mal. o^y A M M A N .
M A N I E , s v i s E M I T T E R E Q J O Q J A M ] qum emittere, feu amirtcrealiqua manifefta de fuis manibus. amitter? autem legendu videtur n o n
>

DE

I I I ,

I I J I .

31I

.mmittereenim valet idem, quod apud G r x c o s TWN>*>Aw, hiiycu

i
quoquam aute excudend curaui,quemadmod habent libri manuferipti , 8t omnes vulgati prxter Florentin, qui habent quenquam, & Parifienf.in quibus eft, qtt<tquam.<\udLtn poftremam l e & i o n e m magis p r o b o : &
qnttquam interpretor vlla, feu aliqua. s E Q^V I, C O N T R A R I A Q_V AE
S V N T ] fequi q u x funt contrariafugiendis,id eft q u x f u n t expetenda.

emiftere

o&nveu.

E T V I O L A R E H D E M P R I M A M ] eam fcilicer.qux debetur fea

fibus.M.Tull.in Lucullo ait Chryfippum, dum ftudiofe omnia conquifierit contra fenfus, 8c perfpicuitatem, contrque omnium confuetudinem,
contraquerarionem,ipfum fibi refpondentem fe inferiorem fuift.taque
ab eo armatum efle Carneadem Academicum contra fenfus difputantem.
c A s s A] vana,inanis. D E N I Q_V E V T I N F A B R 1 C A] vult fenfus
efTe tanquam omnium rerum nortnas>ac rgulas. Rgulalignum eft r e & u
o b l o n g u m , 8c latum, quo fabri vtuntur ad exigendas rectitudines, 8c parietesxdificiorum dirigendas. flunt etam ferro r e g u l x . regulam G r x c i
j^YITA appellant.Norma autem.ex duabus regulis conftat inxqualibus, ita
coniunctis,vt angulum reflum efficiant^FWFARA G r x c i ; fquadram fabri n o
minanr. E T L I B E L L A ] libella conftat regulis duabus xqualibus, ita ictis inter fe alteris duobus capitibus,&: diuaricatis duobus alteris,vt r e & u
angulum efficiant. additur tertia rgula, 8c ab v troque fuo extremo cum
ceteris duabus per mdias circiter parteis compingitur. pendet prxterea
filo ab angulo,quem efficiunt d u x maiores r e g u l x , plumbea paruula maffa turbinata .collocatur iara libella h o c m o d o , vt duarum regularum Iongiorum extremis n i t a t u r , & i l l x regulx p r o n x altra in alreramincumbr,
ab angulo autem plumbum deorfum demiflum ita filum ad tranfuerfm
regulam adplicet,vt eammediam tangat, 8c xqualiter ceteris duabus r e gulis diftet. A L I Q J V A SI E X P A R I I]id eft l aliqua ex parte.parti pro
p a r t e , v t f u p r a c o n t a g i p r o c o n r a g e , & f i m i l . A T Q J E OBSTIPA]ideft
curuata,obliqua,inflexa.Enniuslibi8.MO8'j objiipis,obflantibHs vncleoritur nox. M . T u l l . kizx.o.Ohfiipum caput,& tereti ceruice reflexnm. Horar. faty.f *
l i b . z . Dauttsfiscomicus>atque Stes upite obftipo, multumfimihs metuenti. Perfus
faty.3. arumnofiffy Solones,Obfiipocdpite,&figentes lamine terram. N e q u i s autem dubitet de hac feriptura, fie reperi feriptum in quinque librismanu
fcriptis.quod eo teftatus fum, quod apud Fcftum legitur obfiitmn non obftipum fortaf mendosemifi dicamus aliud&Sc.obfiipum, quam obfiitmn : qua
dere iudicet l e & o r *
i

*Nunc alijfenfus quo patio qui/que fuam rem

Senthijjaudquaqum ratio ferupofa reliBa'ft.
, Principibauditurfonus & voX ommsjn aureis
Infmuatafuo pepulere vbi corporefenfum.
Corpoream quoqueenim rocem conftare fatendum'fty
* Et fonitumfluoniam pojfunt impeUsrefenfus. / 3 ^2-/
y

yil

T.

I V C R E T

C A R I

Prterrait enim voxfauceisfepefacitque

Afyerioraforas graiens arteria clamor.
Quippe peranguflum turba maiore cooru
Ire foras vbi cxperunt primordU vocum:
Scilicet expletis quoque ianua raditurorh.
~-\auca JuiSi&* iter Udit qua vox it in auras.
Haudigitur dubium efl quin voces verbdque confient
Corporels l principes, vt Ldere pofiint.
Nec tefallititem quid corpork auferat &* quid
Detrabat ex bominum neruis ac yiribus ipjis
Perpetuusfermo nigra notlls ad vmbram,
AurorperduBus ab exoriente nitore
Prfertim fi cumfummo fl clamor eprofufus.
Ergo corpoream vocem conflare necejfft
Multa loquens quoniam amittit de corporepartem.
y

N V N C A L I I s E N s v s] N u n c docebit quo p a & o rem fibi fubtecH

quifque fenfus fentiat,atque initium ducet ab auditu. s c R v p o s A]di.
ficilis,afpera.tralatio viis.Scrupi autem diomtur faxaafpera.ex quo fcrupofamremdicimus,quaaHquid habet in fe afperitatis. I N S I N V A T A ]
v o x & fonus infinuata in aureis. C O R P O R E A M Q V O Q J E E N I M ]
quia dixerat, pepulerc ; pellcre autem quicquara nulla res p o t c f t , nifi c o r p\is>T<tngereenim & tanginji corpus,nulhpotefires :iccirco fubiunxit,Cw/>0ve*m quoque enim &c. Plato(vt fcribit Gell.lib. 5. cap. i y. non putat v o c e m
corpus elfe: quia non qua:uis aris plaga uox eft: a'rem enim vcrberatctia
digitus motus,ncque tamen vocem cfficit,fed acris, & valida plaga : tanta
denique vt aureis feriat,auditumquelaccuat. Stoici autem yocem corpus
elfe volunt. quicquid enim facit aut patitur, corpus eue: v o c e m facere &
pathfacerequidcm cum aureis & arem,qui eft in capite, verberat, c m <jue ab ea imprimitur auditus, tanquam ceraab annulo: pati autcm,cum ea
incidens in loca tauia, 5^ folida refringitur, ac repellitur. Plato in Timaro
fie vocem dfinit T Ji' a ry AT' kk&t \wpih.tTi ^ eu uan( /Mfi -^ffi TKHU
Jl<tJJb>/Mtw. id eft plagam,qua: ab at c per aureis cerebrum,& (nguinetn
yfqueadanimum diditur. Ariftot.autcm lib. z . de animo
fie.
'&tmi)
<ni etMatTiviOfJtiu ki&f vsrc ni TATVK rof (uexott 4u;$V <o&{ n&wtifiUu kfmeid*.
id eft v o x eft plaga ae'ris, qui rcfpiratur ab anima, qua: eft in his partculis
ad eam,arteria qua: appellatur. hune verfum cum tribus deinceps fequetibus profert A.Gellius lib.io.cap.z'. A R T E R I A ] arteria vfurpauic in
neutro genere,numero multitudinis,c fit vfitatius in fxminino. M . TuIJ.
de nat.Deor . l i b . i . Vrimwn enim k pulmonibhs arterU vfqueados intimum primer.
t

D E
tmet'.er

R E R V M

quant vox principium

N A T ,

L I B .

mente ucem percipitur

y

cundemeod.libropra;claradeauditu,&auribus.

I I I I .

^3

lege apud

& fundttur.
SCILICBT

EXPIE,

T I S Q ^ I A N . R A D I T V R o R i s] fie excudendu curaui, fecucus quinque librorum raanufcriptorum au&oritatem. verfum a u t e m , qui proxime
{equiturin vulgatis l i b r i s , ^ 4 Jis &iterUdit,qui
voxitinauras^c^vt
eft
in a l i s J ^ W 4 f u i s , & t t e r reddtt qu4 vox &c. vel v t i n aliis, T{auca
viis^iter
Udit&c.
e g o veruto confodiiufsi, quia c u m n o n r e p e r i i n librismanufcriptis.ow aute expleth funtablatiui cafus abfolut pofiti, eris enim n o eft
ab os risjfcd ab ora A . N I G R A I N . A D V M B . ] vfque ad noc*t perdut

&us.

AVRORAE

PERD,

AB ex.

N.Jaburora,fcumatutinotpore,

'Necfimilipntrant aurelsprimordia forma,

Cum tuba deprejfograuiterfub murmure mugit,
Et reuoeat raucum rtro cita barbara bombum,
Vaibm & eyenigelidis ortiex Helicenis
Cum liquidam tollunt lugubri voce querelam,
Hafce igiturpenitus voces cum corpore noftro
Exprimimui,reU6queforas emittimus ore:
Jiobilis articultverborum ddala lingua,
'
Formaturdque labrorum pro parte
figurt..
Afferitas autem vocisfitab afritate
Principiorum&itemld'uorUuorecreatur.
Ac,vbi non longumffatiumfl,vnde illaprofefld
Perueniat vox ququemeceffeft verba quoque ipfi
_
Plan exaudiri,dtfcermque articulatim.
Seruat enim fiormaturam,fieruatquefiguram.
Atfiinterpofitumffatiumfitlongius aquo:
Araper multum confundi verba neceffft.
Et conturbarivocem,dumtranfiuat auras.
Ergofit,finitum vt pofiis audire,neque bilum
lnternofiere,verborum fententia qua>fit,
Vfiqueadeb confiufia venit vox, /tiquepedita.
N E C S I M I L I P E N E T . A V R . Sec. ] id eft nec fimili forma prardita
primordia vocum aureis pntrant cum tubagraui euro murmure mugitum edit,atque cura eyeni moribundi canunt : hoc eft alius eft tubas fonitus,alitrqueaureisafficit.qumcycnicantus.

CVM R E T R .

ET REVOCAT R A V -

c . B . B.] hune Verfum afithinx tajiquarn*fpurium & inter.

>

RR

.
^

yc

3T4

T.

LVCR

E T I

C A R I .

iehira,quanuis eum rcpererun in librs manuferiptis, nifi quod Mernmanushabet Et reboatraucum &c. Parienfes autem,cum quibus congruunt
Aldini antiquiores in eius l o c u m habent, Et refiexartro dam cornua barbar*
bombum. E g o neque bunc,neque aIterum,Lucretianura e(fe arbitror, deldmque vtrunque cenfeo . fufpicor autem quifquishos verfus affinxerir,
eum Catullianos illos fpectafte in carmin de nupt.Pelei,&Thct.7tf//ipf
rdneifonos efflabantcornu* bombas, Barbarque hoiribdiflridebant cornu* cantu,
V A L L I B V S ET

CYCNI

G I L I D I S ORTI

EX

HEIICONls]

fie rftirui partim codices manu feriptos, & nonnullos impreffos fecutus,
partim coniecturaductus. nam cum in manuferiptis fie fcriptum reperiffcm,E* validis ne tortis ex Helkonis : in Parifienfibus autem Valltbus, & eyeni
nece detorti ex Helkonis: in aliis fer omnibus vulgatis Etgelida yeni nece torti
ex *niro Helkonis: ego veteris feriptura? tametfi mendofa:,vefi;igia accurat
o d o r a n s , & cum vulgata comparans, hanc eue puraui veram Se re&am feri
pturam,aut certe ver proximam,n pugnaturus fi quis v i i n g e n i o f i o r c o
iecturam afferat meliorera, vel emendatiores codices nactus, feripturam
vcriorem.ordo autem & fententia e f t N e c primordia fmili forma prarditaaurcis pcnetranr,cum tuba grauiter mugit fub murmure graui Se demiff o , atque cum eyeni ex vallibus gelidis Heliconis orti Iiquidam querelam
v o c e l u g u b r i t o l l u n t . d e c y c n o r u m cantu fupr diximus ad illum locum:
Taruus vt efl yeni melior canor, &c. V E R B O R V M D AE D A L A L I N G V A] id eft: verborum opifcx,formatrix, fidfcrix, figuratrix.M.T.de natura D e o r u m . lib. z. detndein orejit* lingua efl, finit* denttbus. c* vocemimmodey*teprofujamfingit & termint jonofque vocis diflin&os, &>preflos efficit, cum &
ad denteis & ah as parteis pellit oris. itaquepleBrifimilem linguam noflrifilent dicere,chordarum denteis naris comibus iis, qu* ad neruos refonant in cantibus. E T
y

ITEM I A E V O R

LAEVORE

c R. E A T v R ] fie habet cod. Vaticanus,

& ita l e g e n d u m . Sic enim verba funt explicanda, Se item l i u o r vocis la>
uore principioru creatur. ceteri manuferipti habent
UwrUtiore^otruptc:
mprcfsiautem Uuis Uuore. N E Q V E H I L V M
INTERNOSCERE]
ficreftituiprobabilifsima
conie&ura ductus.

Prterea ediumfepe vnumperciet aureis

Omnibus inpopulo mijjumprconis ab ore.
In multa* igitur voces yox yna repenti
Dijfugitjn priuas quoniam fe dmidit aureis,
Objignansformam verbis,clarumquefenorem.
Atjqupars vocum non aureis acciditipfas,
Prterlatapritfrufra dijfufaper aurait
Parsfolidis adlifa locis reiecla fonorem
2{eddit: & Interdumfrujlratur imagineyerbi.
Qua? bene cum yideas rationem reddere pofis
y

''

DE

RERVM

NAT,

LIB.

I I I I.

31J

Tutetibi atque aliis, quo patio per locafola

Saxapareis formas yerborum ex ordine reddant
Palanteis comits cum monteis inter opacos
Qummus & magna disferfos voce ciemus.
Sex etiamautfeptem loca vidiredderevoces
Vnam cum iaceresdta colles coUibusipfis
Verba repulfantes iterabant ditla referre.
H M loca capripedesftyros Nympbdfque tenere
Finitimifngunt &* Faunos ejfe loquuntur:
Quorum noBiuagofirepitujudoque iocant
Adfirmant volgo taciturnafilentia rumpi,
Cbordarumquefonosfieri dulceifquequerelas
Tibia quosfundit digitis pulfata canentum:
Et genus agricolm lafentifcerejum Pan
Pineafemiferi capitis velamina quaffans
Vncofiepelabro calamos percurrit biantes,
Fiflulafdueflrem ne cejfetfundere mufam.
Cetera dgnre hoc monjlra acportenta loquuntur
Ne locadeferta ab diuis qusqueforte putentur
Sola teneredeo'tablantmiracula ditlis
Autaliqua ratione alia ducuntur vt omne
Humanumgenus efl auidum nimis auricularum,
y

P R A E T E R E A E D I C T V M ] a l i q u o t lib. m a n u f c r i p . h a b e n t Trtem
verbum. P R I V A S ] p r o p r i a s , a u t f i n g u l a s . l e g e Noniun),Gelh'um,Feftum.
N O N A V R E I S A C C I D I T 1 p s A s] fie repofui P l a u t o , 8c ceteus
Latini f e r m o n i s a u c t o r i b u s a d m o n i t u s , qui ita l o q u i i b l e n t . Plautus R u d .
certp enim mihi patern* vocisfonitm aureis accidit. fi quis tamen m a l e t legt, non
auribusacciditipfs,nonrepugnabo.
PARS
S O L I D I S A D L I S A L Oc 1 s] h x c eft ea q u s Grands E c h o n o m i n a t u r d eft vocis i m a g o , feu r e d ditio,reieHo, & r e p u l f i o : qua; fit in l o c i s laeuibus, t o r t u o f i s , & c o n c a u i s ,
vt v a l l i b u s , antris, p a t i e t i b u s , m r i s , s d i f i c i i s c a m e r a t i s m i x i m e v e t u f t i s .
Ex q u o Virg.Geor.4. aut vbi concaua pulfu S axafanant, voufjue ofenft tefuU
tat imago.% ynmu ( i n q u i t Arift.) hb.2.de.ani. o-rav kmi r ki^f w&
id eft E c h o fit c u m a b are> qui Ynus e f f i c i a t u r , p r o p t e r vas dcfiniens &C
prohibcnsnefrangatur,aErepulfusfit,vtglobus.
PER LOCA SOLA]
R r t

3NT

T . i V C R E T H

C A R I

per loca d e f e r t a . T c r e n t . P h o r m . N o n n h o c publicitus fcelus-hinc deportarier in folas terras? Catullus catm.de Peiei Se T h e t . nupt. Dejertam in fil*
miferamfecernit <*ww.Plautus Kacmc.Keque
qui quaram tonfultum ejl, ne%
quem rogem,quenqudm inter ea Itjuenieweqtte mAgit fila terrafunt>quXm bac loca,
jltque ha regiones. S E X E T I A M A V T S E P T E M ] Plutarchus refert fe?
TO/kpimyio*
i n i g y p t i pyramidibus v
tam,quattuor Se quinque reddere. Paufnias- Corinrh. narrt ad dexrram
rempli Chthonia: Cereris,porticum efle,quam incola; Echus portjcum no
minant: cuius ca natura fit, v t imaginem vocis triplicet. Sed quid mirum
t e r , quater,.quinquies, fexies imaginera vocis iterari, ac multiplicari cum
Ticini in aula magna Bafilica: rer Se dccies referatur ? Eadem autem p r o pemodum ratio eft vocis imaginis farpius reddita;, atque imaginum fpeculis in fpeculatranflatar. Iam Echus exquifitar, & perfe&a: hxc propria
funr.vt cito rcfpdeat, v t l o n g a m verbot feriem connectt,vt aliquoties
Se iterum atque itcrum v o c e m articulatam rfrt, C A P R I P E D E S ]
TB^r.vtifur eadem voce Horat. S I L E N T I A R v M P I] id efl v o cem mitti. Virg.io./Ened. quid ms alta filentia cogis J^umperel pro eodem fercdicimus rumpere vocem, quod Grarci dicunt pf Qwtut, vt notauimus in
c o m m e n . Horatianis. A G R,I C O L V M ] agricolarum. C V M P A N
N E A S E N I F E . R I ] Pan pineam coronam in capite g e r i t , cornutufque
fngitur. cornua autem,radiorum folis, & c o r n u u m Luna: fimilitudinem
quandam p r x b e n t . Fiflulam fcptem calamis compactam altra manu tenet,altera pedum,id efl baculum inflexum, Se incuruum : pcdibus caprinis
pracditusefl. adde q u o i folitudine deletatur, & maxime locamaritima
c o l i t . idcque hiirMUroi Gra?cis appellatur, Se Echonamare exiflima-

TVSty\9f.&$.$.

vf*)0

tur.rnareautXVK%Vefl,ideflvocale,&clamofum.

CALAMOS

PER-

CVRR.
HIANT]lib.f.Etfuperacalamosvncopercurrerelabro.exfeptemca
lamis imparibus ordine iundtis confit fiflula. V i r g . Alex. Ejl mihi difyar
busfeptem compaBa cicutis Fiftula. Pan autem fiflulae inuenror. Idem Virgil.
ihidem.V.wprimuscalamosceraconiungerepluresInftituit.
V T o. H . G. E S T
A V I D . N I M I S A v R I c v L . ] v t omnes homines fintimmodiccupidi
auditorum.quia autera homines funt auditorum auidi ,icclrc res admirabileis Se portenti fimileis cfingunt,quibus alliciant Se rctineat auditores.

Quodfuperefl,non efl mirandum,qua ratione

Qua loca per nequeunt oculi res cerner e apertas,
Hac locapervoces reniant\aurelfque laceffant,
Conloquimur claufisfortbus:quodfape vidernm.,
Ntmirum.quia vox perflexaforaminarerum
Incolumis tranfirepoteftfimulacra renutant.
Terfcinduntur enim,nifi recla foramina trananti
Qualiafunt vitri,j]?ecies qua tranfuolat omnis*.

DE

RERVM

KAT.^IB,

f I I.

JJ^

Pr/tereaparteitincunclasdiuiditurvox. >.
r
Exalta alto* quonamgjgnuntur vbivna *
Vif Huitfemelin multas exorta,quafi ign'ts .
SApefoletfcmtiafuos fefrargerein igneis.
Ergo replentur loca yocibm^abditaretrb
Omnia cjua> circumfuerint,finituque cientur.
tfimulacrav'mdiretlk omnia tendunt,
*
Vtfuntmiffa femelquaproptercernere nemo
*Se fupra potis eft: at roces accipereextra.
Et tamen ipfa quoque bc dumtranfit claufa viarum
fox* obtunditur, atque aureis confufa pntrt:
Etfinit u m potius,qum verba,audire videmur.
y

c^y AE L o c A P E R ] wtpw- qux. loca/w,pro per q u x Ioca,vt proxirao

vettiiybcloca/>er,pro per h x c loca. N u n c d o c c b i t q u a m o b r e m acies oculorum,feu vis & potcftas videndi eo penerrrc non pofsir, q u o v o x , & f o nus permanant. Interpofiro enim inter nos, qui audimus, & eos, qui l o
quuntur,pariete,audire corumTermonem poflmus : faciem, alimue corporis parrcm cernere non pofTumus. N a m & M , T u l l . fcribir in Topicis,
Stalenum quendam ea locurum e(Tc bonis viris fubaufcultantibus pariete
interpofito,quibus patefacT:is,in iudicimque prolatis,rei capitalis damna*,
tus eft: & Thucydides lib. i. fimilequiddam de Patifania tradidit. c o N L o Q_V I M V R C L A V S . F o R I B.] fie excudcndum curaui, non ita l o n g difcedens vulgata fcripturai'quxfalis eft:Cumloquimur,&c. N a m Bert i n i a n u s ^ M e m m . & T e t h i a n . c o d e x , C i t e r a vugati^ Parifienfes habc
Conloquium cl.forib. hoc differt Memmjanus ab il lis, quod habet, quod ftpe
Wfwf:alij,vt vulgati omneSyquoquefepevidemui.
iudicet lector emunc"tx
naris. R E N V T A N T] renuunt, nolt. Q J A L I A S V N T
ramina mo /y, intelligendum eft hoc efle verum in vitro fimplici,& nud o , & ita pellucido. nam fi effet poftica parte plumbo,aut alio mtallo induftum,&itadenfum f a & u m , i m a g o per vitrum non permanarcr, cum
vitri foramina non parrent : fed vitro reiecta redderetur. S P E C I S
C^VAE T R A N S V O L A T o M N i sj nihil ego quidem mutaui, verm
tamen non celabo lectorem , in aliquot lib. manu feriptis \<\,Jfecies quk
twtfuoLtomnis. qux feriptura fortaf gertnana Lucretiana eft. P R A E - *
T E R E A
P A R T E I S IN CVNCTAS]aliamrationeafrettmagts(meo
quidem iudicio)philofophicam,videlicct quia v o x mifTafurfum,deorfijm,
dextrorfum,finiftrorfum,in multas parteis diffecarur. ita fit, vt loca etiam
abdita vocibus compleantur,& a'v etiam r e m o t u s , atque interclufus per
confenfum verberetur , ipfeque verberatus fonitum,, aut voeem ad aureis
perferat.auditus enim femper pater, vt fonos omni ex parre editos acciper

viTRi]fo-

Rr

318

T.

I V C U T I

C A R I ,

re pofsit.quod co ft faciluis,quod 'r naturafua contjnum Secontnens

quiddam eft.ita quauis parte aris fonitu impulfa^non l o n g o p o f t t e m p b re alia cius pars long remota fue fupr,fiue infr,uu frontc , fiue tcrad dextram,fiue a'd luam partem,eiufdem motus
ftparticeps,eo
dmque tempore arcm in auribus noftris inclufum,cui cognatus ipfe eft,
vcrbert,& lacefsit.At vifus fit regione & p e r rectas lineas re, qua: cernitur>ad oculos,aut cert, vt mathematicus aliquls dicere pofsit, per dired a m quandam p y r a m i d e m , cuius bafis ft ia re qua: cerntur ; angulus in
oculo:qui angulus quo minor eft,eo res,qua: videtur, minor videtur : quo
maior,eorcs maiorapparet- Q u a r e e a q u i d e m c e r n m u s , quibusadocnlos reca: linea; produci poftlint, ita tamen vt angulus, qui in oculos cadit,
n o n ft m i n o r , qu*m cfle debcat. quod fit cum res ita nobis remota eft,
vt videndi fenfum efFugiat :audimurautem etiam ea qua; funt ab auribus
noftris difcluf, & difparara parfctibus ac mris interpofris. v B I V N A
D 1 s s 1 L v r T] fie reftitui cum in libris manu feriptis reperifTcm feriprum
partira, vbi <<?,partim
partim vbinu. C I A Y S A V I A R V M] fie l e g e n d u m , & ita feriptum eft in codicibus manu feriptis.

gOu
lj e
i

spoA&y"

Hc queis fentimus fuccumj.inguaatquepalatum

Plufculum babent inf rationis,plufque oprai.
Principiofuccumfentimus in ore, cibum cum
?
iMandendo exprimimusiceu plenamftongtam aqua
Si quisfir manu premere, exficcarquecpit.
Inde\quodexprmimus^per caulas omnepdati
Diditur & rar per plexaforamina hngua*.
Hc vbi Uuiafunt manantis corporaJucci:
Suauiter attngunt,& fuauiter omnta traclant
Humida linguai circumfudantiatempla.
A t contrapunguntfnjumjacerntque coorta,
Quanto quque magisfunt aferitate replea.
Deinde voluptas eft fucco in finepdati:
Cum ver deorfum perfauceisprcipitauit:
Nul/a voluptas eB>du m diditur omnis in art m.
Nec refert quicqum^quo viclu corpus alatur
DummodotfuodcapiaSiConcoclum diderepofiis
Artubus/s*ftomacbibumefium feruare tnorem>
>

H A E C Q J T E S S E N T I M V S s v c c.] nunc de guftata, de Iingua

ac palato,quibus idctim fentimus, difputareincipit. air autem paullo plusinefte rationis in difputatione de guftatu, plfque opera:,ac Iaboris, qura

DE

J l H V M

N A T.

I I B.

I I J,

mfupenotibus.fecu,tusfum
porro libros ParifiTeis, & n o n n u l l o s a l i o s typis excufos.nam'raanufcripri quidem habcntjHoc qui fentimus:excufi autem fere alij oranes:Nec qui fentimus, plane mendos. E X S I C C A R QJT E C O E P I T ] cum exlibrismanufcr. alij Inbetent.exJtccarqueccepitySc
ita nonnulli vulgati^alij ac Jiccare eepit ceteri vulgati acficcare rccepit, exfccarquecapit excudendum curaui,nonimprobarurus,fi quis ma\it>acjccare recepit. rccepit autem intcrpretabor yA'|dTo. P E R C A V L A sjper cauernas,
& cauitates,feu meatus & (vt G r x c i no minant ) poros. i D I T V R] difpergitur. P E R P L E X A O R A M I N A ] ( i u e l e g a s p c r p l e x a v n o nomine
Hueperplexa feparatiro,& uabus vocibuSjparum refert. in Bertiniano quidem codice,& Memmiano feriptum eftperplexa coniundim. in Farn. neque perplexa, neque per plexa, fed perfiexa. M A N A N T I S C O R P O R A
s v c c i] corpora prima ex quibus iuccus aliquis conftar. S V A V I T E R
O M N I A T R A X T A N T ] fuauitcr permleent', & dele&anr linguam.
D E I N D E v o t t P T ' A S E S T j q u a ? e x c i b i s 8 c fuccis percipitur v o l u ptas (inquit) ea rotapalatiV: lingua? finibus & regionibus cntinetur, ac
terminatur. V b i enim cib'us in ventriulum praceps a&us cft,nula iam reliqua eft voluptas.Itaquen immerito Nigrinus ille eos irridebat,qui plus
nimio ftudij in cenarum apparatu* t fueotuna varietate, 8cciborum c o n "dimentis adhiberenr.Nam etiam Kosbrcuis vojuptatis amore capros mul,tum negocij,moleftixqu ffcipefc.birendebWcnim quattuot digit,orum
caufatotum h u n c a b i i s laborem'perferdvquamlongitudinem longifsinium hominis guttur n o n fuperat. N a m neque ante qum comcflenr,obfoniis magno precio emtisfru&um caperc, neque obfoniis illis iam in ftomachum primm, deinde in ventricnlum lingcre motu depulfs-, aedetrufs, fatietatem ex cibis carioribu.s p r o f e & a m , fuauiorem efle. Itaillos cam
voluptatem,quae fit in tranfmifsjonc;& quaf traiecliugurturis, tanta pecunia parare . Hxc ex Luciano in N i g r i n o : q u x noftro arbitratu vertimus.
y

if

Nunc aiiis alius eu rfit abust videamus

Expediam:quarve aliis quod trifle 0* amarumfi,
Hoc tamen effealiis poftt prdulce yideri.
Tantkquein btsrbus diftantia, differitdsquefij \
y Vt quod dis cibus eft^aiisfuat acre venerium.
Sape etenimferpens bominis contaclafdiuis
Dffierit,acfefemandendo confit ipfa.
"
Prterea nobis veratrum eji acre venenum:
"At capris adipesf* coiurnicibus auget.
,ld quibusvtfitrbus cvgnofrepofiis, "
'Principe meminifedecet,qudiximusant\
\
\Semina multmodis in rbus mifia tener'u
'*\
9

33 /
'
'

3lO

T.

L V CR E T I I

C A R I

Porro omnes qucunque cibum capiunt animantes^

Vtfunt difimiles extrinfecus &*gner'atim
Extima membrorum circumjafura coercet,
Prone ex ftminibus confiant^aridntque figura.
Semina cum porrh diftent dtfferre necejfefi
lnteruaUa vidfque foramina qua perhibemus
Omnibus in membris
in ore ipfioquepalato.
Ejfe minora igitur qudam maiordque debent
Ejfe triquetra aliis aliis quadrata necejfe'ft:
Multa rotunda modis multis multangula qmdam.
banque figurarum vt ratio jnotufque repofcunt,
Proindeforaminibus debent dijferrefigur:
Et variare via proinde ac textura coercet.
Hoc vbi quodfuauefi aliis aliisft amarum:
Hlis,queisfaue'fijuifiima corpora debent ,
Contreclabiliter caulasintrarepalati.
Atcontr^quibus eH eadem res intus acerba:
Affera nimirumpntrantbamatdquefuceis.
Nunc facile ex bis efljpbus cognofiere qu&que. ^
Quippe vbicuifebris bilifuperante coortafi ;f/g/
Aut alia ratione aliquafi vis excita morbi
d^yi
Perturbatur ibi totum iam corpus (s* omnes ^ '
Commutanturibipofitura'principiorum:
Fitprius^adfenfum vt qu corpora conueniebant
Nune non conueniant &* ceterafintmagis apta,
Qu pntrta quuntfenfum progignere acerbum.
VtraqueenimfuntinmeisCommiflafapore
* ' *
Id quod iamfitperdtibifepeofiendimus ant.
^
y

NVNC

ALIIS

ALIVS

c v R s i T c i B v s] naceadem de repau-

ca quaedam perftringi t lit. 5*. ibi Quippe videre licetpingnefeerepep cicutd Barbigevaipecudes,&c. & lib. 6. ibi Barbigerat oledfler eo iuuat vpjuecxpeildty&c.
T A N T A ' Q J E I N H I S R E B v s] profert hanc vetfura N o n i u s in voce
differitas. dirTcritas a u t e m , id eft dirrerenta. v T Q^V O D A L I S C I B.
E S T , A L . F v A T] citt & hcdem N o n i u s in vctbo'fum dbc&cju p o li tu m

difr

DE
R E R V M
N A T.
L I B . I I I I.
3*1
itum cflfc abantiquis pro fit.VirgiI.ineid.io. Tros^utuljuefuat^ullo
criminebabebo. T c r e n t . Hecyra. Forsfuatpol. v b i Donatus./w*Jftjtgnificat.
Iterum Lucrer.lib.y.Quanta bdc cunquefuat, tanta bine videatur in alto, s AEP E E T E N I M S E R P . H . C O N T A C T A ] fie reftitui haud dubia c o n iectura,ad hanc fcripturam,tanquam
me Plinius,cuius hxc verba funt lib. 7. cap. 2 . Et tamen omnibus beminibus contraferpenteis
inefl venenunr.ferntqueeas itlum/liute,tanquamaqu/eferuentis cotatlumfugere.

manUjductus.Adiuuit

PRAETEREA

NOBIS

V E R A T R V M ] veratrum elleborum Gra:ci

appcllanr. C O T V R N I C I B V S A V G E T ] P l i n . l i b . 10.cap.23.Coturnicibusveratrifemengratifimuscibus.
GENERATIM]perfngulaaniraamantium gnera, C I R C V M C A E S V R A ] exprefsit v o c e m Grarcam
KOTL/J
id
^ > ^ ? W , e x t r e m i t a t cuiuflibet rei,
extremum lineamen-

eft

tum,extremmquedcfcriptionem. P R O I N D E

Se

EX SEMINIBVS]ita

ex feminibus difsimibus, variifquc fguris confiant, T R I Qjr E T R A] triangula, 7f ijava. M V L T A N G V L A ] exprefsit G r x c u m nomen ^x/'yam.
H O C V B I Q_V
D
v A v E' s T ] id eft
id quod aliis
, aliis
amarum fit,credibile eft, atque adeo neceflrio verum eft, corpora prima
poIitifsima,&laeuifsima,qu funt in eo cibo aut potu,qui linguam & p a l a tum dulcedine & voluptatc afficit,lingua: Se palati meatus interpenetrandum permulcere. N a m omnibus in rbus genitis omnia & omnis figura:
infunr primordia:vt fupr d o c u i t , & mox admonendi caufa repetet: fed eu
ius figura? plura conuenerunt ad quanque rem gigndam principia,ab eius
figura: pluribus principiis res & eft, Se appellatur. c^v I P P E V B I C V I
p E B R 1 s] fie lib. 6.jlt cum membrabommispercepitfermda febris,Tumfit odor
yini plagmatlabtlis inftar. P N T R A T A J p fenetrata : id
qua: v b i

o s

cum

Se amaaram,arorem

fa
i ue eft

eft

penetrauerunt,&c.navideturfigmficareadtionem. V T R A Q J E E N I M
S V N T]
& dulcia, fed
funt primordia,. qua: dulcedinem in

pu
l ra
t & ha:c a
b illis ita numro

melle creant,qum quar

fuperantur,
vrilla maxime excellant, fenfmque moueant, ha:cne fentiantur quidem.
I D Q V O D I A M S V P E R A] lib. 2 .

Nunc dge^quopdBo ndre'ts ddieBus odoris

Tdngdt^dgam.prmum res multas ejje necejfe'ft,
Vndefluens voludt vdrius fefluBus odorum.
Ndmfuere& mitti volgyfrdrgiqueputandumft.
Verm dliis alius mdgis eft animdntibus aptus
Dftmleu prof terformas.ideoqueper duras
Mellis dpes quamuis longe ducu ntur odore:
Vulturiquecdduertbus'.tumftftfdferdrum
&
Vnguld quo tuleritgreffum prd'mi[fd canumvis
Ducit:ey* bummum long prdfentit odorem
y

' se

$11

T .

L V C R E T I

C A R I .

2{omulidarumarcisfruator candidus an fer.

Sic aliis alius nidor datus ad fua quenque
Tabuladucitj&* tetro rejilirevenenoCogit^oque modofemanturfieclafer arum.
Hicodor ipfe igitur, nareis quicunquelacefit,
Efi,alio vt pofiit permitti longius alter.
Sed tamen baud quifquam tam longefertur eorum
Quam fonitus qudm vox,mitto iam dicere qum res,
Quferiuntoculorum acies^vifumqjaceffunt.
Errabundus enim tarde venit,acprit ant
PauUatimfacilis difiraBus in aris auras;
Ex altoprimm quia vix emittitur ex re.
Nam penitusfluere^atque recedere rebus odores
Significat,qudfratla magis redolere videntur
Omnia qu d contrit a,quod igni conlabefaBa*
Deinde videre licet maioribus effe creatujn
Principiis vocv.quoniam perfaxeafptaNon penetrat qud vox volgofbrtitufquefruntur.
Quare etiam quod olet^nontamfacile effe videbis,
Inuefligarein quafit regiane loatum.
2{efrigefcit enim cunBandoplagaper auras;:
Nec calida adfenfus decurrit nuncia rerum.
Errant fepe canes itaque,^ vefiigia qumnt.
y

fi*

N v N c A G E] N u n c de odoratu, & odoribus diiputare incipir. A D I E c T v s] id efl: appulfus,feu appulflo odoris. Vide que annotata funt fup.
lib. r. ad illum l o c u m : &noflyos adieButangere taBus. V N D E F L V E N . S
v O L v A T ] cod. Memmian. Se Bcrtinin. habent vnefluens fluat, eyc.
O j r A N V I S L O N G E D V C V N T Y R ] fecutus fura quattuor c o d i c . m a nufcriptos,& treis typis impreflbs,Parif & vtroLquc V c n e t o s a n t i q u o s , &
recentiores.ceteri habent, /eg.quuis longe autem: id efl: quantumuis longe. Se coniunge v o c e m odore,cum v o c e MeUis. r i s s A F E R A R . V N G . ]
fe*$g9t<, pro eo quod efl: Jerai, quarum vngula; fifle funt, v t ceruorura.
P R A E M I S S A C A N V M v i sQ id efl: canes odoratu valentes, & fgaces
f>txmiCs\.praimiJfa enim legendum videtur,non/>rcmi0rf, nifi quis dicet pomijja idem valere, quod l o n g & porrotenus mifl, vel c longinqtio loco*

DE

R E R V M

N A T . L I B .

I I I I.

32,3

odores fentiens:quod m i h i c c r t c n p r o b a t u r . R O M V L I D A R V M . A R c 1 s, &c.]id cft R o m a n o r u m arcis,&c. nota hiftoria cft, Capitolium vrbc
Gallis captaferuatum cft anferum v o c e . Plin. lib. o.Eft & anferi vigil
cura Capitolio teftata defenfper idtemporis canumftlentieproditis rbus* Quamob*
rem cibaria anferum Cenfores inprimis locant. M . T u l l . pro R o f c i o A m e r i n o .
tAnferibus cibariapublie locantur.Liuius lib. r.annal. Galli mBefublufl tant*
fdentio infummum euafere vt non cufyodesfom/allrent, fed ne canes quidem fuU
licitum animal ad noBurnos firepitus excitarent : anferes non fefellere, &c* E S T ,
y

ALIO VT POSSIT, &C]

ordoeft,Eftigiturvt.idcftcontingercpoteft

vt hic odor quicunque narcis laceisit,alius longius alio ad nareis perueniat.

permitti id eft ira mitti,vt perueniat quo mittitur.Sic Hircius lib. 8. de b e l lo Gall. Quo tutior altiludme effet, longiufque telaptrmitteret. M I T T o I A M
D I C E R E Q_VA M R E S , QJV AE,&c.]nullus o d o t ta longe fertur,qum
vox Se fonitus,nedum qum imagines, ratio cft, quia odor tarde fertur, Se
prius prit interdum,qum ad fenfum peruenire pofsir.cuius rationfs ratio
eft,quia odorcs ex alto Se penitus manant,cum imagines ex fummis rerum
exfuris fluant. Plato in T i n a x o ait,odores omneis efle autfumum,aut nub e m ieu nebulam : Atque horum quidem id quod ex are in aquam mutatur,eflenebulam:quod autem ex aqua in ae'rem,fumum: Ex quo tenuiores
quidem aqua efle o dores : are aurcm rafsiorcs : C u i rei argumenro efle,
qud fi quis nareis obturet,arem quidem trahet vn cum fpiritu d u c l o :
odorem autem nullum intromittet. Arifloreles l i b . 2 . de animo, Se l i b . d e
fenfu,& iis quas fub fenfum cadunt, odoris vim feu poteftarem calidam effe natura, odorandique vim in calido, ac ficco fitam elfe dicit:iccirco n o n
efle mirum fi congelatio,& frigus odores obtundant: odorcs nihil conferre ad alendum, neque ea q u x ben o i e n t , edendi aut bibendi cupiditatetn
excitare,imm potiusnaufeam mouerc:fuaueis odores valetudinem adiuuarc eo quod cerebrum tum fua natura, tm propter exalationes alimenti
humidum, fuo calore temprent atque exficcent: prxterea nullas animanteis,qux reipirant,0dorari,nifi reipirent.Cum igitur refpirado,curnarern
qui nobis eft proximus,ducamus,non abfque ratione odores Se n ita l o n ginquo ex loco fenciuntur, & tardius ad nareis noftras perueniunt. Q u o d
fi quis dicat arem effe continuum, & iccirco per confenfum fieri debere,
vt etiam ex longinquo loco odores nobis fentiantur,refpondebo q u o minusid fiar,craflm odorum naturam impedimento effe. N A M P E N I y

TVS

F L V E R E , A T Q^V E R E C E L . R E B . O D O R E s ] fecurus fum H-

bros manufcr.Nam vulgati habent:<*cprocedere rbus odor.Egp tam malim

legi ac decedere rebusfca atqueexcedere rbus odores. Q_y D C o N T R,I T A ,
Qjf O D I G N I C O N L A B E F A C T A] fie habent trs codices manuferip t i , & totidem typis exeufi.nnulli concaleftBa. ego conlabefaBa magis p r o bo.fic enim fup.locutns eft lib. 1.Quin labefaBatusrigoraurifoluitur afin. Se
Virg.^neid. 8. notufjue medullas Intrauit calor, & labefaBaper ojfa cucurrit
huius autem totius loci h x c fententia eft.quod fracla omnia magis redolere videntur, qum nfrata:quod contrira,quod igni victa,hoc fignificat,
atque dclart, odores rbus penitus manare. M A I O R I B V S E S S E

t32-4

T . L V C R E T I I
C A R I
e n . P R I N C . voci}voci,ideftvoce,feu,qumvocem.videre(inquit)
licet odorem creatum efle ex maioribus a t o m i s , v o c e . Q u p d autem in vulgatislib. 8c manufctiptis, Iegiturquhnvox,culpa librariorum fcriprorum
e f t , qui cum ad oram librorum afcriptum rcperiflnt, rcgione nominis
voci,qum V0w*,hocipfum in tcxturam vcrborum Lucret.coniecerunr.deinde,cum ij,ad quos libri illi peruenerant, hune verfum propter fyllabam
tertio pede fuperantem, efle mendofum fentirent, fubftituerunt, quant
vox.Ita Lucretium vitios 8c mendos fua lingua Ioquentcmfecerunjc. N
cum coniunctio qum, vt cetera:,copulet fimiles cafus,Latinc dici non p o teft, videre licet odor maioribus principiis conftare, qum v o x . Q^V A R E E T I A M Q V o D o L E T ] Q u a r e ( inquit) videbis non efTe tam facile
veftigiis exquirere vbi fit id quod olet : id eft quod odorem mittit, q u m
facile e f t , c o g n o f e c r e 8creperire vnde mittatur v o x . N E C C A L . A D
S E N S . D E C . N V N C I A R E R v M] fie reftitui fecutus obfcura yeteris
feriptura: veftigia,ipfamque ade veritatem.#ri<<.enim numeri fingularis eft hoc loco generis farminini, 8c cohxret cum nomine plaga, vt fit hic
ordojhxcque fententia verborUm,nec plaga decurritad fenfus calida nuncia,id eft recens nunciatrix rcrum.Siceod.lib.infr. Kunciaprclart vultus,
pulchtque coloris, 8c \ib.6, Hec de corpore quttfan&o Jimulacraferuntur Inmen~
teis bominum diuin nuncia form<t,&c.S\c M.Tull.lib.i.de orar. ad Q ^ F r . Riftoria tejis temporum, lux veritatis vit A mmorise, magifira vit*, nuncia, vetujlatis.
Errant igitur, qui ex hislocis probare conantur nuncium fubftantiuum
ncutrius generis vfitatum efle. nam in hisplaga nuncia, 8c fimulacra nuncia,
perfpicu vox nuncia eft ad nomen adiunc~ta,feu adie&iua: illic quidem f e m i n i n i g e n e r i s , numeri fngul.hc vero neutr.numeri multitud.

*Nec tamen hoc Jolis in odoribus,atquefaporum

lngnre eft:fed itemfyecies rerum,atque colores
Nonitaconueniunt adfenfus omnibus omnes,
Vt nonfmt aliis qudam magis acria vif.
Quinetiam gallum noclem explaudentibus ails
Auroram clara confuetum voce vocare,
Nenu queunt rapidi contra conftare leones,
Incytuert'.ta continu meminerefuga:
Nimirum,quiafuntgallorum in corpore qudam,
Seminaqujum funt oculis immiffa leonum
Pupilles interfodiunt,acrmque dolorem
Prbent,vt nequeant contrd durarefroces-^
Cum tamen bac noftras acies nilUderepofinti
Aut quia nonpntrant, aut qudpenetrantibm illls^
(

DE

RERVM

NAT.

LIB.

I I I r.

Exitus ex oculis liber daturjn remeando

Lderc nepofint ex vllaluminaparte.
QJV I N B T I A M

G A L L. N O C T E M E X P L A V D.] fie l e g C l d u m , &

ita feriptum eft in quattuor cod. manuferiptis, Vaticano, Bcrtin. M c m m .

Tethiano,non,vt eft in vulgatis, noBe. noBem autem explaudentibus ^ / / ' j , i n ,
rerpretor, alis n o & e m c u m f o n i t u , & velutiplaufu excutientibus, atque
exturbantibus. Videntur enim g a l l i a h e n o & e m fuo complofu, vel fuarum
alarum adlatcra appulfu e x i g e r e , & expellere. N E N v c^v E v N T R . C ]
fie reftitui fecutus codicem Bertinianum & Memmianum, & T c t h i a n u m .
nenu autem valet n o n , v t fupr lib. y. jlt contra lapidumconieBum >J]?icloYumque Ne#/><tff/?.Pliniuslib.8. cap.t<?.deleonib. ^Atque hoc talejamfeuum ani*
malrotarum orbes circumaBi crmfqueinanes, <& gallinaceorum crijlx, camfque
etiam magis terrent.lege cundem lib.io.cap.ii.degallisgallinaceis. i N Q_V E
T v E R I] & non queunr intucri. I T A C O N T I N . M E M I N E R E F V G A i ] meminere fugar, pro c o quod eft, fefe in fugam coniiciunt. fguratu
eft Ioqucndi genus. neque fortaft longe abeft ab illo H o m e r i c o , quod n o
ferael,fedfafpius vfurpatur,t^yim^sSi ueiJbtkKXMf. I N R E M E A N D O ]
in redeundo, dum redeut illa femina, Ci forte in noftras acies penetrarunr.
y

*Nunc age,qu moueant animum res accipe,& vnde,

Quveniunt,ventant in mentem,percipe paucis.
Principiboc dicojerum fimulacra vagari
Multa modis multis in cunBcvs indique parteis
Tenuiaqufacile interfe iunguntur in amis,
Obuia cumveniunt,vt araneajbraBeaqueauri.
Quippeetenim multo magis bacfunt tenu ia textu,
Qum qupercipiuntoculos,vifmque lacejfunt:
Corporis bcquoniam pntrantper raraicintque
Tenue m animinaturam intus fenfum que lacejfunt.
Centaurositaque,& Scyllarum membra videmus,
Cerberedfque canum facis,fimulacrdqueeorum,
Quorum morte obita tettus ampleBituroffa:
Omne genus quoniam pafiimfimulacraferuntur,
Partimjfontejua quafunt are in ipfo:
Partim qu<z variis ab rbus cunque recedunt:
Et qu confijlunt ex borum fcla figuris. ^
^Ram cerex viuo Cent auri nonfitimago: ^2/ /

32, -

T. I V C I E T I I

X i A K l -

JNuttafuk quoniam talis natura animai.,

Vermvbi equi^atque bominis cafu comnit imago:
Hrefcitfacile extemplo^quoddiximusanty
Prpter fbtilem naturamjty tenuia texta.
Cetera dgnre hoc eadem ratione creantur.
Qu cum mobiliterfumma leuitateferuntur,
Vtprius oflendt facile vno commouet iclu
Qulibet vna animum nobisfubtilis imago.
Tenuis enim mens
mire mobilis ipfa.

efl^o*

N v N c G E c^y AE M o v E A N T.] N u n c docet animum tenuifsm i s , & celerrirais iraaginibus moueri. Epieurus enira exiftimabat non fblra videndi fenfum,verm etiam Starn-nt-t aufmtnas'.id eft vifones ad c o
gitandum, intelligendmque valenteis, imulacris & imaginibus excitari,
& quemadraodum fine imaginibus cernere non pofsimus, ita fine imaginibus cogitari non polTe. qua de re fie M . T u l l . lib. i . de narura D e o r a m .
Sic enim dicebas,fpeciem Deipercipi cogitatione,nonJnfu,nec ejfe in ea vllam filidu
tatem,neque eandem ad numerum permanere:eamque ejfe eius vifionem, vtfimilitudine,@* tranfitione cernatur, neque dificiat vnquam ex infittitis corporibusfimula*
crorumaccefiio,&c. fequitur paullo pb(.Hoc,per ipfos deos,de quibus loquimur,
quale tandem efftHam fi tantummodo ad cogitationem valent, nec vllam habentJoUditatem,neceminentiam:quidinterefi vtrmde hippocentauro,an de deo cogitemus}
Omnem enim talent confiormationem animi ceteripbilofophi motum inanem vacant:
nos autem aduentum in animos,& introitum imaginum. Vt igitur Tib. Graccum cft
videor concionantem in Capitolio videre'M. O&auium dfierentemfitellam: tum emn
motum animi dico ejfeinanem: tu autem & Gracci, & Ociauij imagines remanere,
qua in Campitelium cum peruenerint, tum ad animum meum referetunhocitem fieri
in dee cuius crebra facie pellantur animi'.ex quo beati,atque aterni intelligantur.Fac
imagines ejfe quibuspulfentur animi'.ffecies duntaxat obiieitur quadam.&cScqmtur paucis poft.Nrfw quid ejl,quod minus probaripofiit, qukm omnium in me incidere imagines,Homeri, Archil<Khi,I\omuli,Kuma,'Pythagora Vi,atonis:nec ea forma,qua illifueruntl&c. B R A c T E A Q V E A V R I] Se tenuifsima auri v c lutimembrana. P E R C I P I V N T o c v L o s] fichabent quinque libri
manuferipti, & omnes typis imprefsi prxter Aldinosantquiores :in quibus legitur percipiunt oculi, mendos. mmperciperehc ponitur pro occupare,fcu afficere, feu perfundere. Sic lib. 5. Eft etiam quoque vti non magnofilit
abigni^iera percipiatcalidisferuoribusardor.czdeta ratione dicuntur illa^w3

cipitmeodtu,borror,fames,&c.

CORPORIS

H. Q_ P E N. P E R

RARA]
m

rara corporis dixit,corporis (vt ira dicam)raritates, quas alibi inania,cauer

nas,&caulas appellat. v 1 D E M V S] videre videmur,ncmpe fomniantes:
vel videmusanimo,& cogitamus vigilantes.veldie Centauros,id eft C e n taurorumimagines,&c. Centauri autem, S c y l l x , Ccrberi non fuerunt, vt

DE
R. E R V M N * T . L I B I H I . "
- $ly
ftatim dicet ,cura tamen corum imagines ad animos nofrrospcrucniant..
Q y o R v M M O R T E o B i T A] fie fup. lib. t. Cernere vti viatfiur. eos
auirque coram,Trorte obitaquoru tellm ample&itur offa. P A R T I M S P O N T E s v A] vt Cerberoru,Scyllarum, & fimilium rerum,qua: fcilicet niin%

quamfuerunt.

PARTIM

C^VAE V A R . A B R . C V N Q J E] qua:cun

quetmefis. E T
AE c 6 N s I s T v N T]ficlegi dbet, n , v t i n vulgatis conficiunt^nid quis malit lgre confiunt vx. habt nonnulilib. fcripti,vel
v t quida doclus yutztfonueniunt. Videtur Lucretius tertium fimulacrorum
genus hoc verfu fecifle,vt tria gnera ab eo fadta efle intelligamus: Primu
genus corum, qua: (ponte fiunt, id efl; per f e , v t qua: non fluunt ab vlla re
qua: ft in rerum natura, verbi gratia fimuLacraScylla:, C e r b e r i , Se fimil.
Sccundum genus corum quaccunque ex rebus,quae funt,ffur,vt fimulacra
hominis,equi,ledti, Se fimil. Tertium eorum qua: compfita Se conftituta
funt ex pluribus earum rerum qua: fnt,figuris,vt funt Centaurus,feu hippocentaurus, Chimara, tragelaphus.namhippoctaurus ft ex h o m i n e , &
cquotchimaera ex prima parte leonis,media parte capra:, poftrema draconis,trgelaphus ex altra parte h i r c i , altra cerui. Itaque fortae ita legdum eft potius partim qua confiant ex barum faBa figuris. alioqui fecundum
genus fimulacrorum continebit Se fimulacra rerum , qua? funt, Se fimulacra r e r u m , quac non funt. H A E R E S C I T F A c I L E] fie habent trs l i bri manufcripti.quibufeum confentiunt omnes typis excufi,quos quidem
vidcrinv.duo reliqui manufcripti tAccrefcit facile &c. q u b s n o n fequor.puto enim feript efl*e hbrario aerefeit fine afpirationis n o t a , deinde poftca
ab alio librario mmaccrefcit ex aerefeit.
y

Hacfieri(vtmemord)facil hinc cognofcerepoflis,

Quatinus hocfimile ejl oculis,quod mente yidemus,
Atque oculisfimili feri ratione necejfejl:
INunc igitur docui quoniam meforte leones
Cernereperfimulacra oculos qucunque lacejfunt:.
Scire licet mentemfimili ratione moueri
Perfimulacraleonum cetera qu<evidet que
Nec minus atque oculunifi quod mage tenuia cernit,
Nec ratione aliajumfomnus membraprofudit, ^
Mens animi vigilat,nji quodfimulacra lacejfunt -z^p-jV^s /^ r 2 _ ' ?ff
H M eadem nojlros animos^qu^cum vigilamus: /' ' f^ff f
Vfqueade\certe yt yideamur cernere eum quem
7{eddita vitaiiam mor$ o* terra potitafi.^
Hoc idefiericogit natura qubd omnesCorporis affefifenfusper membra quiefeunty
y

^lU

T.

L V C R E . T I

C A R I

Necpojfunt faljm vem conuincere rbus.

Vrterea meminiffe iacetjangutcjuejpore,
Nec diffentit eum mortisjetqtiepotitum
lampridem quem mens viuumfe cernere crdit.
y

H A E C F I E R I , V T M E M o R o , F A c i L E] probat animi rationem

Se c o g i r a t i o n e m , imaginum accurfu c o m m o u e r i , fimilitudine videndi.
h o c ita ficri(inquit) vt dico,ex hoc intelligere pofsis, quatinus, id eft, q u o niam,fcu quia.hoc quod mente videmus fimile eji oeuhs, id eft fimile eft atque
illud, quod oculis cernimus. A T Q j f E o c v t i s s i M i L i ] i d e f t , &
iecclfe eft nos cernere mente atque animo fimiliter oculis, id eft fimiliter vt oculis videmus. F O R T E I E O N E s]adiecitaduerbiumfbrte,quia
Icnes pofuit potius,qum aliud animal.quafi ita dicat.finge me aliquo cafuIcnes v i d e r e : h o s i g i t u r l e o n e s , q u o s forte v i d e o , n o n nifi per fimulacra leonibusin aciem oculorum meorum affuentia, cernere q u e o .
at cogitatio ita fit,vt vifus. ergo leoncs cogitare non poffum fine imaginibus lconum ad animum meum accurentibus.non celabo lectorem, legi in
cod.manCmeforte leonum,mdos opinor. P E R S I M V L A C R A L E O N V M C E T E R A ] copulationem & quas erat poft v o c e m leonum fuftuli
fecutus aucT:oritatem codicis Bertiniani. tollendam autem efte etiam ratio
petuincit. N a m hoc fentit Lucrer. quoniam docui me l e o n e s , & alias res
cernere per leonum fimulacra,qua: oculos laceffunt:pofitum autem Se c ceflum eft,cogitationem fmili rarione,atque vifum,fieti : fequitur mente
fimiliter per alia fimulacra magis tenuiamoueri,& me Icnes cogitare per
ea fimulacra,qua: mens asque cernit,vt oculi ea,qua: funt maiora, cernunt.
3

NEC

RATIONE

ALIA

C V M s o M N v s] de f o m n o cognofeemus

h o c eodem lib.non multis poft verfibus. M E N S A N I M I] ita fa:pe ha;c

duo coniunguntur,vt hb.5. animivix mente
lib. 6.Perturbataan
mi mens in m<trore,metu-]ue.&c fup.lib.3. Denique cur animi nunquam mens, confilimqne Gigniturin capite? fie Se Plautus Ciftell. Kullam mentem animi habeo:
vbifmn, ibi non fum : vbinonfum, ibi eft animus. fed de hoc gnre plura ad
illum locum Horat. epift.ad villic. lib. 1. tamen ijuc mens, animfque Vert.

videtur.Se

R E D D I T A v i T A I ] mors vita; reddita,hoc eft (vt opinor) mors cum

vitacommutata. T E R R A P o L 1 T A'S T] quem terra potita e f t : id eft
quem terra humatum tenet. Q J O D Q M N E S C O R P . A F F E C T I ]
quidam libri feripti habentejf'ff* .nonnulli typisexeufi effeBi. e g o offetli
probo:quod ego interpreror obftructi, Se fomno quafi obice quod i m pediti.fup.li.i.ewrfOfjciuntur,vti cogatur tardiusire. P R A E T E R E A ME-,
M I N I S S E I A C E T ] memimjfe, id eft m e m o r i a , feu vis Se poteftas animi
qua res praeteritasmeminimus. TD^/w>S.ficloquitur Ennius.^/tf occafus
vbijempfve^uderereprefit. audere, id eft audaciam, 70riK/utv.Idem Lucret.
fup.eod. lib. Ejfein imaginibmmifisconfiftereeorum.efe, id eft TVHVCU.
lib.infr. Hecfuit ante videre ocuiorum lumina nata. yidere, id eft 70 hr. Se M .
T u l U i b . . d c finib. idprimum videamus beat} viuere veftrumqualeJit.mentinif

Se

eod

DE

R E - R Y M ) NAT,

I B,

1.1 I I .

fe autem legendu efTe,non(vteft in quibufdam vulgatis)m?u/>y5teftantur

quinque libri manufcriptt M O R T I S , I I T I Q J E * O T * T V M } q u i
dormit(inquiOquia vis memorac fopita eft,no diTentit, neque negatcurn
efTe morruum,quem fibi viuum cerncre videtur./>o///*ff autem rmrthixit
pro eo quod eft in potcftatem morris reda&um. fie Plautus/of*> hoftium,
, Captiuis.Nrfw poftquXm meus rex eftpotitus hoflium, 0*c. id eft in hoftiur p o tcftatem perunit.
%

Quodfupereftjion ejl mirumfimulacramoueri,

^Bracbidque in numerum iatlare,&* cetera membra.
Nam fit,vt injomnisfdeere hoc videatur'imago.
Quippejobiprimaprit,alioque ejl altra nata
IndufldtUyprior hcgeftum mutajje videtur.
Scilicet id fieri cleri rationeputandum'fi.
Tanta eft mobilits\& rerum copia tanta,
Tantdquefenfibili quouis ejl tempore in vno
*-Copiapartkularum vt pofttfppeditare.
Multdquein bis rbus qurunturjnultaque nobls
Clarandumjlyplanfi res exponere auemus.

, "

Qjr O D S V P I R E S T ] docet non efTe mirum imagines moueri, Se faltare,&fimiliafacererautcertefacerevider? I N N V M B R V M ] a p t , c pofit, numerof: fie lib. i.^Armati in nmnerum puljareni (tribus <cra. Virgil,
G e o r g . 4 . de cyclopib. Mi interfefe magna vi bracbia tollunt ln numerum, verfdntque tenaci forcipe ferrum. cuius contrarium eft extra numerum,,Id Lucret.
lib. f. Atque extra numerum procedere membra mouentes Duriter, eJ* dura terrant
pedepellerematrem. Horat. epift.ad Loll. ,lib.i.Quanuisnil extrammerum
fecijfe, mtttmque Curas. ad quem loc plura nobis annotata funt. 1 N D v
s T A T v] fie repofui, cum legatur in libris omnibus Inde Jatu, plan mendos. legendum enim Indu : quod valet in. fententia autem eft hae. V i d e tur (inquit) imago in foranis membra mouerc & gefticulari in numerum,
quia poftea qum prima imago periit, fecundquecontinua inalio ftatu,
qum erat prima,nata eft: videtur ba;cprima ftatum, geftmque mutafe,
quod long aliter eft.nara i m a g o imagini fuccedit,& v n o . e o d m q u e tempore, alix, atque alix imagines creamur: quemadmtfdum n o eft vnum l u men,qu J corpore luminofo,quaie eft corpus folis.fuir, fed aliud, atque
aliud. T A N T A ' S T M O B U I T A S ] hminyut, vt fup. lib. i . Tamum relligiopotuitfuaderemahrum. Sed hic verfus hinc auferendus eft,vr alieno l o c o
pofitus. N a m infr fuo l o c o ponitur ibique duntaxat Iegendus. T A N *
T A Q_V E S E N S I B I L i,8cc.} neque hic verfus,ncque qui deinceps fequitur, Lucretianus eftt c 'P I A P A R I I C . V Y T P . -S v P P,.] vt pofsit fupf

Tt

33O

' iTr

LY C R E T M

C.A H ,

petere, l*pxK.Vcrm,vt dixi, non puto hune verfum effe pota?/ed fpu-.
rium. taque fublatis dnobus hteverfibus, v t fpuriis,fublato & illo,qui hos
jroxim anfecedit,quia fruftr,& non fuo loco locatus eft, fie cenfeo hune
o c u m effe legendum. Scilicet id fierixeleri ratione put adum efl'.7>iultaquein bis
rebus qmmntitr, &c. fed non celabo lectorem, feriptum effe in quibufdam
vulgatis cod. qurendu. C L A R A N D V M E S T ] clarare oporter, ftiKaiity.
c fup. lib. 1. jtetemas quoniam panas mmorte timendum.

Quriturinpyimh,qudr,quodcuiquelibido
*'
^
Venerit^extempb mens cogitet eiusidipfum.
Annvoluntatem noftramfmulacra tunturi
Etfimuldcvolumm^nobk occurritimagfii- \ *
Si marefiterrdm cordfifieniquetaium,1
Conuentushominum^pompdm^onuima^pugnas, >
Omnidfub yerbone crt ndturdypdrdtquel, *

Cum prafertim aliis eddem in regionejocoque

Long dtfimileis dnimus res cogitet omnis ,
Quulporrbjn numerumprocedere cumfimulacra. \ \
Cernimus infomnis^O* mollid membrd mouere
Mollia mobiliter cum dlternis brdebia mittunt?
E,t repetunt oculisgejlum pede cnuenVenfvz
Scilicet drte vdlentfimuldcrd^O* ioc~ldydgdntur
NoHurnofkeere vtpofiiniiri tempore ludos?
An wdgis illud erit verum quidtempore in vn&
Cumfentimus idivt cum vox emittitur rnd:
Tempora multa latent jatioqud' comperit ejfe:
Propteredfit, y ti quouis in tempore quoque
Prfifintfimulacra locisin queifqueparafa?
Tanta efl mobilitserum copia tanta.
Et quid tenuidfnt^nifif contendit, acute
Cernere 'nnppiis ffi dnimus.proinde omnia qud'funt
Prtereafleleunifiifificfefe ipfeparauit.
Ipfepart fefe ponb^et'dtquefuturum,
Vt yidatMuod hnfequitur rem quanque:fit er?o
-Nonne yiaes^culqs etiamfumjenuwquAfinty
v

DE

R E R V M

N A T ,

I I B .

I I X I,

35*

Cernera cperuntjontenderefe,atqueparare:
Wrcfine eofieri pojfe yt cernamusacutl? *
Et tamen in rbus quoque apertis nofcerepoftis,
Si non aduertasahimum,proinde ejfe quafi omni
Tempore femot^fuerint, longque remot.
Curigitur mirum eft, animus p cetera perdit,
.,
Prter qukm quibus eft in rbus deditus ipf
\
Deinde adopinamur deJignis maxima paruis:
Acnos in fraudem induimus^frujlramur 0* ipfi.
y

Ojf AE R I T V R I N P R I M I S ] hxc q u i f t i o , quar e quod cuique libue*

rir.id cogitet cu cogitatio fimulacris excitetur, pendet ex fuperiore, quamobrem fmulacra moueri videantur. Itaquc vtrique quxftioni eadem opra refpondct : fed Pcripateticorum atque Academicorum veterum more,
qui ad propofitam qua:fl:ionem, & ad interrogatum pluribus modis quafi
dubitantes, & fibi diffidentes, refpondebant : & tamen poftremo l o c o ,
quam fententiam, & rationem magis probbant, poncbant.fic igitur L u cretius hoc l o c o . Quaritur(inquit) qurequod cuique libuerit, idipfum
continua mens eius cogitet. A n quia fmulacra noftro arbitratu ad nos accurrunt,nobifque obtperant, cum de re aliqua cogitarc volumus? an po^
tius quia in v n o tempore multa delitefeunt tempora, qua: non nul ratione
jeflTeintelliguntur? Atque ideirco fir,vtc]uouis tempore, &; quibufuis in l o cis fmulacra prxfto fnt, arque d nutum noftrum parata nobis afsiftant?
H a n c d e i m a g i n i b s . , & d c cogttandipermagihAppulfumratkme, E p i curi fententiam i r r i d e t , & i m p r o b a t M . T u l l . epift.quadara ad Cafsium
lib. 15. epift. his verbis. Vit enim nefeio yuomodo, vt quafi corm adejfe yideare,
cum feribo aliquidadte : neque id H&T'tA>\m wntoftu, vtdicunt tui amicinoui:
qui puiant'iemni<httmTi)i&f aviutnatfyeBris Calianis exciteri.(H4m ne te fagiat,
Catius Infubw Epicureus,qui nuper efi mortuus, qud, ille Cargettms^ etiam m Demacrim H&\<t,bicfycBra nominat) His autem JfieBris etiamfioculi pojfent feriri,
quod cum climusjpft accurrunt^animus qui pofot,ego non video.doceas tu me oportebit cumfatum veerisjn meane poteftatefitJfteBrum tuuw>vtfimulatque mibi col*
libitum fit de te cogitarejllud accurraf.nequefilm de te,quimihi bres in wedullis,
fed fi injulam Eritanniam ccepero C9gtate eim*tia\<iv mibiadmlet adpeBus. Idern
lib. 7 . de nat.deor. Qmdqubd fimul (te mibi collibum efl pr^efio efi imagol quid:
quodetiam ad dormientemveniunt inuoCat*}. Tota res Velleinagatoyia fj2.odem
pertinent illa'eufdem lib. 2. de diuinatonc. Igitur me imago Marij incamptm
tAtinatemperfequebatutKulla enimfieciescogitari potefl nift pulfo imaginu.Quid
ergo} Ifia imagines ita mbis diBo audientes font, vt fimulatque velimus, accurvanf
etidmne earum reyum,qu* nulU font} &c. 6 C G V R R . I T I M A G O ] fictjuidem babent libri omnes, & manuferipti, 5c typis cxcufi,quibus vfus fum:
fed videtur potius legendumaccurrit ;vrdclarant c a , qua? paullo antex
s

Tt

T.

I V C R E T I I

C A R I

M a r c o T u l l i o p r o tuli mu s,ibi:cw v dimtKJpfiimwtuntj&s.

&eibi:eius Ai^o, mihi ad peBus aduolet, <&cet. O M N I A S V B, V R B O N E
CRT]
omnine fimulacra fub v e r b o gignit natdra ? V e i e x h q i o c . perfpicuum
eft,vbicunquclegirurincodicibttfiura*nafc^^
fmulacra geruntur, legendum genuntur,' id eft gignuntur, <xv I D P O R R O ,
I N N V M E R V M ] videtur reuerti ad priorem qusftionem , ^ u a m o b r e m
fimulacra in numerum m o u e n vidntuf.ta-mqu vna opra diffoluere.
E T R E P E T V N T o c V^L i'5,^G.]pth.H'nE etTc- verbo rumordinem:
Etrepetuntgeftumpedeoculiscahuerfienti i*t>c/
to&ktMts
^ ^ I V .
Yellegendum,Etrepetmlmanibusgeftumpedecouem'enti.
S C I L I C E T A RT E V A L E N T ] l i b r i f e r i p t i h a b e n t Scilicetartemadent&c. mendofe opinor.veruntamen arbitrium lectorjs efto, A N M A G I S I L L v D] id eft
an potius illud erit verum, quia in v n o tempore multa incluf funt t e m p o ra:qubus fingulis temporibusdingulx nobis paratx praefto finrimagines?
tvM' sENTiMVk & c ] hun v e r u i m delendum p u t o , v t fpurium:
N a m & corrumpit fenttiam huius loci, & nllam ipfe probabilem fentetiam continct,nif quis dica't, hoc m o d o retineri & interpretari pofTe. A n
magis illud erit ycrum, tum cum id fenrimusd ft cum videtur nobis imagines in numerum brachiaia6tare,& faltare,in v n o tempore,multa indu*
fa Iatre tempora, vt cum v o x vria v n o tempore mifla, plura tempora m e titur?Omhino in hocloco.atque ih hoc verfu mihi aqua harret.Addequod
in quattuor libris manfcriptis,ita eum fcriptum tzyvjConfentimusfdefi eu
vox emimtut vna : cuius feriptura: qua: fententia, aut qua:*atio lr,non fatis
difpicio.Patauialiquando fic.legendum, Cum fentimusitemjttyCum vox mit*
tiiur vna': v e l GcjCum fentimus idt^ytcmnmx-emittitur vna. fed quorfum h c ,
c u m mihi dtendus effe videatur L O -d \ s, A-N c t v E i s CLV E P A R AT A] fie habent <quatttto libri manuferipti Vatic. Scipiohis. Farni, Bcrtniahus : & ita legendum eft. cum his congruimt illa Marci Tullij lib. i . de
nat.Deor.quem paulloanteprozuYufiuentium frquenter tranfttiofit vifionum,
"vt t multis vna videatur. T A N T A ' H I S M O B I U T A S , E T E O R . ]
h o c l o c o duntaxat & f c r i b i , 6 c l c g i dbet hic verfus. Iam duos verfus, q u i
dencepsin omnibus libris iegunsur, fuftuli, v t alieno l o c o inculcatos, &
fruftt repetkosi & minime ad hune loc quadranteis. ^egtur enim fupr
fuo loco poft verfum tiam fit vt infimnis facere hoc videatur imago, apte enim
fequirur,,Qw)!>/e vbi prima per it &c.prima, autem, imago feilicet. At hic n o n Jicet ita dicere,quia non antecedit nqmen imago Ced v o x fimulacra, qua: eft
nu'rderi hitudinis.. E T' < Q V A T E N V I A ^ S V N T ] quaerere aliquis
poterat:fd f meis cogirare n poceft,nif per occurfum,feu accurfum fimlacroruiSc fi,quod cuq; liburit,id cuiufq^ mens facile cogitare poteft,
<juiaquouistpore,&quibufuis in locis patata funr,&pra:fto funt fmulac r a : q u f i r , v t Cum infinira & omnis generis fmulacra epra:ft fint, non
a:qu videat eodem tepore eaquai'non vult,atque a qua: vult refpondet
LucfetiuSja fimulacra, quibus nres.motlctur,& qua: vider,efl renuifsimaj
'&doflg'fcnuiqra fcilicet,quinqua:oculis cernimus.Quapropter animus,
non nifi fe contendir,acut cernere poteft ea igitur quaaccurat^ & , c o n ^
:

DE
RERVM
LIB. M I T .
yy
tent cetnit.cernit acut:qu veto leuiter,&(vr ita dicam)alfud*agcns c e r nit,ea dilabuntur, & p e r e u n t . I d q u e ex fimilitudine oculorum intelligere
licet,quicum rem aliquam cernere cperunt (quod fine fimulacris facere
non poIfunt)eam rem acut cernere non poffunt, nifi fimulacra illa c o n y

renta acie cernant,

NISI

SE C O N T E N D I T ,

ACVTE

CERN.]

fierefiitui reclamantibus omnibus codicibus, admonitus ab eo l o c o , qui

eft infr feptimo abhinc verfiuin quo ita loquitur : contenderefe atque parare.
C o n t e n d e r e autem his locis agendi vim habet, vt cum dicimus, contendere
neruos,cmtenderenciemocuhrum,contenderevireis. Idem Lucret. infr. eod. lib.
Et quttfide palmafummas confdr vireis. O M N I A

C^VAE S V N T

P R AE-

T E R E A] id eft omnia fimulacra, qua: funt prter illa, ad qua: cernenda

animus fefe ctendit 6c parat,peteunt. N I S I s i c

SESE IPSE P A R . ]

ideft nifi fefe contendi,vt ea cernere queat, nempe dum rerum c o n f e c u tionem,&feriemconfiderar. I P S E

PART

P.]porro(inquiOipfeani-

mus fefe c o m p o n i t , &rparat ad cernendum, fperarque f o r e , v t videat id

quodquanque rem confequitur, id eft quod cuique rei eft confequens. .
NONNE

V I D E S ] hoc oftendit fimili. N E C S I N E

E o ] id eft nifi

fe contendant,& parent ad cernendum. Etiam matheraatici d o c e n t , prim u m afpectus alios fieri per lineas pun&is rerum afpectabilium ad p e r pendiculum in oculum,feu in vifum incident c i s : & h i aipectus diftinli appcllanturralios pet lineas,quae rebus afpc&abilibus non cadunt in vifum
ad perpendiculum:& hiindiftihti nomrnantur:deinde o m n e m a f p e d u m
fieri vel infpccione fimplici, & fubita oculi adicdtione ad rem aliquam:
vel contuitione accurata, 6c intenta. V t igitur rem aliquam acut cernam,
& plan ac perfect infpiiendo cognofcam,duo concurrere oportet: vn
v t res,qu cernitur,oculo fit ad perpdiculum oppofita,lineacque re qua:
cernitur in oculum ad pcrpendiculura incidentes pyramidetn efficiant,cuius vertex fit in p u n & o medio oculi,bafis ver in extremitate, feu fumma
cafura rei qua: cerniturralrerum, v t rei conruitio fit diligens 8c accurata, 6c
tam diuturna, quantum fatis fit. E T T A M E N I N R E B v s] licet (inquiOintelligere etiam in rebus apertis,ac manifcftis,nifi animum attendas,
dum eas cernis, & fi aliud agas, aut fi peregrinetur animus, proinde elfe,
quafieaeipferes omni tempore abs t e f u e r i n t r e m o t i f s i m a : , t i b i q u e o b fcurifsima:.fic M . T u l l . lib. i . Tufcul. Itaquefeepe aut cogitatione,aut aliqua vi
morbi impediti^pertis atque integris oculis, & auribus, nec videmus, nec audimus.
SEMOTA

FVERINT,

L O N G AE QJV E

R E M O T AE] fie l e g c n -

dum vel inuitis omnibus c o d i c i b u s , & , v t italegatur,fententia ipfa n'agitt.

P R AE T E R Q V A^M. Q J I B Y S

E S T I N R . ] fcCUtUS fum Codices Pa-

rifienfeis, Venetosantiquiores, Florentinos. hocramen intereft inter V e netos 6c Florent.qud in Florent.legitur,</#<? eft in rebus-.'m Ver\es,quibus
eft in rebus,6c ita in Parif.Iara hoc loquendi genus deditus in rebus, deditus in
Jludio,\fmtumfuitantiquis.
Catull.innuptiaslulia: 6c Manlij. No/*/<?uis in ma/a Deditus vir adultra. Iterum Lucret.fup.lib.3. Etftmul inpugnfludio quod dedita mens eft. Cato.pohick arti honos no erat. fi quis in ea reftudebat,
autfefe ad commua applicabat,grafator vocabatur. A C N O S I N R A V D E M
Tt 3

334

T.

TVCRETII

CAR. I .

I N D V I M V S ] dganter Se venuft di&um induereinfr4udem.Cic M . Tull

Verr.deiuredicundo. Hc videteinquot laqueotJeinduerit. Idem in Lucullo:
philo autem dum noua quadam commouetyqubdeafuftinerevix poterat, qua contrajlcademicorum pertinaciam dicebantur: & aperte mentitur, vt eft reprenJitsXpam
CatulOi&yVt
dscuit jintiocbusjn idipjmfe induittquodtimebat.ldem de diuin.
4. cur vos induitis in e<ts captiones^uas nunquam explicetis ? Piaut. Cafina. Mea
prada
eft illaiproin tu te in laqueum ne induas. P R V S T R A M V R E T I P S I ]
cum in codicibus quibufd. manufcriptis reperiflcm fcript Fruftraminipfis,
idque cum lituran aliis tfruftramur idipft, & ita in Patif. Se Venetis antiq.
egofruftramur & ipji, repofui : qua? fcriptura perfpicu vera e f t . Iam vero
ctiam Ariftot.lib.de infomniisjfcribit nos facile decipi ac falli circa fenfus,
maxime cum pcrturbati aliquo animi motu fumus,vt amantes vidcntur ex,
parua fimilitudine eam,quam araat, cernere/timidi Se ignauijhoftium c o n
fpeft fibi fingunt, S e c . cuius rci extat exemplura apud Carf.lib.i.de belle
Gall.vbi narrt Confdium quenda alioquirei militaris peritifsimum,curh
expIoratum,quid hoftesagerenc,miffus effet, metu perterritum,quod non
vidifTetjprovifo fibirenunciafTe.
t

Ft quoque^vt interdum nonfuppeditetur imago

Eiufdem generisfedfamina qud fuit ant,
In manibus virtumfaclus videatur adeffe:
Aut alia ex aliafacies,Atafquefequatur:
Quodne miremurfopor,atque obliuia curant,
llludin bis rbus vitium vebementer,0* illum
Ejfugereerrorem,vitarqueprmeditator,
Lumina nefacias oculorum clara creata,
Projftcere
vt pojZimus.'&y vt proferre via
Vrocerospdjfusjdeb fafligia poffe
Sur arum,acfminum pedibusfundataplicari:
'Brachia tm porr validis ex apta lacerts
Effejnanufque datas vtraque dparte miniflras,
Vtfacere ad vitampofiimus,qua foret vfks.
Cetera de gnre boc inter qucunque pretantur:
Omniaperuerfa prpofterafuntratione.
Nil ideb quoniam natum'ji in corpore,vt v u
Poffemus:fedquod natum'ftjdprocrt vfum.
Necfuitante videre oculprum luminanata:
Nec dit~li5 orare prius,qum lingua creata*Jl:
t

DE

R E R V M

N A T .

I I B .

I I I I

335

Sedpo tins long linguprcefit origo

Sermonem-.mu[toque creatfuntprius dures,
Qudmfonus ejl auditusiO* omnia denique membra
Anfuerefyt opinor) eorum qumforet y/us.
Haud igitur potuereytendicrefere caufa.
At contrdconfirremanu certamina pugn,
Et lacerare artusfdarque membra cruore,
Ant fuit multo,qudm lucidatela volarent.
Et volnus vitareprius natura co'git,
Qudm daret obieBumf armai lua per artem.
Scilicet & feffum corpus mandare quieti,.
Ttfulto antiquius ejl,qudm lecli molliaJlrata.
Etfedarefitim prius eft,qudm pocula,natum.
tic igitur poffunt vtendi cognita caufa
Crditer,ex vfu qufnt,vitdque reperta.
Illa quidemfeorfumfunt omnia, qu prius ipfa
^Natajederefpft notitiam vtilitatis.
Quo gnre inprimisfenfus,o* membra videmus.
Quar etiam atque etiamproculefl,vt crederepofis,
Vtilitatis ob offciumpotuijje crait.
S O P O R , A T C i v E O B L I . c v R.] hoc fgniricat. non miramur, dum.
dormimus, quarante fa*mina nobis vifafit,eam nunc vrum efle-factam,
propterea quod tum meminijfe iacet,langutque Jipore,vt fupr dixir.fopor 8c
obliui curt,id efl: efficiunt,ne hoc rairemur.tralatio eft.fic loquitur lib.3.
calidique vaporis Semina curare, in membris vt vita meretur. I L L V D I N H I S
R E B. V I T V E H. E T I I L V M E F F, E R R. V I T A R E ' Q J E

P R AE-

M E D I T A T O . R ] hos duos verfus indignis modis corruptos,ego vefligia

feriptura* veteris odoratus, & Lucretij fententiam ipfis cubilibusperfecu*tus non infeliciter.mea quidem fententia,reftitui. Sed proponam primm
iripturarum difsimilirudinemtdeinde eius fcriptura*,quam probauiJenttiam explicabo. Sic igitur feriprum efl: in cod.Vatic. llludin bis rbus vitium
yebementer inejfe Effug. errore multarque prametuentor: in T h e t . & Farn. Effitgere rrores, multdfque prametuentur. in Bertin. Ejfugere errorem, vitarqueprarnetuenterda M.cmm*kffugere errore,vitarqttepumetuenter. cod.typis impreG
Parif. & Venet. antiq. Efugere errorem, vitareque prxmeditemur. ceteri vulgati ita corrupti funt,vt pigeat mercferre.Sicigitur reporio. llludin bis rbus vitium yebementer,&illum Emrem,vitarquepramedit(ttor, & c . i d e / l m u l A

?yS

T. t V CR r r I I
C A R I
t ant meditatorinhis rbus illud vitium.illmquc errorcra effugere, ac
v i t a r c , ne fcilicet facias, nuc exiftimes oculos eius rei gratia el creatos,
v t cernamus: furas Se pedes,vt ambulemus:brachia Se manus ad ca facienda, qua; ad vitam tnt vtilia, Se cetera. N o n enim m e m b r a , aut quicquam
omnino in corporibus noftris natum eft,vt eo vtamur: fed ex e o quod n a tum eft,ptoficifcitur vfus. N e q ; enim viderunt h o m i n c s , ant qum o c u los natura habuerunt, nec ant orationes habuerunt, aut omnino locuti
funt.qtim lingua creata eft:fed cotr Se oculi prius creati funt,qum quicquam cerncrent,&lingua prius nata eft, qum loquipoftnt. Q u o dfiv e rum eflTct, quod quidam arbirrtur,membra efte creara,vt "eis cerneremus,
audiremus,rabricarcmur,ambularemus,& ceterat fequeretur ex e o , nos Se
prius, qum oculos haberemus, cernere, & fine manibus fingere, aut ping e r e , & fine pedibus ambularepotuuTe. N a m quicquid alicuius rei fit gratia, id ca re,cuius rei caufa comparatur,pofterius eft temporervt le&us dormiendi Se quiefeendi caufa facus eft:poculum bibend caufa oraparatum
eft :parma tegendi corporis Se vitanda; plagxgratia reperta eft.at prius
qum leri, pocula,parma;cflnt:&quiefcebant, & b i b e b a n r , & plaga v i >tabant homines. C u m gitur neque ant qum oculi eflent creati,cernere,
neque ante pedum origin,pa(Tus profere,neque ante manus facias, quicquam contre&are'potuerint homines: falfum eft & oculos cerndi, & ped e s a m b u l a n d i , & manus contredandi caufa cfTefatas. Aliter fentiebanc
Stoici.vt refert M . T u l l . lib. 3. de Finib. lam mmbrorumjdeft parrium corpo*
ris alia videntur propter eorum vfum X natura effe donatajtt mantts crura pedes t'
ea, qux Jnt in tus in corpore, quorum ytifas quantafit medicis difyutatur : alia
autem nullam ob vtilitatem, quafiad quendxm ornatum, vt cauda pauoni, plumai
verficolores columhis viris mtmm*atque barba* H t n c Epicuriopnionemrefellit & Ludfcatius, fiue La&antius lib. de opificio d e i , hts v e r b i s , ixit
enim neque oculos ad videndum ejfenatos, neque aureis ad audiendum, neque pedes ad amhulandum\ quoniam membra bxc priut natafum, qum effet vfus vtdedi
& audiendi & ambulandi: fedhomm omnia officia exnatis extitijfe .Vereornebuiufmodi portent*, & ridicuU refutare non minus ineptum ejfe videatur. Sedlibet
dneptire^quoniam cum inepto agimus, nefe ille nimis argutum putet. Qmd dis Epicure ? Honfunt advidendum oculi nati? &.c. Q_V AE F O R E T v s v s ] i d e f t
qua; foret opus .quidam tamen \c^pm quniferat vfus. I N T E R Q J E i

CVNQJE

p R E T A N T v R ] quxcunqueinterpretantur.tmcfis.

NEC

F V I T A N T E V I D E R E] ordo eft: nec videre fuit ante oculorum lumina nata. videre autem interprtor ii 8#tV, S^sw, vr fupr. fraterea meminiffe iacet. nifi quis malit dicere, nec fuit, id eft nec licuit videre, Sec. P R A EC E S S I T] fie legdum, Se ita Icriptum eft in lib. manufcriptis:quibufcum
confentiunt Parif.
Veneti antiquiorcs. O B I E C T V M ] O&$MU*.
obi
ctum autem parma; daret, dixft pro eo quod eft, parma obiieeret. H AE c
, *^C- I G I T V R P O S S V N T ] ha?c,nempe tela, parma, lefcus,pocula.

Se

Muditem non eft mirandum,corpom ipfa

Qwd natura bum qurit cuiufqae animantk.
Quippe

B.jUjI,
33-^
Qutppe etenimfluere^atquerecederecorpora rbus
Multa modismultisdocui:fdplurimadebent
Ex animalibus iis qud>funt exercita motu:
Multdqueper[dorem ex altoprejfaferuntur:
Multaperosexbalantur cumlanguidaanbelant.
<,
His igitur rbus rarefit corpus:* omnis .
.
>
Subruiturnatura-Jolorquamconfequiturrem:
,\
Proptereacapiturcibusfetfuffulciatartus:
Etrecreet vireis interdatus atque patentem
Permembrddcveriasvtamoremobturetedendi. *, v
Humoritem difedit in omnid qua loca cnnque
Tojcunt bumoremiglomeratque multa vapork
* .*
Sorpora quftomacboprd bentincendia'noftro \

Dijfupatadumiensliquor^creftinguitfptignew^ v^w , s 4
Vrerenepofttcalordmplinsariusdrtus.*s\ ^ ' ^ , ^
Sic igitur tibi anbelafitis de corpore nofiro
'* * \*
Abluitur ficexpleturieiunacupido.
.,
,
D E

R E R V M

N A T*

IjI

yi

it

TLLVD I T E M N O N

EST}NUDCcurefuiant,Sefanantanimantes,

rationemaffert. c ^ y I P P E E T E N I ^ ] A ' i u n t m f c d i e i ' c i b u m S e p o t u m a b

animante propter magnitudinem caloris natiui d(derari:'guj,mfi cibo Se
potu reftinguerctur, membradcpaicertur, atque abfumeret. nunc autem
alimto fcco & h u m i d o refrenatus,& vireis imminutas reficit, Se <\ux de
pereunr,reparat ac refarcit, A T Q_V E R E C D E R E] fortafTe legendum
ac dcdrent fup. lib. z . C u m multa (inquit) corpora fluunt rbus^&.orporibus noftris, tm lng plurima exiisanimantibus, quaeplufimu exefccntur,atqueagitantur. 1 N T E R D*A T V S] intrea datus : v t ^alibi. v T
A M o R E M O B T V R E T E D E N D i] tic legendam eftytarneifi hpc Ioco
mendon" fnt codices manuferipti. Sie.Homer.idque.aon femel. hv-rif %ir
mont, 2)
| | i(yv%VTT>. cui prope par eft hic verfus Virgil. Tftquam exemta fams epulisjnenfique remet*, H V M O R I T E i l D I S C E L> I T ] A tqui cibus & potusin ventriculo corhrhifcntuc, atquevn concoquuntur. q u i bus concoctis fuccus ex illis expreffus, atque ab alienis feerctus permanat
adiecur,ibiqueininguincmvertitur. I E I V N A C V P I D o j i d e f t e f u riesjfeu f a m s . ,

. *Nunc quifit vtipajfusproferrequeamus

Cum volumUs^varilqm datumfit membra mouert:
y

fa^/ ^j ^^Etqumtan
^*
/ 7)^/^
Corporttmjuerit,dicum:tupempedicjd. \ \>
Vico animo mflro prinmmfmulacra mandi >
ccidere atqueanimumpulfare, vt diximusari.
Inde voluntasfit :neque enimfacere incipit vif dm
^
^ 7 7 ? cjuifquam^um mensprouidit,quidyelit,anth. ,
At^quodprouidet,illiu^reuonfiatima^\^ ^ *
.
> g 0 dnimus cumfefeitdC4MMOUET,vt
relit ire,
ln<^gredi:feritextem^l,quinco{porMoto ...
P f y membrdidtqu&drtus^dnimd difka, vis efi*
Etfdcilefi facltf^u&niam oniupa teneturi ,^
Inde eapropor ctpwftrit:atque tta tota
Paullatim molesproruditur^atque mouetur,,
Prtereatum raefiifij~oquejo}pus:ey*a'ry . s
<i "*{
Scilicet vt dbet,quifempermotlh ext'at, j . S . v
Perpatefafiayenitjpenetrdtqurframindlargus: ' \
Et difiergitur adpartek ita qajque minutas^ * , *
CoKPQris. bine iityr rebm fit vtrinque duabus.
w

mirabile confit, ~T
Tanfufdqu od tantum cor pus*c orpufeulapojunt 1
Corttorqer'i <&\orius totum cqnerterenojtruw, J
Qi2htehh veritrfubtili corore tenuisi.s
AWATKDGPSJMDGNA^ma^
namri? '
Et mamn& fegtt quantouis impete
Atdfu&gb'etytlym^ contorqet cjuolibtt vnuml ^ Multdque ^ ^ m ? * : ^ ^ ^ , e ^ ^ T ^ ^ w . ^ ^ ^ * * ?
*
ComMuet,atque luifitfioUjt maMm niJk
,
i\* wlfri

/ ^

>

EUNIEM:

HO

N V N C O J I F I T ] caufam motus'ad" focum vult cfle' fmulacra quadam ad meandum apta,mentcm,fcu animum pulfntia,& voluntatem mouendi loco ad locum corporis efficientia. ide^n lib. fecundp fimplicius,&
planius voluntatem vtt f princilum^motus^ '& ^cpd^nitium motus
cxjftere.fic enm eo lc.Nrff DWIO
PR9CIDMS%EHTKJK^MQT^VOTUTAS$FIO^

DE R E R V M N A T . I I B, I I I I .
^ j p
ciptum dat:& bine motus per membu rigantur Soid-Vt videos initum motus * cor*
de creari,&c. Ariftotelesduas huius motus eaufas elle vultJib. 3v.de animo.'
?pef/i>, it)
id cfl; appetitum,&mentem. O N E R I S ] qu'idam libri feripei
haben.t,&oow: vr forraffe legendum dt boneris cum afpirationis nota h o norera enim ab honere di&um efle docet Varro lib. 4.deling.Latin. 1 N S V E R I T] infucuerit, folita fit. quidam tamen infuerit poftum efle volunt
pro infuefecerit. A C C I D E R E ] accidere animo n o f t r o , id efl; accidere
ad animum noftrum, vt fup. locutus efl; eod. lib. in luci qua poterit res dech
dereadJpeciem,&c.SeCa^.cQd.adterrarumaccidat oras\ R E" M.' Q j f 1 c^y A M
Q^y A M. M E N sjordo cfl. neque enim quifquam vllam rem faccre incipit
ant qum mens prouidit, quid velit. A T Q V O D p R o v i n E T ] A t i d ,
quod mens prouidet, (inquit)illius r e i , quam quifqc facere inftituit, efl:
imago.
G R E D I ] & i n g r e d h t m e f s . B^E R I T E X T E M P L O ]
animusferitanimam pertotum corpus fufam&r piermanantprri,. Q j O '
N
AM
O-N J'VNCTA] quoniam anima cum animo coniuncTra eft. fie
[ib.^.'Hme vides etiam qum magno -pondr nbis &ujirineat corpm tenmjiima
vis animai, Vr opterea qia tam coniun&a, atque vniter apta'jll P R A E T E R E A
T v M R A R . ] altra caufa motum diuuans. C O R P V S y n , V T N A v 1 s]Gc repofui paulim difeedens feriptura vulgata, qua? eft: Corpus vt ac
nauis,<&c. Inufitatum autem, & infolensloquendigenus ^acnauis p r o , / w inde ac nauis, vel ita vt nauis. Adde quod libri feript vulgatis diflenrir,
: Se ipfi inter fe diL&idcnt.In alis enim feriprum^ft, Corporis vt. denauisxm ais
Corporis vtac nauis. ex qua fetiptura Muretus fufpcabatur legdum ce or*
poris vt ntuis, velis, ejrc. vt per nauim corporis corpus ipfum ihtelligamus.
Q J I P P E E T E N I M v E N T v s] Ariftoteles ^w^cap.7. f ratiojjem
affert quamobrem quanto antenna fit atius elat l tant cltius nauis feratur, eodem v e l o , eode'mque vento. qua*ratio, inteiligi n o n 1 p o t e f t n i f u b
eo, qui,quare vectisrantam virnhabeat*mouendoi;um.graui^raoiionerumjCaufm cognort. (eft autem vecVis palus ligneus, feu fe'rreus liiigulatus,feu roftratus, t*o%tor Grci appellant.JNaTm (vt fcribitVtruuius libto.
cap. 8. quod onus manuum multitudo mpuer non poteft,fuppbfita.vcluti centro porrecta prefsione ( q u o d , G r c i \ ^ f x * P P l ^ , ) & vetis
lingua oneri fubdita,eiufdera vedtis caput,"vnius hominis viribus depreffum, id onus exrollit. Cauf igitur huius rei efl: ( vt dcet ibidem Vtruu.)
quia prior pars vectis brcuiorabeaprefsione,queft loco ctri,fubit onus:
Se quia caput eius longius ab eo centro,id eft prefsione diftans, cum pet
id ducitur,faciendo motus circinationem, cogit prefsioncm paucis manibus oneris maximi pondus examinre. Sper enirrl quanto pqfterior pars,
id eft ea, qua: eft centro-jfeu prefsione ad Vectis ca"put, quod ^motore
premitur, fuerit Iongiorpriore,ld ejft ea parte, ^uar^ centroad Jingul feu
roftrum pertiner,tto facili$ onus mouebitur. His igitur cognitis, & pra>
pofitis,quamobrem vlum vento inf)atum,maxim fi antenna non procul
abft cacumine mali,celerrim nau mouat^ facile i n t e l l i g e r e l i c e t . Malus enim rationem ye&fs obtinet: mali fedes, feu malicalx^ eft loc h y p o mochlijjid eft prefsjonis : vcntu's' qtWelum'impft', eft veluti motor. Ita-

voui,

iN'cxyE

w a

Yv

34-0
T. L V C R E T 1 I
C A R I
que
fiantennalongifsimcabfit
^cde mali (ItMoynominat. Ariftotelcs)
qua: quidem mali fedes ctrirationem obtinet,nauis citifsimeferecur. L i nea autem quo longius abefl; centro,eo maiorcm circulum defcribit.At,
v t maxiraus quifquccirculus e f t , ita eclertime & conctatifsime mouerur.
e o d e m enim tcmpcjris fpatio, quo circulus minor, nempe is,qui propius
abeft ccntro,certi lpci fpatium metitur & c6ficir,circulus maior ampliorem locum'percurrit. E T M A N V S V N A R E G I tjVitruuius e o d e m ,
quem commemoraui,libro, Quemadmodum etiam (inquit) nauis oneraria mtxima gubernaw anfam gubernaculitenensiquod oiaf A Gratis appellatur, vna manu momentopercentri rationemprefionibus artis agitans verfat eam amplifimis &
immanibusmercis i&penus ponderibusoneratam,&c. Ariftoteles Qzp.6.my*nJKW huius rei caufam hanc affert, quod gubernacutum vectis locum o b t i neat,nauisoncris,gubcrnator motoris,crdinesin quibus vertitur gubernaculum,hypomochlij. M V L T A Q ^ V E P E R T R o C H L E As]trochIea
machina eft tradtorij generis cum asreo aut ligneo orbiculo, qui pet axiculum verftur rraiedtofunc du&ario. ea vtimur etiam in haurienda puteis
aqua.fitautem trochleaauctorelfidoro Etymolog.lib.19. c a p . 2 . ad fimilitudine 9 littera: Gra:ca: o6taua:,dicta ttochis , i d eft rtis, T Y M P A N A]
tympanum,quod Gra:ci?*a5wappellant, genus rota: eft magno circuim
pra:dita:,cuius axis fune obuoluitur,irttcrea dum eam circumagunt h o m i nes t egulas pro gradibus affixas quafi afcehdentes. S V S T O L L I T ] furfum tollit.vtitut eodem Verbo Plaut. Ci(dl.amiculum hocfuftollefaltem. &
Catull.de nupt.Pelei cThst.Dulcia neemafto Juftollensfgnaparenti.Sc C i c e ro Atzto:IJlius in Boream quodfeJjlollit acumen.
y

Nunc quibus Me modisfomnus fer membra quietem

Inriget,atque animi curas peBorefoluat:
Suauidicis potis^qum multis verfibus edam,
Paruus vt eft eyeni melior canorjlle gruum qum
Clamorin tberiis diferfusnubibus Auftri.
Tu mihi da tenueis auris, animumquefagacem: /
Ne fieri negttes,qua dicam,poffe:retroque
VerarepulfantidifcedaspeBorediBa:
\
Tutemet in culpa cumfis ne cernere pofSis.
j
Principibfomnusfitfpbiefl diftraBaperartu*
VPS anm,partim queforas eieBa recejit:
Et partim contruf magis concefiit in altum.
Viffoluunturenim tum demum membra jbtuntfy.
Nam dubium non eft,animai quin operdfit
Senfiis bic in nobis:quem cumfopor impedit effe;:
f

DE

RERVM

NAT. L I B . I I I I.

Tum nobis animam perturbtam effeputandumfl,

Eieftdmqueforasnon omnemmanque iacret
Aettrno corpus perfufumfrigore leti:
Quippe vbi nulla latens animai pars rmanent
ln membrlspnere vtmulta latet obrutus igns:
Vne reconjlarifenfus per membra repenti
Poflitjpt ex igni cco confurgereflamma.
Sed quibus bac rbus nouitas confletur & vnde
Perturbait anim^O* corpus languefcere popt
, Expediamitufacne ventk verbaprofundam. ^
y

N V N C c ^ y i B v s I L L E M O D I S ] N u n c de fomno difputare incipit. P E R . M E M B R A

i N R.] Virgwneid. r. placidam per membra quie~
temIrrigat.Fun\isBibzc.mitmquerigatperpe&or*Jmnum.

CVRAS

E p E-

C T O R E S O L V A T ] vtroque m o d o loquimur, & animi curas fluere, Se

animum curisfoluere.Cic Catull.ad Sirm.pcninf. 0quidfi\utis eftbeatius cum}
S V A V I D I C I S P o T 1 v s] hiverfus fuprleguntur h o c e o d . l i b . n o n
long princip. R E T R 6 c^y E V E R. A R E P . D I S C E D A S ] non putaui quinque librorum manufcriptorum,in quibus legitur*///?ft/<tf,non, v t i n
plcrifque vulgatis,^ft&/ aucfcoritatem mihi elfe reiieiendam : quam adiunant codices typis imprefsi Veneti antiq.& Parifenfes. Si quis ram pluris faciec vulgatam fcripruram,non repugnabo. N E C E R N E RE P o ss 1 s] aliquot lb.manu feripti h a b e n t , neque cernere pops,
PRINCIPIO
S O M N V S F I T ] ficlamnicaufarainueftigat.fbmno fenfus impcdiunrur:
(quod eft confentaneum cum iis qua; docet A r i f t o t . fomnium efTe
eft impottiam animi poteftatis,qua: vt fentiamus efficit, ex alimy
ti halitu profectam ) at fenfus qui eft in nobis,fit opra anima;. Itaque n e cefl eft,cum dormit animal.partim foras eiecta recelTerir,partim in penetraleis corporis fedes conceflerir, partim ft per membra difipata. P A R T I M QJV E E O R A S E I E C T A] fie infr non l o n g . EieBmqueforas.Se
item infetius.vt pars inde animai Eiiciatur, Se'mctius. Fitratione eadem conieBusporroanimaijtior>atqueforteieBus largioreius. E T P A R T I M C O N T R v s A] fie fere Ariftotcles Iib. de fomno Se experrectipne, vbi v-rm d i citcfc vwjiJirma T3 St/u
, atnmei^m yvmb $ik TO hrmS&g^ TO3tpV3TO rs
tionem calidiinintimis pattibus,& eius naturalem ab aduerfo frigore cir*
cumfufo comprefsionem, quia calidum ab humore exhalationis reuertentis,ad inferiora repellatur.ac detrudatur. Sic Plin. lib.11. cap.vlt. a.h,fQmnum
effe animi infefe mdium recejfum. N O N o M N E M: N A N o^y E] nam fi t o 3

kftw*~

(M4# id

[Mi xjiahju
vyfi iff aMtutu&

taanimaeic&aforascflr^acretcorpusexanimu. C I N E R E V T M V L-

T A] fie habent quattuor libri manuferipti, Se trs typis excufijParifenfes,

Vv

'

34^

T.

LVCRETII

CARI;

& vtrique V e n c t i . N o n i u s quidem teftaturapud Caefarem, Catull. C a l uum cinis effe fa*minini generis.Caluus.Cwiam fuluacinis fueris. idem.Forfitan hoc etiam gaudeat ipfa cinis. qua* proferuntur etiam Sofipatro. Catull.
ad Manlium:TwW virum & virtutum omnium acerba cinis. O p t i m e autc c o n feruatur i g n i s , fi cinere tegatur. N a m ita fit vt Se cinis igni impofitus eius
calorem contineat, 5c ignis tamen per cinerem rarum quafi refpirer, ac v i uat. ignem enim dicimus v i u e r e , 5c mori: viuete dum calorem naturalcm
continer, mortuum effe,vbi extin&us eft. Lucret. i. extr. dr* viuant Ubentes
atheris igneis. idinf. eod. lib. Quodcupido adfixum cordi viuefcit vt ignis. A d
hune autem locum pertinet illud Virg.lib.8. JEa. mpofitum cinerem,&fopi.
tesfttfcitat igneis. 8c i l l u d H o r a t . o d . i . l i . 2 . e 2 r * p e r igneis Suppoftos cinerido
hfo. V T E X I G N I C A E c o ] f i e r e p o f u i f e e u t u s a u & o r i t a t e m librorum
manuferiptorum. nam vulgati habent, teBo, qua* erat interpretatio nominis exc. S E D o^y I B V S H AE C] N u n c docerc incipir, qui fiar, v t anima
partim foras eiici,partim in altum coniici 5c contrudi, partim per membra
difpergi,ac difspari pofsit. N E V E N T I S V E R B A P R O F . ] id eft ne
verba mea ncq; ad aureis tuas perueniant, neque in animo tuo penitus infideant,fed abs te ncgligantur,aut etiam refpuantur. Catull. carm.de Pelei
& T h c t . nupt. QUA eun&a aer'tj difeerpunt irrita venti.ibidem.Irrita ventofk
linquens promtjfa procella. plura exempla fi defideras, lege quae annotauimus
ad illum loc Horzt.Tradamproteruisin mareCreticuVortate ventis\od.yS.Ub.\.
}

Principia extern A corpus de parte necejfum'efl,

Ariis quoniam vicinum tangitur auris,
Tundier,atque eius crebropulfarier iclu.
Pr&pteredquefir res omnes,aut coriofint,
Autfeta,aut concbis,aut caUo^aut cortice teb1&
Interiorem etiam partemffirantibm ar
Verberatbicidem cumducituryatque reflatur.
Quare vtrinqueficuscum corpus vapulet:& cum
Perueniantplag perpar uaforamina nobis
Corporis adprimasparteis,lmentaqueprima:
Fit quafipaullatim nobisper membra ruina.
Conturbanturenimpofiturprincipiorum \
Corporis, atque animific,vtpars inde animai
Eiiciattir,&introrfumpars abdttacedat:
Pars etiam dijlratlaper anus,non queat ejfe
ConiunBa interfe,nec motu mutuafungi.
Inter enimfepit aditus natura,viafque.

kt

' /*

D E

R E R V M

N A J ,

I B.

343

I I I I.

Ergo fenfus abitmutatismotibusalth ^

t
Erquoniam non efl,quajiquodfujfuktdt artus
' Jebilefitcorpusjahguejcunt omnia membra:
$racbia,pa/pebrque cadunt^poplitfque procumbunt,
Speetiamfummittuntur^irifquerefoluunt..
'"
Deinde cibumfequiturfomnus,quia qua facitar,.
H M eadem cibusjn venas dum diditur omneis,
Efficit &multofoporille grauifimus extat,
Quemfatur aut lajfus capias-.quia plurima tum fe
Corpora conturbdntrinagnrcontufii labore.
fit rationeeddem conieclusporrh animai
Altior^atqueforas eieclus largior eius
Etdtuijor interfe^acdijlraclior intus.
j

''1
y

PRiNciPi

E X T E R N A ] primm (inquit). corpus extrinfecus ab

arc extcrno verberatundcinde hic idem ar cum ducitur,& cum reflatur,

corpus pulfat. qua: plaga: vbi per foramina, & mearus corporis perucneruntad primordia corporis:quodammodo fenfuum in n obis fit ruina,&c.
P R O P T E R E A'Q3 E F R E R E S o M N E s] & proptere>id eft vt res
fintab iniuriaaerisjexterni tuitiores, ac munitiores, aut c o r i o , a u t f c t a , & c .
tecta: funt. Vberius hanc rem perfequitur M . T u l l . lib. 2 . de nat. deorum.
Animttium alix min teBx funt alix villis vefHtx>alixJfinh birfutx\'pluma alias,
aliasfquamma videmus obduBas-.alias cornibus armatas : alias babere effugiapen~
narum. fie Plin. lib. 7. procem. Ante omnia vnum animantium cunBorum alienis veiat opibus:ceteris varie tegumenta tribuit^teflaSy cortices^oria^inaSyVillos^ftas,pilosyptumam.,pennas,fquammas,vellera.
A V T S E T A , A V T C O Nc H 1 S] fie reftftiii partim eonie&ura ductus, partira auctoritate codicur
calamo exaratorum fretus: in quibus itareperi CcviptumiAutetiam^ut cont

cbis,&C.

INTERIOREM

E T I A M P A R T E M] Sic M . T u l l . C o d lib.

Cum aftera arteria adpulmones vfquepertineat excipiJLique animam eam, qua du*
BafitfyiritUy eandmque pulmonibus rejfriret, & reddat, &c. ' c v M D V C IT v R , A T c^y E R E F L A T V R ] id'eft cum attrahitur, & cum refpiratur,.
& redditur. OTyeoVfy/s?, >y. <Jw;<W. E i i c i A T V R ] f i c repofui. fupr
enim ita locutus eft: Eie&dmquefiras&c.
M v T v A] mutu, v t fup. lib. %.
t

& interfe mortales mutuaviuunt.

INTER

ENIM

SAEPIT

ADITVS]

fie reftitui,& ita legendum, no.n v t in nonnullis vu\gs,fitpitfptus, neque

Vt in quibufdam manuferiptis/f^e cxtus,neq\ie v t in aliis,fapitcoiV^j.Errati.
caulmputo prsbuif librariis, aut librariorum operis pofteriorem fyllabam verbi fxpit b r e u e m , e x c e p t a m a vocali,cumexiftimarenrnecefTario
daclylum h o c l o c o efTe deberc.Ita fa&um eft^vt h u n c l o c u m corruperinr,

344

T.

L Y C U T I I

C A R . f

Se m o d o fuppofuerint ,fitpit caftt,modofitpitfeftus.fed

fciut d o d i ttybrichum pro d a d y l o interdum p o n i folere, n o n folm in tertia f e d e , verum
etiam in fecunda, Virgil. 4. vfcneid. TeBoribus inbians. fie fup. Lucret. c o d .
lib. Mtr init oculos. Se Horat. od.3.1ib. 1. Terrupit Acberunta Herculeus lober.
I d e m faty.5. lib.2. Exclu/us qui diftat,agit vbi fecum^eat^an nonl B R A C H I A ,
P A L p. ] fie Ariftot. de fomno. <J>
WT&-mir\H
id e f t , &
proprer refrigerationem decidunt palpebrac.ibid.fup. ^ kJiuuocnm S.ipm T$V
xtpahriv, $ T @hif#.
id cft Se non poflunt attollere caput & palpebras.profert hune verfum N o n i u s . mendofe, v t Se mendofe legitur in libris o m n i bus etiam manuferiptis: in quorum duobus cum feriptum reperiflem,^/*tfqueprocubfiti Kc cum Adriano T u r n c b o communicata,/wcw*#0f repo-fni. neque eft quod quenquam moueat prima fyllaba, qua* apud Virg.femper producitur.Nam pra*pofitione,pro,in c o m p o f i t i o n e , & i n talibus v e r nis propelloyprotrudo^rocudo. Se fimil. nunc corripiebant,nuncproduccbanc
v e t e r e s . Q u o d fi cui placebit Icgi, cubantpro, quod mauult vir illc doctif.
pro eo quod eft procubant >fu procumbunt, non p u g n a b o . Iam verfiim qui
deinceps fequitur, deldum cenfco,vt fpurium,fuit enim additus h o c verfa corrupto. D E I N D E C I B V M S E QJV 1 T V R ] Idem tradit Ariftot.lib.
de fomno Se experredione : nempe cibi & potus halitus humidos furfum
ferri qui vbi in fupernum locum peruenerint, tue quia funt graues Sccorp o r e i , deorfum referuntur & rectdunt, Se vn fecum calorem vitalem &
natiuum, qui fua (ponte furfum fertur, rapiunt, Se ad interiora detrudunr.
quo f a d o crearur f o m n u s . Itaque cibo fomnus altifsimus Se grauifsimus
elfe folcr: itmque Iaborc. Iabor enim liquefacir, Se quafi tabefacit. quicquid aiitcrn ex corpore liquefeente deteritur, cft veluti cibus non c o d u s ,
ccrudus. E T M V L T O S O P O R
G R A v s s.] Arift. eod.loco
t

iLLE

ft-ncTafl7T<7^yepTKTD^'0VWVQSyml,

M AG N O CONTVSA

L A B O R E]

codex Vatic. habet coneufa: vnde,fufpicatur Murctuslegdum coneuffa. ceteriferipticumvulgatiscfcntiunt.CONIECTVS

^
C

if
/

PORRO

ANIMAI

A L T t o R]id eft anima in altiores & interiorcs parteis cogitur,& colligitur,fcu contruditur. aItior,id eftabftrufor, reconditior. nonnulli libri tam c n habent ^irBior.

^j^Et cui qui/quefr/ludio deuinBus adbret:

Aut quibus in rbus multumfumus ant morati:
Atque in qua rationefuit contenta magis mens:
Infomnis eam flerunque videmur obire:
Caufidicicaufasagere & componereleges: .
1
Induperatores pugnare,acprliaobire:
I
^aut* contraBum cum rentls degere bellum:,
/
*Nos agere hoc autem: &* naturam qurerererum f
Semper,* inuentampatriis exponere cbartls.
j
t

f Cetera
\

D E

R E R V M

N A T .

I I

B.

I I

Ceteraficftudia,atque artes plerunque vilentur

In fomnis animes hominumfiujiratatenere*
Etquicunque dies multos exordine ludis
Adfiduas dederint opras: plerunque videmus,
Cum iam defliterint eafenfibus vfurpare,
At reliquat tamen effe vias in mentepatenteis
Qud pofint eadem rerumfimulacra venire.
Permultos itaque illa dies eadem ohuerfantur
Ante oculos etiam vigilantes vt videantur
Cernerefaltanteis,&* mollia membra mouenteis:
Et citbar liquidum carmen,chorddfqueloquenteis
Auribus accipere,?y- confeffum cerner e eundem,
Scenacyfimul variosfflendere dedres.
Vfqueadeb magni refertfludium^tquevoluntas,
Et quibus in rebus confuerint effe operati
*
Non hominesfolm,fed ver animalia cunBa.
Quippe videbts equosforteis, cum membra iacebunt^
In fomnisfudare tamen ,ffirarque fepe,
Et quafi de palmafummas contendere vireis:
'^Tunc quafi carceribs patefaBis fepe quiete:
Venantmque canes in mollifepe quiete
laBant crura tamen Jubit,vocefque repenti
sMittunt,^ crebras redducunt naribus auras,
ij
Vt veftigiaf teneant inuentaferarum
ExpergeftBiquefequunturinaniafepe
Cermrumfimulacra,fug quafidedita cernant:
Donec difcufis redeant erroribus ad fe.
At confueta domi catulorum blandapropago >ege're,fiepe leuem ex, oculisjrolucrmquefoporem
Difcutere, ey* corpus de terra conripere infiant,
Pfpiride quafi ignotas facies,atque ora tuant ur.
Et qudm quque magisfunt afyerd femina eorum:
Tarn magis infomnis eddemfkuireneceffumft.
y

34^

T.

L V C R E T I I

CAJLI.

Atvariafugiuntvolucres^pennljque repente ^ M . >

Sollicitant diumnoBurnotempore luco^
,' , *
Accipitresfemnomlenijiprlidypugnafque
* a *
EderefuntpetfeBantesfptfiquevolantes.

B T

C VI

CtV I S ClV B F . S T . D E V I N C T V S

A D

fie

teftku CX

au&oritate quinque librorum marin fer. C u m (omnia finr( vt ait Anft.) reliquia: carom rerum,quas vigilantes fenfu percipimus:vc(vt idem Ariftoteles dfinit) vifa ex motionibus rerum vigilantibus fenfu perceptarum
animantibusinter dormiendum obiecta,qu dormiunt : emque ea qua:
Vigilantibus fenfu percepta funt, non ftatim y t fenfus afficere defierunr,
euanefeant, fd aliquantifper mancant : quemadmodum, fi rem aliquam
mobilem agitaueris,non continu fimultque eam mouerc d e f r i s , &
manum continueris, ca quque conquiefeit : non eft mirum dormientibus nobis eorum imaginesobiici,qua: vigilanres aut e g i m u s , a u t l o c u t i
fumus, aut cogitauimus. C u m his Lucretianis congruunt illa Claudiani.
mnia qm fenfuvoluunturvota diurno,Pe&ore fopito redditamie* quies. Venator defejfa toro cum membra reponit, Mens tamen adfiluas, & fua lufira redit* ludicibmlues : aurig/omniacurrus Vanquenotlurnis meta caueturequiu S i c f e re & Ennius. Qy- in vita vjurpant homines, cogitant, durant, vident, Qutqut
agunt vigilantes, agitdntque, eafieut infomno accidunt, Minus mirum efl., c o N T E N T A ] attenta, d efixa. fu p. nifiJe contendit, acute Cernere non potis eft animus. D E G E R E B E L L V M ] quidam libri feript degere vlum: quidam degerere vlum, de qua proxima feriptura iudicctlecror. ' N O C ^ A G R E
H o c ] nos autem hoc a g e r , n e m p e naturam rerum quarrere. T ' C L V I *
c y N c ^ y E DiEs]Etquicuque(inquit)dicsaliquQt,tragdosaucpmdos fpectauetint,eofque recitanteis audierint,vbi defirunt fpedare & audire,fibi ramen eofdcm fpe&are, &c cantotes,fidicines, ac tibicines audire
videntur. S E N S I B V S V S V R P A R E } oculis,&auribuspercipere.fic
Plaut. Trinum. quai ego neque ocitlis, neque jpedtbus vnquam vjtrpaui,Lucretius
l i b . i . neefrigora quimus Vfur pare oculis. A T ' R E L I Q _ V A s] cod. Bertin. &C
M e m m . habent I{ellicuas tamewejfe via*. Vatican.Rjlliquiat tamenejfe viatt
mente patentas', qua: pofterior feriptura fortafle non eft reiieienda. c H o R D A s Q_y E L o o^y E N T E i s ] tralatio eft. Catullus ad arborem v e n t o
agitatam tranftulitcarm.ad Fafelam:toquenteftpepbilumedidit coma, D E c R E s] pulchritudines, fpecies decoras,& venuftas v s c^y B A D E O
M A G N I R E F E R T ] vfque adeo magn momentum affert cuiufque fin
dium,ac voltas;vel vfque adeo intereft quo quifq-, ftudio teneatu^quq-,
volunrate fit. o P H R A T ]occupatr,m opre verfari. s p R A R E ' Q J T E
S AE P E ] libri manu fcrijpti trs habent^ffirarquefemper. e g o nihil muroj.
y

E T o y A s i D E p A L M A ] id eft de Victoria, fie reftitui cum in tribus

libris manufcriptis reperiflem feriptum palm'as.
V M C,Q.V A s r C'A R c E R I B v s] verfus hic tolleridus* vt fpurius. Atque v t m a g i s intelligaSem
effe inculcatum ,isqideinceps fequimr.quieftger nianUs Lucretian.;
4

quafirepu
car
ribus
fatefaBis
tempe
80 Carceribus,&c.
&crebro reddu
gzturterroribus.
DE

R E R V M

N A T ,

L I B .

I I I I.

34?

a b e r a t Bertiniano.licet t a m c n cum rctinere,& ita lcgcrc:!Tw

V E N A N T V M Q J E

oyp7?6 :ideftcanisprcdfbmnias. E T C R E B R A S R E D D V C V N T
N A R 1 B v s A v R A s]crcbr refpirt.crcbro attrahunt arera quafi o d o rantes ferarum veftigia.Bertinianus habet
E R R o R i B v s ] h c reftituit A d r . Turnebus, c u m in libris omnibus IeA T

CONS.

D O MI CA

T . ] locu

ricis: nunc de i i s , qui domui cuftodiendar pra?ponuntur, & de domefticis.

E G E R E, S A E P E L E V E M

E X OC. V O

L
Q
.^Jf

E S

P.]

hunC

VC-t

fum reftitui,qui hoc Ioco defderabatur,vt vidcbunt, qui fuperiora cum iis
quarfequunturconferent,& fenfum Lucretij confiderabunt. Iam verbum
rf*/cf?perfpicuenon habebat nomen,cum quo cohafrerct,vt/2w#/,auc
fimilcnam neque
fndi cafus,c5ftare poteft. c o N R I P E R E] vt hic Luctetius corpus c o r riperc tcrra,fic Virg.^neid.?.

corpus difcutere, di
Corripio
e
gratis
co
ConripereexJhmno corpu
neque

drr. P R O I N D E Q J A S I 1 G N . ] re<5tdixit ignotas facis, namcanibus

ignoti omnes etiam ij,qui nunqum laeferunr, hoftium funt Ioco, vt fcribic
Plato l i b . i . d c rep. E f o^y A M c^y A E O_V E M A G 1 s] fie repofui, ctia
repugnatibuslibr. omnibus.fie enim legi dbet, v t docuiin fcholiis ad lib.
S E M I N A E O R V M ] libri feripti quinque habent
fe legendum fit
P E N N I ' S Q_V E R E
S O L L I C I T A N T D I V V M N O C T . ] timor & p a uore lucos comptent fomniantes fibi tergo inftare accipitres infe&ateis.
A G C I P T R E S S O M N O I N L E N I ] profert hune verfum N o n i u s ,
Vtprobet
vfurpari interdum in gen

feminiorum
habentpimifque.feminia borum.
nomenaccipttm

1.

Porro hominum mentes magnis qu motibus edunt\

Magna etenim fepeinfomnis^facntque^gerntque.
jRjges expugnant, capiunturtfrlia mifeent:
Tollunt clamores,quafifiiugulentur ibidem.
"Multi depugnant,gemitufque doloribus e durit:
Et quafipantber morf,fieuive leonis
Mandantur,magnis clamoribus omnia comptent.
Multi de magnis perfomnum rebu loquuntur:
Jndkioquefuifatli perpepefuere.
Multi mortem obeunt: multiJie montibus altis
'
Se quafiprcipitent ad terram corpore toto,
Exterrenturjs* exfomno quafi mentibu captif
Vix ad fredeuntpermoti corporis afiu.

,
x

5348

T . L V C R E T 1 1

C A R I

Flumen itemJitiens,autfontem propteY amosnum

Ad(idet)& totum propfaucibus occupt amnem,
Pujifepe Idcum pr opter,fe, ac dolia curta
Somno deuincli credunt extollere veflem,
Totius bumoremfdccdtum vtcorporfundant:
Cum "Bdbylonicd magnifcofylenaore rigantur.
Tum quibus tatisfrtaprimitus infmuantur,
Semen vbi ipfd dies membris mdtura creauit:
Conueniuntfimulacraforis corpore quoque
Nuncia prclari vultm^pulchnque coloris:
Qui ciet inritam loca turgidafemine multo:
Vt qUAfitranfaclisfiepe
omnibu'rebupro fundant
Fluminisingenteisflutlus^ejlmque cruentent..
t

o M 1 N v M M E N T E s] redit ad hominum fornnia/' 1 N s v i F A c T i]td efl; & farpe fuurri factum indicaucrunt. M .
T u l l . T o p i c i s . & per femnum, vinumjnfniam, multaJkpe patefaBdfunt.Lucr.
lib.5. Qu}pp vbi fi multiperfornniafepe loquentes, ^4ut morbodlirantesprocraxe
ferantur. P V S I S A E P E L A C V M P . ] cum in lib ris fcriptis reperiflem
fcriptum Pw7,fcirmque vetcribus pueroSjpufoSj&pufoncSj&pupos.cffe
dictos, vt etiam Ifdorus docet,in voccpupus : fie Lucretio effe fcriptum
putaui,vt excudendum curaui.Pufum autem,& pufam:puef um 8C puellam
fignificare.intelligere
licet etiam ex illo epigrmatio Pomponij i n C a f c a
adolefcentemiquod extatapud Varr.lib.
6.deling.Lat.Bfdiculumeftquod
te Cafcum tua dicit arnica Cafca Philotonis ipfafenex puerum.Dic tu illam puftimfic
fietjnutua muli : Ham verepufiti /, tua arnicafnexft. licet etiam hoc loco lgre//'/, fuit enim facilis apfiis P littera in R,vNe Turncbi quidem fntentia mihidiiplicer,exiftimantis nhil effemuandi, &/W7'legendumdixert enim(vt ait ille^vetetes/wr/' pTo'pueri.vnde/>//*.Pueri igitur(iriquit)
f s p e puranr fein fomnis propciacum,ac dolia veftem attollere,vt meiant^
cuminterea vefteis ftragulas & le&umlotiomadefaciunt^&commeiunt..
Fuiffe Romae, cm aliis in vrbisiocis, tm in angiportis dolia quarda breuia,& amphoraSj& fimitia vafi meradi cadra comparat^acdifpofita, dclarant il la verba ex oratione C . T i t i j apud.Macrob.lib.5. zz^.ij.Dum eut
nulla eft in angiporio ampbora, quant non impleant : quippe qui veficm plendm vint
habeant. T O T I V S H V M O R E M S A C C A T V M , & C ] fie effe legendum
indicauit mihi Adr. Turnebus conictura fafca ex cod. Bcrtiniani feriptut3L,pccutum.\o\im autem figmficat,^uod nihiUtiudeft^qum humor corporis faccatus,id eft per totum corpus quaf per fceum percolarus. Atque
h o c eodemnominelotiumappellatraobiuSlib.z.aduerfus Genteis,de
P O R R O

DicioctyE
e

DE*

R E R V M

TSfAT.

11*13*

HIR.

animab. loquens: Cmpmbus inrnl^merp^pai^Jj^uinmde^erm:

inter
Jercoris bas y trs, & faccati obfccenipmas ferias^ c y ^ M B^A B Y I O N I C A ]
vertes Aragul aue& ex Babyfohia,duj:fisf o l o r i f e
Sticho. Tum Babylonicaperifiima't**V\\n. i i b . l L c 8 p . 4 & Ceeres,diuerJ$sf>iBuyaintexereBabylon maxime celebramt,& wmtnimj)ofuii.M&n\z\is.Babylcnia pi.
Ha fuperbeTextaJtmiramiaquA variantur acu. R i G A N T y R ] lotie- cfpcrguntur pueris foraniantibus. T V M , cxy r B v s A E T A T I S F R T A ]
T u m adolefcentes (inquiOqaibUs frcta.id <efc a-fto^dc feruores tratis prim u m infmutur.&c.id ftqui incipiunt rebus Venerejs.ic|onei cff.Fretum
(inquit Varro) *fimilitudineferuentisaqua ,qtdin fretuinpepe concurrat xftus
atque eferuefeat. N V N C V P R A E C L A R ' v v i T v s ] i d c f t qua* nuncium forma?alicuius eximix ad corum animjos infomnisperfort .nuncia,
id eitnunciantia: a d i e & i u u m d l ^ u n c i u s , um. qry i c i E T ] qui vultus
cximius,quique color pulcher ommo^etrrtando loca, in quibus ineft le
men virile. N a m pcrldca rr'kt fedetfeas'vkikis in quas ferodn virile
iam concod3:um,& ad gignendurn apt^pqn$uxir,ftgi^ficat, Ahas per l o ca magis propri membra muliebria fignificantur. inf. eod. lib. quiafieIota
fumerepojjunt VeBoribm pofitis. T V R G I D A ] feminis & fpiritus plena. H o rat. faty. 7. lib. z. turgentis Retirera-ad.~ v f <oy A s 1 T R A N S A C T I S ]
adeo vt,quafi re V c u c r e t r a n f a & a / & d totrem perdu&a, profundar fem c n . twHfaffy'. id efl; feminis profufione hdturnafti-, & i n fomnis factam fignifieat te&is verbte.'quitm cffcribk Horat. fimplicius faty .f .lib. 1.
fomnus tamen aufert Jntentm Veneri : tum immundofomnia vijt KeBurnam veftem maculant,venirmquefupinum.
I L Y M I N I S
N G N T I S
F L V c T v s] id efl; rnagnam copiam femini fluentis .quidam tamen legendum
ccnlcntSeminis ingenteisfiuBui
f suni >t]<
>
^
1

Sollicitatur id in nobis.quod diximus dnth ' - Semen^adulta Mas cum primum roborat art us.
_
^Manque alias aliud res commbht atque lace fit:,
; L
Ex kom'mebumanum fmeti citt yn hominis vis.
f ,
'Quoufimulatquefuis eieBumfedibus exit;
. j ^1 u
Ter membra atque artusdecdit corpore toto .1 ) < ,Jh S 1
Mi
Inlocacomeniensneryopumcertdycitque " ' ' *V
Continuparteis genitaleis corporis ipfas.,
/
Jnritatatumentjoajeminffi^^
F p>*<
Eiicereid,quofcontenditdiralibdo:\ ' "
J}
^Incitt inritdns locdturgidafemme multo, y
1
.
idcypett corpus mensyvndejlfducia amore. '
*^
t-Nancjue omnesplerunque cadunt in volnus, ittam, , ,
'^Emicat inpartentfangh^ndeicimuriBuy i 1 u - * '
f

1 1

iiZO:>

tx

Xx

tfO

-i T. tYCRET/I I CARI.

Etficommhus ejl,
j w k j r < 7 f ^ 4 / humor.
Sic giturfnerisquiteffi'ccpittclum, *
Siuepuer membris muliebribm bunc iaculatur*
Seu mulier toto iatlans corpore amorem i
Vndeferiturj tendit,geflitque coire
Et idcere bumorem in corpus de corpore duHum.
^Manque voluptdtem prafkgit multd cupido.
H M Venus ejl nobisibinc autem[ft nomen amors:
Hinc id primm Veneris dulcedinis in cor
Stillauit gutu>0*fucceflit frigida ciira.
^amfiabejlyquodames'.prejlfimuUctOitamenfunt
llliu^O nomen dulce obuerfkturad aureis.
x

Bli

A B V I T A AB T A s/Q v M , P
M . R O B . J fcmcn commouetur, Se
xcitatur ineunte iuuenta, feu initioxtatis adulta; 5c brroborata;. F I ' T o^y E
habet quinque-libri raanufer. quibufeum cofentiuntomnestypisexeufipraterFlrenr,.quih&btyfqueyoluptas.
I N C I T T I N R I T A N s , & c ] hune verfmri ex illo quipaullo ant pofitus eft,
inepte nefeio quo.alieno locorepetitum, deldum cenfeo. N A M Q J / E
o M N E s p I E R . V N o^y E] hunft yerfum & duos deinceps fequentcis,vc
fpurios,delcndos cenfco.fueruntenimadicdi ab ajiquoinepto, qui putaret aliquid deefle ante verfum, Ulunj \ Sic igitur, &c. quafi Lucretius vti v o Iuiflet fmililitudine hominisab atero yuTncrat,cuius languis continu in
percuflbrempropinqumrc^uhdarer.Tedneqc Lucretius vti voluit illa
fimilitudinc, ni/ quod dixit mtem id corpus peterc, vnde eft faucia amo*
re: neque hi verfus ftis fignificant, quod voUiit eorum auctor. Pranerea
illud,Owplemnque caduhtyteph dictum eft.fic ptius di&um oporruff,
amnes plmque.Tctent.
Adt.quMpeique
omnes faxiunt adolejcentuli .aefar
i i b . i . d e b e l l o Gall. Htm plerifque omnibus Gdli\ prjc fnAgnimdine corporum ftrum bnuitxi noftra contemttti ejl. prxterea Hiud teimur itiu impropti, Se inufitar di&um eft. Tcn hoc totum. Etficomminuseft, boftem,fiue>,rt habent
lib. 9t tftmrber,&c.ncqtfc fatis
di&um eft.&obfurum eft. D e *
nique t o t a e l o c u t i o , & fententiahxsrum, v e r f a u m i r i j ^ a , & inepeinna efl-.
V E N E R I S o^yi T E L I S
Acc.'icTV^'M]quiamatt^uarnorefucius
eft. Virgil. lib. 4.<neid. Atregina-guuidndttdumftutUtum
Vulnmtlttvt*
nis. S I V E P V E R M ^ E ^ M B R . K . V . L . ] / i i e h i c p u e r i a m o r c c a p t u s e f t , vc

VQivNiAsjfic

alij

Latn
ie

eiusfloretatisabutatur ac|rpvencream5<:c.
v

M E M B R I S

M V L I E B R I *

B V S] membris mollibs, qualiafont muliebria:vel parte poftica ) -nfwe?IACHATVV}tartquamicuoferit.tranflario.propriHqratius

pofuitod. i . lib. \.Tuerai acuiftjckt mcis,~ N A .N OYV E v o t v p t . P ft, A E -

KTej).

, v

O V

DE

S.BRVM

N A T.

I B. T I I I.

351

A S 1 T ] duo libri manufr.habcnt'.I^^W

"vihptatemprxfagitmutupido.
A V T E M ' S T
NO.MEN]cocj.Y&tic.&cFartf.habent,binemiteeji
nsmtn amoris. H I N C I L I ' / ' P R I M* V M ' V E N".] fecutus funt libros quattuor raanufcriptos,qui pattini fie habent, Utncilaprimmn J?eneris &c. partira fie: Hinc illam & primm &c. Ma enim &illam & deprauata funt ex tilt. UU autem pro illius pofitum vtpaullo poft irabies vnde UU germ.furg.
P R I G I D A C V R A ] liber Merpraianus hafoet,feruida'cura. e g o nihil m u to. fie enim Horat. epift. ad Iul^Florunilib. t. Frigida tyrammfomenta lelinquerepojfes. N A M S I A B E s T , ] inparticuja fi, i , p o n eliditur, & c o r r i p i tur fequente vocali. fie lib. f. Nam f, vt ipfa petit maieftas cognfta remm. &C
l i b . z . Viuam progeniem qui in orAi lumnis edant,
H I K C

Sedfugitare decetjimulacra,*pabula amoris ^

Abjlerrrefibi^atque alto congnre mmtem.
Et ideere bumorem conleum in corpora quque:
NecretinereJemel conceptumynius amore:
Etferuareftbi curam,certumque ddorem*
'Vlcus enim viuefcitfr* inueterafeit alepdq, *\
lntfe diesglifcitfuror-,atque a rumnagrauefcit
Si non prima nouis conturbes volnera plagts,
Volgiuagdque'vagus Venere$nt reentiacures.
Aut alto pops animittaducere mptip.^ , \
^
NecVenerisfruBucaret^is^uivitatamoremi
Sedpotiustfufuntfinepcsna,commodafumit.
Nam certa,* pura eftfinismagis inde voluptas:
Qum miferis.etenimpotiundi tempore in ipfo
FluBuat incertiserrortbus ardo]r amantum:
Nec confit quidprimum oculis manibufquefruantur.
Quodpetiere premunt arB^facintquedolorem v
Corporis,*denteisinliduntfkpelabelis, *
v v
0fculdqueadfigun\quinonefipura volupto6:
EtfiimuliJubjntyqitiinfiigapfJ^
^'
Quodcunque efl/abies vnde iUe^minafurgunt^
Sedleuiterpnasfrangtpl(enu{ interamorem, {
*Blanddque refrnt ^ffi^m'ifta yotuptas
% t

9\

yp,

Ti

t Y C l T M *

Tt e l i n u i quoique

poffe

b t o d e m

C A R I

cor p o r e

H a m m a m .

i
Q u o d f i e n
V n k f t e
T a n t

res

hc

R a t u r a ' rpugnt:

eft,cuius

cibus,atque

b o m i n i s

N i l

ora]m

q u l m p l u r a

mgirardefcitdiracuppedine

N a m

E x

sontrf

fyumor

b a b e m u s ,

1
I

p e t l u s .

m e m b r e s d f u m i t u r

vtrbfacie,pulcbroque

d a t u r i n corpus

inttfsr

colore,

p r t e r f m u l a c r a f r u e n d u m :

biberinfomnisfvtiens

N o n

i u m q u r i t f *

b u m o r

S i c i n a m o r e V e n u s f i m u l a c r i s i u i i m t e i s :
N e c f a t i a r e

queuntffeflando

corpora

c b r m "

m a n i b u s q u i c q u a m tenris abradere

Poffunt,

errantes i n c c r t t o r p o r e t o t o :

D e n i q u e c u m m e m b r i s
A e t a t i s i c u m
A t q u e

i n eo

Adfigunt
C r i s : &

J .
K

% <

&

V
T

^
i

^
'

m e m b r i s
^

confrt

arua:

c o r p m j u n g u n t q u e f i t l i u a s

inspirantpreffantes

denttbus

ra,

N e q u i c q u a m , < f u o n i a m n i b t i n d t d b r a d e f r p b f f u ) } t ,

5
N e c p e n e t r a r e , &

a b i r e i n corpus

corpore

n d e r e d k r a b i e s e a d e m ^ f u r o r t U P r u i f i f :
c u p t n i t p f m k ^

N e c r e p e r i r e , m a l u m i d j f f u ^

*V '

ito.

Paruafitardoris'violentipaufiparumper:

Cumfibi,cjuod

'

^
*

'

c o r p u s ^

V e n u s , v t m u l i e b r i a

auid

conlaiisflorefruufitkf

iamprfgifgkudia

efi

"*

l a b o r a t : ^

I n m e d i o q u e f i t i t t o r r e n i f l u m i n t p o t a W f ^

NIec

d a t u r , a r d o r e m i n m e m b r h q u i f f i n g u e r e p o f i t :

S e d l a t i c u m f m u l a c r a p e t i t f r u f t r k q u e

'

^ T e n m a ^ q u a v e n u f f i e i r a p t a t f p e m i f e U a .
Vt

* ^

^
1

c
?

M ^ ^ i

DE

R E R V M

N A T .

L I B .

I I I I.

353

yfqHedeymcertitabeJcunt'polnerecaco.
S E D F V G I T A R E D E C E T ] Q u m pulchris.verfibus,qum grauW
bus fententiis dctcrret nos ab amorc Lucretius? qum apertc,c luculcnt
amantium furorcm, infnimque o b oculos proponit'qum docte, Se perit a m o r i s i n c o m m o d a , & molcftias enunacrat?qum mrit Se ver iufdem voluptates extnut, eleuat, ac deprimit? qum perlpicu amantium
in re ipfa venerea tranfigefida, atque in ipfo corporum complexu rabiem
deferibit? Digni vcrfus,qui accurat legantur,arque edifeantur: digrja pra>
cepta,qua: Se iuuenes,& virihis leuitatibus amatoriis dediti penitus in a n i i
rao recondanr.proderit etiam lgre, qua? feripta funt i n amor M . T u l l ,
lib.4. Tufcul. A B S T E R R E R E s 1 B 1] fie quid habent libri omnes
manufcr. Se vulgati.fed videtur mihi legduro eff ^bfiergreftbi.hoc enim
loquendi genus cfl: infolens, Se prope abfonum,<*&/2mwJibipabula ameris,
pro eo quod cfl: le depellercraltcrum autem abftergrefibiamerem,Seabjlergre morts pabulajta confonum, atque vfitatum, vt abfiergeremoleftiam dolo
rem metum \uBum. dixit tamen inf. cod. lib. in extr. Kec diuinafatum genita*
lem numina cuiquam ^Abjlerrent, <&c. fi cui forte illud huic mile videatur
E T 1 A E R E H v M o R E M C O N L E C T V M ] fecutus fum duos codices
manufcijiptos. mihi tamen non difplicet amici cuiufdammci coniectura,
qui putat legendum congefium: quam adiuuat codex M e m m i a n u s . ceteri libri manufcipri,& irem vulgati habent conieBum: N E C R E T I N E R E S E M E L c o N C E P T V M J f i c habet codex manufcr. M e m m i a n u s , & typis
exeufi Florentini: quos fecutus fum. nam conuerfum vx. habent ceteri, mihi
non probatur. ne h o c quidem diisimulabo,ad oram libri Memmiani a n nottes effe has varias l e & i o n e s , congefium, conceptum, concertum. v N I V S
A M o R E] fie habent trs lib. manufcripti,& nonnulli vulgati.alij amorem.
A T xjjr fe A E R V M N A G R A V I S C I T } verbum aptifsimum nomini
trumn adiunxit. s i N O N P R I M A N o v * s] id eft,fi n o n veter a m o em nouo amorc deleas e x animo.fic M . T u l l . lib.4.Tufcul. etiam nom quodam amore viterem amorem tanquaclam clauum eiieienduputant. N A M C E R T A , E T p v R A ' s T ] Nihil m u t o , tametf trs libri manuferipti habeant:
tiam certe pura'Ji. E T E N I M P O T I V N D I T E M P O R E ] qum fit miferum amare, v e l hoc vnum fatis arguit ac dclart, quod e o ipfo tempore,
q u o voluptate tantopere expetita atque exoptata potiuntur ac frtiunrur,co
(inquam ) ipfo tempore fe mutuo m o r d e n t , vellicant, 6c crueritant. E T
D E N T E I S t N n D v N T s A E P B L A B . ] H o r a t . o d . 1 3 . lib.i fiuepuer fitYens mpreflit memorem dente labrisnotam. P l a u t . C u r c u l i o n e . f r w r t r / w prir e
amande video, v ter que infaniunt. Viden vtmifere morimtur ? ne que queunt com*
pleBifatisK Idem Mil. glor. labra abellis ferruminauit. Idem Pfeudolo. Kam
ybi amans complextffl amantemivbi ad labra labelUadmngity&c. inrerdum etia
lin gumlingua;admoucnt ,'duplices vtlinguas h a b e a n t , quemadmodum
IdemPlautusloqurtu'rAfirii Q V O D C V N Q V E S T , R A B I E S . . V N
D"E, Y L L E G E R M I ' N A s v R 6 v N T^ficreftitiex audloritate quin'que librorum manufcript. quibus n o n admodum diffentiunt codices vul-

Se

3J4

* ' L V C R E T I . T

C A R I# t

gati VmC.Sc V e n e t i antiq. rabies autem polt-um accipio pro rabiei, pratrea*//*gcncrandicafus eft f x m i n . generisantiquus: d e q u o fup.Iib.z. ibi
*% figw'xwt ft hc totius huius loci fententia.Et fiimuli fubfunt(inquit)
qui amanteis incitant,atque impellunt,vt id ipfum ldat,, vnde rabiei ijlius
germina oriuntur,atqucaugefcunt, quodcunque illudtandem ft, fuecolor,fiuc facieSjfue pars alia aliqua corporis. nomina autem quinta; fie infle
ccebantanriqui,vt alibi diximusrrabics in cafu recto:rabies,& rabie, & rabiei , & rabij in patrio. S E D L E V I T E R P O E N A S ] id eft fed V e n u s ,
& res Venerea pcenarum,& doloris fenfum auferr, aut certe minuit, c v-*
i v s Q y A M P I V R I A H A B E M Y S , A M M A G I S] fcreftirui, treis,
libros manuferiptos fecutus. ex vulgatis enim alij habent cuius quopluria:
alij cuius qumplurima\\)j\cpLC deterrimi,c/J quoplurima. N A M C I B V S
A T c i y E H v M.] Oftenditdifsimiitudin eius voIuptatis,qua:percipitur
ex cibo Se potu, ab e a , qua; proficifeitur re Venerea.hoc modo.cibus Se.
potus(inquit)in corpus eius qui eft,& bibit,a(fumuntur: Se in ventrem i n tromifsi,certas corporis fedeis occupant : quo fit v t fams Si fuis cxplean
tur cibo Se p o t u : & itadefnat animans efurire, Se fitire. Ar,qui amat nihil
ex ore,ex grato colore eius,quam amat,detrahere,ac demerepoteft,pra:ter:
inania quardam fimulacra : qua; nullum locum occupant. quare amanrem,
fatiare atque explere non pofTunr. A S S V M I T V R I N T v s ] fortaffe l e gendum intO. P R. A E T E R S I M V L A C R A F R V E N D V M ] feCUtUS
fum codices quattuor manuferiptos Se omneis v u l g a t o s , nam Vaticanus
habet feruendum.cx qua feriptura fufpicatur d o d u s quidam legendum fir*
dum.ferendum autem kiterprctatur,aufcrendum,vt ibi apud Horat.epiftvad
IuI.Florum. PrimaCens edera viBricispramia. Se epift..lib.z.wo temere me
Quiuisferretidem.St V i r g . lib. f. magnum dat ferre talentum. T E N V I A ] p r o celeumaticuspro d a & y l o , aut f p o n d c o , vt fa?pe ahs:vel dicendum u efc
confbnantem. c i y A E V E N T O S P E S R A P T A T s A E P E ] fi haec feriptara emendara eft,aut ver fi hic verfus Lucretianus eft,fic videtur explicandusrqua: fimulacra tenuia fpes mifella faepe raptat vento :id eft in ven-?
tum,feu cum v e n t o . qua: tamen fententia abfurda eft. videtur enim ita p o tius dicefe debuiffe Lucretius: qua: fimulacra vn cum fpe ventus fiepe rap i t , & diftipat. quidam amicus meus putabat tolerabiliorem fore feriptura,
fi ita legatur : qua in ventos ff>es raptatfiepemifella. fed tiam in hac edtione
h o c ineft vitij quod fpes aman tiu m non raptat fimulacra in v e n t o s : fed
ipfa fpes fa;pe vna cum fmulacris videtur quafi ventis raptati.cgo malim
h o c m o d o lcgi' : qua ventusJfies raptatftpe mifella : ventus fpes autem : id eft
ventus fpei,vt per ventum pei.fpem l e u e m , & incertam,& fallacem intclligamus.Omnino locus hic mihi vald fufpectus eft,neque puto h u n e v e r fum efe Lucretianum : eoque fub lato planifsima fententia eft. s T I N G V E R E] reftingucrc.eodcm verbo alibi iterumatque iterum vtitur ,.vc
l i b . i . Euanefcere paullatiin >ftingulque olorem* T O R R E N T X F I V . M I N E ]
codex Bertinianus habet torrentis, rnendof,. A B R A D E R E] aufecre, detrahere. I O R I F R V V H T "Y R A E T A T I s]f}orem aeraris appellat,
quem Graeci
Se fa&Y dicunt. H o r a t . o d ^ . l i b . j . iam.tibi livides Diftittr,
vn

esw

DE

RERVM

NAT. L I B .

35J

I I I I.

guetautumnusracemosTurptimvarius colore. S e d n difsimulaboineod. B e r tiniano legi tuuntur: in M e m m i a n o , / w : quarum l e d i o n u m rationern

nondum cogitando explicarc potu. I A M C V M P R A E s A G f ] cum in
quibufdam codicib.manu fer. reperiffem partim dum m> partim iam dum:
repofui iam tw.qua; feriptura pcrfpicu vera cft. nam fentetia adhuc p e n det. iam dum autem n o n quadrat. dum enim fgnificat perpetuitatem 6c
continuationem quandam, & fpatium temporis.cw a u t e m , p u n d u m ,
& articulum temporis,quo aliquid fit,aut agitur. cum iam (inquit) corpus
pra*fagit,id eft prarfentit, & pra*cognofcit voluptatem rei venerca* propinquam. A T Q J I N E O ' S ' T y E N . V T M V L . c o N s.JVerecund r
obfcenam circumlocutus eft. fgnificat enim tempus, quo vir inibi eft,vt
femen in loca muliebtia profundat. A R v A] fie V irg.Georg.3.p^//o' vft
Sit genitaliaruo. N A M A C E R E I N T E R D V M ] n a m videntur(inquir)
interdum hoc facere velle,nempc alter in corpus alterius corpore t o t o p e netrarc & introire. L I QJV E s c v N T J f i c habent aliquot libri manufer.
& typis cxcufi.quam fcripturam fi quis probabit, verfus, Vfqueadeo cupid}.
legetur vmqwn*-m&f hoc fenfu. tam cupide inter fe c o h x r t Veneris v i n culis aftridi : idque tandiu dum membra vi voluptatis labefada liquefcr,
& quafi in humorem refoluuntut. in aliis libris feriptum e f t , liquefeantt
quam l e d i o n e m ficcxpIico,vt coniungam hoc totum vfque adeh dum c\im
uerbo liqufiant,hoc modo: vfque adeo dum, id eft vfque cb, feu vfque ad
idtcmpus,dum:ideftdonecmembraliquefeat, & c . T A N D E M V B I S E
E R V P I T
N E R V I s] fie libri quidem fer omnes: fed tamp amicus quid meus legendum putatj/f etipuit.atq; ha*cledio Petro Cadido in codicibus Florent, in cake libri annotata e f t . quale eft illud fe duxit foras apud
Terent.&: illud^w nuncfeproripit ille} apud V i r g . & illa vfitatifsima conlulit
fedomumjn vrbemjtus^&c. ego tamen nihil mutandum cenfeo. C O N I E c T A c v P 1 D o ] alij libri habent conieBa cupido, quod idem valet, p A v s A ] intermifsio , requies^obroacw. v t fup. lib. 2 . nec dare paufam Conciliis*
r Q _ y A E MACHINA]quacratio,quodinucntum,quaears 'n-fta^oeyi.fup.
lib.3. "Harn tibipraterea quod machiner, inueni4mque o-c
y

>

Adde quodabfumunt vireis pereuntque labore. y/

Addequd alteriusfub'nutudegiturts.
*'
Labiturintereares^O vadimonia funt.
Lnguent officia,atquea>grotatfama vacillans:
Vnguentajy pulcbra in pedibus Sicyonia rident:
Scilicet r grandes viridi cum lucefmaragdi
AuroincludunturjeritrqueThalafma refis
AdfduyO* Veneris fudorem exercitapotatt
Et benpartd patrumfunt anademata mitr:
9

Yy

3$dT

T.

L V C R E T I I

C A R I

Interdum inpalam, actAelitenfiafedque yertunt. *

EximUvejlei&yiBucpnMMdJudiy '
f
Poculacrebra vnguenta corpnd ,/rta parantun
Nequicquam quoniam medio defonte leprum /
Surgit amari aliquid quod in ipfisflofihusangat: j
Aut cum confcim ipfe animm fefora remordett
Vifidiofageretatemjuftrfqueperire:
Aut qud in ambiguo verbum iaculata reliquiti
Quod cupido adfixum cordi viuefcit vtignis:
Aut nimim iatlare oculos aliumve taeri
Qud putdtjn voltuque videt vefligia rifus. ,
Atque in amore mdldkcpropriftimmquefecundo
nueniuntur:in aduerfo ver,atque inopifunt,
Vrendere qu4 pofis oculorum lumine dperto
. lnnumerabilia:vt melius yigilarefit an
Qua docui ratione cauereque ne inlicidris.
uyy-^ Nam vitare plagas in amorisne laciamur,
* *Non ita difficile ejl qudm captum retibusipjts.
Exire:0* validos Venerisperrumperenodos.
,

fHur

D D E
Q J O D A B S V M V N T ] fie ljbi .Et Venus imminuit vireis, fie
Epicurus. ovjuj7e mmn
ifiTn-T:,y).-mvv J fi*H/3\^:id eft cocubitus,
& v f u s r e i V e n c r e x profuit nunquam tbeneagatur cumhornine fi non
etiam nocuert. A L T R I V S S V B N V T V ] alteriusarbirraturfubalteriusimperio,& dominatu.nam feruiuntamates. L A B I T V R
I N T E R .
E A R E S ] res familiaris dilabitur,difsipatur, prir. ficPlautus Trin. Quant
extemplofeuis ftgittis peru fus- eft \ illico resfous Ubitur, liquitur.da mibi hoc mel
meumfi me amas,fi audis.I^i ille cucullus,ocelle mijiat^ fi amplius vis, dari, Dabitm. E T V A D I M O N I A , E I V N T ] amantes contracto aire alieno v o cantur in ius : 3c datis vadibus promittunt fe iudicij diem o b i t u r o s , atque
iniudicioftaturos:vel vadesdati promittunt fe prodigum illum amatore,
a d e x t r c m a m i a m e g e f t a t e m r e d a 6 b u m , & c r e d i t o r i b u s i n ius vocatum,
in iudicio ftituros.Horat.iaty.i.lib.i.I/k/</ vadtbusquirureextraBus in T>r
bem eft cc. A E G R O T A T F A M A . V, A C I I L A N s]a?grotat,voc>.fratio
eft corpore.quo verbo fxpe vtitur Dempfthenes pro difsidiis; & feditionibuslaborarc.fic Varro H b . u d e v i t a p o p u l i R o . apud N o n . in verbo <#ftrahere. DiftraBione ciuium elanguefeit bonumpropyiumciuitatis atque agrotare
mipit & confenefeere. fed non celabo Ic&orem in vno.Iibromanufcr.ver->,

DE

RERVM

NAT.

LIB.

I I I I.

fyy

fum tabiturintena res, &c*ordine conuerfo Icgi poft hunc langueitt officia
&c. O(lendit autem Lucretiusamatcis neque rei,neque fama: parccrc, fed
vttiufque ia&uram faccre:quod item'pluribus vcrfbus docet Horat. lib.t.
faty. i. Vt quondam Maraus amator Originis, ille. Qui patrium mima donat fundumque Larmque tiilfuerit mi(inquit) cum vxoribus vnquam alienis : Verum efi
cum mimis eft cum meretricibus,vnde Varna malumgrauius cjum res trahit, &c.
S I C Y O N I A ] calcci Sicyonij. M . T u l l . de orat. lib.i. Sed y tfimihi calceos Sicyonios attulijfesjnon vterer-quanuis ejfent habiles &apti adpedem, quia non ejjent
viriles: fie ilam orationem difertamfibi & oratoriam videri\fortem & virilem non
yideri.Lutill.EtpedibusSicyoniadmk honefta. R I D E N T ] rcnidenr,pulchra
func. tralatio eft.fup. lib..princip. tibi rident aquoraponti. S M A R A G D I ]
codices duo manufcr. hzbcnt "%naragdi. T H A L A S S I N A . V E S T I S ] veftis crulei coloris, E T B E N E P A R T A P A T R v M ] & patrimonia,feu
bona patribus relidt,bene parta.dantur feortis, vt anademata, & mitras
& fimil. comparent, Piaut. Epid.quidiftuc mirabile eft Quafinonfundts exor*
natte multa incedantper vias. H orat.fary. i . lib.i. Quipatrium mima donat fundmquejarmque.quem verfum paullo ante protulimus. A N A D E M A T A ]
fafeia?, corollar, redirniculav quanquam Feftus docet redimicula mulieribus vocari catella's.quibus vtuntur ornatus caufa. quidam legi volunt anademata wmecontinenter,8c fine diftinlione,&: interprettur vincula.quibus mitra vinctur,capitique religatur,vt mitre ft numeri fngul.ptrij cay

fus.

I N T E R D V M - I N

P A L L A M

AC

M E LI T E N s I A ,

C E A'QJV E

V E R T V N T . ]
ficreftituitAdrianusTurncbusdeuPellicerius,fecutus
vcftigia vetetum codicum. Sic enim habent Vaticanus,Tthianus,FarnJterdum in pallam atque allidens iaccbidque vertunt i quibufeum congruunt V e ncti antiq. Bertin. fie : Interdum in paliam, alidenf achidque vertunt. M e m mianus : Interdum in pallamtatque ahdenfia chiaquevertunt,.Vulgati autem varie deprauati funt. alij enim habent : Interdum in paliam & qualos & ianthu
va vertunt,vt Lugdunenfes: alijInterd.inpall. & qalos & iacchia vertunt, v t
F l o r c n t . & Vcnet.rcccntiores: alij Interdum in palUs & aclides &iatria vertuntyVt
Parifienfcs: quac feriptura Bptifta pio homine nullius iudicij ex- .
cogitata eft. extat &chxc Interduminpallam &ftlit*s O>iantina
vertunt'. c u ius neque rationem,neque fententiam video. Sic igitur, vt excuddum curaui,cum Adriano T u r n e b o legendum p u t o . Et tamen veterum codicum
feriptutas propofui, vt fi quis ingeniofior veriorem Iectionem excogitare
poterit,habeatparatum vndeadiuuari pofsit. lam vefleis Melitenfeis &
Ceas in precio fuiffe fciunt vel mediocriter docti. M . T u l l . V e r t . 4de iure icano.iam non quaro vndeccccamphoras mellis habueris vndetamam Melitenfiumvejliutn,&c. ibid.fed tantitmneMelitenfiumquaj etiam amicorum vxores
wnaturm efcs,&c. Plin. lib. 4.de C e a infula. Ex hac (inquit)profeBam delicatioremfieminis vefiemauBor efi Varro. E X I M I A V E S T E , B T ; v I c T v ] fi '
hic verfus mendb caret, videtur eue haec totiusloci fententia-.rem veftiar i a m , & facultates ad victum ncceflrias infumunt in conuiuia, & opfonia:
in ludos,in pocula, vnguta,coronas,fcrta. ' M E D I O D E F o N T E E E P .
s v R G . A M.]ex quo yKvM7mt&v illud amoris,,Gra?cis didum-.id eft dulec
y

&mel

3$o
T, 1 V C R E T M
C A R I.
cum amaro coniunctum. fie Plaut. Moftell. Hanqueecafioramor
felle eft facundifims * Guflu dat dulce : amarum adfatietatem vfque <*ggerit. i N
I P S I S F L o R i B v s] ^
iiiim e\!xC id efl; tum maxime eu araor
fuasdclicias,fumqueambrofiamamatibuspropinat. A V T C V M C Q N s c I v s] quid fi legamus. Aut quod confeius ipfe & c ? (equitur e n i m , jLut
quoi in ambigm &c. L v s T R i's o y E P E R I R I ] in lu (Iris & ganeis vi tam conterere, Se corporis vireis abfumerc, Se rem familiarcm perdere.
Feftus. Luftrafignificantlamas lutofas^uafunt infilaisaprorutn cubtliaj quafimilitudine qui in locis abd%tis & fordidis ventri, & defidia operam dantjicuntur
in luftris vitam agere. Plaut. Afin. Cano capite tecuullum yxor ex luftris rapit.
A V T Qjrbx> I N A M B i G.] ideft aut quod eaquamatur,aliquid ambigu locuta cft. A v T N I M I V M I A C T A R E , & c . ] o r d o eft. A u t quod
amatot pucatillam oculos nimium iactare, atque hue Se illuc torquere,
alimquevirumintueri. A T Q J T E I N A M O R E M . H * P R O P . ] a r g u mentum eft m i n o r i . Atque (inquit) in arnorc fecundo, & in quo omnia
ex animi fenrentia procedunt,hc mala inueniuntur.quanto igitur plura Se
gtauioraincflfe credibile eft in aduerfo? I N O P I ] ^ x c p j i e u in co in q u o
amator arnica n potitur: q u x fumma miferia eft. P R E N D E R E Q J A E
> o s s i s o c . L v M.] id eft qua* oculis cernere queas:qu funt in promtu
pofita,
manifefta. N E L A C I A M V R ] ( C repofui ratione & verirate
fretus. Laeio enim verbum eft antiquum,tefte Fefto.fie enim ille,/^c (inquit) infrauem inducitjnde eft allicereJaBattdele&atsbleBat. Idem, lacit decipiendo inducitdax enim fraus eft. N O N I T A D I F F . E S T Q _ V A M ] ita,
qummon ita,qam,genus loquendi rarum quidem, fed tamen non inufitatum veteribus. fie fup. lib.z. extr. Hlli vt epinor ita hacfyecies mirdafuif
fet Qum &;'.quanquam noanulli legendum cenfent, Kon tam difficile eff*
fed errant.
y

Se

Et tamen implicitus quoquepofisjnquepeditus

Ejfugereinfejlumyiiji tute tibi obuitu obftes:
Et prtermittas animi yitia omniaprimm:
Tum qu corporfunt eius,quampercupis acvis.
fstam boefaciunt hominesplerunque cupidine cdci:
Et tribuunt ea,qu nonfunt bis commoda ver.
Multmodk igiturprauasfurpeifque videmtis
Effe in delicm,fummoque in honore vigere.
Atque alio s alijinrident^enermquefuadent
Vt placent,quoniamfdo adfttlantur amore:
'Necfua rejjtiunt miferi mala maximafepe. >
fJigra
o*ftidajUsGwz '
t

/M\ixf>ooseft;immunda

Cafta, TTUM,ifrw:neruofa,0* lignea, JTYXCU:

K.ER.VM

DE

NAT. L I B

35?

M i l ,

Paruula^umilio^plrm (jd(Ltota,merumfal: *
Magna, atque mmanls, %&r&&\viU,pletiaque honoris:
albajoquinon quit,Tpa.v\t^i: wuta,pudens eft.
Atflagrans,odiofa,loquacula x.AfiwxS'toyfit.
tumfit,cum viuere non quit
t

la^vov

Ipaftivw

Pra macie.pctS'ivy\yerdefi,iammortuatuJ?i.

Atgemna & mammofa,Ceres efl ipfa ab Iaccbo.

Simula,aiXmi acfatyraftdabiofa <pX^*.
Cetera dgnre hoc longu mfi,fidicere coner.
Sed tamen eflo iam quantouis ors honore^
Cui Veneris membris vis omnibus exoriatur:
'Nempe ali quoqufuntmempe bacfine yiximus anth
Nempe eademfaut, eyfcimusfacere omnia turpi:
Et miferam tetrisfefuffit odortbus ipfa:
Quamfamul longfugitant,furtimque catbinnant.
Atlacrymansexclufsamatorliminafepe
Floribus frtis operit,poftetfquefuperbos
Vnguit amaracino,0*foribus mifer cfeulafigit.
Quemfiiam admiffum veniens offenderit aura
Vna modo\caujas abeundi qurat honeflas:

Et meditatd diu cadat altfumta quereld:

StultitiqueibifedamneUtr'ibuiffequodii
Plus videat^qum mortait concderepar efl.
Nec Vnres nofiras hocfal'tt.quo magk ipfk
Omniafummopere hos yitdpoftfcenia celant, i
Quosretmereyolunt,dfiriofquejffeind^
Nequkquam,quoniam tu animo tamen omniapafh
Protrahere in tucem,atque omneis anquirere in vfus.
Etfibeoanimofi,0*nonodofayicfim,
Vrtermittet te humants concedere rbus* i c \ , . < A
%

> E $ T A M E N ru p i r c i T vfe]id e f t , & r a m e n e t i a m a m o r c c a p t u s , &

rretitusexplicare,5cexiblurctepoTss, niu'tutetibiobfis. E T P R . A E T B R M i T T A s ] e f t 7rt|^wf,hoc m o d o . Et nif praetermittas e i u s , quarn
:

-I

36*0

T. L V C R E T I I
C A R I
\
amas Se animi
corporis vitia, i d eft nifi "velis omnia ILLTUS Se animi
corporis vitia dii|simulare,Repcritur autem ha:c feriptura in quinque librismanuferiptis. C ^ V A M P E R C V P I S , A C V I sjeum in libris manuicri-*
ptis reperiffem pircim />rvo/>'W,partim /tf.fc/tfi.partim/ww.ego percupis r e - ,
pofui.quod il quis mct perpetis, vt habent nonnulli vulgati, aut pra;petis,
vt quidam fcripti,non pugnabo. N A M H O C F A C I V N T ] pra*termh>
tunt amicarum fuarum corporis atque animi vitia .fie hune verfum explico rfrent ad fuperiora:alioqui lege VtmbmntUy&c.pxoximo vrfu. E
T R I B V V N T E A , Q V A E ]fiehabent quinque libri manuferipti. Sed fi
fuperiorem vetfum ad hune referamus, videbitur legendqm,Pir tribmnt e<t
quA nonfunt,&c.
A T Q ^ V E A L I O S A L I I I N R I D E N T ] fi hune verfum cum duobus proxim fequentibus deleamus, tanquam fpurios,no f o LUM nihil de fententia decedet, vcrm etiam magis erunt mdia cum primis.Sc extrema cum mediis c o n t e x t a , & c'onfentanea. N u n c autem hi trs
verfus antecedentia ab iis qua; fcquuntur, difiungunt, & infignem faciunt
huius loci interruptionem. N a m pofteaquam dixit nos videre prauas, Se
deformeis multis modis in deliciis, atque in precio elfe, dbet continua
fubfequi. Hig4 tu'hifoot eft, &c, N I G R A M E A l ' x p o 0 2 ] fie habent
nonnulli libri manuferipti. alij, v t Bertinian. melcbrus : quod deprauatum
eft ex melichrous. Aldinus antiq;/\(f^: id e f l nigro colore prdira,
quidam autem typis exeufi
d e l e t , e f t , i d eft pallore fubuiri,

di.qualis eftmellis color."quo nomine vtitur Theocrt JjaWjB^jSv^ x * .

eiitsi, ovef,v xgxiornTJ 7n'ni U'/}h fod>%auw}\yi*pim(Mtd-xhaeji. N o n nulli autem m\dyx\s>ot legi voluht:id eft nigro, Se viridi colore, quo n o mme vtitur Platolib.'f.drep. vbi huncamantium errbrem pluribus verbis perfequitur. E g o
probo magis qufn fwJ.y^oof.(ud^o9t enim
valet mellei coloris : ju^^PtS ^ nigru iraque f*^*>^ga9-legeretur,idem
diceretur: nifi quis dicat, idem vitium ab homine R o m a n o , Graso n o m i ne appellatum, leuius quodammodo videri,atqueextenuari: quemadmodum apparet ex toto hoe'locovvbinomina,& verba fere omnia extenuantia,Gra:ca funt. C u m his autemJLucretianis rer illa Horatiana, in quibus
optt Horatius,vtamicorum noftrorum vitiaitadifsimulemus,atqueeleu e m u s , v r 8c amantes amicarurn fuarum corporurri vitiis propemodum
delectantur : Se parentes filiorum vitia leuioribus nominibus extnuant,
fatyra^.lib. i . & prancrea locum illum Platonis lib.5. d e r e p . N q n celabo
autem ledtorem omniaVocabula Gra:can libris anriqs feripta efc litreris Latinis. ego f a m W d q u o r u n d a m d o & r u m virolum fenteref-ia Graecis excudenca curaui *
-F O E T I n - A } f o r t a f f e legn dum* JWWI'rf.
A K O 2 M O 2 } id eft inornata. N A A A A ' A I O N ] id eft parua Pallas,
qua: ab Homcro defcribitur,8C a p p e l l a t u r ^ a w a ^ i d e f t ca:fiis, Se glauis
oculis.quanquamfcio etiam alker grammaticos Grecos hbriom ratefpretari. N E R v o s A ] fie habent libri quinque manuferipti, Se aliquottfypis excufitnoD,vt^tilgati,-rf/rf.j IAP P K A',2] id eft capra/ra., caprea.
- P A K V T I tLJ\ PJOM %i> i oK J C A ^ T A N M.l',5cc^]fjc-tcftitui auto
itate veterum codicum ftetui. Paruula (inquit) his nominibus appellatuc
>

DE

R E R V M

N A T . L I B . I I I I .

^^I

ab amante, pumilio,id eft n a n a , & h u m i l i s ftature, ^aex-m fd*, id eft vna .

Gratiarum, & c . atque hic locus multo iam ant Pellicerio fuerat rcftitutus. T o T A M E R v M s A L . ] fie eft diftinguendum^illa ( inquit ) qu
paruula eft.vocatur etiam tota merum [al. KAT A'n A H SIS ] ftupcfacliio,
terrorrid eft ipfo aipedtu terrorcm & ftuporc incutiens. T P A r A 'i E i]
balbutit. M v T A , P V D E N S E S T ] fi qua puella
muta,& elinguis,aut
infans,ait amans eam ingenuo pudore.quo minus loquatur,impediri.nam
pudor obeft locuturo.Horat. iaty.<>.lib.i. Infam nanque pudor pnhibebat pluraprofari.
lampas,feu parua fax.
T v M F i T ] id eft cum itamacilentaeft,vt viuete nequeat,appellatur
Ipoftivimi eft amicula gracilis. pa^y arnica , puella
amatur:ex quo xzmcotiiw nomen lp^y<oy,vt yhuy, yKvruexottyiwrui
om>tiov,&cc. ?' A AIN H v E R o ' s T ] puella(inquit.)iam tufsi m o r t u a , &
tabidajarnantipa^wft: id eft gracilis. Theocr,J\$)*w. M3<JW* n&-htcv-

fit

ISXNON
'

AAMnA'AION]parua

EP
' iMEN
' lON
quae

y<7tt7S

7y fdJiit

\Ul

U.atjk.

A T G E M I N A

E T M A M M -O S A , C E R E S

E S T I P S A A B IACCHO]ficeftituifcripturaeveterisveftigiafecutus.
N a m cum ita feriptum reperifcm in libris veteribus ijttiamina & mammo
facer eft ipfit ab Iaccboiptimm non dubiraui reponere mammofa Ceres eft,&c.
deinde cum hxrerem in illo iamina, in cuius locum nonnulli cod. habebat
Lamina, Adr.Turnebus me expediuit:qui ftatira mihi dixit fibi viderigo/na pro iamina parua immutatione fac"fca,eiTe legendum .gminam autem in- '
terpretatur ille,opimam,amplam,& obcfm.ldem mihi indicauit Arnobij
locum pluriraum ad huius loci intelligentiam conferentem lib.j.fic autcm
ille,^rt animus,atque atet in Cbalcidicis illis magnis, atquein palatiis cxli Deos,
Deafque confpicereinteBis corporibus,atque nudisxab Iaccho Cererem(MuJ vt prdicat Lttcretvj) mammo/m,HelleJpontiacum Triapum inter de as virgines,atque matrs circunferentem ris illas, preeliorumfemper in expeditione part a*. Iam Ceres
ab Iaccho'.ideft Ceres illa,quam Iacchusamat:vel Ceres arnica \&zc\\\.ipfit
autem pofitum eft ad fignificandam fimilitudincm huius puella: m a m m o fa: &:Cereris.poftremogew/i idem interdum v a l r e , q u o d amplum,
velillud fatis probat,quod Horatius
Vfty.x.Geryonen tet amplum dicif,
quem tergeminum Lacretius, Virg.et alij appellant. S I M V I A 2]I A H ' N H
AC
S A T Y R A ' S T J U " qua puella fimis eft naribus,filena,& ftyra ab amte nominatur.fileni enim, & fatyri, fimi & pinguntur ac finguntur. L A B
o
A,
eftlabris prominentibus,ea(inquit) <fk^ dititunid eft ofculum,feu os ad ofcula facT:um,& c o m p o f i t u m . N a m & fuaviros ofculantur puelhe labioiar,qum
funt breuibus labris: & labiofas ofculari viris dulcifsimum c&.labio/ autem feu/rf&tfopjlegendum,
vt habt libri manufcripti.Et vero intereft inter labia & labra, vt vult V e r Flaccus
5ofipatro Charifio.fieenim illc lib.i. labra & labia indiflintle dicwftur &c.Venim autem Vlaccusfc diftingait,modica ttfe labra,labia immodica, <& mde Labiones dici.Uam& Terent. Eunucbo labiis demifigemens,8c
Tlaut.labiis dum duSlant ewm.'Nonius Marcellus dooet etiam labias
gnre fa:minino,&: profert loeum illum P I a u t . S t i c h o . ^ f tibk4n,quando bibiftijefer ad labias tibias, C E T E R A D. E G . E N E R E H O C ]
hemi-

od.14.

1 s $A
i' HM Aq
j uaj
uu
is
rus

qua;

tele

dici
hoc
Zz

T .

I V C R E T I

C A R I

ftichiumaliquoties
ab codera vfurpatur,vt fupradmonuimusr idque mutuatus eft Horatius faty.i.lib. i. Cetera dgnre hoc, adeofunt multa, loquacem,
Delajfare valent Fabium. S E D T A M E N E S T O I A M ] id eft fed tamen
demas eam eue eximia forma, demus eam efle venuftifsim,atq; adeo ipl
Vcneriparetatalia: funt itformofx.-at fine hac ante viximus. N E M P E
E A D E M

F A C I T ,

E T

S C I M.

F A C.

O. T V R P

i ] C3d tUrp

GtXCO*

rum more dixit 7 * 0 7 * <%&j& eft,eadcm facit, atque ca, qua? turpis eft.
fie hb.$.eadcaliisfopitu quietefl. s v F F 1 T ] imbuit. fed magis proprio verb o vfus eft. A T I A C R Y M A N S E X C L V S . ] fie TibuIl.lib.z.Irrf* quoties rediturum ad limina nunquam ? Cum bene iuraui pes tamen ipfe yenit. fie il!e
apud Tctenx.Eun.Quidigiturfaciamtno eamjte nunc quidem cum arcejjor vliro
&c. vide qua; annotauimusadillumIocumepod.od.il. Jtd'no'amicos(beu}
mihipofteisy&c. V N G V I T A M A R A C I N o ] vnguitoIeo,fu potius v n guento ex amaraco.wjWf autem legendum eft,&ita habent libri veteres.
t

o y E M s i I A M A D M I s s vM]oftenditinconftantiam,&mobilitatem amantium, qui cum excluf fuerunr, defiderio puella? conrabefeunt:

vbi ver inrromifsi funr,leuifsima re offenf difeedere v o l u n t : & tum refpifcuntjtumque fe ftultitia; condemnant, quod mulierculam tati fecerinr.
Fortafle autem fgnificat vtile, atque ade falutare effe amantibus, amicarum fuarum ingnia, & m o r e s , 8c v i d u s confuetudinem, 8c vitia nofe,
quoniam his cognitis, quantopere defipuerint,qui talem amarint , intelligunt.cuius rei exemplum eft notifsimum apud Terent.fc enim Parmeno.
idvero efl,qmd mihiputopalmarium, Me reperijfe quomodo adolefcentulus Meretricum ingnia^ morespojfet nofcereiMature vt cum cognorityperpetuooderit'.Qua
dumforts funtjmhU videtur mundius, Kec magis compopum quicquam, nec magis;
tlegans.Qua cumamatorefm cum canantjigurriunt. Harum videre irtglmiem fordeiSyinepiam tycHofle omnia bac falus efl adolefcentulis. v E N I E N s] fie o m nes quidem libri vulgathfed codex Bertin.& M e r a r a . & T e t h . h a b e n t ,
nientemiqux lectio fortafle vera 8c r e d a eft,vt ft hxc fententia, amantem
iam admiffum,& m o d o venientem f vna duntaxataura offenderir, caufs
abeundiqua;rerefpecio-fsttantainconfttiaeft. N E C V N R E S N O S T R A S
H O C F A L L 1 T ] id eft nec hoc ignort noftra? puelIa;.na,quos
vountin amore retinere,eos omnia vita; fua; poftfccnia celant; id eft n o n
admittunt eos in eam familiariratero,vt eis fuas fordeis domefticas,fua;que
vita;inhoneftarationeaperianr./rf///MdeftlatetMWSWVH. V I T A E P O S T S C E N I A C E I I ] C u m in libris manu feriptis reperiffem partira pofleenia
partim poftcaniajzp poftfcanifme /><^jww,littera.f.add-ita,reftitui. Eratau
t pofyfceniumScw poflfcanium\ocus poft fcena,vbi multa fiebant,qua; fpedatoribus audiebantur tantm,non autem cernebatur :quale ciat$wi']cr
apud Gracos:in quo,vt feribit Iulius Pollux,calculis compluribusin vtres
coniedis, & illis vtribus per ara verfatis,atque agiratis tonitru fmilitudo
rfcrebatur.'Profcenium aute(vr docet Diomedesjeft pulpitum & l o c u s a n re fcenam,in quod pulpituro prodibant a d o r e s . Itaque profcxnia vita; he
n o n conucnit.Nam per poflfcania vit(n diximus) fgnificat Lucretius a b fconditam,c intimampuellarum, feu merctricumviuendi confuctudin4
1

DE

RERVM

NAT. LIB.

36*3

I I I I.

& omnia qu domi faciunt,cum fola? funt:qua fuis amantibus occulta eue
volunt. profcxnia autem vita? contra fignificarent quicquid puella: impu^
dica: &huiufmodi muIieres,coram amatoribus fuis & l o q u t u r , & f a c i t :
quod totum eft fi&um & fimulatum, & ad illiciendos amanteis comparatummihilque in e o vcrum,nihil fimplex, nihil genuinum. A t haimulieres
fucumjraunditiemjluxumjiplendorem, rifum, blandilias & reliquum apparatum merctricium habent in p r o m t u p o f i t u m & fuis amantibus oftentant.fordeis autem fuas,inopiam, ingluuiem, immunditiem, maculas c o r poris,rugas crineis e m t o s , & imilia occultant, fie Ouid.lib.3. de arte amdi.Multa viros ne/cire decer.pars maxima rerum Ojfendet ft non interiora tegas.Id
ibidem.J^< maie crinita eJi cufiodem in limineponat,Ornetrque Bonafemper in
orede. A N Q J I R B . E I N v s v s] fecutus fum codices v u l g a t o s , nifi
qud illi habent >inquirere. N a m libri feripti habent omneis anquirerefcu in~
quirererifus. P R A E T E R M I T T E T T E H . c o N c ] id eftfinetteignofecre incommodis humanis.id eft non admodum in eo laborabir,vr te celet fua incommoda,ac mala:fed ea te finet cernere,iperans fore,vt ea aequo
animo feras,tanquam humana,& hominibus vfitara.
>

Nec

mtilierfemperfitfoffrirat

Qua* complexe

viri corpus cum corpore iungit,

Et tenet adfuBk

faut ex

Nam
Gaudia
Nec

bumeBans

ratione alia

decurrere

Diuorfi

in vinclis

fepe

exviribu

nunquamjiifi

lacre infraudem

voluptas
excrucientur?

auentes,
tendunt:

compagtbus
mutua

dico)ejl

brent:

gaudia

pofJentfpinBoJque

etiam atqueetiamiyt

UtaretraBant.

canes difeedere

cupidefummis

Quodfacerent

Quare

pofjent:
abundans

communibus

Cum inter ea valids Veneris

Qua

amors.,

Veneremflientum

In triuiis quinfiepe

quttrens

volucres,armenta,ferque

Vides etiam quos mutua

Vinxitjvt

communia

quod ilorumfubatjtrdet

Naturagy

labrisi

equ mdribusJbfdere

Si nonjpfa

Nonne

o feula

animo fepeiey*

foicitat jj?atium

Etpecudes&

amore:

nojjent:
tenere.

communfvoluptas.

N E C
M V L I E R
S E M P E R ] N e q u e vero mrier (inquit) femper fe
amare fimulat, fed interdum ipfa quoque amat ex animo. A D S V C T I S
H V M E C T A N S O S C Y L L A B R i s] fie legendum,wo ajfuetis^t eft in

Zz i

3^4

I V C R E T I I

C A R I "

libris vulgatis. Eft mitiadJuBis participiam verbo ad/Ugo, Mire vero exprefsit amatium:ofiulaatiu,m nequitia-s iraprobulas : quilabr&labris alKgentes alrer ex alcwuslabris humorem fugun^quafiqucaniarusalter alrerius hauriutir. hare autem ofcula dicuntur po'em humida ; alia vero ficca.
S P A T I V M D E C V R R E R E A M a R I s ] elega,nti,&honefta nrajnilatione fignificauit mulierem interdum etiam amarc ex animo, & corpus fuum
cum viri corpore commifeentem ipfamquoqueconimuniaexre venerea
gaudia percipere pf operare. eft aut fralatio duta ftadiis, m quibus curritur, vt notauimus fup. ad illum locum decmfi lumine WML lib. 3. s v B s 1D E R E ] fuccumbere. S V B A T ^ A R D E T A B V N D A N S ] I C reperi fcriptum in libris manufc.dicuntur autem fubare quadrupdes farmine cumlibidinc flagrantes marem appetunt^cV maxime fues. Ftftus.SuiUumgenus inttifum Veneri prtdtderwitt po', ob interfeBum ab apra jtdonim^ quem dea UU diligebat: quidam autem quodimmundijlimi Jim ex omnimanuetopcore, & atden-

tifiimx Itbidinisjta yt opprobrium mulieribm indetraBumJtijumfubare &fubtre

dtcuntur. vtitur hoc verbo Horar. epodi 12. iamque fubando TeBa cubilia
tenta"que r)/.quod fi cui magis placcbit feriptura vulgzufubt ardet, n a
pugnabo.ego quamobrem antiquam reiieiamus, caufm n o video, dictum
y

cAVucmfubatardet^iuu^i-ms.

y*y

V E N E R E M

S A L I E

N T V

T A R E T R . ] & animalia illa de gnre farminarum Venerem marium fa

lientium arque irruentium lseta vicifsim,&'pro fua parte trac"har,id eft maribus in Venerem ruentibus pariter & routu refpondient: vn cum mart
bus volupratem rei venerea: tra&ant. vtitur eodem loquendi gnre infr
eod. lib. extr. Clumbus ip/ viri Venerem filataretraBeu I N
T R I V I I S
0_y 1 N s. c ] fecutus fum Hb.vuIgatos.Narain manuferiptis fcriptum eft
In triuiis cum fc.&c.
Qjy A E A C E R E] fie rcpofiufola veritatc frctus:fic
fupr.M** yitare plagas in amorti ne aciamur &c* C O M P A G I B V sj^vinculis, nodis, copulis.

fl/fi f <^9.
cc

ET

^f^^v

Et commifeendo cum fiemenfini virile

Fmincummulxitfiubitavi,conripuitque:
Tumfimles matrum maternofeminefiunt: j
Vt patribus patrio.fidquos vtriu/quefigura
Effe vide s iuxtimjnifcenteis voltA parentum:
Corpore depatrio^ materno fimguinecrefiunt>
Semin* cum Venerisftimulis excitaper art us
Obuia confltxit conffiiram mu tutu ardor:
Et neque vtrumfiuperauiteorumjiecfuperatum'ft*
Fit quoque,vt interdumfimilesexifiere auorum
Pofint,& referontproauorumfkpe figuras
Propterea^quiamultimodis primordta multis

LA

Miflafuo
celant
in
corporefe
Qua
patribus
patres
tradu
Inde
Venus
y
aria
producitfo
Maiormque
refiert
voltus,v
Quandoquidem
nibilo
min
Ftunt,qudmfacis,O*corp
Et
muliebre
oriturpatrio
de
Maternoque
mares
exifiunt
Semper
enim
par
tus
duplic
Atque
y
trifimile
efl
magis
id
Eimbabet
plus
parte
qua,
Sine virumfubolesftuefl mu
DE

RERVM

NAT. U

B. I J I I .

3^5

mime qua^retc incipit quamobrem filij patribus,ac matribus fimiles fint, aut difsinailes. commifcendo
a u t e m , id eft intercorn mifcendum, feu in commiftione viri & fa*mina.
ET

C O M M I S C E N D O

PA1MINEVM

M V L X I T

C V M

SEMEN]

S V B T A V' t , C O N R. ] feCUtUS fuitl O m n

ex parte libros vulgatos, nifi quod.mulxit, nouj vt illi habent, mulfit, excudendumcuraui,in hoc v n o feriptura* veterisauctoritatem n afpcrnatus:
qua* feriptura talis eft. Et commifcendo cum femme forte virile Fa>min* vi mulcit
jubiuviy&c. ego igitut ex mtdctt, feci ww/x/r.nara mulcit feriptum puto pro
mulcfiuf. enim farpe feribebatur librariis illis pro x. m ceteris feripturam
veterera prxfcrtim deptuatam.teieci. Q a p d fi quis eius habendam ratione m putabit tamen, quemadmodum mihi maxime videtur : fie aliqua p o te rit haberi.vr hoc modo legamus-. Et commifcendo cum femen forte virile F<tmina commulxitfubitxvi,conripHttque. v e l hoc modo : Et commifcendo cum fe,
men forte virile F xm'meimulxitfnbi visiconripuitqueio c.c\\\x ledtio omnium
planifsimaeftj&fortaflevera. Adr.Turnebusautem raulco feueriusac religiofius veterem feripturam rctinebat hoc m o d o : Et commifcendo cumfemu
ne, forte virile Fmin* vimuxit fubita, vi conripuitque. V e n i o nunc ad receptam.eam (inquam) quam feeutus fum, quanuis non admodum probem:
quam fiecxplico.Cum in comraifccndo,acque in concubiru feu complexu
maris & fa*mina;,femen farmina* vi quadam fubita mulxit id eft attraxir,&
corripuit femen virile: (quod no femper accidit.iccircoaddidit forte, nam
fepc femen virile effluit ex locis mulicbribus,neque mulgetur,aut rapitur
matrice: ) tum igirur ex materno quidem femine fiunr filij matrum fimiles:ex paterno autem, patrum. Hac mihi videtur effe huiusloci fententia.
ego tamen malim legi Fmittei mulxit fubiio vis, &c. v t fit, vis fxminei feminis. Sed quod Lucretius hc maternum femen appcllar,Arifrotclcs lib.i.
de ortu animalium, negat fsminas in re Vcncrca femen vlum mittere;cuius fententiam imptobant,ac refellunt medici. Iam quod ad fimilitudinem
Zz

$6S

T.

LV C R E T I I

' C A R I

ac difsimilitudinem filiorum arrinet,, medici item aiunt, fi femen patrium

fit potentius ac dominantius S femine materno,&: fanguine mftruo,tum
filios & animo Se corpore patri efle fimiles: fia ab vtroque fupererur, tum
eos Se ingenio, Se figura corporis ad marrum
fimilitudinempropiusaccedere. V T P A T R I B V S P A T R I o . ] fie quidem habet libri omnes tum
manuferipti, tum exeufi: fed videtur legendum,patrum. nam confuctudo
Latini ferraonis poftular,vt verba fie conftruantur:tum firailcs marrum filij fiunt,femine materno feiliect dominante, vel materia: locum obrinente, vt fiunt fimiles patrum.patrio feminc. nam partieuhe copulantes,& dif.
iungentescopulant,&difiungutfimileiscafus. E S S E V I D E S I V X T I M ]
fielegi debct.C ita habent quinque libri manufer. iuxtim autem pro iuxt,
id eft fimiliter, a*qualitcr, pariter. Salluft. bello lugar. hiemem,atque aftatem
iux p<tti. Plautus Aulul. dixi tibi mater. iuxta meeum rem tenes . I d e m T r i n .
luxtq,eamemocumea,
M I S C E N T E N T E I S V O LT A
P A R E N T V M ]
fie habent lib.manufc. atque hanc fcripturam agnofeit Nonius in voce vultus, v b i hune verfum profert cum fuperiore, v t probet vfitatum efTe veteribus vultus us. Se vultum i. mifeenteis vulta autem,feli vultus parenrura, id
cft fimiltudinem ytriufque parentis promifeu, Se a-qualirer referenteis.
E T M A T E R N O s A N G v I N E ] ex hoc l o c o pofsit videri,Lucretio n i hil intereffe inter fanguinem menftruum, & femen maternura (quod nulJ u m effe negat Arift.) cum tamen hxc purimm inter fe differant.fcd dicamus maternum fanguinem hc intelligendum femen.nihil enim aliud eft
femen h o m i n i s , qum fanguis optimus, Se c o n c o c t u s , Se ad gignendum
X aptus. avipua nominant Gracci. fanguinem menftruum autem ^lA^na
ii' dem appellant. C O N F L I X I T ] c * s ? } * 7 7 x < f a c c i p i e n d u m , q u a f i c o m m i f i r ,
eollifit. E T . N E o^y E v r R v M] fie habent libri feripti: vulgati autem Et
neutrum. fed nihil refert. P R O P T E R E A Q ^ V I A M V L T A M O D I S ]
fie l e g e n d u m , non multimodis. Q J T A E P A T R I B V S P A T R E S T R A D V N T ] qua* patres tradunt filiis fuis,qui fufeeptis liberis patres funt. i N D E V E N V S v A R. P R O D .
S O R T E F i G . ] fecutus fum cod. Bcrtin.
c u m quo congruunt Parifienf Se Veneti antiq. Se Lugdunenfes alreri. N a
Vaticanus habet, Inde Venus varie producitfepe figuras, cum quo congruunt
Florentini. alij partim Inde Venus varie produit forte figuras, partim Inde Venus varie producitforte figuras.Cotafa legendum ; varias producitfepe figuras.
neque tamen eam fcriptura,quam fecutus fum reiieienda cenfeo. Q V A N D o ojy I D E M
N I H I L O M I N V S ] hoc rfrendum eft ad ilud, quod
proxim dixerat, Venerem farpe referre non folum vultus, vcrm etiam
v o c e s , Se comas maiorum. quod quia mirum alcui videri poterat, fubiiciens rationem.quandoquidem (inquit) hxc nempe comae, Se voces nihi<l o minus confiant de femine cerro,qum oris f o r m a , & totius corporis habitus, Se figura, quin fit autem legendum nihilominus etiam reelamantibus
libris omnibus, neminem puto dubitatutum. N a m fi nihilo magis legeretur.diccrct Lucretius res aliquas incerto femine nafci : quod pugnat vel eu
Epicuri decretis,fi fem pro primis corporibus accipiamus : vel cum ipfus
Lucretij verbis, fi femen patriura, Se matern intelligaraus. S A E C L V M ]

DE

R E R V M

N A T,

l I B.

I I II,

3^7

genus. S E M P E R ^ N I M P A R T V S p . n . J d u p l i c i d c f e m i n e , n e m p
p a : r i o , & mater no. partum vfurpauit,pro eo quod parieur, vt lib. 2 . p t v s
P A R T E A E Q J A ] p h ^ xquali parte; fd^ft habet pfa^
lis eft, qum eius, cui minus frniis d f t ^ V ^ j : C C E R N E R E T O S S I S ]
alij libri habent \QtU wnen pofiis : quam lc<5tioncm non p r o b o . s 1 v E
V I R V M s v B o L E s , & c . ] fclegcndum,&: ita habent libri manufer. denique hanc feripturam agnofeit Feftus in voce fuboles his vCrbis. Subolcs ab
elefcendod eji CYefcendo ytadolefeentes quoefue @ aduti & {nfyks difur.l<\xcr^
lib. 4 . Siue yirumfuboles^&c, V i r g . Cara deun fobolei magnum huis incrments.
y

Nec
diuinafatum
genkalem
Abtierrentpater

natis
ne
Appelletur&
ytflerili
Venere
Quod
plerique
putant:
mult
Conffergunt
aras-.adolntq
Vtgrauidasreddantvxor
es
fe
Nequicquamdiumnumenf
Namfterilesnimiumcrajfofu
Et
liquido
prter
iujlum,
tenu
Tenue,locis
quia
nonpotis
ef
Liquitur
extemplb
O*
reuoc
Crafius
bocporrb,quoniam
c
Mittitur.aut
non
tamprolixop
Autpenetrare
locos
qul
neq
Aegre
admifeetnr
muliebrif
Nam
multum
harmonie
Ven
Atque
aliasalijcomplent[ma
Sufcipiunt
alipondus
magi
Et
multajleriles
Hymenis
a
Pluribus:&*
nacla
poftfntta
Sufcipere,&partuppjjentdti
Et,quibusandomifaidnd
Vxoresparere,inuenta'ft
illi
<Natura,vt
pojfent
natis
mun
Vfqueadeb
magni
refert,vt
fe
Seminibuscommifcerlgenita
y

-.

Craffique

Crajfdque
conuenian
Qux
cui
iincld
vira
f
i
t
f
i
e
mi
n
Atque
'
a
debref
e
rt
,
q
uo
viclu
vita
c
Nanque
aliis
rbus
co
Atque
aliis
extenuantu
Et
quibus
ipfa
modis
tr
Id
quoquepermagni
r
Quadrupedumquema
Concipere
vxores,qui
Peftoribus
pofithfiub
Nec
molles
opufunt
m
Nam
mulier
probibet
f
Clunibus
ipfa
viri
Ven
Atque
exoffato
ciet
om
Eicitenimfulci
reclare
Vomeremiatquelocis
Idjjfua
caufa
confuer
Ne
complerentur
creb
Et
jimulipfa
viris
Ven
Coniugibus
quod
nil
n
Nec
diuinitus
intrdu
Dtriore
fit
vtforma
mu
Nam
facit
ipfa
fuis
inte
Morigerifque
modis,&
Vtfacile
infuefcat
fecu
Quodfuperefi,confue
Nam
leuiterquamuis,
Vincitur
in
longoftati
"Nonne
vides
etiam
g
Humorisjongo infjati
3'<T8

T.

L V C R E T I I

C A R I

Conftat f l b i l u c r e t i u s . N a m h o m i n i s e r a t
de natura ce ru m fe dicl:urum,fcu fcriprurum profitentis, maxm eus,qui
Epicurum fequererur,omnium rerum caufas afrre atque explicare; niblNEC

D I V I N A

S A T V M ]

DE
R E R V M
N A T.
L I B . I I I I.
5^9
que ad D e o s referre, A D O E E N T ' C ^ V E A L T . D O N.]adolenr,id eft augent,honoranr,& ita Nonius. V i r g . yneid. lib. 7. Vmerea caftis adolet dum
altaria tedis. alis adolere eft vrerc n^-r y ^ H ^ ^ . V i r g . pharmac. Vcrbenf.
queadolepingueis,& mafculamra. F A T I G A N T ] fatigant D e o s precibus,
& hoftiis fcilicet.fic Horat.od^.lib.i./'Jwe^ffV fatigent VirginesfanB* minus
audientem Carmina Vejjtam fatigant forteis,confulentes oracula. V i r g . l i b . 4 .
JEnddJtaliamLyciaiujferecapejferefortes,
N A M S T R I L E S
N I M I V M ]
duas caufas affert fterilitatis,vnam quod femen nimis craflUra fit ; altcram
quod nimis tenue, P R A E T E R I V S T V M ] fupr modum : fupra qum
fatis fit. v 1 c 1 s s 1 M] partim. T E N v E] vclprocelcumaticus eft, vel tenue difyllabumeft. L o c i s ] v a f i s m u l i e b r i b u s . A D F T G B R E A H A E S V M] adharrereprofert & hune verfum Nonius Marcell. in voce adbafus
& item alterum, qui eft lib. 3. Kam nequepulueris interdumfentimus adbxfum*
A B o R T v ] fie legendum feparatirn, non abortu coniunct,&itahabt
libri manu feript. A V T P E N E T R A T I S ] fie reftitui admonitus cod.
Vatic.in quo feriptum eft penetrati.Et vct,vtpenetratis legatur,ratio,& V e ritas poRuUnt.penetratis fubintcll. locis. nifi quis dicatpenetratum fignificationem hzbevc'wwmbM , & p o f i t u m p r o eo quod eft, cum penetrauit:
cuiusmodiparticpia funt iuratus,pranfus,camatus,&c.& ita (yxp.QuxpntrtA queuntfenfumprogignereacerbum. N A M M V L T V M H A R M O N I A E
v E N . ] D o c e t alios viros aliis farminis ad procreationem liberorum con*
uenire.Itaquemultumintetefequi vir cumqua muliere matrimonio c o puletur,&nuptiascotrahat.harmoniar.ideftcouenitia:.
H Y M E N AEIS
ANTE
F V E R . P L V R . ] multa? pluribus hymenans,ideft pluribus nuptiis ante fteriles fuerunr,nequc e x viris pluribus liberos fufeiperepotuerunt,&c. E T N A C T A E P O S T S V N T T A M E N,]id eft &c tampofte alias nuptias nacta?,& alij viro iuncta: funr,vndeliberosfufcipere,& farcunda: effe po(Tent.hunc locum ( abfit verbo inuidia ) fane Iv^it reftitui
modic veteribus codicibus adiutus, cum ante in h o c loco femper ha>
fiftm partim propterea quod participium naBx infolenter mihi per fe p o fitum videbatur,partim propter ineptam repetitionem verbipoffunt.Cum
igitur reperiflem feript in aliis codicibus veteribus,&naB<t in aliis & n*
ta-poffant tamen vnde puellos Sufcipere,& partupojfent ditefetre dulcifa reftitui,
quemadmodum excudendumeurau,
funt tamen^ndey&c.c^xx
y

le&io perfpicu vera & recta eft. P Y E L I O s]inhac ipfa vocepuellos,profert hune verfum N o n i u s Marcellus:&pra:tcreaEnnianum illum. Ipfefuos
Diuis mosfacrificarepuellos:8c Lucillij: Cmquehic tamformofu tibi ac te dignu
pueUuSi&c\\\\id Varrons Tcftamento ;Sicillepuellus Veneris repente vadocectdiicruents ohm. E T Q J V I B V S A N T E D O M I I N F A E C . ] fie reftitui,
crti in omnibus libris legatur/rfc#^,perfpicu mendos. hoc enim dicit
Lurct.EtijjquihabuifTcntdomi vxores inhecundas $c ftcrileis,inueneric
tandem c o m p a r c m , & fa?cundam,ex qua liberos fufeiperent. I N V E N T A
E ' S T I L L I S Q J ? o Q _ V E c iQf M p. N A T . ] illis viris inuenta eft v x o r c o pf natura^pvo&.naturzccipio vt fit feptimi cafus.poteft tam etiam efle
i

A Aa

370
T . L V C R E T I I
C A R I
recti cafus, & c o h t e r c c u m v o c e compart alij malunt vt per naturam c o parem,vxorcmcpatisnatura; intclligamus. N A T I S M V N . S E N E C T . ]
n a r a h a n c g r a t i a m d e b e n t parentibus liberi,vt non f o l m e o s a l a n t y v e r m
e t i a m t u t o s a b iniuria p r x f t e n t , q u a n t u m in cis firum fit.Hefiod. d e l i b e r i s
jT^iSetect/ijTy. v s Q_y E A D E O M A G N I REFERT,Sec.]vellegendum
TLzctfanQVfquettdebmAoniboc refert, v i d e l i c e t , q u a s m u l i e r c u m q u o v i r o
i u n g a t u r , & m i f c e a t u r , a d i d vt femina f e m i n i b u s c o m m i f e e r i p o f s i n t g e n i taliter apta,id eft a c c o m m o d a t a ad g i g n e n d u m , & : c . v c l d i c e d u r a poft v e r fumCraJfqueconuemant,&c. v e r f u m t a l e m , & qui t a l c m f e n t e n t i a m c o n r i neat,defiderari, Qu cum quo cupide iungaturper Venem res\\d eft v f q u e a d e o
m a g n i refert quae fasmina cum q u o v i r o c o r p u s fuum c o m m i f e e a t . q u o
v e r f u a d d i t o , i n t e g e r & p l a n u s erit h i c l o c u s , a l i o q u i l a c e r , m u t i l u s , & o b f c u r u s . C u m ha:c fuperiora fcripfiflcm , miflum eft ad m e a b I o . C o j o m b i n o v i r o d o d o p o p u l a r i m e o , e x e m p l u m Lucretianum o i m Lutetia; typis
e x e u f u m , ad cuius o r a m r e g i o n c huius l o c i a f e r i p t u s erat hic verfus cum
h a c i n f c r i p t i o n e , & quafi c o m m e n d a t i o n e : verfus rejlitutus ex V. C. Quacui
iunBa virofitfemina per Veneris res. qui q u i d e m verfus i t a mihi v i d e t u r L u c r e t i o d i g n u s , v t n o n d u b i t e m , q u i n fit Lucretianus. A T Q J E
A D E O
R E F E R T , & C ] refert v e r o eti q u o v i & u vit & faemina vtantur. A L I i s
R E B v sjalio cibo,ali6que v i & u . c o N c R . S E M . M E M B . ] femina cum

membriSjVelinmbriscrefeunt. A T o y

E A L I I S

E X T E N V A N T V R ]

n i h i l m u t o , t a m c t f i d u o c o d i c e s feripti Faerni, 5c Tethii h a b e t Utque aliis

tenuantur i r t w m p r c f s i a u t e m Fiotcnt.Extenuantur tttnque <*/i:quas l e & i o n e s f u f p k o r efle a b iis e x c o g i t a t a s , qui p u t a r e n t hc v e r f u m efle vitiofum
p r o p t e r v e r b u m extenuantur: q u o d c o n f i t q u i n q u e f y l l a b i s , prima l o n g a ,
d e i n d e d u a b u s b r e u i b u s , d e i n d e quarta l o n g a , Se p o f t r e m a b r e u i . S e d r u g i t illos v e l h c efTe a n a p x f t u m p r o d a & y l o , a u t f p o n d e o , v e l v e r b u m exte*
nuanturhciu p r o n u n c i a n d u m e f l e , vt fit q u a t t u o r f y l l a b a r u m . d u n t a x a t ,
& u f i t c o n f o n a n s . q u o r u m alterutrum f x p e
fieriinvocettw,antdoc u i m u s . T A B E ' N . T o^y E ] id eft &c m i n u u n t u r . M O R E

F E R A R V M ]

h o c Veneris g e n u s deferibit Nafo l i b . de a r r e a m a n d i . Qutfacieprafignts

eritjefupinaiaceto-.SpeBetmtergo,cuifuatergaplacent,
G^VIA
sic LOCA]
loca muliebria,H
V a r r o l i b . 4 . d e l i n g . Lat. Locimuliebres ,vbi nafeendi
initia confiJlunt.M.TuMb.i.dc
n a t . D e o r . Cum autem in lacis femen infeditjrapit omnemfertcibum adfefe, equefeptum fingit animaLldem
Lucznhhatque
locis auertitfeminis iBum. ordo a u t e m eft : quia fie pofitis p e c t o r i b u s : id eft
m u l i c r e p r o n a 5c a u e r f a i a c e n t e , & l u m b i s
fublatis,Iocapofluntfumerefemina virilia. N E C M O L L E S Q P V ' s V K T ] f i c l e g e n d u m , & ita h a b e n t
ibr v e t e r e s . f i c l o q u i t u r in e x t r e m o . Coniugtbus quodnilno(iris opus ejfe videtur, & f u p . i t e m f a r p e . C L V N I B V S

IPSA

VIRI,&C]fiduniummotu

ipfaheta Venerem id eft v o l u p t a t e m v i r i r e t r a & e t : id eft iterum a t q u e iteram tetr-atet,& v i r o c l u n e i s a g i t a n t i pariter refpondeat.fic fupr,- VeneremfalientumUta retraBant. R E . T R A C T E T ] libri v e t e r e s , r e t r a c t a t . A T <JE E X O S S A . T O C I E T o , p.] id e f l o m n i p e d o r C f e u c o j p o r c i c & j
t

DE

RERVM

NAT. LIB.

I I I I.'

371

flatoJd efl; ita inflcxo,& incuruato, v t exoie videatur, fludus c o m m o uet.Apul.lib.l.deafino iar Jmjuejexibus tonuofts enertum &exjfem faltatiotiem explicat cum omnium^qui adorant\admiratione.fieIo, Auratus h o m o acerr i m i i n g e n i j , dodrina?que fingulatis verfum illum Hefiodi in lib.ep>,jw
Wfiav ^tftte}(i,W kytet h 7rreftt7j'!/^:qui vulgo de p o l y p o p e d fuum
rodente intelligitur,interpretatur de homine i g n a u o , & inertirqui nullo in
hiemem aftate ptatteritaprafidio parato.nullquc re ad vitam tolerandam
prouifa, corpore c o n t r a d o domirefidetfrigorc rigens,famque tabefes.
in nonnullis libris Iegitur exojfatim: quod fi cui probabitur magis,eadem tamen erit fententia, eadmque interpretatio quadrabit. Pra:terea ne illud
quidem lectorem ceIabo,cuidam d o d o viro,legendum v i d e r i omneispe
BorefluBus. E I C I T E N I M . S V L C I R E C T . R E G . V I A ' Q V E V O M E R E M , & C ] hune locum approbante,atque ade adiuuante M . A n t o n i o
Muretofclicifsime(mea quidem fententiajreftirui.eft autem totus hic ferm o kMweitor.pcT quem fignificat Lucretius, mulierem clunium agitationeconceprionem feminis v i r i l i s p r o h i b e r c , q u i a v o m e r e m : i d e f t m c m brum virile rali corporis motu eiieit r e d a v i a , ac regione fulci fui genitalis,id efl: partis fuar pudenda;, & l o c i s , id eft fedibus illis muliebribus
auertit feminis virilis i d u m . fignificat id quod v n o verbo Gra?ci dicunt
femenaiovSuj3o^<Sj.ideft non r e d a viainlocaiaci .fiefere Virgil. locutus
eft Georg.3. vbi de equis feribir. Hocfaciuntjnimio neluxu obtujior vjs Sitgenitaliaruo &fulcosoblimet inerteis. Iam eicit difyllabum eft, vtantdiximus.
Praterea non eft quod quenquam moucat tertia fyllaba vocis vomerem in
qua w.non eliditur.hoc enim non inufiratum fuiffe veteribus etiam fupr
docuimus.hanchuius locireftitutionem Adriano T u r n e b o viro d o d i i s i m o , & humanifsimo cum oftendiffem probauit ille quidem, fed cum v i d e ret in omnibus libris manuferiptis legi Vomeris, videndum effe d i x i t , poffitne vtus feriptura nulla immutationefada retineri. Itaque re aliquantifper confiderat,dixit mihi fortafle feruata voce Vomeris, hune locum ita
legi &explicari pofle. Eicit ew/'w,fubintell.venerem,vel feminis i d u m , reBajlci regione & reBa via vomeris.Cic quidem vir ille dodifsimus : fed reBa
via vomeris quid fibi velit, non eft facile expedirc. I ' D c^y E S V A C A V S A] quidam Idque didiura puranrpro obtdqae. duo libri manuferipti h o c
totum Idfy habent demerfum in litura, vt fortafle legendum fit Itquepto
Itaque.codex Vaticanus habet Ipfdque.Qmd fi lcgamus,5/c^w? N E C O M*
P L E R E N T V R , 5 C C ] difeiplina enim eft feortis , curare ne grauida? fiant,
partus enim de mulieris forma multum detrahit: adde qud non facile c pletur fa:mina nifi fe vni dedidcrit,quod eft alienum re meretricia.
t

S A G i T T i s j i d e f t Cupidinis fagirtis, qui filius

Vcneris eft. alcerum pro alrero pofuir, vt Virgil. Talis Jlmydidomitus VoU
lucis habenis Cyllarus.am Cyllarus cquus fuerit C a f t o r i s , Caftrque cques
fuerit, Pollux autem pugil. M o D I s] moribus^o'^/f. E T M V N D O
C O R P O R I '
C V I T V ] c u m i n a l i q u o t libris manu feriptis reperhTem
fcriptum culto, fpque anteahic locus mihi fufpedus fuiflet propterca
AAa
2
V E N E R I ' S Q V E

37*
quod hoc totum , Sctnundo corpore cuit* ,vt habent libri vulgati, non fatis
APTE coharebat cum iis qua; antecedunt, coniedura ducTrus fie repofui, &
mundo cor port enim q u x feriptura fine controuerfia, redira & germana L u cretianaeft:alteraauteminepta,inconcinna, & propemodum non Latina.
C O N C I N N A T ] concinnare (inquit Nonius) cinno potionis gnre ex multis liquoribus confeBo. M . Tull.orat. perf. EH autem quidam inteneBus inter bos
mdius, & quafitemprtes, nec acumine pofierierum, nec fulmine vtens fuperiorum vt cinnusUmborum,neutro excellens, vtriufque particeps, vel vtriufque ,fi ve~
rumqurimHS expers.<\\iQ l o c o in lib.vulgatis legitur vicinus ambor. C o n cinnare igitur eft conficere,componere, & quafi cinnumefficcre. N 6 N N E V I D S E T I A M G V T T A S , & c . ] fie fup. lib. i. Stillicidi cafus lapidem cauat. & Cherilus. ni-rea M I \ W H fei/h Sjkm cnA^r-J. Tibull.Eleg. 4 .
lib.i. Longa dies mollifiaxa peredit aqua.
t

Dionyfus Lambinus, Adr.

Turnebo'
X

S.

D .

T. Lucretij Cari libris fex,

quattuor iam funtconfumti,

xAdriane

Turnebe,

& quattuor

magnis

& clam~yim donati. refiant duo,quintus

tw iampridem tibi,&
ris dofiifiimis,

lo..Aurato

&

fex-

coUegismeisfvi.

noftrque GalUx ornamentis,

prter collegu ipfius necefiitudinem,

&pnegemino,

dicentur eafortajfi,

dignafunt-, fi modo confquipotro, cum adlibmmfxt'um,

eidebetur,
dotlrinam

noJlra,'yelpatrum

Namfi quando eos, qui l>el

objlupefco.

nojlromm tate ingenij,&

memoriarepeto:~\ideo fmgulosin
flare,~\elprftitiffi:
lofophia Veripatetica

>

doflrinxgloria

(ingulis difiiplinis^tque

hune in mathemats,

clamer

artibus

illum inphyftcis alium

dicinal hune in potica, illum in arte dicendiihunc in lingua

eruditum, quibws diftiplinis

quibws litteris expolitu dicamJSfam

fi

logicis,

tibi dabo'.ftdreliquarum

inflitutu,

: ~Verifiimum quidem tux

artium, ac dijciplinaru,

bus non minus excultws, atque omatus es,laudes tibiadimere

teprflantifiimum

in m-

arithmeticisgeometriciSyOJlro'

muficis "Valde exercitatum ejjepmdicabo

laudis tejlimonium

inphU

Latinajllum

in Gr&ca. Te~verh quibws dottrinu

in

noflrx xtatis philofophum

efle

qu nequefunt

Si

contendam : nemo erit

tuajibi

qu pro-

detrahere

exifli-

mabor. Si te Romana antiquitatis ejfi fientifiimum: fi ad litterarum

tinarum recefjws intimas, abditofque ac penetraleisfocos
b o : nem mihi yemmdicenti

qui-

yidebor.

mortalium^qui me refellere queat. Seddum tibi /num exmultis,

prie &l>ere tudfitnt,reddo'.cetera,

mt,

1/elpra-

alium in Platonica: illum in iure dutlijwnc

te

qui-

qu<e illo

qui

yentum fuerit. nunc autem cum ad te d e te fcribere inJlituo &

tuam fingularem confidero plane

&

mihiamicifii-

mis defonfi, ac dejlinati. ^4c de Io. ^4urato

dem homine tuifimillimo,

375

intrajj

La-

confirma

non a^fentietw.fedaUquisfortdjf

fententi&

mez ignarwsjium hoc ita tibifeorfum ab aliis flux non minus funt tuafri~
buo ; exiftimabit

te a me pet fummam

dibws^atque ornamentisJpoliart.

iniuriam

aliis tuis infinitibm

lau-

Si te linguam Grcam ita callere ac

fene-

re teflificdborfyt fi & iis temporibus, & in iis locis, in quibus hc lingua

maximeflorebat,

natus

ejjs:

nemo mefvt

mentientemredarguerepoterit:

fed mihi "Verendum ejl,ne dum tibi huiws ~yniws laudis l>erus teftis,&
cinator Jum>ceter<t6 qu& funt in temultbplures^fortajfi
y

mw deinduftria reticcre. ^tqui

cum degeometricis,

buc-

maiores exiJli}

&gcographicis
AAa

fer-

monem hahes ; totum orbem temmm "vdemdecempedis quihufdam dimenfts effe, rddioquepropemodum defcripfiffe : Cum de dflr'vs toqueris : calum comminus fpeldffi, &ftellasipfa dtnumeraffe : Cum ^triflotelem
interprtant: ^lexdndros,Themiflios,Simplicios dtque
adeo uiriflotelem
ipfum ab inferis excitdre: Cum
Pldtonem,Theopbrdflum,PlutArchum,qui
Ividentur interdum a nobis intelligi nolle ,/fcipis explicdndos: facis l/t
qu de indufirid obfcurius effe locuti Itidebdntur, pldnifime, atque dpertifime dixiffe Yidedntur: Cum Homerum, Sophoclem, Euripidem, Pmdarum, Ariftophdnem>&
ceteros po'tcts interpretdris-.totam cetdtem inpotislegendis confumfiffeexiflimdrisx Cum HeYodotum,Thucydidem,
Polybium, & alios hijloricos traBiii :fdcis, "Vt uullos prter ea fcriptores per
omnem l/itam peruolutdjj l/idearis'. Cum
Demoflhenem,Aefchinem,Lyfiam cetera s Gvacos rhetores inmanws fumu:^Athenienfishominis
iifdem
temporibm ndti,& in eddem Repub.~\erfdtifpeciem prbes: Cum M.Tullijfiue orationeSyfue libros philofophicos, fiue epifloldm l/olumind in manibus hdbes: eosjqui te dudiunt in eam opinione adducis^t M. Tullij animdm in corpus tuum immigrdjjputent
: itd omneis illius admirdbilis,<&*
pme dicdm,diuinifcriptoris
locos ^ 7 implidtos explic<<4 & obfcuros Mu*
flras &
cormptos ~\cl feriptura l>eteris l/efligidfecutus, l>el conieflum
dub~lu<$Yeflituk,dtque emendtts. idem depotis Ldtinis liquida confrmdre
poffum. Quid diedm de tua incredibili memorid? qm tata efl, VF nihil
qudm legeris,quod non tibi in animopenitus infderit.quidde fudto ac diligentidtyux tdntdfunt,~)/t,fi ingenio effes tdrdifimo,qui contra acumine,
& folertid 1/incis omneis, tantos te in omni difeiplindrum gnre progrejjus feciffe,feu potins omneis fckntU, doSlrinxque numros expleuijp
minus debeat ejfe mirdndu. Sedfinefdridm nequis cuifis
ignotits:(qudnqudm quis eorum, qui litteras ~\elfummis digttis dttigerut,te ignorat?)l/e~
runtamen defnam, ne cui "Videdr initio tuas laudes nac epifloldpr&dicdr
'\>oluiff (cum long dlid mens, longe dliud confdium meumfuerit)
neque
id prflare,dut confqui potuiffexquis enim pofit? Nam^ne ego h^efingere
dffentdndi caufd ~yidear,non yereor,cum <& ij,qui tua feriptd
legerunt,&
j,qui te aliqudndo audiuerunt,de te f riant, (pfentiant
iis,
quxquifquam
eorum,qui hoie 1/iuut, dicedo confqui pofit, nedum ego,multo & maiora,& ampliord. Hune igitur librum pulcherrimarum ("VRfis) difputdtionum penumjibi iam promiffum,dcdefponfum
^elMtro dono^eloptima
fdeperfbluo. Vdle.LutetiPdrifiorum^dnno
C R A 1 3 L X I I
i.pridie
Kaknd.Nouemb.
}

T. L V C R E T I I CARI
D E

R E R V M
L I B E R

75

N A T V R A ,
CiJ I N T . V S .

Vis potis efidignumpollentipeBorecarmen

Conderepro rerum maiefiate,bifque repertis*
Quijevalet verbis tantu,qukfingere laudes
Pro meritis eiuspofiit,qui talia nobis
Petlorepartafuo,qufitaque prmia liquit? ^
* *Hemo(yt opinor.) erit mortait corpore cret
Namfi, vt ipfapetit maiefiascognita rerum,
Dicendum'ft : deusilefiuit,deusinclut e TAemmi,
Quiprinceps vittrationem inunit eam,qua
<Nunc appeUaturfapientia-.quque per artem
FluBibus e tantis vitamjantifque tenebris,
In tam tranquillo,& tam clara luce locauit.
Confier enim diuina aliorum antiqua reperta.
banque CeTesferturfrugesJJibrque liquoris
Vitigeni lai icem mortalibus inflituijfe:
Cum tamen bis pojjetfine rebus rita manere:
Vt famdfl aliquas etiam nuncviuere genteis.
At ben nonpoteratfine puropeBore viui.
Quo magis hic meritb nobis deus efifie videtur:
Ex quo nunc etiam per magnas didita genteis
Dulciapermulcent animosjblatia vit.
Herculis antiftare autemJifaBaputabis:.
Lonqius k veramulto ratione ferre.
Quid'Nemeus enim nobis nuncmagnusmatus
^
Ille leonis obejfeit 0* borrens ArcadiusJus?
/ZT^^^
Denique quidet t&urus-JLtmdquepeflis
// &
Hydra venenatispojfiet vallata colubrh ? <
Qui$e tripeBoratergemini vis Geryona?
1

T.

L Y C R E T I

C A R I

Et piomedis equi Cirantes naribus ignem,

Tbracen^iftomdfjue phgcvs,atque Ifmar'a propter
Tdntopere officerent nobh^yncis^ timenda
Vnguibus Arcddia volucres Stympbdlacolentes*
Aurekque Hefyeridum fru ansfulgentia mdU
Asfer,acrba tuemjmmani corporeferpens,
A rborls amplexusftirpemf quiddenique obejjet
Pr"opter Atlantaum littus, pcldgqueJettera,
Que neque nojler adit quifquawjiec "Barbarus audet*
Cetera dgnre boc <jua funt portenta peremta, Si non vitlaforent\quid tandem viua nocerent*
Nil,vt opinor. ita adfatiatem terra fer arum
Nunc etiam
trepido terrore reptetaft
Per nemora ac montek magnos,filudfque profundas:
Qua loca yitandiplrunque eft noftrd potefta.
*
AtnifipurgatumftpeBus,quaprlia nobh,
f*''*-f^l
Atquepericula tune ingrath infinuandum? ~
\
Ouanta confeindunt bominemeuppedinh dire?
Sollicitum cura? qudntiq^perwde timors^
Quid!ve fiperbia,ffuniti,acpetulanta,qudntcL
Efficiunt cladeis? quidluxus\defidijque*
>t

Jcatit,o*

P R O R E R V M M A I E S T A T E , "H i's'Qjr R E P E R T I S?} CU1T1 in

libris manu fcripn's partim ita feriptum reperiiTem, maieftate hifqwnpertis,
partim uavnaiefiateatquerepertis, ego illo potius modo excudendum curaui, non repugnaturus fquis altcro modo:maiefiate atque repertis\x.pot\M.
Q J i s F I N G E R E L A v D E s] de habent libri manu feripti. nonnulli
vulgafundere. M O R T . G O R P . C R E T V S ] cretus, id eft, creatus. hune
locum grauiter,atqueacriterexagita ti.acT:anc.lib.3.defalfa (pina.,N A-M
s I , v T i P s A ] nam fi^dactylus eft,nqe i vocalis eFicfituf : quod fxpe
alis fieri admonuimuS.fe mf.odMbjerrarufa-^m inwbifan&auetur
am
&c. D E Y S i L L E F y. r"^] libri manufef. habnt, ^Hmipfi fuit, v R
C E P S ] primus.uc \ib.i. Quodpatrio princes donarat nommeiegem. Nonnulli
vel ex hoc l o c o colligunr, non ftgnificari Epicurum, fed aliurri antiquore,
fiuc P y t h a g o r a m , fiue S o c t a t e m / m e vnuoilfqem fepreityfticipfum
Thaletem.Firmianus H|>.^ d^ faJf^ fapieptia
^i^^dea^paret^qak)
aut Pythagoram Uuare^qmfeprimm^yt dixi) "pbihjophum nomittamr. aut Mit*
l

funt

DE

RERVM

N A T

I I B. i V.

ftumThaletem,quidererunatur'aprimustfaditurdijftutajfe. N v N c P P E U .
s A P I E N T i A . ] fie Ennius
lib.7.exFefto;Kecquifquamfopbiam fapientia
quxperhibetur, Infumnis viditpritt qumfam dtfcere capit. Sic enim primum
verfum emendaui.in fccundo autem verfu/w idem valet,quod e a m . S e d
quod ad huius loci fententiam attinet, eam maxime illuftrant quae loquitur Torquatus apud M . Tull.lib.i. de fnib. his verbis. Nam cumignorattone
rerum bonarum & malarum maxime bominum vitd vexetur ob eumque emrem o*
voluptatibus maximis fopepriuentur,&prauij?imtsanimi dolmbus torque'antur
fapientiaeft ahibenda,qu & terroribus, cnpiditatibfquedetraBis <? omnium
fafarum opinienum temeritatederepta certifiimamfe nobis ducemprbeat adVoluptatem.Sapientia enim eft vna qu mflitiam pellat ex animis, que nos exhorrfcer
metu nonfinat'.qua prceptrice in tra'nquillitate viuipot eft,omnium cpiditatUm ardore reftinBo. I N T A M T R A N Q_V 1 1 L o , E T T , c t i L V G L o C . ]
vide vt paria paribus reddiderit: fluctibus in tranquillo, tenebris in lucc
vitam Iocauit.Errantaurem,qui legendum cenfenr, In tam trariquilla,quz(i
cohxrere debeat cum voce luce.dc enim dicimus, efle in trahquillo, & rferri in tranquillum. Lucill. Quodquete in tranquillum exfouistransfert tempeftatibus.Ex N o n i o in nominc fouus. N A N QJT E C E R E S ] C u m multa de
Ccrere tradita fint veteribus , h o c vn'um non videtur h o c l o c pra?rerrbittendum,quod feriptum reliquitDiodor. Siculuslib.f. OVK
$$im&y

X/THV
nos

TV$ TZWTHS

v)v&rohh

rSt Ht TXVcriSpu-rat

<N$ (77T,7y n&TipytiTidi/ ami WJ

luiytmecf.

e^fT^t IJijbt^

Pe/Y$

ro unt H<myoT0,
K

Twyhfjifjuz.-WYtot<w TtsiTggv hit%yimgjt %v&\ (xt't^a.-, i)

7? cpi*

J^T' ois

TV HY , ^ 7 H&KZS $y

w ^ K o u d eft non eft autem prartercundum huius Deat (Cereris) i m m e n fum in homines beneficium.Nam prter qum quod frumentum nunir,
etiam eius fubigendi rationem docuir, & legcs" ddit, quibus iuftiriam c o lre didicerunt. Atque ob hanc caufara dicunt eam legiferarri efle n o m i natam.Pis autem benefciis nullum maius reperiri poteft. N a m Se viucnd i , & b e n viuendi rationem continent. Virgil./Eneid. 4 . maBantleBxsde
morebidenteitLgifr Cereri^beebque^atriqueLyo.lzmWbA. G e o r g . "Prima Ceres ferro mortalcis vertereterram Inftituitcum iam glandeis Dodona negaret.
EtOrpheus.r (mm? muinev, A^#f'T*8WljTtt$6;id eft Tellus omniparens larg'mix dimtiamm jhna Ceres. L I B E ' R Q J E LIQ_y V I T . L.]Iiquoris
vitigeni laticem:id eft vinum. Virg. lib. I.Gcorg. Liber & aima Ceres vefro
fi munere tellus Cbaoniam pinguiglandem mutauit artfta: VocuUque inuentis ^dcheloia mifcuii v/j .deBaccho cm mulra Diodorus.Sic.lib.I.tm ibidem cun.
derri'O frin fuifl narrar: multa fimilirer & lib. 2 . 5 . 4 . V T F A M A E S T
L I Q^y A S] lege Diodorum Siculumlib.$.deiispopulis,quioram finus
Arabicij&troglodyticam regionem , & y t h i o p i a m Auftralem , a c meridionalm incolnt : quorum alij pifeibus, alij teftudihibus,alij radicibus,
alij frondibus;& fcminibus,& fructibus a r b o r u m , & gratnine,alij locuftis
vefcuntur.tfdquevium,autnaturamfrugumnouerunr.
A I *B E N E N O N
P O T . s 1 N E P . ] quia incerm eft nifi vas,quodcunque infitnda acefeit, vt aie
Horatius noftcr.C idemyaleat^inciaiOpofejfor^portettStcomportatis rbus ber

BBb

378

Tl

LY.CR E T J / I /
R _
* gfM* y/i. D I D I T A ] difperfa.' A H I I ? T A R E ] ante/re,~ an r e c e l e ;
E R ILE]
ficduollbrimanufcriprij&ita'Mu^
c^y i N E M E A E v s] perfequitur aliquot Herculis l^bores : quorum
primus fuir L o NemeaeuS.magnitudine inuiirata neque ferro, neque a r e ,
neque faxo vulnerabilis,fedfola-vi manuum vioiabilis. Leonis aurem hiatus sfe^e$e<r7Jk :id eft L o . E T H O R R E N S A R C A D I V S s v s j a p e r
Erimanthius: qui terrus labor fuit, non enim ordinem feruaj Lucretius.
C R E T A E
TAYRVs]quem,Pafiphaadamauir,exquonaruseftMinotaurus.hicfuitfeptimus. L E R N . P . H Y D R AJcuiuscrantceruicescentu,,
totidmque fcrpcntium capira, quorum v n o abfciflb, duo renafcebantur..
c^v I ' D V E T R I P . T E R G . ] Geryo,feu Geryones Chryfaoris Iberiae rgis iiiius, tergcminus.V ter amplus,& rriceps,& tricorpor ideo po'tis di
d u s , quia trs frres eranr, viribus corporis prxftanres. Virgil. lib. 8. Tergemini uete Geryonis ,jfrolrifquefiperbus. Horar. o d . 14. lib. 1. Qui ter amplim
Geryontn,Titynquetrijli Compefchvnda.de h o c l e g e Paufani. Attic. & Eliac.
Se D i o d . Sicul. lib. 4 . fuit autem hic decimus labor. E T D I O M E D I S .
aK>
!
E QjT 1] hic fuit octauus. Diomedis fiue equi, /lue equae x &
^x0*
Sk TJ >e/77/7tt,&c. (inquit Diodor. Sic.) id eft rea prarfepia h.ibebanc
propterimmanitatem,ac feritarm,catems ferreis propter roboris prxft-,
tiam vJflciebantur: alebantur autem non hordep aut aucna.aut alio cibo
terra n a t o , fed orpotibus humanis raembratim difcerptis,acdilaccratis.
V i r g i l . l i b . 10.NoDiomediseqms noncurrumternis jcbilis? I H R A C E N ,
B I S T O N . ] e r a t e n i m D i o m e d c s Thrax.feuThrex. B I S T O N r A ' S OY E ]
Thracias Biftonia vrbe,.vel ftagno Biftonc.ex quo Biftonides.Horat.
o d . 19. lib. z^Bifionidum[mefraude aines,, A R C A D . V O L V C . S T I M P H .
c o t . ] hic fuit quinrs. Stymphalus vrbis, Se montis nomen in Arcadia,
SeStymphalis palus;vnde; Stymphalides aues, qua: magnitudine gruibus
pares tant (vttraditPaufan. Arcad.) figura ibibus fimiles, roftra habebat
ita folida Se dura,vc arma pntraient, fuberi aurem foli cedebant. S t y m phalia monftra appllat Catul. carm. ad Manlium. Tempore quo certa Stym
phaliamonjirafagittaPerculit imperiodeteriorisheri.cas aueis fgittis fuis confixit Hercules,vt dclarant verfus Catulli,& tradit Paufan. Arcad. Sed D i o dorus Sicuus feribit lib. 4 . cum conftruo arneo crepitaculo, Se ingenti
perid fonitaexcitatoillas abegifle. A V R E A ' C L V E H E S P E R I D V M ]
Duodecimus hic fuitHerculi labor iniuncTrusab E u r y f t h c o , v t e x h o r t i s
Hefpetidum mata aurea, feu oucs aureas afportaret. (nam A r a p u d Gra:cos vtrunque fignificar.) quorum euftos erat.draco peruigil.de hoc autera
d r a c o n c , & de Hefpcrtdibuslege JDiodarum Sic.lib.4. V i r g . / n . 4.^0Jlwtafactrdosjiefperidum temphcuflos,epuUfque duconiQua dabat,&facros fer
uabatin arborenmos. A G E R B A T V E N S , ] accrboafpeu.accrb inrus.
imitarus eft VirgiLGeorg.3.yL$eracerbafonans. S T I R P E M Jtruncum.
VirgiL/En.iz.lentqueinfirpemoratus. P R O P T E R
A T L A N T A E V M
L L T T v S ] um in omnibus libri&maqufcriptis,quosquidem viderim,Vaticano,Thet*Farn. Bcrtin. Mernm. fcriptum reperifiem fropterjltuneum
Uttusjn vulgatis autera Q>ccmpropter &j,dque hac feriptura: difsimilitur
5

DE

RERVM

N A T . 1 1B.

V.
,<

D I N C AD A d r .

Turnebum r&tuli(TemiconieciHllc valdciv^'X ' cgendtty

Tropter Atlantxum littus i (quemadmodum cxcudendum curaui, leuj iramu
tatione facta feriptura; veteris, nempe^rhutatoi. INL.Sc ex e. vocali fac^a
diphthongo a;. & addito r. qua; emendatio M I N I M E violenta eft. p. E iXG E'OJF
s E v E R A ] fie habent libri quinque manuferipti. ^tx pelagefeuejvfautemjintelligcnon nauigabilia,& qua; non pra*bent fe nauigtibusplacata,aut facilia.fed infefta,& inimica. pelage autem Grascur^ eft", yi*-&y*,vt
(ifi.hu mele.fic lib. 6.TAT pelage multa & Ltfubflrata videms. N A M* A D~ s* A ^
T I A T E M ] nam etiam hodie ad fatietatem,> w'esr. id e f t v a l d e r e pleta eft terra ferarum. S c A T I T]ficlegendum,& ita habent libri manufcripri,non fatet.Cicinx.,LargtfluHmfintemfedtere^ atque erumpereflumen. fie
apud hucfuIgit,feruit Sic. Q _ V A E P R O E L I A N O B I S , A Y Q J E P E R .
T V N C I N G R . i N s i N v A N D y M] id eft qua; tune preplia inire, qua;'q;
pericula adir nos oportet vel inmtos infinuandum: fubintellgc eft : id eft
infinuare,& fubire nos opotet.invratiis: id eft velimus, nolimus. fie fupr
lib. 3 . extr. at,quod fcdtcet (vtfit) Ejfugere baudpotis efl jngratiis ba'RETYO' angit.
C u m in libris omnibus legeretur : XATQUEpericulafunt ingr. &c. e g o , ^ttque
pericula tune, repofui: qua; fcriprizra fine controuerfia recta eft. c v P p E D 1 N 1 s] id eft cupiditatis.idem lib.6. princip. Et finemftatuit cuppedinis dtquetimoris. & fup. lib. ^.Tam magis ardefeit dlacuppedine pe&usiSc hem fiepe.
Cupiditates (inquit M . T u l l . deFinib.) funt infatiabiles , qua non modo fingulot
hommes fed vniuerfas familtas euertunts totam etiam labefaBant ptpe remp. Ex eu*
piditatib. edia dtfidia difordia fedittones bella nafeuntur. Ibidem fub perfona
Torquati dicitEpicurum tria gnera cupiditatum pofuifle: vnumearum,
qua; eflent & naturales,& necciTria:.alrerurn carum.qua: narurales eflent,
nec tamen neceflariar; tertium earum,qua; nec naturales erfent, neenecef*
faria-J&c.

.
,
t

DE

IGITUR

EXPULERIT

H U N E

CUNBD

AHBU

EGO

' DE

FUBEGERIT,EX

NUMRO

DECEBIT

D I U U M

MULTA^DC

DIUIS

DARE

RERUM

INGREFUS

FINTJN

D I B A

NATURAM

' N E C

VALIDAS

Q U O

GNRE

* N T M

POFFE

U'1

IN

primum

D I B I S .

RATIONES

DUR

ARE

VALEANT

PRIMIS

INCOIUMH

F T

IPJTS

FUERIT:

QUOIQUE

QUAM

EFFE?

PANDERE

VEFTGIAFIUM

EO

DIGNARIER

DIUINITUS

PERFEQUOR.-ACDOCEODIBIS^QUO

FDERE

ANIMOQUE

ARMISMONNE

PR/RTIM

OMNE

CUMS

QUI

B O M I N E M

I M M O R T

TQUE

D I B I S J I O N

C U M B E N E

<.

CRT

NEETFFUM:

v*

REFCINDERELEGES:

A N I M I

CONFIER

NATURA

E CORPORE

M A G N U M

DUR

RTPERTFT

CRETA:.

AREPER

A ' U U M :

BBb

380

T,

L V C R E T I I

C A R I

edfwtulacrafokre'mfomnisfaUe
Cernere cum videmur eum, que
Qupdfiperefl,nuncm bue rationis detulit o
J.J . Vt tn'tbi mortali confifiere corpore
j?^
Natiumquefimul ratio reddunda
Et quibus ille modis congreffus mat
V
Fundartterram^dum,mare,fidera
Lnaq^globumitum qua tellure dn
Extiterint: O" qua nuofint tempore n
Quove modo genus bumanum va
peritinterfevefcipernominare
Et quibus ille modis dium metus in
PeBora, terrarum qui in orbifanBat
Fana,lacus,lucos,ara$,fimuldcra
Pratereafoliscurfsjunaquemeat
Expediam,qua vifleBat natura gub
Neforte bic inter calum,tertdmque
Libraffontefua curfus luflrarepere
Morigera adfruges augendas,atq
Nve aliqua dium volui rationepu
caTT^ b tc'ejd'N&m* bene qui didicere de
Si tamen interea mirantur,qua ratio
Quaquegenipofiint,prafir(im ref?u
Quafupra caput atberiis cernuntu
7{urfus inantiquas referun-turrejlig
Et dominos acreis adfcifcuniyOm
Quos miferi credunt,ignar quid qu
Quid nequ eat,finitapetefias dey
Qudnamfit ratione,atqm alt\ mmin
i

HotitAi.i.cpi&.lfytqMfttatt
portent*
ni*
o T 1 s N O N A R M 1 s] id eft verbis & rarionibus, n ferro,neque telis,,
neq; corporis
H V ' N C T H O M I N E M ] facPyrha^orV
f i u e T h a l e t e m vt vidcFjxmianusk i M H o R>T A U B=y' D E O I.V- 1 sjfc.
SVBEGER.IT]

viribus,vtHercufes
>

DE

RERVM

NTV

L I B . V,

g>

reftitui,vfum & confuetudinem Latini fetroonis fecutus. fie enim l o q i f l .

tur Latini: j m o de diuis>diBa,feuverba de Dtis. P A N D E R E
lib. i. & rerum naturamexpandere diBis. c v i v s E G O I N G R E S S V S
v E s T . ] hic verfus pertinet ad verfum abhinc decimum , cuius principi*
eft, Quodfuperefi>nunc me hue ratianis,
Et videtur eSb
hyperbaton fcilicet.ficenim videbatur loqui debuifle.Cuius me ingrefs
vcftigia,dum perfequor & c . nunc quod fupereft hue rationis ordo detulir,
ac prouexit, vt ratio mihi reddenda fit mundum effe & natiuum,& mortaD

Q.V O G E N E R E

IN

e&xaKuQov

c j r r .

lem.

P R I M I S , & C . ] lib. 3.

N E C

P O SSE

1N-

o L.]fic l i b . 3 . No mode non omne incolumh durareper uum,Sedminimiquod'

vis nequeat confiftere tcmpuslego autem incolumis,vt fie hic o r d o . & reperra
eft non poffeincolumis magnum durareper aruum, Sed'fimulacrain fomnis
metemfatlerefolererepertaJnt &c. C E R N E R E V T I V I D E A M V R ]
in codice Vatic.fcriptum reperiflem,C'f vt videamur, ego Cernere vtt repofui. c i V O D S V P E R E S T , N V N C M E H V C R A T . ] N u n c inftituit
docere mundum efle n a t u m , & interit'urum. Pendct autem ad hune verfum fententia vfque ab {Wo^Cums ego ingrefus veftigia^&c. qui fortafle ita l e .
gendus eft: Cuiusme ingreffum veftigia, dum rationes, &c. qua: feriptura fi cui
placebit, fie erir hic verfus Icgcndus : Quodfuperefl nunc huc,&c. detra&o
pronomine rn^quod non reperitur jn plerifque libris. C O N G R E S S V S
M A T E R I A I ] concilium primorum corporum,cotus, & ctus primrdioram. c O E P R I T I N T E R S E V E s c i ] fie reftitui. parti m fecutus fidem codicum manufeript. partim N o n i j Marcelli teftimonio addutus,qui fie legit hune verfum,& interpretatur vefci, vti. Vefci ( inquit illc)
etiam ftgnificat vti. V i r g . /Eneid.i. Quem fi fata virum Jeruant, fi vefeitur aura
lAetberia.Lucrct. [uj.Qu6vemodo t$cJ?AC\i\iius.fagimus qui arte hac vefeimur,
idem arm.iudicio. Qui viget vefeamr armis, & percipiatprminm* T E R R A C

>

RVM

QJV 1 1 N o

RBi]inprouocabuloqui,ivocalisnonelidituri&cor-

ripituriquod non efle nouum faepc admonuimus. qui deorum metus ( i n quit) tueturdeor fana,lacus> lucos, aras,fimulacra:id cftfacit vt h o m i n e s
fana,& cetcra,quae fupr diximus,diisimmortalibus confecrent. N A T v R A G V B E R N A N s] fie infr paucis pft verfibus. Qttodprocultt nobis fie-,
Batfortuna gubernam : vel, vt aliis in libris Xz^xmjnatma gubernas. N E F O R
T E H A E c]fic habent libri manufcript.quinque. hac autem nempe folem,.
& l u n a m . N A M B E N E Q^y I D I D . D E O S s E c ] hic verfus, & nou
deinceps fubfequentes,itcrantur non longe principio libri fexti. s E c v R V M
A G E R E A E V V M ] fecur viucre.ex hoc illud Horatian fumtum
cil f a t y . . l i b . i . nanque deos didicifecurum agere auum.c f u p . l i b . i . & x.Omnis
enim perfeDiuum natura necejf'fl Immortah auofumma cum pace fruatur >&c.
Q y A E C t y E G E N 1 ] id eft gigni. Q J A N A M S I T R A T. I O N E ] hic.
verfus cum fuperiore iteratur l i b . i . & lib.tf.

Quoijuperejljie te inpromiftsplura moremur,,

rimipio,mdria M terw^dlmque tuere:
BBb

$L

T.

I V C R E T I I

C A R I

Horumnaturam triplicemjria corpora Memmi

Treisfyecies tamdifimilelsjria taliatexta,
Vna cites dabit exltw.multofqueper annos
^
Suflentata ruet moles & machina mundi.
Nec me animiftllit^udm res noua mirdque menti
/lecidat exitium cdijerrquefuturum:
Et qum difficile id mihiftperuincere dicjis:
Vtfit vbl infolitam rem adportes auribus an,
Nec tamen hanc pofiis oculorumfubdere yif
Nec lacre Indu manus vla qud munit afidei'
y/
Proximafert humanum m peBusjemplaque mentis.
Sed tamen effabor.diclis dabit ipfafidemres
For fitan^ grauiter terrarum motibus or bis
Omnia conquaffariin paruo tempore cernes:
Quodproculd nobisfleclatfortumagubernans:
3

Et ratio potiu^qtm resperfuadeMipfa,

Succidere borrtfonopojje omnia viciafragore.
N E T E i N P R o M i s s i s p. M.] quidam viri docti ccnfcnt dclendum pra?pofitionem,y. T v E R E]intuerc,afpice. H O R V M N A T V R A M , & C ] fie neceflari legendum. nam in vulgatis Iegitur Quorum natu" um,&c. T R E I S s p E C I E s , & c ] hune verfum profert Nonius in v o c e
textus. V N A D I E S D A B I T ] Idemlib.z.cxtr. Sicigiturmagniquoquecircu
mania mundi Expugnata dabunt Ubem ,putreif que ruinas. Idem infr eod.lib.
J[t non multa uirm fubJignif millia dua Vna dies dabat exitio, erc. hoc a?mulatus eft Guidius his verfib. Carmina fublimis tunefunt moritura Lucreti,Exitio
terras cum dabit yna dies. Negat autem hoc Ariftotelcs i.lib.de ca?lo: negat
& Plato in Tima?o.fed hocintereftinrerPlatonem,& Ariftotclem, quod
Plato mundum Deocreatum ctfeaitjnteriturum negat.non qudfua na
tura non ft morralis, fed quod n fr confenraneum bonitati opificis D c i ,
quod opustanto conflio.tantaqucfapientia fabricatus fir,id opus autdif
foluere,aut aliqua vi diflblui fnere. Ariftoreles autem quicquid natum ft,.,
vult etiam interirepofTe,atque adeo interiturum.Ca?lum autem neque natum efle,neque vnquam interiturum. N E C M E A N I M I F A L L I T ] g e nus loquendi vfitat Latinis,8c maxime po'cis, vt alibi notauimus. o c v .ORVM
S V B D E R E V I S V ] oculis fubiiccre. vifu, id eft vifui. i N D V
M A N v s] in manus. indu prxpoftio antiqua, qua? valet /:iacre autem in
manus,id eft manibus contredrandam dare. o__y A ] per quana partem,
nempe per fenfum tangendi,& fenfum videndi. T E M P L A ' Q ^ V E M E N v

DE

H E R V M
N A T , U B , V.
3S3
Tis]mrcm. D I C T I S D A B i T I P S A F I D - E M ' R B S O R I I T A N ]
id eft forfn rsip{a,nempc mundi intrims, fidem cdliabit meis verbis,
te v i u o , & videntetcum omnem huncmundum conquan ri,& concidere,
Se diflblui cernes,rum mihi credes. I B C T A T ] auerrat. F o R T v N A
G V B E R N A N S ] nonnulli libri habent natura, guernans. S V C C I D E R E ]
fubter caderc.
r

Qua prius aggrediar qukm de refunderefat a

SancliuSjO* multo certa ratione magis,qudm,
Pythia qua tripode Pbbi,laur6queprofatur:
Multa tibi expediam dotlis folatia diclis:
2{eHigione refrenatus neforrcaris
Terras,<&* folem,& clumjmaYeflderaJlunam
Corpore diuino debereterna manere:
Propteredqueputes ritu par ejjegigantum,
Pendereeospnasimmaniprofeiereomne'tSy
Qui rationefua difiurbent mnia mundi,
Prclarumque retint cli rejlinguere folem,
Immortaliamortalifermone notantes.
Quprocul vfqueade diuino ab numinediflent,
Inq^ dem numro qufint indigna videri,
Notitiam potiusprbere vt poffeputentur,
Quiafitvttalt motufenjuque remotum.
Quippe etenim non efl,cum quouis corpore vt ejfe
Poffe animi natura putetur,confilimque.
Sicutintberenon arbor,non/equorefaljo- ,
*Nubes effequeunt,neque pi/ces viuere in amis:
Neccruorin lignis,necfaxis fuccus ineflfle.
Certum^acdiffofitum eft,ybi quicquid crejcat,0* infit:
Sic animi natura ncquitfine corpore oriri
Sola,neque d neruis,o* fanguine longiter effe.
Hocfipofifet enimimult prius ipfa animi vis
In capite,aut bumer\s,aut imis calcibuseffe
Poffet,& innafeiquauis in partefoleret:
r
-Tandem in eodem bomine^tq^ in eodem vaj maneret.

^
/

^84

T.

L V C R E T I I

C A R I

Quod quoniam nofiro quoqueconflat corpore certum,

Visfiofitumque videtur,vbi ejfe, O* crefcerepofiit
Seorfumantma,atque animusitanto magis inficiandum,
Totum pojfe extra cerpusfbrmdmque animalem
Putribus inglebis terrarum,autfolis in igni,
Aut in aqua durare^aut altis tberis oris.
Haud igitur confiant diuinoprdditafenfu,
Quandoquidem nequeunt vitaliter'ejfe animata.
*

S A N C T I V S , E T M v L T o , & c ] hc verfus,& qui proxim fequitur,

iam fupr pofitus cxtat lib. i. R E L L I G O N E R E F R E N . ] fuperflitionc,c inani deori metu tepreffiis. M E A R E ] moaeri,labi. P R O P T E R E A ' Q _ V E P V T E S , & C ] id efl; & idcirc puces quum efle eos omneis dare pnas,pro fua impictate, vt Gygantes, qui fuis rarionibus mundum i n tcrirurura efle probare conantur. I M M O R T A L I A ] cadum, folcra, lun a m , & c e t . Q J A E P R O C V L Y S Q V E A D E O ] hacc nunc dicuntur ex
perfona Lucretij. Q J T I P P E E T E N I M N O N E s T ] id efl: no enim fieri potefl,vt animus,& confilium cum quouis corpore fit. fie lib. 5. Denique
in xtbene non atboi, nonaquorein alio Kubes ejfequeunt, &c. ibi enim duodecim
verfus & a m p l i u s , huius loci, ia pofti funt. N O N A E Q ^ O R E S A L S O ]
lib. 5. eo,qu indicaui, loco lcgitut : non quorein alto, V B I O V 1 C Q J V I D
c R E s c A T ] id efl vbi quicq$ crefear, C O N S T A T C O R P O R E C E R T v M] confit ccrtumjid efl certum cfl.

v?,f
*/ff'*j7'
f,**- bfdJt^^

sf-

, ,V
f

Illud item non eft,vtpops crederefedes

Demfancla* in mundi partibus vllis.
"Tenuis enim natura Demjongqueremota*
Senfbus noflris animi vix mente videtur.
Qu* quoniam manuum tatlumfkffugit O* itfum:
Tacltle nil nobis quodfit,contingere dbet,
Tmgere enim non quit,quod tangi non licet ipfum.
Quare etiamfedes quoque noflrisfedtbus effe
Difiimiles debent,tenues de corpore eorum:
Qu tibipofierius largofermoneprobabo.
N O N E S T v ] n 5 potcfl fieri vt vt.'mo7rtt. s E D E s E S T E D - E V M ]
negat Lucretius vllam rodipartcm deorum fedem efle, c u m H b m e r u s &
pleriquephilofophi confentiant cadum deorum efTe domicilium. idem ri h t u r & vita communia (inquit Arifloteles) N a m manus ad cadum porrigimus,
y

>

DE

R E R YM

N A T

I I B

V.

385

gimus,atqueattollimuscvotafaciraus,acprecamur. T E N V I S
E N I M
N A T v R A ] fie argumentatur Lucretius. D c o r u m natura tenuifsima eft,
atque fenfib. noftris remotifsima. at quod eft huiufmodi, neque cjuicqu
tangere, quod nobis ft ta&ilc, neque nobis tangi p o t e f t . omnes autem
mundi partes fub fenfus noftros cadunt .ergonullar mundi partes deorum
fedescffepoflunt. o ^ y O D T . N O N L I C E T I P S . ] q u i d a m legendum
putant:quodtdnginnqumipjm. A N I M I V I X M E N T E v . ] v i x c o g i tatione,& intelligentia coprehenditur.
dnim* vigildt. c o
T I N G E R E D B E T ] contingere,id ft attingcre,tangerc.

CupMb.+.H&ew

Dicereporro bominum caufa voluiffe par are

Prclaram mundi naturam,pr opteredque
Id laudabile opus dium laudare decere,
Aeternmqueputare,atque immortaiefuturum,
Nec fas effe,t>em quodft ratione vetufta
Gentibus bumanisfundatum perpetuo <euo,
Sollicitarefuis vllum defdibus vnquam,
Necverbis vexare,& abimo euerterefummam:
Cetera dgnre hocadftngere,ty* addere Memmi,
Veftpereft.quidenim immortalibus,tque beatis
Gratia noftra queat largirier emolumenti,
Vt nojlra quicqum caufagerere aggredantur*.
Quidve nouipotuit tanto pft an quietos
lnlicere,vt cuperent vitam mutarepriorem}
Nam gaudere nouis rbus debere videtur,
Cui veteres obfuni:fed,cui nilaccidit *gri,
Tempo rein anteaBo cumpulcbrdegeret uumi
Quidpotuit nouitatk amorem accendere talif
An,credo,mtenebris vita,ac maroreiacebat,
Donecdiluxit rerum genitalis origof
Quidve malifucrat nobis non effecreatis
Natus enim dbet quicunqu eft,v elle manere
lnvita,donec retinebit blanda voluptas.
Qui nunquam ver vitguftauit amorem,
*Nec fuit in numero,quidobeft non effe creatumt
y

N-

38<T

T. l y c u T M c u i j

Exemplum^OVrpgnHndifnbm^Jpfh

omili)

Notifies bommum diu^yndeinfita primum" - H * /

vellentfacere vtfirent Animoque vidrent ?
Qupve
f/2 vnquam vis cognita principiorum
Qutdnam interfefepermutato ordinepo(]ent>
Si non ipfe dditJJrecimen natura creandof;
Nanque ita multa modis multisprimordia rerum
Exinfnito iam temporepercitaplagis
VonderibfquefuU confier uni concit a ferri,
Omnimodifque complique omniapertentare^
Qucunqueinter'fepofiintcongrejfecreare * '
Vt nonfit mirumfi intaleis diftoftturas
Deciderunt quoquef* in taleis vnre meatus,
Qualibus hxc rerumgenitur nuncfum ma nouando.
]

jQWi

D I C E R E p o. R R }negat mundum. hominum caufa efle a D e o cra*

tum.hos verfus profert Se Firmian. N E C F A S E S S E , D E V M Q^V O D ]
ordo Se fententia fcuVnec fas efle quenquam id quod ft ratione, Sccfilio
deorum,hominum caufa conditujn,d eft mundum, verbis Se argumentis
fuo l o c o moiiere, aut labefa&ar cpn.ari.-, S O L I I C I T A R E ] proprie.
Kamfollicitare (inquit Feftus) eftfolo ctare,ide% exfuo toco mouere. folum autem
quinfignificet locum qhitbitet^um\exfuks quoque di'cantur loco patrUfua pulfi>
E T A B I M O E V E R T E R E S V M M A M } fie quidem habet codex Vaticanus rVerumtamen ego .legendum cenCco euertere fundo hac ratione du<5hs,qud cum in quattuor lib.,manuferiptis, Se in omnibus imprefsis repererim euerterefumma, ia-Vno VntVLrtoeueMerefwnmam ; qua* fola feriptura videtur tolerabilis,Sc fpiofa;xiftkriem omia exempiaria ef orrupta,deprauara,ac detorta i feriptura rea,fundo, Si fummam effe emendatum ab eo qui facile viderit fumm effVnendofum. omnino euertere fumma
mihi non admodum probatur,quia ha^c tria verba follicitare, yexare,euertere
referantur ad illud quod eft fupr, nempe , q u o d ft deorum ratione vetufta
Gentibm bunums fundatum perfetuo uo. qupd nihireft aliud, qum mundus.
Iam fie fupr locutus eft lib. 3. non l o n g e a prrcipo', H/mcvexare pudoremjbunc vincula ameitia fytmpereyr ip fumma pietatem euerterefiundo\ vbi ta
men vulgo legitur euerterefuadet* neque tamen ignoro ira Latine dic pofle
euertere ab imo fimplicirer. fie enim Virgil. eftlocutus lib. 1 . & eximo yerti
Keptunia Troia. Qjf I D
T . ^ A T c^y E B , ] totius huius loci fententiamperfccjj tus e/;M^Tullius primo libro de nat, P e o . hjs
Verbis. Quid autem frat,qt$od conufifeeret Dtutjwridu'figntt & luminibus, tan*
quam dilts ornare\f^Teut
ipJeHpclwfafritaret'. anfevdelcet tempre infini*
v

EWvitM
l MOR

DE R E R V M N A T . L I B . V.
387
to in tenebris manquant in gurgufiia habitauerat. Vofl aute varietatene eutti dehBari
putamm quac^um & terras exornatas yidemm\Qu* ifia pot eft efie oblcBatio deo?
qu/cfi effet, non ea tandiu camepotuiffet. jin bxc>vt fer} clicitis, bominum caufa
deo conftituta funt ? [apitntumne ? pr opter paucosergo tanta efifaB rerum molitio.
anftultoru} at primm caufanonuit,curdeimprobisbenmereretur &^ Q_y 1 D
P O T V I T N O V I T A T I S
A M o R E M A c c E N D . ] fie reftitui trium librorummanufcriptorufidemfecutus. A N C R E D O I N T E N E B R I S }
an fcilicet deorum vita iacebat in renebris,&: majore, donec midus cratgs eit? an habitabant dij tanquamin gurguio?quod eftabfur\Jurn diclu.
0_y I ' D V E M A L I ] hune verfum,quifuerat alieno loco pofitus in fuum
locum reftitui. dbet enim legi poft verfum, Donec dduxit, ejrcet, Q_V I D
O B E S T N O N E S S E C R E A T V M?] in quibufdam libris legitur,o ejfe
creato} E X E M P L V M ] Tra&fnyfM. exemplum quod fequcrcntur, & ad
cuius fimilitudinem mundu crearent. vel exemplum: id eft'JV,ecA)ir. N o T I T I E S H O M I N V M J h f o i i . i p i i i d e a / 7 5 i < k t h u i u s lociha:c fententia
eft.Nihil creari,nihil fingi poteftfineideafeu fpcciefeu exe.mplo:necfine,
eius rei,qu creandaeft notifia,^ cognitione informata. A t vndc primm
diis immortalibus infita? funtidex rerum creandarum? vnde nacti funt i l larum notitias,per quas fcirnt,anirnoque cernrent, quidfacere inftituerent? Platonici refpodecntideas fl^e xtern*s ,& in mente diuinab infinito tempore vn cum deo infitas.' Q _ V 6 V M o D o E T V N Q J ' A ]
fie reftitui fectus codiecs Farn. 8i T h e t . Vatcanus utem habebatquam.mendos.
si N O N I P S A > E D I T ' S P E C I M E N
NA'.T.
c R E A N D o] primmjfecimen non fpeciem legendum eft.fpecimen enim
nunc dicir,opinor, quod fupr exemplum,id eft 7m&nyyA appellauit: fu
potius fpecimen pofuit pro*co'quodar^ilit,& fgnificat, qulis quque res
fit, pro indicio, & notarei.fic,enim diciraus, fpecimen innqcen.tieRutlium fuiue:fpecimen fua? virtutis aliquem, darc.:fenatum omni virio carere,
& ectetis ordinibus fpecimen eft deberc: dinde creando potius,vt habent
codices Florentini,qum creandi'.vt, fit hc totius huius loci fentcntiamull o alio m o d o principiorum yim &C poteftatem cognofci potuifle,quid illa
valercnt ordine & ficu,& ceteris mutatiSjnifi quia natura creando & gigndo fpecimen ddit : id eft oftendit qua? effet vis principiorum.' b^y A L 1 B V S H A E C G E N I T ' V . R ] idefigigriitut
' . v,,..^.
^
t

>

Qufi iam rem m iinorem primordia qujint,

Hoc tamen exipfisclnationibusauftM'u**

Confrmare^aliifcfue ex reuifeddere mdt{s\

Vrimipio quantmntditegipimpetm'tngem^'\\
y

.V

> - " '

,,\ \ i \

Nequaquam nobis iumitm ejjeparaiam * \

'Naturamrerum.-taritaftatprditaculpai^

<

, s

^ * ^ ^

/fuL</

, \ << .

Inde auiampartem m&ntesfiltiqtieferarum f v

CCc z

~Y

\ .

<

^ r

38S

T.

Pojfedfrejenent

rupes vaflque

E t

t e r r a r u m

a r u i

cauf

valido

lngemere:*

vis

projcinderearatris.

Cum
A u t

c i m u s
liquidas

i n t e r d u m

magno

exiflerein

Cur

florent:

a>theriusfol

imbre$ gelidque

pruina :

P r a t e r e a g e n u s borriferum

b-

labore
o m n i a

F l a b r d q u e ventorum, yiolento

d u r a s .

quafita

n i m i i s torretferuoribus

H u m a i t *

g l e b a s

a d o r t u s i

i a m p e r terrasfrondent^atque

A u t J u b i t i p r i m a n t

y i

bidenti '

Terraj^folumfubigentes

t a m e n

f a

confueta

nequeant

aufert.

Vertentes v o m e r e

Spontefua

a r d o r

bumanarefiflat

t e r r a m prefis

S i nonfcundas

as.

f e r u i d u s

t a m e m d n d t u r a

S e n t i b u s ob d u c a t ^ni
V i t a i

or

mortalibus

Quodfuperefl

E t

difiinet

duosporroprofparteis

Aftduufquegelicafhs

C A R I

paludes,

m a r e , q u o d l a t

Inde

I V C R E T 1 I

turbine

v e x a n t .

n a t u r a f e r a r u m ^

gentiinfeflum terrdque marique

y

alityOtque a u g e t l

c u r a n n i tempora

m s r b o s

yz^2 1*^4ppor

tant* q u a r e m o n

x * * f f m p o r r p u e r

tfouis

^RamtayYidus h

i m m a t u r a

proieclus a b

ex

Vagituque

aluo

matrs

l o c u m

Cui

t a n t u m

A t

varia*

in

o m n i

l u m i n i s or

crefcunt

a s

naturaprofudit:

l u g u b r i c o m p l t t

i n v i t a reflet

tranfire

p e c u d e s

q u u m %

m a l o r u m .

a r m e n t a

eis opu fuwjiec

^Neccrepitacula

vndis

u m i iacetjnfansfnd'tgus

V i t a l i a u x i l i o - . c m p r i m u m
*Nixibus

v a g a t u r l

eu

f i r j q u e :

iqua adbibenddft

Alm^nutricisbland4 atqutmfraBaloquelai
y

"Nec v a r i a s

vefls p r a

qurunt

V e n i q u e n o n a r m i s o p u s e f t j i o n

Queisfa
T e l l u s

t u t e n t u r q u a n d o
y

ipf p a r i t j i a t u r d q u e

e m p o r t
m n i b u s

c d k

AIS,

LARGE
d&DAUMUM* *

o m n i b u s o m n i a

IX

DE

RERVM

NAT.

IIB.

V;

jg

S i I A M R E ^ V M , & C . ] ideft quod fi concedam me ignorare,

fintprincipiarerum,&c. T A N T A S T A T ] ideft adeo mulrainfunt

QJVOD

qu
peccata,multque,QU3 reprehendi pofsinr, vel multa non r e d , neque ordine f a d a , in natura rerum , & in h o c mundo. Q J A N T V M ] n o n dixic
quantum terra*,fed quantum fimpliciter. non enim quicquid clum cornpledirur & tegit, terra eft, fed partim terra habitabilis, partim mare, partim fiuuij & Iacus,&paludes,partim filtia* & nemora, partim tetta propter
ardorem,autfrigusinhabitabilis. I M P E T V S I N G E N S ] c a H i i m p e t u m
dixit, cacliambitum celcrrimura, & volubilifsimum. fie M.TuII.Iib. i. de
nar. Deor.Cwm autem impetumcaliadmirabilicumcelaitatemtueri,vertique videamus cwftantifsmqueconfctentemvieifitudinesanniuerjrias, &cet. A v i D A M p A R T E M ] id eft magrumpartem,vaftam,&ingentem,quafiauid occupatam,per hypallage*>, fie pofuit Horat. od. 1 4 . Iib.2.pauimentum
pauimento fuperbi dominf. F E R V I D V S A R D o R ] fub
zonatorrida. A S S I D V V ' S Q _ V E G E I I c A s Y s] fub d u a b u s z o n i s e x tremis nimio frigore rigentibus, gelus autem etiam mafeulino gnre vfitat fuiffe veteribus teftatur Nonius Marc.profrtque harc verba ex Afranio. Quis tu es ventefo in loco oleatus intempefta nollu, fub diuo,aperto capitefdicem eamfindatgelus N I v i s H V M . R E S I S T A T]arando,fodiendo,farriendo,paftinando,colcndodenique,vtftatimdicet.
I N G E M E R I J C C
V i r g . G e o r g . lib.i. Deprejfo incipiat iam tu mihdtaurus aiatn Ingemere. P R O .
S C I N D E R E ] Idem Virgil. lib. 2 . Georg. Et validis terram profeinde iuucis.
s i N O N P A E c v N D A s,&c.]btc verfus cum duobus quifquuntur,iam
ante pofiti funt lib.i. E T T A M E N I N T E R D V M M A G N o , & c ] V i r g .
Uh.s.Geotg^ectamenJbaccumfint
homimmque^bomquelabores Verfandoterram expertijiibil impnbus anfer>&c. ihietruQuid tempeftates jCutumni, & ftdera dicam, &c. quas cum his Lucretianis conferre non parumiuuabit. A P P O R T A N T ] quidam legi voIunt,F7/>ora/,quod magis probarcm, fi quo
in codice feriptum reperiffem . fie quidem eft locutus infr c o d . Iib. ^iut
aliam quamuis cladem importarepericli. T V M P o R R O P V E R ] lege ad hue
locumPliniumlib.7.dcimbecillitatenatura:huraanae. V I T . A U A V X I L I o] fie habent omnes libri: malim tamen legi Vitaauxilh^t cenfet M u retus. V A G I T v'CXY E L O C V M ] fie P l i n . e o quem d i x i , l o c o .Hominem
tantum nudu & in nuda huma natals dieabikit ad vagitusftatim & ploratus, nuL
Ittmque tt animalm promus ad lacrymat, atque bas protinus vit a principe, c R E P 1 T A c v L A ] id eft crepundia.cum in quibufdam libris manuferipris feriptum reperiffem, "Hec trepitacalaeis opus e#,non dubitaui,quin ea feriptura >
r e d a & vera,N: crepitacul* eis oppt'fantycct deprauata. na quod in o m n i b .
libris vulgatis legitur,N<?c crepitaculis opus eft Sc ita in Bertin.n dubito quin
hxc feriptura fubdita fit ab co qm,Keccrepitacula eis opus ejl : ferri non poffe
animaduerteret, nec veram excogitarc poffet. I N F R A C T A ] f r a d a , &
decurtata. D A E D A L A ] artifcx,opifex lege qua: annotatafunt ad illum lo
cum lih.i.Dadala Tellus...
3

fuperbum,$TO

Principe quoniam terrai corpus, 0* humor,

CCc 5

390

T.

I V C R E T

C A R I

Aurarumque leues anim,calidique vapores,

Equibus bcrerum confifterefumma videtur:
Omnia natiuo, ac mortali corpore confiant:
Dbet tota eadem mundi naturaputari.
Quippe et enim quorumparteis,&* membra videmus
Corpore natiuo, O* mortalibus effefiguris:
Hc eademferme mortalia cernimm effe,
Et ntiuafimul, quapropter maxima mundi
Cum videam membraneparteis confumta regigni:
Scire licet,edi quoque idem, terrquefuiffe
Principiale aliquod tempus,cladmquefuturam.
lllud in bis rbus ne me arripuijfe rearis
Memmi,qudterram,atque ignem mortaliafumfi
Effe: neque bumorem dubitaui,aurdfque perire:
Atque eademgigni/urfufque augefeere dixi:
!

o N . ] oftendit mundi patteis interire : ex quo vulc

effici,mundum quoque ipfum interiturum. L E V S A N I M A E ] vend,
profre hune verfum Nonius. Sic Horar. od. 12. Iib. 4.lmpellunt animxlintea Tbuci*. D B E T T O T A E A D E M ] U C reftitui coniectura dudtus,c
in duobus libris manuferipe. repcri(bm,Debet omnia eadem.ommz enim faclum eft ex
autemomiffiam librario propteralterunu. quod antecedit. F V I S S E P R I N C I P I A L E A L I
O D T E M P V S , C L.]id eft
fuiffe tempus,quo c s l u m Se terra principium, Se origine habuerint, Se f o re cum intereant. Purant item Stoici fore aliquando,vt hic mundus ardore
defagrct: Se nos Chciftiani crediraus. I L L V D I N H I S R E B V S N E
M E w\ R R 1 p.] fie reftitui, non leui coniectura ductus. nam cum in duobus libr. manufcr.reperiffcm kzCcnpmm,ne arripuijfe rearis,fa.c\le adductus
fum,vtexiftimarem,?f,ptonomen cfomiffum librario feriptore p r o pter fmilitudinem particule, dcindeex<w/'^cfacl:um effe corripuijfe
ab aliquo f e m i d o & o , qui facile quid fendret verfum claudicarc: fed quid
fententia; deefIr,no videret. ne me arripuijfe rearis autem^d eft ne forte me
exiftimes per vim, Se temere, Se fine ratione afrumfffe,quafi abs te datum
&CGnceflum,id quodfumfij&pofui, npe parteis mundi interituras, & c .
P R I N C I P I

Q V

Principi pars terrai nonnulla perufia

Solibus adfiduis,multa pulfata pedum vi
Pufacris exhalt nebulam,nubeifquevolanteis,

DE

N A T ,

l ! B ,

V,

Quas validi toto diftergunt are venti.

Pars etiam gleb arum ad diluuiem reuocatur
lmbribus,0* ripas radentiaflumtna rodunt.
Prterea,propartefua quodamquealid auget, 2, vaJ
2{oditur:&* quoniam dubio proculejje videtur
Omniparens,eadem rerum communefepulcbrum:
Ergo terra tibi limatur,&* autla recrefcit.
Quod fuperefljoumore nouo mare,flum'ma,fbnteis
Semper abundare,o* Ltices manare perenneis,
Nilopuseft verbis,magn us decurfus aquarum
Vndique dclart:fedprimu m quicqui^acjua
Tollitur, infummdquefit,vt ml hum or awmdet, ^'/in+S* ^
Partim quod validi verrentes quora venti
Viminuunt^radufque retexens theriusfil:
Partim quodfubterper terras diditur omneis.
Percolatur enim virus,retroque remanat x?ffff
Materies bumoris,^* ad caput amnibus omnis
Conuenit.-indefuper terrasfluit agm'me dulci,
Qu viafecla Jemelliquido pde detulit vndas,
ad hune locum vfque fententia pendet : hinc
autem incipit probare id quod fumft, ne quis dicat eum pro fuo iurc, &C
quafi per vim rapui(Te,nonfumfiflc. E X H A L T N E B V L A M ] verbo
exhalt fubiunxit cafum accufandi,vt Virg\l.lib.2.Georg.qui videtur hune
locum imitatus e(Te. Qux tamen exhalt neMamfumofque W # a w . I d e m lib.
j.fxudmque exhalt opacaMephitin. Itcrum Lucret.infr.eodem lib. Exhal^ntcjuelacusnebulam,flutiqucperennes. etiam verbo exfpiradi, vt fup.hb.z.SW;guinis exj]?irans calidumdepeBoreflumen. & verbo efflandi, vtinfreod.lib.
atque fuo s effiauit languidus igneis. P A R S E T I A M G L E B . A D D U . ]
profert hune verfum Nonius in v o c e diluuies. P R O P T E R E A Q J / O D c v N QJR E.] PrartereafinquiOquicquid pro parte fua aliud auget , id rodixur.ahdj eft aliud,vt facpe alis.raendofe autem in vugatis legitur,rf/Z> per
/.fie infr.paullo poft.N^w quoddunque alias ex fe res auget aitque,Demwui dbet &c. R o D 1 T v R ] id eftjdiminuitur. tralatio : quod ftatim dicit limari,
alia tralatione. O M N I P A R E N S ] Virgil. lib. 6. ^neid. terrx emniparenns
ahmnum. E R G O T E R R A T I B I L I M A T V R ] e r g o terra minoitur,
ac deteritur.imarur autem legendum, non libatur.r
, venuftatis & c o n cinnitatis caufa pofltum,vt apud Horat. cpift.3. lib. 1. Qmd mihi Celfus agit}
P R I N C I P I O

P A R . s]

'5^1

T.

L V C R E T I I
C A R I
M A G N V S D E C V R S V S A ojf AR. V M vND.jidcftmagnaaquavndiqiie dccurrentcs. P R t M v M Q J - I C o j v I D ] primum quicque,vt faspc
alis.&quidem paucis p6ft verfibus: Ham primum qukquid flgoris dprit etj.
V E R R E N T E S
A E Q _ Y O R A v E N T i] fie infr. Hequicquam , quoniam
verrentes aquora vend Diminuunt, &c. & lib. i . Sunt igitur vend nimirum corpora caca Qua mare, qua terras, qua denique nubila cali Fermt, P E R C O L A T v R E N I M v i R v s, R E T R . ] fuit ha:c quorundara anciquorum philofophorum opinio,quam commmort Ariftot.lib.z. ^7?.Fluuios ex m a ri nafci, quemadmodum in idem relabuntur :quiaaqua falf percolatafit
d u l c i s , & a d bibendum vtilis.fic Arift.
y> yn-m mt,\uve}t mv^tov
\ fup.lib. z. Et quo miflaputes magis afpera lauibus ejfe Principiis, vnde eft Kepfuni
corpusacerbum,Eftratiofecernmdifeorfumquevidendi,&c.
E T AD C A P V T ]
. ad fonteis. iteratur autem hic verfus cum tribus deinceps fcqutibus lib.6.
A G M i N E D v L c i] Virgil.lib.i.,ncid.lenifluit agmine Tibris.Gc Ennius
lib. f. Quod per amcenam vrbem Unifluit agminefiumen. agmen pro atlu, & du*
##,inquit Macrob.Iib. 6. Saturn. Q J T A V I A S E C T A S E M E L] ita 1cuiter, & mobilitcr fluit hic verfus, v t Lucretius fluuium per alueum fuura
labcntem noftris oculis fubiiccrc vidcatur.tepetitur & Iib.6.
t

Ji$l<d(j3r

Ara nunc igitur dicam,quicorpore toto

lnnumerabiliterpriuas mutatur in horas. .
Semper enim quodeunquefluit de rebus,id omne
A'risin magnumferturmareiquinifi contra)
Corpora retribuatrebusjrecretqueflucnteps*.
Omnia iam refoluta forent,0* in ara ver fa.
^y^t^r-Jt^c^s
Haud igitur cejfatgigni de rebus,& in res
T(y^J?ef^^^ *%eccidere
adfidu,quoniamfluereomnia conslat.
^
Largus item liquidifins luminis tberiusfol
Inrigat afidu edum candore recenti,
Suppedittque nouo confejiim lumine lumen.
<Namprimum qukquidflgoris diferit eij,
Quocunqueacciditd licet hinc cognofeerepofts,
Quodfimulacprimum nubes fuccedere fit
Cpere& radios inter quafi rumpere lucis:
Extemploinferiorpars horum diSfterit omnis,
Ttrrdqueinumbratur,qunimbicunqueferuntur,
Vt nofeasfylendore nouo resfemper egere:
Etprimum iaclumflgoris quenqueprirci
u

Hecra-

DE

R E R V M

N A T .

I B.

V.

393

Nec ratione alia res pojfe infoie videri

Perpetub nifuppeitet lucis caput ipfum.
Quin etiamnoBurna tibi terreflria qufnt^
Lumina^pendenteslycbniyclaraquecorufcis
Fulguribus pinguesmulta caltgine ted,
Con/imili pv'oprant ratione,araore minijlro
Suppeditarenouum lumen^t rmr ignibus infiant:
Inftantjiecloca lux inter quajirupta relinquit:
Vfqueadeoproperanter ab omnibus ignibus eius
Exitium cleri tolrtur origineflamm.
Sic igitur,folem JunamJleUdfqueputandum
Ex alio\at que alio lucemiaBarefubortu:
Etprimum quicquid flammat perderefemper:
Inuiolabilia bc ne credasfortiyigere.
y

P R I V A S ] fingulas,vel proprias.fed fi fingulas inrerpretamut, videtur

legendum:prtuat mutatur in borat-.Cm proprias, fcrri poterit feriptura recepta,vrperorasproprias,intelligamusextremitate<ignis,aqu,&terr.ego
tamenpriuas mutatur m horas legi m a l o . fup h b . 4 . In multai igitur voces vox
vna repente Diffagitjn priuas quoniamfe diuidu aureis. R E C C I D E R E ] I I C leg e n d u m , & itahabenr codex Bertin.& cod.Memmianus.in vtrifquc Aldinis aurem Iegitur {ecidere,et vnicuin c.mendos. l\eccidere enim didlum,
vtrettulit,rcrTcrre,redducere,remmota,& fimil.apud Horat.&apud hune
eundem. Q_V O N I A M F L V E R E] fie fup.lib.4. Hecmora, nec requies inter
daturvllafluendi. L A R G V S I T E M L I
F O N S] infr.eod.lib.Nrfw/*cet hincfontemftiere atqueerumperefumen Ex
sv P
T A ' T Q J / E N o V O c o N F.] fie fup. Semper enim noua fe radiomm lumina
fundunt'.Primaque difpereunt, quafi in i^nem lana trabatur, &c. N A M P R I M v M Q ^ y i c c i . y i D F v L G . ] id efl primum quicque fulgoris ei difpcrit.
S V C C E D E R E
s o L i ] id efl fubire f o l e m , feu fuccedere fub folem. fie
enim loquitur Carfar lib.i. ipji confertifima aciejeieBo nofiro equitatu, phalange faBafubprimam noflram actemfuccefferunt. Idem lib. i . teJludweftBaportis
fucceduntjtturumfubruunt.Sc Virg.Georg. $.^4utteBoaJfuetus coluberfuccedere,&vmbra.Ietxi\b.^..atqueakofuccedere
caio. N I S V P P E D I T E r]nifi
fiippetat.abfolut accipiend. Q V I N E T A M N O C T V R N A
TIBI]
negar Arifloteles lib.z.^7t)p. fimile efle lumen folis.ceterfs luminibus, Se
flammis,que humido aur pingui aluntur,fi aluntur.nam ecteralumina ( inquit) continenter muttur,neque vnquam funt eadem.at folis lumen femper efl vnum & idem.qud fi verum effet folem humoribus ali: n folm
quotidic nouus fol orirctur, fed femper Se afsidu nouus effet : quod fal3

omnimundo,&C

DDd

P E

I-

35>4

T.

L V C R E T I I

C A R I

fum,arqucabfurdurneft. P E N D E N T E S X Y C H N i],Virg.lib.i.inid.
dpendent lychni Iqquembus aureis. F v L G V R I B V S ] id eft fulgoribus, v t
farpe alias, S V P P E D I T A R EJnuc ^-moZi fubminiftrare,pra?bere, CTet'T O L E R A T V R ] fuftentarur'.fic Cxfar dixit lib.i. domi nibil erat, qua
famem tolerarenta cod. Mcramiano tamen legitur celeratw, c ita in Floretinistomnino mendos. s v a o R T v] fie l e g c n d n m ^ W , v n o v o c a b u lo, verbo fuborior:quod eft in alrerius locum orior. E T P R I M V M
Q _ V i c q_y i D ] id eft,&primum quicque. F L A K U A i]cod.Memm,flamm a r u m . & ita Florent . e g o tamen nihil muto.
,

f^iU-

D e n i q u e non

lapides

q u o q u e v i n c i cernis

N o n

altos

turreis ruere, r

N o n

d e l u b r a Deumjimulacraquefieffa

N e c f i a n c l u m
Pojjetneque

n u m e n

N o n

v a l i d a s

infinit

O m n i a

'w~<

fi

A e t e r n i s

yyJ%

< i f y < ^

pertoleraffent
fiagore.

m e m o r a n i )

q u o d o m n e m
fie

recipi/que

s o r t a i t corpore

q u o d e u n q u e a l i a s ex

nulla f u i t

T e r r a r u m , &

repenti,

p e r e m t a :

otum

i f t t f r M r r t J N a m

. ,

altis?

t e r r a m : q u o d p r o c r t ex

O m n i a { q u o d q u i d a m

P r a t e r e a

v*>

circum,fiuprdque:

D e m i n u i dbet,recrait

p f a

auolfa

a t a t k p r i u a t a

t u e r e hoc

t^S^ ^cifo^ ]fc

j^i^

m o n t i b u s

v i d e m u s

a m p l e x u

dilapfia

vireisperfierre patique

t o r m e n t a

Continet

nitif

caf

o q u a t e m p o r e

D e n i q u e i a m

v i r u m

a u i

F i n i t n e q u e e n i m caderent
E x

fidera

fubitoquefeneficere

r u e r e auolfbsJilices

N e c

proceerefineis

n a t u r a

D e n i q u e n o n m o n i m e n t a

efixa?
fittifei*

fiait

aduerfius

Cederepropo'rr

putrfier

a b a u o ?

' N a t u r a

fiama

fi

res

g e n i t a l k

m u n d i

}
t

res^
origo

t o t i e s cecidere

a t e r n a f u e r e r

m o n i m e n t i s

auget,alitque

c u m recipit

calv.fiemprque

( ? * f

fe

confit.

? neque

vfiquam

infitaflorent}

u i t a t e m f u m m a ,

n e q u e p r i d e m

exordia

cepit.

recnf^
/

DE

RERVM

NAT.

LIB.

V.

Quare etiam qudam nunc artes expoliuntur:

Nunc etiam augefcunt:nunc addita nauigiisfunt
Multa.-mod organici melicospepererefbnores.
Denique natura bcrerum, ratioque repertafi
Nuper^O* bancprimus cum primis ipfrepertus
Nunc egofumjnpatries quipofiim vertere voces.
Quod fi fortefuijfe antebac eadem omniacredis:
Sedperiiffe bominum torrenti feclavapore:
Aut cecidiffe vrbeis mdgno vexamine mundi: ,
Aut ex imbribus adfiduis exiffe rapaceis
if
Per terras amnets,atque oppida cooperuiffe:
Tanto quippe magis vitlusfateare neceffe'fi,
Exitium quoque terraru mjliquefutur um.
Nam cum res tantis morbisjantifquepericlis
Tentarentur.ibi fitrifiior incubuiffet
Caufa,darent la cladem,magndfque ruinas:
Nec ratione alia mortales effe videmur
Jnter nosmifiqudmorbis grefimus ifdem
Atque illi^quos d vita natura remouit.
Prterea qucunque marient ternasiecejfe'ft 2-ff
Aut,quiafuntfoltdo cum corpore/esfuere iflus,
Necpenetrarepatifi quicquam,quod queat artlas
Viffociare mtus partets vt materia
Corporafuntquorum naturam oflendimus anth
A ut ide durare tatem poffeper omnem,
Plagarum quiafunt expertiaficut inane%
Quod manet intaBum,neque ab iBufungiturbilum:
Aut etiam quia nulla locifit copia circum
Quo quafi respofiintdifedere^iffoluicy,
Sicutfummarum fummdfl aterna,neque extra
Quis locus efl quo difiiliantmeque corpora funt qu&\
Pofint incdere & valida diffoluere plaga.
\
At neque (vtidocui)folidocum corpore mundi

395

/'c

>

DDd

3 ^

3<XT
T. I V C I B T H
CAR J
^Natura*jl,quoniam admiftumfi in rbus inane:
'Nec tamen ejl vt inam neque autem corp&m dfunt
Ex infinito qupofintfof oorta
Proruere banc rerum viotento turbineJummam,
Autaliam quamuis cladem importarepericlL
Necporro natura lm,jj?atiumqueprofundi
Dficityexftergi qupofiintmnia mundi,
Aut alia quauis pofiint vipulfa perire. .
Haud igitur letiprclufafi ianua clo,
Nec foltjerrquejiec alt'n quoris vndis:
Sedpatetimmani &* vafto rejjtetlat biatu*
Quare etiam natiua necejfumfi confiteare
Ha>c eadem. neque enim mortali corpore qufunt, /
Ex infinito iam tempore adbucpotuijjent
Immenfi valida* ui contemnere virek*
j
)

A B A E v o] t e m p o r e , temporis longinquitate. F A T I S C I ? ] defetifci? Attius.Ttw baudfatific/tr,quin tuant opem implorent. Idem. vereor fi vn*
quamfatificarfiacerequicquidquibo boni. L u c r c r . f u p . J i b ^ c ^ v f docui) fimulxuo
fejfafiatifcit. F A T I P R O C E L L E R E
F I N E I S ] f e c u t u s fum codicemB e r t i n . & V a t i c . & vulgaros fer omneis,Parif. vtrofquc V e n e t o s , Lugduf
nenfeis. nam ecteri habenr partim protellere, partim protelere. Mcmm.fatipj
tollere. C E D E R E P R O P O R R 6] nihil mutaui in hoc verfu. veruntame
non celabo l e & o r c r n , i n c o d i c i b u s quattuor manufer. Vatic. T e t h . Facrn.
Memm.italegi,Ww?/>/'fl/w70 pbicunquefenefcere credascams feriptura* rationem exputare non po(fum.docT;i quidam in vocepropor mendum fubefle fufpicantur, & legendum protetro cenfent. N O N R V E R E A v o I s o s]hc vetfum profert N o n i u s in vocsfilices. T O R M E N T A A E T A T i s] tralatio eft vel tormenris bellicis,vel queftionibus. p R I V A T A ]
refer ad vocem fiaxa, non tormenta. D E Nr-cur E I A M T V E R E ] rure,
afpice verbo tuor. D e n i q u e afpice hoc cadurn, (inquit) fie Ennius, jtjpice
hocfiublimeeandem, quem inuoeant omnes ouem A M P L E X V ] ambitu . M .
T u l l . ex Eurip. Qui tentro terram circumaBu ampleBitur. o_y o r> p R o C R T E X S E ] tanquam parer D B M I N V I D B E T ] fie habent c o dices manufer. Vaticanus,Tethia. Fanu-lvlemm. Bertin. C E N - I T A I I S ] .
principialis, feu rtotius g i g n e n s , aut ad gignendum pertinens. s v p E R A ,
B E L L V M THEB.]fiupera \deftfupra.dequoalisdiximus.Fuitautcbellum Thebnum antiquius T r o i a n o . lege M a c r o b . lib^fecundo comm.in
fomn. Scip. vbi eadem ferc argumenta leges aduerfus mundi ternitatem.v
t

DE

RERVM

N A T . I I B . V.

^Sy-

s v M M A ] mundus. N v N c E T I A M A V G E S C V N T ] cod. Vatic. haber,Nc autem augefcunt. fie Demofth.Philipp. nona, qua* vulg tertia i n fcribitur,ait cm ala multa fua etate immutata,& meliora fada eflc,& creuifle,tmcamaxime,qua*adremmilitarcm pertint.l^w
(JUU

'$.mnay^
Thiev, mKMx mJJb
7

XAW>>%

fidicines,cithardi. fup.lib. i.<Ae mufiea mele,percbordas organki qua ~Mobtlibus digitis expergefa&a figurt, D N I Q J V E N A T V R A H A E c]Icge Lucra
ti Firmian.lib.3.defalfa fapic.cap.KS". vbi hune Ioc profert. E T H A N C
P R I M v s] Quoeirca non immrit illud de fe prxdicauir,quod eft initio
lib. 4. & in primo lib. non longe ab e x t r . ^ w Tieridum peragro loca nullits
antetrita fi>ld,&c. I N P A T R I A S aj 1 p o s s. V E R T . ] in Latinum ferm o n e . Fuit enim Lucretius,Romanus. . Q _ J O D- S I F O R T E ' F V I S S E
A N T E H A c , & c ] hue pertinent calqua* funr apud Platon.in Tima*o n o n
long princip. v b i fenexiHe ygygtius facerdos cum Solone loquens.ait
- Gra*cos fempereffepueros,nequequicquam anriquum noffe, propterea
quod mulris non v n o tempore in Gra*ciam vel ab-ignibus,vel ab aquarum
diIuuionibus,cIadibus importatis,non potuerit maioribus ad pofteros rerum prxteritarum cognitio quafi per manusrradita peruenire. Nnulli autem legt hic.Qupd fi fortefUijje ant bat eadem omnia credis, ejrc. v A P o R E ]
calore. c o o P E R , V 1 s s E ] in verbo cooperuiffe dua; vocales 0 0 . c o o l e feunt in vnam fyllabam: vt fup.lib. i. Tandem cooluerint ea quaconietla repente Magn arum, &c. T E N T A R E N T v R ] pulcht d i d u m tentari morbo, periculo, incommodo fie lib. 1. QHA nondum clueant vllo tentatapericlo.
Se 2 . nullo primordia poffedoloreTentari. I B I S I T R I S T I O R I N c V B .
G A v s A ] hoc negat metuendum efie Ariftot. lib. de mundo cap. 5. Q u i n
etiam ait diluuiones aquarum,& incendia, deflagrationfquc rerrarum ad
falutem vniuerfi valere his vcrbis,Te>
mx-nhums,
(Mis 7 f , JCsuTo/ iy

Qtm7txA[M><m

kyif Qvm
a&atMs
earof
omyelcur
mfi^Hv.
amoKKvti'm
ttSiKtyiTiu
fjdui ad
ui&ui i
CCCUTW

20/V

navra rvotrch

: nfemO(ufy/

a au$.ts, -rem v$

i iy
^ TWV cm
(dp yrirtu, r F kK^tty. T
ra ftirpibus Se platis variis ornara,ac veftita,6cc. naturam feneduris expertem pariter retinet, cum tamen & motibus concutiatur, Se ab aquis inundantibus obruatur,C incendiis non tota quidem, (ed quibufdam fuis parti- .
bus deflagret. Hacc aurem omnia videntur ei boni gratia euenientia auernam falutem afrre.Nam & cum concutitur,difsiIiunt,ac diffiantur interiedifpiritus,rcfpirandi viam per terra* parteis effradas reperienres,qucradmodum fupr d i d u m eft:& cum imbribus purgatur, rbus omnibus in/lubribus Se morbofis abluendo leuatur: cum autem ventis perflarur, Se
q,ua* fub ca funt,&qua* fupr,pura redduntur.Iam ver flammae quidem id
quodglaciei naturapra*ditum eft,denfant: cglaciationesautem flammas
DDd 3
avia.cn.

ij

airiy^

p\iyti

f$tift-w

7a \mf
^$t>

: id cft & te

39$
T. L V C R E T I I
C A R I
rcmittunt: & rerum fingularium alise oriuntur, alias florent,alia; incereunt.'
P R A E T E R E A
Q J A E c V N o^v E] hoc eodem argumento, atque adeo
iifdem verfbus fupr lib. 3.vfus eft,vbi probarc conatur animum efle mortal. Quare q u x ad locu illum notauimus,inde rptt Iector,( quid requiret. H A v D I G I T V R L E T i] fie lib. 3. de anima. H and igitur leti ptAcluJkefl ianua menti, S E D P A T E T ] fcdianualeti v a l d e l a t , & vaftretrorfum patefadta eft. C O N T E M N E R E V I R E I S ] in duobus manuferip.
codicibus feriptum crat contempnere:<\uo eo notaui,vt intclligat lector e o dem errorc duclros efle eos qui contempfi, contemptum,Jmpfifumptum, & fmiiia feribunt cum p. atque eos,qui contempnojiampno jemptofo fimilia.

Denique^tantopere inter Jecum maxima mundi

Pugnent membrafio nequaqum concita bello: .
'Nonne vides aliquam longi certaminis olis
Pojj dmfinemvel cumfil,* vapor omnis
Omnibus epotis bumoribus exfuperarint:
Quodfacere intenduntjieque adbuc conata patrantur:
Tantum fuppeditantamnes^vltroque minantur
Omnia diluuiare ex altogurgite ponti:
Nequicquam,quQniam verrentes quora vend
Diminuuntjadiifque retexens tberiusfbl:
Etficcare prirn confidunt omniapojffe,
,
Qum liquor inceptipofit contngerefinem.
f
TantumCirantes quo certamin bellum
Magnis de rbus interfe cernere certant,
Cumfemelin terrafueritfuperantior ignis:
Et[mel(yt famdft)bumor regnarit in amis.
Ignis enim fuperauit &* ambens multa perufit
Auia cum Pbatbonta rapax visJolis equorum
Aetbere raptau it totojerrdfque per omneis.
At pater omnipotens ira tumpercitusacri
Magnanimum Pbatbonta repentifulminis itlu
Deturbauit equis in terram folque cadenti
Obuiusternam fuccepit lampada mundi:
Difeclofque redegit equos iunxitque trementeis:
Indefuum per iter recreattit cunBa gubernans,
<

d~ t ^

DE

S. E R V M

N A T . I I B* V i

39?

ScilicetvtveteresGraimcecinerepota
Quodproculd veraft animi ratione repulfu
Jgnis enimfuperarepotefi,vbi materia
Ex infinitofunt corporaplura coorta:
Inde cadunt vires aliqua ratione reuicla :
Autpereunt res exuftd torrentibus auris.
Humor item quondam cpitfuperare co
Vtfamft bominum,multas quando obru
Inde vbi vis aliqua ratione auerfa recefit,
Ex infinitofueratqucunque coorta: i
Conftiterunt imbres^flumina vim minueru
1

p 1 o N E Q_y A Qjf A M] impio bello concitata, quale eft bcllum ciuile

Se inteftinum. E X S V P E R A R I N T ] fuperiorcs fuerint. T A N T v M
S V P P E D I T A K T ]

velaccipeHWTIKMtantumhumorisfuppedirant,vcl

abfolut vfque adeo fuppetunt,

D I L V V I A R E ] diluuie obruere.
S P I R A N T E S ] miornt. c E R N E R E ] decernere,& controuerfiam diiudicare,& finirc. fie Pacuuius. Et xquum & reHmneJl quodpoflulaSyiurati cer
mnt. fie dicimus vitam cernere. Ennius. Ferrojton auro vitam cernamus vtrique.
Idem.Terfui?armismalimvit*cernere flua'mfemelmodoparre. V P E R A N "
T I O R ] tK&Tt&r, XJWTIW, porentior, validior. A M B E N s] particip.
v e r b o m b c d o . A V I A C V M P H A T O N T A ] nota eft fabuIaPhathot i s , & eam perfequitur Ouid. Metamorph. lib.fccundo, initio.Plato in T i maro quid hae fabula fignificet, d o c e t , v t m o x dicemus. A T P-A T E R
O M N I P O T E N S ] Ouid. lib. i . M e t a m . ^itpater omnipotent fuperes teftatus
& ipfm,Quidederat currus, &c* Virgil. lib. 6. JEa. jit p4ter omnipotensden/
inter nubilatelum, &cet. D E T V R B A V I T E Q J I S I N T E R R A M ] fed
excepit eum Eridanus, fmantiJque abluit ora, (inquit Ouidius.) Ariftot.aut, fe* Srnvuti. kxouop.. feribit Eleclridas infulas in latebris,& receflu Adria?,
ab Eridano fluuio quondam fuifle cxaggcratas:& etiam nunc videre licerc
paludem ei fluuio propinquam,cuius aqua calida eft,ex quque odor cxfpiratur teterrimus: huius autem loci incolas diccre Phathont fulmine pereufluminhancpaludemdecidifle. Q ^ y O D P R O C V L A V E R A E S T
A N M 1, & c ] Idem Se Platoni videtur in T i m x o , cuius h x c verba fiinr.
m

eft 7 o FO Jhoanit

Svca X'iiiv

NI mr)( Jbv \K(UWHt.T

&my{ %uat>&v(n, iy

OMTOS

xtgptwaS&s AIP^ITPX^To /dp [xjv&i aySfjta.tyav bkyvtM'-ii / '

'6h
et* y*y
iy I&T
Zzrov livrai 7ra&>ihc4 K y CA /uaupavfvavyvoi^^iwi i/m-ys met rroM

ydo&.id eJu^Nam quod cti apud nos dicitur,P.hae*thont olim folis filium
patris curruiun&o, propterea quod nonpotueritpatria viaaurigari, & ca
q u x funt in terra exufsije, & ipfum fulmine pereuflum periifle: hoc quid

I V C R E T I I

C A R I

dicitur per fabula: figuram : re vera autem fignificatur Si eorum~,qua funt

in terra, eorcnque,quae in caelo & cum cado mouentur,imrntitatio,tm is
qui fit l o n g o interuallo interpofito terum,qu in terra funt multis ignibus
gralfanribus, interitus. Ariftotcles item Phathontis fabulam refcrt ad incendia, & flamraas ex cado profc<3:as,qua: parteis mundi ad orientem fj>e(Stanteis exufferunt. fie entra ille lib. 4. de mundo in extremo. TIV^'ICU
rt
iy Qhytf ai \\ ou(Avn> r$p(At)a tsfTi&v, &<mif xtnr cm ipxiSovTtf, T* <aifje E"e
finwn<ki\ttM. A I I O J A R A T I O N E R E v i c T A E ] id eft aliqua ratione vicifsim vict. V T F A M A E S T H O M i N V M ] f i c e f t d i f t i n g u e d u m :
quod loquendigenus agnolcent Latine d o & i . M . T u l l . pro Cluenrio. non
ttmmjfefi minus vim deorumyhomintimquefitmam,&c. Idem pro Sylla. ji
t

bi nos peregrini videmur quorum um &, nomen, & bonos inueteuuit &
& hominum fuma, <tc fermonibus eyc. Idem de Arufp. refp. mitto illam v
ah ipfis diis immortdib. vt hominumfitm*eft, Hetruria data difeiplinam
y

B.]cum repcriicm feript in cod. Vatic.

multas quando obruit dis, repofui wbeis. nam fiepe obferuaui in libris v e t
ribus lineam paruam fupr duci pro r. vt cota pro coorta, tuba pro turba,
dmepto ordine.Praetereafine vlla varierate fie habet liber Florentiae i m preflus. C O N S T I T E R V N T]rcprefsi,& cohibiti ft: vel fe cohibuerfit.
T A

^fyz/JuV^/~f
IcJtAf/Li y^e^A/

Q V A N D

O B R V I T

V R

Sed quibus ille modis conieBus materidi

Fundarit cdum,actcrram,pontiqueprofunda,
Solisjuna curfs,exordineponam.
Nam cer neque confilwprimordia rerum
Ordinefe quque atquefagaci mente locarunt:
Nec quos quque darent motus pepigereprofeBo:
Sed quia multa modis multis primordia rerum
Ex infnito iam tempore percha plagis,
Ponderbufquefuis confterunt concitaferri,
Ornnimodkc^ core, atque omniapertentare,
Qucunque interfepoffent congreffa creare
Proptereafit,vti magnum volgata perauum
Omnigenos ctus,0* motus experiundo,
Tandem conueniant^qu vbi conuenere,repente
TAagnarum rerumfiantexordiafepe
Terrai,marh,& cdt,generifqueanimantum.
Hic neque tumfolisrota cerni lumine largo
Altiuolanspoteratjiec magnifidera mundi,
/

Hec

DE

R E R. Y M

mare,nec

N A T .

U ,

. y ,

nofirts
J
res>&

aT)
0

Ne
cxlum,nec denique terra neque
Necfimilis
rebus res vUaviderl. *
,J J
Sed noua tempefias quidam,molfque coorta.
Dijfugereinde locipartes cpere,parfque\ \\%\, \
\ a
Cumparibus iungi
dtfcludere mundum,,,
Membrdque diuidere,0* magnas disfionereparteis ^ , .
Omnigenis principiis : difeordia quorum, \
\*\ * , * .^n
lnterudlla,vias,connexus,pondera,pLtgas,
Concurfus,motus turbabat^prxiamificens,/~ y , .
,^ \,
Propterdifimileisformas,varidfquefiguras,
'T,*
Qudnon omniafiepoterntconiunBamanere , u \ \
motus interfefe ddrexonuemeritisy^
Hoc efi terrisattumfectrneretlumy 1 , t

ffieorfum mare viificreto humorepatent,. ,> -, ^

Seorfusitempuri,fecretiquetberisigns,
l
t

'

" V * x ,

,N

*Nec

SED
QJT I B V S
I L L E M O T I ^ S J N u n c aggtedieur ad cxplicandum
quo pacte ex corporibus primis quar nque confilio,* neque certo fdere
inito mouenrut,facTrus fit muncjs c*o N E C T Y sjcongreffus.aWuus,
cotus,feu ctus primorum corporum. q u i d a m legunt ctnleBus : alij cong
ftm. ego nihil muto. P O N T I ' Q J T E P R O F V N D A ^ f c dictu ponti p r o funda,vt vera via,vltimanatura,Scc. S O L I S , L V N A I ] iecutsutncoi
die. Tcthian. & Farn. in quibus ita fine vlla litura legitur; in codie V a rie, autem. Soltsjlunxcurfus, vt facile appareat copulationem que. efle p o fterius adiedtam. N A M C E R T N E Q y E C o N s i I I O] hic verfus eu
duobus deinceps fequentib.ia fupr pofit funt lib. I . - . Q J ? A E V B I C O N v E N E R E ] c u m in omnibus libris manufcr.fcriptum reperifem:^* conuenere, non,vt eft in quibufdam vulgatis, ea qua- conuenta, fie repofui, qux vbi
conuenre: id eft eaprincipia,qua* cum conuenerunt, & congrefafunt, & c .
Licet tamen hune o e u m eraendare ex illo,qui eft huic fimilfimus,C plan
gzminuslib.l.
Tandem cooluerintea qua conieBa [ytl v t alij legt volunt) conleBa nepente Scc. licet etiam lgre, ea qua coniunBa, vt infr. poterant, coniunBamanere. A L T I V O L A N S ] fie legendurn,c ira habent d u o lib. manufer. & a l i q u o t i m p r e f s i . ita denique legit Macrob.. lib. 6. Saturn. I N D E
" t o c 1] id eft ab i l l o loco,feu potius ab illo tpore. fie Ennius apud Feftum
Indelm Utumfonitus effudft acutos. &c iterum Lucret.infr GpdJib./We/oi
rnortali*fatclatxeauU' &c*JDJSCLVDJERE]
Virgil.inSilcho Tumdurare
fotum,&difcfadereHma ponto C#/>w>.Nam M a c r o b i u s l i b . ^ a t u r n . a p . ^
hae Lucretiana cum illisYirgilianis compart, difilude^exi. eft difeernere,
V

EEc

'

40%

I V C R E T I

C A R I

diftinguere.difparare. M O C p S T , AV T E R , P ^ I S ] non pterant principia

(inquit)inrer fe darc motus cuententcjs,ho efl non poterant terris ce-.
Iumfeparare,&c.
v *

Quippeetenimprimum terrt corpora quaque,

Propterea quderantgrauia,0* perplexa cobant,
In medioqueimascapiebant omniaJedeis.
Qua quanto magis interje perplexa cobant, i
Tarn magis exprejjere ea quamare fidera,folem
Lunhmque efficerentjy* magnimnia mundL
Omnia enim magis baclauibus atquerotundis
Seminibus mult7que minoribufunt elementis
Qum tellus. ideoper rara foramina terra., ,\ \ -
Partibus erumpens primusfejujlulitatber
Signifer, O* multosfcum leuis abflulitigneis
'Non aha long ratione\acfape videmus,
Aurea cum primum gemmanteis roreper berbas
Matutind rubent radtati luminajolis:
Exbalntque locus nebulam^jkuii^ perennest,
Ipfa quoque interdum tellusfumare videtur:
Omnia quafurfum cum conliantur in alto:.
Corpore concretofubtexunt nubila calum. '
Sic igitur tumfe leuis,ac dijfufilis atber
Corpore concreto circundatus vndiquefepjit:
Et ladijfufus in omneis vndique parteis,
Omniafeauido complexe ceterafepfit.
9

>

y t

p E K P ' L E x Ajimplicata,& cnexa I H M E D I O Q_V I M A S , C A P . J

id eft fubfidebant i n m e d i o , qui locus eft infimus. E X P R E S S E R E ] 1|4_
SKI-IOM.
per exprefsionem, feu exprimendo emiferc. O M N I A ^E N I M
"M A G i s H A E c ] npe mare,fidcra,foI,luna: vel a'r, (dera,foI,luna. N a m
fie quidam Icgunt CuTptkexpreffereearfuadyAjiderdypilem,
&cet. A E T H E R
S I, G N 1 F E R ] fie habent omnes libri Se manufcripti, & typisexcufi.nonnulli, tamen legunt Ignifeu Se ita infr paucis pft verfibus-, inde tther igniferif?fe. fed lib. <T. pcrfpicue, Si fine controuetfia fignifetum dicit arthera.
Vrget enim.qwqitefigntfeYifaper atheris <f/?j.Ariftoteles quidem lib. de mun< l o , & i i b . 1. de caelonegat jcthcraefigncum,idmquc ait dictum cSe.mi

DE

RERVM NAT. I I B .
V
,403
<ra * ar,non ewre a<s^: id eft ab eo,quod femper currat, Si moueatur,
non ab ardendo. G E M M A N T E J S ] / C fupr lib. *. Imitant herbagemman*
tes rore vecenti. C O N C I I I A N T V R.}cgreganrur. s i c I C I T V R T V M
s E ] fie legendum. tum autem : id eft cum mundus nafci cpic. A Y I D O ]
vafto,&ingenti,vt fup. Indeauidampartem montes fdH(t^ferarHm &c^
3

Hune exordiafunt fblisjunaque ficuta:

Inter vtrofiqueglobi quorum vertunturinauris:
Qua neque terrafibi aficiuit,nec maximus ather:
Qudnequetamfiuerintgrauia,vtdepreffafdrent:
Nec leuidy vt poffentperfummas labier oras.
Et tdmen inter vtrofque ita funt,yt corpora bina
Verfent,<&* pdrtes vt mundi totius extent. .
Quodgenm in nobis quadam licet infdtione
"Membra manerejamen cumfint ea,qua moueantur.
His igitur rbus retraclis,terra repenti,
tdaximaquk nuncfepontiplaga carula tendit,
Succdit,*falfofitffditgurgitefijfas.
Incy dies quanto circum magis atberis aflus,
Et
cogebant vndique terram
Verberibus crebris extrema ad limina apertam
In medio vtpropulfifito condenfa coiret,
Tarn magis expreffusfalfus de corpore fudor
Augebat mare manando,campofque natanteis:
Et tanto magis illafor04 elapfia volabant
Corpsra multa vaporis,& aris,altdque cali
Venfibantproculterrisfulgentiatempla.

Sidebant campi,crefcebant montibm altis

Afcenfus:neque enimpoterantfubfiderefixa, '
^
Necpmter tantundem omnesfuccumberepartes.

radijJolis

>

Sic igitur terra concreto corpore pondus ^,\ \

- }- ,
Conjlitit, atque omnis mundi quafilimus in imuni Si s
M l
\
nfluxit?raiis,&* fubfedit funditus,vt fax. \
Inde marejndcarjnae atfarigmfefipfe, ^ ~ <$~^ ' ! ,i>
{

it

tt

EEe

404

T.

L V C H E - T U

C A t

I
1

Corforibusliquid\funt ormiapurnltBa^^
't huorlm di{& liqidifimuia'tber'^ ^ *
Jtqueleuifmuariajfuprinftuit auras, . . r *
Wec liquidum corpus turbantibus aris aurls
Commfcet finit b<tc violentis omnia verti
t*
Turbinibusfmk incertis turban procellis:
Jpfefuos igneis crtofert impet labens.
*Nam modicflkere>atque vno pojfe tbera ntf
Significat tantum marejerto quodfluit aflu^
Vnum labendi con/ruans vfue tenorm.
0

H v N cjnempeaethera, exordia folis Se lttni funt Qxbfecata,-, id eft pofV

xthera,crearicpti funt fol$: Iufca.exbrdiaautem prQ primordiis videtur
vfurpafle. I N T E R v T R o s QJT E,&c.]h.ic verfus delendus,vt fpurius,
minimque Lucrctianus. Q_V A E ] folis Se unac exordia : id eft primorda,
ex quibus fol & luna creati funr. Q J T O D N E O ^ V E T A M F V E R I N T ]
aliquot libri manulcripti habent,/#er?. q a x feriptura non eft reiieienda.
P E R s V M M . L A B . o R A s] fie habent libri manufcripti.quidam tamen
legi v o l u n t ^ a w . e g o nihil nuirandum cenfeo, Se fummas orasinterpretor
extremitates mundi, quasarthcoccupauiti f T A M I N
I N T E R
v T R o s QJT E] a?thera, & tcrrarn.mendos enim legirur v u l g o , w w vtrofque. V T C O R P O R A B I N A ] ( I C legendum non,corpora viua.n&ta fi hanc
vulgatam feripturam p r o b a r e m u s f e q u e r c t u r folem Se lunam efle animatos:quos paullo ant negauit vitali rnwu,fcnfuqueeflepracditosJtaqucfccum ipfe pugnaret. Legendum igitui hoc loo neceflario vel rclamant'-.
bus omnibus codicibus, corpotabina. Ac naquis miretur hoc m e n d u m i n .
omneis libros etiam yeteres irrepfla, redeat in mcmor eortrm, quae alis
dixi,folitos cflelibrariosillos feriptores icribere interdum u pro b , & contra, vt fupr in verfu illo Vitaicaufayalidoconfueubienti higemere, libri raanufcripti habent,ca/f/<* videtf\Se fxcenra fimilia reperiuntur. Ita cum
librario feriptoreferiptum cCCt^wa pcahina rfemido&us aliquis ex v o c e
vina fecit v:atque ex v n o rrato,duo fecit,vt folen facile oropagari, Se
mulciplicari mala. o^y o D G E N v s]cuus generis.qualia* c v M S I N T
E A , Q J AE M o v E A^N> T v ^ S c ' W b e n s ^ u s K U o i lib.kanu fcripti,ih quibus eft Memmianus P V N I ] ? L , A G A c A B R V L A ] mare.Virg.maria
c&rula appellauit fmpliciter./npid.j. jtnnixitorquenl fpumas^ cxrula ver*
wzf.qui verfus iteratur l i b . ^ . f i c & ' M l T u l U i b . ^ , de finib. tidmnemoef
vnquam h<tc tranfue&mto&nl'd6^0^,J.(ftrrVis aJtotUvra x t r cxUcatrula dixit.Ef cdiflammamsiiC^CA^hkpa^
carulf..
l

mundt.Se\^.6/pnncipiomtdquaRurmr<i^u%^eH.Sehod^>tCrut
plicitcr,pro celis,feu cado,/ qtfafd^epdvptlexiiaKiaitfbK

fim"et!s A X - -

DE

RERVM

NAT.

1 1 B. V;

Oj--

s o SVFFODIT]cod,Memna,tjrf*lffiffudtt.cx~quafcriptura
quidam
fufpicanturlegcndumfuffuditquibusdiflentio.
COGEBANT]compellcbanr. E X T R E M A ' A D L I M I N A P E R T A M ] huius loci reftitutio,
vt & a l i q u o t aliotum A d r . T u t n c b o dcbetunqui cum viderct vn mccum
ita lcgi in omnibus libris tm cxcuMs,tm manu fcriptis, Verbenbus crebrts
ex t rem* adhmina partem-.luox' *' * fic,vtcxcudendum curaui, cmendandi
coniecit.. Verbenb^creb.extr.adhmina apertam. q u a m fcripruram ncexplico.
Et radij folis cogebant rerramapertam, id eft n u d a m , nondum arboribus
confitam,nondumfrugibus,hetbifque veftitam^cogebantjinquan^vcrberibus ctebris ad extremas o r a s , vt propulfa in medio fuo coiret. c A M PO'SQVE
T A N T E r s ] i d e f t 3 e q u o r a m a r i s , & m a r e i p f u m . lliclib.6'.
quid vndas jrguit, & liquidai melem, campofque natanteh ? S I D J B A N T ]
fubfidebant. D E N S E B A . N T ] i d eft denfabt, v t ficpe alis. S ' V B S I D E R E ] id eft ita fidcre, vt planitiem efficetcnr. I N D E
A E T H E R I G N I F E R ] ( C habent o m n e s l i b r i & m a n u f c r . & typiscxcufi.adiuuat autem hc
fcripturam Epicuri Se Licretij fententia, qui volunt xthera efigneum,
Se ex ignibus liquidifsimis conftare:quod i t e m putabat Z e n o , & A n a x a g o rasrquanquam ncgat,&: refellir JVriftteles.Volebat i i d e m i l l , ( A n a x a g o r a m , Z e n o n e m , & Epicurum dico) ftellasigneis effe.quod item negat A n ,
ftot.'vt fupr diximus. Ex Stoicotum fententia funt ila M . Tnllij lib. 2 . de
mt.Deor. hune aera rurjs ampleciitur immenfus <xther:qui confit tx altipmis
ignibus,&c. fequitur deinceps , Extthereigitur innumeubiles flammefiderum
exifiunt,quorum efiprincepsfol omnia clarifima hce collufirans,&c. fie Virg.Iib.
.Jneid. Sujiulit exutas vinclis adfiderapalmu-.Vos ttterni igns & non violabile vefirumTeftor numen ait. s v o s 1 G N E I S] fua aftra:ex quibus, cura fint
igncs,diciturignifer.Se rurfum quia funt fignaquxdAmftgnifer.
MP E T E]
i m p e t u . f u p . l i b . 2 . r ^ y W t t M / q u a t i e n t e s impete campos.SeMb.q.DcfyeBumprabetfubtems
imptteunto.
item alibi farpe. N A M M O D I C E ] id
eftmodetat. A T Q V E V N O P . A E T H . N 1 s v ] atque v n o , & codera
impetu,feu tenore, S I G N I F . T A N T V M . M A R E ] ordo eft : tantum
tamlatum m a r e j q u o d c e n o a r f t u f l u i t ^ r e f l u i r . & q u o d v n u m , & c u n d e m
fluendi tenorem retinet, fignificat, & a r g u i t athera v n o Se eodem m o d o
circumagi.omnibuslibris reclamantibusexcudendum curaui.%j!/fa*r tantum mare^c.m habeantponto mare, quac fcriptura quid fibi v e l i t , nefeio,
nifi dicamusintelligendum Pontum.aut Heilcfpontum.quod fi placeat,Iegendum effet Vonti mare.
7

N A

Se

Se

Motibus aflrorum nunc quafit caufa canamus..

Principio magnus caliji vertitur orbis:
Ex vtraquepolumparti jpremere ara nobis
fyicendum'fliextrdque tenere,0* clauere y trinque: -

Inde aliumfuprfluere,atque intendere eodem,

f

uoyoitnd*micdnLternfiderd> mundi:

* ~

' *

EEc 3

y/z^^e^J2^<r^^-^

40<T

T.

I V C R. E T

I I

C A R I

Aft ammfubter,cont quifbuehat orbem:

Vtfluuios verfre rot a*,atque baufira videmus^
Eft etiam quoque,vti popt clum omne manere
lnftatione^tamen cum lucidafignaferantur:
Siue quod inclufi rapidifunt tberis flus :
Qurentfque viam circumuerfantur.O* igns
Pafiim per cAi voluunt feimmania templa:
Siue aliundefiuensalicunde extrinfecus aer
Verfatagem igneis\fiue ipfiferperepoffunt,
Que cuiufque cibus vocat atque inuitat eunteis,
Flammea per clum pafcenteis corpora pafiim.
Nam quid in hoc mundofiteorum,ponere certum,
Vifficilefi:fed quidpofit,fidtqueper omne
ln variis mundis yaria ratione creatis, fj^V^J^/.
>r<Id doceoiplureiscyfeqmr diffionere caufas
Motibus afirorum:qua> poJUnt effe per omne.
/ E quibus vna tamen fit O* bkc quoque canfa neceffe fl:
*^Quvtgeat motu m fignwjed qufitearum
y

JirV?'^sS'/

fie
*ff^-rrffj
, 's /i-7r
rts"^
^y-,^
fj
ff^^.^SecxXoy
car/*, 'r**''*"Si*f ./^
y

- jr
T

ASTRORVM]Nuncdemotibusaftroramdiflererem
ditatur,atque incipit. s i v E R T I T V R ] v
& dciisqua:ad
f7Bij& Gra:ciappellant
difputat Academicorum more,nihilque
certo a*
firmar,neque vnam harum rerum caufam affert,fcd plureis. E X V T R A Q J E P O L V M p A R T i] id eft ex vtraque parte, vtrunque enim dicebant veteres parte &c parti,voce & voci, contage & contagi,& fimilia, in
fexto & feptimo cafu. E x T R A Q V E T E N E R E] cum in libris quattuor
manuferiptis reperiflem (criptum ex vtrfte, in Memmiano autem plan
extrdque 5c in vulgatis Florentinis, non fum veritus hanc feripturam fequi.
A d d e qud fententia poftulare videtur,ut vel ita legamus, v t e g o excuddum curaui,parua immutatione fa&a ab antiqua feriptura, vel hoc m o d o .
Dkendum eft,<& vtrinque &c. Hxc enim totius huius loci fententia videtur
effe.Si cadum vertitur(quod quidem credibilius eft) dicendum eft nobis,
ara ex vtraque parte, id eft dextra &Leuapremere,atque vrgere polumi
& ab vtraque parte extrihfecu$tencre 8c includere: aliu prterea(cr^
qui fupra cadum,& fupra verticem noftrum extrinfecus labatar, eodmqj
intendat,qu yn cum cado fidera feruntur: alium poftrem efle fub cado*
. ' ^ " ' - ^ M O T I B V S

DE
R E R V M
N A TV l I B . V .
407
Se fub pedibus noftris,qui cadum extrinfecus fubuchat,& fuftollar, quemadmodum videmus FLUUIISrotas,Se hauftra fublcuari, Se circumuerfari.
Sunt autem hauftra rotatum cadi ab haurido nominati.vt doect N o n i u s .
V T F L V V I O S V E R S . R. A T Q J E
H.J profert hune verfum Nonius
in voce bauftrum. E S T E T I A M Q _ V O Q V B Jferi etiam poteft ( inquit)
v t cadum fter,fidera autem moueantur, fiue quod xtheris igns inclufi du
exitum quxrunt,circumucrfantur,& pafsim fe per cadum crcumagunr,&
circumuoluunr,fiue quod ar extrinfecus fuens igneis anheris impellit, ac
verfr,fiue qud iidem igns c ferutur, qu quenque cibus inuitat. qua de
re plura dicemus INF. ad illum locum : Brumaleis vfque adflexus &c. Fucrunt
autem Se alij philofophi,qufcarlum ftare,& quiefeerc : terram m o u e r i , Se
verfari dixerunr, quod videtur etiam Plato probare in Tima?o, fed obfcurius, vtait M . Tulhus. I M M A N I A T E M P L A ] fie habent aliquot libri
manufcriptlimmania autem id eftingentia, Se immenfa. templum Varro
lib.<T.deling.Latina,docet tribus modis dici n a t u r a , v t i n H c cuba.O magna templacxlicommixta flellisJplendidis. ab aufpicio,in terra : vt in
Fetiba.ScrupeaJxa Bacchi templa propeaggreditur.. fmilitudine, FUB terra:
vt in Andromacha: ^Acherupa templa alla Orciftluete infera. Idem ibidcpaullo ant profert hune verfum nefeio cuius,nifi forte fit Ennij, Vnuserit que
tu toiles in carulaceli Templa. Q V O C v i v s c ^ y E C I B V S VOCAT]negatAtiftot.FTELLASJ&fiderahumoribuspafci.
N A M O^VIE I N H O C ]
Ita loqui folebat Epicurus, cum ageret de rebus incertis, & obfcuris, Se
natura inuolutis,*J# fi ^fcuvof^mTKmfc^v^wfH-id>fi^aihi\cotam3
quae funt in promtu pofita,contra haec teftiraonium dicit. Se TOUTO, /ua%fy
mfwoihoitix. eftjhacnon pugnant cum iis,qu funtin promtu pofita:&
o 7 iv hetfA^yorrif lt 7i feuro(tyOi{. yijQrw, $ NI Jioa,iiv <a>3pWW > S*Paru
J>*77^<v^TO;y:id cft,qui vnum principium rerum o m n i f u m u n t ^ & iis qua;
funt in promtu rpugnant, Se fculrate cognofeendi fit'ne in hominis p o tefiate pofiruro,exciderunt.
OMNE]'-fiePlatoTm.n-ficfiin'r
TO (dp tAnvf h St REUO^WOY vpirvjyijiy
ovf)WKK,SCC.id efl, hoc igitur o m n e
deusipfedirigit,& verft,&c. 1 N V A R I I S M v N D 1 s ] fupr enim d o
cuit innumerabileis efle rados.QV A E V I G E A T M O T V I N S I G N I S ]
fie rcpofui,cumrcperiflcm in omnibus FERE libris ita fcriptum,Qua: vigeat
motumftgnis.fententia autem,quar ex hac feriptura elicitur, harc efl : Lucrctium plures afferre caufs motionis aflrorum, ex quibus hxc etiam vna fit^ /^> ^ * W / ^ ' * - u z ^ > ^
q u x v a l c a t a d r a o u e n d a f i g n a : f e d q u a r f i t e a r u m , & c . H A V D Q J T . E. s T ^ ^ ^ ^ y .
c*7 ><f
p E D . p R o G R E D 1 E N . ] fie infr.cod.lib. in cx.tv.fmul experientia mentis
cfp^^^-ffe
Taullatimdocuitpedetentimpwredientis.
feSrgc** t u r n x < t y
c

Terrdque yt in mdia mundi regtone quiefcat

Euanefcerepaullatim^decrefcere pondus
^
Conuemt'.atque aham naturamJbterhabere
Ex ineunte uo coniunflam atque vniter aptam

-^Jh'Af^ r<**fS /i'/ '

*<~ W ~ / * 7 " ^
1

,^

//lt

^ ^ ^ ^ U - ^ ^ l

Partions

468

T.

L V C R E T I

C A R I

ariis muni: quibus infita viuit.'

Proptent non ejl onerhneque deprimit auras:
^rt ^L * i bomininullo funt pondre membra:
^Neccaput eft oneri collo,nec denique totum
Corpork in pedibuspondusfentimus ineffe.
At qucunqucforis veniuntjmpoftque nobls
Pondrafuntjdunt permultofiepeminora:
Vfqueaeo magnirefert,cuiqu<t adiaceatres.
Sic igttur tellus non eft alina repente
-.atqueauris aliunde obietla alienis:
Sedpariterprima concepta ab origine mundi,
Certdquepars eius,quaftnobis membra videntur.
Prterea grandi tonitru conujfa repente
Terra,fetprdqua fefunt,concutit omnia motu:
Quodfacerehaudvttapoffetratione,nifi effet
Partibus ariis mundi,cdoque reuincla.
Nam communibus interfe radicibus brnt
Ex tneunte uo coniunBa^atque vniter apta.
Nonne vides etiam,qu\m magnopondre nobk
Suftineat corpus tenuifima vis animai,
Propterea quia tam coniunBa,atque vniter aptdft\
Denique iamfaltupemici tollere corpus
Qulspotis eft,nifi vis anima , qux membrd gubernat
ldmne vides quantum tenuis natura valere
PoJ?it,vbi eft coniunBa graui cum corpore,vt a'r
ConiunBus terris,o* nobis eft animi vis}
4

c u t

u e

Allta
1

V T
I N M E D I O ] N u n c qui fit, vt terra in raedio
quiefcat,docet.EpicurusT&) yitu Taki^mx^S^t
ovyyn ideft terram in
acre vehi,vtcognatamdicebar.Ariftoteles itfeo terram in medio l o c o con
fiftere docet,quia grauia omnia mdium locum petunt,terra autem elcmentorum grauifsima eft. Plabin Pha:con m'^fnswipfius terra?, id eft,
p o n d e r i s & m o m e n t } aequabiljtatem. vulpffchujus rei aAifam, fie O u i d .
princip.liU i. m c r a m . Neccircumfufopendebat in aeretellm VmdenbutUbrAtA
fttn. Q_y i B v s i N s i T A v i v i T J non dicit terram viucre, vt qua: fie
T E R R A ' Q J

omnium

DE

R E R V M

N A T , l j

B.

,V. .

495

omnium elcmentorum maxime b r u t a , fed VHiereJioCjlQQ a,ccipiendum

eft pro eo q u o d cft,ftatum fuum conferuare.fie lib. i.& vwant Ubentes atberis >^w.quanquam l o n g e maiorc ratione dicuntur ignes, qum t e r r v t re,vr alis notauimus. v s o_y E A D E M A G N I] ii refttrui CQnjeftura
ita fcriptum reperiflem in duobus libris manufriptis.tf/*/qux\
4ddqttedtres .qux reftitutio facilis& procliuis eft. ddaquedt enim fcriptum
fuit pro ddiacedt: quid pro quoi, feu cui.
I G I T V R T E L I V S , & C ]
vulr tcrraari non efTeoneri,propterea quia vn cum are nata eft,& quia
ei iungitur, vt neque fe alieno,ncque ipfa ab illo alina, fed fuis partibus,
quibus eum contingit,ad eius parteis accommodant, o B I E C T AJquida
leguntdffofikrquod tametf non inaprobem,nihil ramen m u t o . N O N N E
V I D E S ] fie fup.lib. 4.gfl dnimmeum fefe itd commouet vt veliiire &c.

du&uSC
j um

sic

Necnimiofolis maiorrota,nec minor ardor ,

\
Effe potefi,nofiris qum[enfoui'effevidetur.
^^pt**^y?
Nam quibus }ffatiiscunque ignes luminapoffunt
Amere,& calidum membris adflare vaporem,
UaipfainteruaUanihil de corpore limant
" *, ,
Flammaru mjnibiladffeciemfi contraclior ignis.
Proinde calor quoniamJolis Jumnque profujm
Perueniuntnofirosadfnfs,0* locatingunt:
>
Forma quoque bineplis dbetfublime Videri,
Nil ade vtpops plus, aut minus addeye ver.
Lunquefiuenotboferturloca luminelufirans, f-^ff
Siuefuam proprio iablatde corpore lucem,
Quicquidid efi,niblofertur maiore figura,
Qumjioftris oculisquam cernimus effe videtur
Namprius omnia qua long} remmeta tuemur
Ara per multum,ffecie confufa videntur,
Qum minimumfilum.quapropterluna neceffefi, .
s
Quandoquidem claramffeciem certamquefiguram
Prabet,vt efl oris extremis cunque notta,
Quanta bac cunquefuatjanta bine videatur in alto.
Poflremo quofcunque vides bine atberis igneis,
{Qundoquidem, quojcuquein terris cernimus igneis,
Dum tremorefi clarus,dum ce/nitur ardor eorum,
(

FFf

4 1 0

L V C R E T"

C A R I

Perparuuw qmddam iwrUum mun videtur** ?

y [

'j , <^\ iuii\w\

li A
i
r
. 5

t u *

!n#>->

a i r

f7/*

Srdcet^tcjukm fMxilio.pojfeminoresz . j m i

>

de finib.lib.i.SolDemocrito
videtur,
wgeomemdi t
n tmgnus
.
i quippehominiemdko,
( r
queperfe&o.huic
' n e c N i w tbipedaliifo}ajfe.tantum
o s o n s ] W s c e t i a m e'enim
r a t ccenfet
u m p r iquantus
m i s f t o yidetyr,
l j d a , a t qvelpaulloueinfulautmaiorem
aut minoremS\c Lart.ftcllas
70 &yky<n*Kh
n, , T e{Te,qua,
w y kwmy nobis
'&<%w
fa Epictj opiniojfolcirjjunam,
ca magnitudine
vidt u r . Q u a d e rc fie M.Tullius cad.lib. t. Quid pot efi efefoie mains ? quem ma-,
tbematki amplius duodeuiginttpartibus confirmant maiorem ejfc quam tertam'.quAX TBW,< AV
TO
tulus nobis -videturlmhiquidem quafi pedalts. Epicurus autem pojfe putat etiam mi^
norem ejfieum,qu),m StfDfnwid
yideatur.fedeft.fp,i^ajttcm&xeliquorum
non multo. ne maiorem quidem aftror
multoputat
ejfe:
magnitudo^q
yel nosattiner,tantaeft^quanta
tantum,quantm videatr,yt o,culi,aut
non mdthn
mmpantur^
Idem
ad
vidtur.nihil^ut
Si epirn-fuam
uftam
mgnirdin
propterinteruallumkritterct, njult" magis c o l o r e m j & c . q u o d adpfum
vero attinet,aut maior eft fol,qum videtur, aut paulla roinor, aut tantus,
cft,quantus videtur. Sic etum & cjuapud nos funt i g n e a , fi ex interuallo
cernantur,prout eft fenfs,cernuntur.SedVad pirgue ft(tncjuit Ariftoteles primo meteor.)vnumquidque ebrum \x motte^ntur in c & f o , exiftimarc paruum cfTe,quia fio^is^iipc
pafuum videtur, Idem Jib^
de infomnis.aitin hoc falli fenfus. N A M Q _ V I B V S E^ s P A T . j i d e f t ,
nam quibufeunque fpatiis igns ad aiquem locum lumen iacere,& calo-'
rem afflarepoffunr,ea ipfa fpatia,feu interualla nitnl de ipfo igniurn corpore, feu magnitudine dtrafyunt, nque d^minuunf neque igns illi ad Ipec
ciem funt vlla te minores.hsectotius huius loci fententia eft, vfque ad verfamjProindecalor,&c)adihere autem reftituirau^cm vulgo legatur^//'f
plane m c n d o s . ^ V m e eninrlumei>& alorem trahflat diitum, vt iacere
& mittere telum.vnde Lucretiusradios,& lumina folis, tela dieinon fmel
appellat.fic fup.Hb.i.* ^Aejlferignis ytilumen iacit^atque yaporem.adiicere telum
autem eft ita terum iacere,Vt^ad lobura quem pris, perueniar. Caefar l i b . 3 .
nequepropter altitudinem facifttflHmadnciibafMiexqyaadieBas.
Lucret.lib.r.
qua mittere corporapofit Senfibus, & mfiros adie&u tangere taUus. ad quem l o cum iegc,qux fiint a npbis'anhotita ^ cirdo autem- verborum hic eft,
bufeunque fpatiisigoespofTunt adiieere membris lumina; Se afflare vaporem,id eft calorem,illa ipfa interualla nihil de ignium corpore detrahur.
j

luaiiov
ii>j)
f

l
i
v
f

c.
K
xr;
ci&iw
s

C H e r h n t f b u s

q u i -

I L L A

I P S A

I N T E R V A L L

A \ N H*I L , D 'E
1

CO'RP.

L, I M A N T J

hune locum partim coidtura, pafrtim ex audorifarc veterum codicum re*

o r o y

DE

RERVM NAT.'LI

V*

*4JI

jftitui.fententia eft plana,

autem'decorpoVc^ld eftdeliwn de cor*
pore,qod valet dctrhunt,ac<dteunt, lu demiruftottfquc}4 fi quis-legi
malet /;w*f,nOn pugnabo./*<ttK<autein nullo ftfdo pobo>.ifelibraraDft
du&um libro,qui crtic fignificat, cft-comern detrahertfj&{ita detciies
re,& minuere,^8\^ft)'.^T)'..Nonius.delibratumjd e(} decorticatum.quod
c o N T R A c T i o R ] minor, E T L O C A T i N G v N T ] refer h o c ad luj n e n , q u o loca tingunturjquanuis<dixerit numro multHudiisj & loca cm-*
gunt.calor enim perucnitad noftros fenfus,id eft ad t a & u m : lumen lira fut
g o r c loca tinguvfic l i b . <S. Hoc 'mapaB o volucri loca luntin
T
S V B L I M E
V I D E R I ] c u m magna eftt h o c l o c o feriptura* vanetas,ali!U
que codices haberent dbet dlineque videre* a\ylumnque videri. alijlunaqua
W'H'.alij dmqitefXx) ilmque Wen'.egofblime repofui; qua* feriptura fine
dubio redaeft.ha;cenim fenttia Lucretij eft: quoniam calor folis ad.fenfurn noftrum pcruenirjumnqu'c fuo cdore loca complet* atque illuftrar;
fcquiturexhisformam etiam fois nonimminutamincaeloextcrrano'*
bis vidcri.yW/T/tt autem,id eft in alro,feu in fublimi: neque eft quodquif.
quam de vltima fyllaba dubitet. corripitur enim cm apud hunc,tm apud
Virgil. Lucret. l i b . z.Ko&urndfquefaceis calijublime volanteis.Virgil. Gorgie .$.lamquebumiles>iantqueafjtibllme
videnlr %Aera fer vacuum ferri.
A DD E R E v E
duolibri manfcripti hbeftt, adhre verts.
NA'QJVE S I V E N O T H Q
,]n,tl^o,lum tr^,ideft,lucenonfua fedalipT
na:qua* eft opinio proba"bilior,& ab omnibus fer recpta. E t Feftus in vo.
cemulus, duascauiasafferens 'quamobrem mulus vchiculolunaeadhibcatur,hanc ponit fccundam,quod muli non ex fuo gnre* ledx; equis oriatur.Catull.carm. faecul. Tupotens^ Tnftia^ nnbo es Jfa lumine liifla y irgil^
lib.i.Georg, Helfratris radiis oShoxa
Luna autem qua efi vt ojenduntma}bfm\tUci,mafr^q$m^dimda'paH terkjiif
demJfatiis vagatur\quibmfohfe'jt)m congwdieysl:umJle tumdegtedwns &? eaff
ucem, qum foie acciptt, mittit in terras,
variai ij>fa mutatimes Jucis bfbet,
cvy A M C E R N I M V S ] fcripturam vulgatam feruatii, qua* etam in nonnulis vetenbus libris reperirur: cuius ha*c radota** ftttefari'd$ft'itina.(tfnquir)nihilo maiore figura feftur,aurrnpyerur, qiUn^efte vJdetur e^ figura;
q u a m oculis noftris'ccrnimus. quidam doclilegi volunt,cm arnimufAtC
nonnullis libri legitur, qua cernims^. quar'ie&o ferri h W pc)teft. N A M
,

JurgerUuifa^.^iAXAy.ze pat.'Dcor.

R E M $4
T A,&CI|huius4oJhC
fententia eft.Nam omnia (inquit) qua*longc rmora Qernjrriu^ prius.er-?,
m i n u s eonfufa.id eft n o n fubtiliter diftinc'ta, hequeMefinta, fed inu'iftinta,fpecic ipfa,ipf6quc afpedu^rius-(ibquam) ea Cdnfuf e& ru<n^s, quoi
m i n i m u m eorumj^una, id ejl miriimj*rn ^inajfnootuVn,, &dudtttn pcuUs
vfurpare pofsimus. Verbi gratia,, fi S ^ r a t e m l o c o lopginquo cernarmw,
primm exafpedu heminem^effcoghofearn k n t m , n e q n / e u r r cet-*
ris hominibus diftinguere ptrrtto.nortenitn m M lic^bit peH0ci^iftt!tH
proprias quafdam S o c r a t i s ^ o t a s : q n i b u s ^
hom i n u m figuris dirTert,infpcerevend vbi^e^uni'propi^s accelero,tu rn
proprias illas notas,& propria^ua^dahr ris^tieamenV^, tum\ar=fs fimis|
FFf
P R I V S

O M N I A ,

Q_VAE

L O N G E

T.*

L V C R E T I I

C A R I

tum oculos Socratis prominentcis cernam., Q J T A p <& o p T B R i v N .

N E c E s s.} quoniam igitur(inqtrit) certa & claraUmse figura, ccrtquc l i . n c a m e n t a ^ & o r extrme certa: & claraj nobis<:ernuntur,necefleefl:
etiam,vt,quantacunque eft, tanta hinc nobis in elo vidcarur. c^v A N T A
H A E C j C N QJV. B I F v A T , & C ] C u m reperifem feriptum in duo-
buslibris xAnnCct. Quanta quoque bfuat 8cc, vari autem hic verfus Ieg-r
rcturinvuJgatisjaiTenfusfum M u r c t o i t a l e g e n d u m c c n f e n t i . / f M autem
valet fim > velfucrira. Afranius. Cane nependeasftfuasin quxfttone.Vhg.ALn.
1 0 JTm V^itulufvefuat nullo diferimine Mf&o.Lucret.fup.lib. 4 . Vtqmd altis
cibusefl aliisftatacrevenenum.
MVTARB-VIDENTVR]ordo-eftigns
perparunm quiddam mutarc videntur filum inaltcrutram partem , i d eft,
in plus vel minus. F 1 L V M] id eft lineamentum , d u & u m , extremiratem.
c v M L o N G 1 v s, A B s 1 N T ] fecutus fum codiecs vulgatos omneij,preter paucos,in quibus legitur: quo longius abftt. nam in manuferiptis feriptum
tcpcn quoque longius abfitx vt eredibilc ft, legendum e(Te, quo longius abfint.
abfint autemlegdum videtur ptius,qura abfit vt referatur ad igns: quod
fi quiscontendet legendum ^jir,coha:rebit cum voce filum.
y

^f^^^^C
^
^

llluditem non eft mirdndum qud ratione,

Tdntulus Ma quedttdntum fol mittere lumen,
Quodmarldidctehks omneis faMmqurigdndo
ompleatjO* cdtiio perfunddt cuncld yapore.
^Mdm licet bine mundi pdtefaBumtotim vnum
Ligiftuuthfontemfcfltere atque ermpereflumen, ' '
'EqmnimHniquiji clmente vaporis" *
, n
Wdiquecbntmiunt&ficxonieBvtieorum .
Confluit ex vno cdpite bic vt proftudt drdor.
^Slonne vides etidm qum Idtpdruus aqud
Prat met fons interdumJckmpifqe redunde
Eft etiam quoque vtt non mdgnoJolis db tgni
Aerdpeniptdt cdlidis feruoribus ardort
Opportunus itaftfiforti&idbyim aer^
Yt quedtdccendipdruls drMx^mBus^
i
Quod wnm inierdum fentes Mpldmme videmus .
AccipereexVndJcmm^mcenatdpdpm.
Forjitdti O* roftdfoldl lampjde lucens,
PoftideHtwultumcathTemrihusmem^ ' ' J , !
y

urwmje NUU4QUIFIFFULGMWTDTM^
3

\ < , et

DE

& ER.VM,

NAT, LIB*

V,

AeftifemYn vt tantum radiorum cxaugeat Bum.

U I V D
I T E M N O N E S T ] N u n c docet quamobrem fol, cum ft tam
parua figura prajdirus, taatum lumen rnittere ac profundere qucar. N A M
L I C S T H I N C ] fieri poteft(inquit) vt fol ft fons quid omnium ignium,
ac luminum.ad quem confluant omnes igns, omniaque lumina, Se vnde
tantum lumen,tantfque calor emnt, qua* totum orbem terrarum c o m p t a n t , L A R G I P L V V M F o N T E M] vultfolem effe fontem quendam
omnium lurninucn.quemadmodum fontes aquarum dicuntur propri,vnde Se fcatent aqua?, & oriuntur flumina. E X O M N I M v N n o Q J Z b
s i c ] ordo eft. quo,id eft ad quem folem fie elcmeta vaporis ex omni m ' d o vndique conueniunt, Se fie conieftus, feu congeftus Se aceruus eorum
confluit,vt tantus calor ex v n o capite profluat.Eft autem hoc l o c o roemoria repetcndum.atque attendendum,quod dicit Ariftor. mctcor.Iib. i . n o n
ef vnum certum aquarum locum, autalueum,aut receptaculum inexhauftum,vnde perptu mnent aqua?,vndcque feateant f o n t e s , & crumpant
flumina:nam
n c tantaquidem concauitas,quantus eft orbis terrarum,
tantam vim aquarum fuppeditare poffet, quanta quotidie effluit : fed efle
q\ia*dam aquatum capita, ad qua ex locis editioribus confluunt paullatim
& pa*n dicam guttatim aqua*. ha?c capitafonteis, feu fontium origtnes,&
featurigincs aquarum appellamus: ex his manant aqua: per riuos initie paruos,atqueanguftos:quilongiusfluentesaclabentcs aliis riuis additimagnos pofte fluuios gignunt. s C A T E R E J v e t b o feato i s , tertia: inflexionis. fie fup. eod. lib. Et partim piano fcatere^atque erumpere campo. Se lib. 6.
j]>irat fons dulcis aqui,Quifcatit {j? filfits circumfe dimeuet yndas. ibid. Etfiatere illa foras inftuppamfemimj&c. A T Q J V E E R V M P E R E
F L V M E N ]
fie omnes fer libri vulgati. cod. Florentin, erumpere lumen, ego lectionem
vulgatammutandam n o n cenfco.nam ttanflatc puto eum efle l o c u t u m , &
jlumen luminis intelligdum. E L E M E N T A V A P O R I S ] fie repofui cum
i n aliquot lib. manuferiptis yapores feriptum reperiffem. C O N I E C T V S ]
nihil muto,quanuis nnulli legendum purent conleBus. conieBum autem i n ttptctotcongeJum^onfluxUyCongreffkm. E S T E T I A M o ^ y o Q _ V E V T I ]
fieri etiam poteft (inquit) vt cum folis ignis n o n fit admodum magnus,neque acer, magais tamen feruoribus ae'r exardefeat, quia fit idoneus ad i n cendium accipiendum. P E R C I P I A T ] occupet, comprehendat, v t fup.
lib. 4 . Qudm,qu4 percipiunt oculos,vi/umque laceffunt. QJV O G E N V S ] C U ius generis, quemadmodum. A C C I P E R E E X V N A s c 1 N T . ] feeutus
fum hoc loco cod. Florentfnos, v t omnium emendatifsimos . nam ceteri
vulgati habent vel Accendi, vel jtecendere plan m e n d o f e . manuferipti autem pattim Accendere^mim accedercapoi poftremum deprauatum eft e x
vero accipere. mm n accipere fadtum eft primum accidere.p. inuerfo.deinde
accedere: deinde ex accedere accendere Se aceendi. Iam pra?terqum quod Veritas Se ratio hanc feripturam confirmat,etiam cxemplo adiuuatur. fie enim
idem loquitur lib. G.Aridior porr\ finubes accipit'ignem. ex hac re autem fimilitudinem duxit Virgil. lib. i.JEn. nfegetem veluti cumflammafweutibus
9

FFf

4 H
L V C R E T I I
C A R I
jtufim lncidit &c, F O R S I T A K E T R O S E - A ] tcrtia ratio, fblebat
Epicurus earum rerum,qu philofophis in conrrouerfiam reuocantur,&:
de quibus fenfus non facile iudicare potefl:, plureis afferre r a d o n e s . quod
teftatur Lart. his verbis. TD $

enm
i

yiiM
t-nw Toiiav
(J/ay utn>cv,
^ i&fy
>iira>y,
lytTv Aiiiat
*

wv
rum arferreeaufavn.quaemulds modis videtur diiputaripoflTejfuriofum eft,
neque re& ft ab iis,qui inanemaftrologiam ftudiofcconfedtantur,& qui
temere quarundam rerum rationes reddunt. p o s s i D E A T ] eft vt p o t
fideat:feripoteft.vtpofsidear. C A E C I S ] o b f c u r i s , & o c u l o r u m fenfum
effugientibus. N V L L O Q _ V I S I T F V L G . N O T . ] qui non fulgeat, &
iccirc non ccrnatur nobis. E X v G E A T ] id eft vade augeat. fc autc
habent libii manufcripti,& nonnulli typis excufi.vtitur eodcm v e r b o T e rent.Heaut.C(Ja/m/ffr multa epiniones^qua mihi animum exdugeanti id efVqua:
m e magis adducant ad credcndum illam efle corruptam < & Plaut. S d c h o ,
lierafuhueni\henef*B* maiorum tuorum exauge.

Ju^ Nec ratiofolisJimpleXfneccertapdtefcity

Quo p fi *ft*u partibus egocerotis
,
'Brumaleh adeatflexus,atqueinde reuertens
->
Canceris vt met as vertatfe adfolftitialeis:
Lundque menfibusidffatium videatur obire,
Annuafolinquoconfumittemporacurfu:
Nonjnquamfimpkx bis rbus reddita caufa'fl. . .
Nam fieri vel cum primis idpoffe videtur,
Democritiquodfantfavirifententiaponit:
>
Quant o quque magisJint terram fiderapropter: Tantopoffe minus cum cli turbineferri.
% >
)
,
Emnefcere enim rapidas iius O* acres
Imminui fubter vireisjdeoque relinqui
Paullatimfokm cum poflerioribu jignk,
>

- InfriormultoqHdJityqumfruidaJigna:
Et magis boclunam:& quanto demifior eius '
urfus abejl procul cdofexrifquepropinquat,
Tanto poffe minus cumfignis tendere curfumi
Flaccidioreetiam quantoiam turbinefertur
j
a

OY7

t S\

\nferior,qukmfoljantomaguomniafigna

Ac t

DE

R, E R V M

N A T I I B

415

V.

ffanc adip'ifcuntnr,circum,prtrqueferuntur.
Proctereafitvt bcadfignum quodque reuerti
Mokltus videatur,adbanc quia figna mit funt.
Fit quoque vt e mundi tranfuerfispartibus aer
Alternis certoflucre alter temporepofiit,
Qui queat afiiuisfolem detruderefignis
Brumaleis vfque adftexus^gehdmque rigorem:
Et qui reciatgelidis frgoris vmbrts>
Aefliferas vfque inpartcis>&*feruidafigna.
Et ratione pari lunam^flelldfque putandumft
Qu voluunt magnos in magnis orbibus annos,
Aribuspoffe ait mis kparttbus ire.
Nonne vides etiam diuerfisnubila ventis
Diuerfas ire inparteis jnfernafupernis?
Qui minusiUa queantper magnostberis orbeis
Aefiibus interfe diuerfisftderaferri
y

x ] non eft ( inquit) vna ratio, neque certa,

quo m o d o ex partibus xftiuis,id eft ex orbe fofftitiali,atque cnncro, trafeat ad agocerota, feu capricornum : id eft, ad orbem brumalera. B R V M A L E I S A D E A T
F L E X V S ] tralatio eft certaminibus Olympicis,&:
fmilibus curulibus.ignificat autem id quod yulgus folftitium brumale api
pellat. M E T A S V E R T A T S E A D S O L S T I T I A I E I s]id eft,(vt Vul
gus Ioquitur)ad folftitium xftiuum fe vcrtat. N a m apud probatos Latinitatisauctorcs folftirij nomen,folftitium arftiuum duntaxat fignificat, vel
quia(vt fcribit Varro Iib.f. de lingua Latina ) fol eo die fiftere videtur, vel
quod foie ad nos verfo, proxim eft folftitium. D E M O C R I T I
Q J O D
s A N C T A , & C ] hic verfus fupr iapofitus eft lib, 3. Q J A N T O Q _ V A E Q V E M A G 1 s] id eft quanto fini nobispropinquiora, atqueira ca*lo remotiora. 1 L L 1 v s ] cxli turbinis. R E L I N Q J V I P A V L L . S O L E M ]
N E C

R A T I O

S I M P L E

&mKm7n:celeritatefuperari.

E T

M A G I S

qui fole,feu qum folem. E T Q_V A N T o] fie legendum, v t fit hic Lucretij fenfus:& quanto Lunscurfus demifsior,id eft humilior,&inferior cum
fitjlgius abeft c l o . & c . t a n t o pofiTe minus, & c . t A c c 1 D 1 o R E] lan
guidiore & tardiore. T A N T O M A G I s , & c . ] quanto etiam(irtquit)una
cum fit foieinferior, languidiore, & tardioreimpetu, Vcircuiru fertur,
qum fol,tanro magis cetera figna fuperiora eam afiequuntur, atque adeo
pra;tereunt,& fuperanr. A D H A N C Q V I A S I G . R E Y 1 s.] nihil mutadum c,nfco,quanuis quidam legi velint, recurrwtt, tut recurfont. nam eum

HOC]&magislunamre

'4l

T.

L Y C R E T I I

C A R I

ita, vt excuderidum curaui,habeat omnes libri manufcripti,& vulgati tum

vfitatum efl: Latinis genus loquendi vifcre,& reuiferc ad hoc,aut illud.Luctet.lib.6. Kam quicunque uosfugitabant vifireadagros. ad quem locum plura. F I T c i v o o . j E , V T E M.] alia ratio, A E S T I V I S s i G N . ] c a n cro. B R v M . v s o y E A D F L E . ] ad capricornum SE ad brumam * tralatio eft ludis Circenfib. in quibus cum ad raetas cjuadrigae peruencrint,
fledenduscurfus
eft,& met feruidis funt euitanda; rotis,vt loquitur Flaccus noftcr.ex quo flexusappellatur Latinis,xg-i^rnfts Grcis.Iraquc ftatim eadem tranflatione folftitium, & brumam, folis metas appellabit, ibi
Difiinet aquatofolis dferimine metas. Fuctunt autem nonnulli, qui humidum
quod terra.&r mari furfum tollitur, caufam efTe folftiti j , SE bruma; purarunt,quafi fol pabulum fcquatur. quam opinionem refellit, & reiieit A r i floteles hb.z.meteor. his verbis. J> yt\mt mtfnt ont 1S1 tsj-n&i mhct
N

fcoy

7W

nhw

TfitpiiSi

iS> v%>->y

T5T' tvi

Qupcircaridiculi etiam funt omnes quicunque vetetibus folem a l i h u mido exiftimarunt, SE iccirco nonnulli aiunt folem fuas d folftitium, SE
brumam conuerfioncs facere.M. T u l l . opinionem illam Cleanthi aferibit
lib. $. de nat. deor.his verbis. Quid enim} non eifdem vobis placet omnem ignem
paflu indtgere,nec permanere -vllo modopojfe nifi alatur} Mi autemfolem, lunamjte*
liqua aflra,aquis alia dulcibus ,alia marinirt Emque caufam Cleantbes ajfert,cur fi
fil referai, nec lorigius progrediaturfolfiitiali orbe,itmque brumali, ne longius difee
dat , cibo\

At nox obruit ingenti caligine terras,

Aut vbi delongo curf fol extima cli
Impulit,atquefuos efflauit languidus igneis
Concujfos itere,& labefaHos are multo:
A ut quia fub terras curfum conuertere cogit
Vis eadem,fupera qud terras pertulit orbem,
Tempore item certo rofeam Matutaper oras
Aetberis auroram defert& luminapandit:
Aut quiafol idem fub terras ille reuertens
Anticipt edum radiis accendere tentans:
Aut quia conueniunt ignes &fmina multa,
Confluere ardoris confier unt tempore certo,
Qu<e faciuntfolis nouafemper lu minagigni.
Quodgenus ideis fama efl montibus altis
Differfbs igneis orienti lumine cerni
Inde coireglobum quafi in vnum,0* confcereorbem.
[

DE

R E R V M

N A T,

L I B .

V.

417

Nec tamen illuin bis rebus mrabile dbet

Ejfe,qud bac ignis tam certo temporepofint
Semina confluere,0* Jolis reparare nitorem.,
Multa videmus enim,certo qua temporefiunt
Omnibus in rebus.florefcunt tempore certo
Arbufia,& certo dimittunt temporeflorem.
Nec minus in certo dents cadere imper at atas
Tempore, 0*impubem mollipube/cerevefie,
Et pariter mollem malis demittere barbam.
Fulminapofiremo,nix,imbres,nubila,yenti,
'Non nimis incertisfiunt inpartibus anni^
Nanque vbificfuerunt caufamm exordiaprima,
Atque vti res mundicecidreab origineprima,
Confequa natura efi iam rerum ex ordne certo.
AT

NOX

O B R V I T ] N u n c i n c i p i t d i e i , S e n o d i s caufasexplicarc.
E X T I M A C A E L I ] extimas parteis caeli. C O N C V S S O S I T E R E J C quauatos,& frados labore itineris, itre pro itinerc. fie enim infledebant
veteresiter iteris. Se itinet itineris,tefte N o n i o . Neuius L y c u r g o . ignoti iteris
fumus: tutefits. Attius O e n o m a o . Traflo etiam adfum : exprome. quid fers? nam
te tongo itre cerna vadere.lc Tdeph.o.Judiumque iteris reprime, s v B T E R R A S c v R S.] fuerunt etiam nonnulli phiIofophi,qui folem non fub terris moueri,fed circum terras dixerunt: iccirco autem ex oculis noftris cuanefcere,& n o d fieri,quia terra vrfx fubieda, alta,& dita efl>cx quo fieri , vt folis luminibus officit. Ariflot. lib. fecundo nvnaf. cap. i . i n extr.
S V P E R A
Q J A E
T . P . o R B E M ] ordo efttqua: vis pertulit orbetn,videlicet fo!is,fupera,feu fupra terras, quidam tamen legunt : fupera terrai qua
pertulitorbem,vt fubintelligatury/m. M A T V T A] M . T u l l . l i b . 3 . d e nat.
zomm.Quiddeine Ino dea dicetur qua Leucotbea "kGratis,}nobis Tratutadicitwjcum u Cadmifilia? A v R o R A M ] aurora rofeam poJbJtiinvkoy, T E M P O R E I T E M C E R T o ] c u r tempore certo aurora exiftat. Q J O P G E N v s] cuius generis,vel quemadmodum.
I D A E I S
F A M.] Deldamote omnium qui funt in Hellefponto,altifsimo fie Diodorus Siculus lib. 17.
'JVcv CTS'T *)
ovpfccw yy<S <zs% <fro TO '^'.K-w fi
t

rfs
afiZfMM
wons:
{<3j 'j nkt
7rv^
7m^Jb^v

rns TWC

nv a&

xuy'o

TJJ

TO)

Sr^*y^ -fis yi SeJpynr.i eft, proprium a u t e m , &

admirabilc quiddam in hoc monte fieri folet. N a m fub Canis ortum,qui
fit in fummo mtis vertice^propter acris circumfufi quietem ab omni m o GGg
s

TKHQ

4*8

L V C R E T I T

C A R I

t u , v e n t 6 q u e v a c u a m , h u n e v e r t i e e m ventorum
flituimmunewparque
inta&um efle. C e r n i autem folem cum etiam nox efl:, radios fuos e x p r o m e n t e m m o n in figuram rotundam conuerfum,8c c o n f o r m a t u m , fed Hamas in diuerfas parteis difpergentem,vt complures igns extremum terra;
t e r m i n u m , quem finientem appellant, attingere videantur. limile quiddam narrt idem D i o d . lib. 3. accidere in Arabia fortunata, quod ad folis
Ortlim a t t i n c t , his Verbis.** (TW $ r mh.^>vf ttoiy kyapeuyii^oy uTvy

ei.^ frff) wdfl$>u TTagpTKYunoyTU 7njfeA?s[ru>,cmiy^

id cfl!, ex medio a u t e m mari aiunt folem exorientem cerni pruna;
candentifsims fimilcm:fcintillas aut e x fe magnas iacere,&c. E T C E R T O D I M I T T V N T ] fle habent aliquot libri manuferipti, S c n o n pauci
vuIgatijmcliuSjOpinorjqumdemittunt. N E C M I N V S I N C E R T O ]
ficlegendum,; cwo,diuiflm,non incerto coniunctim.atqueillo m o d o fcriptum eft in tribus lib.manufcr. & in Florcntinis. V E S T E ] ianugine.& ira
Nonius.vnde inuefles impuberes.fic Virg.^ncid. %,jurea Cfaries olIis Atque aurea veftis.Luctct.mf.CQdMb.iuuents Occipit,& molli veflit lanugine maUs, N O N N 1 M 1 s 1 N c E R T 1 s]flc habent trs libri manafcripti & Flo
rentini, & fan vt ita legatur ratio poftulat, nifl quis dicat legendum item
v t fupra,diuifa voce in certtSy&c retindam vulgatam fcripr.ur,w'5. C u m
h o c loco congruit is,qui eft lib. 6, ^utumnque magis flellis fulgentibus aita
ConcutiturclidomusvndiejuejtaqHetellus. A T Q J V E V T I R E S M V N D ,
& o ] hune verfum putoruifleab aliquo interpofttum,nequc eflcLucretianum. C O N S EciVA]confequens.
freiy.

jmd^Crefcere itemque dies licet& tabefeere nocleis:

Et minui lucesjumfumant augmina noftes,
Aut quiafilidemfub terras,atque fupern,
Imparibus currens anfraflibus tberis oras
Partit:^* in parteis non quas diuidit orbem:
Et quod ab alterutra detraxitparte,reponit
Eius in aduerfa tantoplus parte relatus:
Donicum adidfignum cliperuenit,vbianni
Nodus notlurnas exquat lucibus y m bras,
Nam medio curfuflatus Aquilonis,0* Aufri,
Vif met quato clum diferiminemetas,
Propterfigniferipojituram totius orbis,
Annuafol in quo contundtt tempora ferpens,
Oblique terras,& clumlumine lujlrans;
Vt ratio dclart eorum,qui loca cdi
Omnia difjjofitisfignisornata notamnu

DE

R E R V M

N A T .

I I B. V.

4^

Aut,qu'ta crafior efl certis in partibus aer>

Sub terris idel tremulum iubar bafltat ignis:
Necpenetrarepoteflfacile\atque emergere ad ortus.
Vroptered noBes hiberno tempore long
Ceffantydum veniat radiatum inflgnediei:
Aut etiam, quiafie alternis partibus anni
Tardius &* citius confuerunt confluere igns,
Quifaciantfolem certa defrgereparte.
quaraobrem dies & noctes augeatur,&minuantur. C V M S V M A N T A V G M I N. A ] c u m a u g e f c a n t . f i c l o cutus eft l i b . i . Surfus enim verfus gignuntur,& Augmin*fumut. T A B E S C E R E] rainu.tralatio eft.ficlib.t. extr. Kectenet^ omnia pAulhtim tabefeere, &c.
I M P A R I B V S C V R R . A N F . ] d u m i m p a r i t e r , &inarqualitercircumag i t u r . h a c d e re fie Li'tt.f^iM VVKTSV ^ iftipay7Ta&>M\&'rlovl&i K)7iztg?
M'B uri<ms yityii) vtih.iv
$#.&toz
yivj, eft dicebat Epicurus nodfcii
& dierum longirudines ex celeribus, & contra ex tardis folis motibus fixpra terra fieri. A N F R A C T I B V S ] cutfibus, & itineribus flexuofis. CxC.
lib.7. de Beilo Gall.oppidi murus i planifient que initia afeenfus, re Ba regione(fi
nullus anfraBus intercederet) c i o c c pajfus aberat. A D I D S I G N V M ] ad
(Melctrjdeft,vtLatiniappellant,a*quinoctium.
N A M M E D I O
C V R S V ,
cVc.Jid eft inter Aquilon Se Auftrum: feu folftitium & brumam. v o x jlatusautempatrijcafuseft.
C A E I V M ] cxluraaccipio,vtfitrcHcafus, n u meri fngularis. M E T A s] folftitium,& brumam : feu circulum Cancri, Se
circulum Capricorni.funt enim veluti metae {blis;ad quas cuperunir,iter,
curfmquefuum flectit. P R O P T E R S I G N I F . P O S . T T . ] p r o p t e r
fitumzodiaci obliquum.M.TulLde diuin.lib.i.^'w quandam effe aiumfignifert in orbe,qui Grch lah*s dicitur* C O N T V N D I T ] conterir, confumic,
v t fup. ^innuafol in quo confumit tempora curfu. E o R v M] aftrologorum,
& corum qui feripferunt pharnomena. P R o P T . F I T ] hune verfum fecutus aliquot cod.manufcr.hoc l o c o pofuhqui tamen m o x iteratur. A V T
Q^V i A C R A S S I O R
E s T ] alia ratio, T R E M .
I V B A R H .
IGN.]
fol. A V T E T I A M ] t e r t i a r a t i o , C O N F L V E R E I G N E s ] e x q u i b u s n o
ua femper folis lumina g i g n u n t u r , v t fupr dixit, ibi jtut qui* conuemunt
igns & femina multA Confiuere ardoris confuerunt tempore certo, ce
C E R T A
D E s v R G . P A R . ] wtfojn
de certaparte furgere.
C R E S C E R E

I T E ' M C O J E ] NUIC

Luna potefl folis radiispereuffa nitre,

IncL dies maius lumen conuertere nobis
AdJfeciem,quantumfolisfcedit ab orbe,
Domcumeum contra pleno bene lumine fulflt:
GGg

7*%ei<t(

Atque
oriens
obitus
eiu
lndeminutatim
rtro
qu
Dbet
item,quanto
pro
Labitur
ex
alia
fignorum
Vtfaciuntjunam
quifin
Confimilem,curfufque
Propterea
flt,vti
videantur
Efl
etiam
quoque
vti
pro
Voluier,*
variasJflend
Corpus
enim
licet
ejfe
a
Labitur
modis
occur
Nec
potis
efl
cerni,quia
Verfarique
poteft
,glob
Dimidia
ex
parti
canden
Verfndoqueglobum
v
Denique
eam
partem,
q
Adjfeciem
vertit
nobis,
lndeminutatim
retr
co
Luciferam
partem
glom
Vt
abyl
o
ni
c
a
Cbaldam
doBr
Aflrologorum
artem
con
Proinde
quafifterinequ
Aut
minus
bocillo
fit
cur
Deniquejur
nequeat
fem
Ordineformarum
certo
Incy
dies
priuos
aboie
f
Atque
alia
illiusreparar
Difficile
efl
ratione
doce
Ordine cum videos tam
ltver^Venus&Veneris
Pennatusgraditur
Zep
Flora
quibus
materpr
CunBa coloribus egreg
410

T.

I V C R E T I I

C A R I

omni

cU'y-'^

4"''/

DE

RERVM

NAT. IIB

V.,

4ii

Inde lotifequitur calor aridus^O* cornes ynd

Puluerulenta Ceres,&* Etejiaflabra Aquilonum.
Inde Autumnus adiugraditurftmulEuius Euan:
Inde ali tempejlates ventfquefequuntur
Altitonans vulturnus & AuHerfulmine pollens.
Tandem bruma niueis affert^pigrmque rigorem
Ttjdditibiemsfequitur crpitans accentibus algi.
Quo minus ejl mirum ,ficerto tempore luna
Gignitur^s* certo deletur tempore rurfus
Cumferipoflinttam certo tempore multa.
y

s o L I S * ] Curluna* figura v a r i e t u r , & m o d o p l c na fir,modo dimidiata,modo bicornis,mod nulla. p E R C V s s A ] fie leg c n d u m , & ita habent libri aliquot manufcripti.percufli radiis folis, id eft
icla lumine folis . fie locutus eft fup.hb. a.
ibidem inf.
I V N A

P O T E S T

Bj&a
aut
obliqu
refulget.
quodamgignu
queataccendiparuis
ardor
Etradij
folis
cogeban
bris &c.
oihivn \\ \<ams t^etv Q
<my
>
fimuif
Qcuroyttw
%yTeimv^i&ffm ovi^mm lis,tum luna*.fup. eod.lib.

Sed de hac variatione luna* luminis & figura* ficEpic.apud La'rt.

E"T*

tiytTtu %

TB

TUS

7o

na fe ipfa lumen habeat : contingere etiam poteft vt f o i e . N a m etiam

apud nos multa cernere Iicet,qua* id quod habent,ex fe ipfis habcant:muU
ta,qua* ab aliismequc quicquam eorum, qua* in are a p p a r e n t , obftat quo
minus ita fit,&c. vulrusautem eius varius & multiplex, qui fefc nobis e x promir,arque oftdit,poteft nafci 8c ex immutationc partium, & ex accef.
fione eius d folem,autrecefsione,& exalia caufain qua fpe&eruridquod
confentaneum eft i i s , qua: funt in promtu. D O N I C V M E V M C O N r R A , & e . ] D o n e c contra eum,nempe folem,id eft,donec ei oppofita, Sec.
ATQ.VE O R I E N S ,
id eft, & tune orta c f t , cum fol occidit.
E T I A M Q V O Q J E
V T I ] q u o d dixerunt Anaximander,SeAntipho.
C O R P V S
E N I M
L I C E T ESSE
A L i v r, ] id eft, N a m fieri poteft, *
vt fit corpus aliquod aliud, qum luna , quod vn cum ea feratur, Se labatur, eiqueoccurfando atque officiendo, faciar, vtluna varias formas red.
d a t . v E R s A R I ' C L V E P O T E S T ] nempe l u n a . alia eft ratio quare luna varias figuras reddar. C H A L D A E A M ] Chalda*os aftrologia: f u i t
fe peritifsimos Se Diodorus Siculusreftatur libro fecundo his verbis: T7

Sec]

E S T

lp'myi fa.^eudxmv) wfo

OMV(

GGg 3

4*2.

T ;

I V C R E T I I

C A R I

id eft,hoc quidem certe LIQUIDA quifpiamconfitmarepofsit,omni\im h o minum maximum vfum in aftrologia C h a l d x o s habere,plurimmquc ftudi j,atque opra: in hanc cognitionem contulifle.& M . T u l U i b . i . de diuin.
Chaldti in Syria cognitione aftromm follertiique ingeniorum antecelluerunt. B a b y lonios quoque multorum annorum obferuationes fiderum co&ilibus laterculis infcriptas habui(Te refert Plinius lib. 7 . cap. f S. p R O I N D E
Q V A s i , & : c . j En vide,vtEpicurus probabilia fquaturinhis,qua:fupra
terram gignuntur,nihil vnum egregic prxter cetera affirmet. D N I c i y E
C V R N E Q_V E A T , & C ] quod item de foie nonnulli exiimarunt,vt fup.
dictum eft. I ' N O J E D I E S P R I v o s] & in dies fingulos. fieeod.lib.
np.lnnumenbilitei priuas mutatmin horat. A B O L E S C E R E ] cum in libris
rnanuferiptis reperiftem feriptum aborifctqueCafpicAtus fum eos fuiffe corruptos ab iis,qui exabolefcereaboriri feciflent : quod tantundem fere valet.
aboriri quidem impreflum eft in c o d . Venetis antiq. Se Parifienfb. eque
verbo vfus eft etiam l i b ^ . d r infringi lingmm^ vocmque aboriri. quod fi quis
malet , n o n i m p r o b a b o . abolefcere autem Valet decrefeere: quod huic l o c a
maximecuenit. V I N C E R E V E R B i s J p u l c h r e d i & u m . f i c l i b . z . j Q f W
quoniam vincofieri>nunc ejfe
fup.hoc cod.lib. Et quant difficile id m
fit peruincere verbis. Se lib. 6.primant iam femina aquaMulta fimul yincam con
furgerennbibusipfisSxc Se Horat [azyjMb.i.Kecvincet
ratio tantundem vtpeccet idmqtte,&c. F R A S N V N C I V s]/?ff,pra:cur{br. p L O R A ] A r nobius lib.j.aducrfus genteis. Flora illagenitrix, & fanBa obfcenitate ludorum
benecutaty-vtamaflorefcanty&Cicm lib.S. Jn &^icca Laurentia, & Flora,
meretricespropudiofkintermorbos \omanorH &Deoscomputandi.Lu;a.t.Fitm.
lib.i. de falla rehgione.F/oft* cum magnas opes ex arte merctricia quxftuiffet^populum I{om.fcripfit bxreem certampecuniamreliquit:cuiusex
annuofienorefumnatalis dits celebraretur editione ludoru qms appellarent Floralia, &c. lege Se O u i d .
lib.Faft. E T E s 1 A F L A B . A Q^y i L.Jtefia:: qui item funt Aquilones :id
eft venti feptentrionib. fiantes : hoc tantum intereft, quod Etefa: certo
anni t e m p o r e , nempe poft folftitium fpiranr: Aquilones quouis anni,
tempore. E V I V S E V A N . ] Baechus v o c e Baechantium ^>o7. v o L T V R N v s ] Euronotus. C R E P I T " A N S
A C C E N T I B V S
A L G I ] fie
habent trs libri manuferipti, Se vulgati Florcntini, Veneti recentiores,
vtrique LugdunenCs:nonnu\li Crepitansrdentibus algit pha INEPTE, m e o
quidem iudicio. c v N F I E R I p o s s i N T J i n duobus libris manuferi-.
p TIS feriptu m e ft, Cum jlorere queant.
3

docebo.Se

Solis item quoquedefeBusJlunque latebras,

Pluribus caufa feri tibi poffe putandum'ft.
Nam cur luna queat terramfecluderefolis
Lumined
terris attum caput obftruere eij,
Obiiciens ccum radiis ardentibus orbem:
Tempore eodem aliudfacereid non poffeputetur

DE

l i n V M

N A T . 1 I B , V,

42,5

Cor pus,quod cajfum labatur luminefemper?

Solquefuos etiam imttere languidm igneh
Tempore cur certo nequeat,recrearque lumen, '
Cum locaprteriitflammis infeflaper auras,
Quafaciunt igneis interflingui,atque perire?
Et cur terra queat lunamjfioliare vicifim
Lumine? opprejfumfolem fuper ipfatenere,
Menftrua dum rigidasconiperlabiturvmbras:
Tempore eodem aliud nequeatfuccurrere luna
Corpusivelfuperafolis perlabier orbem,
Quod radios interrumpatjumnqueprofufum?
Et tamen ipfafuofifulgit luna nitore,
Cur nequeat certa mundi languefcere parte?
p~-Dum loca luminibus propriis inimicaperexit?
>-Menflma dum rigidas conperlabltur vmbras
s o i r s I T E M Q _ V o OJR ] nue de defectibus folis & Iunar. & priore l o c o de defeclu folis. S E C L V D E R E S O L I S L v M 1 N E ] terram fepararc folis lumine, & ita priuare, ae fpoliare. E U ] foli. O B I I C I E N S
c A E c. R A D . A R D . ] obiiciens fuum orbem obfur radiis folis. T E M P O R E
E o D E M j & c ] cur (inquit)lunapofsit tetram lumine folis priuare,fui orbis obiectu: eodem tpore aliud corpus, qum luna, quod femper
nobis fit obfcurum, non debeat putari idem efficcre pofle ? proinde quafi
dicat: non poteft afferri ratio,quamobrem aliud corpus,qum luna, ide efficcre non queat,quod lunam cfficercpleriquc dicunt.Primus autem T h a es dixit folem deficere,co quod luna,que eft terrena natura,eura fubeat ad
perpendiculum : id eft interponaturinter folem & t e r r a m . s o i Q _ V E
s v o s] ha?c fuit Xenophanis o p i n i o . Putauit idem illc nouos quotidie f o ies & occidete,& oriri. F L A M M I S I N F E S T A ] non ita dico flammis
inimica, vt frigida : fed flammis immoderatis oppleta, atque occupata, 8 c
quodammodo infeftata, ac vexata. I N T E R S T I N G V I ] intet ea exftinguijintercqueperire. E T C V R T E R R A Q J E A T ] nunc de luna: defectu. E T O P P R E S S V M s O L E M S V P E R I P S A T . ] fie quidem
habent omnes libri, & manufer. & vulgati: qua: l e & i o , fi cuiprobatur, fie
cxplicari poteft: & ipfa feilicet luna, fuper, id eft, cum fit fuper, folem o p preffum tenere. Sed ego inuitis libris omnibus fie legendum efle puro : 8 c
oppreffum fubter folem ipfa tenere. h o c enim fentit Lucrctius. C u r terra
inter folem & lunam intercedens (nam ex huiufmodi inrerpofitionc, dcfectum luna; nafci voltfcr omnes) lunam lumineipoliare,folmqj q u o -

 4*4

T.

1 Y C R E T I

C A R I

dammodo fubter fe opprelfum tenere pofsit dum luna in vmbran terra:

incidit: codera tempore aliud corpus,qum terra, luna? fuccedere & fubiici, vel fupra folis orbem ferri non qucat ? mendum natum eft ex vocefupw f e r i p r a p e r p . v n d e p o f t c a f a & u m efty/w.poftrem cumfyllabaprioris breuitas verfum corrumperet, mutatus eft ordo v e r b o r u m , & ita fcriptum cft,vt v i d e m u s . ad hune locum pertinent illa M . Tull. lib. z . 4e nat.
d e o r . atque etiam mm fubieBa atque oppoftta Soli radios eius, & lumen ohfcurat
tum ipfa incidens in vmbram terra, cum efi } rgime folis\interpofitu, interieBuque
terra repente dficit, M E N S . T R V A D V M R I G I D A s , & c ] id eft d luna
fpatio mcnftruocurfum fuum confteiens .perlabitur vltimam v'mbrarum
terra? partem. quidam per conum terram fgnificari volunt,qua( ft nonnJW,cum Ariftoteles lib.z. [u-notf. dicat elfe tympani figura,& lineas ab eius
centro du&as duos conos effcere* S V C C V R R E R i]iuccedere,vclfub-v
tcr,vel furfum ire. R A D I O S ] folis. c v R, N E Q _ V E A T c E R T A ] fie
habet c o d . Vatic. & vulgati Florent: M E N T R V A D V M R I G . ] f r u ftra hicucrfusalieno loco iteratur.
>
>
4

Quodfuperefiquoniam magnipet crula mundi

Quafieriquicquidpojfietratione refolui:^
s .
Solis vti varios curfusjunque meatus
aWofcere pojfemus^quyis O* caufacieretx
Quoue modofileapt ofietlo lumine obire
Et neque opinanteis tenebm obducre terras,
Cum quaficonniuent:&aperto lumine rurfm
Omnia conuifuntclaralocacandtdaluce: "
^/A. ce v ^Nunc redeo ad mundi nou'ttatem &* mollia terf
JI
Arua nouo ftu quidprimum in luminis oras
Tollere & incertis tentant credere ventis.
Principiagenus berbarumjviridmquenitorem ,
Terra ddit circum collels ampofqueper omneis
Floridafuljeruntviridantiprata colore.
Arboribufque datumfiyariis exindeper auras
Crefcendi magnum immifiis certamen b'abenis .
* Vt pluma atquepilpnmm fetque creantur
Quadrupedu in membrk, O* corpore pennipotentu:
Sic noua tum tellusberbaSyVirgultqueprimum, i *
^
Sufiuliuindelocimortaliafkclareauit -*!- i n - In- ' *
y

Tulta

DE

R E R V M

N A T.

I I

B.

V.

4*5

Multa modis multis varia ratione coorta.

Nam neque de clo cecidijfe animaliapojfunt:
Necterreftriadefalfisexiffe lacunis.
/
Linquitur,vt mrit matermm nomen adepta
7/
Terrafit>terra quoniamfunt cuncla crta.
Multdquenunc etiam exiftunt animalia terris,
Imbribusy O* calidofolis concret a vapore.
Quo minus eft mirumfitumfuntplura coorta.
Et maiora,noua tellure,atque<ethere adulta.
/

o N I A M ] breuis kyauupitKceHTK eor u , qua:

ha&enus explicauit : poft quam redit ad initium mundi, & docet quid prim u m i n m u n d o recenti natum fit. O F F E C T O
LVMINEJfiereftitui
trs codiecs manuferiptos fecutusdn quibus plan, & fine lituraitaferiptu
eft: in duobus aliis autem offeto,$c ojfto. offecto autem interpretor,obduo, &c obftructo, &c per alicuius corporis interpofitionem, ad tempus c x -clufo.id l i b . 2 . 0 * extra Offtciuntur,"vti cogantur tardius ire.
C O N N I V E N T ]
lumenfuumclaudunt.tralatioeffet,nifi addidiflt,quafi. E T I N C E R T I S
T E N T A R I T
C R E D E R E V E N T I S J F I C r e f t i t u i partim c o n i e 6luraducluSjpartim veteribus libris adiutus, partim fententia ipfaadmonitus.Nam cum reperifem in aliis libris minaCctipt. tendant commutere,irx liis credunt committere\'m vulgatis'irem m o d o h o c , m o d o illud, m o d o
tendit numro fingulari: viderem autem fententiam poftulare verbum numeri fingul. prarteriti temporis,optatiui m o d i , e g o sxtendant feci tentant^
ex credunt credere, fufpicatus vulgatum committere fuifc explication verbi
credere,Ad oram libri aferiptam, qua* poftca in contextum verborum translata fit e i c d t o v e r o , & g e r m a n o verbo credere. I M M I S S I S c E R . H A B E N.Jid eft \xx%x\s.Vn^.\b.6.JMt\.Sicfaturacrymans,
clapque immittit
babenas. i N D E L 9 c I] id eft ab illo tempore.fic Cat>.Diffuger indclocipartescpere,parfqueCumparibffliigi. N A M N E Q J E D E c A E L o] fie fup.
lib.2. extr. Haud(vt opinor) enim mortaiiafaclafuperne Jlurea de cdo demifitfunis in arua* L I N Q V I T V R V T M E R 1 T 6] fie l i b . 2 . Quare magna Dem,
mater,mat rqueperarijt nojjrigenitrixbacdttla eft corporis vna, & infr. ftatim
Quare etiam atque etiam maternum nomen adepta Terra tenet mrita, &c. M V L T A ' Q ^ V E N V N C E T I A M E x i s T V N T J i fimiliprobat animalia o m nia principia terra humida folis calore calefacta extitifTc.
Q V OD

S V P E R E S T ,

QV

Principe genus alituum,variJque volucres

Oua relmqucbant exclu fe tempore verno:
Folliculos vt nunc teretes aftate ciead

HHh

T.

I V C R E T H

C A R I

LinqHunt,$ontefiaviBum,vitdmquepetenies+
Tum tibi terra ddit primm mortaliafcla.
Multm enim calor, atque humorfuperabat in aruts.
Atque vbi quaque loci regio opportunadabatur,
Crefcebant vteri terra radkibm apti:
Quos vbi tempre maturopatefecerat atas
lnfantumfugens bumorem,aurdfquepeteffens:
Conuertebat wi naturaforamn~a terra,
Etficcum venis cogebatfundere apertis
Confimilem laHis^ ficut nuncfamina quaque
Cum peperit, dulci repletur latle,qud omnis
lmpetus in mammas conuertituriUe alimenti.
Terra cibum pueris,vefiem vapor,berba cubile
Prabebat,multa & molli lanugineabundans.
Atnouitas mundi nec frigora dura dbat\
Nec nimios aflus,nec magnis viribus aura*.
Omnia enim pariter crefunt,& roborafumunt.
Quare etiam atque etiam maternumnomen adepta
Terra tenet merit,quoniamgenus ipfacreauit
Humanum, atque animalpropl certo temporefudit
Omne,quod in magnh baccbatur montibu pafiim,
Aridfquefimul volucres variantibu formis,
\C Sedquiafinem aliquam pariendi dbet babere,

fie,

Dfinit,vt mulierftatiodefeffa vetufio.

^ ' Mutt enim mundi natu ram totius atas,
^^xalioquealiusfit us excipere omnia dbet,
Nec manet vlla fuifimilisres: omnia migrant,
Omnia commutt natura, O* verterecogit.
Nanque aliudputrefiit,&* auo dbile languetz
Porrb aliud concrefcit, er contemtibus exit.
Sic igitur mundi naturam totius atas
Mutat,o* ex alto terumfiatusexcipit alter.
Quodpotuit^nequeaupofit quod non tulit anth

DE

R E R V M

N A T.

L I B .

417

rationera prima originis animantium cxplicat ex fententia Anaximandri.&aliorum quorundam veterumphiloibphorum: quam pluribus verbis perfcquiturDiod. Siculuslib,
i.non long principio:que quia hune locum non mediocriter mihi videtur illuftratura,afcriberc non
SitjUfym $* mt^nv <& < rir
P R N C I P I

G E N V S

A L I T V V M ]

pigebit.Ttwiu

cmQ&eiaSyOwoicfijtti
tfr*
T
Cuicn
%kM%(j&pttf
.
o<$
h&ax
yyvSfioytiTHMy
$y
ii>
tMTufioKlw KS-i
HfHfj&fioyf'xvyy'n(dp
e*i%>vro{
lyyhK
ie
J 'a
fjSpay
tiu
TihHOJr
aS^w
gjctfvyxi >y faflZeu
Ttwmi&
xotytmKjif*
7%v
fMrtp
xpi<nctf,>
TH
-Tvy
pmi
\>y$ /MtKta. {MTit\Q9TU
\67?oR

WTVS

&c*ideft,Hancautcm(terram)primm quidem cum ignis foli circumfufus

eam colluftrauct,concreuifle: deinde cum propterea quod cocaluerat, e x trema; eiusor.eveluti fcrmentartur,multislocis h u m i d a q u x d a m i n t u muifTe,&ineisputroresquofdatntcnuibusmcmbranis circundatos extitifle . quod in paiudibus, 8 in ftagnantibus locis etiam nunc fieri cernere
licet,cum ea loci regionefrigtdafacT:a,ar repente exarferit, neque fenfirn
fuerit immutatus.'Humida autem illa eo.quo diximus,modo calore animatamodlu quidem ex nebula fuperne cadente cibum cepiffetkuerdiu autem
ab a*ftu folidata cfe:poftrcmo i i s , qua: in vteris terra: inoluifent, iuftum
incremenrum confecutis,membranifque peruftis, ac perfractis, extitifle,
atque exortas elfe omneis generis animalium formas ; Horum autem ea
quidem,qua:plurimm calorisnac"tafuiffenr,ad fupernalocaabiifle, v o l a tilia facta:ea autem qua: tetrenam rctinuilTent foliditatcm.in reptilium, &
aliorum terreftrium ordine efle numerata: quae vero natura humidam maxime haberent, ad locum eiufdc generis concurriffe, natatilia nominata.
Idem ibidem quofdam Euripidis verfus ex Menalippa profert ab hac fen*
tentia

nondiferepantch'Mt *y.v{T*>yitLT [
bihav
Si^TtKJHci
'my7tt
yJ
Twos rt
%y

2>7>ITOI/.id efr,Nam terra,ca:lmque vna forma crant fimul: Sed alte-

rumpoftqum feorfum ab altero Iuncum efr pcpererecuncl;a,& edidere

in luminis Oras,vt arbores,feras, atque alites. Et quas alit mare, & genus
mortalium. E X C L V . S A E . ] propri,&vfiratedixit.Gallinasenim
terasauespullos ex ouis excludere dicimus. F O L L I C V L O S
V T
N v N c] tunicas appellauit fupra lib. 4 . non longe principio. vr
}

cce-

olim Cum
yeteres ponunt tunicas
ajl
Tunctbi.
Eccevbi, jictibi,

quot libri vulgati : quibufeum confentiunt trs manu feripti. alij

A T Q_V E V B I
A E Q J E ] fie reftitui, cum in lib. manuferiptis feriptu
reperilem partim H o c p a r t i m
partim
C R E S C E B A N T V T E R I ] profert hune verfum Firmianus lib.a.de org.
HHh
z

4l8
T. L V C R E T I I
C A R I
erroris cap. i.rotmque h a n de prima animalium origine fententiarn refellit his verbis, jliuntcents couerfonibus cali & ajlrorum motibus maturitatem
quandam extitijfe animaliumferendorum ; itaque terram nouantfenten gnitale retinentemfolliculos ex fe quofdam in vterorumJimilitudinem protultjfe, de quibus Lu*
crethb^.Crefcebant vteri &c.efquecum maturajfent,natura cogente ruptos animaliatenera profudiffc.deinde terram ipfam humore quodam,qui eJfetlaBi fimtlis, exu*
berajfe,eque alimento animanteis effe nutritos:&c, nam taris efl; mihi locum indicafe.eodem pertinet illud M.Tull.lib.i. de legib. Kam cum dnatura omni
quaritur^diftutari fient nimirum ifta,ftcut dtfyutantw.perpetuis curftbus, & con~
uerjionibus calejlibus extitijfe quandam maturitatem gneris humant, quodjfarfum
in terrajs^atcpuefatum,diuino auBumfit, animorum munere.r E R R A E R A D I C .
A P T i j i d e f t i n h x t e n t e s , 8Cafrixi terra: radicibus. S V G E N S
H V M O R E M ] fie reftitui, cum in omnibus libris Xcgxxwifugiens, plane mendos^
N a m cm fenrcntia,tm locus ille Luct.Fir.quem paulloant protuli,facile oftendunt ita legendum e u e . A V R A ' S Q _ V E P E T E S S E N s j l c h a b e n t trs l i b t i manufcripti.dic'tum autem petcflb,vt capeflo,lace{fo, arccf.
fornif quis malitreponi/>tf//7* :cui facile aflentiar.Sic e n i m Feftus.Pmyfrre antiqui pro petere dicebant ea forma verbi qua funt lacejfere, & incejfere. Sed ( vt
mihi videtur) eofignificabantfapius pet re, vt petijfant, fapius petant. H a & c n u s
Feftus. vtitur hoc verbo & M . T u l l . lib. fccundo de Confulatu.Mew/<pe
diuinaclumjerrdfquepetifit.
C O N V E R T E B A T IBI]fiequidemhabc
omneslibri &c manufcripti,& vulgati.-Verum tamen ibus legendum puto,
vtintelligamus naturam conuertifle foramina terra:adinfanteis,feu p o tius ad vteros illos tempore maturo patefa&os. ibus autem antiquum p r o
Us tcfte N o n i o . Plautus Mlite.*#y denumeremJlipendium.PomponMs.lunc
quando voluijlifacere, fac voluptatifies ibus. A T N O V I T A S M V N D ] h o c
pertinet ad id quod quis obiicercpoterat,nequcomifitFirmianus:fic enim
ille eo,qucm paullo a n t indicaui,loco. Quomodo autem vimfrigeris aut caleris ferre^aut vitarepotuerunt, aut omnino najci, cumfol exureret >frigus ajlringeretl
Kon erant{inquiunt)i principi mtldi biems,& ajl as,fed perptua temperies, & ver
aquabtle. Cur ergo nihil horum fieri etiam nue videmus ?&c. Q _ V A R E E T I A M
A T o^y E E T i A M] fie fupra paullo a n t . Linquitur vt mritoire,
c^y o D
I N M A G N I S
B A C C H A T V R M . p . ] i d e f t quod pafsim per monteis
bacchantium in mofem vagatur. D E S T T T I T V T M V I I I R ]fiefup.
l i b . 2 . in e x t r . lamqneadeo affeBa eflatas, ajfeBa'quetellus : Vixanimaliaparua
cre4ty&c. E X C I P E R E O M N I A ] fubfequi o m n i a , vsrcJV^cSj. fuccederc;
omnibus, N A N Q J E A L I V D P V T R E S C I T , & C ] fie fup. l i b . i . princip. fie rerum fumma nouatur Scmper,&interfe mortales mutua viuunf.jiugefct
aligentesjtli mwuuntur &c. eod.Iib. mifeeturfunere vdgor Quetn pueri tollunt
vifentesluminisoras &c.
A E V O D B I L E ] a r t a t e , a t q u e annis debilitat%
& confectum.
w

MulthcjM tum tellus etiam portenta creare

onata'^mirafacie^membrifcjue coorta

DE

RERVM

N AT

I I B. V.

Androgynum inter vtri>nec vtrunque, & vtr'mc^ remotum

Orbapedum partim manuumyiduata vicifim:
Multafine ore etiam,finevoltu cca reperta,
VinBdque membrorum per totum corpus ddba fu
Necfacere vt poffent quicquam,nec cedere quoquam
Nec vitare mdlumjiecfumeretfuodforet y fus.
Ceterd de gnre hoc monftra,acportentd creabat:
Nequicquam,quoniam natura abflerruit auclum,
Necpotufae cupitum tatis tdngere florem
Nec reperirecibum>nec iungtperfanerisres.
Multa yidemus enim rbus concurrere debere,
Vt propdgdndo pofintprocuderefecld:
Pabula primum vtfint genitalia deinde per artus
Semina qui pofint membris manare remifps:
Fmmdque vt maribus coniungipofit babendum
Mutua quels neclant interfegaudia vtrtfque.
Multdque tum interiijfeanimantum fecla neceffe'ft,
Nec potuijfe propagande procudereprolem.
'Nam qucunque vides yefci vitalibus auris
Autdolus,aut virtus aut denique mobilitas eft
Ex incunte uogenus id tutata referuans.
"Multdquefunt,nobis ex vtilitatefa qua\
Commendata manent tuteU tradtta noftr.
Principib genus acre leonum,fdudque fecla
Tutataft virtus vulpeh dolus O* fuga ceruos.
At lemfomna canum f do cum peclore corda,
Et genus omne quodeft veterino feminepartum,
Lanigerdquefimulpecudes,& bucerafecla,
Omniafunt bominum tuteU tradita,Memmi
Nam cupidefugreferas,pacmquefecut
Sunt,&* largafuofinepabula pana labore:
Qua damus vtilitatis eorum prdmia eau fa.
At queis nilhorum tribuit natura nec ipfa.
y

HHh

430

L V C R E T

I I

C A R

Spontefuapojfentvtviuerejiecdare nobis '

Vtilitatem aliquam,quarepateremur eorum
Vrafidio nojro pafii genus,ejfque tutum:
Scilicet bac aliisprd, lucroqueiacebant,
lndupeditafuis fatalibus omnia vinclis:
/
Donicum ad interitum genus id natura redegit.
A N D R O G Y N V M I N T E R . V T R O s,cc] hune verfum delendum
cenfeo, vt fpurium, hoc primm.deindc cum varilegatur in codicibus Se
manufc.& vulgatis, eam p o t i f s i m m l e d i o n c m fecutus fum,qua?raihi minus inepta vifa eft. O m n i n o ego arbitror hune verfum ab aliquo nugatore
efleinculcatum. o R B A P E D V M , & C . ] V C I e x h o c v e r f u a p p r e t v e r f u m
^indrogynum, &c. efle alienum. M V L T A S I N E o R E ] quidam lib. habent; Mutafine ore. non p r o b o . A D H AH S v j vfus efthac voce fupra lib.3.
Hatn neque pulueris inter dufentimus adbfum^ item alibi. Q j o D F O R E T
v s v s j fie repofui coniedura ductus, cum reperiflm in v n o codice manufer. quodfouet vjus. N E C P O T . C V P . A E T . T . F t o R . ] id eft nec p o
vtueread iuftum taris r o b u r , & vigorem peruenire.lib. 1. fummu ternis per-.

uaderefloremXoi&.\>iM\\o^b^Stare^quibusp&fintauiemingerefiorem.
T A v 1 D . E N I M ] verfus eft hypermeter. fententia autem eft hacc : multa concurrere debere, vtanimantesgenusfuum propagare pofsint,prim u m vc fint pabula : deinde v t via? qua?dam fint, per quas femina vim gignendi habentia manare pofsint,mcmbris per rem vencream laxatis & remifsis : poftrcmo vt mas Sefxmina membra habeant, quibus ambo inter
feper rem veneream iungi, & communem inter fe voluptatem capere
pofsint. s E M 1 N A Q_y A P o s s 1 N T ] fie legendum potius, qum qua
popnt. nam hic ordo eft, deinde vt fit v i a , qu genitalia femina per artus*
membris relaxatis manare pofsint. H A B E N D V M , M V T V A Q _ V E I S ,
Scc.J fecutus fum hic cod. Florentinos,& nonnullos alios. nam altra feriptura xgvc defendipoteft. hanc autem fie explico. Et vtfauninaum raaribusiungipofsit,haberidumeft vtrifque :id eft vtrofquefeilicet mares Se
feminas habere oportet membra, quibus mutuagaudia inter fe n e d a n r .
V E S C I V I T A L I B V S
A V R I S ] Virgil. lib.r. ^neid. Quem fi fataVnum
feruant'.fivefcitur aura Aetbetia ^c, idem lih.^.Qmd puer ^Jcamusi fuperdtne,&vejcituraura* A V T D O L V S , A V T V I R T V S , A V T D E N . & C ]
quscunque (inquit) animalii vides viuere, ea aut dolo, aut virtute, aut c e leritate falutemfuam tutata funt. fie Tyrius Max. Ax\. -afei vt 2<a*j. Ip7wr.
tmip $ KXo a M
aK
vis
hkuan khmfih&qais < T ^ ' a a / , ^ ^ < ^ : ^
eftfS $JH al y|w, 7 $
z-nttr&f, 1 hvmjtti'jSpti oiyaMoiScc. quemadmodum enim aliud alij anmali
natura vira: prarfidium, & munimentum datur, quo feruatur : leonibus
robu^ceruis curfus,canibus vcnario-& generi aquacili'natationes, volatili
volatus,reptililatebra:,&c. M V L T A ' Q V E S V N T E X V T I L . ] vt b o V

7ra&
qotat
(dp
(M

D E TH B R V M N A T . I l 3 . V .
431
es, oues, caprar,equi,muli,&c. qua^animantes partim ad veicendum,partim ad vebendum, partim ad corpora veftienda nobis funt vtilcs. s A E v A ' Q . V E S A E C L A ] & gnera animantiu iracunda. A T L E V I S O M N A ]
fie habent codices aliquot vulgati; in his V e n c t i , & Florentini, & ita l e g dum.non Et leuifomna.na. hic verfus refertur,cV pertnet ad ea qu fcquuntur. leuifomnos autem canes appel!at,quafleuem fomnum dormietcs, Se
qui facile fomno excitentur. vigiles ab Horatio dicuntur oda 16. lib.3.25*
vigilumcanumTnjlesexcubia.
Q_V O D E S T V E T E R I N O ] Veterina(inquit Nonius) animalia dicuntur omnia,qua vehet?quidpoJfunt.hucte.Bt genus
emne,quodeflvet.fm.p. Se Feftus. Veierinam befiiam (inquit) tumentu Cato appellauit vehendo. Opilius veterinam dici putat,quafi venterinam vel vterina,quod
onus adventrem religatum gerat. E T ' B V C E R A S A E C L A ] bucerum p e cus debubusdicimus, inquit Feftus. idem Lucret. lib. 2. Buceria^greges, &
equorum duellica proies, Q J T A R E ] id eft propter quam r e m , feu propter
quam vtilitatem.nam quarehc non interrogat, fed cnunciando referendi
vim habet. S C I L I C E T H A E C ] refer ad illa fuperioia;quibus nihil h o rum rribit natura. ira vt nec i p f a , & c .
t

~b' ~ f Sedneque Centaurifuerunt,nec tempore in vllo

Effe queat duplicinatura,0* corpore bino
'
Ex alienigenis membris compacla potefteus,
Hinc illinc par vis vt non pari effepotis fit.
ldlicet bine quamuh bebeti cognofeere corde.
2-7?/
Principio circum tribus acis impiger annis
Floretequus,puerba'udquaqua.quinfape etiam nue *
Vbera mammarum infomnislaantiaqarit.
Pofl vbi equum valida vires atatefeneBa,
"Membrdque deficiuntfugienti languida vita:
Tumdemumpuerisauoflorente,iuuentas
Occipit/r molli veftit lanugine malas:
Ne forte ex bomine,0* veterinofemine equorum
Confieri credo* Centaurospoffe,neque effe:
Aut rapidis canibusfucctnBasfemimarinis
Corporibus Scyllas,& cetera de gnre borum,
Inter fe quorum difeordia membravidemus:
Qua nequeflorejeuntpariter,nec roborafumunt
Corporibus, nequeproficiunt atatefeneBa:

^to^^^^/
'

T .

L V C R E T I I

C A R I

Necfimili Venere ~ardefcunt nec moribrn vnis

Conueniunt neque funt eadem iucundaperartus.
Quippe videre licet pinguefierefepe cicuta
fjf*
S arbitras pecudesjiommi quft acre venenum. v
Flamma quidem ver cum corporafulua leonum
Tam foleat torrere>atque vrere qudm genus omne
Vifceris in terris quodcunque O* fanguinis extet:
Quifieripotuitjriplici cum corpore vt vna
Prima leo poflrema draco media ipfa Chimra
Oreforas acrem effilant decorporeflammam
Quare etiam tellure noua cloque recenti
Talia quifngit potuiffe anima lia gigni
Nixusin bocvno nouitatis nomine inani:
Multa licetfimili ratione effutiat ore:
Aurea tum dicat per terrasflumina volgb
Fluxiffe^ emmisflorere arbufla fu'fjei ^
A ut bomnem tanto membrorum ejjeimpete natum
Trans maria alta pedum nifus vt ponere poffet:
Et manibus totum cire u m fe vert re clum.
Nam quod multafuere in terrisfemina rerum
Tempore quoprimm tellus animaliafudit:
Nil tamen eflfigni miflas potuiffe creari
Inter fpecudes compaclkque membra animantum
Propterea quiaqua de terris nuncquoque abundant
Htrbarum gnera acffuges arbufldque Uta
tamen interfepoffunt complexa creari.
"Res fieququefuo rituprocedit:& omnes
F cdere naturcertodtfcriminafiruant.
y

-y*^^

>

W<7

s E D N E O J E E N T A V R I j> v E R. y N TJanimanre ex homine &

equo co m pa&i. Cic Ca p. lib. 4 . H*m cert e* vim entami non fit imago, RulU
fait quoniam talis natura animai Verum vbi equi atquehominis cafuconunitima'
gjixrefcitfacileextemplo quoddiximus ante. Virgil.lib. 6. /Eneid.facic Certtauros & ScylJas in veftibulo inferoum. fhbularc cura fomniis. quamfee
fomnia vulg Van* tenerefemnt Joliifquefub omnibus hxrent : Mttltfiepmerea
variarum
y

DE
R E R V M
N A T .
L I B
V.
43}
ydridummonfiraferdwm CentduriinforibusJtabuLnt ScylUquebifoYmes. D vP L I c i N V T V R A ] h u m a n a , & e q u i n a . p o T E S T A S ] Wwif,potcntia. H I N C I U I N C P A R v i s V T N O N P A R I , ] fi huius verfus
varias fcripturas lcdfcori proponere vcllcm, totam paginam iinplcrcm : fatis erit mini eas referre, qua; reperiuntur in lib. manuferiptis, v t videat l e o r , m c ira hune locum teftituifl, vt tamen ab iis non long difeeflerim.
fie igitur habet Vaticanus,H/'tfC illinc par vis yt nonfintpars ejfepotisJfoScipionis & Fae'rni fie : Hinc illinc paribus yt nonfitpars ejfe potisfit. Bertinianus Se
Memmianus c.Hinc illinc par vis yt nonfit par ejfepotisfit.qua; feriptura; cum
fint vitiofar,ego fie repofui, Hinc illincpar yis vt non pari ejfepotis fif.qux feripturafcr in Veneris recentioribus, Se Lugdunenfibus reperirur . fie enim
in eis Iegitur Hinc illinc par vis vt non par effe potis fit. Sentcntia autem huius
fcripturjfi cui forte obfcurior videarur,ha;c cft.Non poteft ef natura feu
poteftas aiqua ex alienigenis m e m b r i s , vt humanis 5c equinis compacta,
Se conflata,ita alicnigcnis(inquam) vt vis par pari cflcjid eft par pari refpo
dere non pofsit.de verfus aurem ratione non eft quod quifquam dubitet,
propter vocem pdrifm qua voce fyllaba,r/,non eliditur, & corripitur. nam
h o c effe Lucretio vfitatum alibi oftendimus. I D L 1 c E T ] i d , nempe in
Centauro non poffe hinc illinc parem pari vim effe. c 1 R C V M] circiter,
v e l die potius circumaBiSyStfittmefis. F L O R I T ]
viget. hoc m o d o oftendit Centauros effe n poffe. non poteft vnum animal ex ina;qualibuSjdifparibuSjdifconuenientibus potcftatibus,5c membris effe conflat.
N a m ita pars altra erit imbccilla,altera firma:ha;c diuturna, Se viuax:altera vita: breuis,& ad mortem pra?ceps:& quo tempore altra erit artate c o t roborara atque adulta,vt equus, qui tribus annis exactis, viget : altra vix
dura ab vbere matris erit depulfa,vt puer : Se contra quo tempore pars humana erit valida,ac robufta,tum equina erit fenedtute confedta. Poftrcmo
non iifdem voluptatibus ducuntur,neque iifdem molcftiis afficiuntur h o m o & e q u u s . I d c m de Scy lia canibus fuccinctajfentiWum : de qua etiam
m o x d i c e t . Q J I P P E E T I A M N v N c ] id eft, quippe etiam cum treis
annosnatuseft.fedviderurIcgenduiti^w/^eetidmtune, L A C T A N T I A ]
lac fuppeditantia. F V G I E N T I L A N G V . V I T A ] fie dixit vitam fugitem,vt Latini dicunt vinum fugiens,& litteras fugiteis. P V E R I S] alis
puerili.ego tamen mzlopueris. 1 v V E N T A S ] i u u c n t u t i s D e a . & i p f a i u u e ta. E T M O L L I V E S T I T L A N V G . ] f i c f u p . c o d . l i b . m o l l e m v e f t d i xitjpromollipik>j&Ianugine.3ritnpubemmollipubefeerevefte.
NE
F O R T E J X H o M 1 N E ] hune verfum profert N o n i u s . ne forte a u t e m , id eft
ha;c dixi, vt ne forte credaSj&c. c o N F I E R 1 ] id eft, confici. vtitur eod.
verbo fup.lib.3. l quoque enimfinepernicieconfieteomm.sefiepeV i r g . vt lib.
Af.&ntx.nuncquiratione quodinfiat, ConfieripoJ?it,&e.
Cxf.lib.y.de bello Gall. pofiqudm id difficilius confieri dnimaduertit, &c. A V T R A P I D I S
C A N . s v c c ] Scyllam fie deferibit Hom.<A/^.^.Ep3i*(A'</2KMv
9

Se

xfitylfi Kt vs fnv Tv^itmiy iJWjKeT'e* %tif avnvmv&c.Ni, T u l l . Verr. de fuppliciis:bocinfefiior nantis Verret^quhn Scylla*, tfuodmultofepluribus, & maionbus
Ili

434

I V C R E T I I
C A R I
canibus fccinwat.
QJV I P P E V I D E R E , L I C E T P . S . c I c . ] fie lib.
4de veratro. Vrateiea nobis veratrum efi acre venenum : At capris adipes,& cturnicibus auget. F L A M M A Q V I D E M v E R 6 ] P r o b a t nunquam fuiiTc
Chimaeram etiam hoc arguraento, quod cum po'ta: fabulentur eam flamrnas ore efflarc,conftct autem ex leone, dracone, capra, feu ipfa c h i m s r a :
Icnes proinde vt cetera: animantes, flammis l a : d u n t u r , & torrentur.
SednondifsimulabononnullosIibroshabere,Igneaflammaquidem. P R I M A L E O , p o s T R . D R . ] (cE-Iom.^. Se Hefiod. theogon.ngleS rhi
t

KiwSW3<P&K>y,U*os)tHyjiMizy..

O R E

F O R A S

A C R E M

E F F L A R E T

D E C O R P . F.]hancpotifsimmferipturamfecutus fum v t & maxime

p r o b a b i l e m , & m a x i m e cum libris antiquis confentaneam.
ficfereloquitur \ib.6.Spmtus orefiras tetrum voluebat odorem. E F F V T I A T J Nonius d o cet effutire idem valere,quod cum mdacio dicere, & profert hune l o c u m .
animaduerti autem h o c verbum in quibufdam lib.fcribi duplici 1 1 . A v T
H O M I N M T A N T O
M.Jquamobrcm hoc non potuerit initio efficerc natura,caufm arTcrt lib. i. Denique cur homines tantt natura parare Uonpo*.
tuit,pedibus quipontum per vada pojfent Tranne.^ magms manibus diuellere ma.
teis,Multaque viuendo vitaia yincerefecU,Si non materies quia rebut reddita cer*
taefiGignundis\&c,
R E S S I C QJV A E Q_V E s v o , S c c ] cum in o m n i bus l i b . & manufcr,&imprefsis,practcrqum in Florent. fie reperiflem feri
ptum: Sedfie qua>quefuo ritu procedit & omnes Fdere natura: certo dtfcrimina.
feruantyme impetrare nonpotui,vtin quattuor vocibus,'qua-quey & mnes
feruant mcnum fubelTe exiftimarem,fed inaliqua alia potius. Itaque F l o rentinam l e i o n e m reieci, qua: talis eft. Sedfiequodquefuo ritu procedit, yt
omnia Tcedere natura certo dtfcrimine feruent, fufpicatus autem primam v o c e m
verfus eue deprauatl,fic repofui,Z^ fis quaque fuo ritu procedit & omnes &c
t

Etgenus bumanum multofuit illud in aruis

Vurius, vt decuit, tellu s quod dura creajfete
Et maioribus O*folidis magis oflibus intus
Fundatum O* validis aptumper vifeera neruis:
Necfacile ex ftujiecfrigore quod caperetur: i
Nec nouitate cibijiec labt corporis vlla.
I
Multaque per clum folis yoluentia lufira
'
Volgiuago yitam traclabant moreferarum.
Nec robujlus erat curui modrt or aratri
Qutfquaminecfeibatferro molirier arua
Nec noua defoderein terram virgultajieque alth
Arboribus veteres dciderefalcibu ramos.
Quodfol atque imbres dederant quod terra crearat
y

DE

R E R V M

N A T .

I I B, V .

435

Spontefa,fitisidplacabatpeclora donum.
Clandiferas inter curdbdnt corpora cpuercus
Plerunque, qud nunc biberno tempore cernis
Arbuta pniceofieri maturo colore*
Plurima tum tellus etiam mdioraferbat.
Multaque prterea nouitas tumflorida mundi
Pabuladiua tulit, miferismortalibus ampla.
At fedarefitimfluuij,fontfquevocabant:
Vt nuncmontibus} magnis decurfus aqua
Clarior accitatfitientiafieclaferarum.
DeniquenoBiuagtfduefiria templa tenebant
Nympbarum,quibus exibant bumorefluenta
Lubrica,proluuie larga lauere bumida/axa:
Humidafaxafuper viridi flillantia mufc:
Et partim pianofcatere, atque erumpere campo.
'Nec dum res ignifctbanttroBare,neque vti
Peibus, &*frottiscorpus vefiireferarum:
Sednemora, atque cauos monteis,filudJque colebant,
Et frutices inter condebantfquallida membra,
Verbera ventorum vitare,imbreifque coaBi.
*Nec commune bonumpoterantfreBate,neque y His
Moribus inter fefiibant,nec legibus vti.
Quod cuique obtuleratprdfbrtunafrebat,
Spontefua,fibiquifque voler e,<&* viuere doBus.
Et Venus infiluisiungebatcorpora amantum,
Conciliabat enim vel mutua quanque cupido,
Vel violenta viri vis,atque impenfa libido,
Velpretiumglandes, atque orbuta,velpira leBd.
ET G E N V S
H V M A N V M , & C ] N u n c d e p r i m i s h o m i n i b u s V e r b a fa
c e r e incipir. D V R I V S , V T D E C V I T , T E L L . Q ^ D . c . j f i c f c r V i r g i l . G e o r g . i. Vnde homines natidurum genus. N E C L A B i ] i d e f t , n e c l a b e ,
\ t aiibipartiyContagifyociy&c multa a l i a , p r o p a r t e , c t a g e , v o c e , & c . v i T A M.
T R A C T A B A N T J i d eft,vitarn t r a h e b a n t , f e u t r a d u c e b a n t . q u i d a m t a m c

11 i

436"
T. L V C R E T . I I
C A R I
legendum putt ? o / ^ ^ q u i b u s p r o p c m o d u m a u e Q d g r . M o L I R i E R ]
moliri dicimur quicquideum labore facims,aut agimus.molki igitur arua
h o c loco pofitum efl pro eo,quo'd c{t,agras colere,fu ex c a m p i s , & locis
inaratis, agros dultos magnp labore fficere : v e l a g r o s laboriofa cultura
meliores reddere. N e q u e vero me fallir, legi in quibufdam libris vulgatis,
mollirier arua gemino 11. fed molirier vnio 1. magis p r o b o . N E C N O V A
D E F O D E R E, I N T . v . ] infra eod.lib.extr. VndeetUm libitum ej flirpeis
committereramis, Et mud defoder in 'terram vrgulta &<:, Q^y o D T E R R A
c R E A R A T s P . s.]ad-hunclocumiIIuftrandpertintillaTirij Maxim.

<zfe'ifans. H<m

Kp tvj
xj-nuxf (ZioTiww.
i

AVA

If
bat,vt aiunt,Epicurus)primi homincs glandibus, 5c piris agrcftibus.Atque
iccirco fama eft,tum terram fructus tulif fponte fua veniteis : quia nihil
eis opus erat agri culcura, aut labore ruftico, cum victu vterentur fponte
fuanato. A R B V T A]rubra poma filuaru:qua: Plin. v/aw appellar.Virgil. Georg.r. atque arbutafacr Defcerent filua. P O E N I C E O ] fie habent l i bri manuferipti non,vt vulgati/>w. Veteres enim in multis nominibus
ce pro u.vfurpabant.ita mnera 8c pnire dicebant pro munerd &punire, vc
fupr admonuimus ad illum locum \ib,u ferd mnera militia.Sc adillu lib.3.
Turpura,punicefque color clariJSimumulto,&c.vbi eriam malim legipnicenfi*
^w/or,vteflinlib.manufcr. P A B V L A D I V A T V L I T M I S . M O R T ,
A . ] fi legimuSjVt habent nonnulli libri vulgati, Tabula durd tulit,&c. fie explicabo-.pabula tulit dura quidem illa,& agreftia, fed tame primis i l l i s h o minibusampla,id e f t j i p w a t f T t t , * ,
id eft, quibus illi erant c o n t e n t i , vel
qua; illis fatis erant:Sin,vt habent trs libri manufcripti,& docti Viri magis
probant'.Tabula diua tulifXeu Tabula dia tulit, &c. diaa feu didpabula interpretabor,fua fponte, & fine Iabore,& quafi diuinitus venientia, ac nafeentia. F o N T E'S <^y E V O C A B A N T ] fie habent omnes libri cmanufer.
&c typis cxcufi,pra:ter Florenr.in quibuslcghar,fintfque docebant.ego vocabant probo,8c interpretor,inuirabar. D E C V R S V S A c^y A I ] id eft, aqua.
decurrens,quodeft ex loco decliui fluens.fup.eod.lib. n long princip.
magnus decurfm aquarum indique dclart, C L A R I O R A C C I T A T S I T I E N T I A s. P.]clarior aqua qumaliisin locis,<*cW,id eft inuitat fitienteis feras.fed n eclabo lectoremin quibufdam libris manufcr.ita fcriptum efe. Claricitarefitientiat&C. quas feriptura fine dubio mendof eft. v e runtamencfidereteam le&oringeniofus. S I L V E S T R I A T E M P L A ]
id eft antra, 5c Nympharum d o m o s . Q V I B V S E X I B A N T ] ex quibus
ibant:ex quibus manabant. H V M . F L . L V B R . ] ordo eft,fluenta,huraore Iubrica,id eft fluenta humida,& liquida, L A V E R z]lubrica lauere/i eftr
lubrica ad lauandu,vel vt lauarenr.licet eti coniungere cum verbo exibant,
\tC\t>exibxntlauere, id eft,vtlaurcnr, quemadmodumloquebantur v e t e res. E T P A R T I u]partim hc folum p,ofitum,quemadmodum & ALIBIS
referdum eftautem ad verfum illum fuperiorem Lubricaproluuielargala*
tthe &c. s c A T E R E] featre v e r b a f e a t o is.it.tcrtia; inflexionis.ficiib..
t

id ef

DE

RERVM

NAT.

U * .

V, -

6. Quodgtnus in du marifiirat font dulcis aquai QuifcatifA%d^EtfcatereilUfo"

ras inftuppamfemina. N E C D V M R E S I G N I S C I B . T R . C a i 7 s e n i m , &
pellibus repcrtiSjCerts matriraoniis inftitutis,&' recepfis, ignis,'vfu cognfto,tum ingenium hominum mollius efle cpir, vt diect n ita multis pft
verflb. p E L L i B v s] qua: inuentori ipfl,eique qui primus gefsit,inudiofar &peftifera*fuerunr vt dicet inf. eod. lib. extr. ibi. 7>ellisitemcecidit,&c.
N E C C O M M . B O N . P O T . s p.*] hac de re inf. eod. lib.ibi.Condere cceperuntvrbeis &c, Aliquot verfuum,qui deincepsfequuntur, ordinem nefeio
quorum hominum culpa perturbatum reftitui. E T V E N V S I N
S U V I S
I V N G E B A T , & C . ] in quibufdam libris manufcr.reperi fcriptum.fr
Venus infinis lucebat.cx. qua vi::ofa feriptura putabam legendum : Et Venus
infilaisUciebat. Vcruntamen receptam lcctionem p r o b e
y

>

Et manuum mira fretivirtute pedumque

Confec~labanturflueflriafkelaferarum
Tvlifilibusfaxis^o* magnopondre clau:
Multdque vincebant vttabantpauca latebrisi
Setigerifque paresfibusflueflria membra
Nudabant terrr noBurno tempore captif
Circum fefolils acfrondibus inuoluentes.
Necplangore diem magno folmqueper agros
Qurebant pauidi palantes no&is in vmbris
Sedtaciti rejfeclabant fomnoquefepulti
Du m rofea facefolinferret lumina clo.
A'paruis qubd enim confuerant cerner efemper.
Alterno tenebra$ & lucem tempore gigni>
Non erat vtfieri poffet, mirarier ynquam
Nec diffidere ne terras terna teneret
Nox in perpetuum detraflo luminefoin:
Sedmagis illuderat cur quodfeclaferarum '
Infeflam mi fris faciebantfepe quietem:
Eietlique domofugiebantfaxea tetla
Spumigerifuis aduentu validique leonis: .
Atque intempesla cedebant noblepauentes
Hotyitibusfa'uisinflratacubiliafronde.
Necnimio tum plus^qudm nuncytwtaliafacla
y

Ili

43^

T.

L V C R E T I I

CAR. I

Pulcia linqmbant lamentis lumina vita*.

Vnus enim tum quifque magis deprenfuseorum
Vabula viua ferisprbebat dentibus hau fins:
Et nemora ac monteis gemitufdudfyue replebat,
Viua videns yiuofpelirivifera buflo.
At^quos ejfugiumferuarat: corpore adefb
Pofterius tremulasfuper vlcera tetra tenentes
Palmasjborriferisaccibantvocibus Orcum:
Donicum eos vitapriuarant verminafieua
Expert eis opis, ignaros quidvolnera vellent.
At non multayirumfubfignis milliadufta
Vna dies dabat exitioinecturbida ponti
Aequora Udebant naeis adfxa, virofque.
Sed temerjn caffum mareflublibu fpecoortis
Sauibatjeuitrque minas mifcebat inanpis. A
Necpoteratquenquamplacidipellaciapont'/
Subdola pellicere infraudem ridentibus vndis.
mproba nautgij ratio tum caca iacebat.
Tumpnuria deinde cibijanguentia leto
Membra dabaticontrk nunc rerum copia mer fat.
Illi imprudentes ipfifibifepe venenum
/
Vergebantmunc dant aliisfollertius ipfi.
M v t T A ' Q ^ V E V I N C E B A N T ] multa viribus corporis obtinebant:
raro fugicbant,raroque metu perterriti latcbras qua? rebant, & Iatcbrarum
prafidio periculum vitabant. A* P A R V I sjquidam libri habent ^ / > e w .
N O N
E R A T , V T F I E R i,5cc.] ordo eft. non erat eis cura: mitari q u o rnodo id fieri poif.nec curabant diffidcte : id eft no veniebat eis in m e n tem diffidcre, ne terra tenebris fcmpiternis obfelTa permaneret. i N F E s T A M M . F.] infeftam faciebantd eft,vt M.TulLloquitur, infeftarn habebant:atque,vtplaniusdicam.infeftabant. S A X E A T E C T A ] a n t r a , i a xeasdomos.fup.jj/^rwtempla. H O S P I T I B V S S A E V I S ] f u i b u s f i l u c FKIBUS,LCQNIBUS,lupis,vrfis,& fimilib.feris. A T c^y E I N T E M P I S A }
Imempejlamnolhm jielius dtcebat,(vt refert Varro LIB.5.de ling.Lar.) cutempus agendi ep nHlum'.quod alij concubium appellarunt quodfere omnes tum cuba*
rctif.altj vero ab eo quodfileretur'filentium no&is. quod idem tempus Vtautus confi*
cinium, N E C N I M I O T V M P L V S ] quarnuis homines tum farpc fey

DE
R E R V M
N A T . L I B * V.
439
risjdilacerabantur, acdeuorabantur : nontaroen tune multp magis', qum
nunc,moriebantur. D V I C I A I I N Q J . L A M E N T ' I S L Y M I N A J A C
quidem habent omnes libri Se manufcr. & typis eicufi i Sed placet mihi
M . Antonij Murcti conieclrura:quilegendum putatlabentis lumina vita.Ni
quod ita quida dclarant, vitam rclinquebant lamentis : id efl: cum lamentis:fententiam quidem afferunt probabilem, Se huic l o c o confentaneam:
fed inufitato loquendi gnre expreflm. M A G I S ] qum nunc. v 1 v A
V I D E N S v i v o ] non temere harum fyllabarum complofionem quaefi\\\. Vwa vi.viuo. Q u o d autem ad huius loci fenrentiam attinet,cura eo c o gruit illud Ennianum : Vultmis in filais miferum mandebat bomonem. Heu, quhn
crudeli condebat membre fepulcro ! H o R R . A C . V . o R c ] horribilibus
vocibusmortemvocabantdolorecrucati. D O N I C V M s o s ] i d e f t , d o nec eos & c . 'fie autem habent duo libri manuferip. reliqui Denique,Sc item
, quidam vulgati : quod deprauatum efl: ex recto Donicum. V E R M I N A ]
dolores ex vermibus membra corrodentibus,acdepafcentibus.confulc
Feftum. Qjr I D V O L N . v E L L E N T ] id eft, quid vulnera poftularent:
feuquarremdiavulneribusfanandis eflentadhibda. A T N O N M V L T A v 1 R v M ] A t non multa virorum millia vno die in preelio cadebanr.
Dicaarchus Ubro deinteritu bominum{yx. refert M.TuIl.Iib.2.deOrTic.)co//ffiF
ceteris caufsjduuionistpefilentia, vafiitatis, belluarum etiam repentina multitude
nis earum impetu docetquxdam hominum gnerA ejfeconfumta : deinde compart,
quantoplures deletiftnt bomines impetu id efi bellis autJditionibus, qum omni retiqua calamitate. N E C T V R B I D A P O N T I ] nec mare vends turbatum,
Se concitatum naueis ad fcopulos allidebar.Sc ita frangebat. S E D T E M E RE, I N C A S S V M
M A R E F L v c T 1 B v ' s . c.]id eft, fed mare
fluibus coortis,8c tempeftate c o m m o r a , temere Se fruftra faeuibar, feu irafecbatur,nempe quianemo tum nauigabat.mcndosin quibufdam lib.vulgatis legitut lec temere in curj, ejrc. Licet autem etiam ita legetc : Sed temere
in caffum fruftra marefepe coortum &c. vt habent libri Parifienfes 8c Venet
v t r i q u e , & Bafilienfes. 1 E v 1 T E ' R crv E M I N A S M i s e E B A T ] 5c.leuitcrid eft fine periculo mortalium, minas inaneis mifccbat, id eft fruftra
minabaturfluctJbus.in quibufdam vulgatis Iegitur,minasponebat inaneis'.
quam ectionem fi quis probabir,fic interpretabonponebat leuiter minas,
& c . i d eft,dc(inebat minari. p E L L A C I A ] id eft fallacia, Se fallax xquoris
tranquillitas.quae poftea in m a g n o s , Si horribileis fluclus verti folet. fup.
lib. 2 . Subdola cum ridet placidi pellacia ponti. P E L L I C B R E I N F R A V D E M] fuis blanditiis in fraudem allicerc. fup. lib. 4 . Qua lacre infraudem
j>oJfent,vinftfquetenere. R I D E N T I B V S v N D 1 s] placidis,& lenibus.n
yihtif 3*?veUw, id eft rifus maris, pro tranquiliitate maris ponitur potis.
c A E c A] cur cacam nauigiorum ratione appellat.'an quod tune erat i g n o ta?anqudab hominibusca:cis, id eft imprudentibus atque inconfideratis,pofteexcogitata& inuenta eft? V E R G E B A N T ] i n f u n d e b a n t v e r .gendi verbo ytebantur in factifeiis. S O L L E R T I V s]ingeniofius.
y

~ !lnd4fatpoftquirtiidcp
f

44

TVCRETII

CARI

Et muliercmunHa viro concefiit in vnum:

Cajldquepriuata Veneris connbia Uta
Cognitafunt^rolmqueexfe videre creatam:
Tumgenus hummum prirnum moUefcere cpit.
Ignis enim curauitfpt alfa corporafirigus
Non ita iam poffent cdifiub tegmineferre:
t Venus imminuit vireis^ueriqueparentum $
Slanditiisfacile ingeniumfregerefiuperbum.
Tune &amicitiam cperunt.iungerebabentes
Fmitima interfejiec Udere nec violare.
Et pueroscommendarunt^muliebrquefieclu m
Vocibusj&* geftu, cum balblfignificarent,
Imbellorum ejfequum mifiererieromnium.
Non tamen omnimodispoterat concordiagigni:
Sedbona magndque parsfiruabantfiederacafli.
Autgenus humanum iam tumforet omneperemtu:
Necpotuiffetabuc perducerefieclapropago,
t

A C P L I E I S ] p r i m m n r a p e l l i b u s c o r p o r a texcrunthomines:deindc elegantiorem, atque operoforem veftirum repererunt. Itaque Hercules pelle ami&us fingitur ac pingirur, vt homines antiquum veftiendi
corporis morcm memoria repcranr.Quod cfirmat Diodori Siculi auctoTitas lib. T. his verbis. O J M W J TB, 71 pimthoy, TU KIOYR TUMKTU TPI&H
H^)4\>cft '-n K&T* IFOHWS TVJSfoins^M^neimy oirhay <MI*$f>w7O{ nf^eJzm
(J$/JV\MS kfuLiS^ TOUS *YVT*$O^XT ,T&F 'j /ac/fis <mi Sneioy FUVNUEXO
id eft fitnilitet autera clauara, 8c pellem leoninara antiquo Hcrculi conuenire, propterea q u o i temporibus illis homines nondum armorum vfu reperto vim aduerfariorum fuorum lignis propulfabanr, pellibus autem corpora tegebant. C V R A V I T ] effecir. tralatio eft. fie lib, 3 .cdidque vaporis
Seminacurarejn membris^vtvita moretur.8c\ib.^. Quod ne miremur JOP9R atque
obliuia curant, A L S I A C O R P O R ]fic legi dcbet,& ita habent Iibr.manufer, funr autem alf j , & alfiofi.qui frigus ferre non poflunt, Varro lib. 1.
d e re ruftic cap. 5. de capris.ftabuUturpecus metius, ad hibernes exortus fijfteBat qued eft alfiofum. c AE L I S V B T E G M I Nfe] fubdiuo. H A B E N T E S F 1 N 1 T 1 M A ] id eftfinitimi,feu finitimosagros h a b e n t e s J ^ e ? ' .
non eft autem qud quenquam moucatduorum manuferiptorum librorum fcriptura,dtf. erratum enim eftlibrarioruni,qui fa:ptf feribsbant v.
prob,8c c o n t r b . o r ( | u . & i t e m faepeafpir^tjopis nota omirbant. ?M I ERERIER MN
M]fiehabent omnes'fer ibjvuga^. tadufcftpti
S

autem

DE

R E R V M

N A T ,

M B .

Yf

autem omn ex quo fuipicantur nonnulli lgdumfmnisftu a^y/fo Cjnjnin o fcriptura vulgata tolcrabilis, & probabilis eft;. N a m m v o c e omnium fit
etwitytnffcix nn^vwif, vtapud Virgil.lib. i . JEnzi.dependent tycbni Uqeari~
bus aureis.& apud Catull. carm. de nuptiis Peler & T h e t . Quaisadeji Theti*
di qualis concordia Peleo. S E D B O N A , M - A G N A ' O ^ V E P A R. s ] fi non.
omnibus modis poterat cocordia gignjtat b o n a , & magna pars fcedcra feruabat. A D H v c ] vfque ad hoc tempus.
'
^;
. *
y

x
At
varias
lingua
fonitus
na
Mittere:&*
vtilitas
exprefit
Non
alia
longratione,atqu
Protrahere
ddgefiumpuero
Cumfacit,vt
digito,qu^eJtn
Sentit
enim
vim
quifquejua
Cornua
nata
frius
vitulo
qu
Mis
iratus
petit,atque
infen
Atcatulipantberarum,fcym
Vnguibus^acpedibus
iam
t
Vix
dum
cum
ipjis
funt
dent
Alituumporrgenus
alis
om
Proindeputare
aliquem
tum
FtdereiO*
dpennis
tremul
Rbus:
O*
inde
bomines
di
Vefipereft.
nam
cur
t
nhicpoff
Vocibus,o*
variosfonitus
e
Tempore
eodem
alijfacere
i
Pra
terea,jinondlijquoque
Inter
fefuerantivndeinftta
n
Vtilitat't
e>
vnde
data'fl
bui
Quid
vellet,facere,vtfirent,
Cogre
itemplureisvnus,vi
Non
poterat,
rerum
vtperdi
Nec
ratione
docere
vlld;,ftt
Quid
ft
opusfaBo.
faciles
n
Nec ratione vliafbiferrent a
1

KKk

44&

LYClT! H CAU'

Vocihaudkosfonitusobtundenfrujird.
A T

V A R ^ O S .

ri'N.v AE S O J N I T V S ]

N-Ucti de principio

Of

ginc fcrmonis humarii. E T V T i L I T A S] l e g c etiam hac de te Diod.Sic.

initio lib. u s E N T I T E N I M V I M I ^ S . ^ V A M P . ] cum in omnibus fcr lib.vulgatis legcrctur^W popt abuti,cgo quoad repofueram,vt fie
h x c fententia. fentit quifque vim fuam, quoufquc ca v* abuti pofsit. nam
quoad vniusfyllab eft per fynizcfin,vt fup. lib. t. Quoadicei,acpetis es reperin inalentis oliui, &c. Sed cura in v n o , atque altero lib. manuferipto reperiflem,<p*w pofZit abuti,hmc fcriptram fecutus fum.vt long omni optimam. A T
P A N T H . S C M N IQV E] profert hune verfum
N o n i u s in voce catuli. Iam fcy mni grca. v o x eft, idcmqj valet quod L a t i na catuli. v i x D V M - V M J P S I S S V N T ] in'quibufdam libris manuferiptis defideratur v o x ^ , v t f o t t a f l e l e g d u m fit, Vixdum etiam cumfunt
dents,yngu'efquecre'aiu C o d i c e s quidem Florcntin fichabenf.fx etiam cum
fnt &c.
a vi T v v ii P o R R o G E N v s] profert hc verfum N o n i u s ,
cum eo,qui proxime fcquitur, in v o c e auxdiatus, aituum autem pro alitum
pofitum. Virgil. lib.%*&w\LJ.liluum,pecudimquegenusfoporaltusbabebat.
& L u c r e t i u s p a u l l o poft.Tofirembgenusalituum>&. P R O I N D E P V T A - *
R E A L i q v E M ] H s c c o n t r a P l a t o n e m dicuntut: quiin,Cratylo docet
nomina confultp ebus efle impofita,cmque,qui primus nomina fabricatusfitjoyo^Ts^vricleftnominumopificem*, &
id e f t n o m i numimpofitorem,ieuconditoremnominat. T E M P O R E E O D E M
a t i r, & c ] proinde ac fi dicat. fi qu'is v n u s potuir nomina rbus imponer e , & r c s vocabulis notare .-idem & alius eodem tempore facere potuir.
P R A E T E R E A
s i N O N A L 1 1 o y b Qjy E ] huius loci hec fenttia eftV
Przterea fi non etiam alij homines intetfe oratione yfi fucrant: vndc huic
v n i nata eft cognitio vtilitatis, quae ex fermone percipitut ? & v n d c ei data
eft poteftas faciendi, vt alij feirent, atque intelligerent, quid fibi veilet?
s v A D E R E ' Q _ V E S V R D I S] ideftfuadere non intelligtibus, (eu iis qui
intelligerenoncurarent. -.") y> .
,
. ^
*

cATVtf

yo/^T^Vu;,

Pojlremb quid in bac mirabile Untopreft re>

Sigenus bumanum,cui uox^O tingua vigeret,
Pro vaf'tofenf varias res voce notant,
4

Cum metus,aut dolor eft,-& cum iamgaudiAglifcunt*.

uippe etenim idlicef rbus cognofeereapertis.
Invitta canum cum primum magna Molofum 4 ^ i
^
MoUiariBaffynmtdurosnudanadehtem. ^
Long alioJoniturabiedift?ic~iaminamur:\S
. >^
K

DE

R E R V M

JRFW l a t r a n t , & *
A t c a t u l o s Mande
A u t

I I B / V .

v o c i b u i o m n i a comptent J

c u m lingua a m b e r e

teneros

L o n g alio

i m i t a n t u r dentibus

p a B o g a n n i t u

c u m deferti

vocis

4 4 4 *
t

tentant^

v b i e o s iaclant p e d i b u s , m o r f u q u e p e t

Sufrenfis

E t

N A T

"~

entes
I

bauftus:

a d u l a n t :

b a u b a n t u r in d d i b u s , 4 u t

c u m

V \

'

c o r p o r e p l g a s l

T D e n i q u e non

b i m i t u s

Inter e q u a s v b i
P e n n i g e r i f e u i t
E t f r e m i t u m
E t

c u m fis

i t e m

differre

equusflorenti

n a r i b u s edit a d

E t

altks

c u m

de

E t p a r t i m

a r m a i
11.

m a r i n i s

v i B u m , v i t d m q u e p e t e n t e s ,

alio

iaciunt in t e m p o r e

v i B u

certant,prdddque

m u t a n t

voces;

i.

J Li

c u m tempejlatibus

C o r u o r u m q u e g r e g e s , v b i a q u a m

M u t a

t a m e n

Q u a n t o

c u m

mqrtaleis

D i f i m i l e i s

a n i m a l i a
f m t , v a r i a s
m a g i s

dicutur, & *

dlia,dtqu

E O ^ T R E M O

alia

Q Y I O

cogunt,

emittere

v o c e s :

quumjf
res

I N

I'

v n
?
i m b r e t

P o f c e r e , & * i n t e r d u m v e n t o s , a u r d f q u e v o c a r e .
fenfus

r p u g n a n t .

% a u c i f o n o s c a n t u ' s : c o r n i c u m v t p e c l a v e t u j l a ,

E r g o j i v a r i j

v o l u c r e s ,

A c c i p i t r e s , a t q u e ofifrag,mergique

L o n g e

LE
,

a r t u b u s binnit*

P o j l r e m g e n u s a l i t u u m , v a r U q u e

F l u B i b u s , infalfis

>

i u u e n c u s

calcaribus i B u s a m o r i s , . ,

a l i , h coneufis

'T

videtur,.

tate

patulis f u b

H f

*
I

P l o r a n t e s f g i u n t fummijfo

"5

t u p p o t u i j j e ,

. <

v o c e notare)

.-

H . ] P O F T R E M ( INQUIT) QUID M I R U M E U H O -

M I N E S , Q U I B U S NATURA P R S C I P U V O C E M , & L I N G U A M D E D I T , , P O T U H T E FUO

cu-

I U F Q U E A R B I T R A N T E PRO FUO CUIUFQUE FENFU.QUI EFT Y a r i u s , &

fin-

MULTIPLEX,

GUIAS RES N O T A R E , C U M M U T A A N I M A L I A F Y O S a f f ^ & A ^ Q U I F I M T A D A O D U M

P F

' _

C I , D I F S I M I L I B U S TARNEN V C I B U S NOTARE P O ' ( S I N T , a c FOLEAN ^ S A M A N I M A N T E S

L

RATIONIS EXPERTES D O L O R E R A D N T ' A K A T , ^ V O L U P T A T E R N ^ C E T E T S A F F C T : I S ^ U I ^

H I S D U O B U S F U B I I C I U N T R , V O E E JPATTICALATA Q U I D A M . i<IU , X E D TARNEN D ( S I M I L I

Vncnmnsjednefch quid
nttm fitanimi.homfcit <&^tfitg4udimiglt^ere(\imt1Si5}
efl liigiUfcere^colligi^elcrefcere^eligrief^re."
<f Nfi I T f X I D ^ W V M
M :PL]

FIGNIFICANT.

C A V D U

G H

S C V N T ] FIE LOQUITUR

KKLC

444 '

T, lyCATlI CARI

ordo & fententia k o r y m verbotum ha:eit,Cum primm ri&a magna, 8

mollia canum Moloflbrumtid ex EpirOjirritata,durs nudan&a denreis
tremt,feu freraunt:id euV,tu primm rnesimagm pirouci'ri&u d i d u & o ;
& dtibus nudatis i r r k a r i t t e m V d o n g c a l i a f o W u T ^
ntur,atqueem iam latranr,& omnia vocibus cplenr./m#/tt autem i n i tio repofucramjNonium fecutus, qui in voce
proferens hun
ita videtur legifle, ni( corruptus efl:. Sed docti quidam,quibus aflentior,
maluntlcgi/mf, vt.eftirnp|eflum i n codicibus
antiquis Aldinis:quanquam tremunt non reiicio > Prasterea
curaui,adductus au&oritateibrorum vet^erum,,cum in vuigatislgatur,di(tracta. rictus us.autem,Sc H&um i. pro eodem vfurparunt veteres tefte
N o n i o . Lucter. lib. 6. inborrebat
fionstenta minebat, A
L o s ] fie l e g e n d u m : & ita feriptum efl: in quattuot libris manuferiptis,
8c in antiquis Venetis. A Y H V B I O S | (cutus fum codices antiq. Aldinos:in quibus ita legitur.nam scercri funt raendofi. I ' A ' C T A N
dum,non/dcX*/^.fignifcat enim tempus illud, quo tempore canes ludibuda; fuos catulos aut pedibus fattant, aut morflunculis appetentes, non v a lide iraprefsis dentibus,fedfifl:entatis,cV fuipenfis, 8c faucibus temer admotis eos quodammodq baurirc velle videnrur, ita tamen vtilasfuis ca?
tulis noccre nollc, facile appareat. L O N G E A U o P A C T O ] hune verfum profert Nonius,qiunquam<'orruptum. A D V L A. N T]adulantur.adulationem propri canum efle doccr Norius in vocedulatio. M ) T u l l . d
nat.Deor.lib.i.canum(amamansdominorUm adulatio.. B A V B A N T Y R ] l a trant.Verbumfactijvoce^cnum (inquirNonius.) P E N N I G E R I } a l i biypinnigeril.z Cupido fingatur ^ennatus, confule Propertium lib.a.elcg,,
i z . E T c v M s i s A i i A s , & o ] teltitui,cum in librisomnibus lege-
retur,^ cumficUfisJtsautem,id efl: fuis,^ fup.lib Rumina fis oculh etunihnusjncunliquit.
A D A"R M A ]
nam arma ? Marti ne, an Venerea?
P O S T R E M O G E N V S
LTTVV
genu-'
riaque volucres. O S S I F R A G
aquila: genus:de quo lege Piin^
E T C V H r>e v a T v , 6 c c ] p r o i n d e a c italoquatur^Et
mutant cantus partira cum de vidiicertant, pra*dqerepugnanr,parrim
cum tempora mutantur. O " R N "i C V M | V T A E C E A V i T ' V S T A , c o R v.] Virgil.Gcorg.i. Tum
inficcafecumfyatiatur arena. Idem ibid. Tum liquidas coruiprejfo tergutturevoCes J.t quateringeminant,<srfiepe
al
dinelati Inter
fiefoliisfirepitant.
-

riBus
PaTifen<fibuiS.,.&
difiriBa

riBum,

Tjfclcg
'

qua
M\$cc.]Cap,Vrincipio
AE]o' fsifrag4
f

lib.io.cap.2,

orpixfkna^flu^iam^catimp^oba

eubiUbus
' j \ns ^int': * *
1

-ri .o'rrii i;. y<

t

" llhdin bts rus tacitt ta foit rqtvas:gMimmle

t mit m terra$ motmbus ignem

Primtusiinde omnisflammarum diditurador.

24.ultdyidemiu enimleftibw incita flammis
FHlger^tumchdonMitpkgayapores*

< \

'

DE

RERVM

N A T . ' l T BY V.: "

4^

S //Aeftuat
Et rdmofa
tamen
cum
ven
in
ramos
incumben
Exprimitur
validk
extritus
y
Et
micat
interdumflamma'i
Mutua
dum
interframiyftir
Quorum
ytrunque
ddiffe
p
Inde
cibum
coquere
acflam
Soldocuitfluoniam
mitefce
Verberibus
radiorum
atque
lncydies
magis
biviflum^vi
Commutare
nouh
monftrab
Ingenio
quiprftabant,
O*
Condere
cperunt
vrbeis^a
Prfidium
reges
ipfijbi,pe
Et
pecudes,&agros
diuifere
.Nam
Profade
cuiufquejtj*
viribm
facis
multumvaluit^y
Pofterius
res
inuenta'ft
auru
Quodfacile
yalidiSyO*pulcbris de
Diuitirls
enim
feBampleru
Quamlibet&fortesj&pulcbr
Quodfiquls
ver
a
vitam
ratio
Diuitigrandes
bominijnt
Aequo
animo.neque
enimft
At
clarosje
bomines
yoluere
Vtfunddmentoftabilifortun
Etpladdam
poffent
opulent
Nequicqudy
quoniam
adfum
Certantes,
iter
infeflumfece
Et
tameyi
efummo
quajifulm
Inuidia
interdum
contemtim
Vt
fatim
multo
iam
fit
parre
Qumregereimptrio res vtJ
y

&

KKk|$

Proindefine incajfum def

44<*"

T .

I V C I B T M

Angujlumper
iter
luBa
Inuidia
quorum
ceufulm
Plerunque,^
qufunta
Quandoquidem
fapiun
7{es
ex
auditispotius,q
Nec magis idnunc eftji
I L L V D
I N H I S R E B V s, Sec] N u n c oftendit vnde ignis in terras
delatus fit.profert hue locum Seruius lib.i. Georg.bi: Et filicis vents abflrufum excuderet ignem, M V L T A . V I D . E N I M]profert hune verdira cum e o
qui deinceps fequitur, N o n i u s Marc, in vctbftfiilgere penulrima correpta.
Idem Lucret.lib.6". Fulgit itemjiubes ignis eu lumina multa Excujfere. E T R A
M O S A T A M E N
C V M V . ] fignificat ctjam pfobabile efle primm ign
exduabus arboribus inter fccollifis & conflictJs expreflum fuifle : quod
fieri folere dict-um efl: fup.hb.i. ^tjkpein magnisfit montibus (induis) vtaltis
jtrboribus vicina cacuminafumma terantur, &c. E T M I C A T , & C ] Setuius
hune locum profrs eodemjquemindicauimusjoco.legit Emicat: itaque
legitutinquibufd.libr.manufcr. M V T V A D V M ^ m u t u a d d e f t m u t u o v v t
fup.lib.i. crebra reuiftu ibid. & interfe mort aies mutua viuunt. T E R B E R I B V S R A D I O R V M ] tralatio. fie fup. hoc lib. Et radij Jolis cogebant vndique
terramVerberibuscrebrisextremaadliminaapertii&c.
E T C O R D E V I G E B A N T ] id efl: & cordati erant:confilio,& mente praeftabant.
F A C I S ]
fpecieSjwVbf.Etiam Ariftoteles lib. i.dc rcp.fcribit,fi qui reperiamur ea pulchritudine corporis pra;diti,quac in deorum ftatuis cernirur, nemihi dubiu
futurum,quin ij aliis imperare d e b c a n t . X e n o p h o n prattereain fympofo
air pulchritudinem efle quiddam regium natura. E o d e m pertiner hoc Euripidis,quod cfl: apudStob in iis qu collcgit de pulchritudine.l <^'4"' f
V

x&V'

jv > (lit* Tw * | / ' K iwv >&Kw TD op

v i R E ' S Q_V E V 1 6 E>B.] id cfl,
Si qui viribus prajflabanr,erant in prerio,& aliis imperabaf.Sic Varro Marg o p . Qui pote plus\viget\pifceis vtfkpemiautof Magnu cemefi'M aueisenecat accipiter. P O S T E R I V S R E S I N V E N T A S T ] r c s , i d e f l : p e c u n i a , b o n a f o r
tuna?. Horar.faty.5.1ib.a. Et genus & virtus^nifi cum re vilior ala efi, Q_y o D
F A C I L E T V A L . E T P.] Horat.faty.5. lib. t.omms&iim res firtus >fam<t decus diuina %tmanquepulchris Diuitiis parent, D I V r T i o R jf S] id efl:,
dirions, fie Terent. Vhptm.Jmperaliqutdaddant diuitioribus^ Se tyUTull. ^
de Orat. diuitior dttbyrambus. Se offic. n . Mamercohominidtuitifimo. c R E Ti]creati. D I V I T I A E G R A N D E S HOM.]Cmf;epchabebatinore
Epicurus parfimoniam, continentiam, tenuitatem vidlus, animi denique
aquitatem,tm id quod verbis laudabat, aiunt eum perptua v i t x conftatia comprobafle.Verba autem eius ha;cfunt apud La'rtium. K<a TJJ
MJT*?
i

DE
i

R E R V M

N A T.

m>f.,Tv7t ohi^fiisf/utS*

E I B.

mmiGiipoi ytmat

V.

447

ov i>Ji<fr iraKVTiKeot hno~

h&u\tm o\**<&> jtwm h6(f)m.i eft,& anirhi aequitat nihil cxtcrni defideratem,magnum bonurn cfTe arbitramur,non v t prorfus modicis vtamur,fed
v t , fi non habeamus multa, paucis vtarnur, ver pcrfuafum habctes e o s i u cundiisim fumtuofo apparatu,viuquc perfrui, qui eum minime defiderant.de eiufdem continenti fie M . T u l M i b . j . T u t c u l . Hegtt Epkmm iuenni

dpofJeviM mftcumvirwte viutur.neg<ttylUminfkpientem

s

nuem yitlum antefert copiofi. D E G E R E v 1 T A M ] fie habt quattuor lib.

manuferipti.vulgati^fwevium. C O N T E M T I M ] d u o librimanuferipri
habent contemtus,phn mendos.fed tamen dehac feripturaleclroremcelatum nolui. P R O I N D E S I N E I N C A S S V M ] fecutus fum feriptuta
vulgatam.nam nonnulli feripti habcnt,'Proindc fdeiincafm^hn m e n d o s. E X A v D 1 T 1 s] id eft,ex iis qua: audieunt,& acceperunt ab aliis, n o
qua ipfi fuis oculis viderunt,aut vfu experti funt. fie loquitur Plaurus B a c chid. Qujn ego quompetbdt, vidi, non ego ex
arguo. V A P O R A N T ] ardent,flagranr. E T o^y A E s v N x A L 11 s ] fie l e g e n d u m , n o n v t eft in
vulgatis,rf//w,

mudito

Ergo regibus occifs,fubuerf iacebat

Priftina maie/tas foliorum,& feeptra fuperba:
Et capitisfummiprdclarum infigne cruentum
Subpedibus volgi magnum lugebat bonorem.
Nam cupide concu/catur nimts an metutum.
2{es itaque adfmmam facemjurbafquc redibat \
lmperiumJibi cum,acfummatum qui/que petebat,
Inde magtflratum partim docuere creare:
lurdque confiiture, vt vetlentlegibusvti.
Nam genus bumanum defeffum vi colre mum*
Ex inimicitiis languebauquomagisipfum
Spontefua ceciditfub leges,arclaque iura,
Acrius ex ira quod enimfe quifqueparabat
Ylcifcifludm nuncconceffumft legibus a'quis:
Hanc obrem ejl bomines prtcfm vi colre uum:
Vnde metus macultpnarum pra'mia vit*.
j \
Circumretit enim vis, atque iniuria quenque:
Atque vndeexorta'ft, adeumplerunquereuertit
"Nec
eftplacidam,Acpacatam degere vitam,
9

facile

44

T.

1 V C R E T I I

C A R I

Qui violt facis communiafderapacis.

Et fifallit enim diuumgenus bumanumqu;
Perptu tamen idfireclam diffdere dbet.
Quippe ybife multiperfomniafiepe loquentes,
Aut morbo dlirantes procraxeferantur:
Et celatadiu in mdiumpeccatadedijje.
y

s o L i o R v M]-~fellarum regiaruin. I N S I G N E ] diadema. A N T E *

M E T v T v M]id eft,quod hominesant metuerunt. participium paCsiuutn
vetetibus vfitatu,pofterioribus obfoletum. A D S V M M A M A E C E M ]
a d i n f i m a m p l c b c m , a t q u c a d v u l g u s h o m i n u r a . S V M M A T V M ] principatum,fummumgradum,fupremoshonores, Q J O M A G I S
I P S V M
s P o N T E s. C E C . S V B L.] id efl: > quapropter tanto magi* fe fubiecic
legibus,& viribus.fignificat Lucretiuslegcs efTeab hominibus acceptas, v t
eis fine vi,finque iniuria: metu viuerc liceret. fie fere Horat. faty. 3. lib. 1.
Jura muent A metu iniuflifateare neceffe efl, Temporafi,fa(lfque voles euoluere mundi. fie apud Herod. lib. 1. Deioces quidam magna de fe opinione iuftitis
apud Medos excitata, cum de eorum controuerfiis vitro ad fe delatis magna cum xquitatc fenttiam ferret tyrannidcm Iibentibus illis occupauit.
A R c T A ' o _ y E 1 v R A ] codex Memmianus hic^attque lu/: ex qua fcriptura P.Pafchalius vir eloquentifsimus, hiftoricus Regius-, idmque mih
amicifsimus fufpicatur legendum dr&que iujfa-,c\n properaodum aflent i o r . N a m a p u d M.Tull.crebro reperiturhaec vox.vtiuftpopulorum,fcita
ac iufl noftra. v N D E ] ex legibus. nonnulli libri habent Inde p R A E M I A V I T A E ] dulcedinem vitar.feufruc"fcum,qui e x v i t a percip dbet.
C I R C V M R E T I T E N I M ] quia qui v i m , & iniuriam iafert alteri,legibus
irretitusdatcontinuo,autcertaliquandopnas. N E C F A C I L E E S T
P L A C 1 D A M , & C . ] quia(vt ait
M.Tull.fuaququeftauSyfuumfacinuSyfuum
fcclusfta audacia defanitate ac mente deturbat, E T S; I F A L L I T ] & fi latef.
fie Horat.epift.ad Quinc'tium lib.i. Da mihifallere:daiuflum>fn8'mquevt-.
deri'JNoBempeccatis &fraudibusobiieenubem.
P E R P E T V O T A M E N
ID
F. C L A M ]
ficM.TuIl.lib.i.dcFinib.c/* in mente cenfedit tentent as, hoc if>f
qitbdadefty tutbulenta non potefl non fieri : & li veromlita quippiam efl, quanuis
occulte feceritjnunquam tamen conpdetid forefemper occultum. flerunque improborumfAa primofjpicio injequitur dnde frmo atquefamajm accu/km, tum in*
dex-.wlti etiam, vt te confule, ipfi Je indicauerunt. F O R E C L A M ] Terenr.
A d elph.fifleratfore clameur fus ad ingnia m redite o^y I P P E V B I S E M .
P . s O M. N . ] fie fup.lib.4. Multi de magnisperfomnum rebu loqtiuntur.lndtciqxefifit&iperpepefuere. P R O C R A % E]ideft,paimaperuifte,atqueindica(Te,& quafi in publico gariifl,Vcrbu eft Grareo detotstt K/>*,quoa'
valet clatno,& v o c i f e r o r ^ c u i u s p r = c t e ^ t u m ^ ^ t h i n yerbum pisacrago
procraxi,procraxJiTe,& >&v ovfcoTri^prciraxe,
vt fup.lib. 3. abflraxe^o abikaxifTe,&; fimilia.qanquam'hocloco quidam m a f u m l e g i / w / w . i ^ v t habent
4

DE
R E R V M
N A T.
L I B .
V.
449
bentplcrique libri vulgati: quibus equideminuitusdi^nti.ed cprocrawreperiaturinaliquot libris manufcriptis , & in antiquis V e n e t i s , &
probcrur Hermolao Barbare, & (quod caput eft) longe fgnificantius fit,
qum protraxc,illud potius,qum h o c excudendum curaui.

j/

Nunc qu caufa dem per magnas numina gteis

^
Peruolgant,^ ararum compleueritvrbeis,
Sufcipenddque curaritfollenniafacra,
Qud nunc in magnis florentfierarebu, locifque:
Vnde etiam nunc ejl mortalibus inptus horror,
Qui delubra dem noua toto fufeitat orbi
Terrarum,& infefiis cogit celebrare diebus:
Non ita
eft rationem reddere verbis.
Quippe etenim iam tum dium mortaliafecla
^zjEgregias animo facis vigilante videbant, /
^
Et magis infomnis mirando corporis auBu.
His igitur fenfum tribuebantpropterea,qud
Membra mouere videbantur,vocfquefuperbas
Mittere profadeprclara^O* viribus amplis.
Aeterndmque dabant vitam,quiafemper eorum
Suppeitabatur facies,0*forma manebat:
(Et manet omnino) quos tantis viribus auBos
Nlontemereyllaviconuincipoffeputabant.
Fortunifqueideb longprflare putabant,
Quod mortis timor baudquenquam vexaret eorum:
Etfimulinfomnis quia multa^ mira videbant
Efficere: &nullumcapereipfosindelaborcm.Prdterea clirationesordine certo,
Et varia annorum cernebant tempora vertj:
Necpoterant quibus idfieret cognofeere caufis.
Ergoperfugiumfibi babebdnt omnia diuis
Traaerej&iUorumnutufacereomniafleBi.
*
jjfjj.n cloque Dentfedesj&ttmplalocarunt, ^
t
Per cdlum voluiquiafol,0* lun'atyidptur: , r ' "

difficile

s J**L tf?^ ?*-*.e

^S^y

rf

LL1

^^
9

4 5

T.

L V C R E T I I

C A R I

Lu u tes,<& nox,p* noBisJignapuera,

^oBiuagquefaces cli,flammJequeyolantes,
^ubila^ros^mbrespix^enti^fulmina^grando-t
Et rapidifremitus,& murmura magna minarum*
t

N u n c doccr qua: res opnfonem deorum in

animis hominum infeucrit,&vndenatafitreligio. Q J T A E N . I N M . F I
s. R . ] eam feripturam feeutus fum,qua: reperitur in tribus libris manuferiptis , Sein totidem vulgatis. neque eft quod quenquam offendat voxfacra
irerata. N a m ha*c \mm<?oe valet ad ornat ac venuftatem. Si quis tamen
alteram le&ionem maletmon pugnabo:qua*talis eft. Qu/tnicinmagnisflo--*
rent rebtppte, locifque. in magnis rebus autem, verbi gratia in iis,qua; ad b e l lum,aut ad pacem pertinent,vbi vota pro rep.nuncupantur,& cum res magna* fufcipiuntur. quidam ramen hune verfum exiftimanrnon efTeLucrcrianum, fed inculcatum. C E L E B R A R E ] colre, & celebria reddere.'
A N I M O F A C . V I G . V i D . ] i d eft animo depingebant, Scinformabant
vigilantes: Xpwr. T^rn. M I R A N D O C O R P O R I S A V C T v ] mira c o r poris magnitudinc.miro augmento,feu augminc. in quibufdam libris feriptum reperiauBusi vnde quis fufpicaripofsit legdumwmtWo corporis au
&us,vt fit ha*c fcntentia,& vdebant magis in fomnis,qum vigilantes,mag n o s corporisauclus:ideftjingentiacorporav A E T E R N A ' M Q ^ V E D A B A N T v i T . ] id eft & tribuebant ingentibus illis corporibus deorum i m mortalitatem: pulchra Se valida illa deorum corpora^mmortalafaciebr.
( E T MANETOMNiNO,)]exvoce,tamen,qua:eratcorrupta,totidem
litteris verbum ma.net, feci : quod huic l o c o prorfus c o n u e n i t . N a m huius
loci hacc fententia eft. diis tribuebant immortalitatem.quia femper eorum
facis fuppetebat, Se forma permanebat : & plan permanct : & quia tant i s , & c . O R T V N I ' S ' Q J E I D E O L O N G E ' P . ] id eft
eo fortunatifsimos Se beatifsimos effe putabant,quod metu morris vacarent. p R A E T E R E A c A E L I ] altra caufa quamobrem homines deos efle crediderint
ex Epicuri fententia. A t Stoici h o c maximeargumto prouidentiam p r o bari pofe putabant,quod effent certi catli motus,rati aftrorum ordines, &
ab omni xternitate immutabiles curfus. E R G O P E R F V G I V M ,
ergo cum reru caufas ignorarenr, hqc perfugium habebant,vt omnia d e o rum arbitrio Se prouidentia: mandarent.
N V N C

Q J A E

C A V S A]

Se

Sec]

O genus infelixbumanum,talia Suis

Cum tribuitfaBa, atque iras adiunxit acerbas:
Quantos tumgem'ttus ipftfibi,quantkque nobis
Volnera ? quos lacrymaspeperere mmoribu nojlrtsj
INecpietas vllaft velatumfiepevideri ^ >

Vertierad
lapidem,atqueom
Nec
procumbere
humiprof
Ante
Dem
delubrajiec
ara
Spargere
quadrupedum,ne
Sed
mage
plat
a
poffe
omn
Nam
cHmfuJficimus
magn
Templa
fuper^pellifque
mi
Et
venitin
mentem
Jolis,
lun
Tune
aliis
opprejja
malis
in
Ma
quoque
expergefaclum
Ecquforte
Deum
nobis
im
Sit,vario
motu
qucandida
Tentt
enim
dubiam
mente
Ecqu
namfuerit
mundge
Et
fimul
ecqufitfinis^qHoad
m
Et
taciti
motus
hunepofiint
Andiuinitus
ternadonata
.mmenfi
Perptua
pofint
ui
laben
validas
aui
contem
Prterea
cui
nonanimusfo
Contrahitur?
cuinon
conre
Fulminis
horribtlicum
plag
Contremit,
7*
magnumper
Nonpopult,gentfque
trem
Conripiunt
diuumperculji
m
Ne
quod
ob
admiffum
fde
Pnarumgrauefitfoluendi
Su
mm
a
etiam
cum
vis
viole
Induperatorem
clafiisJupe
Cum
validis
pariter
legioni
Non
diuumpacem
votis
adi
Vent
or
um
puiduspaces
an
Nequicquam,quoniam viol
t
DE

R I R VM

If A T .

I I B. V .

LLl

45Z.

T.

I V C A E T U

C A R I

'

Conreptus mhlkfirtur m'mm <$d yaddtth

> \
Vfqueadeo m bumanas vis abditd, quckm
Obterit^O* pulchm fafeeis,fend/quefecmeis
Procukare ac ludibriofibibabere videtun
DeniquefubpedibustellyscumttavarilJlat:
Concuffaque cadunt vrb^dubiaque minantw .
Quid mirum fife temnunt mortahafada}
(
Atque poteflates magnas, mirdfque relinquunt
In rbus vireis diuum, qua cunBagubernent?
t

o G E N V S I N F . ' H V M . ^ ' P ' W ^ ' f i c fup.lib. 2 . prncp. 0 mi fera,! ho*

minum menteis o peBora caca, A T Q_V E I R A S " A D I V N X I T A .}quod
Epicurus dicebat alienum elTe pra:ftantia natura? diuina:. fup. lib. a. Ipfa
fuis pollens opibus nihilindiga nofiri, Kec benepr orner itis apitur, neque tangitur
y

ira. M I N O R I B V ' T * O S T I ( S ] pofteris noftris.

N A M

P I E T A S

N v L L A' s T , & C . ] hune verfum cum quattuot deinceps fequentibus p r o fert Firmianus lib.i.de origine erroris. v E L A T v M] qui deos vencraba"
tur,operto erantcapite'.cuius ritusrationem mltis verbis redditPlutarch.
fctuainolf. Plaut.Amphitr.f#oc<<? Deos immortalek ytfibiauxiliumfirant. Ma*
nibuspuris,capiteoperto.

VERTIER

AD 'LAPIDIM]adftatuammar-

moream iacentem volutari. P A N D E R E P A L M A S ] tendere manus.

quod item faciunt qui D e o s orarit.Virgil.^Eneid.i. Ingemit, ey duplicesten*
dens adfdera palma &c. P L A C A T A P . O . M E N T E ] placata mente: id
eft^iTa^'^ar.Laudabat a u t e m , & crebr habebat in ore Epicurus*-w^|ia#
illam:id eft vacuitatem ab ornai motu turbido, mentifijueaquabilitatem.
C A P V T R I G E R E] caput attollcre. fie fup. de rclligionclib.i. Quaca*
putkcaliregionibusofiedebat Hmihdi fupw afj>eBtnmtalibmiujlas,, I N F I T ]
incipir,vt fup.Hb.3. Commutare atiim u qukunque adontur> & infii. E C o^y A E
F O R T E , & C ] pendent harc ex iis qua?antecedunt.illa cura ( inquit) caput
erigere,id eft.animos homini follicitare incipir, numfortealiqua fit D e o rum poteftas immenfa, qua? mundum. gubernet. R A T I O N I S E G E S T A S] ignoratio rationis, & aufa?. E C c^y AE N A M ] num aliqaa:vt l i b .
2 . Hune gefumma ecquanamfitfiniseorum, <tyc. Q_V o A D] vfque ad quam
finem. C O N R E P V N T ] c o n t r a h u n r u r , & in vnum cogntur. tralatio eft mirabilis,& audax.ldcireo do<5Uquidam legendum cenfent, W refcunt yt inf. lib. 6. In terra quoque yt horrefeant, ac teBa requirant, e g o nihil
mutandum cenfeo. C O N R I P I V ' N T ] celetitcr contrahunr,vtlib.4. conreptaluce diei. P E R > C V L S ' ] quid lib.fcripti habent pereuf. N E Q J O D *
OB ADMISSVM,&c]ordaeft.neobraliquodfacinusfcedadmiflum,
aut o b dictum fuperbum gratte tempus adactum fir,ad cos fubaudi : id eft,
tempus eis aduencrit foluendi pnarum,id eft foluendipnas,aut foluendarum pnarum. fie loquitur Terentius p r o l o g o Hcautont. Date crefeendk
t

copiamj&ouarumquiffeBandifacimictpiamfine^vitiiu Se M , Tull. de m u e n t '

DE. R E R V M N AT. ' L I B . V ,
rher.lib.i.princip. nobis, omnium^ quicunquefiutrunt,ab vltimaprincipio buius
praceptionis vfque ad bec tempui expofits copiis quocunqu placeret eligendi poteJlasfuit.Gc Se SuWon.in O & a u i a n o Augufto-.fub extre. lifdem etiam epulum
in conffeBu fuo prabuit ptrmiffajmml exalta iocandi licentia, diripiendique pornorum,&obfomorum,rermque mifdium. v E R R i T ] i m p e l l i t , aclat, agitt,
tralatio eft,qua vfus eft & a l i s , v t l i b . i . Sunt igitur venti nimirum corpora caca, Qua mare, qua taras, qua denique nubUa ca-li Verrunt. q_y A E s r T ] orar,
vel quarrit. Feftus.J^/S fgnificat idem qmdjfogo^ quaferetame Ennius pro quarerepofuit. A N I M A ' S Q V E S E C V N D ' ^ ] i d cft,
ventos fecundos.
fieHorat.od.i2.lib.4.Impellutanimalinteatbraeia.
P V L C H R O S FA S C
s A E v A ' S CLV B S E C ] per infignia magtftratuum, Se h o n o r u m , honores
ipfos fignificat,vt ty.Xib.y.Qmpetereipopulofafceisfaufquefecureis mbibit.
Horar.epift.ad Q u i h & i u m lib.i.vtfi Detuleris fafceis indigno. D E N I Q U E
S V B p E D . T . c. T # V . ] terra* mot fignificat,ac deferibir, s r s E T E M N V N T ] fi fibi d i f f i d u n t 5 c ad deos confugjunt fua*imbccillitati diffdentes, M O R T A L I A s A E C L A]homincs,genetahumana.

Se

Se

Quod
fuper
efl^i
atque
auru
Etflmulargenti^ondus
plum
Ignis
vbi
ingenteis
fluasardo
fiontibusin
magriis,fiu
ulifu
Siue
quodinterfebellumfllu
Hoflibus
intulerant
ignemfo
Siue
qud
induBi
terra
boni
Pandere
agros
pingueis
o*
p
Siueferas
interficere
&*dit
Nam
fouea,
atque
igni
prius
e
Qtm
fepire
plagis
faltumjan
Quicquid
idefl
quacunque

c
Horribilifonitu
filuas
exeder
Ab
radicibus
&*
terram
pen
Manabat
venisferuentibus
Cncaua
conueniens
argent
AErisitem
&
plumhhqu
cu
Pofterius
claro
in
terris
fplen
Tollebant nitidocaptijufqu
Etftmiliformata videbant eff
y

,LL1 *

454

' tVCHETII 'CARI;

A t q u e l a c u n a r u m f u e r a n t
^ T u m p e n e t r a b a t
^

T
/

tHw

w
j

/
L

eos^poffe

vefligia

cuiqu'e.

b a c ItquefaBa

Q u a m l i b e t inf o r m a t ^ f a c i e m
'

& p r o r f u m

q u a m u i s i n

y i u c r o n u m
Vtfibi

E t

tenuiapojje

exciderepofint,

l a u a r e , d o l a r e , &
e t i a m ,

m i n u s argent

Q u l m

radere

o facere

validi p r i m u m

P r o p t e r
N u n c

in p r e t i o

violentis
cedebat

viribus
vifla

iacet

as,

bebeti

a u r u m

S i c v o l u e n d a a t a s

P o r r o a l i u d f u c c e d i t
Incfe

dies

m a g i s

L a u d i b u s - . O *

potefias

a u r u m q u e

m u c r o n e

inf u m

m u f u c c e f i t

n u t t o denique

iacebat

r e t u f u m .

c o m m u t t t e m p o r d

Q u o d f u i t in pretio,ft

aris

l a b o r e m :

m a g i s a s

inutilitatem

are.

h a c , a u r o q n e p a r a b a n t ,

N e c p o t e r a t pariterdurumfufferre
f u i t

tigna.

ac pertundere,prquefor

N e q u i c q u a m , q u o n i a m

N a m

r e r u m ,

ducifaftigiaprocudendo,

terebrare

N e c

decurrere

acuta,ac

teUparent,filudfque

~Materiem

colore

b o n o r e m .

r r u m ,

'

h o n o r e : ^

' \
4

<

v ^

"

& * h o n t e m t i b u s e x i t :

appetiturfiortquerepcrtum
miro'ft

mortaleisinter

h o n o r e ;

Q V O D
S V P E R E S T , A ! s, Sec]
N u n c docet q u o m o d o auram, argentum,ars & cetera metallareperra Cmr. -i G N I S V B T I N G E N T B I S ]
V u l t mctalla efTe primm reperta incendio filuarum.hanc fententiam confirmat id quod fcribit Ariitor. -afei b&uiutr. uomsp. his vcrbis. E/ TSi(ke< KL

px-ftJtWfy-mLijLTKHitr switiy^iJxji

kfy&toy

/y Mtosthici-nw

isfnJby

t-minnv

w^ovjzt: id eft. Aiunt in Hnpania filuis iocfis quibufdam paftoribus

& terra materiaconcalef&aperfpicu argentum i n e a r e g i o n c fluxifle,
& aliquanto poft temporc trrzmotu fubfecuro, & locis difcifsis, ingentcm vim argenti coaclam efTe. qua; res etiam Mafsilienfibus vectigalia p e pcrit non parua^.Sed de metaliorum priniis inugnroribus legeGeorg. Agricolam lib.i.de mtallis F O R M ^
f N I S R G ] d eft tcrrorisinfcren*
di caufa. crg producTrum vatarjdefn quod^aetf, Vt docet F e / W . s i u
E X E D . A L T A s J fie habent tresjibrj manufcripti.Vatic. T e t h i a n . M c m mianus:& vulgati Veneti,Pari(crifes. alij i/w, vt cohaereat cum voce radidicibm.
T v M PENETRAB:ATEos]tum veniebat cis in mtem; vel
'

TW

DE
R. E R, V M N A T L I B V>
45f
t u m fibi pcrfuadebant. E T P R O R S V n > Q J A M V I S I W A c , J p r d o
eft, Se penctrebateos h x c prorum pofi duciprocudendo in fah'gia m u er o ru m quamuis, id eft quantumuis acuta
tenuia. V T , S I B I ' T
P A R E N T ] tela id eft inftrqmenra apta ad do!andum,lauiandum,radend,
perforandum,&c. fie infr cod. lib. Textilepoft ferm'ft, quiaferro telaparatur.
M A T E R I A M L A E V A R E , D O I R E , 5cc. ] c u m e g o i t a fcriptum rcperiflem in quattuor codicib. m&nuCcnptis,Materid>nquedolareJa'uare elr ratiretigna j conuerfo ordinc Verborum, fie reftjtui Trlateriam Uuare ,'dolare &
r*</.?/.Quanquam P.Pafchaliqs cenfet legendum MateriamUuare,& Uuia
raderetigna. Iam vulgataicrfprura, qua: reperitur in vtrfquecodicibus V c netis,Florentinis,Parifienfib.
re tigna, mihi non prooatur. nifi quis eam italeuiter immutet, & Uuia reddere ttV<<:qua:immutatio cum longius abfit Se ab antiqua,& vulgata Icriptura,proponenda illa q u i d e m , fed non recipienda mihi vifa eft. D O I A R E ] vnde dolabra dicuntur. E T T E R E B R A R E ] vnde terebrum, 5c
terebellum. p E ' R Q _ V E F D R A R E ] & perforare: tmefs. vt fup. difque
fupatis, inquepediri, conquegtobari, Se fimilia fexcenra. p o T E S T A s] auri,
5cargenti. N A M F V I T I N P . M . A E sJproptereaqu6dfoIidius,5cdurius eft auro. P R O P T E R I N V T I L I T A T E M ] quia mollius eft are,
5c ferro. A V R V M I N S V M M V M S V C . H . ] aurum merit c e t e r i s
omnibus metallis anteponitur, propter eximium n i t o r e m , Se naturam a b
igni Se flamma.praeterqum quod liquefeit, vndique tutam, atque inuidta.
hoc etiam auri maxime proprium eft,quod cum ft a:rc, ferro, a t q u e adeo
argento mollius, malleo tamen omnium metallorum latifsim ducitur, v t
ex aureo leuifsimi pderis nummo complures aureae brades: fieri pofsint.
V O L V E N D A A E T A s] volubilis.fic Vit^.ptmcip.lib.^.Turne^uod
optanti diumpromitterenemo ^uderet, voluenda dies en attulit vlt. Idem l i b . i. Triginta magnos voluendis menfbus orbeis Imperio explebit.

Se

E L A

L\3guncn7lateria'inque

Nunc tibi quo patioferrinatura reperta

Sit, facile efl ipflper te cognofeere Memmi.
Arma antiqua,manus,vngues dentfque fuerunt,
Et lapidesfo* itemfiluarumfragmina rami.
Etflam, atq^ ignes,poflqudmfunt cognita primm.
Voflerimferri vis efl,rtfque reperta:
r
Et prior <erls erat,qudm ferri cognitus y fus:
Quofacilts magis eft natura^ copia maior.
AErefolum terra traBabant^rque beli
MifebantfluBus,
volnera vaflafreliant:
Etpecus,atque agros dimebant.
oUis
jOmniacedebant armatls nuda, &* inerma
y

O*

namfacile
4

4 5 "6

T.

TVCRETII

CARI

Inde
mhutatim
f
voce
fi
Verfdque]n
opprobriu
Etferro
cpre
folum
p
Exquatdque
funt
cr
Et
prius
ejl
reppertum
i
Et
moderarier
buncfre
Quhn
biiugo
curru
be
Et
biiugo
prius
ejl
quam
Et
qudmflciferos
inuen
Inde
boues
lucas
turri
Anguimanos
bei
docu
Sujferre
o*
magnas
M
Scalid
exalio
peperit
d
Horribile
humants
qu
Inq^ dies belli terrorib
y

K V N C T I B I
Q J O P A C T o ] nuncdocet,quomodoaururepertutn
fit. p o s T Qjr A M s v N T ] non enim ignis vn eu hominibus natis c o gnitus efl:, vtfap.Hecdum res ignifetbant traclare nequevtiTellibus &c. E T
P R I V S
A E R I S E R A T,&c.]fic Ouid. 4 . Faft.^E erat in pretio, ebalybis
iam majptplacebat. Ebeuperptuadebuitilla tegi. Apud Homerum appellatione ris,quodGrci;taxwappcllant, ferr intelligitur, propterea q> veteres arre vtebantur pro ferro, vt nott Euflathius ad illum locum ki<P.a,'t&
yip p I %*MO* 'iht\i *u
QKoiv. quod item teftatur Hefiodus hoc ve
X \ < $ Hpytpvn, [Kttf X' i'ffXM<n%&. V O L N E R A
VA ST A
&ERER A N T ] fie habent omnes libri,quos quidem viderim.quidam tamen/rbant legendum putant, vt ferebant pro inferebant pofitum efTe intelligamus. V E R S A ' O ^ V E I N O P P R O B R . fie Virgil.lib.i.Georg.incxtr. Et
curu rigidum falces (onflantur- in enjem. P R O S C I N D E . R E ] 1 ] C fup. bide mi
Jn*emere,& terra prefsis profcindere aratris. Se Lac\.Tuneiugoinnas meatttem,
(y fticcedere aratro nuimm , & glebas fitbigas profcindere ferro\ C R E P E R I ]
profert hune verfum N o n i u s , Se crepertm interpretairancc^s, dobitim.
Prxterea Vcduspepemm dubium-.mquk) vnde inmpit^re\quia malediUafere
inceita,& duhia//.Poftrem Varro hb.5. de lingua Lt. Crepuftulumftgni.
fic4t dubiwn.abeo res dubix dtB<t crpera, qtcrepnfcfam,dtel eiimnumfit,an
iam nox,mtdtis dubiumA
ttjs> IHJWH:tn mrcrtpn qfdcdpxs
V

v-tm

coupa

DE
R E R V M
N A T .
L I B,i
V.
457
rubiiugobcllipericulatcntare,qumquadrigisvti. F A L C I F E R O S ] de
falciferis curribus lege fup.ad illum locum lib. 3. f alciferos memorant currus
abfcindere membrane,
I N D E B O V E S L v c A s] id eft elephatos. V a r r o
lib.<r.deIing.Lac.opinionrefellit & eorum, qui putant boues L u c o s , fiuc
boucs Lucas Lucanis dictas ab eo p R o m a n i cum maxima quadrupde,
qua ipil haberent, vocarenc b o u e m , in Lucania Pyrrhi bello primum elcphatos apud hofteis vidiffnt: Se eorum, qui Libycis dictas volunr.ad extremum autem ait fe arbitrari boues lucas ab lucc potius dictas eflc,qu6d
long relucebant propter inauratos regios c l y p e o s , quibus corum turres
erant ornatae.Plinius tamen lib. 8, ptioribus illis affentiens fie feribit. /<?pbantos Italiaprimum vidit'Pyrrbi rgis bello:&boues Lucas appellauit in Lucanis
vifos annovrbis C C C C L X X I I . Ennius. .Atquepriuspariet locujia lucam bouem.
T V R R I T O C O R P O R E ] Plin.lib.8.cap.Q. turreis armatorum in bofteisferunt. T E T R O S
ANGVIMANOS]elephantos:quibusprobofeisflexilis, volubilis, Se plicabilis l o c o manus eft : atque adeo manus appellatur
Latinis.M.Tull.lib.2. de natura D e o r . Manus etiam data elepbantis, quia propter magnitudinem corporis difficileis adttus babebant adpaHum. Anguimani igitur dicuntur quiamanum habent anguis inftar,volubilem. H o s (vt feribit
Vegetius lib.3.) contra,Romanum exercitum primusin Lucania rex P y r rhus eduxit.-poftea A n n i b a l i n Africa. A L I D ] aliud, mafeulino alis , q u o
vfus eft & Catullus .lege qua* annotata funt fup. lib. 1. fupr lib.i. Quando
alid ex alio reficit naturajnec vllam,&e.

Tentarunt etiam tauros in munere bel/i:

/f
s^/r?^
Expertiquefies feu osfunt mittere in bofleis:
. p^c/^
~ >^
Et validos Partbiprfe mifer e leones
/
Cum ducloribus armatis^feuifque magiflris:
Qui moderarier bispoffent{vinclifque tenere,
Nequicquam quoniam permifla cde calentes
Turbabantfieui nullo diferimine turmas,
Terriflcas capitum quatientesindiquecriflas:
*Necpoterant quits fremitu perterrita equorum
PeHora mulcere,&firenisconuertere in bofleis.
Imitta le iaciebant corporafaltu
Vndique^ aduorfum venientibus orapetebant:
Etnecopinanteis d tergo diripiebant:
Deplexque dabant in terram volnere vintlos
Morflbus adflxa validis, atque vnguibus rncis.
laclabdntquefies taurijpedbufque terebant,
/

M Mm

458

T.

L V C R E T I I

C A R I

Et latrale ventres bauribantfubter equorum

Cormbus,adterrdmque minanti mente ruebant.
At validisficios cdebant dentibus apri,
>-Tela infraBafuo tinguentesfanguinepeut:
- lnJefraBa fuo tinguentesfanguine tela.
Permijldjque dabant equitum,peditumque ruinas.
*Nam tranfuerfaferos exibant dentis adacim
Iumenta-autpedibus ventos ereclapetebant,
Nequicquam.-quoniam neruisfuccifa videres
Concidere,atquegrauiterram concerner e cafu.
Si quos ant domi domitosfatis effeputabant,
Ejferuefcere cernebant in rebus agundis,
Volneribus,clamorefuga,terrore,tumultu:
Necpoterant vllampartem redducere eorum.
Dijfugiebat enim varium genus omneferarum:
Vt nunc fepe boues hucfferro maie maB&
Diffugiunt,ferafclafuis cum multa dedere-.
Sicfuit,vtfacerent.fedvix adducor,vt ant
'Non quierint animo prfentire^atque videre,
Qum commune malumfueratfdmc^futurum.
Et magis idpofis faBum contendere in omni,
ln variis mundis,varia ratione creatis,
Qum certo,atque vno terrarum quolibet orbi.
Sedfacere id non tam vncendijfe voluerunt,
Qum dare quodgemerent boftes^ipfiq^ perire,
Qui numro ciffdebantyarmifque vacabant^
v

i] fie habent trs Iibri manufcripti, Vaticanus,'

Bcrtinianus,Mernmianus:&: typis excufi,Veneri antiquiores. alij in munera
belli.qux feriptura non eft reiieienda. p A R T H r] fie habent trs lib. manufcripti,& totidemvulgati.alijvulgati,jfc*7ft'w. C V M D V C T O R I B V S
A R M A T I s] nihil muto,tametfi,negare non pofsim eam fcripturaro,qua;
in duobus libris manufcriptis reperitur, Cum oBoribm armatis ,ferripofle.
QJT i M O D E R A R I E R H I s j h a n e l e & i o n e m probo,quamuisnonnulli libri habeant, Qui moderarier bos pojfenu P E R M I s T, A C A E D E C A I N M V N E R B

B E L L

DE
R E R V M
N A T.
L I B . V.
4 5 9
t E N T E s] fie fap.\ib.}.S*peitddefbitopermiJl4C*decdlentes.
T E R R I F I C A S C A P I T V M , & c . J lie fup.lib. t.Terrificas capitu quatietes numine enflas.
p E C T O R. A] leonum p e c t d r a , equorum hinnitu, Se fremitu perterrita.
L E A E ] L E O N U M farmina:. O R A P E T E B A N T ] fie Icgendum , non pdtebant. D E P L E x A E ' Q L V E] fie habent omnes libri
manuferipti,
typis
excufi.quat fcriptura fi refca,& vera eft, deplex>hoc eft,dcligata:,& folut.
quid legi volun,<k/tfx<*,id eft, horridar, feu lacera:,
vr apud
T e r e n t . Hcaut. adeo exornatum ddbo, jideh depexum, yt dum yimt, memtnerk
fempermei.Nzm depexus c o m t u m , & cultum fignificat.nonnulli deuexa: id
eft prnas & dcorfum ruentes. D A B A N T I N T E R R A M ] ad terram
affligebant. V O L N E R E v i N C T o s ] f i c legi d e b e r e ,
duo libri manuferipti
ratio cuincit. fie fup.lib. 1 . aterno deuin&us yolnere dmoris. R v E B A N T ] proruebant. 1 N J E F R A C T A s. T I N G V .
S A N G ,
T E X A ] ANTE hue verfum feriptus eft in lib. manuferiptis verfus alter EIUFdem fer fenttia:. TeUinfia&dfuo tinguentesftnguinefaut: qui reperitur eti
inlib.Parifienfib.& nonnullisALIISimprefsis.ego (vtdicara, quod fentio)
neque hunc,ncque alterum Lucretianum elle p u t o . hune tamen illo TOLErabiliorem etTe arbittor, E X I B A N T D E N T I S A D A c T v s] id eft, effugiebant, euadebartt. fie lib. 6. %4utpoculabjMebat, ytacrem exiret odorem.
ibid. citr, Trofluuitim porrii qui tetri fanguinis acre Exierdt, &c. s 1 o^y o s

Se

Se

aM-^ey.m\

Se

dclart,Se

Se

fortaffelegendum,S'/c,^O.

D O M I

DOMITOS]domi domicompofitio,
t

complofio binarum fy llabarum. E F F E R V E S C E R E ] quidam libri ha

bent Efferwfcere.cpiod p r o b o : & vbique malim hzlcgiferuiftit
,&feruifcere.
F E R R o M A L E M A C T A E ] ( I C l c g e n d , & ita habent QUATT.Iib.manufcr.
Se aliquot typis EXCUFI/rf3rautem(vt docet Fcftus) idem vaIet,quod ma
gis AUDBUS.ex quo mactate.Iam MAL MADBUS : id eft non auctus, larfus : vel
ma&ferro ficdictum,vt matareinfortunio,crucc,cruciatu apud Piautum.
D I F F V G I V N T ] fie habent omnes fer libri manuferipti,
aliquot i m prefsi,alij Effugiunt. F E R A F A C T A ] fie habent omnes libri, quos quidem viderim. quidam legi volant feu fata. s i c F V I T , V T ] ideft,ficfieri PORUITJVT facerentreontingere potuit,vt ita faccrent. A T Q J T E V I D E RE]atquepra:uidcre.namprxpoCuiopr<erepetendaeft. C L V A . M C O M M .
M A t. F V E R A T ] Q U M valde fibi cum aduerCriis hoc malum fucrat co
rounefuturum:velquma:qualirer&:
petxqu ha:animantes fuerant fibi
& aduerfariis exitio future, D A R E O ^ V O D G E M E R E N T ] date propret quod gemsrt'.darc ploratus hoftibus:<&<2 hfwyd.Cic T e r t . P h o r m .
Vin primibodiefacere quodegog4udeZ Hdujtftratd, Et quod tuo viro ocult dote AU
V

Se
S

Nexilis antefuit yefiis qum textile tegmen:

Textilepoftferrumfliquia ferro tela parantur.
Nec ratione aliapoffunt tam lauiagigni
Infabula,acfufi, radij,fcapquefanantes.
Etfacere ante viroslanam natura cogit, .
y

M M m

y^\{
/^/
Qumrnuliebregenu
M dt('
Etfollertiusejlmulto
Agricole
donec
vitio
ve
Vt
muliebribus
id
mani
Atque
ipfpotius
durum
Atque opre in duro dur
4^0

T.

I V C R E T I I

C A R I

Q J T i A F E ' R R O T E L A P A R A N T V R]textile(inquit)fuitpoft vfum

ferri repcrrum, quia tela,feu inftrumcnta, quibus textilis veftis conficitur,
ferro parantur & c o m p o n u n r u r . h u n c l o c u r u fcreftituit Adr. T u r n c b u s .
N a m in omnibus fere librislcgitur teUpratur.cpiz teU ft numeri fngula
risfsminini gensris: quod eft falfum. eft enim numeri multitudinis,/* /*,
omm. N E C R A T . A L.] qum ferro. i N s V B V L A ] fie legendum efle
iudicaui ex I(doro,qui docet,tnfubula efle rextoris inftrumta, dicta quod
infrc fupr funr,vel quia infubulancur. F v s i] KKH^U Catuli. de Pelei
& Thet.nuptiis.I*'>w tereti verfabat pollicefufum. E T R A D T] Mxiftf.
Virg.5).yneid.xc/?/ manibus udij reuolutd^penfa. s c A P I'Q^V EJWSM
inftrumenra textoris, quorum pulfu tela coar&atur, &c condenftur. A T O^y E I P S I P O T I V S D . s. L.J rpte h/n zoiyi vellent, O P R E I N
D v R o ] in opre ruftico faciendo, in agro colendo. D V R A R E N T ] dura &c callofa redderent.fc habent trs libri manu fcripti,& Veneti antiq.
1

Atfyecimen
fationis,&
Ipfa
fuit
rerumprimum
n
Arboribus
quoniam
bac
Tempe/liua
dabant
pul
Vnde
etiam
libitum
jlfti
Et
noua
defodere
in
terr
Inde
aliam
atquealiam
TentabantyfruBufque
Cernebant
indulgendo
Inc^
dies
magis
in
mon
Cogebantjnfrdque
locu
Pratajacus,
riuos,pgete
CollibutyO*
campis
vt
Crula
diflinguens
int
Pertumulos,o* conuall
y

DE

RERVM

N AT.

1 1 . V.

Vt nunc ejfe vides vario diflMk lepre * *

Omnia, qu<t (omis interfita dukibus ornan
Arbufifcpuetenentfelicibus objita circum
A T S P C I M E N S A T I O N I S ] N u e docet vnde didicerint homines
fererc,atqueinferere.&ait fpecimcn*. id efl: e x e m p l u m , feu dociimentum
fationis naturam dcdiflc, ciimfub arboribus virgulta qudam tenera, &
pulli arborumcxearumfruc"t.ibusin terram d&lapfisnafcercntur. c A D V c A E ] cadentes ex atboribus. P V L L O R V M E X A M I N A ] fiecus arboru
pullulantium . examina propri de apibus dicuntur. S T I R P E I S C O M M I T T E R E
R A M i s] quod v n u m efl: ex pluribus infitionis gcneribus:
de quo V i r g . l i b . . G e o r g . jtutrurfumenodei trunci refecantur, & alte Finditur infolidum cuneis via: deindeferatet Vlanta. immittuntur, &c. E T N O V A
D E F 6 D E R E , & C ] fup. eod. lib. "No nomdefodere in terrant virgulta, &c.
I N D V L G E N D O ] tralatio.Virgil, Georg.a. Indulge wdinibus. I N M O N T E M S V C C E D E R E ] furfum cedcre. i N F R A ' Q J V E L O C V M ] & loc
qui i n f r i e f l e t , feu locum inferiorcm. tafia funt illa nuper notifia apud T e rent.Heaut. & femper amicitia apud Propcrt. in quibufdam libris tamen 1cgitutnfrdcjue fitum. id efl: fturq inferiorenu I N T E R P L A G A C V R .
R E R E ] intcrcurrere.tmcfs.
1

At liquidas auium voces imitarier ore

Antfuit rrfulto,qukm Uuia carmina cantu
Concelebrare bominespojfent^aureifq
Et Zepbyricaua^per calamorumJibila prim
Agrefleis docuere cauas inflare cicutas.
Inde minutatim dulceis didicere querelas
Tibia quosfundit digitispulfata canentum,
Auia per nemora^acfiluasffaltfque repe
Per locapajlorum deferta^atque ocia di
Sic vnum quicquidpaullatimprotrabitt
In medium/atioque in luminis eruit oras. J
Hcanimos ollis mulcebant^atque iuua
Cum fatiatecibi. nam tumfunt omnia cord
lffSpeitaque inter fe projlrati ingramme m
Propteraqurmumffub tamis arboris ait
^on magnis opibus iucund corpora bab
Prajertim cum tempejlas ridebat : &* anni
v MMm

$61

T.

L V C R E T I I

C A R I;

Temporapingebant viridanteifflribus berbas.

Tum iocafumfermo, tum dulceseffe cdcbinni >
Conferunt. dgrejiisenim tum m'ufa vigebat,
Tum caput,atque bumerosplexis redimireoronis,
Floribiu,o* foliis lafiuia lta monebdt:
Atque extra numerum procedere membrd mouenteis
Duriter^ duro terram pede pellere mdtrem:
Vnde oriebantur rifus^dulcfque cacbinni:
Omnia quod noua tum magis bc, O* mira vigebat.
Et vigilantibus bine dderdntfolatia fomni,
Vucere multi modis voces,0*fleBerecahtus:]
Etfper calamos vnco percurrere labro.
Vnde etiam vigiles nunc bc deceptd tuentur:
Et numerum feruaregenus didicere : neque bilo
Maiore interea capiunt dulcedmefruBum,

Qumfiluejlre genus capiebat terrigenarum.

Nam,quo adefl prfto [nifiquidcogmuimus ant
Suauius) in prims placet^pollere videtur,
Pofieriorquefer meliorres,Marepertd
Perdit,& immutat fenfus adprijina quMque,
Sic odium cepitglandis:pc lla reliBa
Strata cubiltafunt berbis,&* frondibus auBa.
Pellisitemcecdit,veftiscontemtaferina:
"*
Quam reor inuidia tali tune ejfe repertam,
Vt letum infid's-,qui gefiit primu$,obiret:
Et tandem inter tos dijlraBumfanguine multo
Dij^erfiffe^neque infruBum onuerterequiffe.
6

Nunderauhc origine A V R E I ' S Q V E

I V V A R E ] aureis delecltare. C ^ C V T ' A S ] ca!amos,cannas. Virgil, Alex./? mih
itifydribmfeptem compaB* cicuth F*/?/rf.fup.lib. 4 . Vntofope Ubro yaLmos per-,
curmbianteis.qmverfusflatimitcratur*
V N V M Q J I C Q J iD]vnumquicque. H A E C A N I M O S o L L, 1 s,5cc.] id eft, his rudes illi homines mulccbantur,acdelerabanc|ir eoipfo tcmr>bre,quo epulat)antr,&fatiabantur.vel vn cum cibo^qu'o fatiabatur,agri(ti mufica animas fuos obledfcn
A T

i i o y i D AS]

DE
T v

R E R V M

N A T . L I B . V.
4^5
bantT N A M
M S V N T Q M N . J quidam Icgixntynamtumbacjnt omnia
cordi. C V M T E M P E S T A S R I D E R A ? - ] cum per anni tempus licebat:
cum annitempeflas nonerat turbda,aucfrigida,fed ferena,& tepida.Idem
Lucret. lib.z.princ. Prafertim cum tempeflas arfidet, & anni temporale,
ATciy E E X T R A N V M E R V M P R O C ] non in numerum, vt fup. lib. 4 .
Quidporro jn mmetu procedere cum fimulacra Cernimus in fomnis & mollia membramouere^ D V R I T E R ] a n t i q u u m , t e f l e C h a t i f i o . E n n i u s P h n i f s i s . J Q
tibiexore orationem duriter diSis dedWi T e r e n t . Adelph.Z^/n? agere vitam femper parce, ac duriter fefe habere. E T D V R O T / E R R . P . P E U , M , ] Se faltare duritet,Sc quafi rerramf KMTIHY : d eft calcibus petere,atque infedtari.
H 1 N c ] ex eo quod fequitur, Ducere muhi'modis voces, greet. s o t A T As o M N 1] fecutus fum codicem Vaticanum. fignificat autem e o s , qui dormirenequirevariiscantibus,&vocibusinfomniamfolatos effe. E T S V P E R A ] id efi; Se fupr,feu in fupcriore^>artc calamorum. fie fupr lib. 4 .
Vncofepelabrocalamospercurrithianteis, T E R R G E N A R V M I id efl pri" morum illorum homirium terra natorum : vi^w, terras filiorum. P o*
s T E R 1 6 R QJT E* F E R E , & C . J id efl Se fer cunit, vt res poflerior m e l i o r , p r i o r a reperta perdat, atque ex anirno deleat : cimmutet fenfus ad
priflina,idefl faciat vtpriflina no QU fint grata,nequeiucunda fenfibus,
atque antefuerar. s i c O D ^ V M E P J I G L.] ex quo illud, 'iw J ^?:
fatis quercus. Se M . T u l l . orat. pt&Qua efl in hominibus tantaperuerftas, vt
inuentisfrugibusglande vefeanturt pt't i i s I T E M ] qua? fuit inuenta primis illis h o m i n i b u s , vt FUP. Indecafaspoflqum acpelleis,ignmquepa'rarunt,
&c. cecidic autem pellis, Se contemni cpta efl pofl vfum veflium lana
nexilium , aut textilium aut futilium repertum. c^y A M R E O R I N V . ]
id efl,quam puto ita fuiifenuentorf i p a inuidiofm, vt is, qui primus eam
gefsir, per infidias ab aliis intejf&us fuerit, E T T A N D E M
I N T E R
V

EOS

D I S T R A C F* V M

SANG.

M . D I S P E R S I S S E ] FECUTUS FUM C O -

dices manuferiptos. nam vulgati habQt^DiJperiiJfe, mendos. huius igitur

fcriptura;,hac fententia efl. Et reor eum-, qui primus gefsit veflem ferina,
inter eos, quibus per infidias interfeclus efl,diflra<5fcum, difperfiffead efl,
diuerfis in partibus eontaminalfe fanguine muIco,fubintellige veflem.icec
etiam legas diftra&am,vt habent libri -vulgati. diflratlam veflem*fcilicet.

Tune igitur peUes:nuna^tmm &*purpura curis

Exercent hominum Vitamfolloquefatigant.
Quo magis in nobis {yt ofinor) culpa refidit.
^
Frigu enim nuosfine pellibus excruciabat
Terrigenas: at nos nil Udit yefi carre
Purpurea,atque auro,fignifque ingentibus apta: 't
Dumplebeia tamenfit qu defendere pofitj t*! /
Ergo hominum genus in caffum^frufrdquelaborat
y

4 < ? 4

T.

I V C R E T I

C A R I

Semper &* in curis confumit inanibus uum:

Nim'irum^quia non cognouit qufit babendi
Finish omnino quoadcrefcatvera voluptas:
Idj^ minutatim vitam prouexit in altum:
Et belli magnos commouitfunditus aflus.
At vigiles mundi magnum O* verfatile templum
Sol & lunafuo luflrantes lumine circum,
Perdocuere hommes annorum tempora verti:
Et certa rationegeri rem atque ordine certo.
Iam validisfiepti degebant turribm uum:
Et diuifa colebdtur, difcretkquetellus.
Tum mare veliuolumflorebat nauibu*pandis
Auxilia O*focios iampatiofdere babebant:
Carminibus cum resgeflas cperepo't
Ttderemec multo priufunt lmenta reperta. /
Propterea,quidfitprius aclum/efeicere dtcvs
3/^/
Noftra nequit nifiquk ratio vefiigiamonfirat.
<Nauigia atque agri ulturaSymceniaJeges,
y

Arma vias vefieis O* cetera dgnre horum

Prmia, delicias quoque vit funditus omneis
Carmina picluraS)&'dadalafigna polire
Vfus/s* impigr fimulexperientia mentis
Paullatim docuitpedetentimprogredientis.
Sic vnum quicquidpaullatimprvtrabittas
In mdium ratioquetn luminis eruit oras. >*f^
Nanque alidex alio claref re corde videbaht
Artibus adfummum donc venre cacumenl
y

J
f^/

s I D I T ] {C l e g e n d u m , vtborefido dts S Q U O VTITUR I I B . 2 .

EtproieB* reftenatur, rettoquf reJtdit?aon refedit, v e r b o refidea. F R I G V S
C V L P A

R E

E N I M ] necefsitas P R I M O v e f t i u m v f u m r e p e r i r . f r i g o r i s E N I M d e p e l l e n d i ,
& i n i u r i a c CAELI arcendae CAUFA veftesREPERTAJ f u n t : d e i n d e A C C E F S I T l u x u s Se

voluptaSjCum vefteis puxpurcas,&: AURO i n f i g n e i s , Se ACU Dictas geftare VO

l u e r u n r . I N C A S S . F R V S T A,*OJV E . L A B . ] quia n o n EFL: c o n t e n t u s
0

M O D I C O , Se qufa c u p i d i t a t e g b a b e t I N F I N T A \ S V M N I M Q E n c c e i r i a s , & , v t
FTATIM

DE

R E R V M

N A T .

L I B .

V.

-tff

ftatim fubiungir, quia nn cognouit,quat ft habendi nisd e u , quid ft

horaini fatis:vcl fi cognouir, eo netn e u c<Snr.jntu
j j b . 5. Namfi
quodfatis efl btminijdfatis ejfegoteffetjiocfat eratvnuntxum hoc non efl, quicredimu* porte Diuitias vllas animum mioplere potejfe$ Idem lib^. Denique "vtiftulto
nilpt JtiSyOmnia cum fint: A T V I G I L E S M V N D I J dicit homines ex folis & luna: curfu didicifle antiorum tempora circymagi, atque in orbern
redire,&ftatos,acratose(Crerumordins." l
v n o r s SE"PTI]
Tmccpcrut homines in turribuijtque'in lofSmhinShabkare, vrbeis
condere,agros limitibus diftinguere,ac termiaare,nauigare,&c, N A V I B v P A N D s] nauibus euwiis^nttnftalli iityih*b$ft$./lwb*t proptfr adores,fcd,vtopinor,coVrupt.
N E O M V J L - T O PRIV'Jqumpoetarresgeftas
arminibus perfequi ccegcxunt. o y I D S T P R I
A C T V M J.prius
qumclcmentalitterarum eflent reperta. R E S P I C E R E] rclpiceredcimur pra:t erita.nam quaeppter^ira funt j e t r p efle .dicuntur. Hra* od. 2 9 .
lib"3<non tamen irritum Quodcunque rtro efljffaet-nequDtffn'gth,infeclmque
reddet,Quodfugtensfemelhoravexit. . P E ^ D E T E N T I M
P R O - S I T C I R N ^
1 s] fie fup. eod. lihtfdqufit exrm'Pracipere haud q\Uquamflyedeiepttm
progedientk.
^
*"
*'
\ .1
4

, F F

NNn
XU

'

v
N

- < Dionyiius *s Lambinlis^i

Io. Auratp S. D* v
.

JE/ew hq nature

rerum tulifjt Ioanes

^iuratefvtcjuem^
fadmodum eorum^qmbus fperiores libros dicau^neminem
eruhi(me & doflrina
tibiantepono:itapari,omniumgm
du ordinque Jeruaio, tibi & Misfmim cuique librum di-catepoiuiffim. Na neque alios aliis mtefer%do}m iniurit
i

facere db illis niYegratiam yoluiffe yifkstffm : neque te, qui principem,

autcertproximumdoftrinx
locdm inter noftr& <etatis hommes eruditos
ohtnesfxta
hco locauiffem. Nunc autem cum mihi ordo ibromm ferua*
dus effet:ea autem numerorum fit natura, yt & qu<z primafnt^fcundis^qufecunda,tert'm,
&reliquadeinceps
confquentibusordinefin
prora priorquelocoponenda-.ejfugerenonpotui^qmn,
cumfingulos libros
finguhs hominibws domre confiituiffem,aliosalmanteferrem
. Quanuis
enim neo-are non popm, et me etiam hominum dignitatls habltam cjft ra*
tionemifpefiaui tamen l>nk cum digntate prciputs quafdam,& peculia*
reis fingularum perjonarum caufa. Ne longitts abeamn
quodErrico
Memmio primm librum dicaui:prter hominis dignitatem, atque ampli*
tudinemfumma eruditione coniunc~iam,primmJpeftata
eflame duorum
Memmiorum Ifumi* ,fugentilitatis,
& nomtnis communitas zdeinde
referend* gratta obligatio "vtpote,qui in.hoc negocio conficiendo plurimm
a libro illo manuferipto, quem is mihi commodato dedifjt, adiutus effemt
deinde ceterajquA in mea ad illum epifiola me funt expofta.
Secundum
item librum yt Petro Ronfardi) donarem,muh,v, & magnx me caufx impulerunt : quarum tu inprimhconfeius
es. Quiddkam de Germano Pimpuntio Valente homine dottifimo, & fmgulari humanuate prdito,
de
me optime meritolQiddde Muretoquidde Turnebo?Qu<efinthorum ont*
nium caufeffdes.Qmnque
igitur libris confumtis, atque exhauflu, refiat
fextus non ab alm derdiBws, autreieBmi-fed, yt omnium pulcherrimus^
omatifimm^accuranfimm
tibi y ni referuatws. Tt a enim de rbusfuper*
'nis, &fublimibm, qua*
appelant Gr<sci,diJputdtion<i continet.ad
quas accedunt iucundifimt de Aetm ignibm, de Nili incrments caufts,,
de auemorum ratione,de yariisfontwm &puteomm
naturk, de magnete,
depeflilentU origine quxfiones-.&^qiu libri claufulaefi, uthenienfts il*
liws pejlilenti* funejtifm deferiptio ex Thucydide pme ad yerbum ex*
prefja.Huncigitur
librum Surate, tibi excepi, ac referuaui. Neque enim
mihi fa fuit teprterirefrimnm
collegam mmm'Jeinde in ipfa collegi/ ne}

eo,

w
f rsrp
fw

ceptudine
edfdem
Uttert
d
amkum.Et yerocum de exim
ponbus ndtm effiijs dico "
quibus
Ldtinidtullui,,VYgiliS}H
florebdnt
C-eterosenim
ho
mws.qu
yeterum
illorum
f
perobjcur<#5 & <emgmtum pm
autem
quii
dicdm
edm
Uud
fcriptd
yd
fie
comg
ilUsyixiffrrifcaris
:
yerkm
accediflcm
enim
dithyrdm
Mdrte
certds.
cum
yerfm
ty
nide^tefichoro,
non
y
ris.Cum
elegos
dcantas:
J>er<t6,dt certedjpqueru breuifi
bundus
componis:Theocri
dd
epigrdmmdtd
Jcribt
fus
tyricos
cdnisjyram
yid
rios
ludu:Tibullum,&
Properi
res
illos
infingulispoftosg
ynum
0*
epicum>&meucum
&
epigrdmmdtumfeript
or
e
rendum
efl,ne,dum evo de te h<ecpr
h&cjcnbdm
y
mis
,
memen
Vcruntdmenfncmfdcerefdti
confcientidfermonque
tf
nime ddhiber yojuijpy
47

VinddrM^SteficboriM^lc&MiMimneYmMyCdlim

obfcurdJicilluflrMfyelcorrupta

vdlcdo',

Sdpphone

fine

Cdm

Cum

te

tu

qui

necejjrium

Oclob.dnnociD

ID

l x i i i ,

'

4*8

^1

*5 T
I I

I H I

S E X T V S . '

'

fiugiferosfietm niortalibus gris, V

Ddiderut qnddptclaro wmine Atbeni
! 2& rkreduirMt VttanLkvfaulroMruhti
prima aederuntfolatia du lad vite,
tumgenuere Virum tali eu corde repertum,
, Om^tayeridic quiquondaexore profuditi
Wm&^hthcliprpte?diuin reperd "' * '
*'
1

,11

Diuol^lvetMiamdd.clumgloriafertur.

"3tiam cutp yidit hic, ad yiftumquflagitat y fus,

i
Vfuittk hominet,?> hbno, & lau
Affluere^atque bona natorum ex
2V minus effe domicuiquam tame
jitque animum infefliscogifiruirequ
ltitlle%ti$bi viftumVaseffeeripfuM, "
hynriltuWhh yito wrUmpih inttii, ^ ^ *
Qu^Co datapris^ cppimoaa cunque rent
Partim qudftupcumipeftujimqu
imullapoffet ratione explerier yn
Partim cjut$tet/o quafi conjfurca
Omnia cefneba, qucunque re
Feridicis igitur pnrgauit peBoradiBi
Etfinemflatuit cuppedinis,atque ti
Expo fuitque bonumfummum, quo
Quid foret,atque viam mohflrauit
Qu poffemus adidreclo contend
Quidve maliforet in rebus mortalib

\x

iia

K . j

DE

RERVM

-NAT.'!-**.

.VI*

4 ^

*uod fiuef et nature vL vatique yolareu

qafu;fu
naturafarafet: '
Etquibus^portiswaurri cuique ieceret.
Etgenm bumanurnfrujlra plerunque probauit
j_ Volue^e curarum trifteis in pettorefuBus\
wjjfNam velutipueri trpidant,atque omnia ccis
In tenebris rnetuunt: fie nos in lucetimemus
Interdumjubilo qua*funt metuenda magis qum
Qua*pueri in tenebrispauitant,finguntquefutura.
Hune igitur terrorem animijenebrd/que necefejl
Non radijfolis;nec lucida tela diei
Vlfuiiantfdnaturffecie^ratioque:
\~
Quo magis inceptumpergampertexere diBis. *

yijptwjfc

I
1

'

vtthefi
ufyif
'ifav'fmUZcu
(j$t> "
vjtSpeirvt
tiVfyhf^,iW.%Ttilytf
iJid, 7m
Ku$ivT\i
X-nt
nf/Apov iy
thvKiiS*
ov
p R I M A E F R V G i F E R o s](c M.Tull.orat.pro Ylzcco.jidjunt
tiiehfs vnde humanitas,doBrina,religio,fruges iur'a leges orta at% in omneis terras
diftributaputantur.'Sc Biodorus" Sicutus lib. 3. Kai HTSVW *M>V, AS&wy
t

TO

tirnop

StSy

vask%icts iy kJixxmf

,f

xo/yu

JiKov'

quorum aliorum, Athenienfium iuiratis dignitatem par eft c o l e t e , & v e reri,iifquebcncficiorum qua in homines cntulerunt, gratiam referre, hi
enimfunt,quiprimi victum manfuctum Se ciuilem hominibusimpertiuetuat, quem propri 6c priuatim Diis confecuti, v fu cum omnibus o m snunicarunt.hi leges inuenerunr, quibus vita cmunis ex vita* culcu agrefti,atque iniufto,ad hunchumanum,ac iuftum conui&um perunjr. F R vc 1 F E R o s] quidam libri hzbtfugiparas. M O R T A L I B V S
A E G R I S ]
hanc verfus .claufulam mutuatuseftpiuribus locis Virgil. vt G e o r g . i . d u a
mortaibus agris Tuneie concefa Diuum,8 lib. zJEneid. Tempus erat, quo prima
quies mortaUbus agris ricipit. D I D D E R V N T ] diftribucrunt. R O G A . V N T ] tulerunr. c v w G B N - V B R E V I R Y M ] erat enim A t h n i e n ^
N o c i i s & Chzrcftratac filius, 4
E T P E R CX
E ' N T ] hic verfus hoc loco poni debet,nempe deinceps poft verfum, Ha
tum
m o d o Lucretianus eft.cenfijlere autem id eftftatuerc,
y
ftabilirc.fed quidam putant non efle Lucretianum atque iccirco deldun>
cenfendquibus plan aflentior.nam primm fuperuacaneus eft,prjefcrtira
-quo ordine vulgo legitur: deinde illud, vitam
e tut am, concoquere
n o n poifunupoftremo in lib.FIorent.legitur ce^ycw:adde quod in M e m r
iniano^feriptum eft Bperquamvitampoffent confijhretutam. p A R A T A J
NNn 3

viditbk &c.Ci

fiimytpy^hh
Se
confiner
y

470
T.
L V C R E T I I ^ C A R. I
quafi in md}o pofita, & parabiliaj natura
param
fumtuofas non defiderat, led parabilibus

e^ara
i res Jif^cjlcis 3f
contenta eft. atoj"^ awi,?

mvm infestis coGi SJLSiii QJMnc$ycim^t/fifverboi

enim\bc?irain^mnjbusUWi^icr:-

inuidia) peruam lu&-xt reftitui. C u m

ptum effet, <Atque animi ingratis yitam exare querelis Caufam quainfejiis cogit
feruire querelh n\Ci qud in nonnullisferiptis proximus'fic legitur, faufaatque infeftis,&c. in Florentino auteni , fie Vlurima, quai infefiis,
ego qui
animaduertcrim(quod antaadmonui j vbicunque duq verfus,c]uorum alter alteri fit proximus,eodem nomin finrentur, alterum rercf aienu,
Se inculcatpm:veram Se rcratn feripturam rcp>fui.cuius fententiain, quauisplanifsima fit,moxexponam.
EX* i t t i a v i T a v M , & c . 1 j
hic verfus pendet ab illo, qui
fupr. Uamum yidit bic,
& cet.vt fit harc totius huius loci fententia. N a m cum vidit Epicurus^afe
r otnnia,qux vfus Se necefsitas ad v i & u m poftulant.hominibus eue para*
y

nt ell

wr'tTrJborf.Nam

eft

ta;homincs,diuites,honoratos,potteisft(rei.liber9fquehabejepopulil4>

dicio probatosmeque ideo minus tamen ququara eoru anxi y^uer^;mmmq; ipforucogi feruire & o p p " / " qurelis' mdleftifsimisatq; acerbf
firnisrtum intellexit vaspfurn,
caufam effe,& omniabori>quacunq',
extrinfecus & f o r i s comportata, Se congeftaeflent,illius vitio corrumpi.

vtij

collt a]idcft,comportata.JceMm H9rat.epift.2.1ib.i.W^ojJ^or

cj>ortet Si comportais rekm Une cogitt vti, PARTIM Q^Y o n v ^
per t.] quale efle daljura Danai filiarum fcrunt.fup.lib. 5. Et nomniapery

ex-tant

tufum congefia quafi in vas ommodaperfiuxere >&c. Qax

apud Fcftum
de d o l i b pertufo, mutilatafunt. ha:c rantm funt intgra, "Pmfamdolium
dicitm tum ventrem fignificat.>
f
o ] fie Horatvpift.z.lib.i.Sincer eft nifi vsrfudcfijuetnfundisacejcit.. <\v AE C'Y N 03 E
p o f l verbum ra*/w^diftinctronis nota ponenda
vt
aduerbin$fttf cohxreat cinttkiaotonfyurcare. alioqui legendum effet
receperat intro.
t
1
v ] hune vetfurrr Se quarcriordeinceps fequeteis profert Lud.Firmiaous lib.7jdiuin.infl. ;B t; F I y E M
s T A T v 1 T c v P P.J Epicutus- cupiditates necefsitate Se natura terminabat.eas autem qua: neque naturales
neque neceflria:, dicebatefle
infinitas,5c flultisconuenire.
s]cumfu(lulit omneis
religioncs,5c immortalitarem'animorum. Ita enim docuitdeos n o n
t i m e n d o S j V t q u i nonirafctur:& mortuos omni fenfu carere, quippecura,
hominemortuo fenfus omnes extiaguantur: in quibus ramen valde diflen
timusabEpicuro.
NO]itincrefaciliReprochai.fcu*.
Vus fum autem riondullos libros manufcriptos.nara vulgatorm alij habet
tramite paruo alij limite parut, quarum duarum ledrion eam,qua:pofl:erior
efl,nonimprobo.
V]K&T'Iv&iAir^T
OV$V>
non
ambages,mxndf o s , & flexiones.
t v r a e v i j e u m in cod.Vtican,Bertiniaho,& Memmiano j feriptura
reperiflem, Quodflueretnatrah,vane*que volaret cgoitiatur* iH repofui:in ce.
Jreris codices manu feriptos fecutus fum .
1 vblgati habenc >md flueretnatu*
rali yiro, atque veniret.
Q_V
E*
S] quibus

partim QV o. D

TE R

eft,

RECEPERAT]

TERIDICIS

g t r
eflent,

ATCLVE TI m o ri

efle

TRAMI' PR o

fe/<w,

recto c o n t. C VR S
per

CLVOD

flveret

ET

IB VS

P O R TI

uiis,

DE

' R E R V M

N A T . 4 I B ,

cfl: rc militari, v o<it v

f
magnos irarum voluerefluBus.<m>4

Vxl.

471

c . X R A fevi&&i T / j j d c r n ' infa onfiituei

mutuajfrus e ( | V i r g . l i b . I 2 ^ t i c i d ^ IwumttntosvoluisfubpeBorefiuBtif.
V k u
vEivTi]cprcmh,4 dencepsfecjuuntur,verfusiamantlib.l,fac\rildngi^rfndpio'Jpofttutir;
ilVNC
I G I T V R
T E R R . ] trcs .hi yerfus ordinc (equenteSjCtiam lib.i.vfurpati funt fer in princip.. i
v-,
t

5*

^quoniamdoctsimundi^^aliater^pl^
,
Bffe,<* natiuo confifiere ofpQxuHm: \\ ^ ! ~ , W . 1
f qucunque in eofiunttfiepque neceffejl^.
; .., ^ 6
Pleraquediffolui:qu refiant percipeporr: . *
Quandoqutdem femellnfgnem confcendexe curru
Vincendicxbortattfftffp, a^u^bjiiaru^pm
Qua*fuerant,funt pacap eonuerfafaufxve.
Cetera qufieriin terris,cloque tuentur
Mort aies,pauidis cum pendent mentibu fepe,
Efficiunt animos bumileis formidine diuum:
DepreJJofque premunt adi enam ,propterea quhd
linorantia caufarum conferreJ)eori4m
Cogit ad imperium re^& concedere regn um~^
Quorum operum c au/as nua ratione videre
Po/funLacfieridiuino numinerentur, ,
y i Nam, bene qui didicere Deo$fecurum agere duumt
Sitamen intereamiranfur, qua ratione . .,*
Ququegeripofint,prafertim rebus in ilis,
Qufupra caput jberiis cernuntur in oris:
%urfus in antiquesreferunturrelljgiones:
Et dominos acreis afcifcunt omnia poffe
\Quos miferi credunt, ignaftcjuidqueat effe.S J 5 f v O T 3
re/)- Quidnequeatifnitapotefias denique cuique
Quanamfit ratione,atque alt terminus bkrens:
Quo magis errantes tta rationeferuntur.
Kl
-Qua nifi requis ex animojdngque remittis
~t)iis indigna putare aliendque pacisforum:
Melwrata Deum per tetibi numtnajancta
T

tf

47*

T*

L Y G R . E T I

^ C A R I '

Sapedefun^nonquoviolariJmmademvk
Ppfot\vfex
pnctApetere imbibt acreh: -, ^
Sed quia tutetibiplacida cum pacequietos
ConflituesmagnosirarumvoluerefluBus:
Necdelribra Demptacido cqmpeclore ddibis, "
Nec de corpore qufanBfimulacraferntur
*
5
In menteis bominum diuina nuniiaforma'y
Sufcipere bc animi tntnquillpace valebis".
Inde videre licetqualk iam vitefequatur.
JGF/RFW quidem
d nobis ratio verifima long
^iiciatyquanquamjunt d me multaprofeclai
\
Multa tamen reftantjy*funt ornanda
Verjibw& ratio cdi fliefqutenepda:
J W T F tempeflates & fulmina clara canenda)
Quidfaciant O* qfd de caufa cunqueferaniur
Ne trpides taiituifispartibus amensf" "
Vnde volans ignis peruentriilautinvtrarife ^f^JVert erit bine partem\quo paBqper locafepta
In/inuarityO bihc domnatus vt extuleritfe . "* "
Quorum operum cauftsnulla ratione videre '
Pofunt acfmduinbnum^in^rent^
\
Tu mibifuprem prfcriptd & candida calch
Currentiftatium priionftra cdllida Mu/a,
Calliope/equies bsmihumidiuumque voluptas
Te duce vt infigni capiam. eu m lande Yoromm/

'

ira

ffiPj'

V4

vt

politisa

* " ^

E T
o N i A M Ef D C V n v N D i j libfo fuperiore. ^-P O ^. ft ]
porrotenus. Q V A N D f^y* D M ^ E J I I f^lkgoiri^ft ^ e * a e r taminibus C i r c e n f t b u s . , y \ u c E N p i E X H o R J T A T A'S^T" S P E s] cum
in LIB. Sdpionis feriptum rcperiiem, Ventorum, vt habent fer omnes JIbri, cum litura: Se ad oram hbriafcijptum Vinadi :'in Memrhaho autem
exiftatfiesic repofui : ^ ' ^ ^ A i W ^ m i x n e h a i c f o f t > $ k r H l ! i R A GEANTE. N primm W ^ a b j ^
JtJtntum eit: deinde exveqtorumfadpum eftyowum : quo4 vtrefnque fpotentiaalienum CFT,nifi quis-dfea^YER^m votorum ngrfficari fpem potindi
N

re

DE
R E R V M
N A T.
U
B,
V I .
473
te optata: quod loqucadi genus non vidctu mihi Lucretio digni.Confer
aute cum hoc Ioco vcrfus,qui funt infr, no longo poft intcruallo. Tu mihi
fupremte prtfaipta & candida calcis Currenti ffatium pr<tmonflra callida Muf,
&. Teducevtinfignicapiamculaudeeoronam. A T Q _ V E O B V I A R V R S .
& c ] Sequandoquidem qua: mihi obftabant, funt conuerfain fauorem fccundum ac propitium. quidam vir dodtus legendum iputaxfunt conuerfo pla
catafauore. E F F I C I V N T A N I M o s] hune verfum,&partem eius, qui
deinceps fequitur, profert Firmianus aduerfus eos, qui ftatuas c o l u n t , c
venerantur; lib. z . diuin. inftit. efficimt bumileh autem, id eft 7^wou, ad
terram abiiciunt. N A M , B E N E Q J V I D I D I C E R E ] hic verfus cum
ocTro deinceps fcquentibus iam ant pofiti funt lib. f. S E C V R V M A G E R E A E v v M] hune verfum paullm immutat mutuatus eft Horar. lib.r.
ferm.faty. 9 No ego : nanquedeos didici fecurum agere auum. Q V I D N E Ojy A T , 8cc] hic vetfus, & item qui proxim fequitur, lib. 1. pofitus eft
fer in princip. Qjr o M A G . E R R . I O T A R E G I O N E ] f i e reftitui:
c ita fine dubio l e g e n d u m . fie enim loquimur mare toto cdo, ma via. iam
tota regione, C tota via idem v a l e n t . Sa:pc autem animaduerti librariis in
voccrationepeccatum efle, cumrationefcribercnt,proregione. fi quis tamen
malet legi exca ratione, vt habent nonnulli codices, non pugnabo. L O N GE'QVE
R E M I T T I s] & long abs te reiicisacrepcllis. D I I S I N D I G N A
P v T A N D O ] fie legendum, non vt vulgbputare.
A I I E N A ' Q J E
P A C 1 s] alina iunxit cum patriocafu. fie lib. $.Jutquia non veniuntomnino alinafalutis. D E L I B R A T A ] cum in aliquot libris manuferiptis reperiflem feriptum deliberata,cgo delibrata repofui. quod interpretor deminut a , & violata, C quafi detrita. dehbrare enim valet corticem detrahere, vt
fupr ex Fcfto diximus. lib. 3. in extr.N>cprorfum yitam ducendo demimus bilum Tempore de mortiijnec dehbrare valemus:niCi quis malit legi & hc delimata:
Cillc,fcdelimarevalemus. V I O L A R I ] quodfierctfidijirafccrentur.ira
enim iratoru & animos, & corporaimmutat. 1 M B I B A T ] in animo habcatjVehementcrcupiat. fiefup. lib. 3. Qui petere a populofafceis fa>uafqueje~
cttret mbtbit. M A G N O S I R . V O L V . P L . ] fie locutus eft paullo ant,
Voluere cararum tri(leis &c.&c T X i u i u s lib.3f.de Philippe.nejfeJeffiirituseiuSy
mjfeanimum : fcirefer arum modo, qu* claujlris, aut vinculh teneantur ingenteis
iamdiu iras eum in pefhrevoluere. D I V I N A E N V N C I A F O R M A E ] i d
eft diuinx forma? memoriam refricantia, vel potius diuina: forma: imaginem perferentia. nuncia hoc Ioco nomen eft a d i e & u , feu adie&iuum.nuncius a. um. vt fup. lib. 4 . Huncia pr<eclari voltus, pulcbrique coldris. s v s c 1 P E R E
H A E C ] nec poteris (inquit) deorum fimulacra c imagines, qua:
proficifeuntur & fluunt ex corum quafi corporibus, animo quieto concipere,feu in animum tranquill recipere, id eft cogitatione feu mente quieta c tranquilla c o m p l e c i . non potetis de diis animo quieto & tranquillo
cogirare:fed quoties ij tibi venientin mentem,triftibus curis follicitabere,
magnistimoribus terrebere. E T R A T I O S V P E R V M , C A E . L I ' Q J E ]
fie reftitui fecutus aucloritatem librorum manufer. Atque vt magis credas
vulgatam feriptuf rh efle corruptam,Memmianus fie habet: ratio colique ter

OOo

474
T. L V C R E T I I
C A R I
ef/<<. ex qua fcriptura apptct omiflm efle Iibrario vocemfuperum : de
indecura pccfpicu verfus claudicaret,inculcat efTe nomen,ratio, pcrfii-
pera autem tvnie& fignificat. C A E L I D I V I S I S P A R T I B V S ] b o c ad
arufpicum,Etrufcormquedifciplinam pertinet: de q u a f i c M . T u l l . l i b .
fecundo de diuin. edmn in xvi.parteis diuifetunt Etrufci. facile id quidem fuit,
quattuor, quoi nos babemm,duplicare,pofl idem itetum facere vt ex eo dicerent,fuL
m en qua ex parte venijfet. V N D E v o L A N s] hic verfus cum duobus deinceps fequentibus poflerius iterantur. I N V T R A M] dextram,an finiftra.
dextra; autem partes funt oclro ab occafu : finiftra? totidem ab ortu. r N S I N V A R I T ] infinuarit hoc loco abfolut poftum cft,pro fubierir,intrarit,introierit,pcnetrarit. Q _ V o R V M O P E R V M C A v S A s J h i d u o
verfus paullo ante pofiti funt. P R A E S C R I P T A E T C A N D I D A
c A L c I s.] id eft calcem pra;fcriptam,& candidam. talia funt illa vera viat.
yltima natura'ijcarula cxli,Sc fimiliainnumerabilia.quidam tamen Iegi volt
prafcriptaadcandida calch, &cet. vt ft ha;c fententia. tu mihi Mufa currenti
fpatium ad calcem praeferiptam & candidam,pra:monftra eam calcem.
y

Principe tonitru quatiuntur crula edi

Propterea quia concurruntfublime volantes
AetherU nubes contrapugnantibu ventis,
Nec fit enim fonitus cli de parteferena:
Verum vbicunque magis denfofunt agmine nubes,.
Tam magis bine magnofremitus fit murmure fpe.
Prdterea neque tam condenfo corpore nubes
Effequeunt qudm funt lapides,actigna: neq autem
Tam tenues,qudm funt nebuU,fumique volantes
Nam aut cadereabrupto deberentpondre preffe
'Vt lapides:aut,vtfumus, conftare nequirent,
Nec cobibere niueisgelidas,& grandinis imhrtis.
Dant etiamfonitumpatulifuper quoramundi,
Carbafs vt quondam magnis intenta tbeatris
Dat crepitum malos inter iac~lata,trabetfque.
Interdumperjcijfa furit petulantbus Euris
Et fragileisfbnitus ebartarum commeditaturl
ldquoque enimgenus in tonitru cognofeerepof&s
Aut vbifuffenfam ve(lem chartdfve volanteis
Verberibm venti verfant plangntquc per amas*
y

D E R E R V M N A T .

L I B ,

V I .

475

ft qttoque enim tnterdu^vtnon tamcocurrere nubes

frontibm aduerjis poftinttfudm de Ut re ire
Diuerfo motu radentes cor port traclum:
Aridusvnde aureis tergetfonus iHe,diuque
Ducitur, exierit donec regwnibus arcTis.
Hoc etiampaclo tonitru concujjd videntur
Omniafpegraui tremere o* diuolf repente
Maxima diJZiluiffe capacis mnia mundi:
Cumfubit validi venti conleclaprocella
Nubibus intorjitefe^conclufaque ibidem
Turbine verfnti magis ac magis vndiquenubem
CogityVtijiatfyiffo caua corpore circm.
Poft vbi commouit vis eiusj&impetu&acer:
Tum perterricrepo fonitu dat mijfafragorem,
Nec mirumfumplenaanim vejicula parua
Speita dat pariterfonitum difylofa repen.
y

Q_y A T . ] vult tonitru fie ri ex* nubium

concurfu ventis contra pugnantibus. Ariftot. lib. 1 . (M7i>z- ait tonitru efle
fonitum^ut crepitm plaga:, quam gignit calorper vim ruens & incidens
in cas nubeis,quibus inclufus continetur. S V B L I M E V O L A N T E s] fie
CapMb.z.loBurndJquefaceisc<tlifublimevolanteis.
N E C F I T E N I M sON 1 T v s ] contra Horat. od. 34. lib. unanqueDiejfiiter Vlerunque perpurum
tonanteis gtt equos, volucrmque currum. Idem Lucretius infr negat fulmina
ca:Io fereno,aut leuiter denfs nubibus mitti,ibi nam cdo nullafereno Kec le*
uiterdenfis mittuntur nubibus vnquam. D E N S O S V N T A G M I N E ] denfo a & u , & quafl ductu. Idem lib. %.indefper terrasfinitagmine dulci. Virgil.
lb.$.Gzorg.confertquc agmine ceruiTorpent mole noua* ldemlib.2./neid.<<*
feruant agmine denfo. N A M A V T C A D E R E A B R V P T O ] fie repofui fecutus Se codices manufer. & n o n n u l l o s vulgatos, in his Aldinos antiquiores, Se Pariflenfeis. abrupto pondre autem fie d i & u m , v t illud Virgil.
abrupti nubibusigns.{c Plin. lib. 2.cap.48. Defert hic aliquid abruptum nube
gelida conuoluens, verfanfque,&c. Se ipf Lucret. lib. 1. Kunc bine, nunc illinc
abrupti nubibus igns, P A T V L I S V P E R A E Q J , M.] fuper mundi planitiem. C A R B A S V S V T c^y o N D . ] quemadmodum interdum velur
theatris intentum fonitum edere folet. quidam legunt tnagnis intenta trachelis ,cxiftimantes Lucretium hoc l o c o vela fignificare autennis alligata
(trachelum enim mdia pars mali cft)cum ea vela flgnificet potius>quae folebant theatris p m e n d i folis,aut imbris arcendi caufa, v t apparct ex iliis
PRiNciPio

T O N I T R V

Ln.x

OOo

470
T. L V C R E T I I
C A R I
verfibus, qui leguntur lib. 4. Et volgfaciunf id lutta, uftque vela,EtferrugitttyCummagnis intenta theatris Ter mdos &cet. Hinqueibiconfifum,
&cet,
D A T
C R E P I T V M
M V R S
N T E R ] fie aliquot lib. manufcr. &C
nonnulli vulgati: in his V d n e t i a n t i q . ' & Parif.Alij h a b e n t , m a l o s i n t e r .
P E T V L A N T I B V S
E V R I S ] alispetulantibusamis,
C O M M E D I T A T V R ] tralatio. fie Horat. od. 14. lib.4. borrenddmque cultis Dduuiem mditaturdgris. p L A N G v N T ] verbert. R A D E N T E S C O R P .
T R A C T . ]
fui corporis tractum, &extremitatradentes. A R I D V S V N D E A V R . ]
profert hune verfum N o n i u s in v o c e aridus. E X I E R I T D O N . R E G . ]
donec calor ille & ignis compreffus cruperit nubibus. P R O C E L L A ]
y&TUifa
vel nn^ias a*t(Mf. N V B I B V S I N T O R S I T s E s E ] in nbcis
fefeinduir,atqucinfinuauif.fefenubibusinuoluit. C O G I T , V T I S P I S-*
S O c A v A , & C ] idefl: vno verbojinflat. D A T M I S S A ] procella erniffaeditfragorem. N E C M I R V M , C V M P L E N A ] fie Varro Andabatis.
jtnim* vt condttfa in vefica quado eftatBl ligata' fi perculeris,/r4 reddet. Horar.
faty.8.1ib.i.N<*7 dtftlofa fonat quantum vejica,pepdi Diffijfa nate ficus.Et E p i curus apud Larr. B ^ f T t t f iSiyi-m. ynS^ Kp ^ycu^-ms TQ KOIK/MOI
rv n~
3

vt oM-rif, & c . id eft tonitru autem fieri poteft ex fpiritu in nubeis cauas inuoluto,atqueintorto, quemadmodu in vafis noftris ab igni inflatis edi fpiritum videmus. D I S P L O S A ] vfus eft eadem v o c e Horatius cum de eadem re loquerctur, in eo verfu,quem proxim protuli: & idem Lucret. i n fr. difylofa repente Opprimere vt cali videantur templa Juperne.

Eft etiam ratio cum venti nubila per fiant,

Curfenitusfaciant. etenim ramofa videmus
Nubilafiepe modis multis, atque afrera ferri.
Scilicet vt crebramftluam cumflimina Cauri
Perflant,antfonitum frondes,?'amiquefragorem.
Fit quoque,vtinterdum valid vis incita venti
Perfcindat nubem perfringens impeteyeelo:
Nam quidpofit ibiflatus,manifeftadocet res:
Hic,vbi lenior eftjn terra cum tamen aita
Arbufta euoluens radicibus bauritab imis.
Sunt etiamflutlus pernubila,quiquafi murmur
Dant infringendograuitcr,quod itemfit in altis
Flumimbtts,magnoque mari,cumfrangitur aftu.
Fit quoque,vbi% nube in nubem vis incidit ardent .
Fulminis,bdc multofifortebumore recepit

DE

RERVM

NAT.

1 1 K. V I .

477-

lgnem,vt continul mapno clamore trucidet. y

Vt caltdts candensferrum fornacibm olim
Stridit vbi ingelidum proper demerfmus imbrcm.
Aridior porrbfinubes accipit ignem,
Vritur ingentifinit ufuccenfa repente:
Lauricomosvtfiper montasflammavagetur,
Turbine ventorum comburensimpete magno.
*Nec res y Ha magis, qum Phbi Delpbica laurus
Terribilifinitaflammacrpitante crematur.
Deniquefiepegeli multusfragor,atque ruina/
Grandinisjn magnisfinit um dat nubibus alt.
Ventus enim cum confrt ,franguntur in arclum
Concret i montes nimborum,&' grandine mifli.

/
/

C T R s o N i T v s F . ] ficreftitui,cum libri Se manuferipti, Se typis exeufi mendofiefTent,neque inter fe congruerent. Eft etiamratio(inquit)
quamobrem venti cum nubeis pcrflant, fonitus edant. hoc demonftrar
fimili. F L A M i N A C A V R I ] Caurus , feu Corus ventus eft fpirans ab
occafua*ftiuo:qucmGrarciappellant. V A I I D I V I S I N C I T A
v.] vis incita, vis incitta.ficlib.i. Principia ventivis verberat incttapontum.Se
lib.5. Multa videmus enim calefltbui incitaflammisFtilgere. Se hoc lib.infr. Efl
etiam cum vis extrinfecus incita venti,&c. I J I P E T ] impctu,vt.Iib.2.T*v*jC
mittuntvalido quatientes impete taw/w.itmque fupr Se infr complurib. l o cis. H I C V B I L E N I O R E s T , & C . ] ordo eft. C u m tamen hc nc'rope in
terra,vbi lcnior eft,qum in regione area,& in partibus mundi fupernis,
arbores radicitus cuellat.ca iunxit cum indicatiuo:quod M. Tullio Se b o nis feriptoribus vfitatum cfhtametfi fecus exiftimet vulgus. Q J V O D
I T E M F I T ] nam in fluminibus magnis magni fiepe fu&us excitantur.
M A G N O C L A M O R E T R V C ] traIatioit,nifi forte legendum fit clangore : quod quibufdam videtur. O L I M ] aliquando. s T R I D I T ] Stridir
ftrido is.tertix.fic apud YiotitXat.vhMb.i.StridereJcreta
diuifos aurefafurm. A C C I P I T I G N E M ] fie fupr lib.5. locutus eft. accipere ex vna fiintillaincendiapafiim. L A V R I C O M O S ] l a u r i s v c f H t o s S e c o o p e r t o s , N E C
RES
v L L A M A G I S ] Laurus (inquit Plin.lib.i f .cap.vlt.) manifejlo abdicat
igneis crepitu,&quadam deteftatisne interaneorum etiam vitia ligno torquente. Tiberium principem tenante calo coronari eafolitum ferunt centra fulminum metus.
D E L P H I C A
L A V R V S ] D u o laurus gnera tradidiffe Catonem feribit
eodem loco Plinius,DeIpbicam Se Cypriam-.Porapcium Lcnasum adiecif
fe,quam muftacem appellauit. fed dici poteft laurum Delphicam Lucretio appellari,quafi Apollineam,quod Apollini Delphico facra fit. F L A M OOo

478

T .

I V C H E T I

C A R. I >

M A C R P I T A N T E ] fie Virg.Georg.lib.i. jttqHeleuem flipuUm Cripitantibusvrereflammis.notat Mactob.Saturn.lib.^.cap.4. G E L i ] g e l u s I i , & g e *

Iu,lu. ( inquit N o n . ) fie fupr lib. f. *Afoduus geli cajs tmrtalibus aufert. 8C
alibi. vis magna geli, magnum duramen aquarum. C O N F B R C I T ] Cplet,
& condenfat nubeis.

Fulgititem nubes ignis cumfemina multa

Excujjerefuo concurf ceu lapidemfi
Percutiat lapis autferrum. nam tum quoque lumen
Exilit zs* clarasfcintillas diffupat ignis.
Sed tonitrum fit vtipbfl auribusaccipiamus,
Fulgere qudm cernant oculi quiafemper ad aureis
Tardius adueniunt qudm, vifm qua moueant res,
Id licet bine etiam cognofcere ca'derefi quem
Ancipiti videosferroprocularborisautlum:
Antefitvt cernas itlum qudm plaga per aureis
Vetfbnitumificfulgorem quoque cernimus dn
Qulm tonitru accipimus pariter qui mittitur igni
Efimilicaufa &concurfu natus eodem.
Hoc etiampatio volucri loca lumine tingunt
Nubesfir tremulotempefiasimpetefulgit
Ventus vbi inuafit nubem ey* verfatus ibidem
Fecit vt an cauamdocuiJfijfefcere nubem:
Mobilitatefiaferuefcit vt omnia motu
/
PercalefaBa vides ardefeere:plumbea vero
Glans etiam longo curfit voluenda liquefeit.
Ergoferuidus hic nubem cumperfeidit atram:
. Diffupat ardoris quafiper vim expreffa repente
Semina qufaciunt niflantiafulguraflamm:
Inde fonusfequitur qui tardius adlicit aureis
Qudm quperueniunt oculos ad lumina nofiros.
y

N u n c de fulgure, quod Ayavl nominant Gvxci:

Fulgit aurem legendum, non fuiget; & ita Nonius.fic lib. . Multa videmus
enim calefitbus incitaflammis Fulgcre.dem infr, Fulgit item cum rarefeunt quoquenubilacd
I G N I S
C V M S E M I N A ] Arifiot.lib. 2 . 7 j . fulgur
E V L G I T

ITEM]

DE
R E R V M
MAT,' L I B , V l i
479
vult cflc ventum nubibus expreflum, tenui &inua!ido incendio inflam. matum. C E V L A P I D E M S I P E R C Y T . L A P . ] fup.lib.i. Cumlapidi U
fidem terimusjmutare cWoww.quanquam Adrianus Turnebus in illo vcrfu le& i o n e m vulgara retinet, manare cruorem, & genus moldi fignificari aibitratur. S E D T O N I T R V M F I T v T i , & c . ] Ariftot. eod. l i b , ymai

liuij 7rKy[w uPfv

K)

TTJ{

/3^y7:*M.flt;

fw -nt JbwVd eft,fit autem fulgur,feufulgitrum poft p l a g a m , & pofterius

qum tonitru.fed cernitur ptius propterea quod videndi fenfus celerior St
acrioreft,qumauditus. A D V E N I v N T]resquauditu fentiutur. C A E D E R E
s i Q_y E M ] vtituralio exempo Ariftot.ilIoeod.Ioco,nemperemigationis,his verbis. e/WT J*' eana T&V
M
V
W y> a^m^i^i-mr
xamtj <zn>t^wm-m^os Oiswmhatnxi.dcclararautcm
triremiuraremigium. Iam enimiterum remigibus remos attollcntibus, ptimusad aureis
ionitusperuenit. A R B O R I S A V C T V M J a r b o r i s a u g m e n r a r b o r e m .
P E R
A V R E I S ] alibi legitur per aurai, F V L G O R E M ] fulgur. nam ( vt
alibidiximus) alterumpro altero fumitur. P A R I T E R Q.JV I M I T T . ]
paritcrigni,id eft in eodem tempore, atque ignis. H O C E T I A M P A c T o] aliam caufam affett fulguris. V O L . L O C A L V M I N E T I N G . ]
nubestinguntlocaluminerid eftlluftranr,& quafi colorant, fie lib.5. Perueniunt nofhos ad fenfm, & loca tingunt. F E c i T , V T A N T E '
C A V A M
D O C ] ordo eft.fecit fpiflefeere n u b c m , vt ant docui. hoc autem docuit
eod.lib.paullo ant. ibi Cumfubito validi venti conle&a procella Kubibus intorfitfefy&c. P L V M B , E A V E R O G L A N s E T i A M ] fie infr.Notf alia loge ratione ac plumbeapepe,&c,
V O I V E N D A ] volubilis, v e l d voIuitur,vc
fup.lib..Ef voluenda a tas commutt tempora rerum. N I C T A N T I A ] N i & a re(inquit Fcftus) eft oculoruf & almum membrorum ntfu ftpe aliquid conari.
vide cetera apud eundem > & faullum. Sed hk niBantiatranflate pofitumvidetur
promicantta,fuvibrantia. A D L I C I T A V R . ] l a c e f s i t S e p r o u o e a t a u d i e n di fenfum. O C V L O S A D L V M . N o s T R O S ] ordo e f t , quhn lumina,
qu ad oculos noftros perueniunt. fie autem legi debet,vt e g o excudendum curaui,nonvt vulgo legitur, eculorumadluminanoftra.
,
.

Ttfyw ,

Scilicet hoc denjisfit nubibus,firnul alt

ExtruBis aliis aliasfuper impete miro.
Nec tibifit fraudi,qubd nos infern videmus,
Qumjint lata magis* qumfrjm extruBaejuidextenh
Contemplator enim cum montibus adjimilata
Nubilaportabunt venti tranfuerfaper auras:
Aut vbipermagnos monteis cumulata videbis
Infuper ejfe aliis alia,atque vrgerefuperna
Infiationelocatafpultis vndique ventis:
. Tum poteris magnas moleis cognofeere corum:
v

ip
TT&KN

4^0

T.

I V C R T I !

C A R I

Speluncdfque velut faxispendentibu flruclas

Cerner e,quas venu cum empefate cooru
Compteruntfridgno indignantur murmure claufi
Nubibus^n caueifquefeurum more minantur.
Nunc bincyiuncillinc fremitus per nubila mittunt:
Qurentfqueviam circumuerfdntur:& ignis
Semina conuoluunt e nubibus.-dtqueitd cogunt
Multd,rotdntque cduisfldmmdmfornatibus intus,
Donec diuolftfulferunt nube corufi,
H de etidmfitvti de cdufd mobilis iUe
Deuoiet in terrdm liquidicolor dureus ignis,
Semini quod nubeis ipjds permultd neceffefi
Ignis bdbere. etenim cum funt bumorefine vllo,
Flammeus efi plerunque olos,<&*ffilendidus ois.
Qmppe etenimJolis de lumine multa neceffefi
Concipere^vt merito rubednt,igneifqueprofunddnt.
Hafce igitur cum vmtus agens contrufit in vnum,
Compref/tque logtm cogensiexpreffa profundunt
Semina,qufaciuntfiammafulgre colores.
[Fulgifitem, cum rarefeunt quoque nubila cali.
Nam cum vent us eas leuiter diducit eunteis,
Diffoluitqueicadant ingratiis illa necejfefi
Semina,quafaciunifulgorem. tu m fine tetro
\
Terrore^ fonitu fulgit, nuUoquetumultu.
x

v c T i s] id c f t , & f i m u l ak exaggeratis,& coaceruatis. fie loquitur inf. Fulminagigniet \ crafiis chqueputandum

eflHubibusextruSis* N E C T ; B I S r T F R A V D I , S e c . ] n e c te decipiat,
vel,&: non teinducat.quodcx locisinfetnis magis cernimus, qumlatpa
teant nubila,qum quanta fini altitudine,&: qum in alc,m & furfiim verfus exaggerata.zj&w,id efl: ex terra.ex loco infimo,feu nferno.neque v c r eft,quod quenquam moueat vltima fyllaba correpta. efl enim breuis.Sc
Se ita ds fupern fentiendum". vt lib, 4 . & reliafttperneguberna. Veruntamen
non difsimulabo in quibufdarrjlib. lgiinfexna : quamJe&ifOneai fi profjabimus, paullo aliter hune locutn^expucabimus.* Q_V A* M s v R s v M , & C ]
ordo.qum quid cxtcntfutfuth xrrfta^d eft,' qum quantum extent iurfum
ET

S I M V I

A L T ^

E X T R

>

D E

U E R - V M

M A T .

I JB>

V I .

4 8 1

fum verfus fpiffa & dni", .quqd G gwfe ttialet U$4vfero4t totum fyme Jp^
c fie declatabo.Et norrte decysiatjquod nos magjs vi.demus,qura fot U tainfetna.id eft nferna: hubium partes, qumiurium cxrucW, id efteas
partes qua: funt Turfum verras cxtrua?,quid exte#t i& eft q u i t a t i i n j ^ ^ - ,
nant, C O N T E M P L A T O R E N I M ] fup, ljfy i.ontempUtorenim cum filit lamina cunque &c. s P t V N c A ' s Qjf E y E L V T S A X . P . S T R / J
M.Tull.Iib. 1. Tufcul. quacft. ex nefeto quo pe^tt&'.per-^etunusfitiis
ajperis
V ^ M P I ^ T ^ T E
t
tur & Cxfar lib.7.dc bello Gall.
magnafubiie/af coortatewpejl&.ldm
Lucret.lib. 1. jlut ita dijfugient, v/ temjpeflate coorta &c. dem nfr. Vfque ade
donec tempeftasfitaa coortafi. M A G N O I N D I G N . M V R I M . C I . ] Virgil.
lib.i. n e i d Xlli indignantes
mur mure, mentis
B A C
E T I A M ] alia caufa fuguris,quia nubes mulra in fe ignfc femina c o
tineant. L I Q_V I D I ] lucidi,velpuri,vel cfifuii 6rabundantisVMacro1>.lib.
61 Saturn. cap.. P U R V N Q V B C O B a-s] vttaque fun* yfirata c o l o r ,
honor,Timot,labor,vapor,odor:colos,honos,timos,labos,y^pos, tfonius
in voce v a p o s , odos. Q V I ^ P E E ; T E N I M $ O L J D E x y M . J b a n
fententiam tangit^Sc refellit Ariftot.lib. (ecundo tuna^ K<WTO< T V
f

f'U&as

pendentibus m4ximis^

c, o

0'

& T^JficJp^ii

mgnowm

Circu.tpUuftr<tpi

t i ralt vfthfy tfpuw,

Ei*7tiJh)
7/vp. <rT8 e/1'

wasai/^friw.id eft Atqui aiunt nannylli in nubibus ignem innafei bunc aut e m ignem Empedocles quidem dicit efleeum^qui comprehcncjitur & coipitiatex radiis folis: Anaxagorasaut ex fupremo a:there ( quem iU i g n e
appcHat)fupcrndeorfumdclarun^&c. H A S C E t 1 T v R ] fie Jiabcnt
libti fet omnes manufer. & nonnulli vulgati: alij IJas igitur. E X P R S A]
J ? V I G I T * T E . MJhunc verfurj profert Nonius in v e r bdfulgit. Alia caufa fulgaris, non cujuflibet, f4 eius,quod fit fine terrore.
I N G R ! T11 s] aduerbium.quod yalet jnuit, & velintnolint*. v t iup.lib.
If.n eit.ingrattis bxret & angit. eft aurem vtrobique trifyllaburn^apud Tc,rentium autem Heautont. quattuor iyllabarum Vrotertuifti bine, ea
f

m^Mf^mn

toa$4

in gratiiSy&c* >

itlu5,& " 1

Quodfuperejl^qualinatura prditd confient

Fulminafdeclarant
inufla vapore
'Signa^otJquegrdueis htantes flfuris auras. '
Jgnh enim funt bcyion ventijigna neque imbrls^
Pttetea perfe accendunt quoque tecla domorum:
't cleriflamma dominantur in dibus ipjis.
Hune tibifbiilem cumprimis ignibus ignem
hfitujt natprd minutis, mobilibufque ' '
opor}bus cuf nilomnino obfijlerepofit
Tunfit enim validfulmenperfeptadqmommi
t

t>

PPp

i * ,
te

4&*Z,
T* I V C R E T I I . C A I H I |
amofvttycvocesManfitperfaxa^prrati *Diq a
\
Etliquctum punbiofdt afm tempore
Curt item vtvafisintegrisvina repente f i
* *
Viffugunt:quid nimirumfacile omnia tircm JfYf/>
. ConlaxatyUrquefacit latexamina vafls
VI
- Adueniens caloreius vt infvnuaturinipfum:&*
%o biliterfolueps dtjfertprimordia vint:
*
Quodfolis vapor tatem non poffie videtur
Effcere^vfqueddpollensferuorecorufco:
Tanto rnobilior vis O*doninantior bac efl.
m

o_v o b s vlE RLETSFT Q J F A T I ] N u n c d e fulminis natra,eifque

mobilitatc.Etaif deefaf&ri fulmen nacura efl igoea e x e o quodljcafuImH
ne t&afodorm fulfuris mirrne,& qud arra finrquaf tafore incitaI ^ h y c
locum autem in integrum reflitui partira offenfus fcriprura vulgata, q u *
cft,>Wptperefiqubdfic.partm
ab vno codce manufcnadmonirus, in quo
fcriprura tc%er\ Quodfupere]l,qua(ii tt quo fcci Quadfuprej},quali &,
l,ctifinedubiore&a 8tVeraeftT N O-T AE*QJ* E G R A V E P S - H A L A N
T E s\ brdo.'nora:que"halantes,id i f l exhalantes auras gfaucis <$C tcfr-asv Si
fulfuras\ vjtiofe adterri habTqildam vulgati lib. baUnteisd m A N 5 i f
J N t M " v A t't i']" cod. M e m m . babet Tranfit enim yalidum faim, C I A M O - . V V T I , A c v o ci E 's'Jfc habent'tfes lb.Ynanufcripri,Varicanus T&thfanusVMemmanu ; & iralcgi dbet : tantrn apponendume c o m m a
r>6it norrin vocet, vt Y etbum tutifikohxreat
um
vocefulmen^fu
f ^ n o md fulmen tranfit per fept doraorum,trfir per faxa^per^arra,
quema^modm clamor Se* v^oces. d huncloum 'pcrtinentlla lib.,- Inttf
fepil mknt Vec&, &fipu domorumTranuolitam. ibidem, Tranfit enimfulmencAiperfcptedcmoYumjcUmor vt,acvoces.Se quam potefl quamobrera taota visinfitin fulmine,tantque^mo^ilitas.primra ventus efl.yentus autc
- mobilis efl. deinde vntiis efl ncertfs : ignekautm .omnia tnobilia. funt,
deinde nubibus raagnd-rrhpetu exprimittfrar qua xprirnunrurjquerpunr,celerrimc Se vaJlidiiira^ f uolant^yt qua; tormentis miffa ferri viderns:quod& Lucret.pofleriustefiatrbi.WeT^'o/^wV^crf^fij>petis du&um Exprinitur\is dque ideo wjattmpetemire, Vt^alidis qua de forme*
tismtjfaferuntur. fc-tu^tfurem t a l o r c m a u g e t . Ita fitvc ignis fulmineus fit
3

P v N c T O] Et CLYPEIXSJAUTF^umliquefaqirJi^TP^nullodarqaoafficirfj'NQUIR Ariflot.LIB.5.) PROPTREAQUOD NATURA LIGNI TARA &'mollis elfchec

METALLA AUTEM dura Se folida funt:fultnen AUTEM per l i g n u m & fimilipeemanat aepermeat prius qumin ea vira fuara exprornat;dt|ra vero, & o h -

*
D E R E R V M N A T.- I I B . V I
48 J
amh, Se rmoranna vel difcutjr ac difturbar, vclconfumitac liquefacr.
Plin.lib.i.cap.5t. jlurum ws & argentum liquatur intus ccuts ippsnulla
modoambuflis.
item}tralatiocft.fie1 fur.lib. ^.catidiqw^aporif
Semina curarein membris vt viti mortr*
v y A s i s a r t s F)e.Bi.st}ic5c*.
Plin.Iib.eod.Temw fulminis genus efi qutdclarum vocdt,nyti(ic4 maxime na
tur*, quo dolia exhauriuntur intaBis operimentts nullque alio veftigio rtela
rralatio ilufrs, Se tamen vfitata, pro eo quod eft clifM
fluant,& dilabantur.idern hb.r inextr.adilammastranftulit, Kevplucrttm
rituflammarummeenia mundtDt^ugiantfubi,&c.\i\codera
librJup. ad fuimina,ad imbreis & ad vntos: jlut^tadt^ugient\ vt tempepatecoorta fulmina,
diffugere,atque imbreis tVemofqe^videmks.
ik
\V-A s s-Jcurri
fichabere animaduerterem librosomneis manufcrfptos;, vugatos'autem
lateraomnia,\w multmque dubitaui, vtram lectionem probarcm.ad extremum lectioncm vetercm fequi malui,idque tutius efle iudiCaui. Acccfsic
quo facilius hanc feripturar^ ptobarstti,quod vafa vnaria,cum fint fer ro
tunda,Iatera non habenfclaterarjiinaautemJd ft latercs h a b e n t , cum fint
fidilia,& ex terra cftenr.
R]id eft vbi,Ve cum in
finuatur aetate']Idngilslmmtempus,diutifsim.fiePlautusAmphitr eo modo, vtprofeBh vituu atatem mifr. idem Curculionc/*' yiuesper me
atatem quidem.Idem Pfeudulo.^ ouem teftem tibije atatemimpunebabiturum.
Idem PnuloJJoMo ftqui^malefactas, atatemexpettt.Sic & Terent.Eunu
an abiit i militeKC. landudum, a-ttem Idem Heautnt.Quid}{malum)me*ta*
tem cenfes velleid adjimularier} Jfhus ej} dies.,dum'argejntum eripiofax,nibtlam\
plius. vbi tamen vulgo legitur. Quidmalum me tandem . idem Hecy. Nam
neque ille boc animo ertt atatem : neque pol m eade iflac atate. v s q_v e A d
fiereftitui quinque libris manu feriptis admonitus, in q u o rum tribus feriptum eft tollensjw duobus telfens.
&potenricr^w7?st,j(/)f'Sy,jwc/x0f.
vis fulminis*
v t

cvRat

vt"

diffvgiant]

t e ra
'm
' ina

avt insinvatv

pollens]

et dominanti or]
h ae c}

^unceaqUO^pa^Oglgnantur\o*tmpetetantO J . j' 1 1

FiantfptpoflintiBu dtjcludereturreis, ?
r
Vifturbare domos>aueiere tignajrabeifque,
* '
Ef commenta virm demoliri atque ciere,
Exanimare bomines,pecudesprojlernerepafiim, *

Ceerd de gnre bocfluavifacere omnia poflinty

> '
Expediam,neque te promtfis plurd morabor.
Fulminagigniercr'a'{Sis, altque putandum'fl
^fyb^m, exflruclfs.nam clq nulla fereno,
- ? I
WR lettiterdenfis mittuntur nubibus vnquam*
'N'dm dubWp'rcul bocfierimanifefla docet res,
.
. ,
Quodfumperjotumeoncrefeuntaeranubes
^ , ^
r
:
1

'

ppp

f|

4*4
T. X V ^ C R . B T T I
CIRI
Fhdique yti teneurasomneisAcbermtarmmr
2*84/
y

^ %

Vis

Vfqueaeltstra vknbomm noBe soorta, * 4 W. T SI! ^

Imfendmtatrxfonnidmiforafuperny
**
1
commolirtempeflasfulmina cptat,
Pra treaperfa pen'igerquoqmpermarenimbus,% / 0
n\icuetdokmWumfkmen,mvndai*

*
CFA c^t^ferWXenebrisproul,&
atram .
Fulminibus grauidam tempeflatem atqueprocellis,
lghibus,ac; venus-cumprimis ipf repletus, *
Z REW*quoqm vt hrrefant,dc teBa requirent. * T*
JVC F/FW
noffrum caput efTeputandutftflr
'
Tempejtatemaliam, neque enim caitgme tanta
Obruerent terras, nifi imdificatafpern
Multa forent
exemtonubild foie: .
NetantQpoffnpbcterraopprimereimbrii
, ,
Fluminaabundofevtfaxerent,campfquenatare,
Si pon e^t/tf.Bis foret alte nubibus tber:
^
u

trahit

muais

j AVHLI/ERE T a G N A ,] fie repofui fecutus fcriptura; VERERIS NON oK

j
fcura veftigia. NAM LIBRI vulgati habent
M
O N, I M RN T A] VO ftatuas,,
fepulchrajtropaaj porticus ^theatra, rempla, arcus triumphaleis, & fimil.
D E M o L 1 R 1] quida'm'libri fcfip htentcommoUr. eg fcriptararr v u l gatamretinco. NEQJ^E TE'FN P^ROMTSSIS FL. M.Jficfup.lib.,,
5. QuodJupereft,ne te inpomiJSii plm<t moremw &c. vbi admoriuimus qui
bufdam viris dodtis l e g i , ne te promiJ?if &e. PLVRA] atnplius. ALTE'*
QVE PVT. EST NVBI E x s T R; v c T r i ] fie legendum, NON vt IN qui-
bufdam LIB.mr^/?/iVoQUFI5VT'RR'NQRJNllis ^xtrufis ,4liixfituQh AUTEM, ID,
EFTA
, LTE cxaggeraris,V dnusJcJVkXull.DIXIT lib.Z.delpg. ftptdcbrumdltius
exftruer.idtm f .Tufcul.tranfit menpe ctnquifitipmh epuhs exflruebdntuv. SC
H o r a t , f t y . < S ' d i b . 2 . j ^ * ^ w ^ ^ ^ ^ ' z f r ^ ^ f ^ w ^ m . NAM CAE~
L o N. S.] NAM eademcft VENU,CCRRAYTEIUVENITRUS,& fulminis materia*
& ( v t ita dicam)e(Ientia,nempe fiecaexhalatio, vt fcribit Ariftotcles |ib.2,
meteor.in EXTR. ex hac enim iuper tcrrm quidem fit VENRUSIRI TERRA UT,
feu fnb,terra,terram'tusiiMIBIBU4 vef velimbr VL TONITTUS,velproi
cella,vel fulmcn. v
<\y E. WT^ T E N,^ G, o fiN.lquattuoi- VERFUSJP
qui deinceps fcquunrur,fupr pofitiFINTlib.4.tton longe princip. p EMISSVM FLVMENJFIClegendum,NOA demijjumfutmtn.higrum ENIM.,
%

* ^

DE

RERVM

NAT.

I 1 F.

VT.

nimbumexprefsitr^injdine^tfmin^
homnies c ^/r
o^y
limrno ea
tjm fjr&.
* eus fubeant.quod de Tiberio tradtium d. i N AU D i 11 tK't etfggei
rata,& exftruda.traltio eft.pt6pri vf^pank Ga?farb
il . debfecl* ciilL
portas jbftruit, vicos,platetfqueinadipeat^ofuttanfuerfiti inyitiperdmit, & My
- Tul.orar.de arufp.refp. iti dmo tua efl fnadificatumjacelum. quanquam ho
proxm
i umcxempu
l maq
il uantum*fupero
i redfiererut.
fecutus u
fm codcies vug
l atos. nam manuferp
i ti
h^cnx^extanopejfentyenimtesopprmeretimbr^.
yndd Qudiam ffpci antur
elgendum vuentts,\& eft anrmn
lresi.bec autem^d
iKcet fum
ln
i a.ne ilud
qudiem rrjftcriu
' mjquibtrfdamvideri elgendum & tytjObrwrt&nas}.
eyc.n f
ubmtelg
i atur vo/empeflaitl hjZec tmtopojfet teftat bm'oppr.imb*.
eyc.&Cvertufq.Flum.abund.vrfaceret:
i* 6 s c^y t f hoc.
eod.lib.infra fuid ynda^rguir, ey liquidant molemjcantpdfque nmmehii lib;IJOR

S'CAMT]

T A RE

I R A N T

N C T A N T O

F O S S .

H ABC T R R . ]

C A M

f.jtuhebatmaremanando campfquenatUttteif.

N A

A R EJ

>

His^urvens,atque ignibusomniapkna* *
* i
Suntdeb pafiimfremitus,&fefgurafiunt.
Quippe etemm/perddocuipermultavapom
Semina habere cauas nubeis:& multa neceffe'fl
ConctpereexfoUsradm,ardoyequeeortim^ j
Hic vbi vent us eas idem,quicogit in vnum
Forte locum quemuis,xprefiit multa vaporis ^
Semina^fquefimulcumeoeommifiuuigni^
^
^
nfinuatus ibi vortexverfatmfaalfoy r \ . \*Yt ^ \
^
EtcalidisacuitfulmenfQrnac'ikusmt4(s. ^
^
^ ^ ^
Nam duplici ratione4ccendifur, ipfifuajiam ^
<
, \\
Trlobilitatecdlefcity&contagibus ignis^ *
*,
Inde,vbi percaluit vis veptiue-lgrauis ignis, t
\ ,l
Impetus incefiitimaturum tum quafifeulmen^ \
Per/cinditfubitbnubem,fertirquecoxufcis ^
^ . <
^
Omnia luminibus lufirans loca peritus ardor. ^ x
\ ^ \
Quem grauis infequiturfonitus,difidofa fepente\ ^
^
Opprimerevtclivideanturtemplafiflern^ ^
Inde tremor terras gramt%rpertenta$,&* altum ^
A
"Murmurapercurrunteadumi nam totafer t#m
^
Tempefiasconuffa trmit,fremitufquepi(menrun,
,
,
T

AJ g

lxx

:%

V i j

PPp 3

48

T .

I V C R E T

Quo de concuffu fequiturgrauis imber &'vber *

Qmniytfytye<$HYirf
* *
Atque ita prcipitons aldiluuiem reuocarei ^
TntuWfidiolJubts,ye^tique^rocella {
,
Mttitur ardtntifontm cumprpuolat tclu. ,
y

0f

paucis ante ^ verfibus: ibi Hac ttimfi

H I C VMj y
est V S , E ^ s
i a E jvi}OC4VPI igitur hicidem yentus,qui CAS in vnum quemuis l o c u m
f o r t e c o g t e , c x p r e i t , & e . B ' Q J T B S I M V I G y M E o]in prapoutione
cttitt,m n o n eliditur.quocfnque huic fcriptori.nequc aliis nonnullis eit i n uftatum vtali\5 admonuimus. I P M S V A N A M M o B J libri vujgati
hahentpjeftta cum,eirc. quidam J e g u n r , ^ / ^ / ^ n\ o N x A G I B V
contagibusngularicontagcs:quo vritur fup. lib. ^JEtmxUmulu anirnm
contagtfun^itnr eim.Sc jfj Qtt^cmtdgejiid ^allmbmjomntdpjnguqt.&c.inrk.otttagtbttsibant. M A " T V R. v jvt T v M o^v A ^ I J tum fulraen quai marurum,
quippe vbi ventus percaluit vel fuo motu,vol igne foris concepto, (fulrn
enim nihil fer aliud e(t,qum Vcnrusincenfus, vt fupr diximus)tum, inq u a m , perfcindit fubit nubem ^ c^* c^y Q ^ . ^ Q N C . ^ E ^ _ G R . I M B . E T v B . ] huncVeVfum profert Prfcian.iib.5^* D I S I D \ b ] fictiabent lib,. raanufcripti.difcidium aiSrem a verbo^jifindo natlirf e fr,de qfc
fupr diximus.
f t i K M f Y l ' t * \ * w i t t ^ \ & <r *
-\\
OJJC P U E B

fs

t k* s v p

R A, J

mbifis tlfe PWolet in tetram&c^

di wfe

etiamcum vis eyinfecuiincita venti

A
^
Incdit in valida m maturofulmine nubem* N * ^ ^I\ U T
Quam cumperfcidit extemplocdditigneunlle* IV*, UT
Vortex quodpatrio vocitdmusnofoinefulmen:\&\\ * 3 \U \
Hocfitidem in parteis alids quocunquetulityis. V \ U
Fit quoque>yt interdum-ventivis miffafinerigni \ 1
\ V
Igne/cdt tmeninjfatiojpngoquemeaju, 1
N <\.A \ \
Vumyenit armtten'sncurfuc&rpora"qudam . ^ I I S **
Grandia:qu nequeuntparitetpenetrareper aursv \ A J
Atquealiaexipfconrudertsareporta? V \v JW
Paruula qufaciuntignemcommtftavolando.^X \ \ T
^
Non aiia long ratim^cplumbedfdpe^^^y
,
0
Feruidafitglansifcurfu^ummltafmmx^K
JL
Corpora imittens\i^ihH eoncpitiwuurhsz ITTTMWTTF^M I$ M
FTF quoque>vt i^Jusplag vi\ ejCcitetignem: ^ F
^ *X
x

D E RJE'TFVM-

NTAJT

2 I B. V I .

487

Frtgidd cum ventipepulit visnrijfafim ignis* W ^ T\V TVI^V V

^imirum quid cum vehvmmtperuilitiBu^^ w*L> * \
Confluere ex ipfopoffmtelemcrrtd vaporisa i \ 0 4 I* K \
JRfimul ex illdtfu tum res excipit iBum^w
<M
'\
TIdpidemferrocumc&jtiwu*fualdtjgnu:<\
^ \, <H
t

WRC^ODfrigtdavitfitferri hocfedusilla,
y

- A ^ V . * . ) ^ AT K

SeminaconcurruntcalidifulgorisAdiBum.
y Y*
Sic igitur quoque res dccendifulmine dbet* i
.
Opportund fuitfiforte, eyidonedfltmmi*:
\
~ *
^ST^Ctemeomn'mopldnrisfrigidd ventit , I
* ^
\\
Effe poteji,ex quo tdnt^iknnMdf^pemefi; U\ V) I - *V
^inprius in curffifandccenditurigni:^
V O
tepefdBa tdmsn. ytniat commifla cdlore.
*
r

E S T E T I A M C V M v i s^cf^ cuni^ q u a n d p , more Grajqorum ditum,S? oTstquod valet aliquando,^irtrdum.hoc /gitur dieft Lucretius.
Interdum etiam vis Verni extrifrfecis hcicad eft incitt*., & c . ?<G N
S
L I E " Y O R T E i TQJVO D -i>4 non.^mqr additum eft ignensa,nam fi
effet vortex fineigne nube crtcifa abruptus,non effet flmen,fed wpwi
id eft vibratus w<p<W,fcu vibrata proclla': cui reiteftimbnio eft Plin. lib;

fin

phias. iftque ab hiS admdum diferepant qua; leguntr apud A r i f t . l i b ^ .

meteor. cap. i. c ^ y o p p - A v i k i b v o c i f . } c o d i Memmianus" habet
quod Latio vocitamus nom. fulm. Grarciautem xt&wuov appellant. H O C
F I T I D E M ] ficcomplures lib.manuferipti, & aliquot vulgati : in his P a rifenfes.alij habentjHta fit idem, C O N R A D E N S ] colIigens,fumens,conquirens.petens.fic in it.yortx Conrddens exMrtfemina ff&w.fup.lib.iitranllt poCait fide di&iicMYdtvejiofiris^ N O N X X I A L O N G E R . A - C * JB^L.]
fie Cup.plumbeayeroGlans etiam Unes curfu yoluenaa liquefiit. R i G Q R s]
id eft frigoris,vt fup.Iib.5. BrtimdleifyfqMaflexus ge}dumquertghrtm.&. inf.
Prima calms enim parspoftrema
rigvris* V T I A P J D E M F - E R R O C V M
c A E D 1 M v s] fup.eod.lib. ceu lapidemfiPercutiat lapis autferru. P P Q R T v N A F V I T s. F . & c . ] f i forte fuitaptaad ignem aecpiepdum^ N E C
T E M E R, E O M N I - N o , & c . ] i d eft,heomnino fine magna daufa ,aat r'ati'*
ne ventus frigidus effe poteftjCj^quo/empor^feu-ex b u o l o e o tanta.v\|ttmiffus eft.
" '
*\ ,
"
?

Mobilitasdutemftfulmink^grduisiBus:^
fit ceferifermeperguntficfulmind Idpfu,

%x

NubibmipfaquUomnmp^ntafev^^
t Y L
Conligt & magnum
Inde vbi nonpotuit nubes, eapereimpetis AuBumts '
Exprimiturvis atque idevoUtimpetemiroi ^
Vt validis qudetormentismiffitfiruntur.
Adde qubd e~ paruis alubm eft elementis:
Necfacile eft tali natir&bfiflere qutcquamj
Inter enimfugit ac pntrtper rara viarums
Non igitr multis ojfenfibusin remorando
Hafitat. banc ob rem cleri volt impete lobent.
Deinde quod omnino naturapwra deorfum
Omnia nituntur:cumplagafit addita ver K ^ *
Mobilits duplicatur o* impetm Hjlegrauefcit:
, Vt vebementim O* citius qucunque morantur
dtjctftfatjplagisjtinrquejequatur, J
Denique qiidngo venit impetefumere dbet I
Mobiltatemftiaw atque etiam qtid* creficit eundo
Etvjlidasaugetyireisy&roboraticlum.
Namfacitptquxfint illiusfimina cunque

Cnkmenfumkeundi

'O^Mia

rfi
Fotfan &* ex ipfo veniens trabat aere quidam
Corporatfu plagts intendant mobilitattm^
Incolumeifque venitper res atque intgra tranfit
Multa, frammibui
quia tranfuolat ignis.
Ttultdqeperfrhgityumcorporafulminis ipfa
Corporibus rerum inciderint^qua texta tenentur.
Dijfioluit porrhfacile s^urumque repenti / ^
tonfrmfmtiparuis
minute
Corporibus vis eftj&Uuibus ex dmentis / * 7
7 /
Qua-facileinfinuantur O*infiinuata repente
Dijfoluunt nodos omneis & vincla relaxant.
*
\ M0BIf

liquida

quiafacla

ofi*,^

D E

RJE R Y M . N A. T .
L I B .
V I .
489
M O B I L I T A s]Nunc raobiliratis,qua: efl; in fulmine,caufas affert. 1 N c 1 T A S E V r s] fie legedum potius, qum infna, fi libris manufer. fidera
habemus. C O N A M E N S v M i T ] c o n a t u m f u m i t . f i c l o q u i t u r , & i n f r . &
partent in quamquam conaminafumfit. 1 M p E T I S A v c T v M 3 id eft, i m .
petus magnitudinc,feuincrcrnentum. E X P R I M J T V R ] * * ( W @ 7 I . D D E , Q V o D E ' P A R. V I S , & C ] fie fup.lib,2.D/m f enimpofn calefiemfulminis ign Subtile magis e parais conftarefiguris&c. N E C F A C I L E ' S t T A L I N , o] ficpaullo
omnino objiftere pofit. P E R R '
R v MJPIC habent omnes librivulgathquibufcum congruunt quattuor libri
manufer. neque video quamobre quicquam immutare debuerir Marullus:
qui repofuitper operta viarum. N
fignficat(opinor)Lucretiusfulmpenetrare in corpora per raras vias,qua*fcilicetinfunrin corporibusn folidis,
fed raris,quaie eft lignum.nam qua* funt folida, & dura vel difeutit, & difturbar,vt fxa: vclliquefacit, vt aurum i vel comburir,vtofla. D E I N D E
Ojy D O M N I N \ ) , V c ] a l i a rario mobilitatisfulminis : quaefumirur ex
eo quod fupra probauit lib*2. omnia corpora deorfum ferri, nulla furfum:
ibi. Hune tocus ejl(vt opinor) in bis illud quoque rbus Confirmare tibt nullam rem
pojfefua vi Corpoream furfum ferri ,frfmq meare.- 1 T I N E ' R Q J * E S E Q^y.j
profert hune locum N o n i u s in voce itiner: affrtque teftimonia aliorum
antiquorum fcriptorum,vtTurpil.in Thr&(y\.age age:ingredere:atquevtinam
ijlucperpetuum ttinerfit tibi.Sc Pacuu. Atalanta. dolet^ptgtquemagis, magtfque
me conatum bocnequicquamitiner < N A M F A C I T ] mobilitas. v T Q J A E
S I N T I L L . s. C V N Q _ V E ] tmefs.'qua'cunqueilliusfint femina. illius,
videlicet fulminis. E R E G I O N E ] directe, rollenda aurem diftinctionis nota cft poft Vocem regione. O M N I A C O N I I C . I N E V M V ^ C . J
horum vcrborumordodifficiliscft.cgohunc efcpuro. coniieiens ea (inquam)mobilitas,omnia femina volutia, id eft volubilia, vt fit abfolutum,
quemadmodum lib.f. Tultique per calumfaits voluentia lujlra: vel fe coniiol
uenriain eum curfum: vel fic:conifciens omnia femina voluentia curfum,
in eum locum. F O R S A N E T E X 1 P s o ] alia caufa mobilitatis, n e m pe quiafulm,dumfertur,qua:dam corpora ex are fecum traherc poreft,
qua: augeanr eius mobilitatem. A t qua* alia ex are corpora rrahere poteft,
qum venti femina?Atqui Atiftot.lib. 3. meteor. cap.i. in extr. ait femper
ventum efle comitem fulminis,femprque ei prarire.cuius rei hocargumetum afferr,quod ea,qua* fulmine iam iam tangenda funt,prius qum percutiantur,mouStur,vt pote vento prius in ea irruente. I N T E N D A N T ]
amplificent, augeant. I N ' C O L V M E I ' S ^ V E V E N I T ] nunc rafonem
c x p o n i t , q u a m o b r c m per quafdam res intgras Se incoumeis tranfeat:
quafdam perfringat,ac difturber,aut liquefaciat ac difbluat. v o x incoumeis
aciifndi cafus eft numeri mulritudinis,non reeti cafus,numeri fingularis*
v t & multa integra.Cignicax enim fulmen tranfire res mulras intgras. F o R A M . L 1 o^y 1 D 1 s] quia ( inquit ) ignis per foramina rerum liquida , id
eft parentia, Se aperta'tranfuolac. quod fmile cft, vr fi diceret, ignem per
res forara in ofas,c raras tranfirc,cuifmodi funt lignum,orium, veftis,&
fimih Arque huius quidem fcripturae,qua: in omnibus fr libris reperirur,
A

Ant.cuinil

1
\

'

>

A R A

1A -

4$0

T.

L V C R E T I I

C A R I

h a c fententia e f t . fed in quoda'm exemple Baflea*impref{oanno e i o I D

legitur foraminibusliquidus quia tmnfuolatignis, qua: J e & i o fi cui
probabirur,ha;cerit eius fententia,ignem liquidum^id eft purum, Se fmee^
rum tranfire per framina rerum,feu per resforaminofas, Se mininie folidas.Prxterea non eft celandusIe&or omneis libros manufcrfptos habere,
partim quia tranfuiat ignis, partim quia trauiat ignis. M v L T A ' q j t E P E R - _
F R I N G I T ] multa etiam perfringit fulmcn,nempe dura,& folida,&refflentia-.qualia funt faxa, cum in talia corpora inciderit, qua parte texta c o harcfcunt. o j A ' T E X T A T E N E N T v R ] id eft,, qua parte funt denffsima,ac folidifsima. D I S S O L V I T P O R R O F A C I L E A E s j r a t i o qamobrcm as Se aurum fulmine facile diffoluantur,& liqufiant, v i s } ,
aris, Scauri.
?'
^

" X X X T fie

^ Autumnoquemdgisftellisfulgentibusdltd
Conu titur clidomus yndiquejotdque tellus: i 5
Ct
7r Et cum tempora fe Verisflorentiapdndunt.
J
!
Frigotenim dfunt igns\yentiquecdtore
Defciuntyiequefunt tdm denfo corpore nubes.
Inter y trunque igitur cum cli tempora conftdnt:
Tum ydru edufie concurruntfulminlsomnes.
*Nam fretus ipfe anni permifeet frtgus,&* ftum.
Quorum ytrunque opus eflfabricanda ad fulmina nobis
Vt difiordiaft rerum,magnoque tumultu
x
Ignibus, & yentisfribundusflutluet dr.
Prima cdlorts enim pdrs,&pojlremd rigoris,.
Tempus idefl yernum. quare pugnare necejfefl
Difiimileis interfi res,turbarqu e miflds.
.
Et calor extremus primo eumfrigore miflus
Voluitur,autumni quodfertur nomine tempus.
f
Hic quoqueconfligunt biemes dfdtibus acres.
Vropter edfint bc belld dnni nominitandd. .
'Nec mirum% in eof tempore plurimdfunt
>
Fulmina,tempefldfque cietur turbidd clo:
Ancipiti quoniam belloturbatur ytrinque
Hihcflammii]Ulincyns,hHmorque miflo^
9

A v T" V M N o'o^y B M A t I s] cur A u t u m n o Se V e r e crebriora fint tonitrua,j8cfulmina. 1 A I T A c - w c v . T i T V R r c A E L J X T ' O M ; V s j f p * .

DE
R E R V M N A T ,
L I B . V I .
491
lib.2..in cnuKubibus yttenebratfaiat , uliqueferma Concutiatfonitu. N A M
F R E T v s I P S E
A N N i]hune verfum profert Nonius, v t probct v truque eflTc vftatum Latinisfretum i.&fietm r.mafcul.gen.profcrt ille & h o c
Varronis.ftfW Italiam & Shiliam:quiefl fretus inter B^begium & Meffanam.teftatur Se ChaziCiuSybicfretuSybuius frettts vfurpatu eue ab antiquis: profertqj
aliquot exempla ex Porcio Licinio,Mcu alla,& M.Tull.Idmque docet A .
Gcllius lib.13.cap. 19. Errt igitur Se Prifcianus qui \ib.i. fretu pofrum eue
Lucretio ptofreto feribir^quau* hic fretus,huius us, n fit ia vfij.quod tamen idem fatetur lib.5.. Se Marullus qui eum fecurus, legit hoc loco Nan%
frit ipfe anni.per fretum anni autem eas anni parteis,que funt inter frigus Se
calorem inreriecT:,ugriincat, fimilitudinc maris angufti,inter duas terras,
quod fretum propri appelant Latini feruendo t quia in talibus anguftiis
maxime mare erFeruefcit,arquc aeftuat. idem Lucret fup. lib. 1. <AnguHbque
fretu rapidum mare iuidit vndis. QV o R v M V T R V N Q_V E O P V S
E s T j o p u s eft,id eft ncceftrium eft, v r l i b . 2. Scirelicet nilprincipiis opus ejfe
item fxpe. P R I M A C A L O R I S E N I M ] prima caloris pairs
q u o ftas incipir,& poftrcma rigoris:id eft frigoris,in quod hiems dfinit,
id ipfum tempus eft vernum. legendum eft autem , Tempus id efl vernum,
quemadmodum habent libti manfcripti, Se aliquot vulgati cmendatior e s , n o n ^Tempus adefl vernum. E T C A L O R E X T R E M V S ] a:ftatis.
P R I M O C V M F R I G O R E ] hemis. N E C M I R- V M ' S J , I N E O S I
T E M P o R E](IChabent quattuor lib.manfcripti: & i t a l e g d u m e f t . v u l gati autem inter fe diftentiunt, omniumque lectio inepra eft. Tarn ea feriptura,qua; reperitur in cod.Tethiano,Nwmirumfiineofie, re&a paullm
detorta cft.nam fi pro fi'Sic pro fi fubditum eft.
t

toldres'.Sc

Hoc eflignjferinaturamfulminis ipfam

Perfficere^O* qua vifaciat rem quanque viderez
Non Tbyrrena rtro vol mentem carm mafruflra)
Indicia occulta diuumperquirere mentis,
Vnde volans ignis peruenerit>aut in vtramfe
Verterit hic partem:quopatioperlocafpta / V ' f X^-f
Inflnuarit-i bine domintus vt extulerit fei
Quidve nocere queat de clo fulminis iclus,
Quodfi lupiter,atque dlijfulgentia diui
Terriflco quatiuntfonitu cdeflia templa,
Et'iaciunt ignes^quo cuique efl cunque voluntas:
ur^quibus incautumfeelus auerfabile cunque'fl,
NonfaciuntjBiflammcvs vtfu Igurk baient
Pecloreperfixo documen mortalthus acre*
A

491

K '

T.,

I Y C I E T I I

C A R I

Et potim nuldfibiturpis confciu* ni ,

Vouiturin flammis innoxiusjnquepeditur
Turbine cdefiiubito conreptus O* igni?
Cur etiam locafolapetunt frufirkque laborantf
An tum bracbia confuefcuntfirmdntquehcertos
ln terrdque patris cur telum perpetiuntur
Obtundii cur ipfefinityiequepart in bojtek
J)enique,cur nunquam clo iacit indique puro
lupiter in terrasfulmen?fonitfqueprofundit*
Anfimul ac nubesfcceffere, ipfe in cas tum
Vefienditypropl vt bine teli determinet iclus?
\
ln mare quaporrb mittit ratione*. quid vndas
Argui^c* liquidam molem,campfque natanteis*
Praterea,fivult caaeamusfulminh itlum:
Cur dubitatfacere,vtpofmm^cernere mijjum?
Si nec_opinantevs autem vult opprtmere igni:
Cur tonat ex illa partent vitare queamus*.
Curtenebrets ant,& frmitus,murmura
concitl
Etfimul in multosparteis qui credere pofiis
Mittere} an boc aufis nunquam contendere fatlum,
Vtfirenticlus vnofub temporeplures ?
A tfiepe'fl numrofaclum,fierique neceffefi,
Vt plu re in multis regionib'us, & cd ere imbreis,.
Fulminafie vnofierifubtempore multa.
Pofirem curfantla Deum delubra fudfque
Difutit infeflo prclarasfulminefdeis ?
Et bnficia Deumfrangit pmulacra fifque
Vernit imaginibus violento Volnere bonorem?
Altkque curplerunque petit loca?plurimdque huius
Montibusinfmmisveftigiacernimusignis
' *
t

HOC EST IONIFER 1]

vxKunua,

peruc(tigare,atque ado cernere

qua poteftate , feu facultate quidque
, f a c i a t , v i d e r e , n o n r e u o l u e n t e m , &replicantera Etrufcorum arufpicum

hoc e

DE
RERVM
tr.. V I .
. carmina,id eft,librs T a g e t i c o s ( qui omnern trufeprum diTcipIijnm c 5 nebanr, Tagetil'k>>pucto Etrufco<ex gro Tarquinienfi, cum terjraararetuf.edfacr.dequ l e g e M.Tult.lib.i..dc diuin.)non,inqam, Errufcdrum
libros confulcntem,figna voluntatis deorum obfcura?,. & incognira*indagarerquodfaciebantarufpices d i u i f o ^ aliquot parcei caclo^vtfupr dixfrnus,ibi,N<? trpides caltdimfis-pdrtibns>&c.s V N D H V L A N s,&c#] hitres
verfus deinceps fequcntfeslam antpofid func, ftatiar poft cum verfum,
cjuemmod protoli. I N D i c i A O * 3 C V t t A i] fie habent trs? libri manuferipti Se Veneti rientiores & Lugdunenfes", & Bafilienfes;duo manufeript. Se Veneti antiq. SC PariC Se Florent. Udicia. Q_V D -S I W P I T E R ] vult probare fulmina Diis non mitri, fed ex certis Se naturalibus
caufis nafei. A L I f F V L G. D I V I.] Plinius lib. i.ap.^i.firibit
x Tbufcorum litteris nouem Deosfulmina mit t re. c^v * c vjt Qj* E E S T C V N Q_V E
v 6 L v N T A s] fie habent quattuor libri manufer. Se aliquot vulgati. alij
qui cuique efl cuv pie voluptas ih\\\que ndacit quenque voluptas.t s- C B E V S
A v R s A B i L E] fiehabent trcslib.mariufcr.qdibufum congruunt Flo*.
rent. auerftbile autem feelus intcrprtor.horrendufn* fogiendum, & quod
omnesauerfaridebent. Itaquerorumhune locum fie explicoac declaro.
C u r dij non faciunt, v t quicunque feelere nefario arque horredo fibi n
Cauerunt,id eft fefe non abftirmerunt, ij peru fsi liaient fulguris flammas,
fdeftflammiseonftagrent^qu
finfc'eterismortalibusdocumento,
atque
exemplo ? Se potius homines innocentes Se nullus turpitudinis fibi con
fcij,rulmine ic\i exanimatur? fie Atiftoph. NE0TT.jj/a
ry
M^tiuSs
>

xytf T fpvs mafm\ id cft,fi lupitr fulmine periuros petit, qu, fir vt S i m o nem noinflammarit,ncquc Cleonymum,nequ$ T h e o d o r m ^ A t q u i Val-,
dd funrpcriurhfed tcmplum fuura petit, & S u n i u m Athenarumprorapn-.
rorium,&<uercusmagnas?quamobrem?non enimquercuspeierat^ j> CH
C V M E N M O R T . 3 eflet acre mortalibus documentum ^ fiimprobf
& i m p i j d a r e n t p c e n a s . nunc autem quia hoc non fr,Iarba$ illeapud Vir-j
gil.Iib.4. /Eneid. fie cum l o u e cxpoftulat. ^ifficis bacl an tegenimcumful^
mina torques, Hequicquam borremuscacique in nubibus igns Terrifiunt animos,

pinaniamurmuramifeent?

ET POTIVS

NVLLAB,

IBI

TOVRPIS

C O N S C I V ' R i]ftc reftitui hune verfum.coniectura quidem du&us,fed

uamen vetere feripturaadmonirus,qua ralis eft,w//<*ftfynfcius re cx ha
enim fufpicats fumprapofitionem in efie inculeatatn ^ ita Lucrejtia
feriptum effe,vt excudendum curaui ,pra*fertim veritate hanc lecTtionem
flagitante.fic enim Latini lquuntur.nullius rei rurpis fibi confcius,non c
fcius in returpi.nulla autem in patrio cafu,antiquum,& antiquisyfiratum,
v t apud Tcrent. Heaut. altra dum narrt, h-gc qua: annotata funtTupr ad
illum locum lib. 4 . vnaquefigMa* J . O C ' A S o" E A] loca dferra, fplitqdins. B R A C H I A c o N s V E , S c VNT]confuefeuntproconfuefaciunt,jd
eft exercent, C V R 1 P s E] p'ater Iupiter. N E C [ V E P A R C I T ' N H.]
& cur non parcit fuo teloin hfteiSjid cft ad hofteis fqps pcdepdos?, p Et

45>4
I V C R E T T I ,
C A R I
-NrctVE c v R f N V N Q _ ?
cAELo](efiip.eocl.lib.
namcdontlae*
yeno tlet
lemterdenfnmittutu}nubjbus vnquamfic
jArift.lib.z. meteor. cap.*'
A

A' * W 5 yynw e f t , & quamobrem hocfitin clo cura eft n c bulofum Se coocretum tantumrnodo,& non ita perpetuo:ca*lo autcm pur o Se f e r c n o n o fit<? i p s E, I N . . E A , S T V M] cum Se ir quinque litTris
^nanufcriptis^&inaliqQtvulgads.fepcnflem ita feriptum,*/>/? in jejium,
noB,vt iti&UisJppit in aftum,ota eft; continua mihi mendi fufpicio,prarfertimiamante mca fportte hanevulgatam faftidienti, quid enimfibi vuc
dtfcendert in tftuwtycnis igitur, cum ylrirnis coraparatis,&: mediiscum extrcmisjvenit mihi in mentem ita efle l e g e n d u m , Se ita Lucretio efle icrij>a\m,ipfe in e< tttto,&c,Vntii\xm enim leuis admodum & parua fit immutatio feriptura vulgatav.quip.pe ex v o c e
fiuncduar,
eas f/,duarum
voclium ordine mutato. deinde fententia iam fit planifsima, hoc m o d o ,
A n fimulac nubcs furfum venerunt, tu ipfe upiter f u m m o carli Se anheris vertice in eas dcfcendit,vt in lus nubibus,teli, id eft, fulminis ictus d termint? I N M A R E o^y A] cum hoc toto Ioco congruit ille apud
Tul.lib.z.de diuin. Qidemmpropcit cum in mdium marefulmeniacitt'quid
<wn in altifiimos monteislquod plerunquefit. quid cum in defertasfolitudinestquid
fum in e*rum gentitm or as in quibus
^ qbferuatitur quidem} C A M P O S sQ^y E N A T AS N T E I S] (\yp*ug*bvit mare mananio campfque natanteis. Se
influerapermenfw
multu umpofque natant(ic. P R A ^ T E , R E, A, S I V V L T
c A v. E A M.} dilemraa.upiter aut vult nobisnt denunciarc & prfignificare fulminis f & u m , v t nobis ab co caueamus : aut vult nos opprimere
nejoprnnreis,' &rimparatos.fi vult nos pra?monere:cur n o fact*t,vtfulme
ab eo miflutriernamus? fin vult nos opprimere imparatos.: curxcerta
cazlipartetonat? E T S I M V L N M ' V L T A s , & c ] huius Ioei Se argum e n t htc'mihi tfidetur fententia Si vis efl. vel diecs Iouem vh.o,eodrnque tempdr fut m 5 in mulfas parteis mittere,vel negabis, fi dices, quo pao hoc ciiiquam perfuaderi poteft vnum fiue hrtfirtem, fiuc deum multa
tela in multas aediuerfas parteis vno temporemitterc?fi negabis., res ipf
cuincet vtfateacis. P O S T R - E M O C V R S A N C T A ] cum hoc Ioco c o a
gruifc ille qui eft lib.z.tn extr. tumfulmina mittat, & xdeh Sapefuat diflurbet
& in defena tecedens S/tuiat exercens telum,quodfpe nocenteis Vraterit^exammatqueindtgnssy inqueinerenteis. & e u m his Lucretianis confentiunt ilia M . T u t lij ex lib.z.de cdnfui.qu* pofita funt lib.i. de diuin. Hapater altitonam &c.
nam ea protulimus fuplib;i.in xtr. & profert Firmianus lib. 3. diuin. in*
ftit.cap. 17. A T A'O_V E C V R P I, E R V N o^y E ] Horat. od. 10. lib.v.
feriintquefmmts Fulmina mont eh. p L v R 1 M A'cty E H V I V s]fiereltitui,
Se ita leei dbet.
<
c,
^
ii9t,al5pi<u

i:

'

j Quodfiperef facile'fi
}

exbis'cgnojcere rbus, <1K

ri?wtf(GrayquGsabrettommitdrunty

In nure qua mi fi veniant rationefuperri.

H
f

i
^

Namjtjot
interdum
fdnqud
TnmdrfdecMo
defcendauq
Feruefcumgrauaerjpirant
eo'tm funtdeprenfatu
Namgia
m
vemunt
vexa
Hoc
fit
ybinterdum
non
quit
vis
incita
^mpre
quamcpit
nubem\
mare
de
cdjotanquam,
dem
V
aullatim,quafi
quidpugno
Conieclutrudatur>&exten
cum
difcidkibtnepromm
A

VSy&pfuoremmrumconc
Vtrfabndus
enlmturbo
de
Deducitpariter
lento
cum
e
,Quamfimulacgramdam'detrufitada'qtio
lUeinaquamfuf?ittotumf
Excittmgenttpmtuynaref
F*>
quoque,vt
inuoluat
verd
conradens
arefirHiridnubii,
Et
quafi
demijjumckprefl
ffkvhipintena^^ifa^^q^
DE

R E R V M

N A T . E I B. V T .

42J

idticunquin

Jummum

>

Quam

J^R/ro

ex

' ?'

Projfeclu maris in magno Jcdoquepatenti.

%{

, V

* ' * 7

"

* *

vpmpti ^Gtd

Q V O D
S V P E R E S T , & c ] Q o d fuperefti (INQUIT) ex tis^QUA; ante*
dixmus, COGNOFEERE FACI|e eft EORTJMFULRNFNTRAI, quae
minantur,naturas,caufa^8C motus*. Nam'alia qutdtttfuht fMmraaYquai

PRADTERES n funt,vt quae NOFUNT IGNITA:qiaju furit,qu: caJ.UMRFA7PROCELLA?,TURBINES,vorticcs APPELLANTUR. Atque vt HAC TOTARN de FULMINIBUS difpu
TATIONEM facilius intelligere pofsimus,fciendum eft (quod*.A> anteattigiY

mus) omnia & tonitrua,& fy1gettaV& FUHNINIBJFLATIISJEIR^QUIFTmir|Utatirt|

GIGNUNT,QUE VOCATUR A GRLAS CCNC'PHJS' VENAIS, ICCIRCO VIDLTTII'S EFT.EFU-*

VV
'

,496:

J \

T. .tYCRETII CARI

ptionis enim celeriras robur & vim efficit. C u m v e r o flatus

fineigneerupens ex nube, in aiterius nubis flatum incurrerit, quemadmodum ventus
in portis, aut viis ex laxltat m artguftias r e d a & u s , luctatur, 8t circumuerfatuc: tum fie vortcXjquityphortGraicisappellaturjmaxime fifragorem,
edat. nam fi ftridorem potius mitrat, q u | m fragprem, turbo eft, Q u o d fi
hic flatus pofte exardefeat, prafter eft. Si v e r o non pofteaqum nube
crupit, ignem oncipiat, fed cum primum nube exprimitur : fulmen eft,
quod Grxci x*&wh v o a n t , V b i autem non poteft flatus nubem perfringere.neque ex ea eruinpete, fed eam deorfum in terraro,aut in mare deprimit.itavt videatur vnda <|ua;dam denfa, 5c rgicta oblongadecidere: tu eft
columna. B R A c H 1
B S V P B R N V ' C O - N I ^ E C T V ] tnendof ha
bent quidam lib. vu(ga'ti bwkitfque. C O N C I N N A . T ] efficit. fup. lib. 4 .
in extr. confuetudo concinmt amorem. 5c infr. magni etneinnat hiatum. D E T R v s 1 T ] fie lgendum/non dettudit. v I T Q V . O Q_V E ] N u n c de v o r tice : de quo fie Plin. lib. z . Sot verh JUtm repentini deprejfo finuar&ius routi
nubem effregerint fine igneJ)oc efl finefulmine', vonicemfaciunf. V T J N V O L . V A T V E N T I
SE N V B I B V S
I P S E Y o R T E x] fie ex Ariftotele,&:
Plinio hune locum reftitui ^cum antea lgeretur. ventis } nubibus. Venri autem vortex dicitur,qua votrex hihil ajiud eft.qum flatus circuma&us, Se
8c circumuolutus. P R E S T E R A I M I T E T V R ] p r e f t e r c hoctantrn
difterat,quod non iitaccenlus.

I'qjt

Nubila concrefcunispbfprpora multayolano

Hocfuper in califyatjcoere repenti
,'
Aferiorajnodis quapofint indupedita
^
, Exiguisjamen interje cqmprenfa tener'i., ,
Hacfaciunt p'rimmparlas confifarenubeis: , |
Inde eacomprendun,t interfe conquegregantur
Etconiungendo crefcuntpirentifqueferuntur
Vfqueade,donectempejl$fauacoortaft. '
Fit quoque vti montis vicina cacumina calo
Qumfmtquaque magis Janto magis ditafument
Afiufuluanubiscaligine crajfa^ , '
'
Proptma,quiatumcon$jluntnubi\a'primum,
Antviderelpcli qumpoflint ten'uia venti
Portantes coguntddfumma cacumina montis.
HkdemumfitfVtiturbamaiorecoorta, . - n o x
^ondenfa^cflipufimutterna

^ y

>

,
'
1
^
r (
>
i

K41

DE

R E R V M

N A T , '

V I .

y u <>

p**tJ<ittilocd dclartfurfum ventofi pat're . / T - V T J

fenfusjmontek cum afcn'dimui altos ! - '
PrteredpermuLtamariquoquetoUeretoto
Corporanaturam,declarantlittoreyeJles ( ' *> *
Sufen/tftcumcncipiuntbumorhadh/um. .[* , *
-*
Quo magis adnubeis augendas multa videntur + , ,
PojfequoqUefalfo confrgermominponti. " *> f -* f .f - L
.Namratio cumfanguimabesl bumoribusomnkJ
PyMereafluuiisx omnibus, &fmulip/a'->*<* i *w . i n>
Suriere de terra heVulas Mmque videmus: * ^ ^
* **
J2 #
batitus,bmc itafur/um exprejja feruntur,
Suffundntquefua clum caligjnej&* altos
SufficiuntnubeHpauUatimpnueniundo. ,
quoqueftgnifefifuper tberis aflus, v
EtquaTidenjendofubtexitc^erulanimbis. *
* ,
Fit quoque,vt hune ventant m ctum extrinfecus tua
Corpora,qufaciunt nubeis,nimbofque volanteis* , Il
lnnumerabtlem enim numerum, fummdmque profundt *
EJjemjmitamdocui,quantaquevotarent , > t, ,
Corpora mobilitate oftendi,qudmque repente
1.
Immemorabileperjfatiumtranfirefolerent,
Haud igitur mirumflifiparuo temporefepe
,
Tarn magnof monteU tempejlas,atquetenebra '
Cooperiant maria,ac terras,impenfa fipernh
Vndique quandoquidemper caulets tberh omneis,
Et quafiper magni circumJfiracula mundi
Exitus,introitujque elementis redditus extau

>rX

/
4~ffl

>5

1m

it

VJ

*-.t ,
PIt r

hu

l l

' 1 f
i

p ' o". rr
., ' > V ,
s

Mv

4i

N v B 1 1 A c o N c R.]Qip p a c t o n u b e s & nubilia fiant. C O M P R E N s A ] fie p o t i u s l e g e n d u m v i d e t u r , v t

quidam lib. manufcr.qutn v t
cil in aliis comprejfit.
c o n f i r m t verfus f e q u e s
hoc
t e r t i u s , Inde ea comprtndunt interfe. d i c t u m a u t e m comprendunt interfe, v t ,
amant inter fe.
A M'SI N T
A
f m d o c t u s putet l e g i
Q?ftnt quoquemagiu de q u o Jo^ u b n d i ^ e n c r e i n f c h o l i i s lib.i.'diximus. P R O P T E
A Q V I A C V M
1

libr^ncquis

habent
atque hance
i ro
i nem

dj

ab

o^y Q>EMAGisJfichabt>Qmnes

deberc

PsE
RRt

4*8

T.^

L V C R E T I

I*

C A R I

*~

C O N S I S TV N T N . K^fcwftitui^Wmlib.;^
tefretus.coniungendum efl: auccm aduerbium,c/ yncum adurbio prim
mum ; vt ft, cumprmm. A N T V I D . O C .
P . ' T . ] ante cjuttrocuIT
' ea vidcre pofsint, v t pote tenuia, & tenueis rjalifcis., C O N D E N S A E t i
S T I P A T A
S I M V L
c E l V D O ] h u n v e r f u m fiecmendatum re*
pri i n margine vnius exempli V c n e t i ab A l d o imprefsi, quod mihi c o m modato dederat Io.Pupperius Lugduhertfs.Sednecjpeurn.neCdqos, ^ju/'
deincepsfecjuuntur apBOximo,Lucretians eflputo*' N ^ A E T H I V A - M ]
id eft, in ara lucidum . n o m e n eft Gra-cum, quo fa:pe yuntur & Latin**Virg.iEncid.^.Hamneque erantaftrorumigns, necluc'tdus dtbra Stdereapolus.
Idem \ib.ii.Uanque volans rubrafuluus huis des in Athra^.&c. Hom.'A.p. lofa
m J 'ed5ptw Jr <F o$3**.a*7w <\At<S.ad quem locum Euftath."3p^u hiytt TV
xlx-l'Vy-TJ lv<fi<ur TW cdejar'.i eft acthram dicit arem lucidum,frenitatc^
Se carlum purum. N A M^'L O C A D E C L A R X T ] fie habent ib. quatt
roanufcripti./6<furfum autem interprtor/ewfuperna. quaquam n p n p r o batur mihi h o c loquendi genus. R E S I P S A , E T S E N S V s] fic.trcs libri
manufcript.quibufcum cfcntiuntantiqui V e n e t i , & Parifenfes* ordo a u - '
t e m verborurn eft.res ipfa & fenfus dclart, loca fuperna patrc ventof,'
cum & c . V e r . m ( v t iam dixi) neque hic verfusi neque fuperior, neque ille^
Condenfa, &ftipata, &c. videntur mihi Lucretiani : neque denique hofum
verfuumfententia mihi placet. Q u o d fi operaspretium effet cos e m d a r e ,
fie legendos putarem: Ham boc loca dclarantfurfum ventof, pattque Senfbsi
n\ ipfis monteis cum afcendtmus altos. n. c L, A R A N T . I , I T T . V E S T ,
s v S P . ] fie fpr |ib. i. DeniueJluBifrago fuffenfc in- limre, yeftes Vuefcunt.
A D H A E s v M J^vtitr Se alibi h o c noroine,vt lib. $.Ham nequepulueris in->
terdumfentimusadhafum Corpore. M O H I N E]fhaecferipturaplacer,qua*reperitur in rribus lib.manufe. & in omnibus vulgatis, momenpontiintclh'gemus agitationcm, motum, & falum maris, fin cui fufpecta eft, videat prarftct'ne lgre numineponti. hzm in Memmiano, feriptum eftnomine : quod
quidam putant deprauatum efle cxnumine..omninc* magis probo momtne.
verm tamen iudicet l e & o r . N . A M> R A . T I O , V M S A N G , A B E S T
#.].Auancius feriptum reliquit,fe,quid fibi hic verfus vclit,non viderc.ego
e x verbis fententiam aliqu elici pofic puto,fed quorfum ponarur, aut q u o
pertineat, excogitare n pofum. O m n i n o fi Lucretianus eft, videtur alien o loco effe inculcatus,& fupr potius poft verfum jtrguit & liquidam molem \ campfque natanteis, ffe collocandus*. vt fit hic Lucretij fenfus. quamobrem Iupiter in mare fulmen mittit?'quid"vndas arguir, Se mare? nam r a t i o ^ fanguis,& fenfus abeft ab aquis.Licet igitur multi raortales i n aquis
intere'ant, n o n tamen iccircoaquar i n ctimen vocadae funt,cum fint rationis Se confilij cxpertcsrpeccatum autem n o n fit fine confilio & voluntate
n o c e n d i . Sed n o n celabo ledtorem in c o d . Memmiano fcriptunreflc Kam
ratio confanguineafeamoribus omnibus-, in vulgatis autem Florenrinw,M**!ratio'ium fegnis abeft humoribus omnis : i n Parifienfib. autem "Uam ratio tum fan*
?

guine'adeftbum. omnis. s v F P I c i V N i] fuppedit,ant. A E , T H E R I S

E s v s ] calor theris figniferi.iam xthra fignicrum etiam fupr dixit

DE

R E R V M

N A T .

L I B .

V !

'

lib. *y Primus fe fuftuht ttber Signifer* s

o ] id efl: dcnfando, vt
fup.lib.i.Denferipoterunt igns,torique relioqsti.
&c] lib. i. Omne quod ejligttur nulU regione yidmm Fimttm% &cet^
lib. x. Hune qua mobilita* jtc
vedditd materU'i Corporibus &c. i
tempcftas & tenebr,duo ila,impenfa,id efl; efFufa,coopera
i nt mara
i ac teras fupera re- \
gioneJmpenfit vcrbo m
i pendor, cris: id efl: profufa, efufa, magna,
c
per n
i ana
i ,& cauitatct, vt fup. lib. uDifpcrfitmqueforaitper eauN S E M

I N H Y M B R A B I U I I

E N I M ,

Q J A N T AQV

V O* M R E N T

C O R P . ]

M P E N S A

S V P E R N E*]

PER,

A V X A S]

Us

eikit omneis.

Nuncage quopaBopluuiuseoncrefcatinaltis
Nubibus bumor^O* in terras demijfusytimber
J>ecidat expedam.frimum iamfemina aquai
^
"Multafimulvncam
confur gre nubtbus ipfis
'
Omnibus ex rbus paritrqUe ita crefcere vtrunque,
Et nubeisjo* aquam qua cunque in nubibus extat:
Vt pariter nobis cor fus cumfanguinecrefciti
\
\
Sudor item att^ bumor quicunque efl denique rncbrls.
Concipiunt etiam multum quoquefepe marinum
jiHumorem velutipendenttayelleraland
Cum fupera magnum venu mare nubila portant*
Confimili ratione ex omnibus amnibus bumor
ToUitur in mbeis: que cum benefemina aquarum
Multa modis multis conuenere vndique adauca:
Confrtanubesviventimittere certant
, - ,
Dupliciter. nam vis venu contrdit, O* ipfa
Copia nimborumturbamaiorecoorta
Vrget O*/peropremit acfacitefJluereimbreis
Prterea cum rarefcunt quoque nubila venus
Aut diffoluuntur faits fuper iBa colore;
Mtttuntbumorempluuium:fiiUdntque cfuafiigni
<
Ceufuper calido tabefcens multa liquefcat. Sed vebemens imberfit vbiyebementer vtroque,
Nubila vi cumultapremuntur& impete venti.
Atretinetediupluuidjongumquemorari
3

'

iA

RRr a

'

$00

< T.. 1 V C L T 1 I

C A R I

Conruerunt.vbimultafuTmntfimina^uamm^ >
Atque altpsaUnubes mmbiquerig4ntes ^
Infufer atque omhi volg de parteferuntun v ,
Dt
Terrdque cumfumans bumorem tota rebalat.
"H
Hinc vbifol radin tempejlatem inter opacam
Aduerfafulftt nimborum dfyergine contra^
Tu m color in nigris exiftit nub'ibm arqui.
Cetera quafuifum p'efcunt fmfmque crant un
y

g r i

H.

wi mama mi jmamum duramen auarum

^ mora qua>mutos pafsim refrnt eunteis:
Ver facile il tamen bc reperire animoque viaen
Ommaquo paclo fiant quaveve crentur^
** '
Cumbene cornonsydemenisreddita qufint. ,
' "
r

n v n c a g h , T Q / p . ] Nunc deaqua. pluuia,&: imbribus. ' D i M t s . s v s ]

quidam\zQ\ntclemiJfus. v n c a m] firmifsimis argumentis probabo .fie
lib.z. Quodquoniam.vinco fieri, nunc effedocebo..
deHorat.faty.?,Iib.l.Vincit
enim jtultos ratio infamrenepetes^ s y d o r i t e m , a t c v e h v M . j h u n c
verfum, vtfpurium delcndura d S f t i o . ^ ' b o N ' C i p ^ v N T ^ a l i b f c r i b i t u r
Confugunt. aVAixConctliant. v E i d f l R *
a ] vclls velldo df&urf
efle docet V a r r o l i b . 4 . de ling. LafWc vtrunque coniungit Horat. od. 13*
epod.Mxrictbus Tyrih iteratx vellera anaiCuiproperabantur} m i t t r e ]
aquas canceptas,&: collectas. <t v r b w a i o r E c o o r t a ] ficleg'dum efle vincit verfus, qui paullo arit poftusefi: Hfademfit vti turba maio>
re coorta, &c f a c i t E F F i y R E ^ f i c loquitifc fup. lib.^.^/faciantfil
certa de furgere parte, s t i l l a' t Q_y e ] fic'reftitu', cum inomnibus l i i
bris tum manufcr.tum vulgatis,fpraeter Florent.qui habent,j?///rf/o)Iega
tuxfiillante plan m e n d o s . Arbitror autem Lucrctio feriptum efle, jiil*
/rf'^ttf deindefcriptbrelibrario defepptum multis>oft Geculis, flilttnte,.
c pro qu.vt aca pro aqua.izteiik^eic^tb^trque^qmt^
ne*
nuIlsfacl:um ////f<r#fid^tr^cT:o e^qucl $*arri lit^ramipanem^&^uperuacaneam putarint. a t ' r e t ) n e^r ]Cur interdum lopga: $t diuturna; fine
pluuia?. r e h a l a t ] humorem earlo dclapfUm iteru, arque iterum futfumhalat. n i e v b i s o L ' r a d i i s ] N u n c dearcu,fcuarquocaeleftiV,
a d v e r s a f v l s I j T ] n a m ^ n i p c t it ejcadueijfa fol^ parte* A t q u e es,
fioc probant iridem,feu arcuni pluuium nihil efle lud,qum afpeclus n o firi refracTiionem^ ad folen! : quatri "G'r^cli di&kkrtt appesanti * t v. c o 3

5 E *JC) R"V* M

T b Ir'l B . V I *
%

i o R I N ] hunctftfuri p ^ o f e r t J ^ ' H S

voce

Jegitque hoc l o c o

p e r u t cert a p j f a ^ r M o ^
M A G N Y M D V R A M f^a^ktftteat&.fcH Vu^qu&dpraraquas/e^gk
cies. E T M o R A , Q_V A I * *,L.Jidem dicit. glaciem pnim figninat , q u
fluuios moratur.fic Virgil.lib. 4.<5corg.
Horauepift.ad
s v N T E t s] quidam
^3 quidam legendum P ^ ^ ^ ^ f ^ ^ ^ ^ f ^ ^ * ^ ^ ^ ^ * | " ^ ^ ^ ' \ ^ ^

'glacit
cm/usp
lu\Aotum.Tto*CMews
\^!ikkbaat^amm4p
f

Nuncage qnMi$teftaimmbmmt *
y

L 5

/\<T

I|

Percipe o* inpnm'nterramfa-c-yueffe rearis ^

J ^ / F R itemfptJ^pr^y^p^qp^ndi^ue
gfewf?* t
'//
Speluncis,multfque t^mftMf^WMx
L T T ^ M
In gremiogrerezIHpm^m^H^m^K < K M J , T> *
y

/Vv

tn

VoluereViftuiuiSukmtffdwefax^

Vndtque emmfimilem effefwMfcJkfeifa^

fc IGIRW rebusfuhknB^pqt^A
m
Terrafiperne tremit magnis concujja ruinis

<*

w^xU
StSierjvbiinienieii'fbelunc
l

^tppcMmtiWpiontes m4gnQque^epentl
i

Vnciffju ta tferpunt mde ttcmoresr . A W - > V

EtwentofluoniampLaJlfis oncUJja tremtfcnt \
Tefta viamjprffpternonmagnopondre tota.,
Necwinui exfutant^ vbi crrs cunque equitum
FmmwmncjuMtawmfaw^
^
t
Fifqtio^u^bt^agrfa4 in^'qu^vafid/queJacunm * A \& n r
Glebayetu^ate^rrayhuoWmmnns^ l
^ '
^ uctetur acpia jiuctu quoque terra vaciuans{ i . ^
,
Viyasihtend "ribhtfuit tnftaW.nitfthumw I N U T * ^ \
t

Pratereye'ntu^cumperwcafubcauammKv^r
. ,
ConlecluspatiiexVnaprocumbit&ywet'" -SJ * 3, ^
|4

- 3

ObmxusmagmsjpelMnmmimMtty^
lnukibitteius)c[o ientipr&napermtnii^.
y

*
RRr 3

'f02,

w ; / W r a

F.

T'V C R E T I I

CARI

terramquAfunt extt'uBadomorum \
m

clumque mam quanto funt dita quoique* \

Inclinta minent in eandemprocutapartem + ,
ProtraBJque tubes impendent ire par au.
metuunt mAmi naturam credere mundi
-ExitialealiquodtempusfladmquemanerCyt
' ,
Cumvideanttanamterrarumincumberemokm.
t
Quodnifirefirentvmi:nonvUarefrenei
' y
\es,neque ab exitio pofit reprendere euntem.
*Nunc quianfyirhrtt alternis^nqut^duefcunt^ \ \ Y\IA :JL
Et quaficonleBireent,ceduntqurepuif^\x^\^ \* y^** i
Spiusbancobremmiriitafrterrartiiftat ^ c * ^ i
<2udmfacit/tnclinaturenim retroquercellit^ -m f \ \

, ^d

; #fc*g;#
NVNC

medusynedi im%impt

G E c t V A E ' R A T i o j ^ l u n c e terra; m o t i b u s , d e q u o r a r a

variisgcneribusIcgcA riftot.lib.demundo.cap.4.
t

T E R R A M

E T m

P R I M I S

F. v TJhare fentehtiYfurt D e m o c r i r i > t c r i b i t AriuV.lib.

lA

Tir

fKiftttTV

teti{joyjot <>nw iiV atiap.69, *j \^tuijSp\iu ^ twto W M

(te-m(i<bM.or \ym-ioi tuymideft,

mve rinvt

D e m o c r i t u s auccrr} ait r

fit aqua p l e n a , m a l t m q u e aliara aquarri o ^ u i a m / e c i p i a t ^ a b h a c moucri..

N a m Se c u m harc a u g e t r , c r c f c i t q u e , p r o p t c r c >tactinae f o t a m n o n r e c i p i u n t , e a m vi irrumpnte,terr m o t u m e r f l c e r e & t e r r arefcentcrrt, arque
in parteis inancs l o c i s p l e a o r j b u s a t t r a % n t . b aqua, *cu m u t i t S q i ,

l a b c n t e moueri.. M V L T A q . v ^ V B <*T E R G o]id c i l . Se multa

fub terralatentia

flu&uacc,

&c Taxa v n f e c u m raperc locis p l c n i o r i b u s .

ESSBS
' Vi]terranic.odV
. aticvhab$J.tmileejfe&parretpoi

fttiLtippt.
pfpay
j>is$%
bunt.diferpmt
S I M I L E M

flumina

HIS

T E R R A

iC-iTft.

j^XBt.SVYM^^c^^y^p

s v P i R N B T R E M i T]mi}Iicsi^m^ix) yltim

aduerbijy/w<!,breu e f f e ; i t a q t i c W c r r a r c , q u K o c Ioco' c lmiluYtfslcgi

volunty/^4,pra:ferth#MamntibtJ> omnibus l i b . & m a n n f c r . & vulga

t i s p r a r t e r V e n e t o s a n t i q * & parif,

PJNT]ficIegendu

a u t e m , i d cft^n diuerfs parte

santur.

Q V o N I A M N O - N ^ M V 6 N ojrgumcntum minori, T ' H M

P R o p T E R]<^^?.-proptef4i^deftpfape via. p E M I N . I X. V n

DE

i H E R>V&t" N A TA

T A N T V B I C V R R .

"

I B. Y . I .

503

(jitA

N Q j r *!> fc-J^iv^ 7 ^ J jj/CUtUS

Cpdiccs

Florent.Luedun. Venetos, Pafilicofcii. J?am aJir vulgati habent, Hec minus*

exulfanttafuntfortis quXm ybi eejuum vw.Mcmniianusrtfnl manufcr.Nff m.
exultantesdupuifeunque v.cius^ctiptur^rti'mcfugir. F T c^y o Q _ V E
V B I M A G N A S IN
E>!] fi refBtuifcripjtura; veteris vefligia fecurus. fie enim habent quattuor lib. manuferipti , Fit quoque ybi in magnas
aqua. vulgati autem feed corruptitntiri qubusira legitur. Fit quoque ybi
in magnas /cquk.Yenctos anti^.i PatifcnfpJ Si Yietinos exipio i in qui-^
bus EFL, Fit quoque ybi magnas in fp*<^ j^rr^ju^m le.<5lionera n o n d a m n o .

ajv a

VT

^i'

C V

I A . T E T V R A Q J V A E F L V C T V Q I . T . ' v A C l L i N* s] FECUTUS*

fum codiecs Parifienfcis. nam alij vulgatf partim-habent, Vt ia&etur, aquai

fluBu quoque terta yacilletvpazxsm.Kt iaBemut *q**fiuBu quoque terra vacillet.
manu feripti autem etiam nrer ( diflentiun S alij cum h i s , l) tumiljis/
vulgatiscongruunt.Memmianus porrp. n o Ijuod habet vacillons, etiatn*
cum Patifenfibus confentiUegchdum &rtafTd eft, f i
iaBettttaqftd\&fiu*
Bu quoque terra vacillet. 'v T ' V A S I N T E R R A , & & ] d docet fimil
h o c modo.Qaemadraodm(inquit) f aqua qua? efl in vafe,moueatur, m o uctur Se vas,ncque prius moucri defimt,qum aqua moueri defitafit.- i A c T A R I E R ] in codice Yaticano-fctiptumefl,v^/4wr.^ p R ' A E , T ; B R I A ^
v E N T v s] aliam ratioppm afft terra; m^tus.^E x T R V Q T. A , p o ik o R V M ] tau funt HUrfrata yarum$ruBapxrum. ' A D C A E L V M ] Se qut o quxque funt editiora-,& rrra remotiora edificia, tanto magis, tantoq
latius mouentur. M I N E N T J fie rpofui,um libri omnes, Se maaufcripti,
& vulgati habet partim micant, partim ww*0F,pattim manent partim h o c
ipCam minent, minent autem verbumefl firaplexpro cbmpofito pofitum,
imminent.atque itahabent codices'Vcntianno CII C C C C L X X X X V , i n prefsi. p R 6 D i T A ] fie habent omnes.Jibri tu raanufcr.t vulgati, quos
xjuidem viderim. quidam tamen in nonnullis feriptum dicunt cf/'wc;te:
ex qua putat quidam amicus meus legendum/wciw.ego nil mutandu cenfco.fic enim paullo poflloquitur. retum^fequaturprodita fumma. t T M E T V N T
M . N . c.]&hominesmetuuntvfquadeovtcredantexitiumaliq u o d , cladmque mundo imminci e Q V O D N I S ' I R S I . V E N T I
N O N
V I L A R . ] fi autem non refpirarcnt veriti nulla res terf am refr*
naret,autrcprimerct,nullquecam c u n t e m , & pereuhtem ab'ihteritu retinercpofr. R E P R E N D E R E E V N T E M ] fie habent aliquot libri manuferipti. emes autem facum EX eunte\ per z . z . autem feribebant librarij
illi feriptores pro m. R E T R o <J_V E R E C E L L I T ] id e&reclinau & ita
Feflus. E T R E c i P i T P R O L . S V A S S E I N . P O N p . s,] ordo efl.
E t prolapf fe in fuas fedeis pondre Jd efl per fum pondus rcipit. P E R
H I L v M ] perpaullum.
t

Efl bac eiufdem quoque magnicauf tremork,

Pentusybi>atqne animafubir vis mdxima qua&tm.
Autextrmfecus autipfa tellure coorta.. *
}

iVCAzKn a
Intocdf ciudHerydi tt
Verfbunddqueport'a
Exagitataforaserump
Viffindens
team,
ryia
nTyriaSidonequodt
In
Peloponnfo.
cjds
J)ipurbdtyrbttS&rjerrmotu\obortw\ ,s\Mltdcjueprtereacec
Snbfederefuis
partiez
nfi
tmpetm
ipfe
Et
venttpercrebraforamm
Di]^eytitur,ytborrr:(^inc
av
1

)
r
f
* y
f
fmifyA
penitus
Concutitinuitafcogen
Ancip'tti
trpidant
igit
J7VraeBaftpernetimfn_t
m
<r diffoluat natura
ffeudiftrafafumfdft
dq^fuis confufa vtit com
Proinde
Uceiquamuis
IncorrupUfore
atern^
m
.Attdmeninterdumpr
Subdttat
huneflimulu
f$e
pedibusraptim
tel
i^Funditus\&"fatmund
n baratbrumjrerumq
5Cf

.iTr .lYCRTi i

Qud

prorumpLtdmen

fera yu

nflrs

t\ .

cum

repen

M ] a l i a caufa terra-motus* A N I M A S S V BC
V I s]vis anime^id eft vis flatus,vt fapealis, A V T T P S A A ' T E L L V R E ]
ic legendum cft,vcl vt habent nonnulli alij lib. vetetes *b tellure : quibuk
^ n r a confentiunr cod.-Florentini, c d N c I N N A . T J effdt, vt fa?peais.
T N T Y R i A s i D o N'
V A H
ufinus lib:v8. TJriorum gvnt
todiu Vbamcibm fuit qui ttrr'Vtatainxa^ rehtfo patrpob^ffyrmm
fagn
-

E S T

HAEC

E I V S D E

firim
4

primo
mox mariproximum l
tate>SidoaappellauermtXli
DE

R . E R V M

N A T .

L I B.

V I .

i n p e 1 o P.] ^ g i s Achacis. hune terras motum fortaflTc fignificat Arift.

liki.meteor.cap.8.ibi >*y7o
A ^ / W , & c . n a m fatis eft mihi locum
indicafle. D I S T V R B A T V R B E I S ] fecutus fum codiecs manuferip t o s . neque ver eft quod quenquam moueat vltima fyllaba verbi dtflurbit. eft enim l o n g a , pro prarterito dtfturbauit pofita, vt fup, lib. 1 . Virtutem
inritt animi, pro irritauit. Mcndofi igitur funt omnes libri v u l g a t i , q u o rum alij habent Diflmbauit r,vt Florent, alij Diflurbktque vrbeis, vt V c n e t i
antiq.alij Difturbans vrbeisist V e n e t i recentiores, & Lugd. & Bafil. m V L T A ' C ^ V E P R A E T.Jlcgc Plin.lib.2.cap.8o. p E s s v m ] deorfum,& quaf
fubpedes.nnullitamc lib.habt/w/fow. D I S P E R T I T V R , V T H o R *
R o , R , & c . ] fie ferc Ariftot.lib.j3.;TSp.cf
>

firomeni
on uam%
o
jy ij fQuyuuy
'Qpv
-mv hv d

Tfjfium,

niyyii TICAJUA TMPTKAVJOI'XZIH

$ J
o*H9p.av,
r&{My
ffpvyfMv.i cftintelligcreenim oportet,quemadmodum in corpore noftro
tremorum, Se pulfuum caufa eft efficiens vis animae, feu flatus, qui intercipitur, ita Se in terra flatum fmile quiddam efficerc, & terramotus alios
effe veluri tremorcs, alios pulfibus confimileis. T E C T A
S V P E R N E
T
M. M E T V V N T
l e g e n d u m , & ita feriptum eft in c o dicc VaticanOj-Tethiano, Se M e m m i a n o . quibufeum congruunt codics
Florcntini, & Vcneti recentiores. alij autem, in quibus fuppofitum cft,ySe interna, mendofi funt, quippe corrupti ab iis, qui putarent in illis
y
aducrbiis vltimam fyllabam longam c(Te. quod falfum eft, v t fajpciam diximus. fubintcllige autem in timent metuunt homines. S Y B D I T A T H .
s T m . ] hune ftimulumtimorisfubter admouer. N E P I D I B V S R A P T
m , 6 C C ] fie lib.i.extr. Terrinefe pedibus raptimfubducat,&c.
P R o
ND E L I C E T
o^y A M v 1 s ] id eft quantumuis licet homines putent m u dum efTe immortalem, nunquamque interiturum:ipf tamen periculi magnitudo interdum cos timere cogitme terra fefc eorum pedibus fubftrahat
atque in barathrum praeceps cadat.
'
^

7 0 /

pernd

Nuncratio reddenda,augmen cur neficidt quor.

Principib maremiranturnon reddere maius
<Naturam,quofit tantus decurfus aquarum:
Omnia quo reniant ex omnifluminaparte.
Adde vagos tmbreis, tempejlatfque volant eis:
Omnia qua mandate terrasJfrarguntque, rigdntque:
Addefiuosfinteis:tamen ad marh omniafiummam
Guttai vix infiar erunt vnius ad augmen:
Quo minus efl mirum,mare non augefeere magnum.
Prterea magnamfdpartem detrabit ftu.

//

Quifpe
videmus
enim
v
Exfccarefuis
radiis
ard
At
pelage
m.ulta
O*
la
Proine
licet
quamuis
e
Humoris
paruam
delib
Largiterin
tantoJfatio
t
Tum
porro
venti
magna
Humoris
pojfunt
verren
Vna
nocle
vias
quoniam
Siccari
mollifjue
luti
ca
Prdtereadocui
multum
Humorem
mxgno
conc
Et
pafiim
toto
terraru
m
Cum
pluit
in
terris
&
ven
Poflremb
quoniam
raro
Eft
O*
coniunflafl
oras
Dbet
vt
in
mare
de
terr
In
terras
itidem
manare
Percolatur
enim
virus
r
Tviateries
bumoris
O*
Confluit:
inde
fuper
terr
Qud viaJeBafemtl liqui
mna
$
rtu
a.%yaiiJ
T)
yaumvu
\ng.U
dot
k-rhiTuy
xJ$y
Stth
lum^Ki^ctPTt
yt^yaMin
&&(joy
i& tore
tyi
TW
ii^y,
7B
CT
&<mtf
Jidjovfjpoii
ap k$aMi&
Ty
kd}w ksi..n
ktyKti
5<5"

L V C R E T I I

T.

C A R I

N V N C

CUR TT fluuiis IN m a r e dccurrenribus,RNARMAINS fit, q u z f t u m eft a b antiquis,tefte ARIFT. l i b . 2 .

R A T I O

tamen nihilo
c u i u s ha*C Verba funt.
<A&.OT/

R E O D . ]

HTV

70

(<#'

<v*FF

ID EFT Q u a e r e r e aut ID d e q u o a b a n t i q u i s d u b i t a t u m CFT, q u a m o b r c m TAN*

TA aqua* raultitudo n u f q u a m appareat ( i n n u m c r a b i l i b u s e n i m c i m m c n f i s

fluminibus q u o t i d i e i n m a r e i n f l u c n t i b u s , ID n i h i l oFITm a i u s ) h o c q u i d e m NON EFT a b fur DUMfiNONNULLI d u b i t e n t , NON EFT TAMENfiq u i s ATTCNDAT, RA^-

D E R E R V M N A T.
L I B . V I .
$07
tionefn viderc difficile.Nam eadem aqua? magnitudo in latitudinem c o n fertim erruf,n quati tempore arefcir: fed h o c drerr,quod pars quidem
totutn diempermanercpofsit, pars autem pucto tempotis euancicat, p r o inde ac fi quis aqua: cyathum in magnam meniam profuderit, ac dilatarir.
quod Se hc accidit. Afsiduc enim Se commenter Se confertim influentibus in mare fluminibus, femper id quod delabitur in locum v a f i u m , Se latum,cito,&obfcurc arefcir. ha&enus riftot. Idem ibidem refellit fentetiam Platonis in Phardone de T a t t a r o , que ille putat principium & f t e m
efle omnium aquarum. D E C V R S V S A c>v A R v M] tranflat, Se tamen
vfitat dictum eft. fie lib. i. Montibus exaltis ntdgnus decurfusdquuty&c. A r>
M A R I S o M K . s v M M.] id eft fi cum maris fumma omnia compartur.
A D A v G M E M ] ad augend mare, P R A E T E R E A M A G N A M S O L . ]
alia ratio quamobrem mare non augeatur tt fluuiis in id influribus. A T
P E L A G E M V L T A ] C u m & in aliquot lib. manufcriptis reperiffm ferip t u m lAtpeldgimulUySc viderem feripturam vuIgatam,/>f/*,ferrinon poflCjfic repofui,pra:fettim cum viderem codices Florent, fie haberc,fcirmqj
Marullum hanc lectioncm probauiftc./'f/^ autem, id eft maria,quarti cafus eft, -m^iy. quo vtitur fup. lib. 5. princip. Vropter ^dantaum littus^eUg*
quefeuera.vthux Se Catull. in Galliambo. Bjpidum ftlum tulift, tmcuenti^
feUgc, quanqu non pugn cum iis, qui apud Catull. lcction vulg. malinc
pelagi in patrio cafu. D E L I B E T]deguftet,&ita detrahar,& deminuat.quidam tamen legcnd etiam h o c o e o putant delibret: nnulli delimet. T v M
P O R R O ] alia ratio, V E R R E N T E S ] fiip.lib.c.?><*w' quidvalidiyenentes aqueu venti Deminuunt, uditjque retexens atberius fol. P R A E T E R E A
D o c v i ] alia ratio, P O S T R E M O
Q ^ V o N A M ] poftrema r a t i o , qua;
eft huiufmodi.quoniam ( inquit ) terra raro corpore eft, Se oras maris e x tremas omni ex parte cingir.quadmodum aqua terris in mare,ita mari
in terra manare dbet, P E R C O L A T V R E N I M ] hic vcifus & tres deinceps fecjuentcs iam fupr pofiti funt lib. f.

Nunc ratio qua* fit ,perfauceis montis y

Exsfirent igns interdum turbine tante, Expdiant, neque enim mdia de clade
Flamm tempeflas Siculm. domintap
Finitimis adfecQmertitgeniibus ora,
Fumida cum clifcmtittare omnia temp
Cmentespauida complebantpeclora
Quidmoliretur rerum natura nouarum.
Hifcetibi in rebus late'ft,a!tque videndu
Et long cunflcts in parteis difficiendum,
Vt reminifearisfummam rerum effeprofu
SSf 2

508

T.

I V C R E T I I

C A R I

Etvideoscdum fummi totiusvnum,

Qudmfitparuulapars, &* qudm multefima eonfiet:
Etftpars homo terrai quota totius vnus.
^ Quod benepropojitumfiplan contueare,
Ac videos.plan mlrari multa relinquas.
Num quis enim nofirum miraturjiquis in art us
Accepit calidofebrimferuore coortam,
Aut alium quemuis morbiper membra dolorem?
Obturgefcit enimfubitb pes^afripit acer
Spe dolor denteis,oculos inuadit in tpfos,
Exifiitjacer ignis,& vrit corporeferpens
Quancunqu e arripuitpartemjepitc^ per artus,
Nimirum,quiafunt multarum femina rerum,
Et fatis bote tellus nobis,edumque malifert
Vnde queat vis immenfi procrefeere morbi.
Sic igitur toti cdoferrdque putandumfi,
Ex infinitofatis omnia fuppeditare,
Vnde repenti queat tellus coneuffa moueri,
Prque mare,r* terras rapiduspercurrere turbo,
Ignis abundare Aetnusflamme f re cdum.
Id quoque enim fit,0* ardefeunt edefiia templa.
Ettempefiatespluuugrauiorecoortu
SuntyVbifor itafe tetuleruntfemina aquarum.
A At nimis efi ingens iricendij turbidus ardor.
; A^f^Scilicet
fuuius,qui non efi,maximus eifi,
' t 4 ujiar^QM
non antealiquemmaiorem vid'it,& ingens
Arbor,bomoque Videtur : &* omnia de gnre Dmni,
"Maxima qu<e vidit quifquejjd'c ingentiafingit:
Cum tamen omnia cum cdo,terrdque,marique,
Nil fint adfummamfummai totius omnem.
f

o^y A E s i T ] N u n c de /Etna Sicilia* m o n t e , Se de

eius ignibus difputare part. P E R F A V C E I S M O N T I S V T A E T N A I
&c.]Fauceis appellat,quas Gxxd*f*w&f nominant vt idem dicit pauUo
N V N C

R A T I O

DE
RERVM NAT, I I . V I .
jdp
poft ibi, lnfumma fum yertke item mteres^t ipfi Hominita^nos quoifauceisper*
bibemus,& w. K E C ^ V E N I M M E D I A D E C L . ] huius loci harc m i hi videtur cflc fententia. no enim ex aliqua cJade mdia, coorta n'anima per
Siculorum agros diuagata,gteis admiratione affecit,quo tempore omneis
exii parteis fcintillarc cmentes magnoperc crant follicit*, atque anxiar,
dubitantes quidnam rerum nouarum natura meditarerur: fed ex m o n t e
^Etna. A d hune locum pertinent illa M.Tulli j lib.a.dc nat.Deorum. Hos au
ttm tenebras cogitemus tantt quant* quondam eruptione ^fetnaorum ignium finitimas regioncs obfcurauijfedtcmtur vt per biduum nemo bominembomo agnofeeter.cum autem tertio die fol illuxifftjum vt reuixijfe viderentur. H J S C T I B I
I N R E B V s ] n u n c dempm incipit rationem horum ignium exquirere.
V T
R E M I N I S C A R I S ] lib. . Omne quod eft igitur nulla regione viarum Fi*
nitujlx nanque extremum debebat babere &c Se lib.2. Et que iaari magis omnia
materiai Corpora peruideas reminifcere totius imum Hil ejfe infumma, neque babere
ybicorporaprimaConfiftantyquoniajfiatitifinefine,modoqueefty&C. E T Q_V A M
M V L T E S I M A
C O N S T E T ] & qum fit pars multefima,id efl & qum
fit parua pars fi cum toto comparetur. multcfima pars efi; e a , cui multa:
debent e(Tepares,aut fimiles ad conftituendum t o t u n v . 7 n s M s > V a p p e l a n t Gracci. profert autem hune vetfum Nonius in v o c e multejima. E T
QJTOTA
P A R S
H O M O
S I T T E R R A I T T . v ] Cuminoranibus libris manu fcriptis feriptum reperiflem, panim Hec quota, partim Hc
*oM,partim Etquotafic rcpofui.riuius autem fcriptura;, qua; perfpicu vera,
& recta eft,ha:c fententia efl:Et vt videas quota,id efl,qum multcfima &:
parua fit pars totius terra: h o m o v n u s , & c . O B T V R G E S C I T ] fie habenc
omnes libri & vulgati,& manuferipti, quos quidem v i d e r i m . Sed A u a n cius Veronenfis legebat Obbrutefcit id e f t , obftupefcit.quo verbo vfus efl
lib.3. oin contraBis infe partibus obbrutefcat S A C E R I G N I S ] Virg.lib.3.
Gcotg.neclongo deinde moranti Tempore contaBos artus facer ignis edebat .facer
*gw(inquit C o r n . Celfus lib.$')malis vlceribus annumerari dbet, E T s A T 1 s
H A E c T E L L v s N O B I S , c A E L . ] fecutus fum codies Florent, nam
ecteti vulgati,cum quibus manuferipti congruunt, habent Etfatis bxc tellm ~
morbiyCal. / S V P P E D I T A R E ] fie habent quattuor lib.manufcripri, Se
vulgati V e n e t i antiq. quod p r o b o . e f l enim abfolut accipiendum. V T
T E M P E S T A T E S P i . j f i c lcgendu,non vt vx\\gb>Ettem[>efiatespl. G R A v I o R E c o o R T v s v N T ] id c i l maiores & grauiores funr,feu maiore. copia cadunt. T E T V L E R V N T ] fecutus fum cod.Parifienfeis, FlortinoSjBafilicnfeiSjVcnetos vtrofque,Lugdunenfeis maiores.nam minores
mendos habent, retulerunt. manuferipti autem etiam corrupte detulerunt..
iam tetulipro tuliantiquum,quo SeTerenr. vtitur Andria.Hampolfifcif*
fem nunquam bue tetultjfempedem. Se Plaut. Moftell. Quia feptem menfesfunt,
cum in bafee adeis pedemHemo intro tetulitfemtl vt emigrauimus. A T N I M I S .
EST
I N G E N S , & c ] occupatio efl obiec"lionis. I N C E N D I I ] alis in*
ceadi a\isincendij: quod tamenintclligendum eft pro/rifyllabo incendipo~
ftum. S C I L I C E T E T L V V I V S ] folutio obie&ionis fimili, hoc
oiodo.fcilicet Se fluuius,quinon eft m a x i m u s , ei videtur maximUs, id eft,
b

>

SS3

510
T.
L V C R E T I I
C A R I
~
d u s iudicio, & fententia eft maximus, qui aliqucra ant maiorem n o n v - ]
dit:'& item homo,&: atbor non m a x i m i , ei vidtur maxtmi,qui nullos a n re maiores vidir. E T I N G E N S , & C . ] & i n g e n s viderurarbor, h o m o q u e
ei,qui maiorem arborem,maiormquehominern n o n vidit. M A X I M A ]
id eft,quibus maiora nunquam ante vidit.

Nunc tamen ia modis quitus imitta repente '

Flammaforas vaftis Aetna fornacibus effet,
Expediam.primum totius fubcaua montis
Eft natura,fefilicumftffulta cauernis^
Omnibuseftporrbinft>eluncisventus,&* ar. ' '
Ventus emmfit,vbi eft agttando percitus ar.
Hic vbipercaluit,calefecitque omnia circum
S axa furens qud contingit,terrdmque:&* ab oUis
Excufitcalidumflammisvelocibus ignem:
ToUitfiydc retlis itafaucibus eiieit al,
Funditc^ ardorem longjongquefautam
J)ijfert,& craffa voluit caliginefumum,
<
Extruditq^fimulmirandopondrefixa:
Ne dubites,quin bc animai turbidafitvis.
Prterea magna ex parti mare montis ad lus
i\adicesfiangitfluclus afiumque refbrbet.
Ex hoc vfque marifcluncmontis ad altos
Perueniuntftbterfauceis. bkc irefatendumft^
Et penetrare mare,&penitus fe cogier arclo,
Atque effareforasiideoque exfolierefammas:
Saxdquefubieb~lare,& aren* tollere nimbos.
Infummofunt vertice item crateres,vt ipfi
Nominitant,nosquasfauceisperbibemus,&oral
Sunt aliquot quoque res,quaru vnam dicere eaufam
Nonfatis eft^verumplureis,vnde vna tamenfit.
tr*
Corpus vt exanimumfiqudproculipfe iacre
*
onfikias bomimsifit vt omneis dicere caufas
Conufniatletipdicaturvtilliusvna.
:
1

/f

D E

R U V M .

N A T .

I I I ,

V I ,

5II

Nam neque eumferro, necfrtgore vincerepops

Jnteriiffemequek morbo,nequeforte veneno:
Verm ejfe ex gnre hoc aliquid quod contio dicdt,
Scimus: item in multis boc rebus dicere babemus.
y

] Redit ad inftituta difputationem de J t n e o rum ignium tatione : de quibus fie Virgil. ^neid. $.fedhorrifias iuxt tenat
*&etna ruinis: Interdumque atrum prorumptt odxthera nubem Turbine fumantem
piceo &candenteftuilla^ttollitque
globosflammarum, &fideralambtt : Interdit
fcopulos auulfaque vifcera montis Erigit eruBans, liquefaBdquefaxa fub auras Cu
gemitu glomerat. de iifdem fie Ariftat. lib. de mundo.
Si ^ Totke
vSctiTHjrt& iy
}
*\m io'gj6TW, OTMa/Si
) A/o\nnu.au Sii fixer
^nt/uay SAIW , , fwSfut
id eft, Ctinetautem terra Se multosin f vt aquaeJta & flatus,& ignis f o n
teis.Hotum porro alij quidem fub terra nt o c c u k i , & obfcuri,alij autem
refpirationes & quafi reflationes habt,vt Lipata,5f JEtnaj Se loca in ALoJiinfulis.quificpenumero &fluuiorum m o d o fluunr,&flammas,ac mafias
candenteis prouomunt. de iifdem idem lib.
P R I N C I P I O T o T 1 v s] fie fer T r o g u s hb. 4 , vt eft apud Seruium in tertium
iEneid. Sicdia terra eftcauernaf &fifiulofa:quo fit vt ventorumJlatibus pateat\
vnde ignis concipitur.intrinfcus Julpbur babet & bitumenn qua vbiventus per
Jpiramenta cauernarum incubuit, diu luBatus ignemeoncipit -Sic ^ietnx durai in*
eendium.motus ergo ventorum caufa incendij efi, v E N T v s E N I M . F I T V B I
E S T A G I T A N D O ] Itaque quidam dicunt ventum nihil aliud ei,qunv
agiratm a'ra. T E R R A ' M c^y E ] Se vbi terram calefecit.qu eam tangir.
D 1 F F E R T ] in diuerfas parteisd-err. A N I M A I ]
flatus,fpiritus,
TTVCAJ.UA^
P R A E T E R E A MAGNA]aliaratiohorumignium. P A R T I ] p a r t e , v t
fxpealis. H A C ] pet hasfpeluncas ftend eft mare penerrare. E T P E N I T. S E C O G . ARCTo]&marepenitu 5inanguftiimcogiferpfo'Coatetato. fed non difsimulabo in aliquot lib.manu feripr. ita fcriptum efle,
Et penetrare mari penitus res cogit ^ W o . q u i b u i c u m confentiunt cod.Parifienf e s , & Veneti antiq. S V B I E C T A R E ] furfum iactare. s v N T A L I QJV o T QJV o Q_V E] ne quis miretur me multas horum ignium rationes
arerre,quafi dubium atque incettum,funt aliquot etiam rcs,quarum vnam
caufam afferre non eft fatis,fed plures aflrda: funr, ex quibus tamen v n i ca caulfit.idqueoftendit fimili. D c A T V R V T I L L I V S . v N A ] i d
eft vt caufa illius leci,quo h o m o ille interiir,quac vna eft,dici pofsit. d o d u s
quidam legendum putat, dicaturvt ilhtt vera. V E R V " M E S S E E X G N R E H O C A L I Q _ V 1 D Q ^ . c C R E . ] (cutus fum cod. aliquot v u l g .
N a m quattuor manufcr.cum quibus confentiunt vulg.Veneti a n t i q . & Parifenfes h a b e n t . Verm aliquid gnre ejfe ex hoc, quod concio dicat. M e m mianus autem manufeript. fie. Vtrum gnre aliquidejfeexhoc contioito. qua:
N V N C

T A M E N

IL L A

E^Tn^iya
i $itojjTxg.'bdp
iniuu*Toe
>()
avtanoks'i^tGifydivayvvYo&fiCaiy
t

7nhX>Ki(

Snu/Mi

7w)t rm
Atmcr,7*

dtaffi7rlv

511

T.

L V C R E T I I

C A R I

feriptura quid fibi v e l i e n o n v i d e o , O m n i n o in h o c l o c o mendum fubefle

fufpicor. c o N T i o ] turba,qua? circum ftat,& qua: ad audiendu conunit.

*Nilus in dftaticrefciticampifque redundat

Vnicus in terris Aegypti totius amnis:
s rigat Aegyptum mdium perfepe calorem:
Aut quiafunt aflate Aquilones oflia contra
Anni tempore eo,quo Etefiaflabraferuntur.
Et contrafluuiumfiantes remorantur, &* vndas
Cogentesfur fus rpient,coguntque manere.
^Ram dubio proculbcaauerfiflabraferuntur
Flumine,qu gelidis kflellisaxis aguntur.
le exafliferaparti venit amnis ab Auflro
Inter nigra virm,percot~ldquepecla calore,
Exoriens penitus mdia abregione diei.
Efl quoque,vti pofiit magnus congeflus arenam
Fluclibus aduerfis oppilare oflia contra,
Cum marepermotum venus ruit intus arenam.
Quo fit vtipatio liber minus exitus amni,
Etprocliuus item fit minus impetus vndis.
Fit quoque,vti pluuifor/an magis ad caput eius
Tempore eofiant,quoEtefiafiabra Aquilonum
^Nubila coniiciunt in eas tune omnia parteis,
Scilicet ad mdium regonem eiecla diei
Cum onueneruntjbi ad altos denique montis
Contrufe nubes coguntur,vijjpremuntur.
Forfit et Aetbiopumpenitus de montibus ltis
Crefcat,vbi in campos albas defendere ningueis
Tabifcisfubigit radiisfol omnia luflrans. ^
AESTATI.]NunccurNilusina:fl:atecrefcahquaderc
fepe quatftum eft ab antiquis: & Herodotustreis antiquorum opiniones
referr,eafque refellir;quarum prima eft c a , qua? inEtefas caufam onfert:
fecunda,quaein Oceanum:rertia,quacin niueis liquefacTus : quartam afFerr
fuam,qua folem vult effe caufam efficientemhuius ineremci, nempe quia
fol
N I L V S

I N

DE

R E R . V M

N A T .

I B.

V I .

fofbruma: tempore in Libyaj partibus curfum fuum conficiens, multum,

a d f e h u m o r e m N i l o atttahat satqueiccirco Nilus hoc tempore prter
ruturara fuam minor fiatrarftate autem aduentantc,atque appropinquant
fol difeedens ad Septentrioncs,Grci fluuios ficct & minuat.idcirco N i lum videri arftatc crefcere,cum rcucra hoc non fit, fed potius hicme crefcat.fed hanc fententiam reprehendit Diod.Siculus lib.i.qucm legito fi
- plurahac d e r e cognofeere cupis:& Hcrod.Euterpe:& Plin.lib^.cap.^.&T
Melam l i b . i . c a p . 9 . & S o l i n c a p . 4 f . i N A E s T A T i] in asfiate. i s R iG A T A E G Y PT.]fic V i t g . G e o r . 4 . E t
viridemjtegyptnigrafecundatarena.
& M.Tull.lib.z.de nat.Deot.^egyptum Kdus irrigat,& cum ma aflate obru*
tamjppletamque tenueritjum recedit mollitfque & tblimatos agros ad ferendum
rehnquit. A V T o j r I A S V N T A E S T . A Q ^ J h a n e rationem aiunt fuiffe Thalctis,idque teftatur & Diodorus Siculus lib.i.his v c r b i s , 0 * M r
otuf
7?7. entpav vo^ua^fjSf/of DOT W ETHOIOS dMTlmkvms mt ctt^oXeui <rS Tm-nt^
m
xoKvitHt Stthiiosw s&x"<% wpftf/ttttj&c.id eft, Thaes vnus feptem fapientibus ait Etefias Nili oftiis reflanteis prohibere ne in mare profundatur.
Etefia; autem iidem funt, atque Aquilones . fiant enim feptentrionibus:
hocintereftq> Aquilones qualibet anni parte potius, qum xftate, coinceras anni tempotibus fpiranf.Erefiae autem fola asftate, nempe fub folftitium fpirant.ltaque Etefia: dicti funt im 7?repiqua: voxannum fignificat,
quia cetto anni tpore flat.de quibus fie Arift.lib.z.d reb.fuperis.Ox Si lw
oau mim (M* ^rfomt mot OOTTDAW, & C . id eft, Etefia: autem fiant poft folftitium , & canisorium. c i y o E T E S I A F U I R A
F E R V N T V R J
hanceflTe puto v e r a m , & r c & a m fcripturam,non quodreperiatur in lib.ma,
nufcjiptis expre(,fed quod propius abfir ab antiqua. fie enim omnes fere
libri veteres habent, quo etejia flareferunturiMemminnas autem:yo etejia efi.
flareferunturicum quo confentiut aliquot vulgati: in his Parifienfes, & V e netiantiquiores. O J A E G E L I D I S A s T . ] qua; flabra fiant feptentrionibus. P E R C O . C T A ' Q J E S A E C L A c A L o R E] fie legi dbet, 8c
ita legitur infr non longe ab cxtrcm,ibi Vfqut adnigra virum perco&4qtte
fada calore.&ddc quod Vaticanus codex habetcalore, n o n , v t vulgati colore.
fignificat autem <thiopa.s. E S T Q_V O o^y E V T I M A G N V S] hanc rationem commmort Pomponius Mla, O P P I L A R E ] obftare tanqu
multa;pilacleucolumna; confertim oppofitar. verbum eftabfolutpofit
hoc loco. fed M . Tullius vfus eft participio patiente fecunda Philipp. n*
gotimque tranfegijfes\nifi illeJe fub fealas tabernx UbrarU coniecijfet, btfque oppilatisimpetum tuum cempreftffet. R V I T ] ruit'pofirum efti?*-!*?, vtapud
Virgil.Georg.r. cumulfque mit mal}pinguis arenar. & i. JEnci.fyumasfalis
are ruebant. c Lucrer.fup.lib.i. Quamlibet in fartem trudunt res ant runtque
Impetibuiaebris^ E T P R o c L i v v s ] f i c habent trs libri mariufer, F I T
Q _ V o cty E V T I P't/J'aliaratio,quam commmort Plin.lib. 5.cap.9.
Caufa buius inaemen varias prodidertfed tnaximk probabiUis, Etefiarum eq tempore ex aduerfoflantium repercujfum\ vitro in ora atjo nta,ri'.aut imbreis jietbiopia>
ajliuosyiifdem Etefiis nubila ilb ferentibus e reliqmorbe. A* D * A P V T E I V S]
etiam de capite,& origine N i l i valdedubitarunt vetcres.extatapud H e r o *
TTt
;

514
T.
I V C R E T M
C A H !
doturo in Euterpe hac de rc longifsima difputatio^&.kem apud D i o d . Si
culumlib.i.quos cum legeris.nihil'ocertiorade N i l i fontibuscognoueris,
Q u i n & Plirtius eadem de re feribens fib-. 5. cap, 9. nos a?qu fer incerros
dimittk.fic autem ilIe.N7s(inquk).*afm ortus fontibus, itper dejertaj? ar-.
denlid'.& immenfo longitudinis ffatio ambulant/arnaque tantm qu-fttusfine beU
lisrfutc cereus omneis terrt inuenere,originem(vt Jubarexpotuit exquirer)in,mtteinferioris MauritaniAnoprocul Oteano babet lacu protinus Jiagnante quam vocat
"RdiemSic fer & Solinus.Tum porro pota: fer omnes Nilj origrnem fa >
ciunr ignoram,vt Horat.od.14.lib. q.Tefontium quicehtoriginel Wlus. &c
TibuILlib.i. Hilepattr^quanampojfum te dteere cauf *Aut quibus in terris ecculuijfe caput?& Lucanus lib.io. ArcanumnMura caput noprodidit vlli: Heclicuit
populis paruu teliile vidcreuAmouitque jinusyeir gentis maluit ortus Mirari qum
nojfe tuos. F O R S I T E T A E T H I O P V M ] cum in duobus cod.manufcri
ptis feriptum reperiflem,Forfit at ^Ethiopum,Forfit &,repofui forfitmit
idem valet,quodforfan,& forfiran. quo vfus efl; Horat.fat.6".Jib.i.& Virg,
iEncid.n.Poftrema autem ratio eft,quamobr Nilus arflate.crcfcac< C R E '
s c A T ] ficlib.Vaticanus,& vulgati Florcntini:atquc ita legendu^efl: enim
hxc fententia.Forfitan etiam Nilus crcfcerepofsit de montibus vEthiopu.
Fuit autem h x c opinio Anaxagoraj& Euripidis, QUE eius djfcipulum fuifie*fcrunt:quam hoc v n o argumentorcfellit Diodorus Siculus, qud fieri
non poteft propter immodcratoscaores, vt iniEthiopiank.cs exiftant,
D E S C E N D E . R S
NINGVEIS]ninguis,is,antiquum,pronix,niuis.defeendercaurem legendum efle,n decedere,resipfa loquitur. . J V B I G I T ]
cogir,vr Vit2,.\ib.S.JEnci.Caliigdtque,audtque dolos fubigitquefateri. & L u cill.Kb.JIO. funeiugo iungas meautem &fuccederearatro lumt, Crglebaifubi*
gas profeindereferrot
y

Nunc age,auerna tibi qua fnt loca cunquejacufque,

Expdiant^ quali natura prdita confient.
Principi^quod auerna vocantur,nomen id abre.
mpofitumfi,quia funt auibus contraria cunHis,
' '.
Eregtoneea quod loca cumaduenere volantes,
2{emigtj oblu pennarum yela remittunt,
PrAcipitfque cadunt molli ceruice profupe
ln terram,fifor te itafrt natura locorum:
Aut in aquam,fi
lacusfubfiratus auemo*fii
Qualis apud Cumas locus eft,montemque Vefeuuyi:
Oppleti calids vbi fumantfontibus auclus*., *
Eft Atbenis. in moenibus,aras in ipfo
ertke,VaUadis adtemplum Tritanidos alm*,.

forte

DE

E R V M

N A T .

I I B. V I .

515

Qu nunquampermis appeunt orpora raucd

Comices non cumfumant altaria donis:
Vfqueadebfugitant non iras Palladts acreis
Peruigiltj caufajGraim vt cenerepott*,
Sed natura loci hoc opus efficit ipfafuaui.
In Syria quoquefertur item locus ejfe videri,
Quadrupdes quoquequofmulac vefiigia primum
Intulerintygrauiter ris cogat concidere ipfi,
Manihusvtfifint diuismaclata repenti.
Omnia qunaturali rationegeruntur,
Et quihuscaufisfiant,appkretorigo:
anuanehis Ouipotiusregtonihus ejfe
Credatur pofla:hinc animas Acheruntis in oras
Ducerefor Deos maneis infime reamur,
Narihus alipedes vt ceruifepputantur
Vucerede atehrisferpentiafcla ferarum.
Quodproculd vera qudmfit ratione repulfum]
Percipe. nanque ipfa de re nunc dicere conor.
y

'

N V N C

G E

AVERNA^Nuncdeauernisdiflcrcreincipir.dJdaaH-

aopy,id

tcm funt auerna,quafi

eft fine auibus,quia(vt ipfe Lucretius ftatim
dicet) funt auibuscontraria cunctis.de Auerna palude interiecta inter M i fenum & Dica?archiam,id eftPutcolos,lege Diod.Siculum lib. 4 . N a hoc
Joco Lucrerius dgnre ipfoauernorum, n o n d e v n o aucrno loquitur.
qaandam auernam paludem deferibir
long ab infulisElectridibus,fluui6quc Eridano:cuius paluds
fintca
lidat:odor ab ea exhaler grauis, Se teter : ex ea nullum animal bibat : fupra
eam nuila auis volet: quod fi forte volare conata fit,continuo in eam dcidt, Se intereat. Idem aliam non multis
vcrfbus auernam palud C u m vicinam commmort his verbis.wJ

Ariftor.Iib.^3*yAta<r.*>^i<?*.

aqu

non

port:

ljHwpdjjj t
?!7v)a<>evo$jie.ofvof
Sz

pellatur,&c. P R I N C I P I O , Q J O D A V E R N A ] proferrhunc verfum

Nonius,fedmendos. Q J U S V N T A V I B V S c.]Virg.hb.6". Speluca alra
mmanis hiatu,Scrupea, tuta lacu n i g r o , ncmormque
tenebrsQuam fuperhaud vllar poterant impun volantes T e n d c r e i t e r
p e n n k : ralis fefe halitus atris Faucibus effundens fupera ad conuexa ferebat: Vnde locum Graij dixerunt nomine auernum. E ' R E G O N E E A
DJordoeft.qudcumregionp ad ea loca venre, Sec. legendum
TTt

fuir,vaftoqj

o^y

2.

]\6

T.

I V C R E T I L

C A H I

autem fortafTe cfl: aduenre:vel f b i p t e l l i g e ^ . f y i r g . l i b , f . v E a e H t>$*tnerelooiy-vkinuncingentiacernesTdctnia. R E M G I I O B I I T A P E & N A R V M] fie Virg.lib.6'.^neid.tt&* Vbbefacrauit Rjmigium laril * F R T E I T A j E RT]funtcnira^quadanl auemafneaqua." s I # O & T I
L A
c v s s v B s T R . ] fi forte lacus cfl auernis fubiectus. xi^y A L i s A P V D
f

C V M A S

L O C V S

E S T , M O N T E ' M Q_V

E V E S E V V M,] Cum

hC
l

Vet-

fus in cod.Vaticano ita Icgatur, ls locus eftap,, & F/fui per montis: in Tethia* n o autem Se Farn. ls locm eft Cumas aput^ Vifniper montts : in Memmiano
porr.f* locus eft umat apudl'cris upejf montisn yulgatis
partim ls lacus Cum as eft apud eius fub pede motis partim ls lcus eft Cumas apud'Etrufcos per
monfeis: partim Etmfcos & monteis partim etriji per montts : pcrfpicuum fie
autcm Lucretium inftituife difputationem non de vno certo auerno, fed
de omnibus,& de gnre ipfo aucrnorum:in hac fententia f u m , qua de*
duci non poffum, neque hune verfum, neque eum,qui deinceps fequitur,
effe Lucretianos,fed ab aliquo inepto inculcatos,& fortafTe ex aliqua anno
tatiuncula ad oram libris aferipta n a t o s . Q m d enim ineptius ', atque adeo
abfurdius,qum pofteaquam d e t o t o generc Auernorum
xi,hos verfus fubiungcrc, 1s locus eft Cumas^ <&c. quibus oftendat fe de v n o
auerno locutdmefle? vel igitur non funt Lucretiani, (quod verius
puto)vel principium verfus ita efl; cmendandum, quemadmodum excudendum curaui: vtintelligamus Lucretium auernorum gnre explicato, fngularisauerni,eifque notiexemplum proponere voluifle.HnnCauernum
autem non long abefleVefeuOifenVefuuio m o n t e , & C u m i s confit,
fi quis tamen malct lcgi montmque "Mifenum^noh pugnabo. A V C T V s] id
cfl featurigines, Se quafi incremraaquarum. E S T E T A T H E N A E I S ]
eft etiam in mnibus Athenienfibus,id eft Athenis, in ipfo arcis verrice^
lcus,ad quemnunquam comices aduolant, N Q N - C V M F V M . A L T . ]
ne tune quidem cum verifimile erat eas
aduolaturas. T R I T O - *
N I D o s] Pallas T r i t o n i a , & T r i t o n i s , & Tritogenia dicitur,quod ad amn
T r i t o n e m nata fit.Vitgil.l'tb.z. ftutfopetant Ttttonidosarcem. Alix tam h o rum cognominum rationes afferuntur. v s Q _ V E A D E O F V G I T A N T
N O N
i R . p . A c R . ] id
non quod fugiant graucis Palladis iras, fedq>
talis fitllius loci natura. C o r o n i s , q u x poftea in auem cotnicem verf eft,
cum Erichthonium in cifta inclufum,ciftam aperientibus Pandrofo, H e r fe, AgIauro,vidiflt : rem ad Palladem ddtulit Propterea comitatu Palladis eiecla efl.auis pofte Neptunofacta, ne tum qud iras Palladis oblta,tcmplum eius fugere,quafi irata?
fingitur.Ouid.Metamorph.,^^
Z>f<#
refero-.pro quo mibigratia talis Ejdditur yt dicartutela pulja Mineru^&c. F E R V I G I L I I
c A v s A ]filegamus Peruigili cura, id cfl fummo ftudio, accurat, afsidua' cura : coniungemus cum verbo vitant $ vt fit vitantperuigdi
cura.Sin vt in plerifque libris legitur,Pemigilij caufa: huius feriptura; rationem non erit facile ex|>licare,ni fi quis dicat iratam Coronidi fuifle Miner*
uamperuigilij caufa, id eft quia peruigUauerir, Vt Erichthonium in cifta
inclufum videret. S E D , N A T . t o c i H ' o c o p v s] fecutus fum codices Parifienfcis.nam alij habent, Sednatdoci opus effcit.qux lectio fi cui ma-

aue
tm

difputauitjVtJiefe
l

maxm
ie

eft

DE

RER.VM

N A T . - l B. V I .

jjy

gis probetur,in voce loci,i,yocalis ant vocaIen\ npn elidtur,& producetur. fie apud Horat. epod. od. i l . Feruidtoremero arcana promorat loco. v A
V ] fie legi dbet, non vt vulgoflapie ; quol natura eft ex deprauata ferfWViJabt.
LOCWiS E S S E V I B B R I , , qrj- pR>. Q J O Q J i Q J ' O ]
Sic habent omnes libri 8c manuferipti, J& v u l g a , quos quidem viderim,
prter Florcntinosrin quibus ita impreftum cft.Jocm efe,yolantes,&c. quarum le&ionum neutra mihi admodum placer,nifi dicamps hanc reeeptam,
quam fecutus fum,fic explicart porfc,In Syrja etiam fertur e(e Jous,& v i deri,quo etiam quadrupeds fimulaCj&c. velficrin Syria fertur cf, id e $ ,
iicere.viderc, feu videri, & c . E g o fie putabra hune l o t u m emeridandunf,
la Syria q.f. i. locm efe,volucres Et quo quadrupdesfmulau^p, Per huncXor
cum autem,Plutonium fignificari p u t o , quod eft in Hierapoli non procul
Laodicea:de quo fie Strabo l i b . 1 3 . 7* X \ 7 & W VT- pfvi u4Kf2 T5V <^>my

id eft,Plutonium autm fub exigud mobtis* imminentjs fuperdlid os eft

ea amplitudine, vt hominem capere pofsittarttm ,altitudine vero i m m .
fa &c.animanti autem eo ingreftbmors p n e f e n s pararaeft . T a u r i c n i n i
introductijConcdunr, & extrahunrur m o r t u i . n o s autem paflerculos i m mifimus,& ftatim ceciderranimaprofufa.ha;cnusSrrabo.ftetiam Panium antrum in radice montis Libani: qudd gruem, & mortiferum fpiritum exhalt. C O N C I D E R E I P S A ] mutt genus.fubintellgendu enim
eft animalia, aut aliquid fimile. M N i B V s ^ v T n ^ s i K r D I V I S ]
proinde ac fi fint Diis Manibus repente immolata. : 1 A N V A N E . H r S
O R C I P O T I V S
R . ] i d e f t , h o c d i c o n e m p e h a * c o m n i a n a t u r a l i ratione
geri,&cau(mapparcre,quamobrcm fiant, ne forte potius O r c i ianua credatur his regionibus efle pofita : vt vulg ereditur. C R E D A T V R P O - /
S T A ] fcreftitui.neq-, vero diibium eft quinitafitlcgedum./'o/? <aut6id eft
pofita, fita. H I N c ]ex ha Orci ianua. D V E R E ] rrahere, 1 N F E R N E ]
fie legcndum,non inferna.infern autem id eft ex nferis,feu ex locis infernis. N A R i B v s ' A L I P E D E S ] quemadmodum cerui alipedes, h o c eft,.
quibus pedes aar.um funt loco, Se pedum celeritate pratftantes,naribus ferpenteis latebris ducere exiftimantur. Q u o d hc ceruis tribuit Lucretius, '
hoc idem elephantis attributum ette proditum eft, tefte Plinio Iib.n.cap.
yElephantorumammaferpenteisextrabit ceruorumitemvnr.
.
/
*
y

<

Principe hocdico^quoddixifkpe quoque ant

In terra cuiufque modi rerum ejfe figuras:

Multafiomini qujunt vtalia;multdque morbos
'
lncuterej&* mortem qu poffunt accelerare:
Et magis ejfe aliis alias animantibus aptas ^
%es advita'i utionem ofiendknus an>
f^?///i^^U^ey
TTt

'

51S

T.

L V C R E T I I

C A R I

Propferdifiimilemnaturam difimileifque
Texture interfefe^rimafquefiguras.
Multa meant inimica per aureis multa fer iffas
lnfinuant nareh infefia atque affera taBu.
Nec funt multaparum taclu vitanda neque autem
Affieftufugtendafaforquetriflia qua fint, '
Deinde yiaere licetqudm multa:fint bominirts
Acriter infefto fnfu jfurcque grau/que.
Arboribus primum certisgrauis vmbra tribut'jl
Vfqueae capitsfaciant ytfefe dolores^
Siquis easfubteriacuit proftratus in berbis.
Eft etiam m magnis Heliconls montibus arbos
Ftorisvdore bominem tetro confueta neuve.
'Scilicet bdc ideo terris ex omniafrgunt
Multa modis multis mult arumfemina rerum
Quodpermiftagerit tellusdtferetdque tradit.
^NoMurnmquerecensexnBumlumenvbiatreis
Nidore ojfendit nareisjonfi fit ibidem:
Concidere vt pronos qui morbus mitterefiteuit:
Cdftoreoque graui mulierfopita recumbit:
Et manibm nitidum teneris opus effluk ej
Tempore eofi odorataft quo menftrufiluit,
Multdque prterea languentia membraper artus
Soluunt-.atque animam labefaclantfedibus intus,
Deniqueficalidis eliam cunBere lauacris
Plenior & fuerisfdio inferuentis aqua'i
Qukm facile in mediofit vti desfiepe ruinas* ^
Carbonumquegrauis vis,atque odor infmuatur
Quam facile in cerebrUmjiifi aquamprcepimus ant
At cum membra bom'mispercepit feruidafebrisi
Tum fit odor vinifilage maclabilis inftar.
Nonne vides etiam terra quoquefulfurin ipfa
Girnier? & tetro concrefiere odore bitument
y

DE

R E R V M

N A T . M B .

V i t

"

$19

- Denique\vbi argenti venas, durt'quefequuntur

Terrapenitus fautantes abditaferr&
Qudleis-exfiretfcaptefula fubter odores?
Qutdve maltfitvt exbaient durdtd metalla?
Qus hominum redduntfacis} qualeifque colores?
Nonne vides^audifve per irein tempore paruo
Quamfeleant?O* qum vita'icopia dfit
Quos opra in talicobibet vis magna: necejfe'fi
Hos igitur tellus omneis exfluet aftus:
Exfpirtqueforas in aperta,promtaque cdi.
r

q_v od j>ixi s ab p e] fup. lib. 2. ibi Nc ge iam deinceps cun&arum

exordia rerum Qt*alia fmt, &cet, m v 1 x a h
\o mini] ordo eft.multa elfe,
qua? homini fint vitalia:3c multa,qu pofsiot morbos incutere,& mortem
accelcrare. ote nd i m v s a n x e'] Iib.4. ibi Kmc aliis alius cur
cibus,vt videamut,arc. & l i b ^ . i b i , ^ ^ funt eadetn iucunda per artus.Qu.ippe vi
dere licet pinguefeerefape cicuta, &c. deInde videre LicET]hunc
verfum cura e o , qui deinceps fequitur profert Nonius in nomincjfurcus,
acrixer infesxo sensv] legoacriterinfefiafenfu,tametfiNo-*
nius lgat infejlentfenfum. a r b o r.i b v s primv'm certis grafit

vis] vt iuglandibustde quibus (le Plin.lib. 17. cap. 12. Iam quadam vmbrarum proprietasJugtaadiumgrduis & noxia,etiam capiti bumanogmnibfqueiuxttL
JtiSy&c.Sciuniperis..VirgiUGlo.uniperigrauisvmbra^
in m a g n 1 s } qua* ft hxc arbor,S$ quo nomine appelletur,non legi,aut
fiquando legi , non memini.
x ] pro ex terris
ordo eft, quod tellus gerit multa muL
tarum rerum femina multis modis permifta, & eadifereta tradir. Itaque pu
taui aliquando hos verfus prpofter Iocatos,& couerfo ordine lgendes,
h o c modo,jQwoi/permiflagerit,&c.Multa midts,&c,
oc
v
o_y
re c e n s , & c ] odorlucerpa*modVextinc"fca conibpit, atque adeo fpiritum intercludjt: denique (vt feribir Plin.lib.7.cap.,7./>/tf <pf abortus caufa
ejl.
huius verfus ita varia & multiplex feriptura ejft,
ita abfurda atque adeo obfcura fententia, vt verifimile fit n efle Lucretia
nurn. proponarnigiturlec'toriferiptura* yarietatem : h o e p r i m u m : deinde
quid de hoc loco fentiam,dicam. Sic igitur habent quidam libri manufc.in
Jhis Tethianus; oncidere &'fumas qui morbo mitterefueuit: Vaticanus fie; oncidere <r primas qui monjlro mittere fueuit : Memmianus fie : oncidere vt prnas
quimorbos mittereJueuit:oxxt\quo confentiunt quidam vulgari&ugdjunenics
& Florentini fie: oncidere vt pronos, qui morbus mitterefueuit ;Parihnfes fie:
oncidere & primas quimorbos mittere fueuit: Al'mi antiqu. (ic:Cencidere &prims quimorbo_mitterefueuit, Iouian.Pontanus fie legbat '.oncidere vt primas
y

est etiam

terris e
mvlta modis mveti s,&c.]

n T r n vm
'
e

concidErevt]

510
T.
L V C R E T I
C A R I
qui morbo mitterefueuik^ pram codicis Memmiani, fie emendaruni e f t / W 3 ,
cidere vt fpumas quimorbos mitterefueuit. quidam amicus meus \:onfopitJ}U
nui* qui morbos mittere fueuit. fpinus autem lapidis genus eft apud T h e o p h r ,
Vides le&or nihil efTe certi, in quonfiftere queas, N u n c q u i d fentiam de
hocloco.expettas'vt dicam.delendum.namneque Lucretianum effearbitror,Scaufim affrmarexaliquaannotatiunculaafcriptanatu. Sed fi quairas quam potifsimumharum feripturanim p r o b e m : nulla mihi probatiir.
eft tamen aliqua fpecies in hac, Concidere, vt ,Jumas qui morbo mittere fueuit.
quanquam agerefpum^as dicimus,non mittete. C A S T O R E O Q V E G R A v I] graue appeliat cafloreum propter pdorem graucrm nam grauida: m u lieres caftorci odore partum abiiciunt. Virgil.I. G e p r g . virofa caforea dicit
ab eo quod ell virus, ditum aut caftoreum caftore, qui Latino nomine
fiberappellatur.quem
vulgo aiunt f e i e n t e m q u a m o b r e m e x p e t a t u r , a b feifsis fibi tefticulis,erTugete manibus infe&antiumiquam opinion feeutus etia dettes Redimuntfe (inqw)ea parte corporis,propter quam maxime expetuntur. Sed negat bocfextius mdian* diligentifimus ( v t trahit Plin.lib.^ 2 . cap.
3 .quia parut fint tefticuli &fubjri&i^&jj>ina adbawentes, nec adimifine vita animalispofint. E T M A N I B . N I T I D . & C . ] opus muliebre,vt t e l a , & fimilia ad lanificium pertinentia. nitidum autem puto intelligcndum, quod
H o m e r u s dicit l^y,aut <pwtv. E F F L V I T E U ] excidit ci de manibus.
s i o D o R A T A E s T ] fi o dua* fyllaba* breues :qua? cum longa antcdente dactylumfcfficiunt. o ^ y o M N S T R V s o L v I T } vel e x h o c
l o c o refelluntur i i , qui in fuperiore verfu legi volunt, Caftorequgrauis 8i
petgrauem, grauidam fignificari volunt. N a m mulieres grauida: menftrua
nonfoluunt. M V I T A ' Q J E P R A E T E R . ] id e f l , & multa? res praterea
foluuntmembra,&c. D E N I Q J E S I I N C A t . E T . C V N C T E R E
I A v A c R i s] cum in libris manuferiptis feriptum reperiffem partimewBarehuariSypittim contere lauarif'.in Vcnetis pra?tere & Parifienf cum te re*
leuars,go Murero approbatorc,tque adeo au&ore iam ante cum R o m
ticm yCunBereUuacr&m meis aduetfrfis repofuerm, 5cin rheo Lucretio emendaram. quam emendationem mult magis mplexus fum cum irt
libro A d r . Turnebi ita hune verfum reperi emendatum. docti quidam tameti ex hacantqua feriptura coniiciunt legendum/^^m.lauabrum aut e m dicunt effe nomen integrum lauando; quo fie dminutum labrum,
vasinbalne,vbilauabant. P L E N I O R E T S I S I N s o L i o j f o l i u m
vas in quojauabntfedentes, atque idem fortaffi? quod labrum. i N M E D I O ] folio. P R A E C E P I M V S ] ant haufimus,8c bibimus. A N T E t a n TE qum odor carbonum in cerebrum infinuari pofsir. A T C V M M E M B R A
H O M I N I S ] vide obfccro tc,lector, q u o t , & cjuatas huius loci corrumpdi anfas pra?buerit vnius littera: immutatio. N a m Cum profebrisjmperitilllibrarijfcrpfiffent / ^ w , u , p r o b . d e i n d e exfeuris fafcum effety?H.
: hinc n a t * funttof & tam varia? feriptura:.alij enim fc c o r r u p e r u n t . ^
cum membU mnm prtexit feruidaferuusic ira habetu? codices Pari& Vcncriantiquires:alij,/#c#/ membradomaspercepitferuidaJeruis: 5c ita Florent. >
z\\),jlt cum membra domuspercepitferudus igni. quid multa f longum e/t cei

teras

DE

R E R V M

,NAT.

LIB

V I .

51

teras fcripturas rcfcrrc. Sententia autem eius,quam reftitui, fcr1pcura:,ha;c

eft. A t cura homofebri affectus & correptus eft,tum odor vini eft illi tanquam plaga,fcu ictus validifsimus.confer eu hoc loco verfus aliquot lib.4.'
ab i l l o , Qu/ppe vbi cui febris belli fuperante coorta'fi, &c, M A C T A S I L I S ]
qua:madtarepofsit.quidIibri,inhisParifenfcshabent,manabilis. N O N N E
V I D E S
E T I A M - T E R R A ] a d h u n c j o c u m illuftrandura multum
confert quod ait Vitruuius lib. 8. cap.7.his verbis. Inpmtorum autemfofionibus non efi contemnenda ratiofedacuminibusfollrtiaqut magna naturales rerum
rationes confideranda quod babet multa,variaque terra infe gnera. Efi enim,vti re~
liqus res ex quattuor principiis compofita: & primm efl ipfa terrenajbabtque ex hu
more aqua fonteis: item colores {vnde etiam fulphur alumen bitumen nafcitur.aerifquefpiiitus immaneis qui cum graues per interueniafifiulofaterra perueniunt adfoffionemputeorum,& ibi homines offenduntfodienteis^aturai vapore obturant in eorum naribusfpiritus animaleis.ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur.
D N I Q_y E V B I A R G E N T 1 ] ordo verborum Se fententia huius oer
haie eft. denique nonne vides qaleis odores exfpiret fcaptefula, vbi,fcu in
qua homines auri atque argenti venas fequuntur, terra; parteis abditas ac
rctrufs ferro fautantes? S C A P T E S V L A ] fcaptefulam (fie enim feribi
dbet) Pompcius Feftus ait efle locum vnde argentum effoditur in M a c e donia,fodiendo dictum, n a r a ^ ^ w Gra;cfodere dicitur: idmque hc
Lucretij verfum profert. V t autem notioriit huius vocabuli origo, fcaptefula dicta eft quafi O-I&TT! V \ , id eft fofsilis materia. mutata eft enim afpirationis nota in f. feapte hula.fcaptefula, v t i n vt fus, d^fupet,&cet. s v B-<
T E R ] fubtet aduerbium eft,vel fubintclligc terram. Sed quod hc de metallotum,5c fodinarum odoribus Lucretio dicitur: feiend eft non vnum
efle omnium mctallorum o d o r e m . nam odor auri igne calefacti gratus Se
fuauis eft.argenti minus gratus : aeris & ferri fpurcus Se teter . T a l e i s igitur
Se fingularum fodinarum odores efte credibile eft. o^y A S H O M I N V M
R E D D . ] qum pallidas,& viridcis,5c exangueis ? vt videantut mottui a m bulare. D E s 1 T , Q V O s , & c ] dft iis, quos vis m a g n a , id eft necefsitas,
durum t e l u m , Se feruitus (erant enim olim ferui pna;, damnati ad opus
fnetaili) cohibet,5c continet in tali opere.poft vocem magna, intcrpctio*
nis nota feribenda eft. nam quod vulgo ita Iegitur: cohibet vis magna vacare,
peccatum eft ab iis,qui n o n videntes, hanc partem vlrima vertus, neceffefi
referri Se pertinere ad ea qua; fequuntur, nimiura arroganter & confideter
deleta'verafcriptura,fubftitucrunr, verbi vacare. ficenimlegiturin omnibus libris vulgatfs, prxter Venetos antiq. Se Parifenfeis, cohibet vis magna
vacare, plan inepte, N E C E S S ' E S T H O S 1 G 1 T v R ] id eft neceffe igitur eft,vt'terra hos odores omneis exfpiret foras in apertas Se promtas cli
parteis. A t q u e hacc eft fola omnium auernorum caufa.
y

Sic & alterna loca alttibmfimmittere debent

Mortiferam vimje terra qua firgit in auras,
Vtjfcdtium cdi quadam defarte venenet:
1

W v

5*2-

T V t V C R E T I I

C A R I

Quofimulacprimumpenns delatafit aies,

lmpediatur ibi caco conrepta veneno,
Etcadatregioneloci,quadirigitaftus.
Que cum conruit: bac eadem vis iliius aflus
T^ellicjuias vita membris ex omnibus au fer t.
Quippeetenim prim quafiquendam conciet aflum? *
Pofteriusft,vti,cum iam cecidereveneni
Infontek ipfos ibifit quoque vita vomendai
Vropterea quid magna malifit copia circum.
. ,
Fit quo que,vt interdumvh bac,atque aflm auerni
A'ra,qui inter aueis cunque efl,terrdmque locatus,
Difcutiat,propl vti locus binclinquaturinanis:
Cuius vbi regtone loci vnre volantes:
Claudicat extemplpennarum ni fus inanis:
Et conamen vtrinque alarumproditur omne.
Hc,vbiniBarnequeuntjnfiflerqutalisi.
Scilicet in terram delabi pondre cogit
Natura:&* vacuumprope iamperinaneiacentes,
Vijfergunt animasper caulasxorporis omneis.
y

s i c E T A V E R N A ] Multis fimilibus collectis ac prajpofitis, ex qui*

bus intclligerc licet variis rebus odores mitti,redit ad auerna ; & oftdir,
auernorum rationem ia aquarum,aut terrarutn odoribus.qua: in auras furgunt,efle poftam. D I R I G I T]quidam Iib. manfcripti habent qua derigit
*ftus. Y E N E N I I N P O N T . } f i e l e g d u m e d x e c i d e r e a u t e m , a u e s f e i l i c e t .
nam muttnumcrum.cumantecedatvox</numerifingul. F I T Q _ V O
, Q J E , V T I N T E R D v M ] poteft cti fieri,(inquit Lucretius) vtfpiritus
ex auernis effiatus arainter aueis & terra inrerpoftum dimouear,ac difeu
tiar, & i t a torillud fpatium inanerelinquatur. quo facto auesin eoinani
fpatio volare conantes,n habentes iam vbinitantur^delabuntur in terra,
aut in aqua,eodmque temporc.quia arem que ducant,non habent.extia
guantur atq-, intereanr.Sed quod efficit terra: a;ftus,& inges halitus,id p o
teft efficere eti multor homin voxmagnislateribus profufa. quod r e ftatut Plutarcin T.Flaminio: vbi narrt MacedonibusFlaminio deui&is
cuprarco Corinthios,Locros,Phocenfeis Euba:os Theiralos ccteros liber o s , & vecligalibus penfitandis immuneis in ftadio declaraflt, tantu clamor Gra:corum,impcratoriRo.gratias agenti,atque inter fe gratulantiu
fuiffe,yt corui interea regionc fhdij volante? in mdium theatrum exa1

>

DE
R E R V M . N A T.
L I B , VI
$13
nimes deciderint.cuius rei caufam confcrt Plutarchus vel in arem d i f c i t
funvquia cum multus clamoc & magnus profundicu^difsipatus, ac diftrauis a'r voantibus auibus,vbi nitantur, atque infiftant, prxbcre non p o -teft.ita fit,vt dcidant:vel in ictum ac plagam clamotc incuflam:qua quafi tranfuerberata;exanimanfur:ve in a'ris circumacTrionem & quafi vorticem,qualis in aquis Se mari exiftere f o l e t , falo vim Se impetum deintegro
aflumte,& amplificato. P E N N . N I S . I N A N.]nuiqu niti poflunt are
difcuflb.inanc enim nulli rei Cubfiftit.al.pinnaru. v T R I N Q^J dextra &
leua. p R o D i T v R]fcrepofui quattuor codices manuferiptos iccutusrin
bis Vaticanum,& Memmianum.fic fupr vfurpauit: Inclint* minent in ean~
, dempndiupartent'. & p a u l ! o pbd rerumqueeqmtmproditafmma. H I C
V B I
N I C T A R I
N E o^y E v N T ] Pompeij Fefti teftimonium atque auctoritatem fecutus fie excudendum curaui: qui in vtiboniBari profert hue
verfum, doctqucniBare efle oculorum & aliorum membrorum niiu fiepe aliquid conari,vt iam anr ex eo retulimus fup. N o celabo icetorem ramen,in omnibus libris manuferiptis Se vulgatis, quos quidem vidcrim,lcgi nixari. quam feripturam fi quis magis probabit, non valdc repugnabo.
quin nifi me moueret Feiti au&oriras,n:<mretinuiflem. eft enim verbum
nitendo dedudTrum: quod huic Ioco magnopere conuenit. nam Se Capta
tertio abhinc vctfo,nifumpennarum dixit, & Vireil.lib. 4.^ncid. fie locutus iiHcprimumparibus nitens yllenius dit Conjtitit.
t

Frigidiorporrb inputeis afiatefithumor:

Arefcit quia terra cabre,* feminafiqua
Forte vaporis babet,propere dimittit in auras.
Quo magis eft igitur tellus affecla calore;
Hocfitfrigidior,qui in terraft abditusjbumor.
Frigpre eu mpremiturporrb omnis terraiCoitque, *
Et quafi concrefeit:fitfcilicet,vt coeundo
Exprimt inputeos,fiquemgeritipfa cdorem.
Ejfe apud Ammonisfanumfinslucediurna
Frigidus^t calidus noclurno temporefrtur.
Hune bominesfontem nimis admirantur,& acri
Soleputantfubter terrasferuefeere raptim,
Nox vbi terribili terras caligine texit.
Quod nimis d. veraft longe rationeremotum.
Quippevbifolnuum contrelans corpus aqua,
Nonquieritcalidum/peradereddereparte
s

Cumfuperum lumen tanto feruorefruatur

'

W v

f%4

T.

I V C R E T U

C A R I

Ququeat bicfubtertam crajfo corpore terram

Percoquere bumorem calidofociare vaporii
Prafertim cum vixpofiit perfepta domorum
Infmuarefuum radiis ardentibus afiumf
Qua ratio efl igitur? nimirum terra magis quod
%ara tenet circm bnncfontem^qukm cetera tellus:
Multdquefunt ignispropefemina corpus aqua.
Hinc vbiroriferis terram nox obruitvmbris:
Extemplfubtusfrigefcit terrajoitque.
Hac rationefit vt tanquam
manu ft
Exprimt in fontem quafemina cunque babet ignis
Qua calidum faciunt laticis taBum atquefxporem,
Inde ybifil radiis terram dtmouit obortis
Et rarefecit calido mi fente yapure:
%urfus in antiqucvs redeuntprimordiafedes
in terram ceditcalor omnis aqua'L
Frigidus banc ob rem fit fins in lucediurna^
Pratereafoltsradiis iaBatur aqua
Humor & in lucem tremulo rarefcit ab aflm
Proptereafitftti quafemina cunque babetignis*
Dimittat. quinfapegelum> quod continet in fe
Mutt& exfoluit gtaciemjiodofque relaxt.

comprima

JgniSyO*
9

l a i G i o i O R P O R R., & c e t . ] Lucretiata \\xc quidem ratio quanobrem puteorum aquae aiftate tint frigidiores,hiemecaIidiores,valde probabilis & naturalis efl:. Sed Ariftoteles dcerct id ficri^ <VTJ7rce*ttw;.Alij<quia ar hieme frigidus efl:,a;ftate calidus:cum quo aqua compatata,hieme
quidem calida,afi:ate ver frigida videtur.quemadmodum cum calidiores,
aequo fumus,calida tacT;u,nobis videntur frigida,& contra: Itmque in balneomeientibus vrinafrigida vidctur.M.TulL eandem f e r , a t q u e L u c r e tius rationem afferr,vt iam dicam. R A R E s c i T Q_V I A ] fie efle legendum, non
dclart verfus ille infr :
v A P o R I S ] caloris A F F E C T A C A L o R E ] fie repofui fecutus fidera
trium librorura manu feriptorum. neque dubium efl: quin ita legi debcat,
& vulgata
liata,&: orbata caiore,cum ha?c fententia pugnet eu Lucretij verbis & fenfu,quippe qui paullo ante

Et rar
Cctiptar^effktacalo
dixit^rejeh quia

arefeit,

DE

RERVM

NAT. U

B . .VU

p$

ideft folc cacfa&a. P R I G O R E C V M P R E M I T V R J & C ] id fr,cum

autem terra frigorecoroprimitr,& contrahitur,& quafi Concrefcit,fit feilicet v t c o c u n d o , & concrfccndo cxprimar,id efl per comprefsionemirtatin puteos fmina calotis,qua: in fe continet.M.TulLIib.i. denat.Deor.
ex fententia Stoicorum,eandemfere, qam Lucretius, rationcm afferthis
verbis.Owww igitur partes mundi (tangam autem maxim as) calorefuit*fuftinetur.qmd primum in terra" natura perfpicipoteft.Kam & lafidum confiBu atque tritu elici ignem videmus : & retenti fifione, terramfumare calentem : atque etiam ex
puteis iugibus aquam calidam trahi, & id maxime hibernis pri temporibus, quod
magna yis,terr* cauernisjontineatur calorisjdque biemt fit denfior, ob emque caufam calowrtinfitum in terris contineat ar&ius. E S S E A F v o A M M O N I S ]
fie habent libri manu feripti T e t h . & M e m m . &Bertin.aIij /?^W,c5 c.
mendos.Iupitcr A m m o n autem ab arena dictuseft,quam
Gra*ci
voct,quialocus,inquocolitur,vndiqucdefertus,& aridus, Scarenis c o o pertus efl.de q u o , & de hoc fonte lege Arrianum lib.3. & Q ^ C u r t i u m lib.
4 . Sic autem de fonte Curtius. Efl etiam aliud jlmmonis nemus-n medio babet
fontem,aquamfolis yocantfub lucis ortum ttpida manat: medio die cum vebementiffimus eft calor frigida eademfluitndinato in~vejferam calefcit: mdia nobleferuida
exxftuat,quoquepropius nox vergit ad lucem, multum ex noBurno colore decrefcit
donecfub ipfum dici ortum affumto temporelanguefat.de eodem fie Arrianus.
<, -myn | eu/ni kvl%et
vhimn w 'Myus t<m %,yXa* s* >> avi^HTty.^t
y

Jtv

m^eitt. 4o

Stficn

vu? ymQtf^o) Ti sylv juaiXoy ^autiiu 0U1 ^^iTarar'iyxKHVdtVTot

Si

ShinIsan'i&vfiifisdnefr *) <v*o "d)'ixp'i&t ti

y itlat.it/imv

4^OY H/

($>

tux.T&y

l*YR %t$[iii*'m cuiti $ (M<my VUKTWV ^'^m > Tvei.iyaiy

fwffu^EI'EU'.id eft,Et fons ex eo oritur nulla in re
i

'(t^f-nn

ceteris fontibus, qui ex terra exiftunr, fimilis. nam meridie aqua frigida
eft fi quis eam gufhuerit, & multo m a g i s , fi quis attigerit, ita vt frigidior
effe non pofsit.inclinante autem ifi vefperam foIe,calefcit. vefpera porro
calidior fit in horas vfque ad mediam n o & e m . quo tpore calidifsima efl: .
mdia nodtc aut fenfim refrigefeit magis ac magis. Se man ia frigida efl.
meridie porro frigidifsiraa.de hoc eod fie Plin.lib. z.cap. 103, Unis jimmonis fons interdiufrigidus, noBibus feruet.dcod Mla li. 1. cap. 8. R A P T I M ]
celcritcr,vt farpe alias, T E R R I B I L I ] noiStis caliginem terribilem dixit,
quia tnbre terrorcm incutiunt. o^y I P P E V B I S O L N V D V M ] argu
mentum eft maiori.fi fol non potuit nudum Se apertum aqua corpus fuis
radiis fuperne calefaccre, quanto minus queat terra oppofita inferne calidum redderc? nudum autem legi debetmon v t i n quibufdam vulgatis, y du.
T A M c R A s s o C O R P O R E ] fie habent duo libri manufer.
nonnulli vulgati-.in his Parifienfcs. ceteri tam craficorpor.vttaq, leclio prbabilis
eft. T E R R A M] fubter terra tam craffo corpore:id eft ta denfm, Se fpif *
fara. C A L I D O S O C I A R E VAPORI]idcft calorc temperarc,
lefaccre.tralatio.alij libri habent calido fatiare vapore. quam lectionem n o n
p r o b o . veruntameniudiect lector. I N S I N V A R E ] ipumSt, intromittefe. N I M I R V M T E R R A M . Q ^ R A R A T E N . , & C . ] hune etiam
locura valde
mefallit)reftitui.Nam cum ex libris alij haberent
"
' '
.
V V v 3'
s

Se
Se ca.-

lvvx>s[mCi

> T.

$2.(f

L V C R E T I I

C A R I

Tama fflrt,rtParifienfes:alij Vurayvt V e n e t i r e c e n t i o r e s , & F l o r e n t & Bafil. alij

tenettvt cod.Memmianus: alij Vara tenet,vt Vatic. & Bcrtin.ego
e n i m eu e x hac varietatc feriptura? m e n d i fufpicio mihi effet i n i c & a , & ia
a n t e huius l o c i fententia n o n fatis explicata v i d e r e t u r : e x antiqua f e r i p t u i
ra Tara tenttfed B^ara tenef.cmas fenrentia cft in p r o m t u . h o c e n i m dicit, ea
terram,qua* huncfontem circumplectitur,effe r a r i o r c m cerera terra, m u l t a q u e ignis f e m i n a i n fe c o n t i n e r e : a t q u e ha*c i g n i s f e m i n a i c c i r c aqua*
c o r p o r i effe v i c i n a .Itaque nocturne f r i g o r c h a n c terram c o m p r e f a m &
cotra6tam,qua*alioqui fua narura rara eft,ignis f e m i n a in f c i n c l u f a m f o n t e m e x p r i m e r e : q u i b u s f o n s c o c a l e f c a t . Q_y A E C A L . F A C I Y N T I A T I C I S

T A C T V M ,

A T Q j r E s A P O R E M J i d cft, q u x f a c i u n t , vt h u -

ius fontis aqua fit t a c t u , & guftatu calida: q u o d cft c f e n t a n e u m c u r a iis

qua; p a u l l o anr e x Arriano r e t u l i . Sic a u t e m h a b e n t libri o m n e s , q u o s
q u i d e m v i d e r i m . Sed Beda l e g i t h o c l o c o Qua cakdum facimt aqua: fatJum,
d o c e n s y o c a l c m a l i o q u i b r e u e m , qua: h t t e r a q . i u n c t a c u m v o c a ii u.c d e i n c e p s q u a l i b e t alia y o c a l i c x c i p e r e t u r , p r o d u c i l i c e r e , v t h c L u cretioproducitur. OBORTIS]cod.Florent.hab5t,obortus:manuferipti
autem n o n n u l l i , a b o r t u s : q u a : vitiofa feriptura fortaffe c o n f i r m t Floreratin a m . R V R S V S I N A N T . R E D . I R.Jordo eft,primordia ignis r e d e u t
in antiquas fedeis , n e m p e i n t e r r a m . F R A E T E R E A S O L I S ] aliam ra
t i o n e m affert. P R O P T E R E A F I T , V T J , Q _ V A E ] profert hune v e r fum c u m d u o b u s d e i n c e p s f c q u e n t i b u s Prifc. fed d u o s p r o x i m o s p a u l l o
aliter,qum v u l g o l e g u n t u r , v t i a m diCemus. Q V I N S E P E G E L . ] v u l gati fer o m n e s preter Parifienfeis & V e n e t o s a n t i q . h a b e n t , cumfaj>egelu\
manu feripti t r e s ^ r f / y ^ / ^ / . q u i b u f e u m c o n g r u u n t Parif & V e n e t i a n t i q .
q u o m o d o l e g i t & Prifcian. fi i l l o l o c o e m e n d a t u s cft : alij f e r i p t i , p a r t i m
quiafapegelum^mim
qttinfapegtum: quod p o f t r e m u m , v t o m n i u m optim u m . f e c u t u s f u m r q u a n q u a m i l l u d , cumfapegel.non i m p r o b o . M I T T I T ]
ficlegitur apud Prifcianum,& ita h a b e n t c o d i c e s Veneti anriquiorcs,5c Pa
r i f i e n f e s , & tresmanufcripti.Mernmianusaurem Mutit, quod d e p r a u a t u m
cft e x r e & o mittit v e l e x c u s videat.wtfft? a u t e m p o f i t u m p r o dimittit, feu
o m i t t i r . N o D 6 s q v E R E L A X A T ] ( C legitur etiam apud Prifc. & ira
h a b e n t o m n e s fer v u l g a t i , p r t e r Ald.antiq.in quib.legttur:o<%m/.5c
ita feriptum eft in Vaticana m e m b r a n a . l n d u o b u s aliis libris manuferiptis,
yenfque: q u i b u f e u m c o n f e n t i n n t libri Florenrinirin Meramiano mbjque.
qua: feriptura: o m n e s fine d u b i o funt corrupta*.

. . Frigidus efl etiamfonsfupra quamfitafepe ?

Stupa iacitflammas concepto protinus ign/
Teddque confimili ratione accenfaperyndas
Conlucet,quocunque natansimpeUitur aurls:
Nimirum quiafunt in aquapermulta vaporis
;~.
Semina deterrdquemcejfe'flfunditusipfa
y

DE

R E R V M

N A T .

i l B i

V l i

5t7

Ignis corporaper totum confur grefsntem.

Etfimulexsfiirareforas exirquein auras
Non tam riua tamen calidus queat vtfierifons.
TrteYea difierfaforas erumpere cogtt
^peraquamfubitbfurfum^eaconciliari:
Quodgenus endo mariffiratfons dulck aqua:
Quifcatit:&*f alfas circum fe dimouet m dos.
Et multis aliis prbet regionibus quor
Vtilitatem opportunamfitientibu nautis,
Quhd dulceisinterf alfas interuomit vndas:
Sicigiturper eumpoffunt erumperefontem
Etfcatereilla foras inftupamfemina: que cum
Conueniuntiaut cumiteda corporiadhrent:
Ardefcuntfacile extemploiquia multa quoque infe
Semina habent ignisftupjedque tenentes.
Nonne rides etiam noclurna adluminalychnum.
NuperrbieximBumadmoueas accendier ant,
Qudm tetigitftmmamteddmquepariratione ?
Multdquepra>tereapriu&ipfiitac~lavapore
Eminus ardefcunt\qudm comminus imbuat ignis.
Hoc igiturfieri quoque in illofonteputandumfi.
y

s _ E S T E T I A M F O N S ] Talisfons eft in Epiro,non I o a g D o d o n x i louis t e m p l o , vc reftatur Mla lib. 2 . his v e r b i s . Et fons ide
fdcer qti6d eu fitfrigidus,&immerfdsfdceis jicut ceteri extinguat, vbifine igne pro.
cul ddmouentur decendit. de eodem fonte Plin,lib. 2 . cap. 10 3, In Dodone louis
fons cum fttgelidus, & immerfasfaceis extingudt JtextinB* ddmouedntur accendit.
idem meridiefemper dficit, qud de Cufc dndpduomenon vocant. D E T E R R A ' Q_y * N E C E S S B ' S T ] Etiam Ariftoteles lib. 2 . t^naf. teftatur in terra
vim ignis inefle,his verbis.
3
I R 1 0 1 D"V

<n TnVK&'X* xfh

V(

y> y* 7wW>Aoy T7D)f mUTof&Tit Ki.[J$ii{ puifkt y f^W ^ X % ' ideft

fimt autem multis locis fontes 8c fuuij omnis generis (poribus praditi",
quoru omniu caufa ei que. incft, aiit innafeitur in terra ignis poteftati aferibenda eft. terra enim dum vritur magis & minus omnis generis formas &
colorum &(porumfumit. P E R T O r v M C O N S V R G E R E F O N T E M ] fie habent omnes librtSc manuferipti, & v u l g a t i p m c r L u g d u n e n t

'5*15

T.

L V C R E T I I

C A R I

feis,in quibus legitur, confifierefontem. C O N C I L I A * I] c o g i / c o n g r e g a t u

Qjf o D G E N v s] cuius generis. E N D o M A R I ] id EFT in mari. fecutus
autem fum codieem M c m m . l i c e t & lgre Indumri. n&mindu etiam in
fgnificat. fie fup.lib.i.<| habereprofanai ndtt manu validas potis eft moderaterhabenas\ vulgata autem lectio,W*w/, corrupta, & vitiofeft. O N S
D V L C I S A O V A I ] fortaffe vt Arethufa : q u x tamen non in mari,fcd in
infula eft. M . T u l l . de fignis. In hac infula extrema eftfons aqu* dulcis, cui nomen arethufa efi. Plin.lib. t . cap. 1 0 1 . Quidam fontes odio maris ipfa fubeutva-djyfcut jtretbufafons Syracufanusjn quo redduntur iatla in jllpbfium.Wwc pertinet iilud Virgil. Gallo. Sic tibi cumftu&usfnbter lab/e Sicams, Doris amau,
fuam non intermifeeat vndam. s c A T I T ] verbo fcato.is. vt lib. f. Et partim
pianofcatcre atque erumperecampo. Q_V O C V M c o N v.] ad quam ftuppara
cum femina ignis coueniunt,8cc. A V T V M T E D A I C O R P . A D H . ]
fie reftitui librorum manufeript. veftigia fecutus. A R D E S C V N T ] ftuppa Se teda. T E D A E ' O V E T E N E N T E S ] teda habent tenentes, fie dictum,
vt illud fup. lib.I. jimplexi quod habentperuersprima v/W/.-ad quem locum l e ge^fi t i b i c o m m o d u m cft,qua; annotaui N O N N E V I D E S E T I A M ]
argumentum fimili, quo vtitur & Atift. lib. I. meteor. vt m o x dicemus.
N O C T . A D L V M . L Y c H N v M . ] omnes lib. vulg.
habent nocl.adlumJ
num, prxter Parifienfeis : in quibus impreffum eft, lychnum.qux feriptura
reperitur in codice Memmiano:repcritur& in libris Bafilienfbus admargincm aferipta. in Tethiano autem & F a r n . manufcriptis lienum. EX qua
feriptura legendum aliquando putaui lignum. N a m etiam ligntm paullo ante cxtin&um.fi ad lumen noturnum admoueatur, ctinuo denuo accenditur. C u m alias aut ob caufas lignum mihi magis placet,'qum linum, tum
propterea quia etiam fupr lib. i. ignem ligno Se teda factura,feu ortum
coniic"fc pofuit,ibi Hofterhiceiigms ortns udaque creatus.de illa autcm,quam
dixi reperiri in libris Parificnfibus, quid dicam,nefcio.Nam vt eam improbem,facitjquod lychnus,& no&urnum lumen fi quid inter fe differut, dif>
ferunt vt fpecies, Se genus.Propemodum igitur fimile EFT ac fi ita loqueretur, N o n n e vides vbi lychnum nuper extinctum ad lychnum admoueas,
illum ant accendi, qum flammam tetigit? Rurfum vt eam probcm,facic
Ariftoteles, qui lib. I. meteor. eo l o c o , vbi difputat de ftellis cadum percurrtibus,tali vtiturfimilitudine.WROPWFLWctf-nt idmesr Scart VAN neK^yot n&T.UV eu>tt5vfctin{, km -nt
QKorft <L^H ii vj.-w'fty hv^w, & C . id
eftdubitare autepofsit quifpiam vtrm quadmodu exhalatio ficcalychnis fubiecti, fuperna fiamma,lychnum inferiorem accendit,&c. has igi( tur feripturas confideret ledtor eruditus, Se quam iudicatit optimam, eam
fequatur. I M B V A T I G N I S ] tralatio eft fuccis Se odoribus ad ignem.
t

Quodfuperefk,agereincipiam,quofderefiat ' *
Nature lapis bic ytferrum ducerepopt;
Quem magneta vocantpatrio de nomine Graij,
Magnetum quia fitpatriisinfriibus ortus.

Hune

DE

R E R V M

N A T .

I B

V I ,

519

Hunehommes lapidem mirantur.quippe catenam

$<epe ex annellis redit pendentibus ex fi:
Qutnque etenim licet interdum,plurfque videre /
Ordine demiffos leuibus iaHarier auris
Vnus vbi ex vno dependetfubter adbrens:
Ex alioque alius lapidis vim vincldque nofeit:
Vfqueadb permananter vis perualet eius.
Hoc genus in rebus prmandumfi multa prius,qukm
lpfiusreirationem reddere pofis:
Et nimim longis dm bagibus ejladeundum:
Quo magis attentas aureis\animmque repofeo.
Principio omnibus d rebus quafeunque videmus, 2Perpetuofluere,ac minifateare necejf'fl
/
Corpora,qud>feriant oculos,vifmque laceffant:
Perpetuoquefluant certis ab rebus obortu: o^f^
^y^'^
Frigus vt dfluuiis,calor d fole,<ejlus ab
vndis ^ ^'^^
Aequoris,exeformrorumlittorapropter:
fflecvarijcejfantfinitusmanareper auras.
Denique in osfalji venit humorfepe faporis,
Cum mareverfamurproptendilutdque contrd
Cum tuimur mfeeri ab/intbiajangit a maror.
Vfqueadeb omnibus ab rebus res ququejluenter
Fertur & in cunBas dimittitur vndiqueparteis.
5 t o mora-flecrequies inter datur vllafluendi,
quoniamfentimusjty* omniafemper
Cernere,odorari licet\exaudirefonorem.
y

Perptua

<XJ

N u n c diflerere incipit de
lapidis eius,quem & Magnetem,'&Heraclium,8c fideritin appellant,natur a . Magnes autem appellatus efl: vel ab inuentore,quod Nicaridro tradtum efl:,vt auctot cfl: Plinius,vel Magncfla terra, in qua primm inuentus
efl: quam fententiam fequitur noftr Lucretius. Gerit hic lapis ferri i m p o liti fmilitudiaem.,^cin irjeullis ferrariis plerunque inuenitur: non tamen
in o m n i b u s , i m m o ne in multis quidem, fed in valde paucis. C u m Ht au. tem huius lapidishaze natura, vt ferru attrahat: multi philofophi rationem
XXx
O D

S V P E R E S T ,

A G E R E

I N C I P . ]

530

T . L V C R E T I C A Rii

quefiuerunt.Thales (vt feribit Arift.lib.i.dc animo,e putauit Magnetern

anima quadam cfle praeditum,qud vim mouendi>& allicicridifcrri h a b e r c t . P l a t o i n T i m r o a i t v i m inefTcin M a g n e t e n attrahendi ferri,fedpn>J
pellendi arisdnefTe 6V: in ferro,fed imbecilliorcm.ita ne fpa.tium jnane rIinquatur,ferrum propulfo Magnete are, continua in locum ab are v a cuum fuccedere. quae ratio congrueret cum ratone Lucretij, nifi de inam
Plato & Epicurus inter fe difereparenr. Q_y I P P E C A T E N A M S A E P E E X A N N E L L s , & c ] totushiclocus q u a n u i s n o n a d m o d u o b i c u rus,illuftrabitur tamen verbis Platonis in Ione non long principio . V i detur enim Lucretius cum h o s verfus feriberet, Verba illa Platonis fpcclaffe. fie autem ille.S* 5 Tuefs ^ n wiftmip f-n![HTC?,fo EveimSns fp (JUTVUTIV
MHAA.NIA
Si M^O) i&KKHM.fy
$ AU-M w *to f'ysr u-7gv
<fo,KTV\IXT AFA
tnS)i^{,KXK
I) JLOJXFMV ^TTSNN(N RAIS Sa,ITTVK!OTT,C& </iu<*<9j TTWTV IJIN<ZVI&T/ O?

,\/I

J&D?,*>AH? A.YW

JTIMIUJJNT.i<xHTONIF/MIIR

FMNE)<

I&VU

SUKVJHIM^ocMif

OISUFHM

*w pmj)' *u<n SI rints if tW TO* * SbZa.ws t^TR^ :id eft, diuina aute vis
cft,quaue m o u e t , quemadmodum in eo lapide, quem Euripides quidem
Magnetin nominauit,plerique autem Heracleum. hic enim lapis n o n fo*
l m ipfos annulos ferreos atttahit, vetm etiam eam vim inferit annulis,
per quam idem quod lapis ipfe,pofsint efficere, nempe alios annulos ducereta vt interdum longa admodum feries, longque carna annulor&ferreorum inter f c a p t a & c o n n e x a fit. his autem omnibus ex illb lapide vis
aepoteftasinfitapendet.. O R . a i N E D E M I S S a s ] f legi dbet , n o n
vrdinedemijfo. L E V . I A C T . A V R I s,]fecutus fum Iibros manu feriptos:
i n hisTethianum,&Memmianum:quibufcura congruunt vulgati Flortini.ceteri habent lembus iaBhamis. quam feripturam nullo m o d o probare
poffum.
PERMANANTERJideftjcomodo,vrpcrrnaner,&perueniat
admultasresferreas. R O C G E N V S I N R E B v s] in rbus huius g c neris. F I R M A N D V M E S T M . ] id eft multa firmanda funt, vel multa
firmareoportet,vt
fupr lib.i. L O N . G I S, A M B A G I B V S] longis circuitionibus rerum ae verborum. V i r g . G e o r g e , nmhk tecarminfiBo, .Atque
per ambages, & longa exorfatenebo. p R I N C I P . O M M , A R .
VID .
P E R p.]ficfere fup.lib.4. Quare etiam atque etiam mimma bacfatearenecefe'Jl
CorporatquxferiantocuhsyVtfemquelaceJfant, &-c. ibi enim duodecim verfus,
qui hc deinceps fequuntur,fine vllafer varietate pofiti funt. E x E s o R.
M O E R O R V M ] f c legi dbet : & ita feriptum reperitur in quattuor libris
manu fcriptis,& aliquot vulgatis,wa?ww autem poftum pro murorum, ce,
p r o u. vt pna,punire,fcupuniri, Pcenis,Punicus,a,um. de quo fup.lib.
4 . v b i h i verfus iam ante pofiti funt, vt dixi. c Y M T v 1 M v R M I S C ]
hune verfum profert Prifcianus lib.8.
X

omnes repet dm qukm raro cor forefintes^

Comemordre^quo in primo quoque cdrmine cldret.
Quippe etenim, quaqudm multcvs hoc pertinet adre$
Wojcerejumprimisbanc ad remprotinus pfdmy
2Vtoc>

Qua
de
differere
aggredior
f
Nil
effe
in
promtu
ntfi
mifium
Principift
vt
in
ffeluncis/a
Sudenthumore^gutthman
Tvanatitem
nobis
hoto
cor
Crefcit
barba
pilique
per
om
Diditurin
yencts
cibus
omn
Corporis
extremas
quoque
Frigus
item
tranjireper
ds
c
Sentimus
fentimus
item
tr
Atque
per
argentum
cumpo
Denique
per
diffepta
domo
'Jgnis-.quinferri
Peruolitantjpermanat
odos
quoque
vim
Vndiquequcircm
corpus
Morbida
vis
qudcunqueex
Ettempejlates
terrajloqu

f
d
o
emot
terrdque
repen
Quandoquidem nibilejl no
DE

R E R V M

N A T .

I I B .

TL.

53t

ciy OD IN PRIMO 0^ *c ARM.] primo libro. ibi enim de inani

difputauit. DIDITVR IN v E N.] difsipatur,difpergitur,ac diftribuitur,
verbo dido.is.dididi,diditum.malim autem legi Diditus vt fit hxc fenttia.cibus in venas omneis diditus auget,alitque etiam extremas parreis corporis.quanquam fi diditur legas, eadem fer fententia erit. cum hoc l o c o
congruit ille Iib. I. DijfupM in corpus fefe cibus omne mimantum. c v M P Oc v L A P L. T E N.] fie fup.lib.i. Termanat calor argentum^penetralque frigusQuando vtrunquejmanu retinentes pecula rite, Senfimus infufo lympbarum rarefupernh PER DISSEPTADOMORVM] Wh.i.Tranfit enim fulmen c&lipet
fepta domorum Clamor vt ac voces. PERMANAT O D O s, F R I G V'S QV
VAPO'S Qjy E] fie l e g c n d u m , & i t a l e g i t N o n i u s Marcellus, neque aliter
habent libri manufer. VAPO'S c^y E I G N I s] & calor ignis. c^v i N
FERRI c i y o Q ^ Y E v 1 M]id eft ferrum. SVE VIT, VNDIO^VE
Q_Y A ] fie & diftingudum,& legendum.y#w autem nempe morbida vis.
Q^Y A " c 1 R c V"M CORPVS LOR. COERCET] penctrare(inquXueuit vis morbida ferrum ea parte, qua parte lorica corpus vndique circrn
corcet.id eft,morbus etiam loricatum tentar,& corripittneque Iorica,qua
totum hominis corpus t e g i t , & circundat,arcere vim & caufam m o i b i ex3

XX x

E,

5$1
T. L V C R E T I I
C A R i
tcroam p o t e f t , quominus in corpus pntre Sccutu* auten* fum c o d i e z
Florentinos N a m ecteri vulgati, partim h a b e n t , ^ circum colli lorica, caha-
y#:partim qucircum colli lorica coraif.nianuicrpti autem partim'qu^, circum
csrij lorica coercet, vt Tethianu* : partim qucircum col hrkd cshcet, v l Vatf-i
canus : partim qui circum edi lorica coercet, vt Memmianus ; partirrt^< >cum Corpus lorica coercet, vt Farn N e q u e vero mihi placet cuiufdam a r a u
ci mei quanuis do&ifs. fententia : qutcenit legendum qua circum^colh lorica cob aret . nam lorica non folet collura t e g e r e , n e q u e vncHque & o m n &
ex partc(id cfl: enim circm) collo cohxreiCjfed pectus,ventzem, Se latera
operire.M.Tull.orat.pro Mur. Dejcendi i^campum cumfortifimoprafidiofirtijZimorum virorum &cum illa lata, injgntque lorica, non qua me tegeret : etenim
feiebam Caiilinam non latus, aut ventrem,fd caput, & collumfoletepetere, &c_
M o R B. v i s
Q J A E C V N ^ V E
E x T R . ] C u m. duobus libris manu feriptis abefle animaduertiflem v o c e m , / w / , atque in cs ita feriptum
reperiflem,Mo'&tt/<* vts quecum extr.ort* mibi continua fufpkfo eflr, ea particulam efle inculcatam ad verfum mutilatum fppJendurii, cum Lucetio feriptum eflet Morbida vis,quacique extrinfecus infin. ide autem addidir,
quacunqueextrinf. infinuatur vt qua: ex carlo corrupto nafeitur : quia interdu
morbi oriuntur intrinfecus:vt ex vitiofo corporis habitu, aut immoderatisanimiaffec~tibus. E C A E L O E M O T A E , T E R R A ' Q J E R E P E N *
T E F A c ] fie hune verfum reftitui, cum n codicc Tethiano ita feriptum
reperiffem, Incalo ^terrkqueremotefacejfunt. facile enim fufpicatus fum prf-.
m m librario fa<5tum efle cxte,rao/.sf,deinde propter v o c u m fimili^
tudinem,omrflam efle v o e e m repente:atque ita o r d i n c m , & cafum vocabulorum efle immutatum, poftrem additam v o c e m , iure, ad verfum perficiendum.cmouere autem eft extra m o u e r e , & eiicere,atque expellcre. V i r gil.lib..HisditJis cura emota.Hot&t. od.xv.lib. 4 . emouitqueculpas, Et yete*
resreuocauit arteis. A ' C E S S V N Tjdifcedut.M.Tull.lib.i.de legib. paulifperfaceJfaat rogemus.\dem in HottenC.faceffant tgitur omnes qui docerefiiblpoffunt quo melius Japientiufque
Plautus R u d . fiquidemfispudicus bine fit
cejfas, Q^y A N D o c t y I D E M N I L E S T N O N R . C ] haec ratio valec
ad ea omnia,quarproxim dixir,nihil efle fatum,aut g e n i t u m , quod non
fit raro corpore connexum.quod docuit lib.i.ibi.Nff tamen yndiquecerporea
Jfipata tenentur Omnia natura: nanque ejl in rbus inane. Se ibi. Ejl igitur nimiw>,
idquod rationefagaci Quarimus admiftum rbus,quodinanevocamus*.
t

Huc accedit,vti non omnia,qu iaduntur

Corpora cunqueab nbus,eodem prditafenfu,,
Atque eodem paBo rbusfint omnibus apta. fafan^\ $ /
Principi terramfblexcoquit& facitar:
Atglaciem diffoluit,& altis montibus altl
ExftruBas ningueis radiis tabefeere cogit.
Denique cera liquefeit in eiuspojla vapor^
t

DE

R E R V M

N AT

I I P .

VI,

Ignis item liquidumfacit as^aurumque^efotuki i

AtcorU,0* carnem trahit,&*conducit in vnupt^
Humor aquaporrb ferrum condurt abigni:
At coria.ey* carnem mollit durata calore.
^Barbigeras oleafler eo iuuat vfjue captllas
Viffluat ambrofia quafi vero O* neclare tinBus:
Atnihilejl hominifronde hac quodamanus extet.
Denique amaracinumfugitatfm,o* timet omne
Vnguentum. namfetigerisfubus acre venenumfi
Quod nos interdum tanquam recreare videtur.
At contrd nobis tnum teterrimacumfit
Spurcities eademfubus hac res mundavidetur
nfatiabiliter toii vt voluantur ibidem.
Hoc etiamfuperefi,ipfa qudm dicere de re
Aggredior,quoddicendumprius effe videtur.
Multa foraminacum variis Jint reddita rbus,
Dipmiliinterfenaturapraditaebent
Effe &* haberefuam naturam quaqu, vidfque.
Quippe etenim varijfenfus animantibus infunt,
Quorum qutfquefuam proprilrempercipitinfe.
*Nampenetrare alibfomtus,altoquefaporem
Cernimus fccis, ali nidoris odores.
Pratreamanare aliud per fixa videtur:
Atque aliud per ligna^tliud tranjireper aurum:
Argentoqueforas aliud vttrque mtare.
*Namfluerehcjfecies,illdc calor ire videtur:
Atque aliis aliud citius tranfmittere eadem.
Scilicet id Heri cooit natura viarum ,
y

Multtmodis varians,vt paullo oftendimus ant,

Propter difimilem naturam, textdque rerum.
Quapropter bene vbi hac confirmta,atque locata
Omnia confiiterint nobis prapojla,parata:
Quodfuperefifacilehinc ratio reddetunO* omnk

534

T .

I V C R E T I

C A R I

Caufa patefetflwtfem fetciat vim.

H v c A C C E D I T J ' V T I
N O N ] adde (mquit) quod non que omnia
corpora,qux ex rebus omnibus fluunt,rebus omnibus apta funt,ncque res
omnes perqucin res omneis, vim fuam expromunt, atque explicant. E T
f A C I T A R EJ^po^aVrfr^proareracit. E T A I T E
E X S T R V c T A s] id efl: & exaggcratas,& ita cfertas>dcnfas. N I N G V E S ] niueis.
fup. eod. lib. albas-jLfcendere ninguets Tabiflcis fubigit radiis. T A B E S C
R E] liquefcere,'**^. fie fup. radios [dis tabifioos dixit, quia niucis liquefaciant. D E N i Q t C E R A ] nac tota de r e lege Ariftot. lib. 4 . meteor.
L 1 QJV s c 1 T ] quidam libri manufcripti habent liquefit.
C O N D V C I T
I N v N.]
t%i. fie fup.lib.i.<r parteis conducerein vnum. F E R R V M

i G N i ] ferrum candens, & i g n i caiefactu aqua condurat. Ita fit SBV>,", id efl; acies (inquit Ariftotel. Jib. 4 . meteor. cap. <f.)
fubfidit e n i m , & expurgatur f c x , & f e o r i a . Q u o fxpiusautem aurum igni
mollitum in aquam frigidara coniicitur,c refrigeratur, eo fit purius,ac f o lidius:atqjexraliferrofitacies. B A R B I G . O L E A S T E R E I V V A T ]
capra: enim delc&antur frdibus amaris,vtfalicibus.Virgilius T i t y r o . Flaventem ythifum &falices carpetis rfwwjw.Olcaftri autem frondes amara: fiint.
idem Virgil. G e o r g . z . Infelix fuperatfoliis olea(leramaris, cum h o c l o c o c o n ferre proderit eum qui efl: lib. 4 . Praterea nobis veratrum efl acre venenum, J[t
capris adipes, & coturttictbus auget. P I F . F I . V A T ] fie Iegendummon effluau
C O N D V R A T

AB

AT

N I H I L

E T

H O M . F R .

B A

O^V O p

A M A R I V S

E X T E T ]

fecutus fum feriptura: veteris, quamuiscorrupta:, vefligia. fie enim habent

libri manufcripti n o n n u l l i . ^ nihil ejl homini qmdmaius frenteat extef.ali') fie:
Quo nihil efl homini quod amarius frondeat extet. Memmianus Cxc.jitnibil efl homini quodmarifrandeat ac extet. Vulgati autem aliquot hoc m o d o , Qua nibil
efl homini quod amarumfiondeat aquJPazitictiCes & Venctianriq. Se Florent,
fie habent plan vt nos xcudendum curauimus. quidam hune verfum n o
putant efle Lucretianum. A M A R A C I N V M ] v n g u e n t u m , examaraco.
T
T I M E T O M N E
V N G V E N T . ] Itaque fie diei folet,fui gratius efle,
& fuauius olere cnum,qum vnguentum. N A M S E T I G E R I s]lib.f.
Setigertfque parcsfuibus.Sc Virgil.lib.7. SetigeriqueJues atque in prafepibus vrfi,
T A N c^y A M R E C R E A R E ] Vkquaf reficere. A T C O N T R A C O E N V M] hune verfum cum eojqui deinceps fequitur, profert Nonius,in n o rainzjfurcities. E A D E T A S V B V S H A E C R E S M V N D A V I D . ] magna
eft etiam hoc l o c o librorum manuferiptor. varictas ac dienfio. alij enim
fie habenr,&/ fubus hac munda videtur.on feriptura: decft fyllaba ad verfus perfettonem. alij fie : eadem fubus bac immunda videtur. ex qua facta eft
h x c vulgata, qua: reperitur in libris Parifienfibus, Se Florentinis,^^!fuibus bac munda videtur. nam alij vulgati habent: eademfuibus bac munda vides
w . e g o vel fic,vt excudendum curaui, Lucretio feriptum elfe arbitror,vel
Cc,eademfubu res bac munda videtur. Q u o d autem ad huius locifententiatn
attinct,Sf|;em(inqu;t Plin.lib.8.cap.5i.)< luto volutatio grata. ^Animahu
{inquit idem ille) hoc maximebrutum.ltaqmanimam eipropie datam non illepit

DE
R E R.VM N A T . n i t . V I .
5#
de exifiimabant. quod & M . T u l l , rctulit lib.5,de firib. & Varro lib..de re
ruft. Idem P l i n J lutofuum fequiesefl,vt inlauacr,bominum,eoem pertinet
illud Horat. epift. fecunda !b. r. Vixijfet canis immUndus,vel arnica kttofus.
V O I V A N T V R J E X quo volutabrura. Virgil. Gcotg.^Sape volutabris puU
JosfiluefiribusaprosLatratutmbabisges.HOC

ETIAM

SVPER.ESTJaliud

poftremopra:ponitantequm deMagnetis natura difputet,Scpriusqum

quamobremferrumattrahit,rationemafrerat,nempe de variis variarum
rerum viis aoforaminibus r quorum foraminum varietas & difsimilitudo
oritur ex primorum corporum difsimilitudine,vt docet lib.4.ibi.NC4///f
alius eutfitcibus,vt videamus,Expediam , &c. cui loco iunge 5c ea qua: difputantur lib.i.ibi. Perfacileefiiam animi ratione exfoluere nobis, Quare fulmineus
multo penetralius ignis,&c* Q_y I P P E E<T E N I M V A R I I S E N S V s , 5 c c ]
cum hoc l o c o c o n f c r e u r a q u i e f t l i b . 2. ibi. Hac igitur variis debent confiare
figuris. Wdor enim pntrt\qu"fuccus non it in anus: Succus itemfeorfum, & rem
fapor infinuatur Senflbus,vt no/cas primis dtfferre figuris, &c.8c eu.qui.efl: l i b . 4 .
ibi. "Hune ge quo patio nareis adieBus odoris Tangat^tgam,&c. N A M P E N E T R A R E A L I S O N I T V S " ] F I C lib.2. Vraterea lumeper cornu trfit,at imber
J{ejpuiiur.quare&c. & lib.4. Quodfuperefl, mnefimirandum qua ratione, &c.
t o m m q u e ade locum legito,vbi de vocis, fuccoru-, 5c odoris ratione difierir. N A M F L V E R E H A C S P E C I E s ] n a m p e r v i t r f m u l a c r a t r a n f eunt,per aurum Scargentum calor. quanquam ne Lucretius quidem negaucrit etiam per vitrum calorem permahre, p R AE P o s T A]pra:pofta &:
vt vulgusloquitur,pra;mifla
" , ' .
>

Principih-tfluere edapide hocpermulta n

$emina,/iue aflum^qui difeutit aera plag

Inter qui lapidemferrumquefl cunque lo
Hoc ybiinaniturjfatiumjnultfque vacef
ln medio locm\extemplhprimordiaferri
ln vacuumprolapfa cadu nt coniunBa,f
Annulus ipfefequatur,edtque ita corpo
fNec res ylia magisprimonhus ex elemen
Indupeditafuis artlhonnexa coharety
Qudm validiferri naturafrigidus horror.
Quo minus efl mirum,quodpaullo diximu
Corporaji nequeunt deferroplura coort
ln vacuumfern,qu\n annulus ipfefequat
Quodfacit,0*fequitur donecperunit a
lam lapidemyccifque in eo compagih

' T .

tfS

t V C R E T I I

C A H

H ocfititem euntls in cartels-.vndevaceft

unque locus fiue ex tranfuerfo fiuefuptrn
Corpora continu in vacuum Vicinaferuntur.
v
Quippe agttantur enim p l a g i s aliund nec ipfa
S ponte fua furfum foffunt confurgere in auras.
Hue accdt itemtfuare queat id magis effe
Hc quoque res adiumento motuqueiuuatur
S2ubdfimulfront efl annelli rarioraer
Fablusjnanitufque locus magis ac vacuatus:
Continufitvti qui poft eft cunque locatus
Ar tergo quafiprouebat^atquepropellat.
Semperenim circumpofitusresverberata'r.
Sed tait fit v u propellat temporeferrum *
Parte qudex vna jfatium vacaty&* capit infe. . Hic vbi quem memoro per crebraforaminaferrift

Pronas ad parteis fkbtiliter infinuatus:

,
4
,
Trudit O* impellit quafi nauim veldque ventus. '
>enique res omnes debent in corpore babere
Ara^quandoquidem rarofunt corpore^ aer
*

Omnibm efl rbus circundatm appofitufque>

Hicigitur penitusquiinferro'ftabditusaeY ~ * i
Sollicito motu femper iaBdtur eque Verberat annellum dubio proculfiy* cietintus
Scilicetiatque edemfertur>qub prdcipitauit
lamfemel: quamquam in partent conaminafumfit.
y

11

FLVERE]Nuncorditurrationemredderequamobr
magnesferrumartrahat. I N T E R Q J T i L A P I D E M , & c ] o r d o , quicun*quc inter lapidera, & ferrum locatus eft. v A C E P T ] fie habent omnes
libri vulgati,quos quidem viderim,&: manuferipri, prter V a t i c a n u m , in
q u o feriptum eft, vacefeit. t N V A C V V M P R O L A P S A
C A D V N T
C O N I V N C T A , I T V'T
E , & C . ] fecutus fum codices aliquot manu
feript. & vulgatos. ordo aireem &f fententia verborum harc eft. e x t e m p l o
primordia inter fe eiuncta jn locum yacuum prolapfa cadunt,5cfit, v t &
ipfe annulus fequatur,^ eat totus.alij libri habent lit y as prohpf
codantes.iun&a fit
vt%,
& c . N E . C R E S ^.v L ! A]-hune locum
fieexplico. Nulla
enim
P R I N C I P I Q

DE
R E R V M
M A T . L I B .
V I .
537
enim res eft,cuius partes ita fint intet fe colligatar, atque connexa?, vt funt
primordiaferri. C u m igitur omnibus ex rebus minutifsima corpora flur,
v t antea demonftratum eft,non eft mira m,fi,pofteaqum femel ex annul o ferreo plura ferri corpora prima per fpati illud , quod eft inter magnetem & a n n u l u m intetiectum ,magnetisTcminibus cxinanitum,ad magnetem afflucre cpctunr,totus continua annulus, totoque corpore fubfcquatur.Sed videtur lcgendu.N* res nulla magis, &c. I N D V P E D I T A ]
impedita,implicata. Q J * o D F A C I T ] nempe fequitur fua corpufcula ex
fe exeuntia in vacuum.&c. Q_V A M v A 1 1 D r F E R R I ' N . ] id eft qum
ferrum. C O M P A G I B V S ] vinculis,fcu Commiffuris, feu iunuris. V i r g .
lib.i.iEneid.diraferro,&compagibusarBisClaudeitturbelliporta:
H O C F I T
I T E M ] duo libri manuferipti h a b e n t , Hocfitidem, quam lectionem a*qu
probo. S V E S V P E R N E ] fiuc ex loco fuperno magnes locum vacuum
reddar,arc plagis difcufb. C O R P O R A C o N T i N V ]ftatim prima fer
t i corpora feruntur in locum vacuum, Se tta furfum ferantur: quod fit p r x ter corporum naturam.cura fit eorum proprium deorfum moucri. v 1 c~rN A] vicina ferri corpora dixit,fortaffe vt ferrum roagneti vicinum intelligamus. N E c 1 p s A S P O N T E S V A S V R S V M J & C ] namcontrfpote fua corpora omnia deorfum ferutur. ( ^ V O D S I M V L A F F R O N T E ]
fie habet cod. Vaticanus, quoeum congruunt vulgati, Veneti antiq. & P a rificnfes:quar leclio perfpicu rc<5ta ed.fimulautem, id eft fimul atque, v e l
fimulvt. S E M P E R E N I M C I R C V M P O s.] fup. lib. 4 . frincipio externa corpus dparte necejfumft, ji'riis quoniam vicinum tangitur auris, Tundier
, atque eius crebro pulfarier iBu. E T C A P I T I N S E ] & fpatium vacuum,feu,
Iocus ille magnete vacuatus,capit,id eft recipic in fe ferrum. H I C V B I
C ^ V E ' M M E M O R o , & c . ] o r d o v c r b o r u m , & fententia eft. vbi hic ar,qu
tibi c o m e m o r o , infinuatus eft per crebraforamina ferri in pronas,& iam
inclinatas eius partcis,vcl,vt habent alij libri in his M c m m i a n u s , in paruas
eiusparteis,ideft,in eius primordia:trudtt & impellit ferrum,tanquam v tus nauim,& vela:vel,vt videtur
\egendam quafiventus veldquenauim {abintell.impellunt. P R N A S A D P A R T E I S ] fie habent o m n e s , quos
quidem viderim,vulgati codices.nonnulli manuferiptiprauas, plane men*
dos^Memmianus zmemparuas. c t v A S I N A V I M , V E L A ' Q ^ V E ] vfus
ftodem fimili fupJib.4.vbi qurit,quipaffus proferre pofsimus,bi,CVr.
pus vtiyVt nauis,velis ventqueferatur.cx quo loco,fi quis eum attent confideret,videturhc legendum,quafivenius veldquenauim.
S O I I I C I T O
M o T v j fie Se fup.lib.i. motumfollicitum appellauit ibi: Hon tam jbllkttomotupriuata carnent\&c. S C I L I C E T , A T Q J E E O D E M } in v o c e e d e m ,
c,5c o,pro vna fyllaba habentur.quidam tamen legunt, atque illofer tur. E T
P A R T E M IN
AMCtyAMj&c^ideftj&inqucunquepartcmconati cundifumfit.Sicaut reftitui tum Jeftionis varierate commotus,t v u l gataIc;ione oftenfus.Nam alij habt vacuamin partem, sXi)partemin vactta
aliyparte ittvacne^sAi) parte in cacueghnc mendos.
N

FitquoqtiejM lapdebocferri natura recd

538

TV

L V C R E T I I

C A R I

Interdum fugere,atquefequi confueta vicifim.

Exfltare etiam Samothraciaferrea vidi,
Et ramenta fimulferrfur re intus abens
Infcapbiis,lapis bic magnes cum fubditus effet:
Vfqueadeb fugcre faxo gejlire videtur
AEreinterpofito,0* difcordia tanta crtun
Propterea quia nimirm prius aflus vbi rk
Percepit,ferr tque vias pojfedit apertas:
Pofterior lapidis venit afius:&* omnia plena
Inuenit inferromeque babet quk tranet,vt antK ]
Cogitur offenfare igitur, pulfarquefluBu
Ferrea textafuoiquopatio requit abf,
Atque per s agitt,fine eo quafepe refrbet.
lliudin bis rbus mirari mitte,qud jlus
Non valet l lapide hoc alids impellere item res.
Pondre enimfrtapartimjlant-.quodgenus aurum:
Ac partim,raro quiafunt cum corpore,vt jlus
Peruolet intaBus,nequeuntimpellier vfquam:
Lignea materies in quo gnre ejfe videtur.
Inter vtrafque igiturferri natura locatd
Aeris vbidccepit quadam corpufula,tumft,
ImpeUantvteamMagnefiifeminafax'K
f

F I T Q^yoQjrE v r
L A P . ] Fit etm (nquit) vt jferrum ab hoc la
pide refugiat confuetum m o d o fcquf,modo f u g e r e : fequi quidem nulla re
inter lapidera & e r r u m interpo(ira.-fugere aut aere intcrpofito. s A M o T H R A c i A F.] fcrrcos annulos Samothracia, vbi primum fieri cpti
funt,dic1;os., I N s e . A. P H I J. s]n vafis amplis, v r> E T v R ] ferru. D I S
C O R P ,
T A N T A c R . ] mter ferrum & magnetem. p E R C E p T ] S i c .
habent libri omnes vugz.percepit autem interpretor occupauit,inuafr,
nempe vias apertassquo verbo faepe alibi vtitur", vt l i b . j . princ. His tibi me
rbus quxam iuinx veuptas fercipit, atque Zw^r.^bicfipaullo poft. yita Perct*
pit bumauosediunuSe'd feripturam veterem^quafe repetitur irj tribus lib. manu fcriptisjreuciendam efle n o n p u t o , Pfcepit. Vr*cepit a u t e m , id cftpra:occupauit.nequc iccirco minus probanda e f t , quod ntecedat aduerbiunr
prius ..fa?pc enim h o c pleonafmo vtuntur feriptores. , E X , E . N A l a b a r r i s .
s

>

<

\- \

-*

DE
R E R V M N A T . t I B. V J.
53
jcftu occupt, P Y I S A R B ' C I V E J? L v c T v ] id cft fuo mottjjfuque agi
tatione,feu fuo asftu. tralatio cft. Sed videtur legendumfiiftu, nonfltt&tt.
fli&us autem verbo fligo.quo Se ant vfus eft hb.x. Obuia cumfixrent vt
diuerfa repentet&c.VitgAib.y.cauque Dontfonitumflitlugalea*. c^Y o P A c T o ] id eft,qua ratione magnes refpuit fe ferrea texta, feu ferrum : v e l ,
quo fir,vt magnes ferrum fe reiiciat,ac repcllat. F E R R E A T E x T A ] id
cft ferreos texus, & fetrum ipfum arctifsim contextum. Idem lib.f. Trofter difimilem naturam,text4qtie w#r.Virgil. 8.^Encid. & clypei non en<tfrafale ttxfw,CatuU.Epithalam.Pelci Se T h e t . Tinea coniungens infiex.* texta cari(<. A T Q J E P E R A E s A G i T A T ] i d eft per vas xreura texta ferrea
agitt, S I N E E O Q J A E S A E P E R E S . ] qua* texta ferri magnes fa*pe
reforbet fine eo a*rc.-id cft,quando xs non interponitur. A E I A S
I T E M
R E S ] alias qumferru. CXY O D G E N V S] cuius generij. v T A E S T V S ]
magnetis. I M P . V T E A M M A G N E S I I S E M I N A - S A X I ] m i r e e t i a
hiclocus deprauaruseftin omnibus libris. N a m manuferipti quidem habent partim Magnerafaminefaxa, partim magnefidflumina/xa,pattica magne
tisfeminafaxit. vulgati partim cum aliquibus ex manufeript. confentiunr,
partim habent magnefia^wwf/x^.egoprobabilem
fcripturam repofui. licet Se lgre magnefiifluminafaxkvtfiumino intelligamus primordia magnete fluentia.

Nec tamen bdc ita funt aliarum rerum alina,

Vtmibi multa parum gnreex boc fuppeditentur
Qua memorare queam interfe finglariterapta.
S axa vides primmfola coolefcere cake;
G lutine materies taurino iungitur vnd,
Vt yitio vena tabularumfiepius bifeant,
Qudm laxare queant compages taurea vincla.
Vitlgeni latices in aquafontibus audent
Mifcerijum pix nequeatgrauk& leue oliuum.
Purpureufque colos conebilij iungitur vn
Corpore cum land dirimi qui non queat vnquam^
Non, fi NeptunifiuBu renouare operam des:
Non jnarefi totum veliteluere omnibus vndis.
Denique res auro argentum concopulat vnd, .
AErique dsplumbofitvu iungatur ab albe*
Cetera iam qudm multa licet reperire? quid ergo?
Nec tibi tam longjs opus efl ambagibus vfquam:
y

YYy

54<>
T.
L V C R E T I C A R I
Nec metammultambkoperamconfumerepareft: ,
Sedbreuiterpaucisreflatcomprenderemutta.
Quorum ita textur ceciderunt mutud contra,
Vtcaua conueniant plenu bdc illiusjlla
Huiufqueiinterfe iunftuU horum optima confit.
Efl etiam,quafi vt anriellis,bamfque plicata
Interfe qudam pofiint coplata teneri:
*
Quodmagis in lapide bocfieri,firrofe videtur.
N E C T A M E N H A E C ] qua: de magnetis & ferri coiun<fKone,&. quafi
cognationediximus. A L I A R Y M R E R V M A L r E N A ] alina iunxit
cum generandi cafu, vt fup. lib. 3. oiut quia non venium omnim alinafolmis
& fup.ho cod.lib.princip.rffo<fcjff/>4j eor. e o O L E S C E R E , ] c c r e fcere,& conglutinari.o/f/?w autem Iegendum,non v t vugus putat, c o a lefcere. M A T E R I E S ] lignum, T A V R I N O] ex auribus, 5c genitalibus
%

tauri:quodtradiditPJin.lib.28.cap.17l'CLYA M

LAXARE

C^VEANT

C O M P A G E S ] commifluras,& coniuncl;iones.Virgil.lib.I./neid./4X/4
terumcompagibusomnesjtccipiuntinimicumimbyem.

TAVREA

VINCLA]

vinculaexglutinctaurine V I T I G E N I LATICEs]vina.iib.5.princip..
queliquoris Vitigeni laticem mortaltbus inftituijfe. A R D E N T]tralatio. fie
m.lipedtbfquemimtatim fuccederefrigus Kon dubitabat, vbi tamen Aurar.
legit EndobitabatySX. fuo l o c o dicemus. E F L E V E O L.] Ieue dixit oletirr),
quia n fubfdit,immo cxtat,&: fuper infidet humoribus omnibus, M E R*
G I T V R V N A " C O R P O R E C V M L . ] fie habent nonnulli libri manufcripti,quibufcum confentiunt vulgati Parifienfes, & V e n e t i antiq. nifi p,
habent vno corpore cum /<*<e:alij iungitur vna corpore c.U R E N o v A R E] lana
adfuumcandoremrcuocare,acreftirucre. O M N I B V S V N D I S ] Virg.
G e o r g . I . Tquefibigenerum Tethys emat omnibus vndis. Catull.in Gcll.Su/cipit
0 Gelli quantum non vltima Tetbys^Hongenitor nympbarmn abluat Oceanus. D E-V
N 1 Q^y R E S A V R O A R G . C O N C O P V L A T v.Jfecutus fum treis
lib.manufcriptos Vatic.Teth. Fae'rn, N a m Memmianus habet Denique non
auro arum copulat vna. vulgati autem a l i j , Denique res auro argentum copulat
vna:a\ij Denique res auro fit vt aurum copulet vna : quam poftremam feriptura
factamefTe p u t o e x alia item corrupta. Denique res auro aurum copulat vna.
Plane in hoc verfu hreomec quara potifsimum feripturam fequar,video,
nifi eam quam excudendam curauSi quis autem quxrat qu fit ea res,qua
auru m argento,aut alij metaUo agglutinetur, puto EFLE chryfocollam,id efl:
auri iglutcmquod quomod fit, difee e x P l i n . lib. 33, cap.f. AE R I'Q_V E
A E S P L V M B O F I T ] ficreftittr cum repriflern feriptum' in libris manuferiptis partim ^eredqueresi^nim ^er.aqutt: in vulgatis autem partim
jies queplumbo p&nim ^Aer&quenecplumbo. ALs autem ri conferruminari
plumbo candido,quod yulgo ftanruim efle putanr,&ita appelIant,notum.,

Liber

DE

RERVM

NA1V I I B..Vlr-

.'eft.Plumburri' tandidum commmort & Carfar l i b ; J^de beilo Gallico

Vtuntur autem Bntanni nummo treo, aut annulis ferreis ad certumpondus examinais pro nummo.Hafcitur ibtplumbum album in mediterraneis re^ionibus:in marh
timisferrum:fedeiusexiguaeficopia.
qj'XDSr.oo?]quafidicar,numme
iccirco hoc loco referre oportet? M
A ]muruo, vtfarpealis.
L
vs
i vV c ^ y
plena illius cauis : iliaque caua huius
plenisconuenianr.
t.] fie le
gcndum.ordo enim eft;. H o r u m interfc iuncrura e f t o p t i m a , quorum ita
textura: ecciderunt mutu,vt & illius caua huius plenis , &illius plena huius cauis conueniant.
Alfa ratio quamobrem quardam magis inter fecoharrere pofsint.Fieri enim potefl: (inquit) v t q u x d a m pofsint
, inter fc compacta coha;refcere,quaf quibufdam angeliis, id eft paruis a n gulisjhamifque implicita,atque inflexa.angellis autem reftitui, codice V a
ticano admonirus,, in quo fcriptum eft aricillis. qua v o c e vfus eft 6c lib. 2.
Sed magis angelhs paullo proflantibuSj&qu Titillare,&c. c o
L
legendum puto:quam feripturam quidam vel non intelligentes,vcl infolentemiudcantes,c<>w/rf^rf repofuerunt.fo/'/^ autem dlctum pro copulata,
vt yinclumfkclumypericlum^c.

v tv
haec
i i l l a, h y
E]ha:c
inter se ivnctvra horvm op
v

11

est etiam]

p a t AJfci

^Junc/atio qua* fie morbis 4utvnde repente *

"Mortiferam pofit cladem onflare coorta
Morbida vis hominum generi^pecudmque cateruk,
Expediam.primummultarumfeminarerum
Effefuprddocuiflufintvitalia nobis:
, ^
p^/
Et contrk qufmt morbo mortique neceffefl
~* '
"Multa volare:ea cum cajfuntfort} coorta ,
Etperturbaruntcdum\ftmorbidmaerf
/f}c.->i^^u
m
Atqueea vis omnis morborum.peflilitdfque
"""^/cJ
Autextrinfecu5 vtmbes>ntbuUquefuperne
,
Per edum veniunt^aut pfafepe coorta
De terrafurgunt vbiputrorem humidanaclafl _
Intempefiuis pluuifque &folibrn icla.
visionne vides etiam edinouitate ey* aquarum . Tentari proculdpatria quicunque domoque
Adueniuntidebquia longe diferepataer.
<Nam quid IBritannum edum differreputamus, ~ *
Et quodin Aegyptof qulmundi claudicat axis}
.
Quidve quod inpont ofi differre d Gadibus atque
*
y

z*t*-fe/
^ ^ I ^ T

UIL^

'

YYy 3

541

t ;

l v c r e t i i

c a r i

Vfque adnigravirum,percoBquefiecL calore

Qua cum quattuor interfe diuerfd yidemus ^ '
'Quattuor d ventis,& calipartibus ejfe,
Tum color,&fitciesbominum diflare videntur
Largiter,&*morbigeneratimfada tenere.

Efl elepbas morbus,qui pr opterfluminaIMili

Gigmtur Agypto in media,neque praterea vfquaml
Attide tentantur grejjuSiOculiquein cbais
Finibusiinde aliis alius ocus efl inimicus
Partibus,dc membris,varius concinnatidaer.
Proinde vbif calum,quod nobis
alienumfl,
Commouetj atque aer inimicusfrpere cpitt
Vt nebula ac nubes,paullatim rpit, &* omne
Qufl graditur,conturbat &* immutare coatlat.
Fit quoque vt in nbflrum cum vnit denique calum: t
Corrumpat,redddtquefuifimile,atque alienum.
Hac igiturftbit cladesnouk peflilitdfque
Aut in aquas cadit,autfruges perfidit in ipjas,'
Aut alios hominumpaflus,pecudumquecibatus:
Aut etiam fiflenj manet vis are in ipfe.
. '
Et cumjfirantehmiflcts bine ducimus auras,
llla quoque in corpuspariterferbere necejfefl.
Confimili ratione venit bubus quoque fape *
Peflilitas,etiam pecuis balantibus agror*
'Nec refert vtrum nos in loCddeueniamus
*NobisaduerJa,&cali mute mus amiclum:
An calum nobis vitro natura coruptum
Deferat,aut aliquid,quo non confueuimus vti,
,
Quodnos aduentupofittentare retenti. .

forte

03AS]Nuncratonem^morbrumxplicareincipit. deinde pulcherrimam peftis illius, qua; temporibus bclli Peloponnciiaci Athenisaccrrimncuiitjdefcdptionemex Thucydidis lib.Z.exprefs3,
^proponet. S V P R A J D O C V i ] l i b . 4 ^ b i K u n c a h i s a l i u s c u r f i b u s < 0 - ^ 3
N V N C ,

R A T I O

DE
R E R V M
N A T . L I B . V i t
543
lib, f. ibi Quippe viderehceipingueferefepe cicma^ &c & hoc eodem lib. ibi
"principia hoc dtc^quod dixifepe quoque ante, ln terra, -&cet. E T C O N T R A
<U A E s L N T , & e . } o r d a e f t .JEt contra neceffe eft multafemina volare,
qua: ftnt m o r b o , 5c m o r n , id eft q u x fint morbida, & mortifera. M O R B I D V S

A E R ]

na&fvs ktp.

A V T

E X T R I N S E C V S ,

V T

"

N V B E S ]

morbus (inquit) aut extrinfecus oritur,verbigtatia,ex terris longinquisac

remotis vtis infalubribus,quiper locamorbofa fpirtes cadum noftrum,
v n d e animam ducimus, corrumpuntuutex iis terris, in quibus c o m m o r a mur. Sed videtur hacc partitio valde angufta, & ieiuna efle. Q u i d enim dtcemus de iis morbis, qui nafeuntur ex copia,luxu, & cruditatc? ex intemperantia? ex cibis infalubribusex immoderatis aoimor affeclibusPex anim i aegritudineacrarorc? V B I P V T R O R E M J f c l e g e n d u m , n o p u t o r .
nam putor aliud e f t , ^ putror,quemadmodaliude prere,aliud putrere,
feu putrefecre. fie \ib.l.Quippe vider e licet viuos exijlere vermeis S tercote de tetro
putrore cumfibi natla efi Intempefiiuis ex imbribusbumida tellus. QJV A I O N G E* D I S C R E P A T
A E R ] hanc lectionem potius ecutts fum qum illam alteram, quia longe difcrepitantres noi\ e folm, qud magis cum fen>
tentia huius loci cfcntanea e(t,verm etiam qud nata videtur effe ex antiqua feripturadeprauata. fie enim habent libri aliquot manufriptiVin his
Vatican.^w long diferepat acres, N A M r y 1 D B R I T A N N V M ] Britanni, omnium mortalium proximi funt Septentrionibus, iis tamen exceptis,
qui T h u l e n incolunt .Virgil, T i t y . Et penitus toto diuifos orbe Britannos. Idem
G e o r g . i.tibifermt vltima Tbule dodti quidam,in his Petrus Pafchalius hiftoricus Regius amicus meus, hoc l o c o legendum cenfent, Britannumcaum non vt habent lib. vulgati, Britannis calum: quibus afcntior. fententia
autem huius loci harc eft. quid, aut quantum (inquit) putaraus differre czlum Britannicum cado ^Bgypti^? quidcadum,quod eft in Ponto Euxino,
5c adillam orbis terrarum partem cado Gaditanofumfit Lucretius quattuor orbis terrarum loca maxime nota, & infignia: qua: tporibus illis max i m e inter fe diftareputabantur :duofeptentrionibusad A u f t r u m , B r i tanniam,5c igyprum:qua: eft diftantia latitudinis:duo ab ortu folis ad occafum, Pontum & Gadeis,qua: diftantia eft longitudinis. Q_V A M v N D I C L . ] i d e f t qua parte axis,fiuepoIus Ardticus, qui nobis fubimis femper apprctjillis eft depreffiis: feu quapartemundus inclintes eft ad oram
nobis ignotam,q" Gr^ci^rd^ora vocant axi noftro contrariam. Eft autem
har pars meridionalis f e u Auftralis. o j y I ' D V E Q^V o p I N P o N *
T. o's T ] aut quid putamus differre cadum p o n t i , qui ad orientem fpectar,
G a d i u m cado? qua: diftantia longitudinis e f t . G a d e s , i n f u l & oppidum,qua: ab O c a n o alluuntun quibus fretum Gaditanu didttrm eft: q u o
Lybia ab uropa diifiditur,. M . T u l l . lib.j.de
mt.eoyQuidOceanifermeilUs in loii cmftamius, Europam, Ljbyimque rapax vhi diuidit ynf A T Q_V E.
y >s QJ, i A p Nf]j Gadibys^tqne ab eaora,qua: porrigitur ,&,pcniriet ad
Mauritarjiam,feu potiusa^ ^th.ippiam vfque?Sunt enim ^ t h i o p s pon^
iiulli O c e a n o finitimi,. vt teftatu'r & H m e r . i i b . x . UiacL Zst $ W^natMoy
y

#rr'faviMYstswirmjH X9iQf
ir*u

'ifiu

fjXpVH $\ffaf 4tPi %mn. Q y A T -

*f44
TvOR.

I V C R E T I

A* V E N T I S ,

T C A E L I

I
C A U
'
P A R T . ] BritatitiiabAcjuone,& *

Septefitionibus,*gyptii mendie & Auftroi Ptici Subfolano feu E u r6,&Orente,GaditaniFauonio&Occidte. E T M O R B I

G N E R . ]
& morbi videntur generatim nationes ipfas infeftasjiabcrc. E S T E L E *
P H A s M o R B.] hune morbi iKipariitm vocant Grarchde quo leg C o r net. Celfum Iib-3.cap.25. A T T 1 D E T E N T . ] in Attica tenranturpedes."
Athenienfes podagra magna ex parte laborant. o c v L I" Q J V E I N
A C H . E 1 N 1 B . ] Achiui folent oculorum doloreaffici, feu ex oculis l a b o rare. C O N C I N N A T ] efrcit,vt faepe alibi, c o A c T A T ] cogit. p E R S I D I T ] fie legendum,non/A</&//>. c o N s t M * R A T . V . B V B . ] Virgil.
lib. 2. G e o r g . Kec tam crebet agens hiemem ruit aquorturbo Qum multapecu*
dum pefles\ nec fingula morbi Corpora corrpimt fed tou afiiua repente, &cet.
E T I A M
P E C V I S
B A L A N T I B V S
A E G R o R ] C u m in libris m a nufcriptis ita feriptum reperiflem: etiampigrU balatibus agror :ia vulgatis aurem plcrifquepecudumbalatibus agris\ in nnullispecudum talaribus agre: primum facile fenfi in hoc loco mendum iubeue:deinde continua conieci fie
effe legendum:pecuis balantibutagror. Pcua autem dixerr antiqui pro p e cu dibus:vnde respecuaria. Iam agroretiam morbum corporis interdum fgnificat. N O B I S A n v E R s A ] id eft nobis inimica, & infefta. aduerfx
autem efle legendum, nondiuerfa, euincunt libri veteres, in quibus partira
plan hoc m o d o feriptum cft:partim addiuerf.qa^aqam defendi fortafle
poteft le&io vulgata,No& diuerfa$to nobis diuerfa: ideftin quibus n o n
confueuimuscommorari. E T C A E L I M V T E M V S
AMicTVM]id
eft celum mutemus.caelumautem,id eftae'rem,quo vidcmuramicri,quia
nos ambit, vndique. louianus Pontan.hunc verfum fie legebatrHoto aduerJa, & calum mutemus amicum. ego lectionera receptam retinendam cenleo.
t

AN

C A E L V M

N O B I S

V L T R O

N A T V R A

C O R V P T V M

D E P.]

fecutus fum vcftiga veteris fcripturar.fic enim habet codex V a t i c a n u s , ^

calum nobis vitro natura coruptum vaico r..Tethianus autem & Memmianus,
& Faern. jin cal. nobis vitio,(aut vitro)natura corruptum. ex vitro igitur feci vitro , quod reperitur ramen in codicibus Vicet. Se Patif. Veneti antiq. porro habent intro natura corruptum*vltrb autem interpretor fincaliqua manifefta caufa. iam coruptum vno r. aut fine n.fcriptum cft,proptcr verfum,pro
corruptum,aatconruptum At<\\i ita legfc Pierus ad illum Virgil. verfum l i b . i
^Eneid. Uu4pe SereJlum.No eclabo lectorem tamen Ioanni C o l o m b i n o
popularime Vird d o & o videri h o c loco lependum *Ancaluninobis vltrt
natura inimicum Deferat.^atut enim ille primo mimicum feriptum efle Lucretio:deinde ftudiofinn aliquem Lucretij lectorem huius vocis interpretand caf,afcripfifle ad oram libri corruptum: poftrcmo imperitumlibraj i u m , qui ex illo exemplari,Lucretium defcripfcrif,'eiccla vera voCCyinimi<um, fubftituiife corruptum. Si cuiigiturharc amici mej cbniectura, erudita
prafertim, atque ingeniol placebit, g a u d e b o . Inrereahoc cpioque Jcdto?
f cm fcircvclim,hanc,qum excudendam curaui.fcriprurim ordine tantura
duarum vocura Se numro litteraru in v o c e corruptum,! Parifienfi diferep a r c . fie enim habent codices Pm(.*4n calum^nobirnamrX vitfo corruptum,
t

quam

DE

R E R V M

N A T.

I B.

V I .

54e

juam lecTrioncm normulii p r o b a n t , v t ft verfus totus ex fpondeis c o n ftans: quibufeum non p u g n a b o .

H*C RATIO QUONDAM MORBORUM, &* MORTIFER AJIM

FINIBU' CECROPIISFUNEFLOS REDDIDITAGROS:
VAFLAUITQUE VIAS ,EXBAUFTT CIUIBUS VRBEM.
NAM PENITUSVENIENS AEGYPTIFNIBUS ORCUS
A'RAPERMENFUS MULTUM,CAMPFQUENATANTEIS,
LNCUBUIT TANDEMPOPULO PANDIONISIOMNES
LNDEJATERUATIM MORBOJNORTIQUE DABANTUR.
Principe CAPUT INCENFUMFERUOREGEREBANT:
ET DUPLICEIS OCULOSFUFFUFA LUCE RUBENTEIS.
SUDABANT ETIAMFAUCES INTRINFECUS ATRO
SANGUINE &VLCERIBUS VOCIS VIAFEPTACO'IBAT:
ATQUE ANIMI INTERPRES MANABAT LINGUA CRUORE,
DEBILITATA MALISJNOTU GRAUIS AJ]?ERA TABU.
INDE VBIPERFAUCEISPECLUS COMPTERAT,& IPFIM
TDORBIDA VIS IN COR MFTUM CONFLUXERAT DGRIS:
OMNIA TUM VERO VITDICLAUFLRA LABABANT.
SPIRITUS OREFORAS TETRUM VOLUEBAT ODOREM,
1{ANCIDA QUO PEROLENTPROIEBACADAUERA RITU:
ATQUE ANIMIPRORFUM VIRES TOTIUS, EY* OMNE
LANGUEBAT CORPUS LETI IAM LIMINE IN IPFO.
INTOLERABILIBUFQUE MALISERAT ANXIUS ANGOR
ADFDUE CORNES/?* GMIT U COMMIFTAQUERELA.
SINGULTUFQUEFREQUENS NOBEM PERFEPE,DIMQUE
CONRIPERE ADFDUE NERUOS,@* MEMBRA COABANS,
DIJFOLUEBAT EOS DEFEFFOS ANT,FATIGANS.

c R A T I O Q ^ V O N D A M ] N u n c incpt peftem illam Athenienfem deferibere. Videtur autem Virgilius lib.3. G e o r g . hune locum adumbrafTc tefle Macrob.lib.6".Saturn. his verfbus.H/Vquendammorbo calt mifranda coorta eft Temj>eftas tot6que autumni incanduit ttftw.Etgenus omne neci pecudum dditjmne ferarum: Corrupitque UcusiinfecitpabuU tabo.Kec via mortis erat
JtmpUxs (dvbi tgnea venis Omnibus alla fuis miferos adduxeut tirtusRurfus abidabatfluidusliquor,&c.
M O R T I F E R
A E s T v s] f i e h a b e n t o m n e s l i b .
vulgati.fcd trs manuferipri mortifer ae, ex quo legend videtur mortifer aeu
H AE

ZZz

54o*

T.

I V C R E T I I

C A R I

v i N i B v* C B & R O P I I S ] finibus Atticis.fieautem efie legendi probat

libri vcccres.Iam C e c r o p s Athenifura rcx fuir, N A M P B. N. I T. V S V E N I E N S A E G Y- P T i E F i N i B v s] A b hoc l o c o Thucydidis verba.cum
Lucretianis conferre incipiamus.ficigitur ille libro fecundo.R'pf7o S ri($>
Tfanv*
t hiyt-m F c$ii?nas vfs VS? t-^^'iwH-m
$ iytf ayj-xiov iy KvBUungrri|3H, tj *ts 7&* $a<n\ittf yXy TW TFSTOLU . \(
rlui hLvalay in\ty l^ctuntcuac inimn.
id eit initium autem fecit primm, v t aiunr, ex /thiopia ea qua* eft fupra
yEgyptum: deinde etiam in / g y p t u m , & Libyam defeendit, atque in m a gnam rgis Perfarum ditionis partcm.tm autem in Athenienfium v r b e m
repente inuaft. C A M P O ' S o_y E N A T A N T E I S ] maria,& lacus.fupr.
V

eod.lib.^*liqutdammokm^mpofquemtMteis,

I N C V B V I T

T A N D E M }

T h u c y d . 'im<nj. eft incidit,feu potius incurrit,atque irruir. p A N rr i o i s] Pandion A t h e n a r u m r e x , Philomela*,.& Procna* pater. P R I N C I .
P I O C A P V T I N C E N S I E R ] T h u c y d . tspinw
Tfi Mp.Kt
bi^au
ir.xv&t.), $ TWV l<pd*K{Mi/l?v5u,u<t'r* ^ ?\O^fl; \\u$&fi'i.
eft primm quidem
capiris feruores acres Se validi, Se oculorum rubores, Scinflammatio eos
corripiebat. S V D A B A N T E T I A M F A V C E sjThucydi.^, TA <*TTV, h
? * ? T | J * " y^ostt,
ctsvt a^a.'mSti h . id eft & interna, & fauces, Se lingua
continu cruenra erant,feu cruore manabant. I N D E , V B I P E R F A V C E I s , & c ] hic locus non ita prop accedit ad Thucididis verba : n o n tamen fenttia ipfa long admodum difeedit.fieenim ille. iy Z i WVW oyo ty.7$wtv V 7s-3n 5 myot fun* @xo{trxv?i. iy onvTtle
itm KctpJis*
ypixi,
N

Gvkftyi

7t MITH , iy hjmi@,b&}<reit

%o\{ TH-QU , ouu \xgi largay yofjtao'fj^/jeu W Y ,

\-7rntm.\
cft 8e non l o n g o p o f t temporis intcruallo dolor in pedtora d e feendebat cum tufsi vehemti: & vbi in corde,feu ftomacho ha*ferat,c"m
i p f u m t o r q u e b a t , t m p u r g a t i o n e s b i l i s o r a n e s , qua*medicisnominatac
fnr, confequebtur. v i T A I C L A V S T R AJ.nihil muto. verumramen
cod.Yztk&nMabetvitttlUcUuJlraldbabtittt.
S P I R I T V S O R E
F O R A S ]
T h u c y d . iy mJ^^a. *7B7W, iy JWA? p/:id eft & (piritus abfurdus, Se teter,
& grauis odoris edebatur. I N T O L E R A B I L I B V ' S Q J V E M A L I S,8CC.J
videtur pluribus verbis exprefsiffe quod dixit T h u c y d . breuius. >y aS-mi
(mTUKcu7m>eias
IWSJ&Wid cft Se ex magno eu cruciatucorporis,animiqjaf
flidtatione. S I N G T I T V ' S Q V E F R E Q J * E N:s]Thucyd.M>>f n mt TKHotny iim-^imn
<muojj.oy J)/bum'tff^y^y'. id c(lt Sefingultuspluribus
accidebat inanis conuulfioncm membrorum validum arferens. c o A C T A N s ]
cogs:vt fup.&* immutarecoMat. D E F ' E S s o s A N T E , F A T I 6 A N S . }
fatigans eos,qui iam ant viipfus morbi defe&Lerant.
X

Nec nimiocuiquam pojfes ardore tuer

Corporis infummofiummamfruef repartem:Sed potius tepidum. manibusproponere taclum:
Etfimulvlceribus quafi inufiis omne rubere
CorpuSiVt efijper membrafacer cum diditur ignis.
Intimapars hominum veroflagrabatad ojfa;.

DE

R E R V M

N A T .

L I B . V I .

^Fldgrabatflomachoflamm&,T>tfoYndcibusjntus,
Ndlddepoffet cuiqudm leue,tenuquemembris
Vertere in vtilitatem:ad ventum, S* frigorafemper;
lnfluuiospartim gelidos ardentia morbo
Membra dabant, nudum idcientes corpus in vndas:
Muitiprcipites lympbs putealibus dite)
Inciderunt ipfe venientes ore pdtente.
lnfeddbiliterfitis arida corpord merfens
Aequabat multum paruis humoribus imbrem.
'Nec requies erdt vlla mdli: defeffa idcebdnt
Corporaimuffabat tdcito medicina timor.
Quippe patentia cum totas ardentia noBeis
Lumina verfarent oculorumexpertiafomno.
"Multdqueprtered mortis tumfigna dabantur.
Perturbta animi mens in mrorejnetque:
Trijlefuperciltum^furiofus volt us,acen
Sollicitaporr,plenquefonorbus dures:
CreberJj?iritus,autingens raroque coortus:
Sudorifque mddens percollumjflendtdus humon
Tenuidjj?uta,minuta,croci continBd colore,
Salfdque,perfauceis rducas vix dita tu fi.
In manibus vero trahier nerui,&* tremexe artus:
A'pedibu/que minutatimfuccederefrigus
Non dubitabatiitem ddfupremum denique tempus
CompreJpenares,nafiprimoris dcumen
Tenue,cdudti oculi, caua tempora^frigida pellis,
Durdqueiinborrebat riBum:frons tenta minebat.
Necnimio rigida pbjljlrati morte iacebant:
OBaudquefer candenti lumine folis,
Aut etiam nona reddebant lampddevitdm.
Quorumf quis [vtejl) vitaratfuneraleti
Vlceribus tetris,& nigra proluuie alui:
Poflerius tamen hune tabs,letmque manebat;

548

T.

L V C R E T I I

C A R I

Aut etiam multus capitis cumfpe dolore

Conruptusfanguisplenisexnaribusibat.
Hue hominis ttA vires corpufquefluebat.
Profluuium porrb qui tetrifanguinis acre
Exierat,tamen in neruos buicmorbus,& anus
lbat,&* inparteis genitaleis corporis ipfs.
Etgrauiter partim metuentes limina leti
Viuebantfrro priuati parte virili:
Et manibusfine nonnulli, pedibufque manebant
In vita tamen,0* perdebant lumina partim:
Vfqueadeo mortis metus bis incefferat acer.
Atque etiam quofdam ceperebliuia rerum
Cunb~larum,nequefepoffent cognojeere vt ipfi.
y

o_v A M] T h u c y d . iy 7
?|arw &$o^u\<mua,,
o
&yir Siptv y *n **?K,*to.* <sfv^poy Scc.\ e f t , & corporis quidem extremitas non erat admodum tactu calida,neque pallida,aut viridis, fed fubrubra. S T S I M V L V L C E R I B V S , & C ] T h u c y d . ^Mx-raveu?
fw^xV:ideft puftulisparuis, & vlceribus efflorefeens. I N T I M A
P A R S H O M I N V M ] -ne Si ynf S ra>i h^Uii, ai,Scc. interna: autem partes.
itaflagrabanr,&c. N I L A D E O P O S S E T Q J I C Q ^ V A M , & C . ] fie flagrabat ( inquit ) pats hominum i n t i m a , vt nullum quantumuis leue, ac tenue veftimentum poflet membris verterc in vtilitatem, id e f t , afferre vrilitatem , feu efle vtilitati.hanc efle huius loci fententiam licet e r T h u cydide intelligere.fic enim ille. 7<r iit 'iras iKcuiiv , as (ulrt iSy nw MN E C

N I M I O C V I
9

(Mxfc

TrJay \[4ttiiw oiyJSyw -rf m^ohki, mn *Mo77, yv[Mvoy

: id eft , intima;

autem partes ita flagrabant, vt neque tenuifsimarum veftium, Sclinteoru

i n i e & i o n c s , neque aliud quicquam, praeter ntiditatem, fuftinere poflenr.
Verterein vtiht4tem,Cic dictum vt T . L i u i o , vertere in perniciem. fie enim l o quuntur Latini. bac tes tibitmle vertat $Z bene vert<tt,5c inpemicie Cax in vtilU
tatemverutiiriquibusgcneribus,verbum
vertat,cftabfolutum. A D V E N T V M , A D F R I G . s.Jhuius loci hxc fententia eft.ad ventum,8c ad frigo
ra femper membra dabant . atque dum frigus captabat,partim fe in fluuiosconiieiebant, partim in puteos praccipites cadebant. I N
F L V V I O S
P A R T I M
G E L I D o s] id cft.aij in fluuios gelidos fe coniiciebant.Thucyd. JiuTia,yhjk>j
<r<pt{ AVT&J ptHy.iy ^Wio),&c. & Iibentifsimin
aquam frigidam feipfos coniieiebant. L Y M P H I S
P V T E A L I B V S ]
T h u c y d . ? ^ion*, Ji^n mia nwi%oy$voi. id eft, & in puteos multi fe
prcipites egerunt inexplebili fiti cruciati. quida libri vulgati habent Hyntpbisputedibm. i N S E D . S I T I s A R , c o R p . M . A E Q ^ M . P . H , ] i d
y

DE

RERVM

NAT.

E ! B. V I .

549

eft,ranta erat coru fitis,vt multa aquae, & humoris copia epota, nihilo plus
v a l e r e t ad fitm fedandam,qum aqua modica:vel fic:ftis i n g e n s , & i n f dabilis efficiebat, v t m a g n a aquae copia,aqua modica vidercrur. A r q u e b a c
efl huius loci fententiam.vcrba Thucydidis oftendunt. i* i(uiy

/ inH TiTiTfoty^Kaosai
*) A-mdtt iov^Z,Hy
ciorpotusadfitim fedandam.

N E C R E Q J I E S

E R A T

V L L A

voiir

MA-

1 1 ] Thucyd.

t*
: id efl;, & quietis
O m n i n o n o n videntur h c i d e m diccre T h u c y d i d e s , & Lucret. Macrobius
l i b . ^ . S a t u m . hune verfum profert c u m e o q u i deinceps fequitur, 5c c o n f e r t c u m Virgilianis,vt diximus. M V S S A B A T ] Mujfare ( inquir Nonius)
ejl deprejfa voce Uqui,quodcelari relis.Varro putat muflre dictum littera
quia muti n e
quidem pronciarc poIunr.Virg.lib. 11.muffatrexipfeLa*/'.fignifcat igitur Lucrctius ita n o u u m , & inufitatum morbi genus fuiff c , v t medici nihil excogitare polTent,quod ad eura Ieudum valeret. quod
dicitur planius infra. Hec ratio remedi commuais certa dabatur. L V M I N A
V E R S . o c . E xP.]Thucy.
St,
liavrgebant. expertia fomno d i x i t , v t fupr l i b . 2. Ipfi fua perfejfonte omnia
Diisagereexpers. Q J I P P E P A T E N T I A C V M T . A R D . N . J q u i p p c
cum(inquit)no6teis totas infomneis duccrent. M V L T A ' C ^ V E P R A E T E R E A] haecquae deinceps fequuntur a b hoc verfu vfque ad eu m , cuius
principium c%OE$auquefer,&cnon funt apud Thucyd.fed probabile eft
ea Lucretium fumfifte m e d i c i s , vt ab Hippocrate in prognoft. A N I M I
M N s]lib.^Mensanimivigilat. P L E N A E ' c t v E S O N . ] t i n n i t u s a u r i u m .

ky<>viTvUl7nit6-n 7

m%Z(ML
71V\<
on[xai, MytMvh
toimy

C R E B E R

SPIR.

A V T I N G. V . ]

HippOCr.pi'Ogn.

mm

jreto3;on< ?7ae^<piyirt'w<Af^7,&c.id cft.fpiritus creber dolorem, aut inflamtionem fignificat:magnus autem, & l o n g o internallo coortus dementiam
dclart, S V D O R I ' S O V E M A D E N S] fudores frigidi per capur,& c o l l u m funt ltales, v t licet e x Hippocr. intelligercin prognoft.
T E N V I A
S P v T A , M 1 N . c R . c ] Hippocr.ibidcm.
asSt Viv,

dvitoy (jtMi%u
Truff
htu^n^t mi^ovyi)

a u t r u f u m , a u t q u o d multam tufsim prajbear, & m i n u t u r a , n e q u e a d m o d

concrctum,deter;us eft. c o N T I N C T A ] lie l e g e n d u m , n o n contacta,
fie enim loquitur lib. 2 . Ex ineunteauo nullo continua colore, c o n t i n u a autem
crocicolore.ideftcroceicoloris, I N M A N I B . T R A H I E R
N E R V I ,
& c . ] i d e f t i n manibusvero nerui contrahebanrur, 5c tremebant artus;
feu nerui contrahi,&artus tremere n o n dubitabant.Licet etiam fie l e g e t e ,
nerui trahier
e artus knwJiiof.
s v c c E D E R E]furfum irc,vt fup.eod,
l i b . M ftmulac nubes fuccefere, ipfe in eas tum Defcendit ,&c. N O N D V B I T A B A T]audebat,To\.u*.tralatio eft.fic fup.eod.lib. Vitigenilatices in aqmi
fontibus audent Mifceri,&c.Sc l i b . 4 . N* dbitant tranfirefequenti concita plaga.
S e d l o . A u r a t u s c o l l e g a m e u s v i r ingenio, 5c doctrinaprasftans , exiftimat
h o c l o c o \cgcn.Endobitabat,\ eft incipiebat.eWcw; enim initium& ingreflum fignificat: v e l Indibitabat. A D S v P R . D E N I
T . ] vfque ad
d i e m m o r t l s . N A S I P R I M . A , T.]Hippocr.ibid.p5|"*,ideft,nafusa-

cerner

ZZz 3

550
T . L V C R E T I I
C A R I
cutus. c A V A T i O C V L I ]
CAVA
T E M P O R A]
efttcmporacontra&a,aurcountia.

Hippocr.op*\/ xo7\o/.
Hippocr.KfoV?tw^^TW>id

F R IG ID A P E L L I S ,

D Y R A'Q^V E, & C]

Hp
i pOCf.^ 79

J^ff/ATV

<%
z*3 70

/7tOTi'(rxKM/K7^^^^^^^f^^' ''' & p Wis fronti

/o,

5oyo1:

circundata,
J
dura & extenta , & arida. I N H O R R E B A T R I C T V M ] ( C cxcudendum
curaui, veteris feriptura: veftigia fecutus. ricT:um autem vfurpatura cfl
veteribus in neutro gnre teftatur N o n i u s Marcellus. & fupr idem L u cretius vfurpauitlib.5. f/^*w/ magna MolojZm MolliariBaftemunt,&c.
P O N S T E N T A M N E B A T ]fieefle legendum euincunt verba illa H i p pocratis,qua: paullo ant protuli. ri tf ri(TUZZY, W M ^ T S vm^nT&vSpohiy i(g.?v*\loy Uy.i eft pellis fronti circumiedta dura,& renta, Se ficca,
minebat autem,id eft imminebat,firnplex pro compofito: vt fupr eod.lib.
Inclint* minent in eandem prodita partent, N E C N I M I O R I G . P O S T
s T R A T I M.] fecutus fum veftigia feriptura: veteris,tamctfi corrupta:: atque iis ducibus ad vera: ledfcionis cubilc(nififallor) peruni. habent autem
lib. vetercs partimpfi artut morte iacebannSe ira cod. Venetj antiqui, & Pari f. partim/>9/?<7*'.alij vulgati projlrati.katth autem plana eft. nec nimio,
id eft nec multoadmodum poft,rigida morte ftratiiacebant. o c T A v o ay E F E R E ]id eft Se octauo fer,aut n o n o poftqum a:grotare cepert,
die,moriebantur. T h u c y d .
/hp-Wj^mWVAWWiaimm^l$Jbualo4,Sec.
id eft,Itaque aut interibant plurimi n o n o , & feptimo d i e , & c . c i y o R V M
(

^il _

-^

- .

, ~~ ---- - ^x*v^cf

fcnt,multi cum defeedifft morbus in aluum, fimulque profluuium i m m o deratum acccfsiflct.poftcrius propter infirmitatera inreribt. v t c E R I BVS
reftitui T h u c y d i d e m fecutus.fieenim'\c'iK>u<nv<-n
i%uf{ifytoyk>))f,Sec.qux verba fupr interpretati fumus. ( V T E S T ) ] V
eft aliquis,vel vt funt aliqui,qui efFugerunt: vel,vt verum e f t , aliquos cffugifle. A V T E T I A M M V L T V S ] harc obfcurius videnrur ex T h u c y d .
cxprcfla.ficenim ille.
y>
maa-nt <r* m>yA-nt aya%ty k.yboy ri>i%
7up*h*iaptm iAuts)
cft,pcragrabat enim huius mali vis totum corpus fupernecxorfa,&incapiteprimumfedemna&a. P I N I S E X N A R 1 B v s]fielegi deber,n5 v t eft in codicibus vulgatis,*.y>/m>. nifi quis malit \cgipletis ex naribm,vt intelligam pletasnareis copieras v e r b o p l c o . e s .

TETRisJflc

ftifa eA*

JstMwV>di

P R O F L V V I V M

P O R R

Q_yi]ordocft,quiporrocxierar,ideftefTu-

g e r a t , & vitaucrat profluuium acre,fcu veheraens fanguinis, huic tamen

morbusibat,atque c r u m p e b a t i n n e r u o s , & a r t u s &parreisjpfsgenkalcis:id eft gignendi vim habenteis.vcrbum cw<tf iunxit cum aceufandi cafu,vt paucis verfibus pbft.. Autl>roculabfliebat vt acrem exiret odorem : Se lib.
^.Ham tranferfa feros extbant dentis adaBm lumenta.fieHorat.iunxit cum
eodem cafu verbum cuagari od. 15.lib. 4 , $ " ordinem FjBum euagantifrena lu
^r^rww/Y.nuncadThucyd.ficigirurille.w^f *me^m^-rSy
yz kKpnvietay aJnhn^it CUM i7ncm[Aaiyz,Scc,id eft Se quis ex maximis illis mor
bi doloiibusincolumis,& viclor difcefsTet : at extremorum ipfius mem-'
t

wfw^

DE

R E R V M

N A T .

I B.

V I .

brorumobfcfsiomagnasfupercftmorbireliqtjiasfignifcabat,cVc.
TAMEN
I N
N E R V O S H V I C M . ] T h u c y d . H&ri<riwz] >cs tJbla,^ tr
x"&f>k ^ ^ i d ' c f t impetum enim faciebatin parteis genitalis,
m a n u S j & p c d e s . E T G R A V I T E R P A R T I M , & C ] id eft & metuentes
mot tera.partim viuebant fine parte virili,partim fine manibus,partira fine
pedibus. T h u c y d . ^ mv*.o/ ewwoctVo/ Tmy Ji<fiu^>y, id eft & multi his c o r poris partibus priuati mortem effugicbanr. N O N N V L L I ] partim. E T

AXfas
P E R D E B A N T

L V M I N A

] Thucyd.

P" A R T I M

$ X)
0/

7Wf

id cft,fimt & qui oculis priuati manebat in vita. v s q v E A D E O M O R T ,

M E T . H I S I N C E S S E R A T A C E R . J f c videtur hic verfus reftitui p o t
fe leui immutationefa.c"fca,nempc cxincuJferat,(qao m o d o habent libri o m nes Se m a n u ( c r . & typis excu fi,) f a d o incejftw.quod probabat Aurarus.fic
fup.eod.lib. velguuis ignis Imj>etus incefit. Sed fi liceret, m a l i m ita reponi,
nimirum verbis in fuum ordinem reftitutis. Vfqueadeb incujfs mords metus
his erat acer. vfqueadeo acer(incjuit vm^anyua.vms) his erat incuuusiid eflriniectusmorris metus:vfqueadeo acriter mortem extimefeebant. A T Q V E
E T I A M C^V O S D A M C . O B L . ] Thucyd.

8c

IpSttk/MY

/ K)
Ki-Jri
etveiidy7*t T&J
nuywf
(Mia(,K
TOV

nullosautem cum m o r b o conualuiffent, cVrledfco furrexiflent,ftatim

omnium peraequ rerum obliuio capiebat,. neen & feipfos Se familiareis,
ac ncceftrios fuos ignorabant.

Multdque humi cum inhumt a iacrent corporafupr

Corporibus.-tamen alituumgenu atqueferaru m
AutproculabJiliebatyVt acremexiret odorem:
Aut vbiguftaratjanguebat mortepropinqua.
5\fcc tamen omnino temer illisfolibus va
Comparebat auis nec nolibufeclafer arum
Exibant fduisdanguebant pleraque morbo,
Etmoriebantur-.cumprimlsfidacanum vis
Strata visanimam ponebatin omnibus grdm.
Extorquebat enim vitam vis morbida membris^
Incomitata rapi certabant funera vaflai
^ec ratio remedi communis certa dabatur.
'Nam quod aliis dederat vitaleis aeris auras
Voluere in ore licere O* cAitempla tueri:
ff oc aliis erat exitwjetumqueparabat.
llud in bis rbus miferandum & magnopere y num
Aerumnabileeraty quod vbife qui/que vldebat.
y

55^

T.

L V C R E T I I

C A R I

Implicitum morbo,morti damnatm vt effet:

Defciens anima mfto cum corde iacebat,
Funera reffeBans animam &* mittebat ibidem.
Idj; vel in primis cumulabatfunerefunus:
Quippe etenim nullo ceffabant tempore apifci
Ex aliis alios auidi contagia morbi.
Nam quicunquefuos fgitabant vifere adgros
Vitanimium cupidifnortifque timentes:
Vnibat paullo pojturpimorte\maldque
Defertos, opis experteis incuria maBans,
Lanigeras tanquam pecudes/s* bucerafiecla.
Quifuerant autem prafl, contagibus'ibant,
Atque labore, pudor quem tu m cogebat obire
'Blandaque lafforum vox mifia voce quereU.
Optimus hoc leti genus ergo qui/que fubibaU
Incy aliis alium populumfpelirejuorum
tenantes Jlacry mis lafiJuBque redibant.
Inde bonampartem in leBum mrore dabantur:
Necpoterat quifquam reperiri quem neque morbus
Nec morsytiec luBus tentant tempore tali.
y

inhvmata]feu*3*3?<*,infepulta.

i a ' c e r i n t

s v Pr a

c o r p o r . ] id eft cum corpora fubiacerenc c o r p o r i b u s , vt inrelligamus

verbumc5pofitumeftcdiuifum. t a m e n a l i t v v m G E N . j T h u c y d .
yiva Jfjot, J>s?>9'jJ7o: id eft aues enim & quadrupedcs,qua: carn humanam
:

rangunt, cum multa corpora iacerent infepulta, autad ea non accedebanr,

autftguftarant,interibanr. v t a c r e m e x i r e t o d . ] u c reftitui reclamantibus libris omnibus, exiret odorem ertim dixir,pro cftugerer.vt fupr docuimus.fc Se Proper.Iib.3. elcg.$.Curuefuos fneis dtum noexeat aquor.
i l l i s s o l 1 B v s] Sic habent quattuor libri manufcripti.quibufc c o n gruunt vulgati,Vencti antiq. Se Parif.folibus autem inrerpretor, diebus.eeteri tamen vulgati habent,fedibus,& ita videtur legilfe M a c r o b . l i b . V . S a turn. Sed ego exempla Macrobij corrupta elfe puto. T h u c y d . TOP maTwy

Ipvfw ImKHXi

owipW '^JTB,^ ^ l j 3 / 7 , 7 ? K ' T

<TMVTWavSiy.

id eft talium quidem auium parnuria manifefta erat, neque alibi comparebant,neque circa vlla talia cadauera. n e c n o c t i b v ' ] fie reftitui fecutus obfcura antiqua: feriptura: vciligia.Natn libri manufcripti habent partim

D E * R E "R TM

~K

*- JS I . - .

A'T,

V I .

> ^

dro,w*cOC7*<<,partim TFC7/r,quibufcum c&nfiuAf nriulli vulgati, S e n tentja auter huius loci plana eft.Non.tcrfter (inquirj id eft nonier.j&u
f a r o admodum illis fblibusi id eftillis diebus,& folciucente; uis yfta omparebat,nccillisnoc^ibus'.fera;lisant filuis. \c
M
Bip.^cJ
Thucyd.o* IJ x*JUW (xStiiOt ruSmr) "rr^uyai<& i/7i9^ptomf Sik ^n^auSlcurm^u.
' id eft canes autem propter contaberniL, 5C vi&us, focietatem fenfum mali
ingruentis magis pratbcbant. L u c r e u i b . j.Et leuijomm cauumfidoum /tef/qrecord*. I N C O M I T A T A
P I ] .rapiebantur. funeca* nonfolleni rAo>re,$c pompa duccbntur n o n enim propinquj ,neq'uearaici fuorum qor,pora ad rogum profeq'uebantur .-fedautpafsiminipubaiaCjVepaticraitufiut in alinuin rogum temere^iieiebant* momitmM
cibnon o m i :
tata"w*2rtTJ>c/>-N C R A T I O RBM/coMM.]TH0CYDE"'
-3wKK^/^V
i

y Pli**

AfUK4

7 r W

' $*&'

m o

*t ft

i a u

*"

^75STf

'i*fJUi, HfiTrttV,

VT*

id eft moriebantur autem alij incuxia, alij ptiam-cura ftudiofcurat'enfur.nUUmqu^frcertumfuitrfcmcdim,

quo^a,dhibitum
o>
ta
r
profuerif, N A M
?
> D R AT}Thucy<L ^i<&^wy> X ^ * ^ F <T$STO i$h7r\i * id eft nam quod alicuiprofuerat , b o c aliisrnocebar.
in voce <<//'/;,qu eft ifrhdc Verfu,due vocales.i.i.habchtur pr ,vna/yllaba.
quida libri tamen habent dit in numro fingulari vnico i. refto <f/u . Q u o d
igitur aliis,aut alij dedert liccre,Tolfya,id eftlictiam,feu,vtlicer,et v o l Uere in re vitaleis irraSjhoc eft animam cado duccre,& pk&\%$c
fpiccrejhocrataliis'exiti. E T C A H I I T . E M P J ; A T . V J E R ^ j . y i r g i J .
lib
/ncid. ttdet'cdi 'ionuexa tueri. I L L - V D I N H I S ( R < I M ij & c j
JUS-ntsny $ 7rafnt
i&xtv
%n k}^ijmrn Vi al&im KdyrVUf #?f $ 7$ <4'ik"
moi IvSvf TjLmyfyoi
TJT yyvffl mM [xaKhw la/lirn v$'it,u7Wf )i) &A OMT.^X.^
$
*flyvT*t-QKfit:

Q_y

ejirri

"4.

077

iTl&t

mtf

vn&v

^I^.vHai,

ayoc^t^tki^pot,

uaxsif

tt'sr&IZTRNTI dvjif>iv-

Toy

M&v 1* imid
id eft omnium autem malorum hpe.erat grauii^mum,8C maxime h o r r e n d u m , & quod fimulatqus alquis f e morjbo <orT p t m eflefchtiebat,de fuafalutedefperabar,animumque^defpondehat:
(oinni enim fpe falutis rbati fnulto magis FCCTT ^rsoiicicbr, ac negligebr,
-neque durabat,aut refftebint*.} c quod alter b alteriuscurtionefmalum
c o n t r a h c n t c S j t a n q u a m pecudes, moriebantur. atque h o c qum plurims
intetitum afferebat*hanc Thucydidis fententiam o c t o verfibus exprefsic
Lucret.quodoftendemus'minutatim. A B R V ' M . N A B I X X ] a ; r u o i n 6 f i | .
irhHior

' Q J O B

V B I , S ' Q _ V 1 s< Q _ V V I D B .

M P T h u c y d . m l T i t
,

id enVvbifc morboimplic^tum,atqtJeirapediram fentkcr.

"'D F c 1 E N s A N f M o ' M T c 1c.] T h u t y d . *^A"*,animi contraclio^Jc
"iefty^ratio.^cXVp'pI E T ' E ' V M , C C L ] o r d o c f l . Q u i p p e . e t e r a m ' c e r n t a -gia morbiaudi n o n Cefbarit alios e x aliis apifcid efk adipifei J8C cotrripere. T h u c y d . %neJf *f
%t&TH<tf
T&TnpTK&TIW ; alter ab-alterius curationc morb'um'ctrahenifs.' i'ri c^V ; v E tP
Thucyd.ty-ni &k$~
/^^y
Znnittlt'id'ft/tfquC hdcfplurimam' itragetmrdiebac.q i c i - M
* t V ^ c . f V I'"j vG^3hunclcieum^ab*fviTjinaidia).F6LI
reiftitu^nam'cim in d'ubbuilibrs rriam'ufcdptB ita^feripium "reperifem ;fh'
'cu&oiT

K&ptav,

-n^y

; R

AA

5J4

T.

L V C R

E T

I I

C A R I

READ AMST EPOFUI.CONIE&URA MEAM APPROBANTIBUS ADRIANO TURNEBO.fo.'

I AURATO,& MULTIS ALIIS VIRIS DO&IFS.NC CUI AUTEM INFOLENS VIDCATUR, ITA JO-QUI, VIFERE AD AGROS, PROFRA ALIQUOT EX BONIS FCRIPTORIBUS EXEMPLE. LUCRET,'
' HB.F. PROPTEREAFIT,VTBAC ADFTGNUMQUODQUEREUERTI'MOBDIUS VIDEATU
FIGNA RCUI FUNT. TERCNT. ADELPH. HERA EGO HINC AD BOS PROUIFAM. IDEM H
NOFLRA ILLICO TT VTFERE AD EAM. PLAUR. CAPTIUIS. POFIREMI HEGIO JT PARU
DO$FIDES,VIF*ADPORTUM. A . GELLCAP. VIT*LIB. \\.CUMYALEBO AB ECULIS,REUI
AD ME. IDEM LIB^Z. CAP. 2<F. TBAMRINUSPHILOFOPHUS TUM *DM. FRONTONEM C
LAITMPEDTBT AGRUMVIFERETY&CHAIAS AUTEM LOCI H*E FENTENTIA, & HIC ORD
VERBORUM EFT. N A M QUICUNQUE FUGITABAT VIFERE AD AMICOS,.& PROPINQUOS
LOATGROS,DUM NIMIUM FUNT VITAE CUPIDI,MORRIFQUC TIMENTES,HOSINCURIA
MAMANS PAULLO POFT PNIBAT,ID EFT PUNIEBAT,FEU PUNIBAT TURPI MORTE,MALAQUE, DEFERTOS, ATQUE OPIS EXPERTEIS. THUCYD.E*M -fi T* SIIOIT/ M&TK K\HIHON G&OIIVCU^ A7M>^FWN IFNUOI, >Y HRUCU M*\AJ V*.II*M<T ARME
EVMT, & C . ID EFT NA FIUE NOLUIFFCNT MCTU DETERRITI FE MUTUO INUIFERE,DEFERTI
PERIBANT^ MULTA;QUE DORAUS EXINANITAR ATQUE EXHAUFTA:, FUNTINOPIA HORMV
Y

NUM,QUICURARER,8cc. POE^IBA}IDEFTPUNIBAT.HUIUSLOCIREFTITURION
DEBEMUS ADRIANO TURNCBO:QUI CUMANIMADUERTIFLET IN LIBRIS MANUFERIPR.
EFLE FCRIPTUM,FAWW*W <*/,VALD WX<PNIBAT LEGENDUM EFTC VIDIR./><?4'&<**
AUTEM DICTRUM PRO PUNIBAT, PRO U. MORE VETERIBUS YFTATO SIC PNIS
FCIS PUNICEUS..UM. PNA.PUNIO.MURI , CX:M^I.DEQUIB.FUPRIU FX*JM
W!T<M'. X AN I G E R . T A N O ^ E E C ] THUCYD.&NNO RIJG&.<7*'IFR*
EM. ID EFT TANQUAM PECUDES MORIEBANTUR. ADMONER M E HIC LOEUS, VT FIE*
RENTIS CHRIFTIANI AURELIANEN^IUUENIS PCRQUM CRUDITI CONIE&ur5,QUARA
RACCUM NUPER COMMUNICAUIR, DE PLINIJ VERBIS, QUA: LEGUNTUR LIB. 7. CAP. 1.
>

TEFERATTL. SIC AUTEM PLINIUS. LN EADEM JTFIICA FAMTLIAS QUAFDAM EFFAFAN

-IFIGONUS &. HJMPBODORUS CJFT TRADUNN QUAMM LAUDATIOM INTEREAM
~ARBOM,EMORIANTURINFANTES. Q U O D IGITUR QUID DOCTLVIRI FUTINTPROBATA
.CAM VOCEM EFLE,PRO PECUDIBUS,AUT OUIBUS PLIN.POFITAMJUUENISILLE ACERRIMO INGENIO PRAEDITUS ATBITRATUR HA?C PLINIJ VERBA CFL CORRUPTA.IEGCDMQUE HOC MODO INTEREAPROBATA AREFEANT ARBORES, PROBATAS AUTEM ARBORES
LIGIT,QUXINAQUISXON PUTRUERINT. SIC ENINXTHEOPHRAFT.
i&O-HMRPU <* SFYLOJ, SED ADRANUS TURNEBUSAPUD PLVUUIHU MURANDUM PUTAT: F 1 0
QUE PHNIJVCRBACXPLICAR W/^^/'Y^/4;IDEFTCA.QUALAUDATA AB ILLISFARAILIIS FUERINT.PROFERCQUE IN HANE FENTTIAM VIRGILIJ VERFUS EX MELIBCEO. MT
>

.FI YLTRA PLACITUM LAUDARIT, BACCAREFROHTEM CINGITEJIE VATI NOCEAT R

Q ^ V I F V E R A N T A V T.B..M P R . ] THUCYD. 7* E?CT0/6V, J>?9E?y7o:ID EFT
LIUC ADFUOS ACECDERCNTJINTERIBANT. C Q N T A G J B V S I B A N T ] ID EFT CC*TAGIIS OBI^ANTIFEU INTERIBAOT. I B A N T ^ ; ^ *
^ - S - CERNIMUS IRE, P V C

- D O R C ^ V E M T V M ] QUEM LABOREM TUM COGCBATOBIRC,ID EFT ADIR, FEU

FUBIRE PUDOR, THUCYD. "VX"*V ^ ^ T F L W F SI *3WIR W7< M&RMT IHEUR
LIDCFTPUDORCJCNIM AFFE&LFIBI HAUDQUAQUAM PARCCBANTJAD AMICOSFUAS
ADEUNTES. '.B*. A N Q A ' Q J E, M S S p R V M , & . ] & QUEM LABORENI COG-AT FUBIR&VOXBLANDAACGRORURN^AMQUERCLA CONIUNDL:A.THUCYD. 1^TWV

DE

H E R V M

N A T , t I B. V I ,

555^

id efl: n a m & quecelts pereuntium tandem etiam proplncjui 5 d o ^

fuccumbebant, ac cedebant, ma!i magnirudine vicli. o p T I M V
Hoc t ET
G N V S ] ^ /M/j*
o kfmS(jui'*rLTntQv<{Jir\ f t , maximqu^
V
peribant viri b o n i , & virtutis ftudlo dediti. iN ciyE A H I V A L I V M )
f p v t v M ] id eft & cum certarent, ac contderent fuoeam mortuorum
turbamin alia familia,vel inter difsimilis tribus.aut municipij homines f e pelire, & c c t . populum fortafledixit, quem G r x c i / ^ r appeflanr. 1 N B
B o M A M P A R T E M ] cum in libris manufe. fcriptum repcriiTera Inde
banampartem Sc
ita habeanr cod.ParifienC han l e & i o n e m potius,qum vul*
gata,bonacx parte, fecutus fum. quac fubftituta videtur ab iis.qui Vera n o n
intelligercnt. A t q u i fcloquuntur b o n i feriptores, Lacret.fup. lib. 5. Ko
minimampartent
monts formidtnealnntur
: & M.Tull,offtci.7#<*xz'i<< partent
ddiniuriamfactendamag^tediunturnonnttUiy&c.
I N
L I C T Y M ] quidam l i b r i manfcripti habt
leBum.
quidam in ie&um: quod videtur deprauatu
ex vera lectione ia lectum: vulgati in Ictum: quos non fum fecutus,daban
tur in l e d u m aurem.id efl; v t loquitur Horat. affligebantur i e & o . quod efl;
decumbere in lecto cogebantur.
tut!Jo\ju'

iBeftci

Prterea iam paflor & armentar'm omnts9

Et robuflus item curui moderator aratri
Languebant:penitfque cafis contrufa iacebant
Corpora paupertate e* morbo deditd morti.
Exanimispuerisfuper exanimata parentum
Corpora nonnunquampoffes/etroque videre
Mdtribus &* patribus natosfuperedere vitam.
2V>f minimum partim ex agris agroris invrbem
ConfluxitJUnguens quem contulit agricolarum
CopidyConueniens ex omni morbida parti
Omnia complebantloca teBdque:quo mageeostum
Conferto$ ita aceruatim mon accumulabat.
MultaftiprofWata viam per proquevoluta
Corporapianos ad aquarumftrataiacebant
Interclufa anima nimia ab dulcedine aquau
Multdqueperpopulipafim loca promta,vidfque
hanguida femianimo ta m corpore membra videres,
Horrida padoryO* pannis coopertaperire
Corporinluuieipeufuper oflibusvna
ylceribm tetris prop iam,fordiquefpulta.
i
y

AAA

5$tf

. T .

I V C R E T I I

C A R I

OmnUdeniiffnBdd
<frp9WWW
W*t
*
op
CunBa
adaierbusa
Hofbibus
loca
aux
com
reuigiojwumfiec
nuy
Pehdebanturnim:pra
bicpopulmJemper
c
PerturbMmenimtotu5trepidabat O*ynus
*
^ifquefi^mp/ore
confir
Multdqueykfabitjt,
&*
f^a^efuMnfngmnm
a
Infuper
extruBa
ingen
Subdebantquefacsk
m
7{}xantespjtius qudm
0

nvm$

SSFEC

JGT?

eratcmup'm

QUI

armentis, praceft, v t bubulcus. E T R O B V S T v s I T E M C v R - y ivj ft]Uib'.f IHec nbufikt

Virgil.PolIione. Rjbuftuf qu^u^iamuum ugafoluet 4UmtGK SIS c O N-<
T R v s A ] ? cafasconieBa^
coticl4.Thucyf3v$*u 5
E t T
T ] nonullilib.vulg.habettrattamorti. E ' X J J I M . ' P V fc'i S'S VP fc.]*
fuper exanirais pueris.*op*p>,VTT tetto'aU bine VETFU
,FRRJR
nam fupereereyitS* R K TR 6 D_Y E 1 & COIITXL K C M I N I M V M P A R-?a
A R . M E N T A R . I V S ]

"p
patri

A M

TO/
w 7T>
^f&VFEt^^rW^FTFT , pmr'maijnr*AUTEM, e|UCR'
IN prarfens tetnpus Iaborabanx Athenienfes, magis EOS prefsit agricolarurti
multitudo ex a^ris j q v r b e m onenierisequ ipfa collecta multitude^
IIS,qui in vtbem aduensrant^non minus*erat infeft.a, atque CXITIAIS. C u m
IN omnibus libris manu (cHot^Tcrptum reperiflTe-m/K^c miYtmampttrttm}
repofui,Necminimump^fm,\ qpa^ui^fw^hanqquidemle^incmadijodr
p r o b e m , Scd catamen,QJI|aji fcungbe fir^tole^abjUor EFT qum Ula'. Iam EA^
q u x EFT in c o d i c i b u s F l o r n t n i s ^ c / w ^ ^ i y i j ' / w ^ ^ p ^
ferri non POteft.Ne'c vero quenquammouefe dbet , q u o d /><mwrfcmel POAATUR '* hoci
enim viitatumeft tumbf-is fcrip^OCIBUS, tumipf M^Tul^io. Lucrct.Iib.
5. Et partim pUnofcat^e^tam erumpere
in tsttf
l

campo.M.TaW.Vtr.'fiat^
\tM
UMus^pcrh

blicispofuAfmin
qua parte. Prxterea cumltV DRFLIS tjbnis ?mAIIIRTFCTIPj^^ffeqdj'iTer,\TK feriptu m,Kec minimum p^tem^a^ti^gro^ ^ ^ Y ^ ^ ^ . ^ r t ^ Q U E ^ j h
effet ex ea varictate mendi | i p ; c i o , verht mihi continuo n mentetvvocem mrorU non fatis quadrare,^legendum POTIUSigwts: QUA yoccetiarrt

DE
R E R V M N A T . U B. . V I .
' jyy
fuptx vfatftyfoLetiampecuisbalantibut
agron o M N x A C ~O M p L B BA^t]
ficlegcndum,nonro^*/.
atqu v t magis credas h o c m e n d u m
natura eflexerrato librariorum friptorum , i n v n o libro manu fcripto
rcperi feriptum condiebant.i enim pro 1. fepe ponebant feriptores illiindoc t i , & contra l.pro i . T b u c y d . MM, Y> 1% VM^^^kw'
T&\I$CU{
MRY*GI
f&li*i A&IVfWMtQSi&f i}t'nnyiAvKaop.0 kl&k FYVIXFOL k*\fyr,,ffanFAIRWTViwvn^
/TVUS
*Ms nethivJstw-nd e f l ; , cum enim domus eis n o n
fappctercnt,fed in tuguriis a c r e Se vento carentibus propter anni tempus
h a b i t a r c a t j f d a hominum ftrages fine v l l o ordine edebatur, moribundfc
que raoribundis ceruatim accumulati iacebant.repcritur etiam hc Jcc^ic*
i n quibufdaralibris vulgatis,Oww complebanthuteBii.de qua feriptura iu
dicctlector., C L V O M A G E E O S T V M c o N F . ] cum omneis libres Se
rnanufcriptos,& rypis e x e u f o s animadurterem ita habere, quo magis aflus,
p t e r Flotcntinos,in q u o l e g i t u r , quo magis aflu, ego fie repofui Adriano
T u r n e b o a p p r o b a t o r e , atque adeo auctore, dcprauauit autem principio,
hune locum feriptor librarius,cum fcripft eos tu%. j^pro m. deinde alius x,
:> f e c i t * . & f c r i p f i t m r # r . ex quo factura eft pofte
quemadmodum*
f u p r h o c c o d J i b . e x duabus v o c i b u s f ^ w , o f t e n d i r a u s factura cfCc^afS.]
fententia autem .huius loci fie reftiruti pjana eft,quo magis ( jnquir ) \d eft,
propter quam caufam magis cos fiue agricolas,flue vrbanos, fiue vtrofcjue.
tune ita c o n f e r t S j V C ^ v t alij libri habent)i/mi,m.ors ceruatim accumu*
labat.qu fententia cum yerbijsThucyd.confentaneacft.c,enim ille;wi
^nxpn W k^Kvtkrmtnimmf
Immd eft, fed etiam rnortui alij alij a c c u mulati morientes acebant* v r A M , P E R ] per v i a m y ^ a ^ . T h i j c y d , **
wfJif ^ w y A u u T o i d eft i n viis volutabantur. P R O Q j ' E V O L V T A]>
Se prouoluta.tmefis:vt fequegregari^jique peditijrquephcatis, difquefupatis
& f c x c c n t a Cxm\\\x. prouoltseie autem cft p a l a m , & in l o c o publico volue-j
rtf j v e l potrotauSj y o l u c r c Terent* A n d r Kipuerutn tollis, iam ego bupe i
tnedtamviamVtouolnam.Lucretiuslibr,ofecundo;Vrouolui
fimui
vtpofsint^
&laderefenfus.* s* B A N . o s A D *ACxy A R v . M ] a d fonteis, adaquarum
t u b o s & f t f t u k s c q u i b u s e r u m p i t a q u a . C o r n e l . C e l f u s l i b . onfmetian^
aliquiad'Jmnumjilanusiuxtacadens . T h u c y d . -&.<; tpfodi a ^ a y d . f t ,
Se a d omneis f o n t e i s , & c , I N T ^ R C L V S A A, N I M A]fpiritu interclufp,
atque extinoto. N I M I A A B D V L c fQv A I]Thucyd,TTfantn-,'Sup^ul cft aqua? cupidirate.x P E R P O P V X . I P A s s I M, L o c A ] per Iq
Capoplica.feu publica. P R O M T AJ.apertatSem ptoraru pojta. jP E p Q ;
K E ] p.utorc,ac feetore ex illuuie, <&- ariguftijs l p c o r , & marore;,& a?gritu
dine contractb.M.Tull.Tufcul.J, deteflabilia gnera lugenditfedpreumuliebres
laeeratimesgenarum.y &. B A N N I S C ' Q O P R T X ] non vcftibus'nitidis '
atni&a,icd pannis lacerisuc fbrdidi* o b f l t a . ^ x ^ a p p e l l a n t ; Gra-ci,Terenr.
EunacLWtvy^ww^
L U ^
T

>

^ < V n ^ s . ] Virgil. M e n d - w x oft&us ^eaus.pelUs {mquit) Lpla fuper ofoif

bus,lubintell.erat^vclfupecprofaperal GisaKorum. m o f e ^ q u i ytunturin,t'erdurn pra*pofianibitpto V.citus'f.vii
fio-d^-RFITID^v-Sm'
, W . q u i d a t n v i r dbetus legendum c e n f e t ^ ' i n fc)ctp cafu, v L C E R | *
AAA 3

T ;

I V C R E T I

C A R I

b v s T B T R . r s ] ordo & fententia eft,properaodum iam tepulra, nrhp

pellis,tetris vlceribas.Sc forde feu fordi.fepulra id efl: c o p c r t a , & o b d u *
cl:a.flc autem excudendum curaui,non fepultis, fecutus codicum manuferiptorum auctoritatem. proetereavkeribus repofui ,admonitus duobus co*
dicib.item manufcriptis,in quibus feriptum reperi vkeribus, fufpicatus a l i brariis ita feriptum efle pro v l c c r i b u s i p r o l . f e d non difplicet mihi A d r .
Turncbt coniect.ura,& fententia,qui feruata vulgata feriptura, in v o c e fi"
/>fw,reliqua fie legit, Vkeribus ucis prope iam, firdtque fepultis, atque hune
verfum fiecxplicat,Vlceribus iam prop carcis,id eftafpc&um fugientibus
& non apparentibus propter fqiiallorcm,&: ford,& illuuicm. verbaenim
qua Cuhfe<yiumar,for d'tqitefepultis, dclarant vocena cxcis,cxcis (inquit) id
ft forde, & fqullote fepultis,&coopettis.coniecl:uram Turncbiadiuuac
eodiecsVeneti antiqdn quibus legitut Ptfceribus c*cus,&c. o m n i a d E N I C^v E s'A N C T a ] T h u c y d . T tiej,
o tmnyiiyTv^iKfay
Thictw tum z#*~
m'bttoxwiM eft, Se rempla Deortim ,in quibus tabctnacula collcarant,
cadaueribieratccferta,cibiimmorertur. m a n e b ant]<Awsfciu*,yt
fupr. h o s p i t . l o c a Q^yAE]quxlocaxdituentcs;tdeft,a;ditui,fcu;
acditimijComplerant hofpitibus,id eft rafticis.S: agricolis, Se -rir iy <TiutvM eft hominibus vicanis,fcu ex oppidis Atticis. A . Gelliuslib. n. cap.
lo.profert hune locum his verbis. Titus aute Lucretius i carminfuo pro xdituts adituenttis appellat.oneratiquepa^im Cunlta cadaueribus calejlum templa mavebant HoJJ>itibus'oc*qH4complerantadituenies. n e c i a m R E l l g o
D i y v MJThucy d. vbH/oV y> t I&K^OI
avpamt k Xyrnt ,n ywrnt, If
Sx yaiter 7t& mni) "p*,* ioiay o (Mien M eft, nam cum vis rsali effet i r a m o derata,& vim intolcrabilcm afFerrct,ho mines non habentes quid agerenr,
tut quo fe vertcrcnt.teropla deorurcf, Se pictatern perxquc negligere c perunt. n e c m o s i l l e s e p v l t v r A E , & c j T h u c y d . ^ m T O V 7 t f * J T e 9 t ^ 5 t i w , o T ; | ^ m ^ n ? r ^ w ' T B i p i f : i d e f t , & leges o m n e s ,
quibus ante in fepulturis vtebantut, perturbt* fucrunr. q j o p r i v
h i c p o p v l v s] cod.Memmianus habet,^9prius hicpopulus &c.<\\iica
feripruram probo.Cereri partim v//>/'j:partim vt prius. prius autem tegendum,non,vt in vulgatis,/i:idque ex Thucydidis verbis intelligerelicet,
ou a&'n.pv p&Siwquibus prius vtebantur, p e r t v r b a t v s
enm
t o t y s t r e i d a b a t ] fie habent libri manfcr.non,vt vulgari,^*.
dabat. c o n s o r t e m ] aliscognatum. e t p a v p e r t a s
h o r r i d a ] T h u c y d . m^o) \s <tr*%u*T S***? t^lmn o-iri T&I vmnf&ay, i d
eft Se multi ad fepulchra impudentia conuerfi funt, facultatum pamuria
N A N C t y B s v o s c o n s a n g . a l . r o c Sec. ] huius Ioci fententia
faxe eft. nam fuos confangufncos locabant cum iogti clamore fuper alina rogorum exftruta:id eft fuper eos rogos cxftruos,quierantalierH:i<i
eft n o n Cai.aliena rogorum autem nc'dictum,vtiW^fepta domorum ftw* v *
rum,aperta vi*rum;fliu&afaxorum^c fimilia apud c u n d c m : & i l l a vanarerum,
*maracurarum,SC fimilia apud Horarium:qux notauimus in corn m. Horar.
Huius oei fentetiam paulio quidem aliam, fed tamen his verbis exprimic
T h u c y d . w n - n v & t $ Mortias fSdoxtrm y timrm (Ait Irm^ms Tvi\uir
t

DE
itxfitiVf "rivai

R E R V M

& wofdp*

a>XN

TTFASTY

N A T . E l B. V I *
cm^athirie

55?

kTifimv: id e f t , N a in r o g u r n

a l i e n u m e o s a n t e u c r r e n t e s , q u i exftruxeranr,alij fuum m o r t u u m i m p o n e b a n r , f a c e i f q u e fubdcbat:aKj c u m alius m o r t u u s c o m b u r e r e t u r / u o n f u p e r

i n i e & o d i f c e d e b a n t . Q u i d a m t a m e n h u n e L u c r e t i j l o c u m fie e x p l i c a n t .
n a m q u e fuper fuos c o n f a n g u i n c o s , ( r o g i s feilicet i m p o f i t o s ) l o c a b a n t a l i e P4 rogorumdd eft res r o g i s alinas:id eft,quar n o n f o l e n t i n rogurn c o n i i e i .
e g o p r i o r e m e x p l i c a t i o n e m m a g i s p r o b o , quia c u m v e r b i s & fententia
Thucydidis magis mihi congruere videtur. s v B D E B A ' N T Q j f E F A c E 1 s ] fubiiciebant faceis r o g i s . T h u c y d . Cqivloy. Q J T A H
C O R P O R A
D E S E R E R E N T V R ] q u i d a m
l e g e n d u m cenfenc:qum ytcorj>u dfiS

ttmttu
F I N I S *

7%*.
Ici

rf*

*ij7>'r^*

<r^A<^

"%**r*<

-S

a/T'C*

P H I L I P P V S
ROVILLIVS

G A L T E R V S
T Y

L E C T O R I

OGRAPHVS,
S.

D.

o c PLERUNQUEFIERIVIDEMUS,LEDORHUMANIFSIME,
" VT QUORUMRAAIORES,AUR PROPINQUI ALIQDA EX ACTE,
AC VIRTUTE LAUDEM FINT CONFECUTI, IJ VEL AB IPFA NATURA IMPULF,VEL FUO IUDICIO ADDUCTI, VELEXEMPIO
^ ILLORUM EXCITATIIN EODEM GNRE LAUDIS PRADFTARE,
^ATQUE EXCELLERE CONENTUR. ITAQUE CUM EGOANIMADUERTEREM PRUDENTIFSIMUM & DILIGENTIFSIMUM VIRUM GULIELMUM ROUILLIUM AUUNCULUM MEUM,APUD QUEM FUI PUERO
EDUCATUS, & QUO MAGIFERO ARTEM TYPOGRAPHICAM DIDII, EX HAC
ARTE & QUXITUM FECIFFE IUFTIFSIM,ATQUE HONE/TIFSIMUM, de LAUDEM INUENIIE MAXIMARMPRIMUM LUTETIA; EIUS IULFU ANNOS ALIQUOT CONFUMJI IN DIFLRADIONE & PERMUTATIONE VARIORUM, &
VARIIS OFFICIAIS PROFEDORUM LIBRORUM : DEINDE EXIFTIMAUI MIHI
ALIQUANDO TANDEM ALIENORUM VENDENDORUM,&: CAUPONANDILI'
NEM EFFE FACIENDUM,ATQUE OFFCINAM IN HAC VRBE INLTITUENDAM,
AUT CERTE CONDUCENDAM : EX QUA OFFICINA LIBRI MEO NOMINE IMPREFSIIN MANUS HOMINUMPERUENIRENT, VT VNO TEMPORE, VNAQUE OPRA & REM FACEREM, & REIP. PRODEITEM, &: MIHI LAUDEM
AC BONAM FAMAM APU& BONOS, DODFQUE COMPARAREM. QUO
CONFIHO CAPTO CUM MECUM IPFE QU^RER, VNDEPOTIFSIMM ORDIRER, CUIUFQUE FERIPTORIS EDITIONE ABS TE,LEDOR, GRATIAM INIRC
POFFEM, CUPIENSIN ALIQUO NOBILI FERIPTORE tnex INDUFTRIA; FPECIMEN TIBI DARE, OPPORTUNE QUIBUFDAM MEIS AMICIS CERTIOR FADUS FUM, T.LUCRETIUM CARUM PO'TAM GRAUIFSIMUM, & ORNATIFSIMUM,LATINIQUE FERMONIS AUDOREM PURIFSIMUM, & PROBATIFSIMUM D. LAMBINO GRCARUM LITTERARUM DODORE REGIO,
(DECUIUS VIR DODRINA, & ELOQUENTIA NIHIL ME ATTINET DICERE,
CUM &: EX VIUAIPFIUS VOCE, &CXFCRIPTIS IN LCEDITISFITOMNIBUS GENTJBUS AB HUMANITATENON ALIENIS NOTIFSIMA,) LOCIS PAME
INNUMERIS CXFIDEEXEMPLORUM MANUFERIPTORUM ENEEMENDATUM, & FCHOLIIS DODIFSIMIS,ATQUE VTILIFSIMIS ILLUFTRATUM. QUOD
I

ftatira

v t c g n o u i , D . L a m b i m i m adiui,ab e q ; per e a m , q u a m

habet erga auunculura m e u m G u l i e m u m RouilJium

bene-

u o l e n t i a m , p e t i u i , v t eius L u c r e t i j , q u e m a b e o e m e n d a t u r a e l l e
audiuiffem,imprimdirmhinegtium daret.quodab eo

ftatim

p r o eius fingulari c m h u m a n i t a t e e r g a o m n e i s , t u m p r a c i p u a
erga m e liberalitate impetraui.. Ita f a & u m eft, v t , q u o d

tota

m e n t e e x p e t i u e r a m , o m n i b f q u e o m i n i b u s , ac pcecibus e x o p t a u e r a m , ab o p t i m a , & elegantifsimo pota mei conatus i a

hac v r b e initium facere mihi l i a i e n t . Q u a in re q u a n t a m dili-

g e n r i a m a d h i b u e r i m , p r x d i c a r e n o n eft m e u m . t u i p f e l e g e n d o cognofees. V e r u n t a m e n n o n ero vfque e impudcns,vt negare velitn a b o p e r i s , & i i s q u i t y p o s conftruunt,aliquot

efle

p e c c a t a , a u t c e r t e e r r a t a c o m m i f T a : q u a e n e m o eft t a m L y n c c u s , .
q u i v i t a r e p o f s i t . N a m & D . L a m b i n u s i p f e a f o i i a , qua? p r i culi faciendi gratia i m p r i m u n t u r , q u o t i d i e fere r e c o g n o u i t , err a t i q u e o p e r a r u m ad oras f o l i o r afcripfit, v t o p e r a r i j , q u e m ?
a d m o d u m a d m o n i t i efTcnt, e a c o r r i g r e n t : & e g o o m n i . f t u d i o
e a d e m f o l i a r e l c g i , a c c u m e x m p l a r i m a n u D . L a m b i n i feripto diligenter cotuli,errataque,que L a m b i n u m Jugerant.(nam
t e r fit, v t e o s , q u i q u i p p i a m f e r i p f e r u n t , o p e r a r u m e r r a t a f a l l l r ,
n e q u e i t a c i t a b iis a n i m a d u e r t a n a u v v t a b aliis) n o p a u c a d c p r e h e n d i . m ' h i l o m i n u s t a m e n r e m a n f e r u n t in his e x e m p l i s
p a u c u l a q u i d a m errata, qua; v e l m e q u o q u e f u g e r u n t , v e l c u m
e i T e n t m e a n i m a d u e r f &c c a l a m o e m e n d a t a , a b o p e r a r i i s ta.m e n n o n finit e x prxfcripto m e o reftituta. H o r u m igitur errat o r u m e m e n d a t i o n e s paginis & verfbus feu lineis indicatis, ad
c a l c e m libri p o n e n d a s c u r a u i m u s , vt.tu l e d o r easfecutus,.fine
m a g n o l a b o r e fingula e r r a t a fuis l o c i s c o r r i g e r e p o l T e s . Q u o d
i h a n c n o f t r i huius Lucretij e d i t i o n e m tibi probari f e n t i e m u s :
a n i m o s nobis a u g e b i s , alacritatemque adfercs plurain pofter u m tempus & maiora c o n a n d i , qus'.& tibi grata
Vtilia^fTcpofsint.

& Reipub.

Vale.

E r r a t a c e m e n d a n d .
1

Pagina j-linea ^.di&am efapud p.ead.Ii.ii. Tt|a. pag.4.1in.o.//w

rctinui, pag.<f.lin.4.loflrgiiiii ifl t.)ipiibuuuu,p.ead.li.22. *ww ; g u w A ^ J w j pag.7.1in.35.pro u, v t P n i s pg.p. lin.t^.Bcrtiniano p a g . n .
lin.24.inrut proinritauit pag.iy.lin.io, ^ n r o a - p a g . 17. lin.3 .cxlitum
commixu p a g . i 9 . 1 i n . i 2 . & lib. 4 . Tu mbr ibid.lin.i7.verfus Virg.Iib.ibid.
lin.4o.illuftranti,amicitia;,&ex pag.21. lin.37. cuiufque & corpora pag.
i4.1ih.i5y.tral'atio vitibus. pag. 31.lin.21. Conripiunt, rapidquc pag.32.
l i n . 1 4 . Incidtt,4ut pag.33.1n.4i.Sa:pefalutantum pag.34- lin.r%.fuperbU
Manepduuntum pag., 4<f.lin.2.inqua m non eliditur pag. 49.jin.2r.rfr0*
^ M t ^ i > . p a g . i J i n . n . p r a ! b c a t corporibus: p a g . ^ 7 . l i n . 9 . corporiinefTe:
pag.ffo.ln.2.pterniet v l l a . p a g . ' z . l i n ^ . L a g u i d i o r p o r r o pag.<f3.1in.4i
Ctrpebant byahjturs
pag. 6" 8. lin.9.animi quicquam ratione p a g . 7 0 . l i n . 3 4 .
quanuquondam p a g . 7 1 . l i n . 3 9 . q u d i a m primordia pag.72.Tin.i9.ardor
cum rore pag. 77.1in.35.fecaripoflc:paritcr atque pag.84.lin.19.TMi' mvmi 'imoTis tyt t-mnni SwJ&t. pag.88.lin.20.in quo J elifum eft, pag.92.li.17
J&T' *thoTvm& ibid.lin.29.)'^ ytw'aputr pzg.fc
Xm.$,bebent,&c.ibid.
Iin.3f.ow7wpg.9p.\in.is.ybertatebauft ibid.\m.^j.inquo
dij^utatur
deprimorum pag. 101. lin.2T. uni siyy. ead.*K<w* pag.102.lin. 1 7 . corpore
fciunctus fruatur,&c. pagjoi.iin.ii.Kn fit tbefaurity pag.io". I i n . i 3 . ^ vm
pag. 1 0 7 . l i . 2 7 . Cfvriw liv&xti* pag.ni.lin.MS.hocmod
iacT:antur,& vagantur, pag.112.lin. ir.prardita fin tprima pag.n3.lin.41.in
omnibu rbus pag. 116".lin.3r.cw/perbibetur. ibid.lin.$*.ea quoemoue4tuY
& c . p a g . i 2 7 . 1 i n . 3 f . Q u a l i a f i n t , & qum pag.i33.1in.i?.Sarddam deguftarim,ore i b i d . l i . 2 4 . ^ cycnea mele Vhcebedque ibi.lin. 3 e . vertatur in e l g u m
pag.134.lin.2d". gclidmquepruin,pag.i3<f.lin. $.yyY>fa.uzhi\o.
pag.
i38.1in.42.marini,&c. p a g . i 4 9 . I i n . i . B e r e c i n t h i a . A t n o b . ibi.lin.44.antiquam Fcripturam p r o b o . pag.151. lm.Nf. vr docet Euftathius,cfl n librer,
jpzg.j6o.lia.i4.SpletjdentisTario
p a g . i ^ i . l i n . i .fienumerem ledlionis pag.
i6$Ain.$.imitantepyYopo.
pag.i<5'8.1in.3.Tum porro quid id eft, p a g . i 7 6 \ l i n .
l8.flumina,folem pag.i8o.lin.2.frnftrque coa&a, pag.i87.1in.5>.quidam
v i r d o c t u s ibid.lin.41. quoadfateftnat.nou.
p a g . 1 9 4 . l i n . 1 7 . de anima:arq u c a n i m i p a g . 2 0 0 . l i n . i l . M O L L I e s . ] pag. 216". lin. 38corpusnoftrum
confit, pag.222.lin.29.quod plcrunque fotet pag.226". lin. i.fateare n e cefre'ft.pag.227.1i.2.o B B - R V T E S C A T j p a g . 2 3 0 . l i . 6 . hvof^nm <fi OA pag.
232.1in.2.1oqui volcbant: ibid.Iin.30.vt in quibufdam manufer. p a g . 2 4 8 .
lin.iiXentirepofsit.Id igitur p a g . 2 4 9 . lin.2o.M0aw? a*f ibid.lin.2Z.>IXJ~
heu ibid.Quid moYtem &c. pag. 250. lin. 2,7. R E P E T E N T I A H O S T R A ]
pag.2j3.1in.i2.extiturus cflet,ibid.lin.2o.S*y7B,- kSrdyanf pag. 2 5 7 . lin. 2 2 .
t u m non l o n g e aberrant pag. 273.lin.25.proprie acpucipue tuf. pag. 2 7 4 .
lia.iuJfY\quidem qmppetempoYtbus quomims
ibid.lin.i^.Xmepoteftat, optiot^
eligendi pag.,27^. lin.i.Sponte fua volitent ibid.lin. 3 f.v L T R o c 1 T R 6 <ljf EJtib.manufcr.habent VltYque tYque, pag.278.lin.21. xire coortas.
p a g . i 7 5 n . l i n . 4 2 . N A M C E R T E I A C I , A T Q J T E ] pag. 283. lin. 1.0 r> o(

hct[ATmJ'ix>sf

% v I R A N T ] fie fapc L pag.288.lin.Zvir. C u t u i m u r mifeeri aof.

pag,25)7,im,27.qua: funt in luce,tucmur, pag.302.lin.n. qua impulfa eft,
<pag.3o4.lin.ii.naduerfam,8c fuperiorem pag.5o5,-lin.8. pofitumeffeab,
antiquis,pro pag.$ri.lin.i5.parietes asdificiorum dirigdos. pag.321.li.14.
.exfeminibus difsimilibus, pag.513.lin. 2 8 . propter exhalationcs alimenti
pag.3i5.1in.7.Videntur enim gallorum al n o d t e m f u o t o m p l . v e l galliipf
fuarumalarum pag.33i.lin.5.femota:fuerint,longque pag.33f.Hn. 3 7 . $ *
illum Effugereerrorem^itayquc pag. 338.1m, 26". A t q u e gubernaelum p a g .
. 3 4 3 . linea iQ.ars externi tutiores, p a g . 3 4 4 . linea 1. docti tribrachum
pag.345.lin.33. Tarn m^gis in fomnis pag.35-7Jiri.38. tantum Mektenfum
yeflium, SCc. pag.3^1 l i n . 3 4 . 5 : pm^Untur Scfingutur. pag.373.lfn. 3i.aliis
tuis mfinitislaudtbuSy pag.381.lin.11.vt fit hic ordo. pag.38,.lin.is>.delenda
prcepofitionem m. pa%.$$9.lin.$9.'i.ec crepttacillis opus efl, p a g . 3 9 1 . l i n . 2 p .
m

TO>y
PRAETjEREA

P . P . S . Q.V O D C V N ^ V E ] pag.397.lin.3i.

T irtc

pag.402.1in..&: perplxa.coibanr, pag.4ii.li.3.malet/*ra/

brant ibi.lin.y.decorticatum.dele^^. p a g . 4 2 7 . I i . 2 v 5 " . inolcuiflent, juftu
ibid.lin.i8.omnisgenerisanimalium pag. 4 3 4 . 1 m . 2 < 5 " , Resjicquxquefm
pag.444.1in.i8.faucibus tener adraotis
4,6.Xu^uQui pote plus ^yfg
pag.447.1in.33.hominespertafum vi colre pag. 4 4 8 J 1 H . 1 3 . l e g i b u s , &
iuribus. pag.45t5.lin.24. ** Ukm pag.471.Iin.33.diis indigna putand
4 7 4 . l i n . 16. prsmonftra cam c a l c e m , vel curteBtipr.monftrafptium.
pzg.4y$.\'m.i. AJ2iduHfquegelic<tfus pag,479,in.3.tertmusymanarecalorem.
p a g ^ S i . l i n ^ U ^ M / w j ^ c p a g . 4 8 7 . l i n . iS.Hoc fit item, pag, 5 0 6 . lin.31.
rimy. pag.fo8.1in.2i.V*ttempeftates puu, pag.5i5.
. v . pag.5i6'.lin.ic$.adoram libri pag.fi8.1in.j-.atq-,aipcraodore. p a g . f 2 i . .
fe&ris bli fuperante ,pag.52<S.lin.2.ego cum ex hac varieiate pag.534*
Y\r\.tyeademfubush<tciucunda p a g . 4 0 . 1 i n . i 9 . A v D N T]tralatio.
OmnTum pag.ivTv.lin.7.ibi,qmnisodotisexpers.fic Plato Tim.cfto iy my*
3w ffit
Tit
ivaJ^,i
formar expers eflTe o p o r t e t i d quod omnia in fe gnera recepturum eft,
quemadmod qui verfantur in cfectione vnguenroru,aut liquidori o d o ratoruro,"ea liquida qua: fuaueis odores recepeura funt,dant operam vt fint
omnis odoris expertia,&c. pag. 15cr.lin.28.ibi, iri confido.Scd A d r T u t tiebus, cuius fententfam me femper anreponendam putaui,Iegit atque micare\ Se micare interpreratur, moueri. p a g . 2 1 7 , lin. v i t . adde T V D I T A N T A ] id eftjtundtiajVtfupr lib.2.Nfctudttantiaremejfanty&c. pag. 2 6 0 .
, 'Jin, ic'.poft ha:c verba boegenus omne: nifi quis dicat bardepotius efle legen-dum,vtintelligamus cum,qui cum fit mifer, Se egens, mortem tamen gra, .4jitcr lamentetur, 3 natura bardumrid eftftultumapocllari,:quasTentehya
magis huiloco quadrarefytam quod adHoratium a.ttiner,dr^Turn!busi
putatledionem^ulgat^rOqfleretinendam ttatatronet Aft^nirf} |?a1atron
dici baratro^feu baratronpropter affnitatem liquidarum 1,8c r.v t palma
4.parma dicta eft. p a g ^ ^ . ln.23. ibi.trac"hnt. vel l e g e m u B a t ^ Vxfub*
intcll. natura llortimanimalmm. *
*
**

^^.^

>

kmtv
x

in.4.

TOV
hSSv 70
7iv
fjutivi s-nim
Jiyfy

^ Z r / ^ J T i

c7*-

*S>~ 4^>^'
scj>i,t-ay.

a IA*\M*

fsAA-J

i#-rj?m*<fJcfciAy

J h i ^ ^

m \

% ^ V ^ J f

^^

S ^'>^^^e"^

& 1,1. * 2

T e u

oo

<>t

f:

CtYj-T?

/lcIi/C

j^ffiT^

/^/'^y

J ^ ^ g ' s ^

aS/L.

af-ricvtr-

J^y

m>^

pr>

/ if)

^ 2 : ^ P T ^

:^

^Z*

^ J.

'

//

V*

'tm'st Itn'rs n&tfc,ffitd^f?

f

Q^vu'ijij mt/tfj f,'/-w/~pfrr/\'?>\ /W

r
fr^'
/
\
cf^^/uf
>-(/t*rffa
fi*Jli<*
tuU*/ik<
s/la 4n*A A/U Ju>c vyj,*")efT-z
'Vz&i aJvmt*-rnr>^^nu>-f j
7 n*+4ll' Je TVtvfyl par/: J^j
LU

V F W ^ I / ^

Q^S^f

{c-#i"Uj

A .

/eyx^T

^uJ^f

^f-nx^^T.

ficrx?

f^ejP-rvCiJ^

AI-^T/^ ,J/
FILMAI

(AN

'.

/x-

/.

FC-RR
* ***** CERTC'^M2**1
A^'-FFC^"^ % f e y MSIF*- F

TUDI/JKPT ^FIN**/^W*

A*I* E MTCTY^ y / .

AR/Y DCT F CTW'D& Y%<NFW ARRTX /FTRT-R&J .

\YT^AT DISERT/A 4 /WWIA.*AJT*UF OV

^^H^^L

/r*ufa

^^^U^R'^UT^FY^RR--^

^'^

>

glKfil ?^<r/t >u/(~f** WjpSX 7

axm'nj^pfru^^ra,A'*

alrr*r0 A*rt** O- es^'df/f*

tu*..

Htat <tr>~'-t**>'-ma?
I

%/ jj&'

1f&^ff^^^ffS^

'tf^f'

fOT

/y 7un*r-&>s, S/ er*-/'*

<6>'i*~eh^AAirurnT?H*

- ^

*
/

te

*
/

A<r

ifj

sfM<&

Wsrtn

**#rT~**r

fc^e

^V>4^V/JM

c <c ~v

vurf'tf

<**k*rsc *

- 7 " " ' ; " '

2~&C

'^"^