Vous êtes sur la page 1sur 164

KOSHI SHINANYA AINBO

EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA

Jatbi non wetsa Shipibobaona!


A todas nuestras hermanas shipibas!

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
Lima, julio del 2004
Pilar Valenzuela Bismarck y Agustina Valera Rojas
Grficos S.R.L. Ediciones El Santo Oficio
Galicia 190, Urb. Higuereta, Surco. Telefax: 273-2055
guilceb@hotmail.com
Correccin de Pruebas: Eduardo Silva Hurtado
Hecho el depsito legal N 0000000000-0000
ISBN N 0000-000-00-0

Impreso en el Per

NATO KIRIKAIN IKBO


NDICE
Irke akai
Agradecimientos
Prlogo de Philippe Erickson
Ranin Aman reken joibo
Palabras previas de Agustina Valera
Mets Raman reken joibo
Palabras previas de Pilar Valenzuela
Matsakatiya wishatibo
Regla de acentuacin del idioma shipibo (slo en shipibo)

I
Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo
Las historias que me contaba mi abuelo
Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni
Mi abuela record la fiesta del Ani Xheati
Ani Xheati nokon beronbi en oinkato
La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos
Nokon wetsa rabekan Ani Xheati
El Ani Xheati de mis dos hermanas
Jawe kopki Ani Xheati aktikanai
El significado del Ani Xheati
8

II

III

Inka Ainbo
La Mujer Inca

Bianananai
El matrimonio

Nokon titashokon ea esekatitai jawkibo


Los consejos de mi abuela

Ea benoni
Mi matrimonio

Nokon titan ea axheani jawkibo


Las cosas que me enseaba mi madre

Nokon waata jabni


El matrimonio frustrado de mi ta materna

Map ati
La fabricacin de la cermica

Rab awinya
Los hombres con dos esposas

Ken ati
El diseo

Rayos ainbo, rayos benbo


Los suegros y el yerno

Ken waste
El piripiri para el diseo

Rab beneya ainbo


La mujer que tena dos esposos

Waste
Piripiri

Toota
El embarazo

Noi waste betan pechi waste


Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda

Bakenti
El parto

Meemis rayos raona


Cuando cur a mi yerno con lengua de churo

Tita koirameeti
Cuidados de la madre

Tootima waste betan tooti waste


Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir

Papa koirameeti
Cuidados del padre

10

11

Bake pik ben


Los recin nacidos

Mawata peko
Despus de la muerte

IV

Merya ainbaon oinni


La mujer merya que vio la vida despus de la muerte

Shipibo jonibo wexhaanani


La pelea con huishati

Onanyabo
Los onanyas

Shipibo ainbobo bachinanani


La pelea entre mujeres

Onanyati
Para ser onanya

Nokon waata in
Lo que le sucedi a mi ta materna

Biri Yabi meryani


Biri Yabi se volvi merya

Nokon ini ainbo bachinkani


Cuando chobearon a mi sobrina

Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni


El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas

Ranya
Los celos

Jonin Neino raeani


El hombre que se relacionaba con las nutrias

Potaananti
La separacin de las parejas

VI
Paro ibobo
Los dueos del Ucayali

Shipibo mawatai
Cuando los shipibos mueren

Noa Jonikon
Nosotros los shipibos

Ja benomaata
La viuda

Jaskataxh Shipibobo jonini


El origen de los shipibos

12

13

VII

Shipibo ainbo
La mujer shipiba
Shipibo joni
El hombre shipibo

Wetsa inbo
Otros pueblos indgenas

Mets ainbo
La mujer bella

Non yosibo Kashibo betan reteanani


Los enfrentamientos entre nuestros antepasados y los
cashibos

Mets benbo
El hombre buenmozo

Kokmebo
Los cocamas

Yotokonti
La planta yotokonti

Nawabo
Los mestizos

Non janekon
Nuestros nombres verdaderos

Noa chama akanai


El trmino chama

Joni chaikoni betan nokoanani


El hombre que se encontr con el chaikoni

Iaman Xheki Joni betan nokoanani


Nuestro encuentro con el serrano en la cocha

Non piti jawkibo


Nuestros alimentos

Nokon papashoko nawan ramiani


Cuando un mestizo provoc a mi abuelo

Yoshiko Inka
El Inca Miserable y el origen del fuego
Chichporo Ainbo
La Mujer Canario y el origen del maz

VIII
Ea jain kan jemabo
Mis viajes
Ea Riman kan
Mi viaje a Lima

14

15

Paron ewa
El mar

Jepe Ian jonibo


Los pobladores de San Francisco

Paron ewan pitibo


Los pescados del mar

Och jeman maroi kaa


Los viajes para vender artesana

Pir ani mai


El Per

Yarnainoa koshibo
Las autoridades distritales

Wetsa ani maibaon kan


Mi visita a otros pases

Westora inrjinan Istros Onrosainoa


Un indgena de los Estados Unidos

Tonkon tsiniti jawki


Las shipibas jugamos ftbol

Kirinkobaon ani main kan


Mi viaje a un pas de gringos

Rimameaxh noa pirtanin tsinia


El partido de ftbol que jugamos en Lima

IX

Riosan joi
El cristianismo

Koshi ainbo
Una mujer dirigente

Ramatian jainoaxh axheti xhobo


La escuela de hoy

Jeman tsinkibata
La asamblea del da de ayer

Non joimein keynoxh iki?


El futuro de nuestra lengua

Koshi iti
Para ser autoridad

Jaskataxh non axh keyotai


Nuestra costumbre se est perdiendo

Jepe Ian jema


La comunidad de San Francisco de Yarinacocha

Noamein nawai kai?


Nos volveremos mestizos?

16

17

XI
Wetsa joibo
Otras historias

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA
Tee Ibobo:

Xhoya betan xhanbo in


El ratn y la lagartija xanbo

Ranin Ama, Jepe Ian ainbo


Mets Rama, Rimamea
ainbo

Yonkexhta Yoshin Ainbo


La demonio Yonkexta

Gestoras del Proyecto: Agustina Valera Rojas


Pilar Valenzuela Bismarck

Wetsa Yonkexhta Ainbo in


La historia de otra demonio Yonkexta

Jan Akinabo:

Ronon Meni, Jepe Ian joni


Yoi Sani, Dos Unidos
Pachtia chimakanyainoa joni
Ranin Nita, Jepe Ian joni
Sanken Bari, Pananyainoa joni

Colaboradores:

Evaristo Lpez Magn


Luis Mrquez Pinedo
Hagner Valera Rodrguez
Rafael Urqua Odicio

Jene Yoshin Ainbo in


La Mujer Encantada del Agua
Koshoshka Joni
El Hombre Bufeo

18

19

Irke Akai
Agradecimientos

PRLOGO

Nonra ani akin irke akasai institucionbo jaton noa korkinin


akinamara atikoma ikeanke nato tee: University of Oregon
Center for the Study of Women in Society, Inter-American
Foundation, Maxh Planck Institute for Evolutionary
Anthropology.

Este libro es el fruto de la colaboracin de dos mujeres


notables dos koshi shinanya ainbo, literalmente
mujeres de pensamientos fuertes - a quienes nada, a
priori, destinaba a que se encontraran. La una, riberea
del Ucayali (Paro Ibo, literalmente, duea del ro), es
un miembro influyente de la comunidad de San
Francisco de Yarinacocha. La otra, riberea del Pacfico
(Rimamea Ainbo, Limea), es una lingista reconocida,
doctora de la universidad de Oregon en los Estados
Unidos. La probabilidad que sus caminos se cruzasen
era dbil, pero es justamente de esto que surge la
originalidad de su caminata conjunta, que ha sabido
explotar la complementariedad que se perfilaba tras de
sus diferencias.

Quisiramos expresar nuestro sincero agradecimiento


a las siguientes instituciones cuyo apoyo financiero hizo
posible este trabajo: University of Oregon Center for
the Study of Women in Society, Inter-American
Foundation, Max Planck Institute for Evolutionary
Anthropology.

No nos equivoquemos. Aunque el relato sea, desde la


primera hasta la ltima pgina, el relato de una sola
persona, el carcter dialgico de este libro se deja
traslucir constantemente, y constituye sin duda, una
de las claves de su xito. Es cierto que Ranin Ama (cuyo
seudnimo es Agustina Valera Rojas) afirma que las
historias que ella cuenta estn destinadas a las jvenes
de su comunidad, con la esperanza de que nuestros
hijos al leer (nuestro libro) reflexionen y as sigan
nuestros consejos El objetivo es loable y sin duda
ser logrado, pero mientras tanto, su discurso tambin
se dirige, en filigrana, a su cmplice Pilar Valenzuela
(cuyo seudnimo es Mets Rama). Es por esto, no cabe
duda, que el libro contiene tantos comentarios sobre
20

21

las transformaciones recientes de la lengua y la cultura,


tantas informaciones sobre la condicin femenina y
sobre todo, por supuesto, sobre las relaciones con los
hombres. Tal enunciado se termina con noa ainbora
jaskara iki: Nosotras las mujeres somos as, tal otro
con: benbora benbo iki, los hombres son hombres
Lejos de sentir que escucha una leccin montona y
moralizadora, el lector tiene la impresin de asistir a
una conversacin entre amigas, en donde predominan
temas tales como los celos, la inconstancia masculina,
los cnones de belleza masculina o femenina, o tambin
las alegras y las preocupaciones de la maternidad.
Desde el punto de vista etnogrfico, encontramos aqu
una oportunidad rara de aprender sobre las prcticas
del parto y el post-parto, el trato a los nios pequeos,
la manera como es vivida la poliandria, la poliginia y
la viudez. Aprendemos, entre mil otras cosas, que los
nios varoncitos no pueden tocar la arcilla, no vaya a
ser que de jvenes su pene se vuelva suave y fofo, tal
como la arcilla, o tambin que al tener el primer
hijono comamos pia para que al dar a luz no
sangremos mucho Rara vez el bachinanani, la lucha
ritual entre las mujeres que se tiran recprocamente de
los cabellos, ha sido tan bien descrito como aqu.
Ni relato de vida, ni compilacin de ancdotas, ni
tratado etnogrfico, sino un poco de todo a la vez; esta
obra tambin es un trabajo de reflexin, en donde la
narradora brinda informacin sobre su destino personal, el de su comunidad, la historia, las costum-bres
y los mitos de su pueblo, y al mismo tiempo se hace
22

preguntas sobre el futuro reservado a los Shipibo. Sus


propsitos son a la vez retrospectivos y prospectivos,
ni desilusionados ni optimistas, sino lcidos y bien
anclados en la complejidad de lo real. Podemos pensar
que Ranin Ama se contradice algunas veces, por
ejemplo cuando se declara agnstica, pero ms tarde
se muestra fuertemente influenciada por el discurso
cristiano; o cuando aqu se muestra de un fatalismo
pesimista y all, al contrario, se muestra de un
voluntarismo entusiasta con respecto a los proyectos
de salvaguarda de la cultura propuestos por las
organizaciones. Pero esto se debe justamente a que
tenemos el privilegio de asistir a un pensamiento vivo,
ms sensible a la reflexin y a la dialctica que a la
esclerosis dogmtica. El discurso no es estereotipado
sino reactivo, dialgico en el sentido ms noble del
trmino.
El discurso de Ranin Ama es tambin muy personal.
Uno de los aspectos ms estremecedores de su testimonio
es, por lo dems, la ilustracin que hace de la importancia de las emociones, la mirada de los dems y el
miedo a las burlas en la preservacin (o el rechazo) de
las normas culturales. Ahora ya no vemos eso, ya no
se tienen los dientes negros, los que se ren tienen dientes
blancos noms, ya eso est mal. Pero es precisamente
porque se tiene miedo a exponerse a la risa de los dems
que ya no se deforman los crneos de los nios ni se
negrean los dientes
Para quien se interesa en las lenguas amaznicas, este
libro es un tesoro. El rigor y la precisin con los que los
23

enunciados son traducidos lo vuelven un instrumento


precioso tanto para los jvenes Shipibo deseosos de
perfeccionar su castellano como para los hispanohablantes curiosos de conocer las sutilezas lxicas y
gramaticales de un idioma de la familia lingstica Pano,
que es una de las ms extensas del oriente peruano. El
ejercicio es ms divertido de lo que parece. Cuntos
jugadores de ftbol han pensado, por ejemplo, que sus
chimpunes podran ser descritos como xheta zapato,
literalmente: zapato con dientes
Este libro es tambin una mina para quien se interesa
en la etnologa amaznica. Es ms, las preguntas
abiertas son tan numerosas como las respuestas dadas.
Por ejemplo, si alguien se pregunta en qu momento
del ritual del Ani xheati los animales domsticos del
pueblo eran sacrificados, encontrar respuestas
diferentes en el primer y segundo testimonio del libro.
Una vez ms, estamos frente a un testimonio vivo y no
frente a un discurso normativo. Los datos etnogrficos
contenidos en Koshi Shinaya Ainbo constituirn una
fuente de alegra para varias generaciones de investigadores. La informacin concierne, a veces, puntos
esenciales, que ya han sido objeto de innumerables
debates, como la cuestin de la relacin entre el
chamanismo y los motivos geomtricos pintados o
bordados que han hecho la reputacin de los Shipibo.
A veces, se trata simplemente de notas dispersas, que
aparecen de manera anodina a la vuelta de una frase,
pero que sin embargo son de un inters enorme para el
etnlogo amaznico. El hecho de que los co-esposos de
una mujer se llamen recprocamente chai (cuado),
24

por ejemplo, tiene implicaciones ms grandes de lo que


parece.

Este libro merece ser ledo por su inters cientfico


antropolgico y lingstico -, pero tambin porque traza
una maravillosa aventura humana, que muestra cmo
las barreras culturales pueden ser abolidas por la
amistad, el respeto y la comprensin recproca entre
dos koshi shinanya ainbo. Algo entristecida, Ranin Ama
constata: El hijo de la hija de mi hermana est por
recibirse de ingeniero. Por eso pienso que en los
prximos aos ya no veremos a las shipibas con
pampanilla Sin embargo, nos quedar el fascinante
testimonio que ella aqu nos ofrece.

Philippe Erikson

25

Ranin Aman Reken Joibo


Palabras Previas de Agustina Valera
Nokon kaibobo Paro rebokiabo, Paro napon bekomeabo,
Paro chiponkiabo. Jatbiain niaketanxhon en mato
yoikasai, jemabotibi mesk kesk jawkishoko
oinyontaanan ea yoyo ikasai neskati.
Hermanos del Alto, Medio y Bajo Ucayali. Tras haber
andado por diferentes lugares quiero compartir con
ustedes; despus de haber visto muchas cosas en
diversos pueblos quiero contarles lo siguiente.
Ramatian non chin bakebo non keena keskshaman
iamakanaitian, moa reken yosibaon esbo pekoribo
ayontaanan, jaton keena keskbiribi ikanaitian, non
shinana iki kirika wishati.
Actualmente nuestros hijos ya no practican nuestras
costumbres tal como quisiramos. Dejando atrs los
consejos de nuestros abuelos, los jvenes de hoy hacen
las cosas a su manera; por eso hemos pensado escribir
este libro.
Neskarabo wishai noa itai moatian non axhbobiribi nonbi
keyoi ikanaitian. Noa moa yoxhan yosi ixhon mas shinani
noa ikanai moatian iktiai jawkibo keyokanaitian.
As estamos escribiendo nuestras costumbres tradicionales con las que nosotros mismos estamos acabando.
Como ya somos mujeres y hombres mayores sentimos
26

27

pena porque ya se est terminando con nuestras


costumbres antiguas.

non pikoke non bakebaon yoyo axhon shinankanti,


jainxhon non esbo chibankanti.

Non oinyamai bakeranonbo taria, winoya, wexhatia, koria,


mexhtya, bekenya. Ainboboribi non oinyamai jaton
chitonti, koton, chinexhetia, rakti, tonkomoro teotia,
rexh, paronoti sawya, besteta, mexhteta; jaskara
jawkibo moa rama netebo non oinyamai. Jainoaxh jonibo
non oinyamai icha awinya, ani xhoboya, ani waia. Nete
xhabataibo non ninkyamai jaton bakebo esekanai; kikin
sin, mecha jonibo moa yamake. Ainbobo benbobo
keskribi iki non axh jawkibo moa ayamai ikanai.

Viendo esta realidad, viendo que solamente se siguen


las costumbres de los mestizos, es que estamos
escribiendo esto, Ranin Ama y Mets Rama, para que
nuestros hijos lo lean. Pensamos que dentro de diez o
veinte aos algunas de nuestras costumbres ya no las
vamos a ver. Por eso publicamos este libro, para que
nuestros hijos al leerlo reflexionen y as sigan nuestros
consejos.

Ya no vemos que los jvenes de hoy usen cushma, ya


no tienen macana, cuchillo huishati, adorno labial,
diseos en las muecas, diseos en la cara. A las
mujeres ya no las vemos vistiendo pampanilla, blusa
tradicional, cinturn de mostacillas blancas, manta,
pechera, adorno de la nariz, aretes, ya no usan cerquillo,
no llevan diseos en las muecas. Estas cosas actualmente ya no las vemos. Tampoco vemos hombres con
varias esposas, con casa grande, con chacra grande.
Ya no omos que se aconseje a los jvenes en las
madrugadas. Ya no hay hombres muy valientes ni
mitayeros. Al igual que los hombres, las mujeres
tampoco siguen nuestras costumbres propias.

Jaskribi nato kirika non pikoai nato joxho jonibaon yoyo


ati, Shipibaon axhbo onankanti. Neskarabo non wishai
jatxhonbi onankana iti kop, moatian noa jaskataxh
jarabeabo akinanani, pishtabo, waiakaxh, wanoaxh, jaton
iktoninbiribi non axhekanbiribi. Neskarabo onantaanan
joxho jonibaon nob jakonaxh yoyo iananankanti atipanke.
Asimismo publicamos este libro para que la gente blanca
lo lea y conozca las costumbres de los shipibos. As
estamos escribiendo para que todos sepan cmo
vivamos antiguamente ayudndonos mutuamente,
cmo celebrbamos la fiesta del Ani Xeati, cmo
hacamos chacra, cmo nos casbamos, segn nuestra
propia forma de vida. Conociendo estas cosas la gente
blanca y nosotros podremos entendernos bien.

Neskarabo kikinshaman akin ointaanan nawabaon


axhekan ikres ointaanan noa itai wishai Ranin Ama
betan Mets Rama, non chin bakebaon yoyo ati. Non
shinana iki nenoaxh chonka iamaxh rab chonka baritia
jatribi non axhbo oinyamai kai. Ja kopra nato kirika
28

29

Mets Raman Reken Joibo


Palabras Previas de Pilar Valenzuela

plementadas posteriormente con entrevistas y dilogos.

Nato teera pikotai rab ainbaon shinaman, wetsa ani paro


kexh ik, wetsa non paromea; nato rab ainbaon shinana
iki nato kirika pikoti, mato oinmanoxon.

Jainxhon (1998-2000) Ronon Meni, Yoi Sani itanribi Mets


Rama wishakana iki ja grabankanabo, traducenkana iki
nawan join, benxhoabokana iki wetsankobo, jainxhonribi
benakana iki jatribi joibo Shipibonin ikmabo,
tsekaribikana iki jatribi joibo nawan join ikbo.

Este proyecto nace del espritu de dos mujeres, una del


vasto mar y otra del serpenteante ro, que decidieron
unirse para producir el libro que hoy les ofrecemos.
Wetsa jonibaon tee ak ointaanan, jainoa shinan bitaanan,
non pikoai nato kirika Ranin Aman jatribi jawen onana
jawkibo itan jawen shinanbo. Ranin Ama riki westora
Shipibo ainbo, kikin jawki ati onan, map ati onan, Jepe
Ian jema koshi ik.
Inspirndonos en la tradicin testimonial latinoamericana, presentamos parte de las experiencias, conocimientos e ideas de Agustina Valera Rojas, mujer
shipiba, destacada ceramista y ex-dirigente de la
comunidad de San Francisco de Yarinacocha.
Nato tee riki peokana agosto oxhen 1998 Ranin Ama betan
Mets Rama. Rekenpari grabankana iki Ranin Ama
yoikasai jawkibo, ja peko akana iki mesk kesk yokbo
akin ja tee senenanoxon.
Este proyecto fue iniciado en agosto de 1998 por Agustina
Valera y Pilar Valenzuela, con la grabacin en lengua
shipiba de narraciones libres en primer lugar, com30

Entre los aos 1998 y 2000, Evaristo Lpez, Luis


Mrquez y Pilar Valenzuela llevaron a cabo los
procesos de transcripcin en ortografa prctica shipiba,
traduccin al castellano, edicin y elaboracin
lingstica del material recopilado.
Octubre oxhen 2001, Ranin Aman yoyo ak iki jatbi nato
wishbo, Shipibo itanribi nawan join, Ranin Nita betan Mets
Rama akina iki. Jaskribi akin, Ranin Nita betan jawen
wetsan shinankana iki westora jane nato kirikanin jane iti;
ja iki Koshi Shinanya Ainbo. Senenain riki mayo oxhen
2002, Sanken Barin benxhoaboa Shipibo join, itanribi ak
wetsa jawkibo moa jay nato kirika keyonoxhon. Nonra
irke akai jatbi nato jonibo jan noa akinabo.
En octubre del 2001, Agustina Valera, con la colaboracin de Hagner Valera y Pilar Valenzuela, revis
esta versin del texto. Asimismo, Hagner y Zaqueo
Valera propusieron el ttulo shipibo Koshi Shinanya
Ainbo. Finalmente, en mayo del 2002 Rafael Urqua
revis la nueva versin del texto shipibo y ayud a dar
los toques finales. Expresamos nuestro profundo
agradecimiento a cada uno de estos colaboradores.
31

Rekenpari, nato kirikain ikbo riki Ranin Aman yoiya


jawkibo jawen keenshamanbo, jawen kaibobo itanribi
wetsa jonibo onanmati kop. Nato jawkibo riki jawen
anibo itanribi jawen yosibaon esainoa, jaskribi akin Ani
Xheatiainoa onanabo. Ja peko ikbo riki Ranin Aman
yokkana joibo ikaxhbi jakonshaman akin akanabo, kirika
jakonshaman piknon ixhon.
Las primeras secciones de este libro presentan el
material obtenido mediante narraciones libres y por lo
tanto contienen los temas que la protagonista quiso
compartir de manera prioritaria tanto con sus paisanos
como con la audiencia no shipiba. Estos temas se
centran en las enseanzas recibidas de sus abuelos y
padres, as como en la fiesta del Ani Xheati. En cambio,
las secciones posteriores se desarrollaron principalmente
en base a preguntas, y han sido reorganizadas a fin de
proporcionar una mayor unidad al texto.

de lograr este objetivo es dejando oir la voz de las propias


protagonistas en forma directa.
Nato tee non ak riki Shipibobo shinantaanan jainoaxh noa
shinameeti kop, jaskribi akin non onana jawkibo itan non
shinanai jawkibo akinananti, itanribi non keenshamanbo
yoyo ati kop. Nato kirika riki rekenpari Shipibo join non
ak, jaskaxhon non jakon akin wishati kop non join.
Bikanwe nato maxhko jawkishoko Shipibobaona!
Por sobre todo, este trabajo ha sido realizado pensando
en el pueblo shipibo, esperando que sirva de aliciente
para la reflexin, el intercambio de conocimientos e
ideas, y por qu no, tambin de entretenimiento. Este
libro, producido originalmente en shipibo, constituye
tambin un esfuerzo por contribuir al desarrollo
escriturario de la lengua indgena. Acepten pues esta
modesta contribucin como parte del patrimonio del
pueblo shipibo!

Ja Shipibomabora Koshi Shinanya Ainbaon mato yoiyai


onanti, jawe keskri Shipibobo ixhon; nato riki westora
jawki wetsankobo yama, westora Shipibo ainbaon
shinan. Jaskribi akin noa keenai maton onanti jawe
keskkayari westora inrjinan ainbo jonikon; nonra
shinanai kikin jakon riki ainbobaon joibi non ninkti.
A quienes no pertenecen al mundo shipibo, Koshi
Shinanya Ainbo les ofrece la oportunidad nica de
acceder a l desde una perspectiva femenina. Asimismo,
quisiramos contribuir al mejor conocimiento de la mujer
indgena amaznica en general y de la mujer shipiba en
particular; estamos convencidas de que la mejor manera
32

33

Matsakatiya Wishatibo
Reken iamaxh ja pekokea joi pakexhen (slaba) kikin
koshi paketai non join.
Rekena pekokea joi pakexh jabicho janetikomanin
(consonante) keyotaitian jain iki kikin koshi paketai.
Jawetianki rekena pekokea joi pakexhain jabicho janetinin
(vocal) keyotai, jatianra ja kikin koshi paketai rekena joi
pakxhain.
Nato joibo ja non yoiya kesk ikaitian non matsaka (tilde)
ayamai.

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE UNA MUJER SHIPIBA

Jawetianki nato non yoiya kesk iamai, jatian riki non


matsaka akai jaweranoki kikin koshi paketai jain.
Nato keskbo:
Ino betan jiwi joinko kikin koshi paketai rekena joi
pakexhen, rekena pekokea jabicho janetinin keyotaitian.
Nato joibo iki non yoiwana kesk, ja kop non matsaka
ayamai.
Jaskribi akin paketai kikin koshi rekena peko joi
pakexhen jabicho janetikomanin keyota ikaxh natobo:
yawish, nexhnexh, kankan, tapon. Nato joiboribi
iki moa non yoiwana kesk, ja kop non matsaka ayamai.
Ikaxhbi ochti, is, yakti kikin koshi paketai rekena
peko joi pakexhen, jabicho janetinin keyota ikaxhbi. Nato
joibora ja non yoiya keskmabo iki, ja kopra non matsaka
ati jake.
34

35

I
Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo
Enra mato moatian joibo yoikasai, nokon papashokon ea
oxhe neten yakxhon yoikatitaibo. Jaronki iktiai westora
joni, merya, nishi xheaxh naikiai. Jainxhonra ea yoikatitai
mesk kesk meryabo kaxhon jan oinabo. Jan ea
yoikatitai: Moatian en oina jawkibo mia onanmanon,
mia yoinon, jaribi min bakebo ataanan min axheanon,
akin ea aktiai. Ja keskshaman jawki non wishai itai.
Jawe pikonoxhbira! En yoikasai riki.

Las historias que me contaba mi abuelo


Quiero contarles historias antiguas, las cosas que me
contaba mi abuelo cuando nos sentbamos juntos a la
luz de la luna. Dicen que mi abuelo era un merya1, que
1

36

El trmino merya corresponde al nivel ms alto de shamanismo shipibo. Se


trata de un especialista que tras una larga preparacin ha logrado el poder de
trasladarse, por medio de la toma de ayahuasca (Banisteriopsis spp.,
Malpighiaceae), a otro nivel de la realidad, a otro mundo que se encuentra arriba
de ste. All el merya se relaciona con seres y espritus que le ayudan a tratar a
las personas, ya sea haciendo el bien o el mal. Un nivel ms bajo es el del onanya,
quien tambin puede relacionarse con los espritus por medio de la toma de
ayahuasca y tratar a los pacientes, pero no puede trasladarse al mundo de arriba.

37

reciba a los espritus de las plantas al tomar ayahuasca.


El me contaba de otros meryas a quienes vea cuando se
transportaba al mundo de arriba. Mi abuelo me sola
decir: Te voy a ensear las cosas que he visto
antiguamente, te las voy a contar para que a su vez las
transmitas cuando tengas tus hijos. Cosas como stas
estamos escribiendo. Qu resultar! Quiero contarlas.
Westora meryaronki ik iki naikii, bari nokaitian. Ja bari
nokaitian jonibo onitsapikana iki. Jaskara oinaxh merya
naikia iki. Kaxhonki ninkata iki westora ainbo joo ikai. Ainbo
joo iketianki ik iki: Jomenwe pap! ik. Ja jomenwe
pap ikaitian jo iki ja merya, ja bari nokaketian. Kaxhon
jiski ik iki wiso chopan mapoa. Mapkenxhon oina iki
xhoxho bakebo naikamea ik iki. Jaskketianki jatoki
notsina iki, ja xhoxho bakebo ik iki Bari Jonibo: Jawe
kopki akai maton bari nokaa akin? ak iki jato.
Dicen que un merya haba tomado ayahuasca una vez
que hubo un eclipse total de sol. Como el sol se haba
ocultado, la gente estaba desesperada. Viendo eso, el
merya se transport a la otra realidad. Al llegar,
escuch a una mujer que lo llamaba gritando: Ven
padre! Como la mujer lo llamaba, el merya se acerc,
luego de que se haba producido el eclipse de sol. Al
acercarse, el merya vio unos bultos cubiertos con una
tela negra. Al destaparlos, encontr a los nios
ilegtimos que provenan del cielo. Entonces el merya
resondr a estos nios hurfanos que eran Gente del
Sol. Por qu han ocultado al sol?, les dijo. (Puesto
que los nios ilegtimos eran Gente del Sol, al cubrirse
con la tela negra haban provocado el eclipse.)
38

Meryaronki jorbaa iki ja kepenaxh. Joxhon jiski ik iki


moa nekeaboki jakoni, moa matsin iamai, moa jakon
shinani, moa keykasi iwanaxh. Jainxhonki yoiya iki:
Ea neskata, ea merya keyketianra inoxh iki jawetianbi
bari nokayamai. Maton ea merayamanoxh iki iktiai
keskbi. Ja iki nokon papashokon yoikatitai. Ea
yoikatitai jawkibo shinanparikin ramabi en yoikasai. Ja
iki nokon papashoko in.
Tras destapar a los nios ilegtimos el merya regres a
este mundo. Ya de vuelta vio que la gente estaba bien,
que ya no tenan frio, que se sentan contentos despus
de que a causa del eclipse casi haban muerto. Luego,
el merya se dirigi a la gente dicindole: Por lo que
he hecho, nunca ms habr eclipse total de sol despus
de mi muerte. Nunca ms me vern tal como era. Y
as fue, tal como lo cont mi abuelo. Recuerdo las cosas
que l me contaba y ahora quiero transmitirlas. Esto es
lo que le ocurri a mi abuelo.

Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni


Jainxhon en yoiribiai nokon titashokonaribi, nokon titan
titanaribi. Moatian aktikanai bestti, xhebiana tsekati Ani
Xheati. Shinana iki nokon yoxhaman jawen reken bake
besteni. Moatian yoxhanbo onan ipaonike, noa keskma.
Rekenpari chopa apaokanike: waxhmen toro akanai,
yoman timakanai, chopa ken akanai. Jainxhon chopa
senenaxhon apaokanike map: ani kentosibo, ani
chomobo jan xheati ati. Jainxhon benbobaonbiribi xhawi
wai apaokanike, warpo ati. Jainxhonribi apaokanike atsa
39

wai, xheki wai, paranta wai. Jatian iktikanai kimisha


xhontakobo moa katookana.

Mi abuela record la fiesta del Ani Xheati


Tambin les voy a contar acerca de mi abuela, la madre
de mi madre. Antiguamente se celebraba la ceremonia
del Ani Xeati2 de corte de cerquillo, de corte de cltoris.
Mi abuela record cuando le cortaron el cerquillo a su
hija mayor. Antiguamente las abuelas eran conocedoras de la tradicin, no como nosotras. En primer
lugar, confeccionaron la ropa: hicieron ovillos de hilo
del algodn, hilaron la tela y la disearon. Una vez
que terminaron de confeccionar la ropa, fabricaron la
cermica: ollas muy grandes, tinajas grandes para
preparar la bebida. Por su parte, los hombres hicieron
chacra de caa para preparar el guarapo. Hicieron
tambin chacra de yuca, de maz y de pltano. Para
entonces, tres muchachas ya haban sido escogidas.
Jainxhon moa peokatikanai tsinkxhon jawki akin. Nete
beaitian pikpaonike jan akai joni oxha oxhayamai. Jab
ikbo neskkin jato shinanmapaonike: Jawki ati
shinankanwe! Maton oinyama non Ani Xheatiai? Jara
non senenayamanake! ik iktiai nokon yosi wanyoki
nokon yoxhan betan. Jainoaxh iktiai: Xhawi xhateti
minka ati riki. Jawera ibirai tepcha ati iamaxh rapchi,
jan xhawi jenebo potsiti? Jatian tsinkikanai chonka
pichika ani chomo xhawi jene, ja warpo akanai.
2

Ani grande, xheati bebida; Ani X heati o Pishta es el nombre dado a las
celebraciones de ritos de pubertad femeninos. No haba un equivalente masculino.

40

La gente empezaba a juntarse para trabajar. Muy


tempranito al amanecer, sala de su mosquitero el
organizador del Ani Xheati, no dorma mucho. Luego,
exhortaba a quienes le ayudaban en la preparacin de
la fiesta dicindoles: Piensen en las cosas que hay
que hacer! Acaso no ven que vamos a celebrar el Ani
Xheati? Cuidado que no terminemos con los preparativos a tiempo! As exhortaban a los dems mi abuelo
finado y mi abuela. Luego les decan: Hay que organizar una minga para cortar la caa. Qu usaremos
para exprimir el jugo, el tepcha3 o el trapiche? Despus
juntaban quince tinajas grandes de jugo de caa para
preparar el guarapo.
Jainxhonribi tapan akanai, ani nonti akanai, pishta
ochma. Jatian ani nontin westora atsa xheati chomo
naysankanai, westora tii ati itanribi tanpra. Jainoaxh
bokanai chiponki, paro reboki kenati. Tii ipaketi jato yoi
yoipaketi: Jainra Ani Xheati iki, jainra bestti iki, jainra
mesk kesk xhebiana biti!, iktikanai. Jatian ja moatian
jonibaon moa onankatikanai tii ati joaitian: Jaweranora
ani pishtabobira jai, xhebiana biti Ani Xheati? Moa
chanikana peko, jonibaon winoai, jay Ani Xheatinin
benoxhon. Ainbobaonbiribi chitonti akanai, rakti akanai,
ja pishta ibo xhontako meniti.
Tambin hacan balsas y canoas grandes, la fiesta no
era lejos. En una canoa grande embarcaban una tinaja
con masato, una bocina y un tambor. Entonces iban
invitando ro abajo y ro arriba. Con la bocina iban
3

Tepcha es un instrumento shipibo para extraer el jugo de la caa.

41

avisando ro abajo: All se va a celebrar el Ani Xheati,


all va a haber corte de cerquillo, all va a haber varios
cortes de cltoris! En ese tiempo las personas ya saban
de qu se trataba cuando escuchaban la bocina y se
preguntaban: Dnde se ir a realizar la fiesta, el Ani
Xheati de corte de cltoris? Una vez invitados, los
hombres hacan su macana para traerla al Ani Xheati.
Por su parte las mujeres hacan pampanillas y mantas
para obsequirselas a la joven duea de la fiesta.

Ja reken nete iki jonibo beai biti. Jatian pishta ibon


shinanai: Nato neteki non jawe ati iki? Jawerin ja
iskon nete ati? Jainxhon ja jonibaon xheakanai. Ja jonibo
beibataxh nashikanai. Ja nashia peko weikanai xhobon.
Jainxhon pishta ibon yoiai: Jonib, mato riki en kenaa,
pishta jakonmashoko axhonbi. Rama nete riki non pishta
peoai, ik ikai. Jainxhon xheakin peokanai mash ikanai:
jato joboki, ja Ani Xheati ak iboki, xheati yakataki, ja
xhobo yakataki, ja wit niboki.

Moa pishta iti ochma iketian, moa awbo, jono, chaxho


inbo, moa ani senena ik iki. Jatian ja chanitaibo bekanai
jakiribi. Jainxhon moa akanai warpo, roo jison akin
akanai warpo, westora oxhe maxhkketian. Warpo
axhon aktikanai ani xhobo akin rab chonka, kimisha
chonkabira mitoro. Jainoaxh moa Ani Xheatinin
nokkanai. Nokotaxh koshi meananankanai. Koshi
meanankanaxh bokanai atsa xheati xheai.

El primer da del Ani Xheati se reciba a los invitados


que llegaban a la fiesta. El dueo de la fiesta planificaba
de la siguiente manera: Qu vamos a hacer hoy da?
Qu vamos a hacer durante los nueve das que dura
la fiesta? Luego la gente beba. La gente que haba
llegado el da anterior se baaba. Tras baarse,
entraban a la casa. Ah el dueo de la fiesta les deca:
Seores, a ustedes los he invitado, a pesar de que no
he preparado una fiesta tan buena. Hoy da vamos a
empezar la fiesta. Entonces beban y empezaban a
cantar y danzar el mash en honor a los asistentes, al
organizador del Ani Xheati, a la bebida, a la casa, a los
horcones que estaban prendidos en la tierra.

Cuando faltaba poco para la fiesta, las sachavacas,


sajinos y venados que haban sido criados para la
ocasin ya estaban listos. Entonces, la comisin
encargada de invitar regresaba. All se preparaba el
guarapo, el guarapo llamado orines de cotomono4,
cuando faltaba un mes. Una vez que el guarapo estaba
listo, construan una casa grande, de unos veinte o
treinta metros. Entonces, la gente llegaba al Ani Xheati.
Al llegar probaban su fuerza unos contra otros; despus
iban a tomar masato.
4

El guarapo es llamado roo jison orines de cotomono puesto que se parece


a ste en su color amarillento.

42

Jatian nete xhabketian yoiribiai: Rama netera noa


nawarinai. Bakishra noa koshi meanankanai. Okeria
netenra non xhobo rishkikanai. Jatian nawarinshini
netekanai, koshi meanankanai, jainxhon xhobo
rishkikanai. Nato jawkibo akanai ja chosko neten.
Al amanecer, el dueo de la fiesta se diriga al pblico
nuevamente diciendo: Hoy da vamos a danzar el
43

nawarin. Maana vamos a probar fuerza. Al prximo


da vamos a golpear la casa. Entonces probaban fuerza, se amanecan danzando el nawarin y golpeaban la
casa. Estas cosas hacan durante los cuatro primeros
das.
Jainxhon pishta ibon jawen bake xhontako betan senen
yoina pikoai. Jainxhon pishta ibon yoiyai: Ja riki nokon
bake, jakontanishoko ikenmabi mato bestemakaskin en
atai, kena kenamakin. Jainxhon yoiribiai: Nokon
inshoko en pikokasai. Ixhon ja inshoko pikokanai. Ja
in pikoxhon koros kenya nichinkanai. Ja nichinxhon nete
xhabketian korosen in nexhakanai. Ja tsakai ibo iki kanti
kenya, pia chikeneya, jonxhe kenya, wexhati bapania.
Jainoaxh ja tsakai betan ik jonibo iki wiso tariya, joshin
tariya, joxho tariyabo. Jainoaxh bewakanai ja in
tsakainkoniaxh; bewakanai ja koroski, ja koros kenki, ja
jimi tsaka shorotaki, jaskarabo. In tsakaketian westora
ainbonin jab ainbobo kenai: Jomenkanwe eb ainbobo,
arke tsakakin non benbobaon. Xhoinoxhon bii bekanwe!
ikai. Ixhon nami besh akanai. Ja besh aketian ainbobo
tsambeiranxhon xhoiti bokanai. Jatian ja texheai yo
akanai jatxhonbi piti. Ja iki westora nete pitibiribi akana.
Despus, el dueo de la fiesta presentaba a su hija seorita y a los animales que haba criado para la ocasin.
El dueo de la fiesta deca: Esta es mi hija, aunque no
es tan buena o bella los he invitado para que le corten
el cerquillo. Luego continuaba diciendo: Quiero
presentar a los animales que he criado. Tras la presentacin de los animales, se hunda en el suelo una
cruz con diseos. Al da siguiente, amarraban el animal
44

a la cruz. El encargado de dirigir el sacrificio del animal


tena un arco con diseos, flecha con diseos en el
extremo opuesto a la punta, pulsera con diseos,
cuchillo huishati colgado al hombro. Los hombres que
acompaaban al invitado especial vestan cushmas
negras, rojas, blancas. Luego, cantaban en el lugar
donde se iba a llevar a cabo el sacrificio del animal; le
cantaban a la cruz, a los diseos de la cruz, a la sangre
que goteaba durante el sacrificio, etc. Luego de
sacrificar al animal, una mujer llamaba a las otras mujeres diciendo: Vengan mujeres que me acompaan,
nuestros hombres sacrificaron al animal. Vengan a
llevar la carne para asarla! Tras estas palabras
cortaban la carne en trozos. Luego, las mujeres se
juntaban y se llevaban los trozos de carne para asarlos.
Lo que sobraba se cocinaba para ser consumido entre
todos. Esto era para que coman durante un da.
Ja nete xhabketian ikanai moa xhebiana biti. Xhebiana
bi nete xhabketian bestkanai. Ja xhebiana bikanai iki
kikin jawen titan rao ak, metsshoko jawen yorabobi
ken akana. Jatian jain jake westora yoxhan jan jato yoiai:
Nesk akin ati riki, akin jato shinan meniai.
Al da siguiente se realizaba la extraccin del cltoris.
Al da siguiente de la extraccin del cltoris, se llevaba
a cabo el corte de cerquillo. La chica a la que le iban a
sacar el cltoris haba sido bien adornada por su madre,
le haban diseado bonito todo su cuerpo. All haba
una anciana que daba las indicaciones: As tiene que
ser, les daba recomendaciones.
45

Moatian iktikanai jaskarashamanbo, ikaxhbi rama moa


non oinyamai. En shinanai, nokon shinan meran iki,
jaskara jawki keytima iki. Ea bakeya ixhon,
xhontakoya ixhon, nokon papa betan nokon titan ea
yoikatitai jato yoiti jake.
Antiguamente esto era as, pero ahora ya no lo vemos.
Yo pienso, es mi opinin, que estas costumbres no
deben desaparecer. Yo como madre, teniendo hijas
seoritas, tengo que contarles lo que mis padres me
contaron a m.
Jatian noa nonabi jawkibo keymai itai. Jaskara ixhon
non Ani Xheati oinyamai, non bestkanaibo oinyamai, non
mash ikanaibo oinyamai. Ramatian noa jaweomabi iki,
ramatian non bakebo jawebi onanma iki. Ramatian noa
nawabaon jawkires keenai. Jatian non kesh ati, non
maiti, non menexheti moa non saweyamai. Moatian non
yoxhanbaon aktikanai chitonti, rakti, tari, pisha,
maronoxhonma, jan raotaxh Ani Xheatiainko katires.
Jatian ramatiankaya non jawki akai marotires, non
sawenoxhonma. Ikaxhbi ramatian non axh onan
jonibaon non bakeranonbo yoiyamai, bakeranonboribi moa
keenyamaitian, iamaxh rabinaitian. Jatian non jawki
sawekaskanai wirkochabo, toristabo oinmatires.
Ramatian non jeman non bake non axhekan itin
keenyamai moa. Jatian en shinanai, bakeya ixhon, nokon
bakebaon onanti jainxhonribi non jawkibo saweti.
Pero nosotros estamos dejando que desaparezcan
nuestras propias costumbres. As, actualmente ya no
vemos el Ani Xheati, ya no vemos a los que hacen el corte
46

de cerquillo, a los que cantan y danzan el mash. Ahora


no tenemos nada, nuestros hijos no conocen nada.
Ahora solamente queremos las cosas de los mestizos.
Nuestros adornos de la pampanilla, nuestra corona,
nuestra pulsera ya no los usamos. Antiguamente
nuestras abuelas confeccionaban pampanillas, mantas,
cushmas, bolsas, no para venderlas sino para adornarse
con ellas al asistir al Ani Xheati. En cambio ahora hacemos
las cosas solamente para venderlas, no nos las ponemos.
Ahora quienes conocen nuestras costumbres ya no las
transmiten a nuestros jvenes; tampoco a los jvenes les
gustan, sino que por el contrario se avergenzan de ellas.
Entonces solamente nos queremos poner nuestras cosas
propias para mostrrselas a los blancos, a los turistas.
Ahora nuestros hijos en las comunidades ya no quieren
practicar nuestras costumbres. Por eso, como tengo hijos,
yo quisiera que ellos conozcan y que tambin usen
nuestras cosas.
Jatbitian en shinanai non moatian axhbo moa keyota.
Icha akin en yoiyai moatian non axhbo jakiribi non ben
ati atipanke. Jatribibaon yoiyai non ati atipanyama, moa
noa nawai. Non moa kenpon xheayamai, non
kenchakanribi piamai, non oa jiwi kochraninbi
betenyamai, non shinanai nawan kochrares. Jatian non
kochra biai, ratobo biai, nawabaonares noa keenai.
Ikaxhbi ja non axhma iki. Nawan rato jenetaanan non
jakiribi atipanke kench akin peoribikin, nakon wiso
wisoshamantonin pinoxhon. Ja kopra ea yoyo ikai non
ati atipanke Ani Xheati akin: xhawi non wai akai, axhon
non chomo akai, non kenpo akai... Tsoamein oinkastima
iki? Non ati jake non bakebaon oinon ixhon.
47

En todo momento yo pienso que nuestras costumbres


antiguas ya han desaparecido. Muchas veces digo que
nuestras costumbres antiguas podramos rescatarlas.
Algunos opinan que ya no podemos hacerlo, que ya
nos estamos amestizando. Ya no bebemos en mocahua,
ya no comemos en callana, ya no preparamos
mazamorra de pescado con cuchara de palo, pensamos
solamente en la cuchara de la tienda. Entonces
compramos cucharas, compramos platos, queremos
solamente lo que vemos en las tiendas. Pero esa no es
nuestra costumbre. Podramos dejar de usar el plato
de la tienda y nuevamente empezar a hacer callana,
con su interior bien negrito y as comer. Yo opino que
podramos organizar el Ani Xheati: primero haramos
chacra de caa, despus haramos tinajas, mocahuas...
Quin no quisiera ver eso? Tenemos que hacerlo para
que nuestros hijos vean.

Ani Xheati nokon beronbi en oinkato


En oina iki Ani Xheati akanai chonka rab baritiaya ixhon;
en shinanyamataniai. Ja Ani Xheati ik iki Kanaria
jemanko, Pakaya bekeiba, jatian nokon anibo
japarinontian. En oina iki ratti kesk jawki, ja Ani
Xheati. Jonibo bekana iki jima kesk. Jatian motro
yamakatitai. Kikin joni icha, ani nontibo, jaton pishinya,
jaton kawinya. En oina iki mesk kesk jonibo jain joai
nanen bexhtya. Jatian ainbobobiri bekenya, wiso
raktinin rakota, jonxheya, kesh atiya, repekeya koriya;
kikin mets jakaya ikon raina ainbo kesk. Nokon beronbi
en oina iki ja Ani Xheati ikai.
48

La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos


Cuando tena doce aos, yo vi la celebracin del Ani
Xheati; no me acuerdo mucho. Ese Ani Xheati se realiz
en la comunidad de Alfonso Ugarte, frente a Pacaya, en
ese tiempo mis padres todava estaban vivos. En ese Ani
Xheati vi cosas como para admirarse. La gente llegaba
como hormigas. En ese tiempo no haba bote a motor.
Muchsima gente llegaba en grandes canoas, con sus
esteras de hoja de palmera, con sus esteras de junco. Vi
muchos hombres que llegaban al Ani Xheati con la cara
pintada de huito. Las mujeres venan con la cara
diseada, cubiertas con manta negra, con pulseras y
tobilleras de algodn, con las pampanillas adornadas,
con la nariz perforada y adornada; muy hermosas se
vean las mujeres, como si fueran verdaderas reinas. Con
mis propios ojos he visto la fiesta del Ani Xheati.
Jatian jain ik iki westora aw, westora chaxho, westora
mari, ja tsakati. Jainkan rakti, jainkan tari, chitonti, sintan,
chopa, jatbi. Jainxhon oina iki chonka rab mitoro xhobo
keskra ik iki. Jainra bekanai benbobo winoya, ainbobo
koshi meananai, ainbobo maiki potaananai. Jainoaxhribi
bekanai jaton rawboribi, jaton awin betan onanabo, jatian
jabo tsewkanai. En oina iki jaskara; icha baritia iki ja, ikaxhbi
ea shinanbenoyamai. Jainxhon en oinribia iki ja noktiainbi
chonka pichika chomobira oa roo jison warpo. Nato
xheati riki xhawi jene kobin axhon paemakana.
All haba una sachavaca, un venado y un auje.
Tambin haban mantas, cushmas, pampanillas, cestas,
telas, y otras cosas ms. Asimismo, vi una casa de
49

aproximadamente doce metros. All venan los hombres


con macana, venan las mujeres fuertes a probar fuerza
unas contra otras, a tumbarse al suelo unas a otras.
Llegaban tambin los rivales de los esposos, los amantes
de sus mujeres a quienes luego los maridos agraviados
cortaban con el cuchillo huishati. Eso es lo que vi, y
aunque ya han pasado muchos aos, no lo olvido.
Tambin vi, a la entrada noms, como quince tinajas
de ese guarapo orines de cotomono. Esta bebida se
prepara hirviendo el jugo de la caa y dejndolo
fermentar.
Jain kikin ons iki jikia. Jain oa noa koshi mekasi ainbobo,
oa chitonti chiroaxh ni. Jain oa ainbobo noa bitan
potakasibo, noa bibo shiro bewakan ninkmaibo. Jaskara
ninkataxh noa raketai. !Ja iki koshi shinanyabo ja ainbobo
kopianankinaibo! Jatian jaskara en oina iki kikin ratti kesk
jawki ik iki. Jainxhon en oinribia iki xhobo chipan
keyokanai winon rishkikin. Jainxhon en oinribia iki winon
rishkianankanai, jainoaxh tsewkanai, mesk kesk jawki.
Kikin ratti kesk jawki. Jain en oinyama iki ransakanai,
pont mash ikaires, bewa bewashinires netekanai.
Ainbobo mash ikai bibo bibo kaaxh, Ani Xheatinin joaxh.
Ja mash itinko bewakanai ja roninbo yakataki. Ja ronin
riki chomo; jawen ken riki roniman ken kesk. Ja roniman
poko meran iki ikai, ja iki xheati yoi.
All adentro era muy peligroso. All estaban paradas,
con sus pampanillas un poco levantadas, las mujeres
que queran probar su fuerza contra nosotras. All
estaban las mujeres que nos queran agarrar y tumbar
al suelo, que nos provocaban con sus canciones shiro.
50

Al escuchar eso sentamos miedo. Esas s que eran


valientes, las mujeres que competan probando fuerza!
Yo vi que esa era una cosa muy de temer. Asimismo vi
que rompan el alero de la casa golpendolo con
macana. Tambin vi que se peleaban con macana, que
se cortaban con huishati, y otras cosas ms. Eso era
algo muy de temer. All no vi que bailaban al estilo
mestizo, sino que ejecutaban puro mash y se amanecan
cantando y cantando toda la noche. Las mujeres venan
al Ani X heati y cantaban y danzaban el mash,
integrndose cada vez ms mujeres al grupo. En el
mash se canta a las yacumamas5 que yacen all. Las
yacumamas son las tinajas cuyos diseos se asemejan
a los diseos de las verdaderas yacumamas. El
estmago de la yacumama contiene algo, ese algo es la
bebida.
En oinribia iki rab iamaxh westora mitoro key chomo;
jawen porokan naxhb ik iki sokota non ponyantio, jan
kikini paenkana iki. Jatian jabo tantikanai, ikaxhbi wenxhon
xhearibikanai. Jatian jaton piti jake tsambires. Ja iki
mesk kesk namibo. Kikin noibatishoko Ani Xheati akin
ipaokanike. Ja Ani Xheati iktiai chonka pichika neteya
pishta.
Tambin vi una tinaja como de metro y medio de alto;
el contorno de su barriga era de seis brazos extendidos,
con eso se emborracharon bien los invitados. Luego
descansaban, pero al levantarse tomaban otra vez.
5

Las yacumama o madre de las serpientes es considerada como el origen de las


dems serpientes.

51

Para esto, la comida ya estaba lista. Haba toda clase


de carnes. Eran muy sacrificados aquellos que organizaban el Ani Xheati. El Ani Xheati era una fiesta de
quince das.
Enra shinanai ja Ani Xheati Kanaria jeman in. Jatian
en rama ati atipanke non kaibobo betan jakoni
tsinkxhon, nopataxh ik jemabo betan jakoni yoyo
ixhon. Nokona iki onis jawki ramatian jaskara
oinyamai. Noara jakiribi iti atipanke neskati, ikaxhbi
nonbikayara non axhbo keyoi itai, non onana
jawkibo. Jatian non onantitianbi joxho nawabores
non onanmai, jabores non yoi kai, moa noa jaskaraton
shinanbenotai. Ikaxhbi non bakebokayara onankasi
bokanai, icha jabo yoroni kai. Nonra onanke jaskarabo,
ikaxhbi noa makanma iki; baritia pota potabainaxh
yoxhanaxh noa mawatai, moa noa keyotai jain.
Yo recuerdo el Ani X heati que tuvo lugar en la
comunidad de Alfonso Ugarte. Ahora yo podra
realizar uno organizndome bien con mis paisanos y
coordinando con las comunidades vecinas. Para m es
una lstima que actualmente ya no se vea esto. Aunque
podramos practicarlo nuevamente, nosotros mismos
estamos terminando con nuestras costumbres, con
nuestros conocimientos. En vez de aprender nosotros,
a los blancos noms les enseamos, a ellos noms les
contamos y nosotros nos olvidamos de estas cosas. Pero
nuestros hijos van a querer conocer, esto les va a hacer
mucha falta. Nosotros conocemos estas cosas, pero no
somos de piedra; con el correr del tiempo vamos a
envejecer y morir, all vamos a terminar.
52

Nokon wetsa rabekan Ani Xheati


Nokon papara iktiai Ani Xheatiai joni, xhebiana biti.
Shinankatitai jawen awin betan yakxhon: Non bake
riki xhebianaya, arbarakanai anon aw, ik ixhon ak
iki nokon wetsa rab. Ja iki Kanan Jisbe betan Mets
Rama. Nokon papan shinana iki wai abnon ixhon.
Nokon tita iktiai Kesten Same. Kesten Sam, min
map aw, chopa aw, non bake non xhebiana
bixhonnon. Ichara jonibo shirokanai, ik ik iki.
Jainxhon nokon papan ani wai ak iki rab baritia
maxhkketian. Jatian nokon titan tee akin peoa iki.
Rekenpari jan waxhmen wai ak iki nokon papa betan.
Ja ani wainko moa xhawibo wiraxh ikaitian, paranta
tepikotaitian, nokon titan chopa akin senen ak iki.
Chopa akin senenaxhon, moa map akin peoa iki.
Jain ik iki kikin ani chomobo, menti chomo, xhanin
chomo, xhanin bake, oa ispiya kenpobo, oa sapen
tonkon atibo, jan xheatibo, ja besteai ibo meniti.
Jainxhonribi sapa kench aniosibo ak iki, jan boo
napti, jan xhebiana boti, jan yomanbo boti. Jainxhon
nokon papan kawin arbaa iki, chonka kawinbira.
Jainx hon moa kawin ax hon benxhoa iki. Jabo
senenataanan nokon papan ani xhoboa iki, rab
chonka mitoroya. Nato jawkibo ak iki non axhekan
ikin. Jatian nokon titanbiribi ak iki tari, rakti, chitonti,
jawen tim yomaman. Jatbi senenaxhon yoiya iki:
Moara non senenake KesinTsom, akin ak iki
nokon titan. Jatian nokon papanbiribi ak iki: Moaki
min ak Kesten Sam senenakin?, ak iki. Rama
anon aw jan non jato kenai kati. Xhawi tsiniti en
abnon tepchati. Ja iki jan xhawi jene potsiti.
53

El Ani Xheati de mis dos hermanas


Mi padre era un hombre que organizaba Ani Xheati
de corte de cltoris. Sentado junto a su mujer pensaba:
Nuestras hijas tienen cltoris. Hagamos como otros
tambin hacen. Diciendo esto, organiz la fiesta
para mis dos hermanas. Ellas se llaman Kanan Jisbe
y Mets Rama. Mi padre planific hacer chacra. Mi
madre se llamaba Kesten Same. Kesten Same haz
cermica, haz tela, vamos a extraerles el cltoris a
nuestras hijas. Mucha gente se est burlando, le dijo
mi padre. Entonces, l hizo chacra grande con dos
aos de anticipacin. Mi madre se puso a trabajar.
Primero, hizo chacra de algodn con mi padre.
Cuando las hojas de la caa en la chacra grande ya
haban secado y cado, y los pltanos ya haban dado
fruto, mi madre termin de confeccionar la tela. Tras
confeccionar la tela, se puso a fabricar la cermica.
All haban tinajas muy grandes, tinaja para entregar
al invitado especial, tinaja grande del vello pbico
de la mujer, tinaja pequea del vello pbico de la
mujer, mocahuas con aletas, mocahuas con aletas
en forma de vacamarina, para tomar, para entregar a
la persona encargada de cortar el cerquillo. Tambin
hizo callanas con base muy grande para poner el
cabello cortado, para llevar el cltoris, para llevar el
hilo. Mi padre tambin hizo esteras de junco, unas
diez esteras. Una vez listas las esteras, las guard.
Acabado esto, mi padre construy una casa grande,
de unos veinte metros. Estas cosas las hizo para
cumplir con nuestra costumbre. Con su hilado, mi
madre tambin confeccion cushma, manta,
54

pampanilla. Despus le dijo a mi padre: Ya hemos


terminado, Kesin Tsoma. Mi padre le respondi:
Ya terminaste, Kesten Same? Entonces preparemos
aquello con lo que vamos a ir a invitar a la gente. Para
exprimir la caa voy a hacer tepchati. El tepchati
es un instrumento shipibo para exprimir la caa.
Jainxhon nokon papan jawen wetsa rab kenaa iki:
Ea nonti axhonwe! Jatian ja nonti akaxhra mato kai
Ani Xheatinin chaniti. Noxha rab xhebiana tsekati ak
riki ea. Jatian jawen wetsabo bokana iki. Moatian
iktiai tii ati waka manchan kenyashamanboki. Ja
nontin wetsa kaa iki inati, wetsa kaa iki toxhbpaketi.
Ja toxhbpaketa iki ik iki tii ipaketi jato kenai.
Repintitibi repixhon jato yoi. Ja jematibi repiketian
xheati tanakanai. Jainoaxh nokon papa manata iki moa
westora oxhe jawen wetsabo boibakanketian. Ja yosin
moa jatbi jawki senenak ik iki.
Luego, mi padre llam a sus dos hermanos y les dijo:
Hganme canoas! Cuando hayan terminado de hacer
las canoas, vayan a invitar al Ani Xheati. Yo estoy
organizando el corte de cltoris de sus dos sobrinas.
Entonces, sus hermanos partieron. En ese tiempo haba
bocinas de cuerno de vaca con diseos. En canoas un
hermano se fue surcando y el otro se fue de bajada
flotando. El que se fue ro abajo iba tocando la bocina
para llamar a la gente. En cada puerto atracaba para
invitar. Luego de atracar en cada comunidad, probaban
la bebida. Mi padre esper todo un mes tras la partida
de sus hermanos. El viejo ya haba terminado con los
preparativos.
55

Jabo bokanketian, nokon tita ik iki jatbi jan nokon wetsa


rab ra ati biaxh: waxhmen, maxhe, nane kaw, kori,
mesk kesk jawkibo. Jainxhon, ja nokon papan
wetsabaon nokxhon yoikana iki: Kikin ichara bekanai,
Kesin Tsom, min Ani Xheatiainko. Ja ik iki moa westora
oxhe maxhkketian. Ja moa nokon papa rab baritia teeta
ik iki. Jainxhon nokon papan moa wainkonia yobo tsinkia
ik iki. Jainxhonribi jatbi jawen in binbo yatana iki: aw
rab, rab jono, westora chaxho, jainoaxh nokon papan
yomeraa namiboribi. Jatian jatikaxhbi tsinkxhon xhawi
xhatekana iki. Jainxhon potsikana iki chonka pichika chomo
xhawi jenebira. Jainxhon nokon papan ninkata iki moaronki
bekana iki. Jainxhon nokon wetsabo jan xhebiana tsekakin
atibo moa akana ik iki: nato moxh kenya, kamri nishi,
tawa kenxho, jabo. Moatian ja xhebiana potai yoxhanbo
iktiai onanbo, ramatian nawabo potemisaibo jisribi. Moa
joni bei peokoota ik iki. Jain jato biai jonibo ik iki tanpraya,
jainoaxh tii atiya mets metsshamani. Jainoaxh jarbaa
iki jato ani xhobon boai joni. Kikin non oinyama kesk jain
ainbobo nanen bekenya, takenya; benbobo chiaraxhti
wikenya, koton pekewya, kikin beneti kesk jawki. Ja
pishta nokon papan ak iki. Rama ja nokon papan an en
mato yoi yoiyai, nato Ani Xheati an.
Despus que ellos partieron, mi madre prepar todo
aquello con lo que iban a embellecer a mis hermanas:
algodn, achiote, huito envuelto en hoja de pltano,
adorno del labio inferior, todas esas cosas. Al regresar,
los hermanos de mi padre le comunicaron: Mucha
gente va a asistir a tu Ani Xheati, Kesin Tsoma. Eso
era cuando slo faltaba un mes. Para esto mis padres
haban trabajado dos aos. Mi padre ya haba cose56

chado los productos de la chacra. Luego junt todos


los animales que haba criado: dos sachavacas, dos
sajinos, un venado; tambin la carne de los animales
que haba cazado. Despus, se juntaron entre todos
para cortar la caa y exprimieron unas quince tinajas
de jugo de caa. En eso mi padre escuch que los
invitados estaban llegando. Todo aquello con lo que
les iban a extraer el cltoris a mis hermanas ya estaba
listo: la topa diseada, la soga de tamshi, la isana
afilada, todo eso. Antiguamente las ancianas que
extraan el clitoris eran expertas, as como los mdicos
mestizos que operan hoy en da. Entonces la gente
empez a llegar. All los que daban la bienvenida tenan
bombo y bocina que hacan sonar muy bonito. Tambin
haba un encargado de llevar a los asistentes a la casa
grande. Casi irreconocibles estaban all las mujeres con
la cara diseada con huito, con los tobillos diseados;
los hombres tenan las piernas del pantaln diseadas,
las camisas bordadas en la espalda, era algo admirable.
Sobre el Ani Xheati que realiz mi padre les estoy
contando.
Jainxhon kanchis nete peko nokon wetsa rab moa
bikana iki, xhatekana iki, jaton xhebiana. Jainra meskoti
bewakana iki xhebiana potaiki. Jatian jabo beneya iketian
ons onsatai. Jain winoya, oa wexhatiya, jain too too itai
benbobaon oinaketian. Moa ati nete xhabataitian, nokon
wetsa rab paen akana iki. Kikini paena ik iki ja xhontako
rab, shinanyamanon kaman; otexhkanai, isin akanai
paenari ixhon onannoxhon. Jatian ja xhontako
otexhkanabi tek iamaitian, bekana iki moxh xhate
kenya. Jatian jaki nexhakana iki koshitima akin.
57

Nexhaxhon rakanketianra jo iki westora ainbo jan


xhateai. Jainra westora benbobi yama iki, beneoma iketian
tsoabi yama. Onobiribi jaki mash ikanai jonibo. Jainxhon
ja moxhyabi bokanai xhebinanti axhonxhon. Xhebinanti
narkanai westora makan map akana. Jara akanai, ja
xhebiana tsekainko narakankin rab oxhebira.
Despus de una semana les cortaron, les extrajeron el
cltoris a mis dos hermanas. All los participantes
cantaban varias canciones relativas a la extraccin del
cltoris. Cuando las mujeres tenan marido era muy
peligroso. Con su macana, con su huishati los maridos
hacan laberinto para evitar que otros hombres las vieran.
Al amanecer del da fijado, las encargadas emborracharon a mis dos hermanas. Bien borrachas estaban
las dos chicas hasta quedar inconscientes; las otras
mujeres las pellizcaban, las golpeaban para comprobar
si estaban borrachas. Cuando las chicas estaban
privadas y ya no sentan nada, no reaccionaban, trajeron
trozos de topa diseada. Luego, las amarraron a las
topas para que no pudieran forcejear. Despus de
amarrarlas y dejarlas echadas, vino una mujer, la
encargada del corte. All no haba ni un hombre, como
las jvenes no tenan marido, no haba ningn hombre.
Ms all la gente les cantaba mash a las chicas. Entonces,
con topa y todo se las llevaban tras haberles aplicado el
xhebinanti en la herida. Se les pona el xhebinanti que es
una piedra hecha de barro. Eso se haca al extraer el
cltoris, dejndosela all como dos meses.
Ja xhebinanti iktiai xhebi kini boonaketian
narakanxhonti. Jatian ja ramnaketian raonxhonkatikanai
58

meskshokobo teyo beponbaon. Jain iki pionis bepon jan


raonkatikanai. Moatian nawan raobo yamakatitai, non
raonbiribi paybo raonkatikanai. Jatianra moa texho nenk
ininti jaa iki. Ja raobaonshokoronki raonxhonkatikanai
xhebiana bixhon.
El xhebinanti se pona para que el hueco de la vagina
no se cerrara. Para evitar la infeccin se curaba la
herida con diferentes resinas agrias. As tenemos,
por ejemplo, la resina de pin colorado con la que se
curaba. Antiguamente no existan los remedios de
los mestizos, los remedios de las farmacias, y las
infecciones se curaban con nuestras propias medicinas. Luego ya hubo agua florida. Con estos remedios se curaba a las jvenes luego de extraerles el
cltoris.
Jatian jain rakanai ja xhontako rab tantimakana;
ikaxhbikan ja pishtanko chibanreskanai oa inbo
tsakakin. Oke mash ikanaitian, ja xhontakobiri neke
kikin noibatishoko, xhebiana potaxh. Kikin onistibires
jawki non axhekanbiribi noa ik! Ja riki non axh itina,
jakaya riki non jenetima.
All yacan las dos muchachas a las que haban dejado
en reposo; sin embargo, los dems asistentes
continuaron con la fiesta flechando a los animales.
Mientras por un lado la gente cantaba y danzaba el
mash, por aqu las jvenes daban lstima, porque les
haban sacado el cltoris. Qu cosa tan triste lo que
nos pasaba por causa de nuestra costumbre! sta es
nuestra costumbre, esto no lo debemos abandonar.
59

Jawe kopki Ani Xheati aktikanai


Ramatian jonibo yokakatai jawe kopki moatian Ani Xheati
aktikanai, jawe kopki bestkatikanai. En nokon tita
yokkatitai: Tit, jawe kopki moatian Ani Xheati
aktikanai? Eara onankasai jawekayarin ja ixhon, akin
aktiai. Jatian nokon titan ea yoikatitai: Bak, ja riki non
yosibaon axhbiribi. Jakaya iki non pishtabiribi. Jakon
jawkibo jabo axhea iki.

El significado del Ani Xheati


Actualmente la gente se pregunta por qu antes se
realizaba el Ani Xheati, por qu se haca el corte de
cerquillo. Yo le preguntaba a mi madre: Mam, por
qu antiguamente hacan el Ani Xheati? Quiero saber
qu significa el Ani Xheati. Entonces mi madre me
deca: Hija, sta es la costumbre de nuestros abuelos.
Tambin es nuestra fiesta. Ellos tenan buenas
costumbres.
Moatianbi non yoxhanshokobo jaskara bekana iki, non
axhekan ik. Jatian jaskara iketian xhebianaya ainboki
benbobo itan jab ainbobo shirokatikanai. Jatian
xhebianayamabo noki shirokatitai. Jatiankan shii!,
jaskaraisi jawen merati ja akaxh shirokatitai. Jaskara
inaketian non anibaon shinanai: Nokon bakebo iki
xhebianaya. Ramara en ashokoai, ixhon shinanai.
Jaskaxhon xhebiana biti Ani Xheati aktikanai. Jaskara
shiroyamanon ixhon ati jake jawen titan jawen xhebiana
bixhonti Ani Xheati akin. Iti jake noa ainbobo xhebianaoma,
noki shirokantima kop. Moatian iktiai ja bestti jaskribi.
60

Jatian bestyamaitian shiroribikanai: Yankabires


bepotaisi bestyamai, jawen tita yosma iketian. Ati jake
ja bestti Ani Xheati akin.
Desde hace mucho tiempo atrs nuestras abuelas
practicaban nuestra costumbre. En esos tiempos, tanto
los hombres como las mujeres se burlaban de las mujeres
con cltoris. Las circuncisas se burlaban de nosotras.
El hombre se burlaba de su enamorada dicindole:
Shiii! Qu asco! Para que eso no ocurriera, nuestros
padres pensaban: Nuestras hijas tienen cltoris. Ahora
voy a organizar el Ani Xheati. Y as organizaban la
fiesta para la extraccin del cltoris. Entonces, para que
no se burlaran de sus hijas, la mam tena que
organizarles la fiesta del Ani Xheati de extraccin del
cltoris. Nosotras las mujeres no debamos tener cltoris,
para evitar que se burlaran de nosotras. Antiguamente,
con el corte de cerquillo era igual. Cuando no se le
cortaba el cerquillo a una joven los dems tambin se
burlaban: Por gusto se tapa la frente, no se corta el
cerquillo porque su madre es dejada. Obligadamente
se tena que realizar el Ani Xheati de corte de cerquillo.
Jatianki joni ja xhebianaoma awin akasi iktiai kimisha
oxhe iamaxh chosko oxhebo manati bootai kaman.
Jainxhon moa benomakatikanai, ikaxhbi bimapaokanike
ray joni, chikishma, wai akai, kikin mechashaman,
meken chorish meexhon. Moatian non yosibaonki
bimapaokanike non axhekanbiribi. Jainxhon yoikatikanai:
Enra mia nokon bake bimai, moara xhebianaoma iki.
Nokon bake jaskara iketian en mia bimakasai riki ixhon
moa aktikanai bimakin. Jatian iresbiresi iamakatikanai
61

bake benomakin. Jatian kenpo akanai, sintabo


axhonkanai, pisha axhonkanai jan wexhati boti, iamaxh
wetsa jawkiboribi. Jatian ja xhontako jawen titan xhoi
menimai keenyamaibi: Jara min bene iti jis iki ray
ixhon. Jatian menikanai ja xhontakoshoko chonka,
chonka rab iamaxh chonka pichika baritiayabobira. Jatian
menikana iki ja yosi yosich iketian; jatian jawen awin
xhontakobires ik iki, jawen bene moa kikin yosi iketian.
Jatian ja jonin kikin jakoinra akin shinanai xhebianaoma
bixhon. Jatian jab jonibo shiroyamai, jawen meratibo
shiroyamai: Min bi ainbo xhebiana exhpa exhpaisi
iamakanai. Jatian jawen shinan jakon iki, tsoabi jaki
shiroyamai kop.

quince aos. Se la entregaban a l que era mayor; as,


la mujer era jovencita mientras que el esposo era ya
bastante mayor. El hombre se senta muy bien porque
se haba casado con una joven sin cltoris. La gente a
su alrededor no se burlaba, sus amigas no se burlaban
dicindole: La mujer que has recibido tiene el cltoris
flojo, flojo. Entonces el hombre se senta contento
porque nadie se iba a burlar de l.

El hombre que quera como esposa a una mujer sin


cltoris esperaba tres o cuatro meses hasta que le
cicatrizara la herida. Despus se casaba a la joven,
pero la entregaban a un hombre trabajador, nada
ocioso, que haca chacra, que era muy buen mitayero y
cuya mano al ser tocada se senta endurecida por el
trabajo. Antiguamente los abuelos entregaban a la
joven conforme a nuestra costumbre. Le decan al
hombre lo siguiente: Yo te entrego a mi hija, ya est
sin cltoris. Como ya mi hija est lista te la quiero
entregar. Diciendo esto se la entregaban. As noms
no hacan casar a su hija. Entonces, hacan mocahua,
hacan cintas, hacan bolsa para que el marido llevara
su huishati, y otras cosas ms. La madre obligaba a la
joven a entregarle comida al pretendiente aunque ella
no lo quisiera. l puede ser tu esposo porque es
trabajador, le deca la madre. De esta manera le
entregaban al hombre una joven de unos diez, doce o
62

63

II
Inka Ainbo
Moatianronki ik iki Inka, benbo betan ainbo, noa jawki
ati onanmai. Benbo Inkanki aktiai pia ati, yomerati, nonti
ati, xhakiti ati, biski ati, jato axheakin. Jatian Inka Ainbo
Shipibo ainbobaon: Non Inka, non tita Inka akin
aktikanai. Jatian janki jato onanma iki chitonti ati, yoman
timati, map ati, ken ati. Jaskaxhonki jabaon noa
onanma iki.

La Mujer Inca
Antiguamente existan los Incas, hombre y mujer, nos
enseaban a hacer las cosas. El Inca varn enseaba a
los hombres a hacer flecha, a mitayar, a hacer canoa,
rallador, batidor. Por otro lado, las shipibas le decan a la
Mujer Inca: Nuestra Inca, nuestra madre Inca.
Entonces, ella les ense a nuestras abuelas a confeccionar
la pampanilla, a hilar la tela, a fabricar cermica, a
disear. Luego, ellas nos ensearon a nosotras.
Ja Inka Ainboronki ik iki tama pikas. Ja itaibi, westora
Shipibo ainbaonki ak iki tama toban washkin. Ja
64

65

washitaronki kaa iki. Jatian jawen bene kaa ik iki jato


onanmai, tsakati, winati, pia ati, yomerati axheai. Joxhon
jisronki ik iki Inka Ainbo wini winii. Jatian jawen benen
ratxhon yokata iki: - Jawe kopki mia winiai? - Ikma,
bakebaonra ea ake tama toban washkin. Jatbitianra noa
iti iki jask jaskti jai. Kanon kaw Paro rebon, ikaxhki
kaa iki. Jaskketianronki ja washitamabo ik iki: Kanon
kaw, Inka binon kaw, chibnon kaw!, ik.
Dicen que a la Mujer Inca le gustaba comer man.
Mientras la mujer Inca viva entre nosotras una mujer
shipiba le mezquin el man tostado. Como se lo
mezquin, la Inca se fue. Para esto, su esposo se haba
ido a ensear a los hombres a flechar, a remar, a hacer
flecha, a mitayar. Cuando regres, vio a la Mujer Inca
que lloraba y lloraba. Entonces su esposo asustado le
pregunt: Por qu ests llorando? Y ella respondi:
Por nada, las hijas me han mezquinado el man
tostado. Siempre vamos a vivir as si nos quedamos
ac. Mejor vmonos ro arriba. Diciendo esto se
fueron. Entonces, las mujeres que no le haban
mezquinado el man tostado dijeron: Vamos, vamos
a traer a la Inca, vamos a seguirla!
Jainki ik iki chosko nonti Inka chibani boaibo. May peko
kaxhon jiski ik iki chii ket abaina, jawen jonxhe akbo,
jawen paranta akbo, jawe akbobira. Jatian Paro rebon
kaxhon oinabi jato nokomayama iki. Eara moa jawe
keskataxhbi kayamai, eara kikini notsiibi notsia iki. Itnoxh
akanwe, jaskarabi jawki ati onanma jai, akin jato ak
iki. Inkan yoini keskbi jake rama jatribibo ainbobo kikin
jawki ati onanma; chitonti kew akinbi ramiaresaibo.
66

Jatian jabo onanmati ikenbi Inka Ainbo raankana iki tama


toban washxhon.
All haban cuatro canoas con las mujeres que iban a
seguir a la Inca. Pasando una vuelta del ro, vieron
que la Inca haba hecho fuego, vieron sus materiales
para hacer pulseras y tobilleras, restos de pltano,
huellas de otras cosas. Cuando llegaron ro arriba la
buscaron, pero la Inca no dej que la gente los
encontrara. No voy a regresar de ninguna manera,
estoy demasiado resentida. Vayan a vivir as noms,
sin saber hacer nada, dijo. Y tal como expres la Inca
hoy en da existen mujeres que no saben hacer nada;
cuando bordan la pampanilla lo hacen de cualquier
manera. Aunque la Mujer Inca an no haba terminado
de ensearles a hacer las cosas, ellas la ahuyentaron
mezquinndole el man tostado.
Jawe keskki Inka Ainbo iktiai? Jato jatbi onanmai,
kikin jakon shinanya Inka Ainbo iktiai. Jaskataxhronki
ik iki: Jawetianbi nokon jawki akbo
shinanbenoyamawe, ik. Jaribi mawakin ramashoko non
chitonti akai. Noa shinanbenoyamai akonbireskin noa
Inkan onanmabaini kop.
Y cmo era la Mujer Inca? La Inca les enseaba a
nuestras abuelas a hacer de todo, era muy noble e
inteligente. La Inca les dijo: Nunca olviden las cosas
que les he enseado. Siguiendo ese ejemplo es que en
la actualidad hacemos pampanilla. Nosotras no nos
olvidamos porque la Inca nos ense muy pero muy
bien antes de irse.
67

Ja Inka iki manamameama, iamaxh jaskarabirakan. Inka


akin akana iki iktiai kikin menin ainbo, shinanya ainbo.
Jaskarares yoikatikanai. Ikaxhbi Koskomeabo riki ja
Inka akin ea ayamakatikanai. Nokon yoxhanbaon
yoikatitai: Inkara japaonike, bak, akin ea aktikanai,
jabaon riki noa jawki ati onanma. Ikaxhbi jainoabira
iti atipanke. Icha akin non ninkatai Koskon Inkabo,
jainoaribi iti atipanke, Paro rebon kaaxh jao mayata.
Esta Inca no es de la sierra, o de repente s. Aquella a
quien consideraban Inca era una mujer muy experta
en hacer las cosas, noble e inteligente. Eso noms se
deca. Pero no me decan si la Inca era del Cuzco. Mis
abuelas me decan: Existan los Incas, hija. Ellos son
quienes nos ensearon a hacer las cosas. Pero puede
que sean de all. Mucho escuchamos de los Incas en el
Cuzco. Pueden ser de all, puede ser que llegando al
extremo del Alto Ucayali hayan dado la vuelta por all.

Nokon titashokon ea esekatitai jawkibo


Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea,
chiponkixhon. Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota
iki. Jainoaxh ea ania iki. Baketian, nokon yoxhaman
ea esekatitai nesk akin: Ainbo ikaxhra jawetianbi
iirestimaa iki; chikish ainbora itima iki, akin aktiai.
Westora ainboki iti jake yoman timai, waxhmen toro
akai, kew akai, map ati onan, jaribi non bakebo
onanmati kop. Jatian ja es en boai. Jainxhon nokon
yoxhaman ea esekatitai nokon titan jawki akaitian ointi.

68

Los consejos de mi abuela


Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo
Ucayali. Nac frente a la comunidad de Alfonso Ugarte.
Luego crec. Cuando era nia, mi abuela me aconsejaba
dicindome: Una mujer nunca debe estar sin hacer nada,
no debe ser ociosa. Una mujer tiene que saber elaborar la
tela del algodn, formar ovillos de hilo, bordar, saber
fabricar cermica; estas cosas tambin debemos transmitirlas
a nuestras hijas. Este consejo yo lo practico. Mi abuela me
aconsejaba que observe las cosas que haca mi madre.

Nokon titan ea axheani jawkibo


Nokon titan ea axheaa iki non jawki atibobiribi. Rekenpari
nokon titan ea axheaa iki koton ati, jonxhe ati, yoman timati,
chitonti ati, jatbishoko ea axheaa iki. En shinanyama iki
eaki chitonti ati onan iki kai ixhon. Chitonti ati riki kikin atikonma
jawki. Kaibobaon akai mecho, jake pont aresbireskin
akaibo. Jainxhon ea nokon titan onanma iki map ati: Bak,
map ati onanwe. Mib ainbobora miki shironake, mib
ainbobaonra mia osannake, yoxhan ixhonbi min jawki akin
jakonmaitian. Jatian nokon titan ea yasankatitai ja pataxh.
Xhaparibi en yatanai mapbichoma. Jatian en ramashokobi
nokon xhontakobo jaskribi ati shinanai.

Las cosas que me enseaba mi madre


Mi madre me ense a hacer las cosas propias de las
mujeres. Primero me ense a confeccionar blusas, a
tejer pulseras y tobilleras, a hilar la tela, a hacer la
69

pampanilla, me ense todito. Yo no pens que me iban


a considerar experta en hacer pampanilla. Confeccionar
la pampanilla es muy difcil. Algunas paisanas no lo
hacen tan bien, tambin hay las que lo hacen
simplemente por hacer. Luego, mi madre me ense a
fabricar la cermica: Hija, aprende a hacer cermica.
No vaya a ser que otras mujeres se burlen de ti, que se
ran de ti, cuando a pesar de ser mayor hagas mal tus
cosas. Entonces mi madre me sentaba a su lado.
Tambin s usar el instrumento de huingo para pulir la
cermica y no solamente la arcilla. Entonces ahora mismo
pienso ensearles esto a mis hijas seoritas.
Eara nokon titan esekin ania iki. Eara esya iki nokon
titan yoiyai ninkxhonkatiti. Nokon titan jatbi jawki ati
onanxon ea axheaa iki. Noa ainbobo iki joxho nawabo
keskma korkininbicho jawki akaibo. Noara korkinin
jawki ayosma iki. Non titan noa onanma iki kachio kati,
karo xhateti, paranta biti, atsa mexhati, atsa xheati ati,
paranta kor ati; jashokobo non titan noa axheaa iki.
Jatian jashokobo onanmakin noa ania iki, non tita keskribi
noa inon ixhon. Titara keyotai, jatian noa baneti kai jan
noa axheaa jawkiboya. Jatian non tita non kikin akin
shinanai jan noa amani jawkibo. Jatian noabiribi tita
banetai, non bakeai, jainxhon non titan aktiai jawkiribi
non chibanai. Ja esboribi non bakebo meniai, non titan
aktiai keskribi akin.
Mi madre me cri dndome consejos. Poseo consejos
porque hice caso a lo que me deca mi madre. Como
mi madre saba hacer de todo, ella me ense. Nosotras
las mujeres shipibas no somos como las mestizas que
70

solamente hacen las cosas por dinero. Nosotras no


hacemos las cosas por dinero. Mi madre nos ense a
ir al monte, a cortar lea, traer pltano, sacar yuca,
preparar masato, preparar chapo especial; esas cositas
nos ense nuestra madre. Ensendonos esas cositas
nos cri para que furamos igual a ella. La madre muere
y nosotras nos quedamos con las cosas que ella nos
ense. Entonces, nosotras nos acordamos mucho de
nuestra madre y de las cosas que nos transmiti. Con
el tiempo, nosotras tambin nos hacemos madres,
tenemos hijos y practicamos las cosas que haca nuestra
madre. Estos consejos tambin se los damos a nuestras
hijas, haciendo lo mismo que haca nuestra madre.

Map ati
Ja map ati iki non moatian axh. Moatian nawabaona
biamakin non yoxhanbaon apaonike kenpo, kench, kent,
chomobo. Jake mesk kesk kench, oa nakenya, jake
nakonya pont wisobichobo. Jarbake chomo kimisha
bemanaya, westora bemanaya, tekenya, oa xhotya.

La fabricacin de la cermica
Fabricar cermica es parte de nuestra costumbre
tradicional. Antes no se compraban las cosas en la
tienda, nuestras abuelas fabricaban mocahuas,
callanas, ollas, tinajas. Hay diferentes tipos de callana;
callana con diseo en el interior, sin diseo en el interior
negra noms. Tambin hay tinajas con tres caras, con
una cara, con diferentes niveles, en forma de paloma.
71

Enra onana iki map ati baketianbi. Map atira kikin tee
iki. Rekenpari iki min mei benai. Ja peko min biai map.
Bixon min onpaxhen pachiai. Onpaxhen pachixhon min
mei menoai. Ja peko min reneai. Ja renexhon jaki min
chomo toe kenkexh ren min meskoai. Meskoxhon min
meinai. Meinxhon, moa min shinanai jaweki min ati iki
ixhon; jake kenpo, sapa kench, ani chomo, joni chomo,
kent, meskbo. Jaskarabo ati kop riki map ati tee. Jatian
min shinanai: Ramara en akai chomo, ispi chomo,
kenpo, iamaxh xhanin chomo. Jainxhon min tsamanai;
ja peko min taranai. Taranxhon min ketsanai, wexhai.
Ikaxhbi yamake westora kirikainbi jaskara jis ati, jask
akin ati; non shinan meranbicho jake jawe kesk jiski
en ak kai nato map.
Yo aprend a fabricar cermica desde nia. Hacer
cermica es bastante trabajoso. Primero, buscas la
apacharama. Luego, traes la arcilla y la disuelves en
agua. Despus de disolver la arcilla, quemas la
apacharama y la mueles. Luego de moler la apacharama
quemada, la mezclas con pedazos molidos de tinaja
cocida. Despus, amasas toda la mezcla. Tras amasar
la mezcla, piensas qu vas a hacer; hay mocahua, callana
de base plana, tinaja grande, tinaja con rostro de
hombre, olla de barro, de todo. Como se requiere de
todo este proceso, el fabricar cermica es trabajoso.
Entonces decides: Ahora voy a hacer tinaja, tinaja con
aletas, mocahua o tinaja del bello pbico de la mujer.
Luego, formas bolas con la masa y armas las tiras. Tras
armar las tiras, las moldeas y pules la pieza. Pero en
ningn libro se describe este proceso. Slo en nuestra
mente est cmo vamos a trabajar la arcilla.
72

Jatian ja xhontako map akaitonin onanti jake jaskaaxhon


reneti, jaskaaxhon meinti, tsamanti, raskiti, ken ati.
Jainoaxh jaweti icha karon oiti, jaweti basi, jawe kesk
akki jakonshaman pen ikai iamaxh jawe kesk akin
shee akki jakonshaman pikotai. Jatian onanyamaxhon
ak map xhatetai, jaskara pikotai min meinti onanyama
axhon ak. Ken ati onanma ixhon ak jakonmabires
banetai, onanbaon noa osannanai. Jaskaanaketian non
bake onanmati jake, oribo jaskara piknaketian.
La mujer que fabrica cermica tiene que saber moler,
mezclar con apacharama, armar, pintar de blanco el
cuerpo de la cermica, disear. Tambin debe saber
con cunta lea hay que quemar la cermica, por cunto
tiempo, cmo hacer para que salga bien brillante o cmo
cubrir con lacre la cermica caliente para que salga
bonito. Si no se conocen estas cosas, la cermica se
raja, esto ocurre cuando no sabes hacer la mezcla con
apacharama. Si no sabes hacer los diseos la cermica
queda fea, las conocedoras se ren de nosotras. Para
que no suceda esto, tenemos que ensearles a nuestras
hijas, para que ms adelante no salgan as.
Non chomo akaitian bakebaon noa korxhonti yamake.
Wetsatian bakebaon noa kenaitian noa kikini shinan
ramitai; jatian moa noa wenitai, tsokas akana. Jatian
benbo bakebaon map meeti atipanyamake, bakeranon
ikaxhbi bosh wachonaketian, map kesk.
Cuando hacemos tinaja, los nios no deben hacernos
bulla. A veces los nios nos llaman e interrumpen
nuestra concentracin; entonces, como nos han mo73

lestado, nos levantamos. Los nios varoncitos no


pueden tocar la arcilla, no vaya a ser que de jvenes su
pene se vuelva suave y fofo, tal como la arcilla.
Shipibo ainbonin westora oxhe map akai. Rab
neteshokobo ataanan ati jawkima iki. Netetibi
chibanxhon min onanti atipanke. Bak, map
tsamanwe, en mia wexhaxhonbanon oinwe! Jainoa
baken tsamanaitian non oinboai. Jaskaaxhonra ja baken
onanai, noa bebon pikoti kai ja bake. Jake nokon bake
ebebon onan, mesk kesk jawen shinanbo
pikopatanbainai; jaskarakaya iti jake.
La mujer shipiba fabrica cermica durante un mes.
No es algo que se pueda hacer en dos das. Si practicas
todos los das puedes aprender. La madre sirve de
gua: Hija, arma las tiras de arcilla, mira yo te voy a
ayudar a pulir. Cuando la nia arma las tiras de
arcilla, nosotras vamos observando. As, esta nia va
a aprender, va a salir mejor que nosotras. Tengo una
hija que sabe ms que yo, tiene mucha idea para los
diseos; as pues tiene que ser.
Eara irba iki eb yoxhanbo map amai. Jarbake eb
yoxhanbo map ati onanma. Jarke eb yoxhanbo
tsamantibi onanma, wexhatibi onanma. Jatian westora
oxhe kaman non amaa, shoko shokores axhekanai
map ati. Map akin peoti riki bakeshokoxhonbi. Jatian
chonka rab baritiaya ikaxh moa onancha ikai; chonka
pichika iamaxh chonka posaka ikaxh moa onan
onainsibo ikai. Non amayama ikaxh jawe onanma
banetai.
74

Tambin me puse a ensear a fabricar cermica a


seoras como yo. Hay seoras como yo que no saben
hacer cermica. Hay seoras como yo que no saben
armar la arcilla, que no saben pulir. Cuando les
enseamos durante un mes aprenden ms o menos. El
aprendizaje de la cermica tiene que empezarse desde
nia. Cuando la jovencita tiene doce aos ya sabe hacer
un poquito, cuando tiene quince o dieciocho aos ya
sabe ms o menos bien. Cuando no le enseamos, la
joven se queda sin aprender nada.
Map ati, ja iki non axh. Ikaxhbi ramatian xhontakobaon
onanyamake map ati, jaskshamanxhon mesk
moatian kenbo ati. Ikaxhbi tita ixhon non axheati atipanke
non bake xhontakobo jaskkin ati, oribo jawebi onanma
iki boknaketian. Ja xhontakobo onanyamake jawen titan
axheayama kop. Eara westora akin nokon titan mepoa
iki map chekere naakan. Ja riki map xhapo ati onan iti.
Fabricar cermica, sa es nuestra costumbre. Pero
actualmente las jvenes no saben hacerlo; tampoco
conocen los diversos diseos tradicionales. Pero como
madres podemos ensearles estas cosas a nuestras hijas
seoritas. No vaya a ser que maana ms tarde vayan
por la vida sin saber hacer nada. Si las jvenes no saben,
es porque su madre no les ha enseado. A m una vez
mi madre me cur las manos con el nido de la avispa
map chekere 6. Esta curacin es para saber hacer
cermica liviana.

Tipo de avispa que hace su nido de barro.

75

Ramatian non maroti akai korki binoxhon, jan non bakebo


jawki amanoxhon. Jatian, jawe kopki non titabo jaton
tee jakon akin atipanyama? Jawe kopma ja nawabaonra
onanyamake jakonrin ixhon. Jatian en jisbiribi nonkayara
kikin jakon akin ati jake, non moatian yoxhanbaon aktiai
xhewinbain jakon.
Actualmente fabricamos cermica para la venta, para
obtener dinero y as alimentar a nuestros hijos. Por
qu nuestras mujeres no pueden hacer bien su trabajo?
Porque los mestizos no distinguen si el trabajo est bien
hecho o no. Yo pienso que nosotras debemos hacer
muy bien nuestro trabajo, mucho mejor de como lo
hacan nuestras abuelas.
Wetsabaon noa yoiyai: Jawe kopki non map ati iki
moa akana maroti jakenbi? Map ati iki noa ikai. Map
ati ikenbi wetsatianbo noa nawan itinres ikasai; kentbores
non biai, ratobores non maroai, jaskarama ikenbi. Non
rato tsositai oinxhon non map ati atipanke. Kench wiso
wisoshaman axhon non piti atipanke noe. Ja jawki iki
non mekemanbi ak.
Algunas mujeres nos preguntan: Por qu tenemos
que fabricar la cermica si ya hay hecha para
comprar? Nosotras tenemos que fabricar la cermica.
En vez de hacer cermica, a veces queremos ser como
los mestizos; compramos ollas, compramos platos. As
no es. Cuando vemos que se malogran nuestros platos
podemos fabricar cermica. Haciendo callana con el
interior muy negrito podemos comer rico. Estas cosas
estn hechas con nuestras propias manos.
76

Ken ati
Ja ani chomo iki noabi, Shipibo ainbonin chitonti kew
sawya. Ja non chitonti kewai keskribi akin, chomonko
non rao akai. Ken anoxhon non shinanai. Nato non
kenbora kirikainbo wisha wishakana yamake, non
maponkobicho. Non mapo riki westora kirika jainoa
oinxhon ati keskribi; non maponko jake non shinana. Ja
ken iki jawen metsakanbi noa bekopai, jainoaxh roninai.
Roninbi iki non ken.

El diseo
La tinaja grande nos representa a nosotras mismas,
lleva puesta la pampanilla de la mujer shipiba. As
como bordamos nuestra pampanilla, as adornamos
la tinaja. Para hacer los diseos, primero los
imaginamos. Nuestros diseos no se encuentran en
los libros, solamente estn en nuestra mente.
Nuestra mente es como un libro donde imaginamos
los diseos para luego reproducirlos. En nuestra
mente est lo que hemos imaginado. El diseo es lo
que con su belleza nos hipnotiza, luego se convierte
en yacumama. La misma yacumama es nuestro
diseo.
Non ken onanti jake bakeshokotianbi. Ken
onanyamaxh mia jawemabi iki. Jatian ken onan ikaxh
enra ken onanke itima iki, nobebon onanbaon
tananaketian. Eara jaskara winota iki, ea kaa iki
onanbo xharan. Jarke mia tanaibobiribi, jatian mia
tanaabi min ayamaketian miki shirokanai.
77

Tenemos que aprender a disear desde muy nias. Si


no sabes disear, no eres nada. Si sabemos disear,
nunca hay que decir yo s disear, no vaya a ser que
las que saben ms que nosotras nos reten. As me ocurri
a m, yo estuve entre las expertas. Hay las que te retan,
y si a pesar de que te retan no lo haces bien se burlan de
ti.
Chomo atinkora mesk kesk kenbo jake. Jake may
ken, jake oa xhao ken, jake metinko ken akana. May
ken ik ik riki oa ken ikaina korosya. Ja koros riki moatian
Ani Xheati axhon chankanpaoni koros; jaki nexhaxhon oa
iso, oa jawebobira, non yosibaon tsakapaokani.
En la cermica hay diferentes tipos de diseos. Hay
diseos con curvas, el diseo de espina de pescado, el
diseo metinko. El diseo con curvas siempre va
acompaado de la cruz. Esta es la cruz que nuestros
abuelos paraban hundindola en el suelo cuando
celebraban el Ani Xheati; a esta cruz amarraban un
maquisapa u otro animal y lo flechaban.
Ja may ken iki bake xhontako betan benbo bake,
rabetama ikaxh, may maykaini kai mesk keskbo
benai. Jaskara yoi ik riki ja may ken. Jaskribi non
paro pontshaman kayamake, may maykaini kaa,
tsitsonabo jake. Jaskara kop mash ikboribi bewakanai:
Oa paro tsitsonkaina. Ja tsitsonboribi non kenai. Ja
beshekan ak iki ja icha joni Ani Xheati kenakana
bektiaibo yoi ik. Ja bero akbo iki non jemabo.

78

El diseo con curva es porque las muchachas y los


muchachos solteros van dando vueltas y vueltas
buscando de todo. Este es el significado del diseo con
curva. De igual manera, nuestro ro no va derechito
sino serpenteando, unas curvas son grandes y otras ms
pequeas. Es por esto que los que ejecutan el mash
cantan: El ro va dando vueltas. Esas curvas nosotras
las diseamos. Los diseos pequeitos representan la
gran cantidad de gente que asista invitada al Ani Xheati.
Los adornos en forma de ojo representan a nuestras
comunidades.
Ja ken iki non moatian yoxhanbaon noa yoi
yoibeirankana. Ja kop joxho nawabaon onanyamake jawe
yoi ikbori non kenbo ixhon. Ken riki noabi, non parobi,
jatbi non raoti. Ja jawetianbi joxho nawabaon iamaxh oa
ani jonibaonbi noa bichinti atipanyamake.
Estos diseos nos los transmitieron antiguamente
nuestras abuelas. Por eso los mestizos blancos no
conocen el significado de nuestros diseos. Los diseos
somos nosotros mismos, nuestro propio ro, todos
nuestros adornos. Nunca los blancos ni ninguna otra
gente poderosa podr quitrnoslos.

Ken waste
Moatianronki aktikanai ronon ewa, ronin bakebo
menokatikanai. Menoa ja chimapo baneta iki. Jatian ja
chimapo ikainoaxh xhoxhoa iki, ronin menotainoaxh
79

pikota iki ja waste. Ja akanai non yoxhanbaon ken waste


akin. Jatian ken waste jainoaxh pikota iki.

El piripiri para el diseo


Cuentan que antiguamente se quemaba a las boas, a
las cras de la yacumama. De ellas quedaron las cenizas.
De las cenizas brot, de lo que quemaron a la
yacumama, se origin el piripiri7. A eso lo llamaban
nuestras abuelas piripiri para el diseo. De all surgi
el piripiri para el diseo.
Moatian non yoxhanbaon apaonike: Ken wastera jain
yakke. Min bakera pikwanke waste jene nochexhwe,
noa aktikanai. Ramatian bake benbo pikketian non
nochexhai oa mecha wasten, oa taki wasten; jaskribi nona
jake ja ken ati onantibiribi. Jatian nochexha mia tsaiai,
mesk min shinan pikoti joai chopa peanxhon oina, jaskati
jisshaman. Ja iki yankama, jake waste jan shinanmai.
Antes nuestras abuelas decan: All est el piripiri
para el diseo. A tu bebita recien nacida ponle el jugo
del piripiri en el ombligo. As nos decan. Actualmente,
cuando nacen los varoncitos los curamos en el ombligo
con el piripiri mitayero, con el piripiri tibe8; de igual

El trmino waste es directamente traducible al castellano amaznico peruano


como piripiri. Se trata de un trmino botnico de nivel genrico que
designa un conjunto de plantas (casi todas Ciperacea) que tienen poderes
especiales y que los shipibos emplean para su beneficio fsico, psicolgico o
espiritual. Muchas veces se emplean los piripiris para afectar el
comportamiento de otra persona.
Ave acutica de pecho blanco y alas negras que se alimenta de peces.

80

manera, nosotras tenemos el piripiri para aprender a


hacer diseos. Cuando te curan en el ombligo el piripiri
te hace efecto, al tender la tela te vienen a la mente
diferentes diseos como para reproducirlos. Eso no
ocurre as noms, es el piripiri el que te hace imaginar.
Jarbake ainbo jaskbiribi pikota wasten nochexhama
ikaxhbi, jawen shinan ikai pikoti raonkana ikaxhmabi. Nato
ainbobora iki kikin ken onan, kikin metsshoko beshekan
akaibo. Jatian ja soabainai kesk jask akinkaya non
jawki ati jake. Jatian en oina iki jawe onanma ikaxh noa
jain kaman nokyamai. Wetsabaon mets ayorai ikaxhbi
non nokoti atipanyamake jawen akma ikaxh.
Tambin hay mujeres que nacen con esta habilidad
aunque no les hayan puesto el jugo del piripiri en el
ombligo, a su mente acuden los diseos sin haber sido
curadas. Estas mujeres conocen mucho de diseo,
hacen adornos pequeitos, laboriosos, muy bonitos.
Tenemos pues que hacer las cosas a la perfeccin. Yo
creo que si no aprendemos no vamos a alcanzar nuestro
objetivo. Mientras unas mujeres disean muy bonito
sin necesidad del piripiri, otras no podemos igualarlas
si no estamos curadas.
Jarbake bechexhetiribi. Jara non merati atipanke oa
jenen mapoai mainko, ken jisshoko peiya, tsatsya
iamaxh wishya jisshoko. Jan riki bepoati ken ati onan
inoxh.
Tambin hay un piripiri para aplicrselo en los ojos.
ste se encuentra en los terrenos inundables, sus hojas
81

tienen diseos semejantes a los que hacemos nosotras,


con puntitos que van formando figuras y trazos. Para
aprender a disear, se hierve el piripiri y se cura los
ojos con su vapor.
Wasten bechexhexhon non namatai. Namketian kikin
netebires ken sanken meranshaman noa ikai.
Wetsatiankan ja waste yoshin betan noa teetai, yam non
ken akai naman meran. Wetsatian naman meran non
roninbo oinai. Ja iki yankama, ja iki waste noa jan imaa.
Ja iki ramanma noa wasten onanmai, moatianbi iki noa
wasteya.
Cuando nos curamos los ojos con el piripiri tenemos
sueos. Soamos que estamos en medio de diseos
elegantes y resplandecientes. A veces trabajamos con
el espritu del piripiri, de noche diseamos en nuestro
sueo. Otras veces vemos a las yacumamas. Esto no
ocurre asi noms, esto es debido al piripiri con el que
nos han curado. El que nos hagan aprender con el
piripiri no es algo reciente, desde tiempos antiguos
tenemos el piripiri.
Meryabaonribi, nishi pae meran, maiti amakanai non
ken ointi. Ikaxhbi ja merya jakonmabaon bichinribiti
atipanke ja ainbobaon ken ati shinanbo.
Tambin los meryas en su mareacin nos ponen una
corona imaginaria para que nosotras tengamos visin
de los diseos. Pero los meryas malos pueden quitarles
a las mujeres su habilidad para el diseo.

82

Waste
Jara itinke ken wastebichoma; jarbake mecha waste,
mey waste, ray waste oa chikish chikishbires iketian
amatibo, tooti waste, tootima waste, jakon bakenti
waste, wetsaboribi. Ikon riki jatbi wastebo.

Piripiri
El piripiri para el diseo no es el nico; tambin hay
el piripiri para ser mitayero, el piripiri para ser rpida
al trabajar con las manos, el piripiri para ser trabajador
o para curar a aqullos que son bien ociosos, el piripiri
para salir embarazada, el piripiri anticonceptivo, el
piripiri para dar a luz bien, etc. Todos los piripiris son
ciertos.

Noi waste betan pechi waste


Jake noi waste; ja riki non keenyamakanaitian noimati.
Jarbake pechi waste; nato wastenra noa akanti
atipanke non keenyamakin iamaxh noki jakonmaakin.
J a w a s t e b o n o n x ha k i a i w a m e j a n a n . J a i k i
paketabirestima, mechabaonpari chachiai wame.
Jatian ja wame jana non biai. Joni bikaskin iamaxh
potakaskin non inintishoko biai. Bixhon non wastebo
napotai, noi waste iamaxh pechi waste. Ja ininshoko
non xhetemai. Jatian jonin noa noiai, noa shinani kai,
ja iki non noi wasten ixhona. Jatian pechi wasten
ixhona non keenyamai, shinanbenoti kai.

83

Piripiri para el amor y piripiri para dar la espalda


Hay piripiris para el amor, para hacer que se enamoren
de una cuando no nos quieren. Tambin hay el piripiri
para dar la espalda; con este piripiri nos pueden
pusanguear cuando no nos quieren o cuando nos tienen
envidia. Esos piripiris los rallamos con la lengua del
paiche. Eso no se encuentra as noms tirado en el suelo,
solamente los expertos pican paiche. Entonces
conseguimos la lengua de paiche. Cuando queremos
conquistar o deshacernos de alguien extraemos los
perfumes. Ese perfumito le hacemos oler. Entonces el
hombre nos va a querer, va a pensar en nosotras, eso es
cuando nos hemos echado el piripiri para el amor. Pero
cuando usamos el piripiri para dar la espalda no nos
quieren, nos van a olvidar.
Nokon pi bake jaskara winota iki ainbaon wastena:
-Wat, jawe kopki ea ja ainbaon keenyamapachokinbi
en rama shinanai? -Ja iki raona, waste xhetema, tsiri
waste akanaitonin iamaxh noma wasten. Jatian
raonnoxhon waste xhakiai ja joni shinan shinanananbi,
jainxhon samati kai. Jatian jonin shinani kai.
Keenyorabireskin piamabaitai. Ja wasten ixhon ainbonin
joni nokoa, keenyamapachokinbi kikin akin noi kai. Jatian
noixhon bikanai.
As le pas a mi sobrino una vez que una mujer lo
pusangue: -Ta, por qu a pesar de que yo nunca la
quera a esa mujer ahora pienso en ella? -Eso es
porque te ha pusangueado, te ha hecho oler el piripiri,
con el piripiri para la atraccin te han pusangueado, o
84

con el piripiri perdiz. Para pusanguear se ralla el


piripiri concentrndose en el hombre deseado y se
ayuna. Entonces, el hombre va a pensar en la mujer.
Si la mujer lo quiere muchsimo, no come todo el da.
Usando ese perfume, cuando la mujer y el hombre se
encuentran, aunque l no se haya sentido atrado hacia
ella antes ahora la va a querer mucho. Una vez que el
joven llega a quererla se renen.
Ja keenyamakin ati jake pechi wasten. Jonin jaon mia
keenyamaibi mia biti atipanke. Jatian min pechi wasten
akai. Jawerin pechi waste? Ja jonishoko mion keenaibi
mia jaon keenyamakin, min pechi wasten nashixhonti
atipanke. Pechi wasten nashixhon min ikyamai, okeres
mia pechiai. Jatian joni mion shinanbenoti kai. Joni
yokakaatai: Jawe kopmein nokon awinin ea keenyamai
moa?. Senen rab moa keenyamabekoni kai. Ja iki
yankama; ja iki moa pechi wasten nashixhona tsaia.
Jatian ainbobi keenyamai, jonibi keenyamai, ja senen
keenyamabekonai. Ja iki yankama, pechi wasten nashia.
Pero cuando no quieres al hombre lo tienes que
pusanguear con el piripiri para dar la espalda. Un
hombre al que t no quieres puede conquistarte.
Entonces lo pusangueas con el piripiri para dar la
espalda. Qu es el piripiri para dar la espalda? Aunque
ese hombrecito te quiera, si t no lo quieres te puedes
baar con el piripiri para dar la espalda. Despus de
baarte con esto no duermes esa noche en sus brazos,
sino que le das la espalda. Entonces el hombre te va a
olvidar. Luego el hombre se pregunta: Por qu ser
que ya no quiero a mi esposa? Y as ya ninguno de los
85

dos se va a querer. Eso no ocurre por gusto, sino porque


despus de baarse con el piripiri para dar la espalda
ste ha hecho efecto. Entonces ni la mujer lo quiere, ni
el hombre la quiere, ninguno de los dos se quiere. Eso
no ocurre as noms, sino porque uno se ba con el
piripiri para dar la espalda.

-Miaki Eleodoronin tita iki?


-Ea riki. Jawe kop?
-Min bakerin?
-Jen jen, nokon bake riki.
-Jatian, jaweranorin?
-Atsa biira kake, en ak iki.

Nokon onan bakera ik iki universidain kirika ak. Jatian


bake ik iki nawa merati akasi: -Tit, nawa ainbaonra
ikai ea keenyorai, ea nashimawe, ik ik iki. -Ikonrake,
mia bixhonbatanon isan bianan, akin en ak iki. Nokon
onan bake: Bakishshaman ea kaitian imawe, ininshaman
kanon ik iki. Jatian tominko neten joaxh nashia iki.
Jainoaxh rnis neten kai ikainriba iki. Kaxhonki jab senen
axheai xhontako xhetema iki. Jashaman jaskaakinma,
pont tanareskin.

Jatian joaxh bake rateta iki. Jawerano kaman ainbonin


chibana iki wastena! Jawerano kamanbira ibkona iki en
onanyamake. Ja bakeranon rateta iki xhontakonin moa
ranoa iki wetsabokibires, moa jakonmati biaxhmabi.
Jaskara iketian ea yoiya iki: Tit, eara moa keenyamai.
Jaskaraisira ea keenyamai, moa ea omisti akin axhonwe.
Jatian en pechi wasten arbaa iki, potoa iki ichamashoko.
Inintinin axhon xhetema iki. Jaskarain nawa xhontako
moa shinanbenota iki.

Mi hijo adoptivo estaba estudiando en la universidad.


El chico quera tener una enamorada mestiza: -Mam,
quiero muchsimo tener una mujer mestiza, hazme un
bao, me dijo. -Muy bien, te voy a conseguir piripiri
cuando vaya al monte a traer ungurahui, le respond.
Luego mi hijo adoptivo me pidi: -Maana cuando
salga de la casa bame para que me vaya bien
perfumado. Cuando lleg el da domingo se ba con
el piripiri. Antes de salir de la casa el da lunes tambin
se ba. As, le hizo oler a su compaera de estudios.
A ella la pusangue solamente para probar.

Entonces la joven mestiza lo sigui, sin saber que l era


shipibo. Sin conocer vino hasta nuestra comunidad
una joven mestiza, bien vestida. Al llegar me pregunt:

Jaskaaketian nawa xhontakonin chibana iki, ikaxhbi


onanyama ik iki jonikonrin ixhon. Onanyamaxhbi jo iki non
jeman nawa wirkocha xhontako. Jatian kaxhon manoa iki:
86

-Usted es la mam de Eleodoro?


-S, yo soy, por qu?
-Es su hijo?
-S, es mi hijo.
-Y dnde est?
-Fue a traer yuca, le dije.
Cuando el chico regres y la encontr se asust. Hasta
dnde lo haba seguido la muchacha pusangueada!
Hasta dnde habrn compartido no lo s. El joven se
asust porque la chica lo empez a celar con cualquiera,
87

se volvi mala sin siquiera haberse reunido. Estando


las cosas as, mi hijo me dijo: Mam, ya no la quiero.
As no quiero, crame de una vez para que me rechace.
Entonces le prepar el piripiri para dar la espalda, le
mol un poquito. Despus, le hizo oler ese perfume y
la joven mestiza lo olvid.

Meemis rayos raona


Jarbake nokon rayos. En noike nokon rayos, nokon baken
bene, nokon bakebi kesk akin. Ikaxhbi en tita ixhon oina
ik iki itikonma jawki. Jawetianbi nokon bene betan
meekananyosma ixhon oinna, washmisi meekananyosma
ixhon oina. Jatian en oina iki nokon bake benoma peko
kikin noibatishoko ranokin meeta. Jaskara oinxhon en
shinana iki: Ramara nokon rayos en benxhoai, ixhon.
Jatian ea kachio kaa iki. Kaxhon, tsinkixhon, en bea iki
nocho jana rao. Nocho jana rao bexhon kobin ak iki.
Maioshiainoaxh joaxh kikini nomiaitian en xheama iki ja en
rao kobin ak. Jatian rama iki kikin jakon nokon rayos.

Cuando cur a mi yerno con lengua de churo


Tambin tengo mi yerno. Yo quiero a mi yerno, al
esposo de mi hija, como a mi propio hijo. Sin embargo,
como madre yo vi algo que no poda ser. Nunca se ha
visto que con mi esposo nos peguemos, que nos
peguemos por celos. Entonces, vi que despus de que
se reuni mi hija, pobrecita, celndola su marido le
haba pegado. Al ver esto yo pens: Ahora voy a
corregir a mi yerno. Entonces me fui al monte. En el
88

monte, junt y traje el remedio vegetal llamado lengua


de churo. Luego lo herv. Cuando mi yerno regres
de Pucallpa con mucha sed, le di de tomar el remedio
que haba preparado. Ahora mi yerno es un hombre
muy bueno.

Tootima waste betan tooti waste


Jake tootima waste, chimapo waste. Ja tootima waste
min xheati jake kimisha akin iamaxh chosko akin. Jatian
tookashamai mia mekti jake: min tashi piamai, min xheni
piamai, min kochi piamai, batabo min ayamai. Min
chimapo waste xheaxhonbi min samyamai, jatian mia
tooti jenyamai. Noa bakeoma itin keenkin non samti
jake, non senenati jake. Ja non senenayamaxhon non
yoi kai wastera janso iki, waste ikonmaisiki. Jatian non
waste moa non ramiai nonbikaya senenayamaxhonbi.

Piripiri anticonceptivo y piripiri para concebir


Hay un piripiri para evitar el embarazo, el piripiri planta
ceniza. Este piripiri anticonceptivo tienes que tomarlo
tres o cuatro veces. Si no quieres quedar embarazada
tienes que dietar: no comes sal, ni grasa, ni chancho, ni
consumes cosas dulces. Si tomas el piripiri ceniza pero
no dietas no vas a evitar el embarazo, porque no has
ayunado bien. Si no queremos tener hijos tenemos que
dietar, tenemos que cumplir. Si no cumplimos vamos a
decir que el piripiri es falso, que no es efectivo. Entonces
hablamos mal del piripiri cuando somos nosotras mismas
las que no hemos cumplido.
89

Jarbake waste tootibiribi; ja iki xhoya waste, maxh waste.


Jatian tookaskin min maxh waste xhakixhon xheai,
jainxhon min bake ak kai. Jaskribi akin min onanyabo
maxhki yoimai; kaibobaon maxh xhenibo xheai.
Tambin hay piripiris para el embarazo; stos son el
piripiri rata y el piripiri zarigella. Si quieres
quedar embarazada rallas el piripiri zarigella y te
lo tomas, entonces vas a concebir. Tambin puedes
pedirle al onanya que te convierta espiritualmente en
zarigella; algunas mujeres toman la grasa de la
verdadera zarigella para concebir.
Jarbake bake chea ati, bakexhbi tooketian pokomeabi
bake maxhko ati. Ja riki non axhbiribi, ja iki non raobiribi.
Jatian ja wastebo non ikon ak ikon iki; jatian ikon ayama
non jawebi oinyamai. Oa wastebo iki yankama itinke,
moatian non yoxhanbaon waste. En jis moatian non
yoxhanbaon onana ik iki. Jabaon moatian ja jawki
rabikatitai; nonribi ati jake rabikin ja waste.
Asimismo hay piripiris para hacer al feto raqutico,
para que el feto no crezca mucho dentro del vientre en
caso de embarazo a temprana edad. Esta es nuestra
costumbre propia, esta es nuestra medicina propia. Si
tenemos fe en los piripiris, nos van a dar resultado; si
no tenemos fe, no vemos nada. Estos piripiris no son
por gusto, son los piripiris antiguos de nuestras abuelas.
Yo pienso que nuestras abuelas eran conocedoras.
Antiguamente las abuelas se enorgullecan de eso.
Nosotras tambin tenemos que enorgullecernos del
piripiri.
90

III
Bianananai
Moatian yoxhanbo noa aktiai benomakinres teakin jawen
keen joni iketian, moa janbi boxhonbo noa menii. Moatian
xhontako benomai kaktiai jawen tita betan jawen papa
yobeni. Ja joni iktiai ray, mecha, wame reteai, sapen
reteai. Westora nokon poi, Xhanen Sani, ja iki mecha nokon
papan raonamabi, ja iki jaskarabiribi pikota kikin yomerai,
wame reteai. Joni jaskara iketian yama yamake jaon keenai
ainbobiribi. Joxhon jawen tita betan jawen papa yokatai,
jaskxhon bake menikanai. Jatian ja wame reteai iketian
jawen pitishaman pii kikini rarokanai. Wetsatian ja ranon
yoikana jabatai. Ja ranon jabketian manakanai.
Manaribikanai nete xhabketian. Ja ranon jawerano kati
atipanyamaxh banribiti jake jawen xhobonko. Jatian ja
bake xhontako iki moa wikenya, koriya, bekenya,
jonxheya, jatbiya, moa kikini raota. Xhontako yakatai jawen
titashokobo betan. Jainxhon jawen titashokobaon esekatitai.

El matrimonio
Antiguamente las mujeres mayores slo se
preocupaban de hacernos reunir cuando encontraban
91

un hombre de su agrado, ellas mismas nos llevaban y


nos entregaban. Antiguamente la muchacha soltera
iba con su pap y su mam a pedir la mano del joven.
El hombre era trabajador, mitayero, pescador de paiche
y de vacamarina. Tengo un hermano, X hanen Sani,
que es buen mitayero a pesar de que mi pap no lo
cur; l naci as muy buen pescador, pica paiche.
Cuando un hombre era mitayero, no faltaban mujeres
que lo queran tener como yerno. Venan los padres de
la muchacha a pedirlo, le entregaban a su hija. Cuando
el hombre era experto en picar paiche, la familia de la
muchacha se alegraba mucho de comer su comida. A
veces, cuando venan a pedirlo el joven se escapaba.
Entonces, lo esperaban hasta el da siguiente. Como el
joven no tena dnde quedarse tena que regresar a su
casa. Para esto, la muchacha ya estaba bien adornada:
tena las piernas diseadas, llevaba puesto el adorno
del labio inferior, luca la cara diseada, usaba pulseras
y tobilleras, tena de todo, bien adornada estaba. La
joven se sentaba con sus abuelas y stas la aconsejaban.
Jatian jawen anibo yoyo ikanai: Katira ibirai non bake
xhontako jakonmashoko rotomai. Jaskataxh bokanai.
Kaketian benbon titan jato jow akai. Moatian iktikanai
kikin shin tapon aniyabo. Jabo joti jotikanai oxhe neten
yoyo iana yakxhon. Jatian benbo jen iketian jawen
anibaon bimakin yoikanai: Botanwe! Jawe ati
onantanima ikenbi maton atapa xhepokintibires. Nete
xhabketian xhoi menimakanai. Xhoi biketian moa rayos
akanai. Jatian moa xhontako benomaxhon bakeranoman
jawkibo bokanai, jawen aniboan: jawen pia, bachi, pisha,
wexhatibo, wino, jatbi ja bakeranon jayata.
92

Los padres de la chica decan: Qu tal si nos vamos


a hacer rechazar a nuestra hija que no es muy buena?,
y se iban. Cuando llegaban, la madre del joven los
reciba. Antes la gente tena pipas muy grandes hechas
de la raz de la palmera shin. Entonces fumaban y
fumaban bajo la luz de la luna conversando sentados.
Una vez que el joven aceptaba, sus padres lo entregaban
diciendo: Llvenselo! Aunque no sepa hacer nada,
siquiera les ayudar a encerrar a sus gallinas. Al
amanecer hacan que la muchacha le entregue comida
al joven. Una vez que el joven reciba la comida, ya lo
consideraban su yerno. Cuando ya haban casado a la
chica, los padres del joven le traan sus cosas a la casa
de sus suegros: flecha, mosquitero, bolsa, huishatis,
macana, todo lo que el joven posea.
Jaskara ik peko, xhontakonin papa betan titan atsa
xheatiai, warpo akanai, ainbonin kaibobo rayos onanmati
kop. Jainxhon ja jatbi jeman ikbo onanmai: Natora
nokon rayos iki, nokon rayosra ray iki. Jaskarain
xhontakoribi jawen bakenxhanin axhonai pishta, benekin
xheati axhonkanai, pitibo akanai. Jatian jain onanmai kai
ja bake xhontako moa biananana. Ja ranon iki mecha, ja
xhontako
menin,
kikin
ray
rabbires.
Jaskarashamankaya rabtinin keenkatikanai moatian non
anibo. Jawki akai ixhon bakeranoman ishton xhobo akai.
Jatian xhontakonin anibo pataxh jai.
Despus de esto el padre y la madre de la chica preparaban masato, preparaban guarapo, para que los
parientes de la mujer reconozcan al yerno. As, lo
presentaban a todos los habitantes de la comunidad
93

diciendo: ste es mi yerno, mi yerno es trabajador.


Asimismo, a la muchacha su suegra le haca una fiesta,
para alegrarse preparaban bebida y comida. All hacan
pblico que la muchacha ya se haba reunido. El joven
era mitayero, la muchacha muy diestra, muy
trabajadores eran los dos. As era la que antiguamente
nuestros padres consideraban la pareja ideal. Como le
gustaba hacer sus cosas, el joven construa su casa
rpidamente. Vivan al lado de los padres de la chica.
Ramatian bakeranonbo jatonbinixh wanokanai. Moatian
iktiai keskma. Jaton papan onanama ikenbi: Jainronki
moa bake yobenwanke ik ikanai. Jatian jawen papan
jawe onanyamake. Jainoaxh papa joitai: Ea yoitishaman
jawki ati onantani ikaxhmabi, jawe akbira jain yobeni,
ik ikai. Jatian ainbo jab ikaxh joai, moa bi kesk. Baken
yobenti jawkibo moa key keykainai. Ramatian
bakeranon wanoabikan jawebi yama, ninkakaatai icha
nete peko: Jaronki bike, janronki biwanke, ja chikish
itan jawe ati onanma rabbires.
Actualmente los jvenes buscan mujer por su propia
cuenta. Antes no era as. Ahora, aunque su padre no
tenga conocimiento, se entera por boca de otros: En
ese lugar dicen que tal joven ha pedido la mano
indebidamente. Y el padre no sabe nada. Entonces,
el padre lo critica: Para qu pides la mano
indebidamente, sin mi autorizacin, si no sabes hacer
las cosas? Luego, la mujer que est viviendo con el
joven viene, como si se hubiesen reunido debidamente.
La costumbre de pedir la mano de un hijo o una hija ya
se va perdiendo. Actualmente a pesar de que los
94

jvenes se casan ya no se cumple con lo tradicional, se


rumorea negativamente varios das despus: Dicen
que con ella se cas, dicen que l se cas, los dos son
ociosos, no saben hacer nada.
Moatian rayos aktikanai waiai, yomerai, jatbi jawki akai.
Ikaxhbi ramatian westora jonibi non merayamai waiai,
mecha, ja sapen reteai, wame reteai. Yamake, yamake!
Jatian rama moa noa wetsabo keskbires iki, moa
nawabo keskribi. Non rayos akasai kanantiabores,
korkiaboresen noa keenai.
Antiguamente los yernos hacan chacra, saban pescar
y cazar, hacan de todo. Pero ahora no encontramos
ningn hombre que haga chacra, que sea buen
mitayero, que cace vacamarina, que pique paiche. Ya
no existe, ya no hay!. Ahora somos tan slo como los
otros, igual que los mestizos. Cuando queremos tener
yerno nos fijamos solamente en el sueldo, en el dinero.

Ea benoni
Ramara en mato yoiyai ea Charo Mashi jemameaxh
winota jawki, nokon papa betan nokon titan ea imaa.
Westora yamra ik iki Pao Ianmameaxh joni joi, eon
yobeni, ja nokon bene itina. Jatian nokon papa betan
nokon titanbira jeen ak iki. Jeen ak en onanyamaa iki.
Jatianbira nokon ini ainbaon (nokon poin baken) ninkata
iki. Joxhon nokon ini ainbaon ea yoiya iki: Mionra joni
yobenwanke, akin ak iki. Jatian en jawebi onanyamaa.
Nokon tita paranaresi ea yoikashamai: Janso joi
95

ninkatax, akinres ea akin. Jainxhon en oina iki, ja jonin


papa betan tita joai. Nokotaxh nokon papa betan yoyo ikana
iki. Nokon titabiribi bachi bei, piabo bei, jawebobira bei. Jatian
en yokata iki nokon tita: Jawe kopki min neskarabo beai,
tit?, moa nokon ini ainbaon ea yoiya onanxhonbi.

Mi matrimonio
Ahora les voy a contar lo que me ocurri en Charo
Mashi, lo que mi padre y mi madre me hicieron pasar.
Una noche lleg un hombre de Pao Ian a pedir mi mano,
para ser mi esposo. Seguramente mi pap y mi mam
habran aceptado. Para esto, yo no saba que haban
aceptado. Pero al parecer mi sobrina, la hija de mi
hermano, haba escuchado y vino a avisarme: Ese
hombre te ha pedido, me dijo. Yo no saba nada. Mi
mam disimulaba, no me quera decir. Has escuchado
algo falso, me deca. Despus vi que el padre y la
madre del hombre venan a mi casa. Llegaron y
conversaron con mi pap. Luego le trajeron a mi mam
el mosquitero del hombre, sus flechas, no s qu cosas
ms. Entonces yo le pregunt a mi mam: Por qu
traes estas cosas mam?, aunque yo ya saba porque
mi sobrina me haba contado.
Moa en ninkata ikenbi nokon papan ea yoiya iki: Ja
jonira mion yobenibake; rama jawen papa betan tita
joxhon noa yokribike. Ja kopra non mia meniai, akin
ak iki. Nokon papan ea jaskaaketian nokon tita en yoiya
iki: Min biw min keenkin!, akin en ak iki. Jaskarain
nokon titan mas shinana iki. Jaskati ea keenyamainbi
ea bimakana iki.
96

Luego mi pap me dijo: Ese hombre te ha pedido; su


padre y su madre tambin han venido a pedirnos tu
mano. Por eso te vamos a entregar. Luego de que mi
padre me dijera esto, yo le increp a mi mam: T
csate con l, si t lo quieres! Entonces mi mam se
puso triste. De esta manera, a pesar de que yo no lo
quera, me hicieron recibirlo.
Moa ea menikana ikenbi chonka rab nete pekobira, ea
westora jawen meratinin bachina iki. Bachinkin ea
timayona iki, yonbobi ayonti akin. Kikin rabinti jawki.
Unos doce das despus de que me entregaran, una de
las enamoradas de mi esposo me agredi jalndome de
los pelos. Me jal de los pelos, vencindome completamente me tumb y me dio de puetes; despus
hasta me dio fiebre. Algo sumamente vergonzoso.
Rab chonka nete winota pekobira ea jakiribi bachinribia
iki, ja ea aibata ainboninribi. Jaskarain riki, neskara jawki
kikinshaman nokon keenma; eabi winota kop. Jatianra
ea ik iki chonka chosko baritiaya. Jainoaxh nokon poiiba
jabati kaa iki, wetsa jeman. Kaxhon nokon poi en yoike:
Papa betan titanra ake ea benomakin. Nokon poin ea
onisaa iki: Kayamaisiwe ibnon, minra ja joni biti
yamake!, akin ea ak iki.
Despus de otros veinte das, nuevamente me agredi
esta mujer jalndome de los pelos. Por eso es que estas
cosas no me gustan, porque me han pasado a m misma.
En ese entonces yo tena catorce aos. Entonces me
escap a la comunidad donde viva mi hermano y al
97

llegar le cont: Pap y mam me obligaron a casarme.


Mi hermano sinti pena por m y me dijo: No te vayas,
as noms que sea, t no tienes que reunirte con ese
hombre!
Jain ea ik iki sokota nete, nokon poi betan. Ja nokon poi
betan ea itaitian nokon papa jo iki, ea rishkikasi. Jainxhon
ea bo iki jakiribi Charo Mashinko; boxhon ea meniribia
iki ja joni. En shinana iki ja joni beneatima, ikaxhbi en potati
atipanyamaa iki. Ea bachinribikanketian sinxhon nokon
papan ja joni raana iki jawen tita betan.
All me qued seis das con mi hermano. Cuando estaba
con mi hermano, vino mi pap a querer palearme.
Entonces me llev de regreso a Charo Mashi y
nuevamente me entreg a ese hombre. Yo no pensaba
tener a ese hombre por esposo, pero tampoco poda
separarme de l. Despus, de clera porque me haban
chobeado, mi pap mand a ese hombre de regreso
donde su mam.
Moa westora oxhe peko nokon papa piti benai kaa iki.
Jatian nokon titan ea yoiya iki ja tenamanxhon manai kati.
Ea tenaman yak yakataitian, nokota iki ja joni jenen
katanaxh. Joxhon ea yokata iki:
-Jawe ak mia itai?.
-Ikma, nokon papa jenen kawanketian, nokon titan
manati raana jo riki ea, en ak iki. Jainxhon ea yoiya iki:
-Nato riki en piti be, jabi moa botanwe.
-Enra boyamai; nokon papanra beai piti, jabiribi manai
jo riki ea, akin en ak iki.
98

En biamaa iki jawen piti. Jaskara ik iki ja nete ea winoti.


Luego de un mes mi padre se fue a pescar. Entonces
mi madre me dijo que vaya a esperarlo al puerto.
Mientras estaba sentada lleg de pescar ese otro hombre,
mi esposo. Llegando me pregunt:
-Qu ests haciendo?
-Nada, estoy esperando a mi pap que se fue a pescar,
mi mam me mand a esperarlo, le contest. Entonces
l me dijo:
-Aqu est el pescado que he trado, mejor lleva eso.
-No lo voy a llevar, estoy esperando el pescado que va
a traer mi pap, le respond.
Y no llev su pescado. Eso me ocurri aquel da.
Jaskara itaitian nokon titan ea raonbiraa iki, nokon titanbira
ea nashima iki rao motsaxhon, en onanyamake. Moatian
yoxhanbo jaskara iktiai, kikin rao onan. Jainxhon en
shinana iki ja joni, kikiankin en oinkasa iki, eabicho yak
yakkin shinan shinankin, ramabi ramabibires ointi akin
shinani. Kikin rami iki noa jaskakin raonkana.
Probablemente despus mi madre me cur con
pusanga, seguramente mi mam moli la pusanga y
me hizo baar con eso, no lo s. As eran las abuelas
antiguamente, conocan mucho de plantas. Despus
empec a pensar mucho en ese hombre, me urga verlo,
solita me sentaba y pensaba muchsimo en l, quera
verlo de inmediato. Es malo cuando nos curan as.
99

Jatian jain iiti noa och kai Pao Ianman repia iki. Non
jawki bii noa taxhnketian jo iki ja joni. Kechan kaxhon
papa yokata iki: Mato kai chiponki?, akin ak iki. Jatian
nokon papan ak iki: Jen jen, noa kai itai, akin. Jainxhon
nokon papan yoiribia iki: Kati atipanaxh mia nob kati
iki, nokon bakeribira kai. Jaskakin nokon papan yoiya
ja joni jawen chopa bii ishtoa iki. Jatian jo iki jawen borosa
tentonyashoko. Ja nanetai oinaxh ea winia iki, ja oinkas
oinkasibataxhbi. Jaskataxh noa kaa iki moa chiponki.
Despus de un tiempo nos fuimos lejos a Pao Ian y all
atracamos. Una vez que atracamos para recoger las
cosas que tenamos en Pao Ian, vino ese hombre y
acercndose a la orilla le pregunt a mi pap: Se
van al Bajo Ucayali? Y mi padre contest: S, estamos
bajando. Luego mi padre agreg: Si deseas puedes
venir con nosotros, porque mi hija tambin va.
Entonces el hombre corri a traer su ropa, volvi con
una bolsa llena con sus cosas y se embarc. Cuando lo
vi embarcarse llor, porque haba deseado muchsmo
verlo. Luego nos fuimos ro abajo.
Jaskshamanxhon en jenetikoma ik iki. Jaweki en ati
iki nokon titan ea menia? Rama kamanbi ja joni betan ea
itinke. Jaskara jawki winnaketian ichaakin nokon
xhontakobo en eseai: Jawetianbira jaskara itima iki, jonira
aresbireskin bitima iki, jonira aresbireskin nokotima iki.
Jarke joni meratiya, jarke joni wanoya, jarke joni
awinoma ikaxhbi koirameya. Matonra oinshamanxhon
joni biti jake, enra mato joni meraxhon bimayamai.
Jakonma riki noa wetsabires joni menikana. Koirameya
joni non biketian jon noa bachinkanti atipankanke, akin
100

en akai. Moatianra jaskara iktiai, wetsa jonibires noa


beneati menikanai. Jaskara jawki kikini ea winota iki, en
onanama joni bimakana iki. Nokon shinan iki jawetianbi
joni jaskakin nokon bake xhontakobo menitima, kikin ani
masra non meetai. Tsoaki raktima iki westora joni
non yoyo ayosma, non titan jawen bachin boxhon noa
jikimaa?
De esta manera, yo no poda dejarlo. Qu poda hacer
si mi mam me haba entregado? Hasta ahora estoy
con ese hombre. Para que no les suceda estas cosas a
mis hijas yo les aconsejo siempre: No hay que ser as,
no hay que reunirse con un hombre as porque s, al
hombre hay que conocerlo bien. Hay hombres que
tienen enamorada, hay hombres que tienen esposa, hay
hombres que no tienen esposa pero estn bajo la mirada
de una chica. Ustedes deben tener mucho cuidado para
reunirse con un hombre, yo no les voy a obligar a recibir
a un hombre. Es malo cuando nos obligan a recibir a
cualquiera. Si nos reunimos con un hombre que est
bajo la mirada de otra, de una forma encubierta esa
mujer nos puede jalar de los pelos, de esta manera les
hablo a mis hijas. As era antes, a cualquier hombre
nos entregaban y nos casaban. Eso me pas a m, me
obligaron a recibir a un hombre que no conoca. Yo
jams pienso entregarlas as a mi hijas, esto nos causa
mucho sufrimiento. Quin no va a sentir miedo si
nuestra madre nos obliga a entrar al mosquitero con
un hombre con quien nunca hemos conversado?
Eara enbixhbishaman benoama iki. Eara benoa iki nokon
papa yokati joa joni betan. Nokon papa yokketian nokon
101

papa betan nokon titan ea menia iki, rama kamanbi.


Nokon papa betan nokon titan ea menia iki, ikaxhbi en
shinanyamai potati, moa jab icha bakeya ixhon, ichabires
ea jabribi axhea ikaxh, jakoinra joniribi iketian. En irke
akai jaskara joni ea menikana kop, jaonshaman
keenaimabi bimakana ixhonbi.
Yo no me cas por mi propia voluntad, yo no eleg a mi
pareja. Yo me cas con el hombre que vino a pedirme
a mi padre. Cuando me pidi, mi padre y mi madre
me entregaron, y hasta ahora. Aunque mis padres
fueron los que me entregaron, yo no pienso separarme
de mi esposo porque ya tengo muchos hijos con l,
tambin porque me he acostumbrado muchsimo a l y
porque es un hombre bueno. Yo les agradezco a mis
padres por haberme entregado a un hombre as, aunque
me hicieron recibirlo sin quererlo.

Nokon waata jabni


Nokon tita iki Pao Ianmamea. Jain noa itaitian kaa iki
westora yosi, noiba nokota iki. Kikin mecha itan ray yosi,
sapen reteai, wame reteai, ani xhoboakai, waiai. Moatian
non papabo jaskara iktikanai, ray, mecha iketian, rayos
apaokanike joni. Jatian iikin nokon waata jawen papan
yoiya iki: Bak, nato jonira mia non bimai; nato jonira
mecha iki, mia janbiribi jawki axhon jakinti jis oinxhon.
Jain ik iki moa bimakanai, moa ja yam bimakanai ik iki.
Jatian ik iki jatbi jawki moa senenakana: kenpo jan
yam xheati, kench jan xhoi menimati, xhawi jene betan
bintsho ja yam xheati, jain ransatibo.
102

El matrimonio frustrado de mi ta materna


Mi madre era de Pao Ian. Una vez, cuando vivamos
all, lleg un hombre de edad. Era muy buen mitayero
y trabajador, cazaba vacamarina, picaba paiche,
construa casa grande y haca chacra. Antiguamente
nuestros padres eran as, si vean a un hombre
trabajador y mitayero lo hacan su yerno. As, una vez
a mi ta materna su pap le dijo: Hija, con este hombre
te vamos a reunir, este hombre es mitayero; nos parece
que l, realizando sus tareas propias, te podra
mantener. Entonces, ya la iban a hacer reunir, ya la
iban a entregar esa noche. Para esto, todos los
preparativos ya estaban listos: la mocahua para beber
en la noche, el plato para que mi ta le entregue al
hombre el pltano asado, el guarapo y el bintisho9 para
beber en la noche, el lugar de baile.
Jatian ea ik iki bake, moa xhontakoshoko yoxhanchaabira;
ja kop en shinanai rama kamanbi. Jainxhon nokon
waatanin ea yoiya iki: Bak, ak iki ea, ninkwe en mia
yoinon, enra nato joni beneayamai, keshayamawe, akin
ea ak iki.
En ese tiempo yo era una nia ya grandecita, como
adultita tal vez; por eso hasta ahora me acuerdo. Mi
ta materna me dijo: Hija, escucha lo que te voy a
decir, no me voy a casar con este hombre, no digas
nada.

Licor hecho de caa y maz.

103

Nokon waatanin jaskakin yoiya en shinana iki, ja


shinanyabi ea oxhaa iki. Jishtenxhon en ninkata ik iki
atapa keoti, moa neteibishoko. Moatian yoxhanbo
oxhashamanyamakatitai; matsotibo, oa jawen rayosbo
yamshamanbi jawkiamaibo. Jaskkenbi ik iki nokon
koka joi, nokon waatanin papa. Joxhon nokon papa
kenatoshita iki; nokon papan janekon iktiai Kesin Tsoma:
Kesin Tsom, ak iki, miibaki noxha joyama?, akin
ak iki. Yamarake, enra oinama iki, akin ak iki.
Jawetianbireskaya moa kawana, jaweranobira. Tson
onanyama ik iki, jawerano kaarin ixhon; jaton xhobo
pataxh ik bakeranomankaya bonaana ik iki jawen bake
xhontako. Jaskaxhon biamaa iki ja joni nokon waatanin.
Cuando mi ta me dijo eso me qued pensativa, y con
esa idea me dorm. Al despertar, escuch que el gallo
cantaba, ya estaba amaneciendo. Antiguamente las
abuelas casi no dorman; barran, le servan la comida
a sus yernos muy tempranito. En ese momento vino
mi to materno, el padre de mi ta. Llegando, llam a
mi padre repentinamente; el nombre de mi padre era
Kesin Tsoma. Kesin Tsoma, no ha venido tu sobrina
donde ti?, le pregunt. Ac no est, no la he visto,
respondi mi padre. Haca ya qu tiempo que mi ta
se habra ido, a dnde quizs! Nadie saba adnde se
haba ido; un joven que viva al lado de su casa se haba
llevado a su hija seorita. De esta manera mi ta no se
reuni con ese hombre.

jato bimati. Westora jonin keenyamai, jatian noa


keenyamai itainbi noa raonkanai, non boo, non jawebobira
bikanai; wetsatian noa noi rao xhetemakanai. Jatian ja
xhetemaa moa noa kikini jaon keenai, mets ikenmabi
non metsake. Moa non jaskara moa ointinke, noa jaon
keenai, jaskarabo iki. Jatian westora jonin noa
keenyamainbi, non tita betan non papa jatonkaya beneati
keskaxhon, noa meniai. Kikin jakonma jawki iki ja.
Jatian wastenshokores axhon noa bimakanai, moa non
biai. Wetsabaon potai, wetsabaon ayamai, jaskarares.
Por eso hay diferentes tipos de pusangas, de remedios
para el amor, para curar a los hombres y a las mujeres
cuando no quieren reunirse con alguien. Hay una
pusanga para hacer reunir a una persona contra su
voluntad. Si no queremos a un hombre, aunque no lo
amemos, nos curan; nuestros cabellos, no s qu nuestro
se llevan. Otras veces nos hacen oler esa pusanga para
el amor. Una vez que nos hacen oler eso, empezamos
a querer a ese hombre pero bien; aunque no sea
atractivo, nosotras lo vemos guapo. As, ya lo vemos
atractivo, ya lo amamos, as son las cosas. Aunque no
querramos a un hombre, nuestros padres nos entregan
como si fueran ellos quienes lo van a tener como esposo.
Una cosa muy mala es esa. Entonces por el piripiri
noms nos hacen reunir, aceptamos ya al hombre.
Algunas parejas luego se separan, otras no, as noms
es.

Ja kopra jake mesk kesk noi rao, jan joni, ainbo raonti,
jato bikshamaitian. Westora rao jake joni keenyamaitian
104

105

Rab awinya
Jakiribi jawen rayos jakonyora iketian meniribiai wetsa.
Jatian ja ik kai rab awinya. Jaskarabo moatian aktikanai
korka akin. Bake menikana kaxhon wetsa xhobo akai,
wai anishamanbo akai, nekeribi yomerai, jakoinra jawen
rayos. Jaskarain bake xhontakoya ixhon shinanai: Wetsa
bimatira ibirai, ikki ikai. Jaskaxhon yoikanai ja bene ibo:
Miara min benen potanake, wetsa min chio betanra mia
non rabmai. Jatian xhontako ikai: Bimakayata,
jaimarestani. Ikaxhbi jawe akinmein keenyamatiki, jawen
papanbiribi rayos kikin akin noiyoraxhon meniaitian. Jatian
noixhon menia ja rabbi awin ak kai. Jainbicho itinke jawen
awinbo ja chin awinman bakeai kaman. Moa bakeaxh chin
awin taxhketi kai. Ja taxhkti kop wetsa xhobo axhonai.
Jatribi jonibo ipaonike kimisha, chosko awinya, kikin raybo.
Jainoaxh jatribibo ipaonike pichika, sokota awinya;
wetsaboma, jawen poin bake. Jaskarabo bimakatikanai.
Jatian westora joninbicho sokota ainbo tsamatai, en jis
itikonma jawki. Ikaxhbi rama jaskarama iki, benbobo
westorabicho awinyabo iki, moa noa jakon jake, moa noa
benxhoa iki.

Los hombres con dos esposas


Cuando un yerno era muy bueno sus suegros le
entregaban otra hija, y as el hombre tena dos mujeres.
A estos hombres antes les decan curacas. Despus de
que le entregaban a la otra chica el hombre construa
una casa nueva, haca varias chacras grandecitas, por
ac buscaba mitayo, contentos estaban los suegros. Si
tenan otra hija seorita los padres pensaban: Habr
106

que entregarle la otra. Entonces le decan a la duea


del esposo, a la primera esposa: Cuidado te vaya a
dejar tu marido, te vamos a poner junto con tu hermana
menor. Y la muchacha responda un poco incmoda:
A ver, entrguenla. Pero qu poda hacer, aunque
ella no quisiera, su pap la entregaba tambin a su
hermana, puesto que quera mucho al yerno. Como lo
quera le entregaba a su otra hija y as el yerno tena
dos esposas. All noms vivan sus esposas juntas hasta
que la menor tena un hijo. Una vez que naca su hijo
la esposa menor se mudaba. Para esto le construan
otra casa. Algunos hombres tenan tres o cuatro
mujeres, eran muy trabajadores. Algunos tenan cinco,
seis mujeres; pero las esposas no eran cualquier mujer,
sino las hijas del hermano de la suegra.10 As es como
se casaban. Entonces un solo hombre se juntaba hasta
con seis mujeres. Yo pienso que eso no es conveniente.
Pero ahora ya no es as, los hombres tienen una sola
mujer, ya vivimos bien, ya hemos mejorado.

Rayos ainbo, rayos benbo


Jawetianbira non rayos yoyo ayosma iki. Non beneitsa
jisma iki. Jawetianbi non jow ranon ayosma iki,
xhont, jonon min bene, akin akai. Jatian jawen rayos
jee, jee ikai. Jatian bakeranomanbiribi tita jonon, Bir,
akin akai. Jatian joo ikai. Rama kamanbi noa non rayos
10

Como el hombre era tan bueno y los suegros ya le haban entregado todas
sus hijas, la suegra convenca a su hermano para que tambin l le entregara
las suyas.

107

betan yoyo iamai, noa jaskara iki. Wetsankobo kaibi non


oin oinresai non rayos. Non jawe ikemein, non bene
ikemein rayos non yokti iki, jakonshoko akinres non rayos
ati jake. Ramatian, och katanketian: Mia jo chak,
mia jo bak, non jawkiamai non bakebi kesk akin.
Moatian aktikanai, yoyo ayamabireskin, pataxhbobi
winoyamakatikanai non rayos. Rama jaskarama iki, rama
non winotaniai, pataxhtanibo noa niai. Moatian jaskarama
iktiai; moa jawen rayos och joai oinaxh beokatikanai,
jawen rayos beisnaketian. Jaskarabo iktikanai.
Jawetianki jawen bakeya iki, jatianpari yoyo aktikanai.
Jain jawen bake iketianpari: Min benen bakishpari jaskara
atnon. Jatian rayos kai yomeraibo, nonti akbo, winti
akbo.

Los suegros y el yerno


Nunca conversamos directamente con nuestros yernos.
No es como con nuestro cuado. Nunca les decimos
Ven joven!, sino que le decimos a nuestra hija
Chica, que venga tu esposo!. Entonces el yerno
contesta jen, jen con tono respetuoso. Por su parte
el joven dice: Biri, que venga tu mam! Y la suegra
contesta joo. Hasta ahora nosotros no hablamos con
nuestros yernos, as somos. Aunque se vaya a otro lugar
lo miramos noms a nuestro yerno. Ni que fuera algo
nuestro, ni que fuera nuestro esposo para hacerle
preguntas, tenemos que tratar con respeto a nuestro
yerno. Actualmente, cuando viene de lejos le decimos:
Has venido varoncito, has venido hijo?, y le
servimos de comer como si fuera nuestro propio hijo.
Antes no le hablbamos en absoluto a nuestro yerno,
108

ni pasbamos por su lado. Ahora ya no es as, ahora


nos le acercamos, caminamos al ladito. Antes no era
as. Cuando la suegra divisaba desde lejos que se
acercaba su yerno, se agachaba, no fuera a ser que su
yerno la mirara a la cara. As eran las cosas. Recin
cuando estaba con su hija le hablaba. Recin cuando
estaba su hija presente la suegra deca: Que tu esposo
haga tal cosa maana. Entonces el yerno sala a
pescar, construa canoas, haca remo.
Ramara jaskarama iki. Jokia min bene, xhont, non
akai. Jaskakin non jow akai. Rama kamanbi ja
axhbo noa keyotama iki. Nokon rayos ochokeaxh
joaitian en yoyo ayamai, pont en jow aresai. Nokon
jawe ikemein mia joa? ixhon metson boti iki. Jatian
jawen awin joai mia joa?, akin akai; mia joa axhon
jan bibainai. Non jaskati atipanyamake, shiroma iki.
Jatian yoyo akinmabi jan jawkibo be moa non akai.
Jatian ja jonin onanke nokon rayosenra ea noike ixhon.
Joketian non xheamayamakin oinresa bakeranoman
shinanai: Nokon rayosenra ea noiyamake, ikai.
Jaskara itima iki, jatxhonbi noiti jake.
Ahora ya no es as. Ha venido tu esposo, hija?,
preguntamos. Y saludamos al yerno directamente.
Actualmente estas costumbres no las hemos perdido
por completo. Cuando viene mi yerno desde lejos no le
converso, solamente lo saludo directamente. Ni que
fuera mi algo para decirle has venido? y agarrarlo
de la mano. Cuando viene su esposa, ella le pregunta
has venido? y se lo lleva. Nosotras las suegras no
podemos tratar as a nuestros yernos, esto no es para
109

bromear. Aunque no le hablemos al yerno cocinamos


los alimentos que l ha trado. Entonces el hombre se
da cuenta y piensa: Mi suegra me quiere. Si cuando
llega no le damos de beber y lo miramos noms, el joven
va a pensar: Mi suegra no me quiere. As no debe
ser, todos debemos querer a nuestro yerno.

Rab beneya ainbo


Enra oinyantanke rab beneya yoxhan, Mokan Rona 11
akanai. Wetsakan jenen kaa, wetsakan wai oroi kaa.
Jatian wai oroi iwanaxh nokotai, jatian wetsaribi
nokotai; jatiankan senen nokotai. Jawen poi kesk
chai pikinwe, akinbira ak iki. En Mokan Rona
yokata iki:
-Jawe kopki mia rab beneya?
-Wets, jara min jawe ointi yamake, noa ainbora jaskara
iki, ik iki.

La mujer que tena dos esposos


Hace aos conoc a una mujer que tena dos maridos,
ella se llamaba Mokan Rona. Mientras un marido haba
salido de pesca, el otro se haba ido a cultivar la chacra.
El que se haba ido a cultivar la chacra regres y el otro
tambin regres; ambos llegaron al mismo tiempo.
Como si la mujer fuera su hermana uno de los hombres
11

Natora ja ainbaon janema iki. Wetsa jane non ak riki, jakonma akannaketian
itan ja ainbaon jakonma shinannaketian.

110

le dijo al otro: Ven a comer cuado. Entonces, yo le


pregunt a Mokan Rona:
- Por qu tienes dos esposos?
- Hermana, eso no te incumbe, nosotras las mujeres
somos as, contest.
Ikaxhbi ea jaskarama iki, en shinanyamabobiai
wetsatianbo nokon bene rabmati. Noa jaskti
atipanyamake noa ainbo ikaxh, noa benboma iki jaskti
ikaxhbi. Jatian ea yoxhaman yoiya iki: Wets, ea riki
rab beneya, ikaxhbi ea iresama iki; ea onanya iki.
Jaskarain riki en rabma, akin ea ak iki. Jatian jawebi
maxhkyamai; wetsanki piti benaxhonai, wetsan wai
oroxhonai, jaskara. Kikin jakoinra ik iki en oina. Nishi
xheainko, wetsan bewakinai, wetsan shin tapon ket
axhonai. Jatian oxhatiainkokan westora nete wetsa betan
ikai, nete xhabketian wetsa betan ikai; kikin jakoinra
jawki. Jabokaya kimisha noiyanankana. Jaskara
oinyosma ikaxh ea rateta iki. Jatiankan jaskshamanxhon
enribi imati jisma, ea onanyamabobi iki.
Pero yo no soy as, en ningn momento pienso ponerle
otro a mi esposo. Nosotras no podemos comportarnos
as siendo mujeres. No somos hombres para
comportarnos de esa forma. Entonces la mujer me dijo:
Hermana, yo tengo dos esposos pero yo no soy
cualquiera, yo soy onanya. Por eso es que tengo dos.
As, a ellos no les falta nada; mientras uno sale a pescar,
el otro va a cultivar la chacra, as es. Entonces a m eso
me pareci una cosa muy buena. Durante las sesiones
de ayahuasca, un marido la acompaa en el canto y el
111

otro le enciende la pipa. A la hora de dormir, un da


est con uno y al da siguiente est con el otro; algo muy
bueno. Ellos tres se quieren mutuamente. Yo me
sorprend porque nunca haba visto algo semejante. Pero
yo no puedo hacer eso porque ni siquiera soy onanya.

Toota
Noa jimi jenetai, jainoaxh joai bake joni ati. Moatianbi non
yoxhanbaon reken bake aketian noa yoikatikanai samti,
paon pitima itan pocha kokotima baken mapo aninaketian,
kankan kokotima bakentitian jimi ichanaketian, waka
pitima baken yora aninaketian akin. Jatobira jaskara
winota ixhon noa yoikanai. Nato jawkibo rama kamanbi
non chibanresai jakoni bakenti kop. Benbona yamakatitai
jan atima jawkibo.

complicaciones. Para los hombres no hay prohibiciones durante el embarazo.

Bakenti
Noa Shipibo ainbobaon westora ainbo bakenti ochma
iketian non xheamai waste, maraba, bichashokobo, jakoni
bakenti akin. Non onanyamake jatian ikai. Iti nete
nokketian noa benxhokati jake, moa chexhaitian. Moatian
non besttinin ayamakatitai, pont tawa kenxho aktiai
jan poko xhateti. Chexhaitian paranta xhatebo non beai,
jan yasanxhon non tanwe akai. Jain itinke bake biai
pont iresbiresa, kirika akomabi; jaskarabiri iti ik. Jatian
bakenaitian koirankanai. Ja bakena jimi benxhoakanai
westora maseman axhon. Nato jimi wetsankobires potati
atipanyamake. Jenenko potabi chantmarin ainbo
yotonaketian.

El embarazo

El parto

Cuando dejamos de sangrar entonces viene el embarazo. Antiguamente nuestras abuelas cuando
tenamos el primer hijo nos decan que dietramos,
que no comiramos ni pan de rbol ni papaya para
que la cabeza del nio no creciera demasiado, que no
comiramos pia para que al dar a luz no sangrramos mucho, que no comiramos carne de res
para que el cuerpo del nio no creciera demasiado.
Seguramente porque ellas lo habran experimentado
es que nos decan eso. Estas cosas las seguimos practicando hasta el da de hoy para dar a luz bien, sin

Nosotras las mujeres shipibas, cuando una mujer ya


est para dar a luz, le damos de tomar piripiri, malba,
lquidos flemosos para que d a luz sin dificultad. No
sabemos cundo va a ser el parto. Cuando llega el
da nos preparamos, cuando ya se sienten los dolores.
Antes no usbamos tijeras, simplemente usbamos
una isana filuda para cortar el cordn umbilical.
Cuando la mujer siente los dolores le traemos un trozo
de tronco de pltano y sentndola all le decimos que
intente, que puje. Entonces all est la partera que no
tiene estudios formales, que no ha estudiado; as nace

112

113

con esta habilidad la partera. Cuando la mujer ya da a


luz la cuidan. La sangre del parto es recogida en un
pate. Esta sangre no se la puede botar en cualquier
lugar. Si se la echa al agua el espritu chantmari12 puede
hacerle dao a la mujer.

Tita koirameeti
Ja bakena ainbaon jawen benen xhobonkoxhon
bakeshoko aniai. Jatian ainbo jawen titan jawebi tii
amayamai. Ja ainbo bakenaton tsisman, make, wetsa
xhetaya yapabo piamai, wininaketian. Jatian make
piketian bake winiresai, maken xhetaya ixhon chorexh
chorexh ak.

Cuidados de la madre
Luego de dar a luz, la mujer cra a su bebe en la casa
de su marido. Su madre no la deja hacer nada. Una
mujer que recin ha dado a luz no come fasaco, piraa,
ni otros peces con dientes, para evitar que el nio llore.
Si come piraa, el nio se vuelve llorn; como la piraa
tiene dientes, el nio va a sentir como si lo estuvieran
mordiendo.

12

El chantmari es un espritu que vive en el agua y que se manifiesta en forma


de burbujas de color amarillento que se ven en las orillas del ro, especialmente
en los bajiales.

114

Papa koirameeti
Ja bake pikketian ja joni jawen awin betan oxhayamai
kimisha oxhebira, yopanaketian. Jaskribi joni jene
meran jikiaxh nashiyamai, mesk iwebo ayamai, makan
tii ayamai, ponsen oinyamai, ino oinyamai, pirta tii ayamai,
posaka nete kaman, ja bake kopinaketian. Jawera ibirai
ja kopiti! Jaskara iki non axh. Jatian bake sion ikai jenen
kopia, jawen papa jenen nashiketian. Iwe aketianbiribi
bake chen ikai iamaxh kamitai, mesk keskatai. Jatian,
non jawe akai? Noa jain wirkochabo kesk raomeeti
xhoboma iki; non onanyaboiba bake isinaitian boxhon non
benxhomai, jaboiba non boai jawkinin kopiketian. Jatian
non onanyabo koshoman ja bake tantii kai. Ja iki ikon
jawki. Ramabichoma iki ja jawki; ja iki moatianbi, non
yoxhanshokobo moa keyotabaon apaoni jawki. Rama
kamanbi non ikonaresai.

Cuidados del padre


Despus de que el nio nace el padre no duerme con
su mujer por unos tres meses, no vaya a ser que se
vuelva afasi. Asimismo, el hombre no puede baarse
en agua corriente, no puede levantar mucho peso, no
puede tocar piedras, no puede ver al pelejo, no puede
ver al tigre, no puede tocar la pelota por unos ocho
das, no vaya a ser que lo cutipe al nio. Cmo ser
eso de cutipar! Pero esa es nuestra costumbre. Entonces,
si el nio llora insistentemente es porque lo ha cutipado
el agua, porque su padre se ha baado en el ro. Y si el
padre ha levantado peso, el nio hace fuerza, puja y
babea, hace diferentes cosas el nio. En estos casos,
115

qu hacemos? Nosotros no tenemos hospitales como


los mestizos; cuando el nio se enferma lo llevamos
donde nuestros onanyas y lo hacemos curar, donde ellos
llevamos al nio cuando algo lo ha cutipado. Nuestros
curanderos con sus cantos van a calmar al nio. Esto
es cierto. Esto no es de ahora noms, esto es desde
hace mucho tiempo atrs, son cosas que practicaban
nuestras abuelas que ya no estn entre nosotros. Hasta
ahora tenemos estas creencias.
Ja bakeshoko jawen anibaon jawebi axhonyamaa
jakonshoko aniai, winiyamai; samyamakana itimabi sion
ikai, maxhka maxhkai. Jawen papan yoran ixhona
bichabo kinanai ja bakeshokon. Jatian jawen titan shinanai
ja bake benxhomati. Ja bake pik benra ointima iki yora
niwe jakonma kopimanaketian. Ja kopra ainbo
bakenbenya tsobbi yoyo iamai. Jatian kikin akin mekea
bake koshi baneti kai, jawkininbi moa kopiamai. Jakonma
akin samxhona bake isinres baneti kai. Jatian ja ainbo
jaskaraton axhei kai, chin bakebo jaskarares ik kai.
Cuando sus padres no han hecho nada prohibido el
nio va a crecer bien, no va a llorar; pero si los padres
no cumplen con las prohibiciones, el nio va a llorar
repentinamente sin parar, hasta quedar sin aliento. Si
su pap tiene relaciones sexuales el bebe va a vomitar
flema. Entonces su mam piensa en hacerlo curar. Al
nio recin nacido no hay que mirarlo para que el
aliento del cuerpo no lo vaya a cutipar. Por esta razn
la mujer que recin ha dado a luz no habla con nadie.
Pero si se cumple por completo con los ritos de
abstinencia el nio va a ser fuerte, nada lo va a cutipar.
116

Si no cumple con las prohibiciones, el nio va a estar


enfermo noms. Entonces la mujer se va a acostumbrar
a esto y los hijos siguientes van a ser igual noms.

Bake pik ben


Jatian non bake benbo pikketian non nochexhai yomerati
waste, mecha waste, taki waste, taki bero, ray waste,
ja bake piti benai inon ixhon. Jatian ja bake anii kai jatbi
ati shinanya. Pichika baritiayanixh moa shinanai mishkiti,
pia ati, kanti ati. Jatian ja ik kai aniaxh mecha bake.

Los recin nacidos


Cuando nace un nio varn le ponemos en su ombligo
el piripiri mitayero, el piripiri experto mitayero, el
piripiri tibe, el piripiri ojo de tibe, el piripiri para ser
trabajador13, para que este nio sea alguien que busca
alimento. De esta manera el nio va a crecer pensando
hacer de todo. A los cinco aos ya va a pensar en
anzuelear, en hacer flecha, en hacer balista. Cuando
crezca va a ser un experto mitayero.
Westora bake ainbo pikketian noxhtekanai; ja bake pikota
iresatonin noxhteyamai, jara noxhteai jawki akai ainbaon.
Jatian jawki akai ainbaon noxhtexhon panoai kai. Pano
axhon mentsis biai; bixhon mentsis waste meran ak kai.
Ja bake anii kai jatbi jawki ati onan.

13

Todos estos nombres corresponden a diferentes tipos de plantas.

117

Cuando nace una nia le cortan el cordn umbilical;


pero a la recin nacida no le corta el ombligo cualquiera,
se lo corta una mujer que sabe hacer de todo. La mujer
experta le corta el cordn y le sirve de madrina. Luego
de amadrinarla le corta las uas; una vez cortadas las
uas son colocadas en el piripiri. Entonces esa nia va
a crecer sabiendo hacer de todo.

nada. De esa manera nosotras las mujeres creamos los


diseos sin copiarlos de ningn sitio, simplemente con
nuestra imaginacin. Esa joven va a ser muy buena,
va a saber hacer las cosas. Esta nia va a crecer bien.
Y para que no se enferme la van a curar en el ombligo
con el piripiri caballo.

Jarbake bake xhontako kikin jakonma shinanya. Jake


raoshokobo jan nashimati; jake pei tor ininti, oa noman
rao beshshoko. Jatian ainbo bake pikketian jawen pano
titan yoiyai: Jain iki non raobo. Jake ken jiwi rao, wanpan
ken rao, jan nashimai jainoaxh janribi bechexhai, akin
akanai. Jatian jan nashimai, janribi bechexhai. Jatian,
jawekesk ik kai? Bakeshokoxhonbi ken ati onani kai,
tson yoiyamabi. Jaskarain noa ainbobo ik jawe
oinxhonmabi non ken akai, pont non shinamanbiribi.
Ja xhontako ik kai kikin jakon shinanya, jawki ati onan.
Ja bake jaskara jakon anii kai. Jainxhon isintima akinribi
kabyo wasten nochexhkanai.
Tambin hay nias que son malas. Hay remedios para
baarlas, como la planta de hoja redonda y perfumada,
como el remedio vegetal de la perdiz que tiene hojas
pequeas. Cuando nace una nia su madrina dice:
All estn nuestros remedios. Hay remedio de rbol
diseado, remedio de la planta acutica huampa
diseada, para baarla y tambin para echarle en los
ojos. Entonces con eso baan a la nia y le tratan los
ojos. Entonces, qu va a pasar? Desde muy pequea
la nia va a aprender a disear sin que nadie le diga

118

119

IV
Shipibo jonibo wexhaanani
Ja wexhati riki yanka iresama. Moatian wexhapaokanike
jawen awin betan joni onanxhon, jawen merati onanxhon,
iamaxh jawen merati betan yoyo ikai oinxhon. Ja iktiai
yankama,
ainbo
kop;
yanka
tsoa
wexhananyamapaokanike. Moatianronki iktiai kikin ons
westora joni betan iti. Jatianronki joni betan onanxhon
yoipaokanike nesk akin: Jabronki min awin ikai, akin.
Jatian jawen bene sin ixhon wexhai jawen raw, rami
ayonkin maxhka maxhkanon kaman. Jainxhon jonin
wenxhon kopitai. Jatian ja wexha ointaana kikin jimi icha,
joni noibatishoko maxhka maxhkai. Tsoarin ja ochaya?
Tsoama ainbo. Tsoakayarin ja ocha biai? Ainboribi; moa
jon benatianbi iki ainbo ochai peokooni. Jaskarain ja
noibatishoko wexhakanai. Ja wexhaanana joni rab
rakkanai westora iamaxh rab oxhe. Ja iki iresama;
ainbo kop jawen meratinin paranan, iamaxh moatian
jawen awinin merati iktiai betan. Jatian sin joni ixhon
jawen awinin merati nokoxhon wexhai. Jatian
nawabobiribi jawen raw nokoaxh timaanankanai iamaxh
tantash ianankanai. Jenen katanaxh joxhon jawen awin
meraxh wexhaanankatitai jonibo. Ramara moa non
120

121

jaskara jawki oinyamai. Ja kopra ichaira ainbobo moa


jask akanai. Jatribi jake beneya, ikaxhbi wetsa joni betan
ikai. Moatian jaskara iamakatitai non axhbiribi.

La pelea con huishati


La pelea con huishati no es por gusto. Antiguamente
los hombres huishateaban cuando conocan al hombre
que sostena relaciones con su mujer, cuando conocan
a su amante, o cuando la vean hablar con su amante.
No era por gusto, sino por la mujer; nadie se
huishateaba por gusto. Antes era muy peligroso estar
con un hombre. Cuando alguien se enteraba de que
una mujer tena un amante le contaba al marido
dicindole: Dicen que tu mujer est con fulano.
Como el hombre era valiente huishateaba a su rival
dandolo demasiado hasta dejarlo inconsciente.
Luego, el agredido se levantaba y responda al ataque.
El pobre hombre perda mucha sangre y quedaba
inconsciente. Quin era pues la culpable? La mujer.
Quin tena la culpa? Nuevamente la mujer; as desde
el principio de la humanidad es la mujer la que empez
a pecar. Y de esta manera al pobre hombre lo
huishateaban. Los dos hombres que se haban
huishateado reposaban uno o dos meses para
restablecerse. Eso no era por gusto; era por la mujer,
debido a que tena un amante, o porque antes ese
hombre haba sido enamorado de la mujer. Como el
marido era valiente, cuando se encontraba con el otro
lo huishateaba. Tambin los mestizos cuando se
encuentran con su rival se golpean o se agarran a
bofetadas. Si al llegar de la pesca el marido encontraba
122

a su mujer con otro, los hombres se huishateaban.


Actualmente no vemos cosas como stas. Debe ser por
esto que ahora muchas mujeres se comportan as.
Algunas a pesar de tener esposo estn con otro hombre.
Antes no era as nuestra costumbre.

Shipibo ainbobo bachinanani


Jarke jonibo ainbo teai, kikin moa bi keskbires ikai;
jatian ja biti jisshaman ainbo betan ikanai. Jainxhon moa
ja biti kesk itaananbi moa wetsa ainbo oinxhon jenekanai.
Jatian chin jab ik ainbores bii kai, reken jab ik
biamakin. Joni jarbake, westora ainbo betan ikaxhbi
wetsa ainbo betan irbai. Wetsa joni jarbake jato
teaxhonbi biamai. Iitibi ja joni wetsanko kaaxh wanoi kai.
Jatian wetsa ainbo biainko jawen merati sinati kai.
Jaskara iikin, ja jonin jawen awin ja iktiain boai. Jawen
jeman nokkinketian jawen reken meratibaon ja ainbo
bachini bokanai. Noama iki jan paranni, ja ainbobo betan
noa jakonma jawki ikma iki. Ikaxhbi non beneake ja
joni, non onanyamaxhon non keenaitian non bi iki.

La pelea entre mujeres


Hay hombres que sostienen una relacin amorosa con
una mujer y se comportan como si estuvieran reunidos
con ella, como si fueran a casarse con ella. Aunque
aparentan que se van a reunir con esa mujer, se alejan
de ella al encontrar otra. Entonces se renen con la
ltima mujer y no con la primera. Tambin existen
hombres, que a pesar de sostener relaciones amorosas
123

con una mujer, tienen otra al mismo tiempo. Tambin


hay los que sostienen relaciones amorosas pero nunca
se renen, abandonan a la mujer. Despus de un
tiempo el hombre se va a otro lugar y se casa con otra.
Entonces, la antigua enamorada se molesta. Luego el
hombre regresa a su comunidad con la que ya es su
esposa. Cuando la esposa llega a la comunidad, las
antiguas enamoradas la van a tumbar al suelo y la van
a jalar de los pelos, la van a chobear. Pero la culpa no
es nuestra, con esa mujer no hemos tenido ningn
problema. Sin embargo tenemos como marido a ese
hombre; como no sabamos nada, como l nos quera
lo hemos aceptado.
Jatian nokon shinan iki, jawe kopkayaki bakeranonbaon
iamaxh yosi jonin westora ainbo binoxhonmabi paranai?
Eabi iti atipanribake parankana sinati. Neskara, ea iti
atipanke westora joni betan ik. Jatian ja jonin ea yoiyai:
Enra mia biai, miara nokon awin inoxh iki, akin ea akai.
Jatiankan ja eonmeaxhbi wetsaki tekribiai. Nato en oina
iki, kikin jakonma jawki; ea sinti atipanke, ea parana
kop. Jaskarakaya noa itima iki, pont yoiyai jansoma noa
iti jake.
Entonces yo me pregunto, por qu los jvenes o los
hombres mayores le mienten a la mujer en vez de
reunirse con ella? Hasta a m me podra pasar que me
engaen y yo me moleste. Por ejemplo, yo podra estar
con un hombre y ste me podra decir: Voy a reunirme
contigo, t sers mi mujer. Pero luego se podra meter
con otra a pesar de estar conmigo. Yo opino que esto
es algo muy malo; hasta yo podra molestarme porque
124

me han engaado. No debemos pues ser as, debemos


decir la verdad y no ser mentirosos.
Jatian noa yoixhonmabi bachinkanai, pekorixhon
bachinkin noa katati atipankanke, icha jato kataxhon
retepaokanike, jaton meratinin paranan. Nato jakonma
jawki iki. Jatian bachina peko yoiyai: Min benenra ea
anike parankin, miashamankaya binoxhonbira.
Jaskaraton sinkinra en mia bachinke, akin akai. Jatian
noashokotsi kikin jawe onanyamabobi. Nonkaya ocha
papiai, ja benbonkaya atitianbi. Jaskarain sinkin moatian
jato icha kataxhon retepaokanike, meratinin paranan.
Rama kamanbi jaskara jake. Bake xhontakobo
bachinkanai, ja jonin biama ainbonin, iamaxh jab
bakeak ainbonin, jaskaraton sinkin jato bachinkanai.
Muchas veces nos chobean sin anticipacin, al
atacarnos desde atrs nos pueden fracturar la columna
vertebral, muchas veces mataban a las mujeres
fracturndoles la columna, por causa de sus
enamorados. Estas cosas son muy malas. Despus de
la pelea recin nos dicen cul es el motivo: Bueno, tu
marido me enga hace tiempo para reunirse contigo,
como tu marido me enga te jal de los pelos de
clera. Entonces nosotras pobrecitas que no conocemos nada, no tenemos ni la menor idea de eso.
Nosotras somos las que cargamos con la culpa en vez
de que el hombre lo haga. Y as, sintiendo esa clera,
antiguamente a muchas las mataban, les quebraban la
columna por culpa de sus enamorados. Incluso hasta
ahora existe eso. Las mujeres se pelean jalndose de
los pelos, mayormente las que no se reunieron con el
125

hombre, a veces las que han tenido hijos con ese hombre
y por esa ira a la esposa la chobean.

Nokon waata in
Nokon waataronki ik iki neskara jawki winoti. Ani
Xheatiatinkoronki ik iki, nokon waata westora joni betan
ik. Jatian ja joni betan ixhonbi, wetsa jonin shiroak jeen
aribaa iki; moa jab irbaa iki. Jaabira ak iki jawen
meratinin oinkin, kikinibira sinata iki jawen reken merati.
Jainxhonki nokoa iki; nokoxhon yoiya iki: Enra mia
kataxhon reteai, neskakin yoiya iki, moa wetsa joni
betan ikai onanxhon. Jatian nokon waatanin ikonayama
iki: Jansoresi riki, ik ik iki. Jainoaxhki moa Ani Xheati
peokoota iki. Jatianki nokon waatanin jawen chopabo
saweaxh raota iki. Westora paranta wai
winobainshokomaki ikayaa iki, ja Ani Xheati. Moa chopa
saweaxh ja paranta wai bebakainaitian, kamaxhon jonin
ratereskinbira yatana iki; ja yatanxhon jonin kataxhon
retea iki. Ja iki nonbiribi ak kikin tsini ainbo, jonibo betan
ikakaresai.

Lo que le sucedi a mi ta materna


Dicen que a mi ta le sucedi esto. Durante la fiesta del
Ani Xheati, mi ta tuvo amores con otro hombre. A pesar
de estar comprometida acept tambin a este hombre
que la enamor y estuvo con l. Probablemente su
enamorado vio esto y reaccion muy mal. Despus,
encontr a mi ta y le dijo: Te matar quebrndote la
columna, as la amenaz al enterarse de que le era
infiel. Pero mi ta no le dio importancia, no le crey.
126

l est mintiendo, dijo. Entonces empez la gran


fiesta del Ani Xheati. Mi ta se cambi de ropa y se
arregl bien. El Ani Xheati se realizaba pasando un
platanal. Despus de vestirse, cuando estaba pasando
el platanal, el hombre sali de la oscuridad sorpresivamente, la agarr y la mat quebrndole la columna.
Ella era una mujer pishcota, que aceptaba a cualquier
hombre.
Jaaki tson ocha ik iki? Nokon waatanin ochabi ik iki.
Neskara noa winnaketian noa koirameeti jake. Mia
westora joni betan ikaxh, wetsa joni betan iamai, nato
riki noa benoa keskribi. Moa benoxhon non tsoabi
shinanyamai, non beneshoko non onsatanti jake, itanribi
non beneshoko kikin noibatishoko ik. Ikaxhbi jake jatribi
ainbobo jaskarama. Benoxhonbi yosmaakanai, wetsa
joni betan ikin. Jarbarake ainbobo, moa wetsa joni betan
ixhon jaton bene potai. Jaskribi, jake ainbo moa icha
bakeya ixhonbi jaton bene jenekanai, jab jakon iikinbi.
Jatian ja bakebo onitsapiti kai. Jaskarain sinkin moatian
benbobaon kataxhon retepaokanike. Neskara kop icha
moatian maw jaktiai. Mawketian jaton kaibo
keshanyamakatikanai, jansoi iktikanai ishton mawata
riki ik; jaskaramakaya, kataxhon retekana ikenbi.
Jaskara riki en mato yoiti atipana, mesk kesk jawkira
jake, tsambires. Neskara jawkibo yoikinra non
keyotima iki.
Entonces, de quin fue la culpa? De mi propia ta.
Para que no nos sucedan estas cosas tenemos que
cuidarnos. Si ests con un hombre ya no te metas con
otro, es como si ya tuviramos esposo. Al tener marido
127

ya no pensamos en nadie ms, tenemos que respetar a


nuestro maridito, tenemos que sentir lstima por
nuestro esposito. Pero algunas mujeres no son as, a
pesar de tener marido le son infieles. Tambin hay
mujeres que por estar con otro hombre abandonan a
su marido. Tambin existen mujeres que se separan
teniendo ya varios hijos, as dejan a sus esposos a pesar
de que haban estado viviendo en armona. Entonces
los nios son los que sufren. Por estas separaciones
muchos hombres mataban a las mujeres quebrndoles
la columna. Es as como antes haban muchas muertes.
Cuando alguien mora de esta forma no les avisaban a
los familiares de la vctima, muchas veces les mentan
dicindoles que haba sido una muerte instantnea
cuando en realidad no haba sido as, la haban matado
fracturndole la columna. Esto es lo que puedo
contarles, hay muchas cosas como sta, muchsimas.
Hablar de estas situaciones es de nunca terminar.

Nokon ini ainbo bachinkani


Noara ik iki westorai reboki inati kai. Ja inataibora noa
ikana iki: ea, nokon ini ainbo, nokon rayos (nokon ini
ainbonin bene), wetsaboribi. Moa yantan iketian noa repia
iki westora jeman jain oxhai. Ja repixhon non oinara ik
iki, jeman ja jonibaon tsinkxhon pishta akanai, jain ransati
xhobonko. Jatian noa kaa iki kimisha ainbo: ea, nokon
ini ainbo jainoaxh wetsa ainbo, ishtonshoko ransakanai
oini. Ikaxhbi non onanyama ik iki, nokon rayosen meratiki
jain iki ixhon. Jatian non jeman chankxhon oinaitian noa
ainbobaon xheama iki: nato xheki xheati, xhawi jene pae,
128

warposhokobo. Jaskketian en jato yoiya iki: Oranshi


binon bokanwe. Ja oranshi biaxh ea xheai
kotsinakainainbira ik iki, westora ainbo yam
meranoaxh pikkiranxhon nokon ini ainbo bachina iki. Ja
bachinai ointaana noa kikini rateta iki. Non onanyamake,
benbobora benbo iki.

Cuando chobearon a mi sobrina


Una vez estbamos viajando al Alto Ucayali.
Estbamos surcando, mi sobrina, mi yerno (el marido
de mi sobrina), yo y otras personas. Como ya era tarde,
nos acercamos a la orilla de una comunidad para pasar
all la noche. Al llegar al puerto vimos que la gente
estaba reunida, que haba una fiesta y estaban bailando
en una casa. Mi sobrina, otra mujer y yo nos acercamos
rapidito para ver cmo bailaban. Pero no sabamos
que la antigua enamorada de mi yerno estaba all.
Cuando estbamos observando el baile, las mujeres nos
invitaron chicha, leva, guarapito. Entonces yo les dije
a las que estaban conmigo: Vamos a comprar gaseosa.
En ese momento, una mujer sali de la oscuridad y jal
a mi sobrina de los pelos. Al ver esto nos asustamos
mucho. Nosotras ignorbamos lo que estaba pasando,
los hombres son hombres.
Jatian moa bachinanani senenketian, jawen bene jo iki.
Joxhon yoyo akasa nokon ini ainbo moa rami ik iki; moa
jakonma, moa yoyo ayamai, moa sin. Sinata iketian en
yoiya iki: Jawe kopki min beneki mia sinatai? Miaoma
ikaxh ik iki. Jawe kopki min sinai? Eara keenyamai
mia jaki sinti, akin en ak iki. Jainoax noa jo iki non
129

bachinko, moa oxhai. Jatian moa rab orabira noa oxha


iketian bekana iki jemamea koshibo. Bexhon noa yoikana
iki: Noara mato meratabo betan jawe rami winotama
iki, ja ainbo rabbiribi ik riki. Ikaxhbira moa non ja ainbo
xhepoke karabsonin, akin noa ak iki. Jainoaxh noa
kaa iki non nonti motroain nanei, moa inribinoxhon. Ja
moa noa naneti itaitian, joxhon ainbonin nokon sobrina
bachinribia iki. Jaskketian ja ainbo non koshiboiba
borbaa iki. Kaxhon koshiboibaxhon rae amakasa ja ainbo
kikini keenyama iki, sinata iki. Min benenra ea parana
iki, nokon ini ainbo yoiya iki. Bechiakekawanxhon nokon
rayos yoiya iki: Minra ea parana iki, ixhon rishkia iki
westora jiwin ja bakeranon. Jaskara noa winota iki.
Jaskara ainbobora jake, ramatianbo.
Cuando terminaron de chobearse vino su marido.
Quizo hablarle a mi sobrina pero ella ya no quera saber
nada de su esposo, muy molesta estaba, ya no le
conversaba, se senta llena de ira. Como estaba tan
molesta yo le dije: Por qu te molestas con tu esposo
si eso sucedi antes de que estuviera contigo? Yo no
quiero que te molestes con l. Despus entramos a
nuestro mosquitero y nos acostamos. Cuando ya
habramos estado durmiendo unas dos horas, llegaron
las autoridades de la comunidad y nos dijeron:
Nosotros con ustedes los visitantes no hemos tenido
ningn problema, este problema es de ellas dos. Pero a
la mujer que inici el pleito ya la hemos encerrado en
el calabozo. Luego fuimos al puerto para embarcarnos
en el bote y surcar. Pero en el preciso momento en que
nos embarcbamos apareci la mujer repentinamente
y otra vez le peg a mi sobrina. Nuevamente se llevaron
130

a la mujer ante las autoridades. Despus las


autoridades la trajeron para que se disculpara con mi
sobrina, pero ella no quiso hacerlo por nada, tena ira.
Tu esposo me enga, le dijo a mi sobrina. Luego se
volte hacia mi yerno y le dijo: T me engaaste, y
diciendo esto lo golpe con un palo. Eso fue lo que nos
pas, tambin en estos tiempos hay mujeres as.

Ranya
Jarke ranya joni, jarbake ainbo ranya, jarbake
ranomabo; jake chosko kesk jawki. Ainbo ranya
jakonma iki. Jake ainbo joni ikaimabi ranoai; aboxhon jan
meemai. Jake ainbo ranoma. Jatian jonibo yoyo ikai:
Jass, nokon awin riki kikin ranoma! Janra ikin
oinmayamai. Jarbake jansobo: Min bene riki jab.
Jatian jan rami shinani joai. Jarke mesk kesk ja
ranyabo benxhoati, rami shinanya benxhoati. Jatian
ainbo ranya ixhon, jawe kesk akai? Ja ranya ixhon
onanai, ainbaon bachini kai. Jatian benbonbiribi ainbo
onanxhon joni timai kai. Moa itikonma jawki.

Los celos
Hay hombres celosos y mujeres celosas, tambin hay
los que no son celosos; hay estas cuatro clases. Es malo
que una mujer sea celosa. Hay mujeres que a pesar de
que el hombre no tiene otro compromiso lo celan;
cuando la mujer le insiste se hace pegar. Hay mujeres
que no son celosas. Entonces los maridos dicen: Jass,
qu bueno, mi mujer no es nada celosa! El hombre no
131

se deja ver, hace las cosas a escondidas. Tambin hay


gente mentirosa que dice: Tu esposo est con otra.
Entonces la mujer va a pensar mal. Hay diferentes cosas
para curar a las personas celosas, a los mal pensados.
Cuando una mujer es celosa, qu va a hacer? Como
es celosa se va a dar cuenta y va a jalar de los pelos a la
otra mujer. Tambin los hombres cuando llegan a
descubrir a su mujer le pegan al otro hombre. Entonces
la cosa se complica.

Tambin hay hombres casados que son mujeriegos, ellos


son los que usan pusanga. Hay pusangas para el amor,
como la planta pjaro vacamuchacha, la planta
lengua de perro, tambin hay otras pusangas con
las que el hombre se baa para estar con una mujer.
Cuando esto ocurre, te encuentras con el aliento
espiritual del hombre, lo cortas y vas a pensar en l. Lo
atraviesas cuando el hombre pasa y piensas en tener
relaciones amorosas con l, todo eso hay.

Jatribibo iki kikin jakonmabiresi jaa, ranoti timananai,


jawen awin bero yankonai, ketash akai. Ja iki jakonma
jawki ranti. Jatian ja joni metsshoko non ranoai iki
ainbaon keen joni. Jarke joni jakonmaisi ikaxhbi ainbaon
keenribi. Jatian, jawe kop iki ja? Yankama iki, raoya iki
ja joni.

Jatbi riki noa ranya. Ea nokon yosi jake ikaxhbi nokon


xhontakotianbi ran ranbiresi jama iki. Maton jis jawe
kop? Westora ran jawkiainra joai jakonma jawkibo.
Eara westorai ikasa iki ranoti, jaabiribi onannoxh. Jatian,
jawe keskara iki? Nokonara ik iki itikonma jawki. Moa
non onana peko iki: Jass, ainbo betan itana jis. Jatian
moa non jawebi oinkashamai, moa non sinai, pitibi
menikashamai, yoyo akshamai, jansoresi. Jatian ja ranya
yoyo ikai: Miara jaskati katanke, mia iki ainbo betan. Ja
iki nonbixhbi jansoresibi oinkonshamanaxhmabi,
oinkonshamanaxhpari ipain. Ja ranma jake jawen xhobon
jakonshoko.

Hay parejas que viven muy mal, que se golpean por


celos, los hombres le ponen el ojo morado a su mujer,
la abofetean en la boca. Celar es algo malo. El hombre
guapo al que celamos es mujeriego. Hay hombres que
siendo feos tambin son mujeriegos. Por qu ocurre
eso? No es por gusto, es porque l usa pusanga.
Jarbake awinya joniboribi ainbaon keen, ja iki raon ikaibo.
Jake noi rao, oa koin koinman noi rao, oa ochtinin jana
noi rao, jarbake wetsa raobo ainbo betan inoxh jan nashiti.
Jatian ja jonin niwe min bechiai, min xhateai, min shinani
kai. Min winkaina xhateai, moa min shinanai jask amati
jis, jaskarabora jake.

132

Todos somos celosos. Yo tengo mi marido, mi viejo,


pero desde jovencita nunca he vivido celndolo. Saben
por qu? Cuando una es celosa vienen muchos
problemas. Una vez quise ser celosa para conocer.
Cmo ser, pues? Para m era algo que no poda
ser. Cuando descubrimos al hombre pensamos: Aj,
parece que ha estado con otra mujer. Entonces ya no
queremos saber nada de l, lo agredimos, no queremos
servirle ni la comida, no queremos hablarle, habindolo
133

inventado nosotras mismas. Entonces la celosa dice:


A eso te has ido, ests con una mujer. Eso es
engaarnos a nosotras mismas sin haber comprobado
la verdad, comprobando recin se acta. Los que no
son celosos viven bien en su hogar.
Mia ranya iketian min bakebo mia keskribi ik bokanai,
ranya. Ea iki jawetianbi ran ranyosma, ikaxhbi rama
jawe kesk iki? Nokon xhontakoninbiribi jawen bene
ranoai. Jatian en yoiyai: Jonira ranotima iki. Akinbikan
senenres, kaibo jonibaon keenma iki jaskara. Jatian
paenaxh keshai: Nokon awinra jaskara iki, kikinshaman
ranya riki, meskoti jakonmai yoyo ikai. Jaskara inaketian
nonbi benxhoati jake; jake koin koin rani, ja iki jan jawen
chopa poatibo. Jaronkiake oa xhobi noa bain kawanaitian
taxhnatai, jan noa nashiti atipanke ran jawki keyonoxh.
Shipibo joni, Shipibo ainbo, ranya iketian non benxhoati
atipanke. Jake ainbo jakonma sinbires benxhoati rao,
nochon tanti rao, winon rakanpake, jabo iki jan raontibo.
Jake jaskaxhon non raonti. Jatribi jake bakeshokotianbi
ranotaibo.
Si eres celosa, tus hijos tambin van a ser celosos como
t. Yo nunca he sido celosa, pero, ahora qu est
pasando? Mi hija cela a su marido. Yo le aconsejo:
Al hombre no hay que celarlo. Hay que hacerlo pero
poquito, a algunos hombres no les gusta eso. Entonces
cuando se emborrachan se quejan: Mi esposa es as,
bien celosa, dicen muchas cosas negativas. Para no
ser as nosotras mismas debemos curarnos; hay la pluma
del pjaro vacamuchacha que se quema para hacer que
el humo se impregne en la ropa. Asimismo dicen que
134

hay esa hierba como pica pica que se nos pega cuando
andamos por el camino, con eso nos podemos baar
para terminar con los celos. A los hombres y las mujeres
shipibos los podemos curar cuando son celosos. Hay
remedios para curar a las mujeres que son muy rabiosas
como la planta descanso de churo, la planta tumbar
al suelo con macana, stos son remedios. Estos
remedios existen para curar. Algunos se pueden usar
para curar desde que se es bebe.

Potaananti
Moatianra noa jonibo potaananyamakatitai. Ikaxhbi
ramatian ichaira potaanankanai. Rama, westora ainbo
oinxhon, jonin ainbo potai, jawen bake potai, kimisha
iamaxh chosko bakeya ikenbi. Jatiankan moa noa
omisananai jakon iitibi. Moa benbon omisai, moa yoyo
akshamai. Jaskara noa itima iki, jakon shinanyabires
rab. Motianra kikin ichaira non bakeakatitai, kanchis,
chonkabo. Jawe kop? Rama iki noa jaskarama, moa
non rabbicho bakeai, moa non onanboribiai.

La separacin de las parejas


Antiguamente nosotros los shipibos no nos separbamos de nuestras parejas. Sin embargo, actualmente
muchos se separan. Ahora, cuando el hombre ve a
otra mujer abandona a su esposa, abandona a sus hijos,
aunque tenga tres o cuatro hijos. Y dejamos de
querernos luego de haber estado bien. El hombre deja
de querer a su mujer, ya no le quiere hablar. As no
debemos ser, ambos cnyuges deben ser muy
135

conscientes. Antes tenamos muchsimos hijos, siete,


diez. Por qu? Ahora ya no somos as, ya tenemos
solamente dos, ya estamos aprendiendo.
Jakon ainbo iketian, kikin bake ichaiyora iketian, jawen
titan yoiyai: Min awin potayamawe, min awinra jakon
ainbo iki, akin akai. Jake ainbo jakonmaribi, non bakebaon
awin. Jake yoshi, ranya, ichmis. Yoshi iketian nesk
akai: Min awinra jakonma iki, yoshi, mia jaskaratani
ikenmabi, potawe bakeya ixhonbi, akin. Jaskaboxhon
potamai kai jawen titanbi. Jainxhon yoikanai: Jarke
jakonma ainbo, jakon ainbo; benaxh jakoni wanowe,
akai. Jarke jakoinra ainbo jawen benen titan chopa
patsatai, jawen benen tita jakoinra akin jato jawki axhonai,
jawen benen tita betan jakoinra, tsab ikaishamanbo.
Jatian jawen titan chibanai, boxhonai, jawen bake
potamakashamakin. Jawen titan potamayamai.

reconocen a la familia del esposo tratando de cuada.


Entonces la mam del hombre sigue a esa mujer, hace
que su hijo la siga porque no quiere que se separen. Su
madre no le permite dejarla.

Si la mujer es buena y tiene muchsimos hijos, la mam


del hombre le dice a su hijo: No dejes a tu esposa, tu
esposa es una buena mujer. Tambin hay mujeres
malas, esposas de nuestros hijos. Hay las que son
mezquinas, celosas y groseras. Cuando la esposa es
mezquina, la madre le dice a su hijo: Tu esposa es
mala, mezquina, a pesar de que t no eres as. No
parece ser tu esposa, djala aunque tenga hijos.
Diciendo esto insistentemente su misma madre hace
que la deje. Luego las madres les dicen: Hay mujeres
malas, hay mujeres buenas; busca una y csate bien.
Hay mujeres buenas que le lavan la ropa a la madre de
su esposo, que le hacen las cosas bien a la madre de su
esposo, que son buenas con la madre de su esposo, que
136

137

V
Shipibo mawatai
Moatian joni mawketian miinkatikanai yoxhanbaon ak
mawetanin, pont naysanreskin maweta meran,
rakanama. Jainxhon mai chinikanai ani xhobo napo,
chomo ani toporibi, moa akin seneanxhon maw
chomoyabi narakankanai, jainxhon main mapkanai.
Jain jawen yora payotai kikini keyotai, ikaxhbi ja chomo
payyamai, jawetianbi. Moa miina peko yamkiritiibi,
chii ket akanai, ja maw manaon, xhobo chich
xhanaakin. Jatian pantionainbi boyamakanai, jato
pataxhbi ja maw.

Cuando los shipibos mueren


Antiguamente cuando alguien mora, lo enterraban en
una tinaja inmensa que las abuelas haban fabricado,
lo sentaban derechito dentro de la tinaja, no lo echaban.
Entonces cavaban la tierra en el medio de la casa, segn
la medida de la tinaja; a continuacin, colocaban en el
hoyo la tinaja con muerto y todo, luego lo cubran con
tierra. All se pudra el cuerpo del difunto, se terminaba
completamente; sin embargo, la tinaja no se pudra
138

139

nunca. Cada maana despus del entierro, prendan


fuego encima de la tumba para calentar la casa. El
muerto permaneca cerca de ellos, nunca lo llevaban al
panten.
Jatribibaonra mawataton xhobo menokatitai; ja xhobo
menoaxh, moa bokanai wetsanko. Moa jawebi
onankashamai; jawen chopa potakanai, jawen yami,
jawen machto, jawen winti, jatbi jawen jayata jawki
potakana. Jawe kesk ixhon jeneki potakanai paro
naponbekon; jawen nonti menokanai. Moatian noa
jaskara iktiai. Rama kamanbi noa jaskara iki.
Algunos quemaban la casa del muerto; luego de
quemar la casa, se iban a otro lugar. Ya no queran
saber nada; su ropa la botaban, su hacha, su machete,
su remo, todo lo que tena lo botaban. A veces botaban
sus cosas en medio del ro, su canoa la quemaban.
Antes ramos as. Incluso hasta ahora somos as.
Westora Shipibo mawketian non akai, miinkin. Moa
miina peko jawen jawki non potai, jaskaxhon jawen
xhobo menoti non shinanai, jawebi noa kikiankin
oinkashamai, noa winiresai. Non jawen jawki
oinkashamai, jawen chiaraxhti payobi, jawen wai iktiainbo
kakshamai. Ja joni mawata non janekashamabobiai,
pont wanyo aresai, moa mawata iken janeyamai.
Wetsatian janekanaitian: Jarke itanimein?, akin non
jato akai, Yamake, ja keyota iki. Jaskara iki noa
Shipibobiribi mawata, moatianbi non axh. Jaton kaibo
mawketian Shipibo kikini wini winishinkanai, mesk yoyo
iananbo winiai jawen awin.
140

Cuando muere un shipibo lo enterramos. Despus del


entierro botamos sus cosas, despus pensamos en
quemar su casa, ya no queremos ver absolutamente
nada de sus pertenencias, solamente lloramos. No
queremos ver las cosas del difunto, ni su pantaln viejo,
ni a donde eran sus chacras queremos ir. Y a ese
hombre muerto ya no lo queremos ni nombrar, slo nos
referimos a l como difunto, como ya est muerto no
lo queremos nombrar. A veces cuando alguien se refiere
a l por su nombre le decimos: Acaso existe para
que lo ests nombrando? Ya no existe, ya falleci. As
es cuando muere un shipibo, sa es nuestra costumbre
desde tiempos antiguos. Cuando muere un pariente
los shipibos lloran y lloran toda la noche, su mujer llora
pronunciando muchas cosas.

Ja benomaata
Jainxhonribi ja benomaata bachin yasankatikanai, posaka
nete tsobbi yoyo itima, tsonbi yoyo atima. Ja posaka nete
senenketian nashimakanai, jab oxhakatitai yora xhana
potamakin. Nashimaxhon payankanai, wetsabires
ainboninma, benomaya ainbobaon, jawen yora xhana
potamakin. Jainxhon payanai nanen ratto akanai, jay
pikonoxhon. Jainoaxh ainbo pikoti kai, ikaxhbi tson yoyo
ayamai. Jake westora ainbo benomaya, janbiribi yoyo
akai. Jaskara iktiai noa Shipibo mawata.

141

La viuda
Tambin hacan sentar a la viuda en el mosquitero,
durante ocho das no conversaba con nadie, nadie le
hablaba. Al cumplirse los ocho das la baaban para
que bote de su cuerpo el calor del muerto. Despus
de hacerla baar la abanicaban, no cualquier mujer
sino las otras viudas, para hacerle botar el calor del
cuerpo. La abanicaban y le ponan puntitos de huito
con un isopo, para sacarla del luto, para que salga del
mosquitero, pero todava la trataban con un cuidado
especial. Luego la mujer sala pero nadie le
conversaba, otra mujer sin marido noms le hablaba.
As era cuando moramos los shipibos.
Jainxhon ja kachiana ainbo maxhkorokanai, wiso
menikanai. Moatian iktiai wisoma, ja menikatikanai
kikiankin maxhkoroxhon. Jarbake beneitsabo ja ainboki
sinatai, joxhon kikin akin maxhtin, kikin rami chopa
meniai wisoma, emo manxhan chopa jis, jayki
benonon ixhon; nato chopa menipaokanike jaki ramkin.
Jatian jake jawen beneitsa jaon paranan ikai, jonin teaitian
timakanai. Icha jaton kaibo mawketian, jan kachianaki
rampaokanike, mesk kesk jawkibo winkanaitian.
Icha jake ainbobo, benomaatatianbi, rab oxhe pekobo
moa joni betan ikai, moa shinanbenotai jawen benen.
Jaskbiribi jake ainbo benomaataxh benokanai, pichika
baritia, sokota baritia pekopari.
Wetsabo
benoyamabobiai, benoti onsatanke mawribinaketian.
Jatian benoabi, iktiai kesk iamai, jawen wetsa bene.
Iti atipanke westora yoshi, sin, meemis. Jaskara
iketian ja ainbaon shinanai: Nokon reken benebiribira
142

iktiai yoshima, meemisma, ramiamisma. Nato en bia


jonira kikin jakonmaira, ik ikai.
Entonces a la viuda le cortaban el cabello, le daban tela
negra. Antes no se usaba ropa negra, despus de
cortarle el cabello le entregaban una tela toda desteida,
toda viejita. Tambin hay cuados, hermanos del
fallecido, que se molestan con la viuda, vienen y le
cortan el cabello bien alto, le entregan una ropa toda
desteida, no ropa negra sino como percudida,
dicindole que se busque otro marido con eso; le
entregan esta ropa porque sienten odio hacia ella.
Tambin existen cuados que vigilan a la viuda y
golpean a los hombres que la pretenden. Una vez
fallecido el esposo, muchos de sus familiares se molestan
con la viuda y ocurren muchas cosas. Hay muchas
mujeres que apenas a los dos meses de haberse quedado
viudas se meten con otro hombre, y se olvidan de su
marido. Tambin hay mujeres que recin a los cinco o
seis aos de haber quedado viudas vuelven a tener
marido. Otras nunca se vuelven a casar, tienen miedo,
no vaya a ser que el nuevo esposo se muera tambin.
Por ms que tenga otro marido ya no va a ser igual su
nuevo esposo. Puede ser un malo, rabioso, que maltrata
a su esposa. Entonces la mujer piensa: Mi primer
marido no era mezquino, no me pegaba, nunca me
trataba mal. Este hombre con quien me he reunido
despus es muy malo.
Wetsatian joni mawati keshai: Jawetianbi bakebo
omisyamanoxh iw, enra jato potai, och kakinmabi.
Jakonaxhon jato benoxhon ikinoxhon aw. Bakebo
143

ramiayamanoxh iw, min benenra nokon bakebo


ramianake, ik ikai. Jatian jaskara yoi yoibainabi, jatian
moa mawketian ik kai jaskara jawki winoti. Jatianpari
ainbaon shinanai: Nokon benen ea yoini keskbi, rama
nokon wetsa benen bakebo ramiai, jaskataxh winiai.
Un hombre al morir a veces avisa y le dice a su mujer:
Nunca descuides a nuestros hijos, estoy dejndolos
aunque sin irme lejos. Cuando tengas otro marido,
trtalos bien, ocpate de ellos. No vaya a ser que tu
nuevo marido maltrate a mis hijos. Y a pesar de que
le previno al morir, tras su muerte eso mismo va a
suceder. Entonces recin la mujer piensa: Bueno, tal
como me haba advertido mi anterior esposo, mi actual
esposo maltrata a mis hijos, y llora.
Moa nato axhbo keyotai, ramatian moa jaskarashamanma
iki, moa maxkoroyamabobiai. Pont moa kimisha oxhe,
rab oxhe winketian shinanbenotai. Ransatiainbo kai, Ani
Xheatiainbo kai, mesk keskti nikanke. Ja iki moa ben
ikai jawki. Jaskarain moatian iktiai jawki, en jis moa
keyotai.
Ya se estn acabando estas costumbres, ahora ya no es
as, ni les cortan el cabello a las viudas. De frente a los
tres o dos meses las viudas se olvidan. Se van a las
fiestas, se van a los Ani Xheatis y andan como quieren.
stas son cosas nuevas. Por eso pienso que las
costumbres antiguas estn perdindose.
Nato netebaon moa jaskarama iki. Moa kimisha iamaxh
posaka nete ikenbi tson jato bachin yasanyamai. Jake
144

jatbi yoxhanbo rami shinanya: Nokon bakeyatani


ikenmein non meketi iki ixhon, pont jaskarabi jenekanai.
Titaya ixhon, jan ak kai. Ja ainbo pikotaxh, ono kayamai,
chankyamai, janres kanaketian.
Y en estos tiempos ya no es as. Aunque no haya pasado
ni ocho das ni tres das, nadie pone a la viuda en el
mosquitero, nadie se preocupa de hacerlo. Hay algunas
suegras malas que piensan: Si ya no est con mi hijo,
por qu tengo que cuidarla y hacerla guardar los
preceptos?, y simplemente la abandonan. Si tiene
mam, ella es la que va a cumplir con el procedimiento
del mosquitero. Al salir la mujer del mosquitero no va
lejos, no sale a pasear, no vaya a ser que se vuelva
paseandera.
Benbo mawatai ainbo benomaatai, ainbo mawatai benbo
wanomaatai. Ja benbo wanomataxh kai ochoti, moa jain
iamai, kai wetsanko, jawen kaibo mawata merakasi,
iamaxh jawen awin wayon merati shinani. Jaweranobires
kati iki ja joni ikaxhbi merayamai. Wetsatian jawen awin
wetsabaon merai iamaxh nokoai. Jaa nokoxhon
yatankanai. Jatribibo jake kimisha iamaxh chosko awin
wetsaya, jabaon yatanxhon maxhkoroai, matas abokanai,
jaton wetsaoma ikaxhbi itaitian. Ramatian moa jaskarama
iki, ja axhbo wetsaresibi iki, moa ben ikai jawki iki.
Moatian yoxhanbo keyota iki, jaskara jawki moa yamake.
Rama iki noa tita, papa, noa yoxhan baneti kai.
Muere el hombre, la mujer queda viuda; muere la mujer,
el hombre queda viudo. Una vez que el hombre
quedaba viudo, se iba lejos, ya no viva ah, se iba a
145

otro lugar con la esperanza de encontrar a sus


familiares muertos, pensando encontrar a su esposa.
Pero no importaba donde fuera, no los encontraba.
A veces las cuadas, las hermanas de la difunta,
encontraban al viudo, daban con l. Al encontrarlo
lo agarraban. Algunos viudos tenan tres o cuatro
cuadas, ellas lo agarraban y le cortaban el pelo, lo
golpeaban en la cabeza, porque a pesar de que ya no
estaba con su hermana se estaba divirtiendo. Ahora
ya no es as, ya las costumbres son muy diferentes, es
una nueva etapa del viudo o de la viuda. Las abuelas
de antes ya han muerto y esas cosas han desaparecido.
Ahora nosotros ya somos madres, padres y ya vamos
a ser abuelos.

Mawata peko
Jawe keskrin noa mawata ixhon non onanyamake.
Pont mawatai, ikaxhbi non onanyamake jaweranoki
ja maw kaya kai ixhon. Ja kop ea icha yokakaatai,
mawatama ikaxh noa neno jakon jakonai, jiriapari ikaxh,
kayayapari ikaxh. Jawetitibires noa yokakaati atipanke
non kaya kayaki jawerano kai ikaxh, ikaxhbi yamake
non shinan jaskaashamanxhon onanti. Non moatian
yoxhanbaon yoikatitai, ja xhein ikai. Ja xhein jawen
kayaronki iki, yoshin. Wetsatian maw rakketianki
meskotai, noa tsakai. Jatian non Shipibo ixhon shinanai,
jawen kayan noa ramiakai, jirikaskin noa akai.
Jaskaxhon non onanti atipanyamake. Mawxhonbira
non ja onanti iki, jaweranokayaki noa kai. Jainxhonribi
yoikanai, ja mawataki kai reboki, Para Inka Riosiba,
146

Inkaki,
jaskara
yoikanai,
ikax hbi
onanyamashamanke jaskara ja mawata kai.

non

Despus de la muerte
No sabemos cmo es cuando morimos. Morimos noms,
pero no conocemos a dnde va el alma del muerto. Por
eso me digo muchas veces, nosotros estamos aqu
tranquilos porque todava estamos vivos, porque
todava tenemos alma. Cuntas veces nos podemos
preguntar adnde se ir nuestra alma al morir, pero en
realidad no sabemos cmo ser eso. Nuestras abuelas
antes decan que el alma es eso que silba en las noches,
el tunchi. A veces cuando yace echado el muerto
durante el velorio hace muchas cosas, a veces nos tira
tierra. Entonces, como shipibos pensamos que su alma
nos est molestando queriendo resucitar. Pero en
realidad no sabemos. Tal vez al morir podamos saber
a dnde vamos a ir. Segn dicen, el muerto se va ro
arriba al Alto Ucayali, donde el Para Inca Dios, donde
el Inca, as dicen, pero realmente no conocemos si en
verdad ah se va el muerto.
Nokon jis iki, ja yoshin xhein ikai, mawataton kaya.
Wetsatian ikai iki moa miinwanketian bachibo ten akai.
Westora jaskara jawki noa winota iki, nokon wetsan
bene mawketian. Noa oxhanyamaa iki westora yam,
ikon iamaxh jawe keskbira. Jawe kesk ikaxh noabiribi
ramiai bachibo ten ak, oa mesk keskbo ak.
Yo creo que ese tunchi que silba es el alma del muerto.
Algunas veces pasa que despus del entierro el difunto
147

nos mueve la soga del mosquitero. Una vez nos sucedi


un caso as, cuando muri el esposo de mi hermana.
No nos dej dormir toda la noche, no s si era eso o qu
habra sido. De repente estaba molesto con nosotros y
por eso mova la soga de los mosquiteros, haca varias
cosas.
Mawbo betan noa yoyo ikai kimisha oxhe peko. Jatian
kenamapaokanike westora merya betan, joai ja joni neke
iktiai keskbi. En ninkata iki westorakin. Nokon tsaben
papa ik iki merya, Sanken Bea ik iki jawen jane. Ea
rateta iki reken ninkataxh. Nokon tsaben poi ik iki mawati.
Ja merya betan kenamakana joaxh keshai: Ea
mawtimabi, ea ja kop mawata riki, ja onanyanin ea retea
riki, ikbo keshai, winiai. Merya meran joxhon yoikanai
noara jawetianbi Rioski kayamai, noara kai Para Inka
Rioski, non onanyamake, jaskshamanxon non ponteti
atipanyamake.
Antes nos comunicbamos con los muertos a los tres
meses de su fallecimiento. Se le haca llamar a travs
de un merya y el difunto volva tal como era cuando
viva en este mundo. Yo lo escuch una vez. El padre
de mi cuada era merya, se llamaba Sanken Bea. Me
asust al escuchar por primera vez. El hermano de mi
cuada haba muerto. Cuando lo hicieron llamar por
medio del merya, vino y dijo: Aunque yo no tena
que morir, estoy muerto por culpa de ese fulano, ese
onanya me mat, as lo acus y llor. Cuando vienen
a travs del merya los difuntos dicen que nosotros
nunca nos vamos a donde est Dios, sino que nos vamos
148

donde est el Para Inca Dios, pero no sabemos, no


podemos confirmar con exactitud.
Jatian ja meryaninribi jaton kaya bochiki kaxhon nato
neten raanai. Wetsatian kaya joaxh ponteti yoyo ikai.
Manoai jawen bake, jawen awin, manoai jawen kaibobo.
Jawe keskataxhbi ja shinanbenoyamai; mawataxhbi
jawen awiman shinanbenoyamai. Jaskara iktikanai
moatian meryabo. Ramatian moa jaskara mawbo
non kenati atipanyamake. Yamake non merya, yamake
non onanya kikin jakonshamanbo, moa keykana iki.
Noa jaskribi itai, keyotiboibi noa ikanai.
El merya sube por medio del ayahuasca y manda a las
almas de los difuntos a este mundo. A veces el alma al
llegar dice la verdad. Pregunta por su hijo, por su
esposa o pregunta por sus familares. Los difuntos
nunca por nunca se olvidan; por ms que estn muertos
no se olvidan de sus esposas. As eran los meryas de
antes. En estos tiempos, ya no podemos llamar a los
muertos. Ya no tenemos meryas, ya no tenemos buenos
onanyas, ya se terminaron. As noms estamos, nos
moriremos todos.
Westora merya naikiai en oina iki, nokon beronbi.
Bakeranon mawata ik iki, nokon watanin baken bake.
Jatian jawen anibobo kikini onankasa iki. Sanken Bea
iktiai merya, jan jato yoiya iki onankasaitian: Ea
bachi chiaxhonkanwe, moara kimisha oxhe senenai,
maton onannon maton bake jaskataxh mawata, en
kenabatanon, akin ak iki.
149

Yo vi con mis propios ojos a un merya que se transport


al mundo de arriba. Un joven haba muerto, el hijo de
mi primo. Entonces, sus padres deseaban muchsimo
saber de l. Sanken Bea era un merya, como ellos queran conocer, l les indic: Timplenme el mosquitero,
ya va a cumplir los tres meses, para que sepan cmo
muri su hijo lo ir a llamar.

joven; ste al llegar llor: Aunque an no tena que


dejarles, por tal motivo aquel mestizo me mat, por mi
pesca, o por algo que mi mam le mezquin. Antes
moran a causa del pescado, de una tinaja grande o
una simple. Si se le mezquinaba algo a un merya o a
un brujo ya uno mora. Muchas veces decan que haba
sido una muerte instantnea.

Bari joshinkainainshoko bachi chiaxhonkana ik iki, moa


onankashorakin. Bachin jikiaxh merya yoyo ik iki: Eara
kai, Chixhka Jonibo osan osannoxh, Neino jakonmabo
osannoxh, Bari Jonibo, meskbo. Jabo betan mato yoyo
inon en raani kai. Jake Bari Joni, jake nai xhoo ikainkonia
jonibo. Moatian mawnibo kenakanai. Jainxhon en
ninkata iki kenaa iki ja bakeranon, joaxh winiai: En mato
potatimabi jaskarain oa nawan ea retea riki, nokon yomera
kop, nokon titan jawki washitainko. Moatian
mawpaokanike piti kop, maweta ani, chomo kopbo.
Westora merya iamaxh yob washitaxh moa
mawkanai. Wetsatian mew mawata ik ikanai.

Joaxh ja bakeranon yoyo ik iki: Tit, ea riki mawatama,


ea riki oxhan ew. Mato yoyo ikai noaronki mawata iki,
noa mawatama iki. Jawetianki non Inka joai, jatianra noa
inoxh iki weniti. Matobo moa mawata peko ikai. Mato
ikai winii, jawe keskxhonbira maton noa biamai, nonra
mato biai, akin ak iki. Ikon jawki iki, jawetianbi non
maw biamai, moa mawata ikaxh joyamai, moa keyota
iki. Jatianki, tsoa kai? Jama noa kai jatoki. Nokon jis
iki kikin ikon jawki. Yankabires noashokotsi nekeki ja
maw shinani winiai, moa non jawe tsekayamai
winixhonbi.

Ya cuando el sol se estaba ocultando le templaron el


mosquitero, los padres estaban ansiosos de conocer. Al
entrar al mosquitero el merya dijo: Me voy para
rerme de los Hombres Chicuas, para rerme de las
Nutrias malas, de los Hombres del Sol y otros14. Para
que conversen con ellos los voy a mandar. Existen los
Hombres del Sol, hay hombres que viven donde est el
sonido del viento. Los meryas invitan a los que
murieron antes. Aquella vez yo escuch que llam al
14

Estos seres suelen hacer bromas.

150

Al llegar, el joven habl de la siguiente manera:


Mam, yo no estoy muerto, slo se trata de un largo
sueo. Ustedes dicen que estamos muertos, pero no
lo estamos. El da que venga nuestro Inca, en ese
momento nos levantaremos. Esto suceder despus
de que ustedes mueran. Ustedes lloran, pero de
ninguna manera nos van a recuperar, somos nosotros
los que los vamos a recibir a ustedes. Y sta es la
verdad, nunca recuperamos a un muerto; est muerto
y no regresar, ya se acab. Entonces, quin es el que
va a ir a otro lugar? Somos nosotros los que vamos a
ir donde ellos. Yo pienso que sta es la verdad. Por
151

gusto lloramos extraando al muerto, por ms que


lloremos no sacamos nada.
Ja peko bekana iki moatian mawnibo, ja moa inboki iki
moa benxhokana. Jaronkiake westora jain kaaxh
benxhoti xhobo, ospitro, jaskara mawataton yoiya iki.
Jainronki niakanai westora xhao. Mawxhon neke non
xhao potabainai, ikon? Ja riki yoshinbaon xhao, ik
ik iki ja bakeranon, en ninkata iki. Ja yoshin xhao
niaxhonkanaronki jatianpari wenitai. Jainxhonronki non
Inkan, non Riosanbirakan, kori jenen nashimai. Jatianronki
noa jakoni benxhoi kai. Noa ani ochayabires mawata
ikaxh, noaronki jawetianbi benxhoyamai.
Despus venan los que se haban muerto haca mucho
tiempo, dicen que a esos muertos antiguos ya los haban
arreglado, los haban compuesto. Dice que existe un
hospital, as cont el muerto. All les meten un hueso.
Al morir dejamos nuestros huesos ac, verdad? Esos
son los huesos de los difuntos, dijo el joven, yo lo
escuch. Dice que una vez que le introducen
nuevamente el hueso, el difunto se levanta. Despus,
nuestro Inca, nuestro Dios, le hace baar con el agua
de kori. Entonces dice que recin nos vamos a sanar
bien. Pero si al morir tenemos un pecado muy grave,
nunca nos sanamos.
Ainbobo bake retea, xhoxho axhon retea, jaki iki noa retemis
iamaxh kikin ani ochabo ak. Ja yoiya iki bakeranoman,
noa benxhoyamai. Jatianki ja noa yamake non jiwti jawki.
Jaskara noa bakeranoman merya meran joxhon yoiya iki.
Jaskribi noa yoiya iki jawetianbi ramiamistima, yoshi itima,
152

rami yoimistima. En ninkata iki nokon pabkininbi. Ea


jaskara iki, mewmares yoyo iti atipanyamake, wetsabo
ibkanon. Non ramiamis ixhon shinanakan ja joni akai kesk,
jaskarama iki, nonbixh noa ochai itai.
Las mujeres que abortaron, que mataron a un hijo
ilegtimo, son criminales o cometieron un delito muy
grave. Eso dijo el joven, que nunca nos vamos a sanar,
que no tenemos salvacin. Asimismo nos dijo que nunca
debemos insultar, ni mezquinar, ni criticar. Yo lo
escuch con mis propios odos. Yo soy as, nunca puedo
hablar slo por hablar, otros que sean as. Al ser malos
pensamos que criticando a otro le estamos haciendo
dao a esa persona, pero no es as, estamos pecando
nosotros mismos.
Jatian ja mawataton yoiya iki noaki jaweranobi kayamai,
ni nai bochiki. Non Riosbiri joketianki, jainpariki noa
katookanoxh iki. Jaskara ja bakeranoman yoiya iki.
Senentiain ik iki bei, moatian mawnibo, moa icha baritia
mawnibo, rab chonka baritiabo mawata. Wetsa
mawataton yoiya iki: Ea riki moa benxhoa, ea riki moa
kikin jakon, enra mato potatimabi pota iki, ik iki. Joxhon
jawen awin yoia ik iki jawetianbi ramiamistima,
jakonmamistima. Ea riki mawata, enra mato jawe ointi
yamake, eara maton biamai ni jawe keskxhon,
winixhonbira min ea biamai, akin ak iki.
El mismo muerto dijo que no vamos a ningn lugar, ni
al cielo. Recin cuando venga nuestro Dios nos
escoger. As dijo el joven. Finalmente, llegaron los que
haban muerto haca mucho tiempo, haca veinte aos.
153

Uno de esos muertos dijo: Yo estoy sano, estoy muy


bien, aunque no pensaba dejarles les dej. Luego le dijo
a su mujer que no est insultando a los dems, ni
criticando. Yo estoy muerto, no tengo nada que ver con
ustedes, de ninguna manera me vas a recuperar, aunque
llores no me vas a recuperar, as le dijo a su viuda.
Jawetianbi wini winiamanoxh iw, jakoni benoaxh jaw,
iamaxh benaaxh benowe akin ak iki. Jaskkin yoiyabi
ainbo winiresa iki. Jaskshamanxhon jawen bene
bitikonma: Ea meewe, eara mawatama iki, ixhon.
Ainboan kaxhon jawen yora meeta ik iki, non yora keskribi.
Jaskketian meryanin yoiya iki: Jaa meeta yora riki kikin
jawen bene. Jaskkenbi bachimeaxh pikkawanxhon
meema iki, ikota iki jawen awin. Jatian ja ikota peko,
kimisha oxhe peko, ainbo mawata iki. Moa boa iki jawen
benen. Jaskara ik iki, en oina iki nokon beronbi.
Y nunca ests llorando mucho, ten tu marido y vive
bien, bscate un nuevo marido, continu. Pero por ms
que le deca as la mujer segua llorando. Como no haba
forma de recuperar a su marido, ste le dijo: Tcame,
no estoy muerto. La mujer se acerc y le toc el cuerpo,
era como nuestro cuerpo. Entonces el merya dijo: El
cuerpo que toc era su mismo marido. En eso el difunto
sali del mosquitero, hizo que su mujer lo tocara y luego
la abraz. Tres meses despus la mujer muri. Su esposo
se la llev. Y as fue, yo lo vi con mis propios ojos.
Ja senenainkobi, jake Chixhka Joni. Chixhka iki noa kesk.
Ja iki Bero Yoshin, nekebi non Chixhka rabiai: Chixhka
mawayamawe, noara yotonake. Non ikonai jan noa
154

yotoai, non ikonayama noa jawebi ayamaribai. Ja


chixhkabo iki mesk kesk, jabo iki meryanin yonoti.
Chixhkakaya kai ja mawbo kenai. Jain jarbake, moatianki
iktiai Kenkexh Jonibo. Nato Bero Yoshin non maw
kaya akai. Westora joni mawata jo ik iki paena. Ja
meryainribi en ninkata ik iki: Jaweati maton ea kenai.
Ea riki westora binoya. Ja joni poata iki bino itsa.
Finalmente, existe el Hombre Chicua. El Chicua es
como nosotros. El es el Tunchi del Ojo, nosotros creemos
en el Chicua y decimos: No remedes al Chicua, no
vaya a ser que nos embruje. Si creemos en eso nos
sucede, pero si no creemos no nos pasa nada. Los
diferentes tipos de Chicua son los que cumplen las
rdenes del merya. El Chicua es el que va a llamar a
los muertos. Tambin haba hace mucho tiempo
hombres Trozo de Cermica Vieja. Los hombres Tunchi
del Ojo son los que llamamos almas del muerto. Un
muerto vino borracho. Yo lo escuch donde el merya.
Por qu me llaman? Yo tengo una botella de vino,
dijo el muerto. Y ese hombre despeda olor a vino.

Merya ainbaon oinni


Westora merya ainboninronki oina iki, jawen nishin xhea
meran, mawataxh noa jaskara ja. Kikinshaman jatbi
jawkironki jake; noa jawenbi maxhkyamake, jatbi jawki
noa menikanai. Jatian noa neke kikin jawki
maxhkatashokobo, kikin noibatishoko; noa pikasai, noa
jawkinin keenai, jatbi jawki ati non shinanai japarixhon.
Wetsatian non shinanai: Nato baritianra en xheki wai
155

akai, noa maxhkata jawkishokobo binoxhon. Ikaxhbi


non onanyamake noa mawti jawki.

La mujer merya que vio la vida despus de la


muerte
Cuentan que una mujer merya vio, por medio de la
toma de ayahuasca, que existe vida despus de la
muerte. Dice que en esa vida hay absolutamente de
todo, no nos falta nada, nos dan de todo. Pero en este
mundo nos faltan muchas cosas, pobrecitos nosotros;
queremos comer, necesitamos cosas, pensamos en hacer
de todo. A veces pensamos: Este ao har mi maizal
para comprar las cositas que necesitamos. Pero no
conocemos nuestra muerte.
Mesk kesk joniboki oina iki ja merya ainbonin: Niwe
Yoshin, Moro Yoshin, Nai Jonibo, mesk jawkibo. Yoshin
ati atipanyamake, noa kesk joniboribi iki. Jainxhonki
westora joni mawatatonki yoiya iki: Jawe kopki mato
mawkanketian winiai? Oin, mawataxh noa jawen
keenyamai, pikshamai, korkininbi noa keenyamai,
akinki ak iki.
Dicen que esa mujer merya vio diferentes tipos de
espritus: Tunchis Viento, Tunchis Mostacilla, Hombres
del Cielo, todos esos seres. Bueno, no puedo llamarlos
tunchis porque son gente como nosotros. Dice que un
hombre ya fallecido le haba dicho: Por qu lloran
cuando una persona muere? Mira, al morir ya no
necesitamos nada, ya no tenemos hambre, ya no
queremos plata.
156

Jaskribi oina iki Sabaro betan Tominko Neten, jatbi


mawni Bero Yoshin Jonibo. Kikinshaman jonin kai,
jaweranobires kan; jatribiboki mash ibeirani, jatribibo
ransa ransabeirani, rank rankbeirani, bewa
bewabeirani. Beaxhki kori jenen nashikana iki. Jaskaraki
westora merya ainbonin oina iki, nishi xheaxh meryaxh
kaxhon. Jatian jaskarain en shinanai, ikon noa jake, noa
jabirake wetsa neten, noa mawxhon non onanti.
Jaskribi meryanin shinanai, noaronki ibo Riosya iki,
mawataxhronki noa kai Para Inka Riosiba.
As tambin vio los das Sbados y Domingos, a todos
los muertos Gente del Tunchi Ojo. La gente iba
aumentando bastante; algunos venan ejecutando el
mash, otros venan bailando, otros venan cojeando,
otros venan cantando. Al llegar se baaron con el agua
de kori. Esto vio una mujer merya, cuando subi tras
tomar ayahuasca. Entonces yo pienso que es verdad,
que seguramente es cierto que existimos en otro mundo,
al morir vamos a saber. As tambin piensa la merya,
que s tenemos un dueo Dios, que cuando morimos
nos vamos donde el Para Inca Dios.
Wiso Inka Riosronki iki non anibo, jaskara noa yoiya iki ja
meryanin, janbi oina iki. Jainxhon yoiribia iki, ja mawni
yoshinboki westorabo jake jaton ibo, jan jato koiranabo;
jakiake Bero Inka, ja iki Para Inka, Niwe Jonibo, Moro
Jonibo. Moro Joniboronki iki kikinshaman metsatibi mets,
jaton moronbi raota ikaxh. Niwe Jonibaonronki mai
jamyamai, niwen nikanke. Ja Bero Yoshinboronki iki noa
joni mawatabo, jabo main nikanke, main ni jonibo ikaxh.
Jaskara yoiya iki ja meryanin.
157

Dice que el Inca Negro Dios es nuestro antepasado, as


nos dijo esa merya, ella misma lo vio. Tambin dijoque
el alma de cada muerto tiene su dueo, tiene quin le
proteja; existe el Inca Ojo u Ojo Inca, l es el Para Inca.
Tambin hay la Gente Viento, la Gente Mostacilla.
Dicen que la Gente Mostacilla es muy hermosa, porque
est adornada con sus propias mostacillas. La Gente
Viento no pisa la tierra, sino que camina en el aire. Los
Tunchis Ojo somos los que hemos muerto, los difuntos,
ellos caminan sobre la tierra porque son gente que vivi
en la tierra. As cont la merya.

Onanyabo
Jarke mesk kesk onanyabo. Jake onanya
benxhoamis, jake onanya retemis, jake merya. Jatian,
tsonkaya reteai? Jama yobekan retemiston, jan
jakonma jawkininshokobi notsikin moa reteai. Jake jan
benxhoaibiribi.

ikai. Jaskara jan oinxhon benxhoai. Jatribi onanyabaon


jato paranai: Janra mia reteai, ik jansoresi, jan benxhoati
jis oinxhonbi benxhoayamai. Moa jan benxhoayamai
oinxhon wetsa onanyaki bokanai. Ja wetsa onayanin
yoiyai: Natora teetani atima iki, jan benxhoai kai.
Entonces por medio de la toma de ayahuasca ven.
Tengo mi cuado que es onanya. l es un hombre que
cura, l ve. Cuando toma ayahuasca dice: Creo que
es tal persona quien ha provocado el dao, o por envidia
lo hizo, as da el diagnstico. Viendo por medio del
ayahuasca, l cura. Algunos curanderos fingen
noms,engaan a la gente diciendo: Tal persona te
est matando; a pesar de haber visto en su mareacin
que puede curar al paciente, no lo hace. Entonces,
viendo que no lo van a curar, el paciente va donde otro
onanya. Luego, el otro onanya dice: Bueno, esto es una
cosa facilita, y lo cura.

Hay diferentes clases de onanyas. Hay onanyas que


curan, hay onanyas que matan, hay los meryas. Quin
es el que mata ms? El brujo, porque le gusta matar, o
porque se molesta por cualquier pequeez y entonces
mata. Tambin estn los que se encargan de curar.

Jatian meryaninbiribira nishi meran oinyamai, jara naikiai


bachi chichokeaxh, jainxhonkayara mawataton kaya kenai.
Jawen raebo jaktiai. Jatian ja raebaonkaya joxhon yoiyai:
Jon, jaskaraton paranan mia ik riki, ja jonin mia ak
riki, non mia benxhoabanon. Jaskataxh bewai kai ja jonin
raebo. Jato kechibanikayara merya bewai, moa nekebi
ja kepikotai. Jawen raebokaya iki, ja joaxh bewa
bewashamanai: Mia jan ak iki. Meskoti bewakanai,
kikin onis mets iki .

Jatian nishi meran oinai. Jake nokon beneitsa onanya.


Ja iki westora joni benxhoamis, jan oinai. Nishi xheaxhon
yoiyai: Jan ak kesk riki, jaskarain notsikin ak riki, ik

El merya en cambio no ve mediante la toma de ayahuasca, sino que l mismo se convierte dentro del
mosquitero y se transporta al mundo de arriba, recin

Los onanyas

158

159

ah llama al alma del muerto. l tiene espritus aliados


con los que se relaciona. Esos espritus son los que
vienen y dicen: Hombre, t ests enfermo por envidia,
ese hombre te hizo dao, nosotros te vamos a curar.
Entonces los espritus aliados cantan. El merya canta
siguiendo a los espritus, la voz sale al aire, la
escuchamos. Pero son los espritus los que vienen y
cantan: l te hizo dao. Cantan diferentes canciones,
melodas tristes y bonitas.
Moa jaskkin joni benxhoaketian, wetsa onanyabo jaki
jakonmati bokanai. Jainoaxh moa jatonbiribi tananani
bokanai. Jainxhon ja onanya jakon shinanya sinmai
bokanai. Jatiankan itikonma jawki. Ja onanya sinketian,
jawen raebaon moa jato kopi kai. Ja kop onanya jonibo
iresbiresi yoyo iti atipanyamake. Yob jonibo jaskribi iki.
Iti iki westora joni yomeratanaxh joi, beai piti. Jatian ja
yobekan yokatai: Ea maromawe piti be iamaxh ea
meniwe, akin akai. Ichamashoko bexhon ja piti be jonin
yoiyai: Enra mia imayamai. Jaskkin yoiya yob ikai:
Jakon riki, botanwe. Ja iki moa yankama, jan retei kai,
piti kop mawatai. Ja onanya retemis itan benxhoamisribi.
Jatiankan en jis itikonma jawki. Non onanti
atipanyamake jaweratokayaki pont iki ixhon.
Cuando curan a un hombre, otros onanyas lo miran
mal. Despus se enfrentan entre ellos mediante las
pruebas. All le hacen molestar al onanya bueno. Es
una cosa que no debe ser. Una vez que se molesta el
onanya, sus espritus son los que devuelven el dao. Por
esta razn los onanyas no pueden hablar cualquier cosa.
Los brujos tambin son igual. Por ejemplo, un hombre
160

regresa de la pesca y trae mitayo. Entonces, el brujo le


puede pedir: Vndeme tu pescado o reglamelo. Si
el hombre ha trado poco pescado le puede contestar:
No te voy a vender. Luego el brujo le dice: Est
bien, llvatelo. Pero eso no queda ah noms, sino que
el brujo lo va a matar, a causa del pescado el hombre
va a morir. Entonces el onanya es alguien que mata y
cura a la vez. Me parece que esto no debe ser. Por fin
no podemos conocer cul ser la verdad.

Onanyati
Westora onanya inoxhon non shinanti jake. Eara ikasa
iki westorai onanyai. En shinana iki onanyati, samti, bari
raomea ati, niwe raomea ati. Ea xhatya ixhon, en samti
shinana iki, onanya ainbo inoxhon. Jaskkenbi nokon
wetsa bakebo keenyama iki ea onanya iti, nokon baken
ea yoiya iki: Tit, samyamaisiwe, miara iikin retemis
akin akannake, akin. Jaskarain en samyama iki.

Para ser onanya


Para ser onanya debemos de pensarlo bien. Una vez yo
quera hacerme onanya. Pens hacerme onanya, cumplir
con la dieta y la abstinencia sexual, hacer uso de los
vegetales remedio del sol y remedio del viento.
Como haba sido operada pens dietar, para volverme
una mujer onanya. Pero mis hijos no quisieron. Una
de mis hijas me dijo: Mam, no dietes, no vaya a ser
que despus te llamen bruja asesina. Por eso no segu
las prescripciones.
161

Moatian kikin basi samkatikanai, rab baritia noa yoran


iamai, samkin non xheni piamai. Samyamai min
onanyamai, mia yoran ikai min onanyamai. Onanyabaon
samatai, jaskaxhon jato biananamati, ainbo yatanmati,
ainbo jato bimati; ea ikasa iki neskara jawki onan. Ea
itima, wetsabo axhonti. Ramashokobi jaskara itinke nokon
shinan onanya iti. Ikaxhbira wetsa neten ea ik kai.
Xhatekanakayara en ayorake jaskara shinankin, nokon bene
en yoikin: Enra samatai. Nato jawkira jato benxhoatiribi
iki. Jainxhon non onanani kai, ainbo joni bimati bew, joni
wanomaata wanomati. Ainbaon joni ichatai bimati, jonin
ainbo ichata bimati, eara inoxh iki wetsatianbires.
Antes se cumpla con las prescripciones por mucho
tiempo, no tenamos relaciones sexuales durante dos
aos, al dietar no comamos grasas. Si no dietas no
aprendes, si tienes relaciones sexuales no aprendes. Los
onanyas dietan, despus pueden hacer reunir a las
parejas, pueden hacer conquistar a una mujer, pueden
hacer casar a las mujeres; yo quera conocer estas cosas.
No para m, sino para el beneficio de otros. Hasta
ahorita estoy pensando en esto, en hacerme onanya.
Algn da lo tengo que lograr. La operacin me hizo
pensar mucho en esto, a mi esposo le deca: Voy a
seguir las prescripciones. Esto tambin es para curar.
Entonces aprendemos la cancin de cmo unir a las
parejas, de cmo hacerle reunir a un viudo. La mujer
desprecia al hombre, el hombre desprecia a la mujer,
en algn momento lo lograr.
Jaskara onanabaon akai nishi meran, waste, mesk
kesk raobo nii meranoabo, jaskarabo onani bokanai.
162

Jake nato noi rao. Noi rao xheaxhon en samti jake;


jainxhon nam meran noa yoikanai, ja waste
yoshinbaonkaya noa axheai kai, ikaxhbi non samti jake.
Los que conocen de estas cosas usan el ayahuasca, los
piripiris, otras clases de remedios del monte, as llegan a
conocer muchas cosas. Existe este remedio para el amor.
Tomando el remedio para el amor tengo que dietar;
luego, en nuestro sueo, los espritus dueos del piripiri
nos ensean, nos dicen, pero tenemos que dietar.
Moa non samataitian, noa yoiyai jaskati bewati, jaskakin
joni ainbo yatanmati, jaskakin ainbo betan benbo
nexhati, jaskakin noimati jaskaxhon potatima.Noa
bewaitian Rao Jonibaon nexhai kai ja jonin kaya betan
ainbonin kaya rab. Ikaxhbi noa onanyabaon ramiati
atipanke. Wetsatian noa iti atipanke benxhoamisribi,
isinaibo benxhoai. Nonbi onanyabo ramiaketian noa
ramiakanti atipanke. Ea westora jonin ati atipanke shii
ja ainboisi akin. En sinxhon ak kai raonkin, kikini eon
keenti akin. Non jaskara onana iki jato benomati, jaton
merati kenaxhonti, jaton merati winimati; ja waste
yoshinbaonkaya noa amai raonmakin.
Cuando dietamos nos dicen cmo cantar, cmo se hace
para que un hombre conquiste a una mujer y viceversa,
cmo se hace un amarre entre un hombre y una mujer,
cmo hacer para que se quieran y nunca se separen.
Cuando cantamos nosotros, la Gente de las Plantas se
encarga de amarrar a las dos almas, tanto a la del
hombre como a la de la mujer. Pero los onanyas nos
pueden hacer dao. Algunas veces podemos ser curan163

deros y curar a los enfermos. Pero si nosotros mismos


provocamos a otros onanyas, nos pueden hacer dao.
Por ejemplo, a m un hombre me puede despreciar.
Entonces yo me puedo molestar y curarlo para que me
quiera con locura. Aprendemos a hacer casar a las
mujeres, a llamar a sus enamorados, a hacer llorar a
sus enamorados; los dueos de los piripiris nos ensean
a curarlos.
Samati noa kati jake nii meran raobo onani. Mesk raobo
jake, koin koinman noi rao, noman noi rao, maxhokan
noi rao, bawan noi rao, kebon noi waste, jasiman noi
waste, jake mesk kesk. Nokon shinan iki bakebo
biananamati.Joxho nawa ainbobo ikai wetsatian: Nokon
meratininra ea bikshamake, yanka eki bakea iki.
Ikaxhbi joxho nawabaon jawe onanyamake non raobo.
Jaskarabo noibatitai bimati kop ea keenai axhetinin. Joni
en bitima, wetsabo bima bimanoxhon.
Para dietar tenemos que ir al monte a conocer las
plantas. Hay muchos remedios vegetales tales como el
remedio para el amor pjaro vacamuchacha, el
remedio para el amor paloma, el remedio para el
amor zarigella, el remedio para el amor loro, el
piripiri pucacunga, el piripiri paujil, hay de todo.
Pienso hacerles reunir a los jvenes. A veces las mestizas blancas dicen: Mi enamorado no quiso reunirse
conmigo, por gusto me hizo tener un hijo. Pero los
mestizos no conocen nada de nuestras plantas. Para
hacerles reunir a los que sufren es que quiero aprender.
No para tener marido yo, sino para hacerles reunir a
otros.
164

Ikaxhbi en onanyamake tsomeaxhki ea axheti iki ixhon


iamaxh enbixhki ea iti iki ixhon. Ja kop non samti jake,
ramashokobi jaskara itinke. Neskara jawki
onannonxhon en yoiti jake nokon bene. Westorakin en
yoiya iki: Enra yanka samti atipanyamake, akin ak
iki. Ja samkin non piamai xheni, ea jaskara joke en
xheni piamai, jawebi ayamai, nokon bene betan en yoran
iamai. En nokon bene yoiya iki: Miabi en bexhonti
atipanke ainbo akin arba iki. Rama moa nokon bene
jen itaniai. Jara min shinan iki, akinki ea aibake. Enra
jawe ointi yamake, akin ea akai. Rama kamanbi en
yoikin jeneyamai, rab beneya ea itima. Wetsabo jato
imati, ea icha jab raenanaibo jake, nato Riman iki kikin
icha jaskara keenaibo.
Pero no s por medio de quin aprender o si aprendo
noms sola. Por eso tenemos que dietar, ahorita estoy
pensando as. Para aprender estas cosas tengo que
decirle a mi marido. Una vez le dije: No puedo dietar
as porque s. Al dietar no comemos grasa, as estoy
sin comer grasa, no hago nada, no tengo relaciones
sexuales con mi marido. A mi marido le dije: Incluso
te puedo traer otra mujer. Ahora mi marido ya casi
est aceptando. sa es tu idea, me dijo, yo no tengo
nada que ver. Incluso hasta ahorita le sigo diciendo
que no es para tener dos maridos. Es para otros, tengo
muchas amistades, en Lima hay muchos que necesitan
estas cosas.
En biti jake ja raobo, jakaya non xheai, nam meran noa
yoi kai. Jatian moa rao ibobaon noa nokoai. En xhea iki
bari rao. Xheaxhon en oina iki namketian jawen ibobo.
165

Jaskketian ea yokkana iki: Jawe kopki min ea xhea,


eonmea onankaskin, tob ati onankaskin. Jatian nam
meran en yoiyai: Enra mia xheake tob ati onankaskin,
akin en ak iki. Tob noa nam meran meemakanai,
yora xhaobichoisi. Jatian non nekebi jato xheyota
onantibires tob. Non jato tob xheyota benxhoai.
Tengo que conseguir esas plantas; cuando las tomamos
nos hablan en nuestro sueo. Entonces empezamos a
tener contacto con los espritus de las plantas. Yo tom
una corteza llamada remedio sol. Al tomar eso vi en
mi sueo a los dueos de la corteza. Ellos me
preguntaron: Por qu me tomaste, para aprender de
m, para aprender a sobar lisiados? Yo respond: Te
he tomado para aprender a sobar lisiados. En nuestro
sueo nos hacen sobar lisiado a un esqueleto humano.
Entonces cuando en esta realidad sobamos a alguien
clarito tocamos el lisiado. Cuando le sobamos, el lisiado
se sana.

Biri Yabi meryani


Meryati jawki kikin akin min samti jake. Nokon waatanin
bake ainbo iki nokon wetsa. Moatianra wetsabaonbires
noa kaibo aktikanai. Nokon tita iki Xhetebo ainbo. Nokon
titan kaibo ik iki westora Xhetebo ainbo, en
onanshamanyamake oribo. Jatian ja Xhetebo ainbonin
bake ik iki Biri Yabi.

Biri Yabi se volvi merya


Para ser mdico tienes que dietar bien. La hija de mi ta
materna es mi hermana. Antes cualquiera nos trataba
de pariente. Mi madre era sheteba. Una pariente de mi
mam era sheteba, no conozco muy bien por all por el
Bajo Ucayali. La hija de esa mujer sheteba era Biri Yabi.
Biri Yabi isina iki, mesk non raon akanabi benxhoti
atipanyama iki. Jawen benen oina iki benxhoti jisma.
Jaskara oin oinwanaxh kaa iki jawen bene piti benai. Ja
jenen kaxhon nontin toxhb toxhbkin oinaronki ik iki,
westora jiwi peiboki biri biri ishamani, ja ik iki niwe rao,
niwe beai kesk xhoo iki.
Biri Yabi se enferm, aunque la trataron con todo tipo
de remedios vegetales no pudieron curarla. Su esposo
vio que no pareca que iba a sanar. Entonces el esposo se
fue a pescar. Flotando en la canoa vio el remedio viento
que brillaba, como si soplara el viento silbaba, brillaba
fuertemente en las hojas de los rboles.
Ja jonin mishki mishkikin oinaki ik iki, jawen bimi
manketian piaxhki nato sipan, yapan ewbo noyabainkatiti.
Jatian joniki rateta iki. Mishki mishkikinbi shinana iki: Jawe
kop nato bimi piaxh sipan noyai?, ik ik iki. Jainxhonki
shinana iki: Ramara en jawen pei boai iamaxh jawen
bichi. Kawanxhonki jonin jawen pei tseka iki, bichiki
xhokaa iki.
Mientras anzueleaba vio que los frutos caan al agua y
tras comer esos frutos las sardinas empezaron a volar.

166

167

Entonces el hombre se asust y pens: Por qu es que


al comer los frutos estas sardinas vuelan? Despus
pens: Bueno, ahora me voy a llevar sus hojas y su
corteza. Luego se acerc al rbol, le sac sus hojas y le
rasc su corteza.
Jaskaxhon jonin oinaki ik iki moa jawen yomera icha,
boebo tsaka, jatian piti icharibi iktiai. Jonin shinana iki:
Ramara en nokon awin nashimai kai, iamaxh xheamai
kai benxhonon ixhon, ikki ik iki. Bexhonki jawen awin
bachin narkaketian yoiya iki: Biri Yabi, enra neno beke
jiwi pei; sipanbora ike en oina nato bimi piaxh noyai, mia
jan benxhoti betin ixhonra en mia bexhonke.

iki jawen bene jawen tita betan papa keshani. Westora


neteki ik iki nontin kati. Jato keshanbeirani joxhon, jisronki
ik iki ja ainboki kikin nii meran jawen shinanomabi rakata,
pont kikin pasn. Jaskara oinaxhki jawen bene winia iki;
janbiribi amaxhbi, ikaxhbi ja ainbo moa merya ik iki. Jatian
jawen anibaon joxhon oinaki ik iki jaskara rakata. Moatian
yosibo ipaonike joni meryai onan.

El hombre vio que haba pescado bastante, ya haba


picado boquichicos, ya tena mucho pescado. En eso
pens: Ahora voy a hacer que mi esposa se bae con
esta planta, o voy a hacer que se la tome para que sane.
Con esta idea en mente trajo el remedio a casa. Al
llegar le dijo a su mujer que estaba en el mosquitero:
Bueno Biri Yabi, aqu traigo esta hoja de rbol; he visto
que luego de comer este fruto las srdinas empezaron
a volar, lo he trado porque de repente con esto te puedes
sanar.

La mujer respondi: Aunque no me sane, chapamelo


para baarme con eso o hirveme su corteza que lo
voy a tomar. El hombre agarr la olla de barro y prepar el remedio para su esposa. Cuando la preparacin
se enfri, la mujer se la tom. Al amanecer, el esposo
la hizo baar. A los tres das la mujer empez a temblar
y se puso muy plida. Vindola en ese estado, el esposo
se fue a avisar a los padres de la mujer. Ellos vivan a
un da de distancia en canoa. Cuando el hombre regres, encontr a su esposa que yaca inconsciente en
medio del monte, completamente plida. Al verla en
este estado su marido se puso a llorar; tomando el
remedio que l mismo le haba dado, la mujer se haba
vuelto merya. Cuando llegaron sus padres, la vieron
as echada. Antes los abuelos conocan cmo era cuando uno se volva merya.

Jaskketianki ainbo ik iki: Eara iamaisiai benxhoi,


motsaxhonwe ea nashiosibanon iamaxh jawen xhak
kobinaxhonwe en xheabanon, akinki ak iki jawen bene.
Map kent biboanxhon kobinaxhona iki ja be rao. Moa
matsiketianronki ja xheaa iki. Nete xhabketian jawen
benen nashima iki. Kimishaakin xheaxhronki ik iki jawen
yora saki iki, meskotibo pasnkirani. Jaskatai oinbaini kaa

Jawen wetsabo bekana iki; oini bekanketian, papa betan


titan jato yoiya iki: Chipi teayamakanwe, meryarai.
Jawe rao jawen benen xheama xheaxhra ibirai! Nonra
onanyamake, akin ak iki. Westora nete, westora yam
ik iki, jaabira ik iki moa natsxhon jawen kaya bokana.
Jainoaxh jishtena iki ja ainbo jawen papabaon oin oinabi;
joaxh bachin rakata iki. Bachin rakxhon jawen bene yoiya

168

169

iki: Ea riki moa merya Pinon Bar, mia potatira ea


yoikanke, miara nokon benema iki rama, akin ak iki.
Jatian joni winia iki, jawen awin potakashamai. Ja ik iki
moa yoran itima, moa samti yoikana. Jainxhon jakiribi
xhearibia iki ja ainbonin.
Despus llegaron sus hermanas a verla y los padres les
dijeron: No molesten a su hermana mayor, ella se est
volviendo merya. Qu remedio le habr dado de tomar
su esposo! No sabemos. Transcurri un da y una
noche, seguramente los espritus vinieron a sacarle el
alma a la mujer y se la llevaron. Entonces la mujer se
despert, sus padres la vieron; entr al mosquitero, se
acost y luego le dijo a su marido: Pinon Bari, yo ya
soy merya, me han dicho que me separe de ti, ahora
ya no eres mi esposo. El esposo se puso a llorar, no
quera separarse de Biri Yabi. Pero los espritus le haban
dicho que ella ya no poda tener relaciones sexuales,
que tena que abstenerse y dietar. La mujer tom el
remedio nuevamente.
Moa jakiribi xheaketian jo iki westora Chixhka Joni. Ja
Chixhka ik iki ainbonin bachin moa nekebi jo. Chixhkan
yoiya iki: Moara mia meryai, moara mia kati jake,
axhonki westora nii meran bokana iki. Jainki mesk jonibo
bea iki, mesk kaya yoshinbo, Neino Joni, jawebobira. Jatian
Chixhka Jonin yoiya iki: Miara rama xhapoakanai, kikin
xhaposhokora mia iti jake. Kaw mia akai jonibora joai,
akinki ak iki. Kaxhon oinaronki ik iki kikin ani ino. Ja ino
aninronki potaa iki wakeananbo ja ainbo.

170

En la siguiente toma vino a este mundo un Hombre


Chicua. El Chicua vino de frente al mosquitero de la
mujer y le dijo: Ya te ests volviendo merya, ya tienes
que irte. Tras decirle esto se la llev al monte. All
vinieron diferentes clases de gentes, diferentes espritus,
el Hombre Nutria, no s qu otros ms. Entonces el
Hombre Chicua dijo: Ahora te volvern liviana, muy
liviana tienes que estar. Vamos, la gente que te va a
hacer liviana ya est viniendo. Al llegar, la mujer vio
un tigre inmenso. Ese tigre inmenso la alz y empez
a lanzarla hacia arriba, al aire.
Ja ainboki jo iki kikin yankonbires, jawen yora pasn,
yora paxhkin xhapoakin akana, naiyori kati kop.
Kimishaxhon bekana iki: Bero Yoshin, Chixhka Joni
jainoaxh Neinonin. Ja kimisha ik iki jawen yonotibo, jan
koiranabo. Jatian Neinonin shinana iki jakaya ikinti, jab
rabti. Ikaxhbi Chixhkan yoiya iki: Neino ikinyamawe,
Neino riki kikin jakonma, ramiamis, yotomis, kikinshaman
rami riki. Miara jan rami ramianake, akin ak iki.
Dicen que la mujer volvi totalmente moreteada, su
cuerpo estaba plido, rendido porque la estaban
volviendo liviana, porque tena que irse al mundo de
arriba. Entre tres la trajeron: el Tunchi Ojo, el Hombre
Chicua y el Hombre Nutria. Los tres eran sus ayudantes,
los que la cuidaban. Entonces la Nutria pens que la
mujer iba a aliarse a l. Pero el Chicua la previno: No
te ales al Hombre Nutria, l es muy malo, daino, hace
brujera, bien malo es. No vaya a ser que te cause problemas.
171

Joxhonki jawen bene yoiribia iki: Miara nokon benema


iki. Jawen bene betan jawebi keenyama iki, yoran
anaketian. Joketian jawen awin oinaronki ik iki ja jisma,
kikin oshi itanribi jimioma, pont xhapo. Joxhonki jawen
tita yoiya iki: Tit, ea bachi chiaxhonwe, akin ak iki.
Moa bachi chiaxhona pekoki, jaskara oinaxh jawen tita
winia iki, ja jisma oinaxh. Jainxhon peitoro ininti bi iki.
Al volver, Biri Yabi le dijo a su esposo nuevamente: T
ya no eres mi esposo. No quera nada con su marido
por temor a que ste tenga relaciones sexuales con ella.
El hombre vio que ella ya no pareca su mujer, estaba
completamente flaca y sin sangre, totalmente liviana.
Luego, la mujer le pidi a su madre: Mam, timplame
el mosquitero. Despus de templarle el mosquitero la
mam llor, porque Biri Yabi ya no pareca su hija. Luego trajo las hojas peitoro ininti.
Jainoaxhki jo iki Chixhka Joni Biri Yabi boi. Kakinki jawen
tita yoibaina iki: Tit, eara joyamapari kai, rab nete
pekora ea jobirai kai, akin ak iki. Jainxhon Chixhkan
yoiya iki: Noara joke itananki iktiai jaaasha itoshii, rome
kointoshiti; jaskxhon Biri Yabi bokana iki. Moa boibakana
nete xhabketianki jo iki Chixhka; joxhon yoiya iki:
Joyamarai, rab nete pekora joai. Noa riki neno mato
ikini, mesk jonibora joai: Moro Jonibo, jori Bero
Yoshinbo, moatian mawnibo. Jabora joai mato ikini.
Jarke bew onan jonibo, moatian keynibo, jabora
maanai. Ja non ibora, meryara, joyamai; kikin ani ransati
axhonkana riki, akinki ak iki.

172

En eso vino el Chicua para llevarse a Biri Yabi. Al


partir, la mujer le dijo a su madre: Mam, no voy a
regresar de inmediato, probablemente volver a los dos
das. Entonces el Hombre Chicua vino a llevarse a
Biri Yabi y dijo: Ya estamos aqu. El Chicua bostez
y empez a fumar su tabaco echando humo; despus
se llevaron a la mujer. Al da siguiente regres el Chicua
donde los padres de Biri Yabi y les dijo: Su hija no va
a regresar an, luego de dos das volver. Nosotros
estamos aqu para acompaarlos, mucha gente
diferente va a venir: la Gente Mostacilla, los Tunchis
Ojo, los que murieron hace mucho tiempo. Ellos
vendrn para acompaarlos. Hay gente que conoce
los cantos, los que fallecieron hace mucho tiempo, ellos
van a bajar. Nuestra reina, la merya, no vendr an;
le estn haciendo una gran fiesta all arriba.
Jainxhon Biri Yabin oinaronki ik iki kikinshaman ani pishta,
kikin mets, oa non raotinin ikaxhki chitonti shaka shaka
iboani, moa mawnibo. Jainki jato betan xheai, tanpranin
ransatibo, meskbo ikki. Jainxhonki Biri Yabin oina ik iki
bake retea ainbobo, kikin westora ocha aniya. Ja kop ea
jawetianbi bake retekasma iki, nokon wetsan yoiya ikaxh.
Bake reteaboronki yam meran joo itai: Ea bii bekanwe
ik itai. Ja iki jaton ochanbi.
All arriba Biri Yabi presenci una fiesta grandsima,
muy hermosa, vistiendo nuestros adornos tradicionales
pasaban todos, haciendo sonar las sonajas de la
pampanilla, los que se haban muerto haca mucho
tiempo. All estaba Biri Yabi tomando con ellos,
bailando bombobaile, de todo hacan. All vio a las
173

mujeres que haban abortado a sus bebes, que haban


cometido un pecado muy grande. Por eso, por lo que
me ha contado mi prima, es que yo nunca quiero
abortar. Dice que las mujeres que haban abortado permanecan en la oscuridad gritando: Vengan a salvarme! Ese era su pecado.
Moa rab nete pekoki jato yoiya iki: Nokon papa betan
nokon titara moa kikini onisai, ea shinani, eara moa kai.
Joaxh ja ainbo paktoshitai oinaki ik iki, pont paena.
Jatbi ja xheaa ininbo poati. Moa jaskarabo winxhon jato
yoiya iki: Noara mawyamai, noara jake. Enra ointanke
jatbi, non kaibo mawatara jake, akin ak iki. Jaskkenbi
ikonayamakana iki. Ikonaknon ixhon moatian mawni
bakeranonki kenaa iki. Ja kenaa joxhon jawen awin bachi
meranoaxh pikkawanxhon ikota iki. Jatianpari merya
ainbo ikonakana iki. Nato ainbonin jane riki Biri Yabi. Jatian
Biri Yabin oina ik iki, noaronki iki Inka Para Jonin bakebo.
Ikonronki ja xhao mawata niakanai, jatianpari joni nii kai.
Jawerato kayabira nato non shinan kaya.
Cuando transcurrieron los dos das Biri Yabi dijo: Mi
pap y mi mam estn muy tristes extrandome, ya
me voy. Cuando la vieron bajar, se dieron cuenta de
que estaba totalmente borracha. Despeda un fuerte olor
por todo lo que haba bebido. Luego de esto, mi prima
dijo: Nosotros no morimos, nosotros seguimos
existiendo. Yo lo he visto todo, nuestros familiares
muertos existen. Pero los dems no le creyeron. Para
que le crean, la mujer llam a un joven que haba muerto
haca tiempo. Al llegar, este hombre sali del mosquitero
y abraz a su esposa. Entonces recin le creyeron a la
174

mujer merya. El nombre de esta mujer era Biri Yabi.


Segn lo que Biri Yabi vio, nosotros somos hijos de la
Gente Inca Para. Dice que es cierto que cuando le colocan el hueso a los muertos stos empiezan a caminar.
No sabemos qu alma ser, sta es nuestra idea, nuestra
alma.

Xhawan Kaisinin Inkabo nokoni


Natora ibirai chonka baritiabo. Nokon waatanin bake ainbo,
nokon wetsa, jo iki nokon xhobon. Xhobon ea joxhon
yoiya iki: Eara Koskonpari kai, akin ea ak iki. Kaxhki,
westora oxhe ik iki jain. Moa basi jain ixhonki, nokoa iki
Inkabo. Jatian nokoxhonki yoikana iki: Mato riki Riosan
bakeboma, mato riki non bake, ja kop riki mato Inkabo
kesk. Jainxhonronki raankana iki samti onanya iti kop.

El encuentro de Xawan Kaisi con los Incas


Esto habr ocurrido hace unos diez aos. La hija de la
hermana de mi madre, mi hermana, vino a mi casa y
me dijo: Me voy al Cuzco. Entonces se fue al Cuzco
y se qued all un mes. Cuando ya tena un tiempo all,
se encontr con los Incas. Al encontrarla, los Incas le
dijeron: Ustedes no son hijos de Dios, ustedes son
nuestros hijos, por eso son como los Incas. Luego le
ordenaron que siguiera la dieta y guardara abstinencia
sexual para convertirse en onanya.
Jaskakin yoikana joxhonbiki ak iki Rimanxhon bexhnan,
bakoxh jene, jaskribi yoranribibira iki. Jainoaxh nokon
175

xhobon nokotai oina ik iki ainbo onis, joaxh onistoshita


iki. Jaskketian en yokata iki: Jawe kopki mia
itimarestani iki, min shinan jakonshamanma iki? Jatian
ea yoiya iki: Ea riki Inkabaon mia noiba jai jonon westora
baritia samtanwe, jaskara ikenbi riki ea ani kikini ocha.
Ea riki mawti jis, eara mawati kai, akin ea ak iki.
Jask akanabi ainbo joaxh ocha iki, nokon xhobon jo ik
iki jakonmatani. Ikon ik iki ja jawki. Rab oxhe
kayantanketian en ninkata ik iki, moa ja ainbo mawata,
rama moa yamake Xhawan Kaisi15.
A pesar de lo que los Incas le haban ordenado, Xhawan
Kaisi viaj a Lima y tom trago, bebi cerveza y
seguramente tuvo relaciones sexuales. Cuando lleg a
mi casa vi que la mujer estaba triste, de repente se puso
triste. Entonces yo le pregunt: Por qu te sientes mal,
por qu ests perturbada?. Y ella me respondi: Es
que los Incas me dijeron para que vengas a vivir con
nosotros cumple con la dieta y la abstinencia por un
ao. A pesar de eso, comet una falta muy grave. Por
ese motivo creo que me voy a morir. A pesar de lo que
le haban ordenado los Incas, la mujer cometi ese error,
cuando vino a mi casa se sinti muy mal. Todo era
cierto. A los dos meses escuch que ya estaba muerta,
ahora ya no existe Xhawan Kaisi.

15

Xawan Kaisi jawen janekonma iki.

176

Jonin Neino raeani


Westora jonironki ik iki kikin icha Neino raeya,
jatoibakea onanti shinankin ak. Jainoaxhki moa axhea
iki nato joni retemisti. Jainoaxhronki ja joni ik iki moa
joni reteai. Jatian jawen chainronki ak iki shiroai kesk,
ikaxhbi shiroama iki ja jawki. Jatianki ja jonin oina ik
iki jawen chain Neino raebo, piti benai kaxhon meraa iki.
Jawen chain shinana iki: Jawe keskxhonmein en
nokon chain Neino keyoti iki?, ixhon. Iikin shinana iki:
Ramara en yochi motsai, ixhon.

El hombre que se relacionaba con las Nutrias


Haba un hombre que se relacionaba mucho con las
nutrias, pensando aprender mucho de ellas. As, el
hombre logr ser un gran brujo y mataba a las
personas. Una vez su cuado lo acus de ser brujo a
manera de broma, pero no era una broma, era
realidad. Mas el hombre se dio cuenta de que su
cuado se relacionaba con las Nutrias; al ir a pescar
se haba dado cuenta (seguramente se cruz con las
Nutrias). Entonces el cuado del brujo pens: Cmo
podra hacer para terminar con las Nutrias de mi
cuado? De tanto pensar se le ocurri una idea:
Chapear aji.
Jainxhon ja retemisnin chain, yochi motsaxhon westora
mai kent maxhkoshoko bocho bo iki. Moatian
chiaraxhtioma iktikanai, jawen pishan boti ikaxhbi.
Kaitianki jawen awinin yokata iki: Jawe kopki min
jaskara yochi motsa boai?, akin ak iki. Jaskketian
177

jonin yoiya iki: Jan yapa axhani kai riki ea, akin. Jatian
ja retemis jonin onanyama ik iki jawen raebo ramiai
kairin ixhon.
El cuado del brujo chape aj y lo llev en una olla de
barro pequea bien llenita. Antes los hombres no usaban
pantaln, no tenan bolsillo, pero llevaban las cosas en
su bolsa. Cuando estaba por partir, su mujer le
pregunt: Por qu llevas el aj chapeado? El hombre
le contest: Lo estoy llevando para envenenar a los
peces. El brujo ni imaginaba el dao que le iban a hacer a las Nutrias.
Kaxhon ninkataronki ik iki kikin Neino tsam. Jatian
westora Neino jonia iki, jainxhonki yokata iki: Chaikon,
jawerano kairin mia?, akin. Jaskketian joninki yoiya
iki: Ikma, nato ian rebon kai riki ea, amakiri ichaira
oinbaxhon ja retei kai riki ea, akinki ak iki. Nokxhon
oinaronki ik iki westora mai kiniosi bocho nato Neino.
Al llegar escuch que haba una cantidad de Nutrias.
Entonces una de las Nutrias se convirti en ser humano
y le pregunt:Amigo, adnde vas? El hombre respondi: Me voy a la tahuampa de esta cocha, he visto
mucha gamitana, quiero ir a picar. Llegando al lugar
vio una cueva llena de Nutrias.
Jainxhonronki ak iki kikin akinki yochi mots jatoki potakin,
jonanan, jaskaxhki joneta iki oini. Shoko ixhon oinaronki
ik iki Neino jokoni, jatribibo nato tarameeti, meskoti, jaton
keotinin ikbo, chishbitibo. Ja shokores iiwanxhon jonin
oinaronki ik iki nato Neino moa mawatabo. Jaskaiki joni
ishton jomenyama iki.
178

Sin que lo vieran, el hombre derram al aj chapeado


donde estaban las Nutrias y se escondi para observar.
Al poco tiempo vio que las Nutrias salan del hueco,
algunas se revolcaban y hacan otras cosas ms,
gritaban, sentndose y sobndose contra el suelo.
Despus de un rato vio que las Nutrias estaban muertas.
Haciendo estas cosas el hombre no regres rpido a su
casa.
Jaskxhonronki jonin Neino keyoa iki. Jaronkia iktiai
chonka tsam Neinobobira, kikinshaman jakonmamis.
Neinobo iki jakonmamis, yotomis, ramiamis, ja iki ochti
kesk, nawan aktonin iki lobo. Ja rabshoko texheaki
ik iki yoyo iki: Noara moa akanke keyokin, ramakan
non jawe keskxhon kopitai?, ik ikana iki. Ja rabshoko
texhea oinaxhki ik iki ja joni keyokasi.
Y de esta manera el hombre aniquil a las Nutrias.
Dicen que existan como diez grupos de Nutrias, todas
eran malvadas. Las Nutrias son malvadas, les gusta
embrujar, son malas, se parecen al perro, el mestizo las
llama lobo. Slo sobrevivieron dos: Ya nos aniquilaron, cmo podemos vengarnos?, se preguntaron. Al ver que esas dos haban sobrevivido, el
hombre quiso matarlas.
Jainoaxhki joni karba iki moa jato retei axhekaina. Kaxhon
jiski ik iki Neino torota. Kaxhonki jato nokoa iki,
jaskaxhon jato yoiya iki: Eara joke mato betan raenani,
akinki jato ak iki. Jaskketianki, jen akana iki Neinobaon,
ikaxhbi onanyamakana ik iki jan jato keyoai.
179

Despus de unos das, el hombre regres donde las


nutrias, ya haba aprendido a matarlas. Al llegar el
hombre, observ que las Nutrias estaban formando un
crculo. Entonces, el hombre se acerc y les dijo: He
venido porque quiero tener amistad con ustedes. Las
Nutrias aceptaron, mas no saban que l era quien las
mataba.
Westora Neinoninki yoiya iki: Jarke nokon bake
xhontako, en mia jashokobi ramibi rotomapana, akinki
ak iki. Jainxhonki ja joninki Neino ainbo bi iki, bimakana
iki. Neinonin yoiya iki: Bak, ramara mia moa kayamai,
mia riki nokon rayos, ramara mia noa keskribi jiwi kini
payo meran jai, ak iki. Jatian jonin shinana iki: Eara
westora Neinoma iki, yoina jawkima riki ea, akinki ak
iki. Jaixhonronki jonin bea iki Neino ainbo. Joxhon xhoboa
iki, xhoboaxhon jakinabironki iktiai kikin jakonma. Joniki
kai piti benai, piti beketianki paxhabi pimai. Jaskara iketianki
jonin raanribia iki.
Una de las Nutrias le dijo: Tengo una hija soltera,
aunque es feta te la entregar. Entonces el hombre se
reuni con la joven Nutria, le hicieron reunir. Despus,
el suegro Nutria le dijo: Hijo, ahora ya no te vas a ir
porque eres mi yerno, ahora vivirs como nosotros
dentro de un palo podrido. En eso el hombre pens:
Yo no soy Nutria, no soy un animal. Entonces el
hombre se trajo a la mujer Nutria. Llegando, construy
una casa y en esa casa vivieron juntos, pero la Nutria
se portaba muy mal. Cuando el hombre traa pescado,
ella se lo serva crudo. Por eso el hombre la mand
donde su padre nuevamente.
180

VI
Paro ibobo
Noara jake mesk kesk jonibo: Shipibo, Konibo, jainoaxh
Xhetebo. Non joi jisribi iki Konibaona, ikaxhbi
wetsaresibishoko. Shipibobaon joi iki pontbicho,
Konibobaonakan makya. Jatian Xhetebobaon
wetsaresibi akin janekanai. Xhetebo iki non kaiboribi, non
chopa jisribi sawekanai, non joiribi ikaxhbi wetsaresibi
iki. Jatian jabo iki non axh jisyaboribi, jake jaton raoti
nona keskribi. Jabo yoi noa iamai jara Xhetebobo ik,
jara Konibobo ik, jabo Paro iboboribi iketian. Noa ramti
yamake jatoki, noa jaskara iki moatianbi, noa keennananai.
Moa basi iikaxh Xhetebobo, Konibobo, Shipibo betan
wanoi peokookana iki. Ramatian jake rebokiabaon Shipibo
ainbo awin ak. Shipibobaon awin ak jake Koniboboribi.

Los dueos del Ucayali


Nosotros somos diferentes pueblos: shipibo, conibo y
shetebo. La lengua de los conibos es como la de nosotros,
pero con ciertas diferencias. La lengua de los shipibos
es normal, y la de los conibos es con cierto dejo. Los
shetebos nombran las cosas de otra manera, usan otras
palabras. Los shetebos tambin son nuestros paisa181

nos, se visten como nosotros, tambin hablan nuestra


lengua pero de manera un poco diferente. Adems,
tambin tienen costumbres como las nuestras, tienen
sus adornos como los de nosotros. Como tambin son
dueos del Ucayali no hablamos mal de los shetebos
ni de los conibos. No vamos en contra de ellos, desde
antes somos as, nos relacionamos. Con el correr del
tiempo, los shetebos y los conibos empezaron a
casarse con los shipibos. Ahora hay los del Alto
Ucayali que se han casado con mujeres shipibas.
Tambin los shipibos se han casado con mujeres
conibas.

Xhetebobo. Xhetebobaon jawetianbi nane potayamai,


Xhetebo ixhon. Jabo Xhetebobo akanai oa xhete
mankoyaisi yoikin akma, jaton ianman janetabo kop.
Xhetebobaonribironki aktikanai Ani Xheati non akai
keskribi akin. Iikinki Xhetebobaon shinana iki: Noara
kikin nenobicho mayatai, ramara non Shipibo ainbo benai
kati jake, ik ik iki. Bexhon Shipibo ainbobo bikana iki.
Jatribi Xhetebo ainbobo iki Konibo beneyabo. Benakana
iki jaskataxh jain jati. Jaskataxh noa kikini meskota iki
Xhetebo, Shipibo, Konibo; rama noa itinke meskota.
Jatribibo ikanai: Shii, Xheteboboisi iki. Jaskarama iki;
noa keskraribi iki, non joiyaribi iki.

Moatian Shipibobaon benapaokanike Konibo joni;


keenyorakin ja rayos atinin, mets joiya iketian. Jato
ishton jomenwe ik ikai jomenwetain ik. Ikaxhbi noa
Shipibobaon janeai pontbicho. Ramatian noa meskota
iki; jarke non benebo Xhetebo iamaxh Konibo.

Los shetebos eran los de bien ro abajo. Ellos se


autodenominaron de otra manera a pesar de ser como
nosotros. Antiguamente haba una cocha que se
llamaba Shetebo, la llamaron as antes de que nosotros
naciramos. Entonces un hombre les puso ese nombre.
Llamemos a estos shetebos porque viven en la cocha
llamada Shetebo, dijeron. Hasta ahora existe
Shetebococha. ste es el nombre que los propios
shetebos le pusieron a la cocha. Hasta ahora existen
los shetebos. Los shetebos nunca dejan el huito porque
son shetebos. A ellos les llaman shetebos no por ese
rinahui calvo, sino por su cocha. Dicen que los shetebos
tambin celebraban el Ani Xeati como nosotros. Al
transcurrir el tiempo los shetebos pensaron: Nosotros
estamos aqu noms dando vuelta. Ahora tenemos que
ir a buscar mujeres shipibas. As, vinieron y se
reunieron con mujeres shipibas. Algunas mujeres
shetebas tienen maridos conibos. Buscaron otro lugar
donde vivir. De esta manera estamos muy mezclados

Antiguamente los shipibos buscaban a los conibos;


mucho queran hacerlos sus yernos porque hablaban
bonito. Ellos para decir ven rpido no dicen ishton
jomenwe sino jomentain. En cambio nosotros los
shipibos hablamos normal. Ahora ya estamos mezclados, tenemos esposos shetebos o conibos.
Xhetebo ipaonike kikin chiponkiabobiribi. Jabo janeta iki
noa keskribi ikaxhbi. Moatianronki jaa iki Xhetebo janeya
Ian, noa joniamatian janekana. Jainxhonki westora jonin
janea iki: Ibnon nato Xhetebobo, Xhetebo Iain jabo
ikaxh, ak iki. Jake ramashokobi Xhetebo Ian. Ja iki
Xhetebo jonibaonbi ian janea. Jakanke rama kamanbi
182

183

los shipibos, shetebos y conibos. Ahora estamos


mezclados. Algunos dicen despectivamente: Shii, esos
son shetebos. Eso no debe ser as, ellos tambin son
como nosotros, tambin tienen el mismo idioma.

Noa Jonikon
Noa riki Shipibo ainbobo, Shipibo jonibo. Noa iki nonbiribi
joiya. Noa Shipibobaon riki shino shipin jane bi. Jake
Koniboboribi, jake Xheteboboribi, ikaxhbi Shipibo jonibo
iki kikin jonikonshamanbo, kikin Paro ibo.

Nosotros los shipibos


Nosotros somos hombres y mujeres shipibos. Nosotros
tenemos nuestra propia lengua. Los shipibos, hemos
recibido el nombre del mono pichico. Tambin hay
conibos y shetebos, pero los shipibos somos la gente por
excelencia, los dueos legtimos del Ucayali.
Ja Shipibo jonibo iki kikin chikishma, kikin ray, jatbi jawki
akai. Moatian nawabaon chopa non biamakatitai, kikin
ray noa iktiai Shipibo ainboshamanbo. Konibo ainbobo,
Konibo jonibo Shipibobo bikaskatikanai, teetai iketian.
Los shipibos no somos nada ociosos, somos muy
trabajadores, hacemos de todo. Antiguamente no
comprbamos la tela en las tiendas, muy trabajadoras
ramos las mujeres shipibas. Las mujeres y los hombres
conibos queran reunirse con los shipibos porque ramos
muy trabajadores.
184

Wetsatianbo, wetsanko kaxhon non jato oinresai, non


kaiboma riki ixhon. Ikaxhbi jaton noa onanxhon noa
yoikanai: Miara nokon kaibo iki, nokon papara ja iki.
Ea Pishkinko in kesk. En onanyama iki Pishkinkoki
nokon kaibobo jaa ixhon. Ea kaa iki Topanko. Jain iki
nokon waata, nokon papan wetsan bakebo, nokon epabo.
Jatian kaibo amisma ixhon non yanka aresai:
Jansoreskin abnon, ik noa ikai, jaskaramakaya ikenbi.
Jatian non kaibonin kenayamai non apellidoma iketian.
Noara jansoai jatbikaya iki non kaibobires, ja saweti, ja
jimi, ja joiyabobires ikaxh.
A veces, yendo a comunidades lejanas, miramos a la
gente noms como si no fueran nuestros parientes. Pero
ellos nos reconocen y nos dicen: T eres mi pariente,
mi padre es fulano. As me sucedi en el Ro Pisqui.
Yo no saba si en el Pisqui tena parientes. Yo fui a la
comunidad de Tpac Amaru. All vivan mi ta
materna, mis primas por parte de padre, mis tos
paternos. Cuando no nos gusta tratar de parientes
decimos por gusto: Voy a tratarlos de mentira noms,
aunque en la realidad no sea as. Entonces no los
llamamos parientes porque no llevan nuestro apellido.
Pero nos engaamos porque todos son nuestros
parientes por la ropa, la sangre, el idioma.

Jaskataxh Shipibobo jonini


Jake jaskataxh Shipibobo jonini. Ea moatian nokon
titashokon yoikatitai Xhetebobo jaskataxh jonia,
jainoaxh Shipibobo jaskataxh jonia. Moatianronki jato
185

jenen ewan keyoa iki jaton yoitima kop. Jatribi Shipibo


jonibaon ikon ayama iki, pont mash iki, bake
benomai, wanoi, jaskarares. Pitin keykanai ik iki
moatian jonibo. Jatian axhankanabi yapa paenyama iki,
ikbi beshshokobores.

El origen de los shipibos


Existe la historia de cmo se originaron los shipibos.
Hace mucho tiempo mi abuela me contaba cmo se
haban originado los shetebos y cmo se haban
originado los shipibos. Cuentan que antiguamente el
diluvio extermin a los shipibos por su desobediencia.
Algunos shipibos no crean, paraban cantando y
danzando mash, haciendo casar a sus hijos, casndose,
etc. En aquel tiempo los hombres estaban pasando
hambre. Aunque echaban barbasco en el ro, los peces
no se mareaban o eran muy pequeitos.
Jainxhon oinkanaronki ik iki westora nonti bake kenya,
winti kenya. Jaaronki ik iki Inkan Bakena. Jan yapa
beshshoko tsakaronki kikini ania iki. Jaskarain yapan
notsikin yatanribikana iki ja jakonma jonibaon. Yatanxhonki
ja bake miinkana iki ja Shipibobaon.
Una vez, los hombres vieron una canota diseada con
un remo diseado. stos le pertenecan al hijo del Inca.
Entonces, el Nio Inca pic peces pequeitos que se
volvieron de gran tamao. Sintiendo envidia por los
peces, los hombres malos lo atraparon. Luego de
atraparlo, esos shipibos malos enterraron al nio.
186

Jaronkia iki westora joni betan jawen awin Inkan joi


ikonaibira. Ja jonin janeronki ik iki Bekaokona, jaaronki
ik iki Shipibo. Jawen awinki ik iki Konibo ainbo. Ja
axhankankebi joni kayama iki jawen awin tooya iketian;
jawen awin tooya ixhon yapa paenmayamanaketian. Moa
axhankana peko jawen awinin yoiya iki: Kamentanwe,
non pitira yamairake. Axhanrakanke nato jakonma
paenaibaon, nato yoshinyona jonibaon, akin ak iki.
Jaskkenbi bake sion ikai kesk ninkxhon, ainbonin
jawen bake yoiya iki: Kamentanwe, kokabaonra jawebira
miinke, bakera sion itai, akin ak iki. Ja sion ikai ainbonin
ninkketian joni jawen bake betan kaa iki oini. Kaxhon
jiski ik iki ja bake yomerai iwana, jatbi jawen nonti,
jawen piabo miinkana. Jatian ja bakeranonman yoiya iki:
Pap, tsekati riki, jakonma jonibo ixhonra miinkanke.
Haba tambin un hombre y su esposa, que seguramente
crean en la palabra del Inca. El nombre de este hombre
era Bekaokona, dicen que era shipibo. Su mujer era
coniba. Aunque los dems hombres haban ido a pescar
con barbasco, Bekaokona no fue porque su mujer estaba
embarazada, por miedo de que estando embarazada
impidiera que se marearan los peces. Cuando los otros
ya haban esparcido el barbasco, la esposa se dirigi a
su marido y uno de sus hijos dicindoles: Vayan, no
tenemos mucha comida. Han barbasqueado estos
malos borrachos, estos hombres perversos. En cuanto
la mujer acab de decir esto, escucharon como si llorara
un nio y la mujer le dijo a su hijo: Anda, qu habrn
enterrado los tos?, un nio est llorando. Entonces,
el hombre y su hijo fueron a ver. Cuando llegaron,
vieron que se trataba del nio que haba ido a pescar
187

temprano; los hombres lo haban enterrado con todos


sus instrumentos, con todas sus flechas. Entonces el
hijo dijo: Pap, hay que sacarlo, lo enterraron porque
son malos.
Ja tsekakanaronki yoyo ik iki: Enra mato anike joniakin.
Enribira mato ak kai keyokin. Jenen ewarai maton xhobo
benxho akanwe iamaxh nane benakanwe. Nane benaa
peko nato piti ishton kobinaxhon pitanwe, akin ak iki.
Jaskakin Inka Baken yoiya, joxhon, ishton yo axhon,
pikana iki. Pikin senenakankenbi jenetia iki.
Jaskaxhonronki jato kikin akin jenen keyoa iki. Jawen
awin moa jenen retea ik iki, neeti atipanyamaketian tooya
ikaxh. Jainoaxh moa ja ainbo nakaxha iki.
Una vez que lo sacaron, el Nio Inca les dijo: Yo los
cre a ustedes. Yo tambin los voy a exterminar.
Como va a haber un diluvio, arreglen sus casas o
busquen un rbol de huito. Luego de encontrar el
huito, sancochen rpido este pescado y cmanlo.
Despus de que el Nio Inca les dijera eso, regresaron
a su casa, cocinaron rpido el pescado y se lo comieron.
Cuando acababan de terminar de comer, vino la
creciente. Cuentan que de esta manera el agua termin
con los dems hombres. La esposa tambin se haba
ahogado, ella no haba podido subir al huito porque
estaba embarazada. Despus, la mujer se convirti
en comejn.
Jainoaxh kimisha oxhebira ik iki. Joni jawen bake
rabshokoya kimisha oxhe nanen peyakkana iki.
Jatian peyakxhon neskakin metakan jatbi, kari jo,
188

kenpo metsshoko; jaaki ik iki non Inkan menia. Jaa


pekoki mamanribikin westora nane bi iki. Moa
basicha akki ik iki pon iriti. Jainxhon naman pota
tash irita iki. Jainoaxh netea kesk, moa yamekan ewa
winota, jenen jatbi keyoa; kikin onis. Jainxhonki yoiya
iki jawen bake: Noa riki Shipibo, en benabatanon
yoitimabo keyibata. Jato benai kaaxhki joo ibaita iki,
ikaxhbi tsoabi yama ik iki, jiwi borbobicho, jainoaxho
oa nenabores torota. Nena riki shin jis. Ja iki Shipibo
mash iki nenani. Kaketian jawen bakebokayaki sai
ikana iki: Ea biwe pap, ikbi joyama iki jaton papa.
Ja bakebo moa jatsana iki, kenaabi joyamaitian.
Yantanshokopari jo iki, bari joshinaitian. Bakebo pitiya
ikaxhbi, papa neetai ointana, maekawakana iki.
Pasaron como tres meses. El hombre y sus dos hijos
pasaron los tres meses sentados en las ramas del huito.
Sentados en las ramas encontraban de todo tanteando
con sus manos en la oscuridad: camote, inguiri,
mocahuas bonitas; sos eran regalos del Inca. As
tanteando, consiguieron un fruto de huito. Ya haca
tiempito que haban lanzado un huito y ste haba cado
en el agua. Entonces el hombre tir un huito otra vez y
ste son tash al caer en el barro. Cuando el cielo ya se
aclaraba y haba pasado la tiniebla, vieron que el agua
haba arrasado con todo; era muy triste. Entonces el
hombre les dijo a sus hijos: Nosotros somos shipibos,
voy a buscar a los desobedientes que han desaparecido.
El hombre fue a buscarlos, los llam dando gritos todo
el da, pero no haba nadie, solamente haban estacas y
palmeras nena formando crculos. La palmera nena es
parecida a la palmera shin. stos eran los shipibos que
189

mientras cantaban y danzaban el mash se haban


convertido en palmera nena. Como el hombre se haba
ausentado, sus hijos lo llamaban gritando: Ven a
llevarme pap!, pero su padre no apareca. Los nios
se cansaron, porque aunque lo llamaban ste no vena.
Recin de tardecita regres, cuando ya el sol se estaba
poniendo. Aunque los nios tenan comida, al ver que
su padre suba al huito se convirtieron en aves
huancahui.
Jatian jakiribi joo ik kaa iki ja Shipibo joni. Katanaxh joxhon
oinaki ik iki jatbi jai. Jatian Shipibo jonin shinana iki:
Nenora westora ainbo joni jake, ramara en mai kiniai,
ik ik iki. Jatian ja ainbo rab nokota iki nontin, Inka ainbo
betan jawen yonoti. Ja ainbo rab nokotaxh yoyo ibkona
iki: Jaskataxh kaxhon oinapachora ikai yamai. Rama mia
katanwe, akin ak iki Inka ainbonin. Jatian jawen yonoti
raanaxh Inka ainbo nontin baneta iki. Ja mai kiniainoaxh
pikxhon jonin yatana iki ja ainbo jo. Jonin yatanketian
ainbonin yoiya iki: Eama riki papan raana, oakaya riki
min biti. Jaskakin yoiyabi jonin jeneyama iki. Jawen
yonoti jeneyamaitian oinxhon neskakin yoiya iki:
Mionbiribira keenke. Jatbitianra inoxh iki chin bakebo
jask jaskti. Jaskataxhki Inka xhontako kaa iki; jaki ik
iki Mar Rina. Jainoaxhki bewa bewakaini kaa iki, onis
oniskaini ja jonin bima.
Nuevamente el hombre se fue a llamar a la gente
dando gritos. Cuando regres, vio que haba toda
clase de comida. El shipibo pens: Aqu hay una
mujer, ahora voy a cavar la tierra para esconderme.
En eso llegaron dos mujeres en una canoa, la mujer
190

Inca y su sirvienta. Al llegar, la mujer Inca le dijo a


su sirvienta: Cada vez que yo voy a verlo no est.
Ahora vete t. As, la mujer Inca envi a su sirvienta
mientras que ella se qued en la canoa. De repente,
el hombre sali del hueco rpidamente y atrap a la
sirvienta que se haba acercado. Cuando el hombre
la tena sujetada la sirvienta le dijo: Yo no soy la
enviada por el Padre, es esa otra con la que tienes
que reunirte. Pero a pesar de sus palabras, el hombre
no la solt. Viendo que no soltaba a su sirvienta la
mujer Inca dijo: Seguramente es a ti a quien quiere.
Por siempre tus hijos vivirn as noms. Diciendo
esto la joven Inca se fue; ella se llamaba Mar Rina.
Y as Mar Rina se alej cantando cantando, se fue
triste muy triste, aquella a la que el hombre no tom
por esposa.
Eara kayamai, ea jenewe, akinki yonoti ainbaon ak
iki. Ja yamki joni oxhana iki. Benbo oxhanxhon jatbi
jawki jonia iki. Nete xhabketian oinaki Shipibo jonibo
jaa iki, jainoaxh moa kikinshaman jatbi jawkibo jaa iki.
Jaskataxh joninironki rama kamanbi Shipibo jonibo jake.
No me voy a escapar, sultame, le dijo al hombre la
mujer sirvienta. Esa noche lo hizo dormir. Luego de
hacerlo dormir, la mujer cre a toda la gente. Al da
siguiente el hombre vio que ya haban shipibos, que ya
haba de todo. As es como se originaron los hombres y
hasta el da de hoy existen los shipibos.

191

Shipibo ainbo
Noa Shipibo ainbobo nawama iki, noa iki jonikon ainbobo.
Jatian noa Shipibo ainbobo ikaxh iti jake jakon shinanya
ainbobo, rabikanti ainbobo. Westora Shipibo ainbora iti
jake kikin yoshima, jatbi jawki ati onan; jabo riki kikin
jakoinra ik noa yoi iknon. Ja Shipibo ainbo ikaxh noa iti
jake non axhekan ikaibo. Shipibo ainbo ixhon non ati jake
nato jawkibo: map ati, chitonti timati, jonxhe topiti, chonpi
ati, chitonti ken ati, chitonti kew ati, chopa ken ati, pisha
kew ati, jainxhon non bene koton pekew axhonti,
chiaraxhti wiken axhonti; ja riki non Shipibo ainbobo ixhon
ati jawkibo. Noa kenai yakti jake. Ja kenanoxhon non
ati jake shinanparikin. Jainxhon non wishai kikin
metsshaman ken shinanxhon. Jatian noa raomeeta ikaxh
mesk kesk kenbo non shinain pikpatankainai, jaskara
ati jisshamanbo. Jaskarabores kenatibores non shinanai,
ono yankabires kawanatanama. Noa Shipibobo riki
kirikaoma, jan ser atioma. Yamaribirake: Nato jawkibora
en nato neten akai, ixhon shinana. Jatian noa Shipibo
ikaxh mesk kesk jawkibo ak tantitioma iki.

pulseras y tobilleras, hacer fajas, disear la pampanilla,


bordar la pampanilla, disear la tela, bordar la bolsa,
como tambin bordarle a nuestro esposo la espalda de
su camisa y las piernas de su pantaln; stas son las
cosas que debemos hacer como shipibas. Tenemos que
sentarnos a disear. Para esto, primero tenemos que
imaginar el diseo. Una vez imaginado el diseo
hacemos los trazos muy bonito. Si hemos sido curadas
vienen a nuestra mente diversos diseos, cosas como
para reproducir. Pensamos solamente en hacer diseos,
mas no en andar sin hacer nada. Las shipibas no
tenemos libros, no usamos reglas para que el trazo salga
derecho. Tampoco planificamos: Tales cosas voy a
hacer este da. Nosotras como shipibas realizamos
diversas actividades y no descansamos.

La mujer shipiba

Jarke Shipibo ainbobo eb jakonmairaboribi, eb yoshi,


eb sin itan bachinmisboribi. Jarbake rami yoimisbo:
Ja ainboisi riki jaskara Shipiboisi ikaxh ik ikai. Jatian
noa jakonma ainbo paketi kai, noa yoikanai rami. Westora
ainbo jakon shinanya iketian yoikanai: Ja riki jakon
shinanya, kikin jakoinra, kikin yoshima. Jatian wetsa
ainbobo notsiai, jaki ramiti bokanai.

Las mujeres shipibas no somos mestizas, somos mujeres


de la gente verdadera. Porque somos mujeres shipibas
debemos ser amables, para que hablen bien de nosotras.
Una mujer shipiba debe ser muy generosa, debe saber
hacer todas las cosas para que digan que somos muy
buenas. Siendo shipibas tenemos que vivir de acuerdo
a nuestra costumbre. Debemos hacer las siguientes
cosas: fabricar cermica, hilar la pampanilla, hilar

Tambin hay mujeres shipibas demasiado malas como


yo, mezquinas como yo, rabiosas como yo y tambin
pleitistas. Asimismo, hay las criticonas que dicen
despectivamente: Esta mujercita es as porque es
shipiba. Entonces nos consideran malas. Cuando una
mujer es amable los dems dicen: Ella es amable, muy
buena, muy generosa. Entonces las otras mujeres van
a sentir envidia y se van a molestar con ella.

192

193

Shipibo joni
Westora Shipibo joni iti jake kikin jakon, noa jawebi
maxhkmayamai, karo, piti, mesk kesk jawkibo. Jake
Shipibo kikin jakon shinanya ochokeabi noa kenaxhon:
Bekanwe, yakkanwe, noa jawkiamai. Jake Shipibo
jakonmaribi ja noa oinaxh jow iamabobiai, noa oinama
jisres ikai. Jarke jonibo jakonma shinanya jawen
anibaon es ninkyosma ikaxh, itanribi jawen anibaon
raonyosma ikaxh. Jaskarabo iki meemis, sin, rishkimis,
noa pont jakonma aresai. Jaskara jonibora tson noiyamai
noimisti shinanoma iketian, jawen jointiain jake ramiamisti
shinanres.

tsokasaibo, meemis jonibo, sin jonibo, teamis jonibo,


yoshi jonibo, chikish jonibo, yopa jonibo, jatbi jakonma
jonibo. Jaskribi akin ja ainbo benbo kesk jakonmaboribi
non raonti atipanke.
Pero a estos hombres malos los podemos corregir
curndolos. Podemos curar a los hombres que se
emborrachan y hacen escndalo, a los que golpean a
sus mujeres, a los rabiosos, a los mujeriegos, a los
mezquinos, a los ociosos, a los afasis 16, a todos los
hombres malos. De igual manera podemos curar tanto
a la mujer como al hombre malo.

El hombre shipibo

Mets ainbo

Un hombre shipibo debe ser muy bueno, no nos debe


hacer faltar nada, ni lea, ni comida ni muchas otras
cosas ms. Hay shipibos muy amables que aunque nos
vean desde lejos nos saludan y nos llaman: Ven,
sintate!, y nos invitan a comer. Tambin hay shipibos
malos que aunque nos vean no nos saludan, se portan
como si no nos hubiesen visto. Existen hombres malos
porque no escucharon los consejos de sus padres, o
porque sus padres nunca los curaron. Estos hombres
son abusivos con sus mujeres, rabiosos, pleitistas, nos
tratan mal. Los hombres de este tipo no quieren a nadie
porque no son buenos, en su corazn solamente hay
pensamientos malos.

Shipibo ainbobo iresbiresi metsyamai. Iti jake boo


nenk, rapanistani; ikaxhbi jan metsati joaikaya riki non
raoti. Jain non saweai sha atibo, jonxhe. Jaskarakaya
riki mets ainbo. Wetsabiresma iki mets en oina.
Jawe kopma noa raotaoma yakataxh noa metsma
iki, tson noa mets ayamai. Ja kopra noa iti jake
westora mets ainbo inoxh raotia. Jati jake min
tononon ati, min kesh ati, paronoti, koribo, mia
maxhen bekenetai, mia nanen bexhtetai, mia nanen
taxhtetai, mia wikenetai; ja riki mets ainbo. Noa jawebi
raoyamai, noa iamai jawenki noa metsti iki.

Ikaxhbi jaskara jakonma shinanya jonibo non benxhoati


atipanke raonxhon. Non raonti atipanke ja jonibo paenaxh
194

16

Un hombre afasi es un hombre intil, especialmente en lo que respecta a la


obtencin de pescado y carne de monte.

195

La mujer bella
La mujer shipiba no es bella as noms. Tiene que tener
el cabello largo, ser algo delgada; entonces con lo que
viene a ser hermosa es con nuestros adornos. Nos
ponemos campanillas de semillas en la pampanilla para
que suenen con los movimientos, pulseras y tobilleras.
As es una mujer bonita. Yo creo que cualquiera no es
bonita. Si no estamos sentadas con nuestros adornos
no somos bonitas, nadie nos dice que somos hermosas.
Por eso, para ser una mujer bella, debemos ponernos
los adornos. Debes tener tus sonajas de la cintura, tu
adorno de la pampanilla, corona, aretes, adornos
labiales, te diseas la cara con achiote, te pintas la frente
con huito, te pintas los pies con huito, te diseas la
pierna; sa es una mujer bella. Si no nos adornamos
no hay nada que nos haga lucir bellas.
Jaskribi oa joxho nawabo pont oa neskara yakatai
ainbobo metsma iki, jaton raotininbiribi ik mets iki.
Jaskribi iki noa non raotininbiribi ik metsbo. Nato noa
jan raotaibo iki nonabi, non banbi. Jake non maxhe jan
noa bekenetai, bero ketanai. Jake nane jan bekeneti; min
shokiai, min kawai, min senanai jainoaxh mia bekenetai.
Ikaxhbi ramatian noa nawan itinres ikai, nawan
siktibaonres.
Las mujeres mestizas que estn sentadas as noms
tampoco son bellas, recin cuando se ponen sus adornos
se ven bonitas. De igual manera, nosotras cuando nos
ponemos nuestros adornos lucimos bonitas. Las cosas
con las que nos pintamos son de nosotros mismos,
196

nosotros las sembramos. Tenemos nuestro achiote con


el que nos diseamos la cara, con el que nos pintamos
debajo de los ojos. Hay el fruto del huito con el que nos
diseamos la cara; le haces hueco para sacar el huito,
lo envuelves en una hoja, lo calientas y luego te diseas
la cara. Pero actualmente nos arreglamos como
mestizas, con maquillaje noms.

Mets benbo
Yankamara westora Shipibo joni mets ipaonike. Moatian
mapo tonkon keenyamakatikanai, kikin panchshoko
kenetaton bi iketian. Jaskara, bepancha inon ixhon,
pikbenatianbi betanekatikanai jawen anibaon. Jatian
mapo tonko iketian shirokatikanai: Metsma mapo siro
siroisi, bemanaomaisi, iktikanai. Moatian iktikanai
panch; panchma ikebi non anibaon panch ak.
Jatianki jawe kesk iktikanai payon maia, bekenekanai,
tari sawekanai, wino iakanai, rexh sawekanai, koribo
sawekanai, kikin mets. Ja non bekenea iktiai kikin mets
baneti. Yankama iki joni mets.

El hombre buenmozo
Un hombre shipibo no era buenmozo as noms.
Antiguamente a los shipibos no les gustaba tener la
cabeza redondeada, en cambio la cabeza planita y
diseada se vea bien. Para aplanarles la frente a sus
hijos, los padres les ponan tablillas desde recin
nacidos. Si uno tena la cabeza redondeada la gente se
burlaba diciendo: Cabeza redonda, cada, sin cara.
197

Por eso antes tenan la cabeza plana; a pesar de que no


era naturalmente plana nuestros padres la aplanaban.
Los hombres se ponan un pauelo en la cabeza a
manera de gorra, se diseaban la frente, se ponan la
cushma, cargaban la macana, se colgaban la naricera,
los adornos labiales, era algo muy bello. Cuando les
disebamos la cara quedaban muy hermosos. As
noms no era un hombre buenmozo.
Jatian jaon ainbobo keeni kai. Jatian ainbobo: Jass, ja
joni riki metsshoko, oa bekeneta mets, oa payon maia
mets, ja iki ainbonin keen. Ikaxhbi moatian iktikanai
mapo tonkonki keenyamakatikanai: Shii, ja mapo tonko
tonkoisi metstanimaisi! Jatian, ramaki noa jawe kesk
iki? Non bakeboribi moa mapo tonko, moa nawan atinboribi
betanetioma rakana, jakonma jawkibobires. Ja mets
iki ikai ja iki ainbaon keen. Ainbo keenai ja mets oinaxh
iamaxh jawen ni oinaxh. Ja yankamaribi iki, yamake oa
joni xhoaisi mets. Ja joni itinke senen, jawen yora
rapanisshoko jakon. Ja iki ainbaon keen. Yankama iki, ja
iki raota kop.
Las mujeres admiraban a los hombres buenmozos
diciendo: Jass, ese hombre es guapo, el diseo de su
cara es hermoso, el pauelo de su cabeza es bonito.
Esto era lo que les gustaba a las mujeres. Antes no les
gustaba los de cabeza redondeada: Shii, qu feo ese
con la cabeza redondeada! Pero ahora en cambio,
cmo somos? Nuestros hijos tambin tienen la cabeza
redondeada, los tenemos echados sin tablillas como
hacen las mujeres mestizas. Qu cosas tan feas! El
que es guapo es el engredo de las mujeres. La mujer
198

lo quiere porque lo ve guapo o porque le gusta su


forma de caminar. Eso tampoco era as noms, no hay
hombre gordo que sea guapo. El hombre es normal,
su cuerpo un poco flaco se ve bien. Eso les gusta a las
mujeres. No es buenmozo as noms, es porque est
adornado.

Yotokonti
Moatian ipaonike yotokonti pi, ramatianbo oro xheta
ati keskribi. Xheta wisoti kop moatian yoxhanbaon
yotokonti biktikanai nii meranoa. Jaktiai yotokonti pi
kikin xheta wiso biri biri ik jonibo. Och atimabiresi
iki benbo iktikanai. Jaskribi jisra itinke nato mets
iki itai jawki. Xheta joxhobicho ikenki osankatikanai.
Osani Shii! Miamarin?, iktikanai. Ja iki jakonma
jawki. Jatian jaskara ikshamai jabaon benakatitai
yotokonti.

La planta yotokonti
Antiguamente se masticaba la planta yotokonti, as como
en la actualidad se usan los dientes de oro. Para
ennegrecerse los dientes antiguamente las abuelas
traan yotokonti del monte. Haba personas cuyas
muelas negras brillaban cuando masticaban yotokonti.
No se les puede rechazar a las que usan yotokonti,
decan los hombres. As es como se habla de estas cosas
de ser hermoso. En cambio, si uno tena los dientes
blancos los dems se rean de uno. Se burlaban
diciendo: Shii, qu feo! No eres t? Eso era algo
199

malo. Entonces, como no queran estar as con los


dientes blancos buscaban yotokonti.
Yotokontira jake rama kamanbi. Ja riki westora jiwishoko.
Jawen tapon bixhon kobin axhon nakakatikanai. Rab nete
kaman ja tokonpaokanike ja xheta wisoti kop. Jatian ja
xheta kikini penetai, payyamai. Ramatian iki noa
jaskarama, non jawebi nakayamai, kikini bakexhbi noa
xheta keyotai. Moatian yoxhanbo jaskarama iktikanai.
El yotokonti existe hasta ahora. Es una planta grande.
Se traa su raz, se la herva y se la masticaba. Hasta
dos das lo tenan en la boca para ennegrecerse los
dientes. Entonces los dientes se vean muy brillantes,
no se malograban. En la actualidad ya no hacemos eso,
ya no masticamos nada, desde temprana edad nos
quedamos sin dientes. Antes no eran as las seoras.
Raotiribi iktiai ja xheta yotokonti pi. Ja raota wiso xhetaya
ikaxh metsshaman iki. Metsshaman iki en oina; westora
akin en oina iki yotokonti pi, kikin jakoinra. Ja toxhkotai
posaka nete, kanchis nete peko; moa kanchis nete ak
westora oxhe toxhkotai ja xheta wisoshaman. Ramatian
moa non oinyamai jaskarabo, yamake moa wiso
xhetayabo, oa osanaibo pont joxhobires, moa jakonma.
El masticar yotokonti tambin era adorno para los
dientes. La persona as adornada se vea muy bella con
los dientes negros. A m eso me parece hermoso; en
una oportunidad vi a alguien que haba masticado
yotokonti, se vea muy bonito. El efecto desaparece
despus de ocho o siete das; cuando se masticaba por
200

siete das seguidos, los dientes permanecan negros


durante un mes. Ahora ya no vemos eso, ya no se tienen
los dientes negros, los que se ren tienen dientes blancos
noms, ya eso est mal.

Non janekon
Chaikoni riki joneta jonibo. Moatian non yosibo meryabo
onanyabo iktikanai chaikoni jon rae akanabo. Jabaon
yoikatitai chaikoniboki janeyaribi. Ja moatian onanyaboribiki
iktiai jon chaikoni awinyabo, ainbo onanyabo jon
chaikoni beneyabo. Nokon titashokon yoikatitai: Chak,
papashoko wanyora iktiai chaikoni awinya, Soi Biri ik
iki jawen jane. Min baken bakeaketian janenoxh iw Soi
Biri, akin ea aktiai.

Nuestros nombres verdaderos


Los chaikoni son gente escondida, que normalmente no
se deja ver. Antiguamente, nuestros abuelos meryas,
onanyas, se relacionaban con la gente escondida o
chaikoni. Ellos decan que los chaikonis tambin tienen
sus propios nombres. Adems, estos antiguos onanyas
tenan esposas chaikoni, y las mujeres onanya tenan
esposos chaikoni. Mi abuelita contaba: Hija, tu abuelo
finado tena una esposa chaikoni, su nombre era Soi Biri.
Cuando tus hijos tengan una hija, tienes que ponerle el
nombre de Soi Biri.
Ja kop nokon wetsan janea iki nokon koko baken
bakeshoko, Soi Biri akin. Iskon Bena iki chaikoni ainbonin
201

jane. Jarbake Xhanen Bari, Ronon Xheka, Is Xheka, jabo


isya iki. Jaskarain nokon titan janea iki nokon bakeranon
Is Xheka, chaikoni jonin jane. Ramatian non chaikonibo
nokoti atipanyamake; moatian samxhon nokokatikanai.
Enra arbati atipanke chaikonibo nokokin kikin akin
samxhon. Ikaxhbi moa noa jaskakin samkashamai,
jatbi jawki noa xheakasai, pont ocharesi. Jaskara ixhon
non ati atipanyamake.
Por eso mi hermana le puso ese nombre a la hija de mi
sobrina, Soi Biri. Iskon Bena es el nombre de una mujer
chaikoni. Asimismo hay Xhanen Bari, Ronon Xheka, Is
Xheka, estos nombres se refieren a pjaritos. Por eso
mi mam le puso Is Xheka a mi hijo, es el nombre de
un hombre chaikoni. En estos tiempos no podemos
encontrar a los chaikonis; antes dietando y guardando
abstinencia los encontrbamos. Yo podra encontrarme
con la gente chaikoni dietando bien. Pero en la actualidad
ya no queremos dietar como lo hacamos antes,
queremos tomar de todo, pecamos noms. Siendo as
no podemos lograrlo.
En yoiribiti atipanke, noa joxho nawabo keskma iki. Non
bakebo, non papashokona, non papan jane, non titan
janebo meniamai; keenxhon non akai. Ea jake westora
bake, jawen jane iki Juan; ja non jaskakin janea iki jawen
papa Juan iketian, nawan join. Nokon yosin non join jane
iki Mokan Niwe, ikaxhbi yamaparike nokon baba non Mokan
Niwe ati.
Puedo decir otra vez que nosotros no somos como los
mestizos o la gente blanca. A nuestros hijos no les
202

podemos dar el nombre de nuestro abuelo, de la abuela,


de los padres. Si queremos lo hacemos. Yo tengo un
hijo que se llama Juan, porque su pap es Juan, en
castellano. El nombre de mi viejo en nuestro idioma es
Mokan Niwe, pero todava no tenemos un nieto para
ponerle Mokan Niwe.
Jatian nawabo jaskarama iki, jawen titashokon janebi
akanai, nawabo yamake chaikoni raeya. Menikanti jake
jaton titashokon jane, jawen papanabo. Noa joni
wetsaresibi iki, jake jonni jonibaon jane, jake nato niwe
raoki ikbo Senen Niwe, jake mesk kesk janebo.
Pero los mestizos no son as, a sus hijos les ponen el
nombre de su abuelita, los mestizos no se relacionan
con los chaikoni. Tienen que dar a sus hijos el nombre
de su abuelita o de sus padres. Nosotros los shipibos
somos diferentes, usamos los nombres de los hombres
escondidos, tambin hay nombres relacionados a la
planta que llaman remedio del viento Senen Niwe, hay
varios nombres.
Joxho nawabaon janeai jaton bake nato Pedro, Ezequiel,
ja iki jaton papashokobaon jane, jaanshokores janeai. Non
wetsatian janeai Barin Yoi. Bari iki noa jan tenai kop.
Jake Xhanen Bari, ja iki westora chaikoni meryanin jane.
Rao Jonibaon jane en ninkata iki westorakin meryanin
yoiyai: Xhanen Betsa, jake Mokan Rona, Wasan Rona.
Chaikonibaon in iki wasa, xhawan betan xhane iki noyai;
jaskarainoabo non jane tsekai.
203

Los mestizos blancos nombran a sus hijos Pedro,


Ezequiel, esos son los nombres de sus abuelos, solamente
esos nombres les ponen. Nosotros a veces les ponemos
Barin Yoi. Bari es porque el sol, bari, es el que nos
alumbra. Existe el nombre Xhanen Bari, es el nombre de
un merya escondido. Yo escuch una vez que un
merya deca los nombres de la Gente Remedio: Xhanen
Betsa, Mokan Rona y Wasan Rona. El wasa, o sea el mono
frailecillo, es el animal domesticado por los chaikonis, el
Xhawan guacamayo y el pajarito Xhane son aves; de ellos
obtenemos los nombres.
Rama kamanbi noa jaskara iki, non janekonya. Nokon
papan chaikoni awiman janeronki iktai Mets Beka,
westora metsshoko. Jaskarainbo non jane tsekai.
Ramatian moa jaskarama, non bakebo jawen janen moa
kenayamai. Nokon bakeranon iki Sanken Bea atin moa
keenyamai. Ja iki moatian nokon papashokobaon jane:
Sanken Bea, Is Xheka, Ken Sin. Wetsa nokon baken
jane iki Kesin Tsoma. Kesin Tsoma iktiai iresama, joni
tsewmis, sin joni iti ik kop. Moatian non papashokobo
kikin reteanamis, kikin ray iamaxh merya iktikanai.
Jaskarabo iktikanaitian non janea itinke. Sanken Mets
iki westora jonin tari sawea kikin sanken metsshaman.
Jaskara ipaonike chaikoni jonin tari sawea. Ea iki kimisha
janeya: Ranin Ama, Mokan Rona, Sanken Wesna.
Hasta ahora somos as, tenemos nombres propios.
Mets Beka es el nombre de una mujer chaikoni que era
esposa de mi pap, era muy bella (mets significa bella,
hermosa). Nosotros sacamos nombres de esas cosas.
Pero en estos tiempos ya no llamamos a nuestros hijos
204

por su nombre shipibo. Mi hijo se llama Sanken Bea y


no quiere que le llamen as. Estos son los nombres de
mis abuelos: Sanken Bea, Is Xheka y Ken Sina. Mi otro
hijo se llama Kesin Tsoma. Le puse ese nombre porque
se refiere a un hombre al que le gusta pelear con
huishati, porque as debe ser mi hijo, un hombre
valiente. Antes nuestros abuelos luchaban entre s, eran
trabajadores, meryas. Como nuestros abuelos eran as,
les damos esos nombres a nuestros hijos. Sanken Metsa
es porque cuando un hombre se pone la cushma se le
ve muy elegante, muy hermoso. As usaban cushma
los hombres chaikoni. Yo tengo tres nombres shipibos:
Ranin Ama, Mokan Rona y Sanken Wesna.
Nawan join jane iki jakonribi, ikaxhbi non join janebokaya
kikin jakon iki. Jaskarain en oina iki jatbikaya jakon iki.
Nokon bakebo en janea iki nawan joinribi Eleodoro.
Akaskin en akai Eleodoro akin, akshamakin: Sanken
Be, jomenwe pii!, akin. Jatian rabekanbi axheai Sanken
Bea iamaxh Eleodoro. Jatian jab raenanaibaon akai Elico
akin. Enbiribi nokon bake Elico akin ayamai. Be,
jomenwe pii!, akin en akai.
Los nombres en castellano tambin son bonitos, pero
los nombres en nuestro idioma son mejores. Yo opino
que todos los nombres estn bin. Mi hijo se llama
Eleodoro en castellano. Si quiero lo llamo Eleodoro, si
no quiero le digo solamente: Sanken Bea, ven rpido
a comer! De esta manera l se acostumbra con los dos
nombres Sanken Bea y Eleodoro. Sus amistades lo
llaman Elico. En cambio yo no le digo Elico. Bea,
ven a comer!, as le digo.
205

Jake nokon bake xhontako, ja iki Menin Kaisi. Non


shinanyamai pikketian Menin Kaisi ati. Ikaxhbi nokon titan
yoiya iki: Nokon wetsara iktiai kikin menin ainbo. Min
bake ainbo pikketian Menin Kaisi anoxh aw. Non
yoxhanbaon noa aktiai jaton jane keytima akin yoikin.
Ja kop rama nokon baken jane iki Menin Kaisi.
Tengo mi hija seorita, ella se llama Menin Kaisi. No
pensamos en ponerle el nombre Menin Kaisi cuando
naci. Sino que mi mam me dijo: Mi hermana era
una mujer hbil en el trabajo manual. Cuando nazca
tu hija llmala Menin Kaisi. Nuestras abuelas nos
decan que sus nombres no deberan terminarse. Por
eso ahora el nombre de mi hija es Menin Kaisi.
Rama iki nokon bake chonka rab baritiaya, ikaxhbi en
onanyamake jaaki menin ik kai ixhon, jawe kesk ikaxh
meninma ikenkan? Jatian, tson ocha iti iki? Jama
nokonabi; enbi jawki ati axheayama kop. Jatian wetsabo
jake Soi Biri. Soi akin jawki akai kikin mets akin jawki
akaibo. Jaskribi noa ikai Soi joni metsbo iki. Bake jawki
akai iketian, non yoiyai: Jawen tokyora kikinshaman
menin iktiai riki, ik noa ikai.
Ahora mi hija tiene doce aos, pero no s si va a ser
hbil, de repente no va a ser hbil. Y en ese caso, de
quin es la culpa? No de ella, sino de m misma; porque
yo misma no le ense a hacer las cosas. Algunas se
llaman Soi Biri. Soi se llaman porque cuando hacen las
cosas las hacen bonitas. De igual manera a los que
llamamos Soi son personas bonitas. Cuando a un nio
le gusta hacer las cosas, nosotros decimos: Es as
porque a su tocayo le gustaba hacer las cosas.
206

Joni chaikoni betan nokoanani


Westora jonironki bo iki chaikoni jonin, iaman yomerai
itaitian. Iaman toshbketian nokoxhonronki chaikoni jonin
yoiya iki ja joni: Nato ian rebon, nii peko, jain riki noa
ikbiribi, jonni jonibo, akinki ak iki. Jatian jonin shinana
iki ja chaikonin yoiya: Ramara ea kai, ikki ik iki ja joni.
Jaskketianki chaikonin yoiya iki: Rama riki noa Ani
Xheatiya, akinki ak iki. Jaskxhonki chaikonin bo iki
jawen anibo yoiyamabi.

El hombre que se encontr con el chaikoni


Los chaikoni son la gente escondida o invisible. Un
chaikoni se llev a un hombre cuando ste estaba
pescando en la cocha. Cuando estaba flotando en su
canoa, el chaikoni se le acerc y le dijo: Al final de esta
cocha, pasando el bosque, all es donde vivimos, somos
hombres escondidos. Entonces el hombre se qued
pensando en lo que haba dicho el chaikoni y decidi:
Ahora me voy all. El hombre invisible le habl
nuevamente: Ahora tenemos nuestro Ani Xheati. Y
se lo llev el chaikoni sin que el hombre les avisara a sus
padres.
Jainxhon jonin ninkataki ik iki kikin tanpra mets
metsshamani, joniboki oa ik iki winon rishkianani.
Jatianki chaikoni joninki yoiya iki: Ninkwe en mia yoinon,
chaikon; mia riki jakonma pisi poati. Noa riki wasteya, jan
nashiwe mia nokon jeman noknon, akinki ak iki. Jatian
jonin ak iki Ikonrake, akin. Jaskaxhon beai oinaronki
ik iki natotio tenton waste, moa xhakia. Jainxhonki
207

chaikonin nashimaa iki. Nashimaxhonronki bo iki jawen


tita kaman. Kaxhon oinaronki ik iki jema manishma, kikin
xhab, xhobobo xhabshaman napo yakata.
Al llegar, el hombre escuch que tocaban un bombo
muy bonito, los hombres se peleaban con macana.
Luego el chaikoni le dijo: Escucha lo que te voy a decir,
tienes un olor muy feo. Tenemos piripiri, bate con
eso para que vengas a mi comunidad. El hombre
respondi: Bueno. El chaikoni trajo el piripiri en una
bolsa, bien ralladito, e hizo que se baara con eso. Tras
hacerlo baar lo llev hasta donde estaba su madre.
Al llegar el hombre vio que la comunidad estaba limpia
de maleza, que las casas se erguan en medio de espacios
totalmente despejados.
Moatianki ipaonike chaikonibo korkayaribi. Kaxhonki
chaikonin yoiya iki jawen koshibo itan jawen tita: Tit,
enra beke paro joni, noibatishoko itaitianra en beke
chaiyanoxhon, akinki ak iki. Jainxhon jonin shinana iki:
Jawe kopki ea neno jo?, ikki ik iki. Jainoaxhki ik
iki ja jo joni jabkasi chaikonibaon jemameaxh. Jatian
yoiribia iki chaikonin: Ninkwe chaikon en mia yoinon,
ea riki chosko poiya, akinki ak iki. Jatian jonin jen ak
iki.
Antiguamente la gente invisible tena tambin sus
curacas. El chaikoni le dijo a las autoridades y a su
madre: Mam, yo he trado al hombre del ro, como
me dio pena lo traje para que sea mi cuado. En ese
momento el hombre pens: Por qu he venido aqu?
Entonces sinti ganas de escaparse. Pero el chaikoni le
208

habl nuevamente diciendo: Escucha, yo tengo cuatro


hermanas. El hombre acept.
Nete xhabketianki peokota iki pishta, icha jawki yoina
retekanabo pii, meskotibo jaton axhekanbiribi ik, tari
wisoshaman kewya, joshin tari sawya. Jainxhonki
chaikonin jawen tita yoiya iki: Tit. Jatian jawen titan
ak iki: Jawerin, bak? , akinki ak iki. Enra beke
nato paro joni nokon poi bimanoxhon. Jaskketian jawen
titanki yoiya iki: Bimakayata, min beke betin jaonbiribi
keenxhon, moa min ake betin bekin akin ak iki.
Al amanecer empez la fiesta, coman todo tipo de
animales que haban cazado en el monte, practicaban
diferentes cosas segn su costumbre, vestan cushmas
negritas bien bordadas, cushmas rojizas. Despus el
chaikoni llam a su madre y sta le contest: Qu,
hijo? Y el chaikoni dijo: He trado a este hombre del
ro para casarlo con mi hermana Entonces la madre
le respondi: Bueno, entrgasela, obviamente porque
lo quieres es que lo trajiste.
Jawen baken yoiwanketian, chaikonin titan nete
xhabataitian jawen bake xhontako yoiya iki: Mia jawe
akaitani ikenmabi, jochinki ake paro joni bekin, nob itinke
en mia bimabanon akin ak iki. Jaskaxhonki bimakana
iki, kikin metsshoko xhontako, nanen bekenya, rexhya,
teoti sawya, kikin metsshoko.
Tras lo que le haba dicho su hijo, al amanecer la madre
habl con su hija: A pesar de que casi no sabes hacer
nada, tu hermano mayor trajo al hombre del ro, te har
209

reunir con l. De esta forma le entregaron al hombre


una mujer muy bella, con la cara diseada con huito,
la nariz adornada, collares, una mujer muy hermosa.
Ja joninki bi iki ja chaikoni ainbo. Biketianki jawen rayos
benbon yoiya iki: Bak, miara kayamapariai, nenoaxh
westora oxheparira mia kai, jawkipari yomerawe min
tita boxhonnon, akinki ak iki. Jaskakin bi peko moa
basichaki ik iki moa joni jokasi. Westoraiki jokasi tanata
iki, joxhon jisronki ik iki paotati moxhan kai, kikin nonti
jikiti jisma. Jaskarainki joni banribia iki. Jatianki ik iki ja
joni moa icha nete, ja bake xhontako bimakanaki ik iki
moa westora oxhe. Ja moa westora oxhe iketianki, ik
iki jawen titabo moa winii, maaporira kabirake, moa
retekana riki, manota riki, moa choyachakin bobo
shinanibo ikana iki.
El hombre se haba casado con la mujer chaikoni. Luego
del matrimonio el suegro le dijo: Hijo, todava no te
vas a ir de aqu, recin al cabo de un mes te irs, primero
tienes que cazar animales para que se los lleves a tu
mam. Como ya haba pasado un tiempito el hombre
quera regresar a su casa. Una vez intent escaparse,
pero se encontr con una cantidad de espinas de ua
de gato que le impidieron pasar con la canoa. Por eso
el hombre tuvo que regresar. Para esto el hombre ya
tena all varios das, ya haba pasado un mes desde su
matrimonio. Al mes de que el hombre haba
desaparecido de su casa, sus madres lloraron pensando
que se haba ahogado, que lo haban matado, que se
haba perdido, o que de repente el chuyachaqui se lo
haba llevado.
210

Ikaxhbi moa chaikoni jonibaon onana ik iki joni jawen


kaiboboiba kakasai. Jainxhon jawen rayos benbon yoiya
iki: En mia potai kanon, bak, chimakayain senen. Enra
mia nokon bake xhontako ramishoko nanexhonai, kinki
ak iki. Jaskxhonronki napxhona iki kabri, iso, jono,
chaxho namibo, ani nontiki ik iki. Ja nonti akanaironki ik
iki ronin bake. Moa nonti bochoaxhon yoikana iki:
Katanwe! Nokon bake jakonmashokora en mia
chibanmai, akin ak iki.
Pero los chaikonis saban que el hombre quera regresar
donde su familia. Entonces su suegro le dijo: Hijo, ir
a dejarte a la salida de la cocha. Embarcar a mi hija
feta contigo. Despus puso en la canoa carne de
taricaya, maquisapa, sajino, venado, la canoa era
grande. Dicen que a esa canoa la llamaban cra de
yacumama. Una vez que la canoa estuvo llena, el suegro
dijo: Vete! Voy a dejar que mi hija feta vaya contigo.
Ja xhontako jo iki jawen bakenxhaiba, paro ainboboiba.
Joxhonki ja chaikoni ainbonin yoiya iki jawen tsabe: Ea
riki min poi nokon poinribi bimaa, nokon papan riki ea
raana, akinki ak iki. Jatianki jawen bene yoiya iki
ochatima. Jaskkenbiki joniki joaxh paena iki.
Jaskarainronki inike ja chaikoni ainbo notsikaini kai. Rama
kamanbi non chaikonibo moa ochmaa iki. Jatian nete
basimaribi iketian ipaokanike; rama moa nete basiora
iketian non chaikonibo ninkyamai, ninkatai ikaxhbi
wetsankobo.
La joven lleg a la casa de su suegra, donde vivan las
mujeres del ro. Al llegar la mujer chaikoni le cont a su
211

cuada: Mi hermano me entreg a tu hermano, mi


pap me mand ac. A su marido le anticip que no
pecara. A pesar de eso, el hombre se emborrach.
Entonces la chaikoni se enoj y parti molesta. As
hicimos que los chaikonis se alejaran de nosotros hasta
el da de hoy. Esto ocurri cuando el mundo era
reciente; ahora que el mundo es antiguo ya no
escuchamos a la gente chaikoni, los escuchamos pero
en otros lugares.

Non piti jawkibo


Moatianra iktiai yoinabo ochma merati itan icha. Jatian
non aktiai wachoaxhon xhekin betenki, parantayabo non
joa iki. Jaskribi akin jabo non xhoixhon, yonanxhon,
betenkatitai. Jaskaxhon pi iki kikin noe ja jawkibo.
Moatian yamakatitai oa nawan pitibo piti. Ramatian non
jaskarabo oin oinyamai, noa joxho jonibaon keyonana kop.
Moa yamake jaskshamanxhon non kobinatibo,
jaskshamanxhon non jakonshamanxhon pitibo.

Nuestros alimentos
Antes se encontraban animales cerca y en abundancia.
Antes suavizbamos las carnes y las preparbamos en
mazamorra con maz, las sancochbamos con pltano.
De igual forma las asbamos al fuego, las ahumbamos
y preparbamos mazamorra. Cocinando as comamos
muy rico estas cosas. Antes no se conoca la comida
mestiza. Ahora casi no vemos las cosas del bosque,
porque los blancos nos han matado los animales. Ya
no hay carne para preparar sancochados, para
preparar deliciosas comidas.
212

Moatianra yawabo beketian: Xhoiwe, jomenkanwe


ainbobo! ik ipaonike; westora jawki reteaxh
menpaokanike: Xhoiwe tsab, xhoiwe tit!, ik. Jainxhon
piti kenai jawen kaibobo. Non rama jaskati atipanyamake,
moa jawebi yamaketian; jara nonna onis jawki iki.
Ramatian iki noa kikin yoshiora, moa noa pitin kenyamai,
pont moa nawa kesk. Ikaxhbi noa nawama iki, jake non
axh. Ikaxhbi wetsankobo keyotamapari iki, pitin
kenataibopari jake. Chaxho reteaxh iamaxh amakiri beaxh:
Xhoiti biw!, ikaibopari. Nato netebo piti yamaketian noa
nawa keskribi itinke, pitin moa kenyamai.
Antes cuando los hombres traan huanganas decan:
senlas, vengan mujeres!; cuando se cazaba un
animal se comparta entre todos: salo cuada, salo
mam!, se deca. Adems se invitaba a comer a los
parientes. Ahora ya no podemos hacer eso, porque ya
no hay nada; esto es algo triste para nosotros. Ahora
somos muy mezquinos, ya no nos invitamos a comer,
nos comportamos igualito que los mestizos. Pero
nosotros no somos mestizos, tenemos nuestra
costumbre. Sin embargo, en algunas comunidades
todava no se ha terminado esto, todava se invitan a
comer. Cuando cazan venado o pescan gamitana
todava hay los que dicen: Lleva para que lo ases.
En estos das como ya no hay comida somos como los
mestizos, pues, ya no se pasa la voz para comer.
Noa jonikonbaon iki jatbi jawkibobires piosma. Piti
jisshaman ikenbi non koshoshka piamai; ja iki non
axhekanbiribi. Jatian, jawe kopki non koshoshka piamai?
En onanyamake. Moatian non yosibaon noa yoikatitai
213

koshoshka roniman yonoti. Koshoshka iki noa


joninontianbi non piosma. Jawen xheni iki ainbo bikaskin
raonti. Ainbaon mia ichketian jawen xheta wexhaxhon,
rome xheia meskoxhon, jotixhon xhon ati. Jatian miki
ainbo sinataitian, min jawen chitonti xhenin keskinana, ja
ainbo tsini ik kai. Ja iki westora raoribi.
Nosotros la gente verdadera no comemos cualquier
cosa. Aunque parezca comida no comemos bufeo; esto
es conforme a nuestra costumbre. Por qu no comemos
bufeo? No lo s. Antiguamente nuestros abuelos nos
decan que el bufeo era ayudante de la yacumama.
Desde un principio nunca hemos comido bufeo. Su
manteca sirve para pusanguear cuando uno quiere
conquistar a una mujer. Si una mujer te insulta, se
raspa el diente del bufeo, se lo mezcla con tabaco
envuelto y fumando se le sopla a la chica. Si una mujer
se molesta contigo, le echas en el borde de su falda un
poquito de manteca de bufeo y esa mujer va a empezar
a andar con cualquiera. Eso es una pusanga ms.
Jatribibaon kap pikanai, ikaxhbi ea kap piosma iki.
Rono jawkibo iki non piosma: ronin, ronin bake, ronon
ewa, kamoxh, jabo. Jawetianbi non piosma iki xhae betan
ino. Jaskribi jawetianbi non ponsen piamai. Jainoaxh
moatianbichoma iki rama kamanbi iki non shipi piosma.
Jainoaxhribi amen non piosma iki, ikaxhbi ramatian
jatribibaon pikanai. Jainxhon jonibaon piti bekanai koni
betan iwi, ikaxhbi tsonbi konin ewa pinoxhon beyamai.
Algunos comen lagarto, pero yo nunca lo como. Nunca
comemos serpientes: yacumama, cra de yacumama,
214

boa, shushupe, etc. Nunca comemos ni oso hormiguero


ni tigre. De igual forma no comemos pelejo. No slo
antiguamente sino hasta la actualidad tampoco
comemos pichico. Tampoco comemos ronsoco, aunque
actualmente algunos lo hacen. Los hombres traen para
comer anguila y raya, pero nadie trae anguila elctrica
para comer.
Jatian non axhekan iki nato jenemea jawkibo kikin
pitikonshamanbo. Wame non piai, sapen non piai, amakiri,
aspa, jabo. Jatian ranyon, che, jabo non pipamaribiai;
maxhkoshoko ikaxh xhao itan wia yorabo iken.
Segn nuestra costumbre stos son los animales
acuticos que consideramos muy buena comida.
Comemos paiche, vacamarina, gamitana, paco, esos.
Mientras que el llavarachi y el chiu chiu no los comemos
mucho; como son peces pequeos tienen muchas
espinas y mal olor.
Niikamea piti jawkibo riki chaxho, ano, yawa, jono, yawish,
pan, mananxhawe. Jainribi iki iso, isokoro, roo, shino,
shishi, jabo. Jainoaxh pitiboribi iki jasin, kebo, koman ewa,
manxhan, nii nonon, koshori, nea, xharra. Nato riki non
yoinabo, nato riki non axhbo, paro ibobo kesk.
La comida de monte es el venado, majs, huangana,
sajino, carachupa, yangunturo, motelo. Tambin estn
la maquisapa, el mono choro, el cotomono, el mono, el
achuni, etc. Tambin se come el paujil, la pucacunga,
el yungururo, la garza, el pato de monte, el cushuri, el
trompetero, la sharara. Estos son los animales que
215

Yoshiko Inka

comemos, stas son nuestras costumbres como dueos


del Ucayali.
Jatbitianra joxho jonibaon noa yoikanai Shipibo pont
iresbiresa niikamea inbo keskribi. Ikaxhbi noa
jaskarama iki; jake moatianbi non axh. Moatian joxho
jonibo joxhon noa keyonankeankana iki non jono, non
yawa, non aw, non mari, non mesk kesk mebiabo.
Noa keyonanribikeankana iki jasin, manxhgan, koshori,
xhgarra, nononbo, non yapabo; jainoaxhg non jiwibo.
Jatian noakaya iki kikin nii ibo, non onanke niikamea
jawkibo. Jaskara kop non yoinabo aresbireskin non
reteyamai, jawen iboyaboribi iketian.
Muchas veces los blancos nos dicen que los shipibos
vivimos as noms, como los animales del monte. Pero
eso no es cierto, tenemos nuestra cultura desde tiempos
remotos. Antiguamente los hombres blancos llegaron
y casi exterminaron nuestro sajino, nuestra huangana,
nuestra sachavaca, nuestro auje, nuestros diferentes
tipos de mono. De igual manera casi exterminaron el
paujil, la garza, el cushuri, la sharara, los patos,
nuestros peces; asimismo, nuestros rboles. Nosotros
en cambio somos los verdaderos dueos del bosque,
nosotros conocemos las cosas del bosque. Por eso no
matamos a nuestros animales indiscriminadamente,
pues ellos tambin tienen su dueo.

Yoshiko17 Inkaronki inike, moatian jawetianbobira noa


pikotamatian. Noa joniboronki iktiai chiioma, jaskxhon
non piti xhoitibo yama. Ja Yoshiko Inkaki iktiai
kikinshaman yoshi, chiikan yoshi. Chii jonibo
meniamakatitai. Wetsatianki: Noara chii bii joke iketian,
pont onpaxhan nenanxhon menikin; Atsa taxhora noa
keenai iketianki, raras axhon jato menikin.

El Inca Miserable y el origen del fuego


Al Inca Miserable le ocurri esto hace mucho tiempo
atrs, antes de que nosotros naciramos. Nosotros no
tenamos candela, por eso no podamos asar el pescado
para comer. El Inca Miserable era demasiado
mezquino, mezquinaba la candela. No le daba candela
a la gente. Cuando le decan: Venimos a llevar
candela, el Inca agarraba un pedazo de lea con
candela, lo meta en el agua y les entregaba. Cuando le
pedan: Queremos palo de yuca, primero lo raspaba
bien hasta hacerlo inservible y despus se lo entregaba.
Ja Yoshiko Inkaronki iktiai rab beskon inya. Ja
beskonki iktiai xheta nenk. Ja Yoshiko Inkaronki ik iki
jawen jema matsoti. Jatianki ik iki beskon rabki ja
Yoshiko Inka pekoki, jatsan keoti. Jaskkinki jatsanma
iki Xhane Inka, Jawe akri mia epeko jatsan?, ixhonki
matstinin riskia iki.
17

216

Jatribi jonibaon akai Yoshikon akin.

217

El Inca Miserable tena dos loros chirricls en su casa.


Los chirricls en ese tiempo tenan el pico largo. El Inca
Miserable estaba barriendo alrededor de su casa.
Entonces los dos chirricls estaban haciendo bulla
detrs de l. Con tanto ruido hicieron que el Inca
Miserable perdiera la paciencia.Por qu haces tanta
bulla en mi detrs?, le grit el Inca exasperado a un
chirricls, y diciendo esto le peg con la escoba.
Jainxhon kaxhonki beskoman chii tsisto natexhaxh
noyaitianki, Yoshiko Inkan matstinin rishkikin kenea iki.
Boxonronki axho tano chankatainkoki rakana iki, jainoaki
ak iki moa axho tano yatankin.
Entonces el chirricls mordi un tizn prendido y se
escap volando. El Inca Miserable, trat de alcanzarlo
moviendo violentamente el palo de la escoba pero fall.
El chirricls coloc la candela encima de un rbol de
capirona seca, y ste se prendi.
Jatianki Yoshiko Inkan ani niweaba pakea iki, ja chii noka
akaskin. Yoshiko Inkan onana ik iki moa jainoaxh chii
janbisi kai. Jainoaronki beskoman poinkosko yoiya iki:
Enra moa beke chii ramanma jonibo chiikan
keenkenaitian,
rama
min
pein
mapowe
nokamayamakanwe, Yoshiko Inkanra niweaba pakea
iki, akinki ak iki. Poinkoskoronki ipaonike joxho rania.
Jainronki jo iki xhete poinkosko akini. Ja kopronki
poinkosko betan xhete jaton pei wiso rania.
El Inca Miserable hizo caer una lluvia torrencial con
un viento muy fuerte, pensando apagar as la candela.
218

El Inca Miserable saba que a partir de all la gente se


repartira la candela. Entonces el chirricls le dijo al
gallinazo: Yo ya traje el fuego ya que la gente tanto lo
quera desde antes, ahora protgelo t con tus plumas,
no dejes que se apague, el Inca Miserable ha provocado
un ventarrn. Dicen que en ese tiempo el gallinazo
tena las plumas blancas. Entonces vino el rinahui para
ayudar al gallinazo. Es por esto que tanto el gallinazo
como el rinahui tienen ahora las plumas negras.
Jainoaronki Yoshikon Inkan pakea iki ani niweaba, kikini
sinataki ik iki. Ja niweaba anixhonronki ak iki chii janbis
akin, kikini tirti akin. Jainoa manaironki aktikanai jonibaon
chii tsisto manai bikin. Jain moa piti yo akana iki, jaskara
nokon yoxhanshokon yoipaonike.
El Inca Miserable hizo caer una tempestad, con lluvias
y truenos, estaba ms molesto que nunca. El ventarrn
sopl el fuego regndolo por todas partes, y se prendi
un fuego grande. La gente empez a juntar la candela.
As empezaron a cocinar el pescado, as contaban
nuestras abuelas.

Chichporo Ainbo
Jon benatian Chichporo Ainboronki iktiai, kikin jakon
shinanya ainbo. Jatianribironki iktiai jawkiati jawkibo
yama: xheki, atsa, atsa taxho, paranta takobi biti yama,
jatbi yama. Pont nane joshin benaxhon jawkiai
ipaokanike. Iitironki ik iki noa jonibo kaiti. Rama non
ninkatai Inkabo in, jaskribi ik iktiai Chichporobo. Iitironki
219

ikana iki noa jonibo kachio kai nane joshin benai. Ja bokana
pekoronki ik iki Chichporo Ainbo pikoti. Joxhonki bakebo
yokata iki: Jaakan, maton titakan?, akinki ak iki.
Jatianki baken ak iki: Nokon titara yamake, nane joshin
benaira kake, ja jawkiati, akin ak iki.

La Mujer Canario y el origen del maz


Al principio de la creacin exista la Mujer Canario,
era muy buena y de nobles sentimientos. En ese tiempo,
la gente no tena ningn alimento: no haba maz, yuca,
palo de yuca, mchiqui de pltano, absolutamente
nada. Tan slo se alimentaban con el huito maduro.
Con el tiempo la poblacin aument. As como a veces
escuchamos la historia de los Incas, as tambin existan
los Canarios. Una vez, la gente se fue al monte a buscar
huito maduro. En eso, apareci la Mujer Canario y
viniendo hacia donde se haban quedado los nios les
pregunt: Dnde estn sus madres? Entonces un
nio contest: Mi mam no est, se fue a buscar huito
maduro para alimentarnos.
Jaskketianki ik iki Chichporo Ainbo: Jaweatki akai
maton nane benakin, nane riki non jawkiatima, akin ak
iki ja bake. Chichporoki iktiai kikin witaxh ani, wipoko
ani. Chichporon yoiya iki: Bakeb, westora tawa
nenkcha bekanwe!, akinki ak iki. Jaskaki bakebaon
tawa bea iki. Jainoaki jato yoiya iki: Ishton ea
wirishkikanwe!, akinki ak iki. Ja wirishkikanaronki ik
iki, xheki saa iboan saa iboani. Jaskaxhon ishton nato
xheati axhonkin, jainki ik iki ani kentboki. Moatian
yoxhanboki iktiai kikin raybo, ani kent akaibo.
220

Entonces la Mujer Canario le dijo al nio: Por qu


tienen que buscar huito? El huito no es para la
alimentacin. La Mujer Canario tena piernas largas,
pantorrillas grandes. Luego orden: Nios, traigan
una caabrava larga! Los nios la trajeron. Despus
la Canario les pidi: Golpenme en la canilla!
Cuando los nios la golpearon en la canilla, la Canario
arroj maz en gran cantidad. Con ese maz prepararon
bebida muy rpido, all haban grandes ollas de barro.
Antes las abuelas eran muy trabajadoras, hacan ollas
de barro grandes.
Bakebaonki ishton renekina iki, axhon jato xheati akina iki.
Jainxhonki yokata iki Chichporo Ainbaon: Min titan wai
banki jaa?, akin. Baken yoiya iki: Nokon titan waira jake,
ikaxhbi riki jawe banati yama, akinki ak iki. Moa jatbi
ayonbaini kaxhon Chichporonki ak iki, ja chosko iamaxh
sokota bakebi bo iki wainko. Nokxhon jato yoiya iki: Nato
banakanwe ishton, maton tita jomabi, eara moa karbai.
Banaxhonbi pekori naishamakanwe, akinki jato ak iki.
Los nios la ayudaron a moler el maz rapidito, luego
la ayudaron a preparar la bebida. Luego, la Mujer
Canario pregunt: Tu mam tiene chacra
sembrada? El nio contest: Mi mam tiene chacra,
pero no tiene nada que sembrar. Tras preparar todo,
la Mujer Canario los llev a los cuatro o seis nios a la
chacra y all les dijo: Siembren esto lo ms rpido
posible, antes de que regresen sus madres, yo ya tengo
que irme. Despus de sembrar esto no deben mirar hacia
atrs.
221

Naiskanaketian ik iki Chichporo jato oinyabi. Jatian xheki


iti ik iki basima anii, kimisha netebobira. Jaskabironki
ik iki bake kikin yoitima, ja Chichporon oinabironki ak
iki baken naiskin. Ja naisketianki yoiya iki Chichporo
Ainbaon: Jawe kopki ak bakeranon min naiskin?
Neskbi neskbira mato janoxh iki, maton xheki banara
ishton iamanoxh iki, kimisha oxheparira mato inoxh iki
jawkiakasi manati, akinki ak iki.
La Mujer Canario vigilaba a los nios para que no
miraran hacia atrs. El maz deba de crecer en un corto
tiempo, ms o menos en tres das. Pero nunca falta un
nio travieso; a pesar de la vigilancia de la Canario,
este nio mir hacia atrs. Entonces la Mujer Canario
le dijo: Varoncito, por qu miraste hacia atrs? As
noms vivirn ahora, cuando siembren maz ya no
crecer rpidamente, tendrn que esperar tres meses
para poder alimentarse.
Jainxhonki jato xhobon bexhon yoiribia iki: Ninkkanwe
bakeb en mato yoinon. Nato xhekira min moa ocha ake,
ocha akenbira en jakiribi soaribiai nokon shinaman, kikin
noibati riki mato. Oini boyamakanwe, bakish
ointankanwe, nenoaxh rab baritiara ea joi kai, jatbiainra
ea iikaini kai, akinki ak iki. Jaskatananki ik iki moa
Chichporo Ainboki manota iki.
Al regresar a la casa la Canario les advirti nuevamente: Escuchen nios lo que les voy a decir. Ya
daaron este maz, pero aunque lo hayan daado yo
lo limpiar con mi poder mental porque ustedes me
inspiran mucha compasin. No vayan a ir a ver el mai222

zal, maana recin podrn verlo. A los dos aos regresar, porque debo visitar varios lugares. Tras
decirles esto, la Mujer Canario desapareci.
Moa kaa pekoki, bekana iki nane joshin papyabo. Joxhon
oinaki xheki xheati, xheki joabo, moa abaina. Jain joaxhki
joni rateta iki: Tson mato meniarin bakebo? Jabiki ik
iki bakebo keshayamai, xhekibo banabeiranaxhbi.
Jaskataxhki keshayamakana iki. Moa rab nete pekopariki
ak iki jawen tita bokin: Kaw tit xheki anon, enra mia
jatianpari keshanai, jatian keshatira ea yoibake, akinki ak
iki jawen tita. Kaxhon oinkanaki ik iki, moa xhekiki kikini
panshinai, moa joati senenbo. Jaaki bexhon akana iki joakin,
joaxhon pikana iki. Jaskarainoaxhki xheki joninike.
Tras la partida de la Canario, volvieron las madres
cargadas de huito maduro. Al llegar vieron la chicha y
el choclo bien cocido que la Canario y los nios haban
preparado. Entonces la gente se admir. Quin les
regal, hijos?, preguntaron a los nios. Pero ellos no
dijeron nada, a pesar de que haban sembrado el maz.
As fue, no contaron nada. Recin a los dos das llevaron
a su mam a la chacra dicindole: Mam, vamos a
cosechar el maz, recin te cuento, me dijo la canario
que recin hoy da te cuente. Al llegar vieron que las
plantas de maz ya estaban amarillando, que ya estaba
dando el choclo, ya estaba listo para ser cocinado.
Entonces cosecharon y trajeron el maz, lo cocinaron y
se lo comieron. As se origin el maz.
Chichporo Ainbo ik iki noa kesk ainboribi. Jon
benatianronki ipaonike, jaskara Chichporo Ainbo nekebi
223

pikoti. Nato chichporo iki westora is, rama kamanbi jake


chichporo is. Nato isra jake icha mano pikota
manishainbo, aros banakanainkobo. Ikaxhbi maxhkoshoko
is iki, jawen pei yamtanishoko. Ramara moa joniyamai,
netebo moa basiora iki.
La Mujer Canario era una mujer como nosotras. En
los tiempos de los orgenes, las Mujeres Canario
aparecan en este mundo como seres humanos. El
canario es un pajarito, hasta hoy en da existe el canario.
Este pajarito mayormente vive en los barrizales, en los
arrozales. Es un pajarito pequeo, su pluma es de color
un poco oscuro. En estos tiempos ya no se convierten
en seres humanos, el mundo ya es muy viejo.

224

VII
Wetsa inrjinanbo
Jake wetsa inbo; jake Ashninka, Wanbsa, Awronabo,
Yami Nawaboribi. Jabo iki wetsa inbo, noa keskribi
ikaxhbi wetsa joiyabo. Jaares iti atipanyamake nob
meskoti, non kaiboma ikaxh. Jabo non kaiboma iki; jabo
iki wetsa joiyabo, wetsa axhyabo. Ashninkabaon axh
iki wetsaresibi, jabaon wetsa jawki xheayamai, pont
atsa xheatires, jainoaxh atsa xhoires pikanai. Ikaxhbi
Shipibo jonibo jaskarama iki, non jatbi piai. Shipibobiribi
ixh on non Ashninka non bake bimayamai, non kaiboma
iketian, wetsa in iketian. Ea keenyamaibi nokon bake
benoti atipanke westora in Awrona betan, Yami Nawa
betan iamaxh Kashi Nawa betan. Ea keenyamaibi ja
Kashibaon, jaweatki min ja Kashibo biai? Jaweatki
min Ashninka biai, bak? akin akbi. Ea
ninkxhonyamaitian moa jawebi ati atipanyamake. Jan
bitixh ikai betin ixhon, en oinresai, en bitima ixhon.
Keenyamakinbi en moa axhonti jake rayos axhonkin, moa
bike betin. Jawe kesk axhonbi potamati atipanyamake
jawen keen iketian.

225

Otros pueblos indgenas


Hay otros pueblos indgenas; hay los Ashninka,
Huambisa, Aguaruna y tambin los Yaminahua. Ellos
son otros indgenas, como nosotros pero con idiomas
distintos. Eso si no puede ser que otros indgenas se
mezclen con nosotros puesto que no son nuestros
paisanos. Ellos no son nuestros paisanos, ellos tienen
otros idiomas y otras costumbres. La costumbre de
los ashnincas es diferente. Ellos no toman otra cosa
sino puro masato, y comen solamente yuca asada. En
cambio los shipibos no somos as, comemos de todo.
Justamente porque somos shipibos no entregamos
nuestros hijos a los Ashninkas, porque no son
nuestros paisanos, porque son otros indgenas. Aunque
yo no est de acuerdo, mi hijo puede casarse con una
indgena aguaruna, yaminahua o cashinahua.
Aunque yo no lo quiera a ese cashibo, aunque yo le
reclame a mi hija: Por qu te casas con ese cashibo?
Por qu te casas con ese ashninka?, si no me hace
caso yo no puedo hacer nada. Porque son ellos los
que se van a casar, yo miro noms, yo no soy la que se
va a casar. As, aunque yo no quiera, ya tengo que
tratarlo como yerno puesto que ya se reunieron. No
hay nada que yo pueda hacer para separarlos porque
se es su gusto.

axh non onanyamake. Ja Ashninkabo non onanke, jawe


keskti jaari, jawe keskti jabobiribi ikai ixhon. Ja
Ashninkabo iki kikin Shipibo jonibaon keen, Shipibo
ainbobo awin akasbo. Jatian wetsa inbo, Yami Nawa,
non onanyamake. Westora akin en oina iki ani
tsinktiainxhon Kashi Nawa, Wanbsa, Awrona, jabores
en oina iki. Nenoaxh och jakanke jabo, nobshaman
meskyamake. Rabres itinke nobshaman jaabo,
Kashibobo iki, Ashninkabo iki.
Algunos pueblos indgenas viven muy lejos, otros estn
casi a nuestro lado, cerca a Betijai en el Alto Ucayali.
Asimismo los Cashibo estn en Aguayta, cerca. Pero a
otros indgenas como los aguarunas y los huambisas
no los conocemos, ellos son baguas. De dnde sern,
son de otros lugares pero estn dentro del territorio
amaznico. No los conocemos bien, no conocemos sus
costumbres. Conocemos a los ashninka, cmo viven,
cmo se comportan. A estos ashninka les encantan
los shipibos, les gusta tener mujeres shipibas. A otros
indgenas como los yaminahuas no los conocemos. Una
vez yo vi en un congreso cashinahuas, huambisas,
aguarunas, a ellos noms vi. Ellos viven lejos de aqu,
no estn mezclados con nosotros. Dos noms son los
que estn cerca de nosotros, los Cashibo y los
Ashninka.

Wetsa inbo jake kikin och, wetsa iki nopataxhtani, Bitijai


ochmabo. Jaskribi Kashibobo iki Awtia, ochma.
Ikaxhbi wetsa inbo Awrona, Wanbsa, non onanyamake,
jabo iki Bagua inbo. Jaweranoabora ibirai, ja wetsaoribo,
nekeaboribi ikaxhbi. Ja non onanshamanyamake, jaton
226

227

Non yosibo Kashibo betan reteanani


Westora yantan, yakxhon, nokon papan ea yoiya iki.
Jaaronki iktiai Kashibo retya; moatianronki iktiai
jaskara. Kashibo benaxhon, Kashibo retexhon, jaton
bakebo beai. Jainxhonronki jawen papan yoiya iki: Bak,
mia riki rak joni. Rama kanon kaw, ikonrin mia sin
ixhon bo iki Kashibobo ati.

Los enfrentamientos entre nuestros antepasados


y los Cashibo
Una tarde, mientras estbamos sentados, mi pap me
cont. l haba matado cashibos; dicen que antes era
as. Buscaban a los cashibos, los mataban y se traan a
sus hijos. Entonces su padre le dijo: Hijo, t eres un
hombre miedoso. Ahora vamos a ver si eres valiente,
y lo llev a matar cashibos.
Kaxhon oinkana ik iki Kashibobo samati tsamkana,
yoranbi iamai, yochibores pii, sintibores xheai; piaibo,
wanin pia, tepi, jatbi retemisti jawkibores ak. Jatian
yamakatitai toati. Jawebora moatianbira rao aktikanai
tepin teka pont mia moa mawatai. Natoronki ik iki Joantia
rebon. Joantia rebo riki Koshabatai. Jainki ik iki.
Al llegar, vieron que los cashibos estaban preparndose
para la guerra: no tenan relaciones sexuales, coman
puro aj, slo tomaban bebidas para ser bravos; hacan
flechas, flechas de pijuayo, pucunas, todo tipo de
armas. En ese entonces no haban escopetas. Qu tipo
de venenos vegetales usaran antiguamente que cuando
228

te pucuneaban inmediatamente moras! Dicen que esto


pas en el extremo de la cocha de Juanta. Ms arriba
de Juanta est Cushabatay. All se produjo el enfrentamiento.
Chosko chonka Shipibo jonibobira bokana ik iki nontin.
Ani nontibo akana iki Kashibo ak bonoxhon. Kaaxh mashin
oxhakana iki. Mashin oxhaxhon, yosibo moa onan ixhon,
mashi chinikana iki. Jain napokooxhon oinkanaronki ik
iki Kashibobo bei. Ja Kashibobo kikin joshinres ik iki
chopaoma ikaxh, xhapanantiyashokobores. Jainribironki
bekana iki bake nibena, oa bake moa xhontakoai,
jaskarabo.
Cerca de cuarenta shipibos haban venido en canoas.
Haban construdo grandes canoas para ir a matar
cashibos. Los shipibos llegaron y durmieron en la playa.
Luego de dormir en la playa, como los viejos eran
expertos, escarbaron huecos en la arena y se
escondieron. Ya en los huecos, vieron venir a los
cashibos. Los cashibos se vean bien rojos porque no
usaban ropa, solamente tenan taparrabos. En ese grupo
tambin haban nios que recin empezaban a caminar,
nias que ya se estaban haciendo seoritas.
Jainxhonronki Kashibaon onankana iki pekoirameya.
Jainxhonki Shipibobaon yoiyanankana iki: Katenon
akanwe nato non retenon, ik ikana iki. Jaskakin
ramashaman Kashibo katei bokana iki. Ja kachibanxhon
oinkanaronki ik iki aw retexhon pii, kikin tir tirshamani.
Jawebi onanyamashokobo. Jake non popobiri noa kaitian
roatai: Ramara joni meratai iki noa ikai; wetsatian ikon
229

ik, wetsatian ikonmaribi. Jatian yoiya iki jaton korkanin,


jaton tokorikon: Ointanikanwe Shipibobaon popora
ishinai, ik ik iki. Jaskara shinanaxhbiki aw pii
shinanbenokainkana iki. Aw pii shinanbenokainketian
chitekana iki, jain reteanankana iki.
Los cashibo se dieron cuenta de que los estaban
persiguiendo. Los shipibo se pasaron la voz diciendo:
Rodemoslos para matarlos! Y se fueron a rodear a
los cashibos. Al seguirles, vieron que los cashibos haban
matado sachavaca y estaban comiendo, el fuego estaba
ardiendo. No saban nada de lo que iba a ocurrir. Pero
tenemos nuestra propia lechuza que canta avisando
cuando va a llegar gente. Cuando la escuchamos cantar
decimos: Ahora vamos a tener una visita; a veces es
cierto, a veces no lo es. Entonces el jefe de los cashibos
dijo: Estn atentos, la lechuza de los shipibos est
cantando toda la noche. Luego comieron la sachavaca
olvidndose del aviso de la lechuza. Cuando estaban
comiendo la sachavaca y se haban olvidado del aviso,
los shipibos atacaron y all se produjo la pelea.
Ja reteanantiainko Kashibobaon yatankana iki rab
bakeranon westora ainbo betan. Jato yatanaxh jabkana
iki. Boxhon retekana iki ja Shipibo ainbo. Jaa sinakanbi
jakiribi banribikana iki. Kaxhon oinaronki ikana iki moa
non kaibo yantanxhon kikin akin yonankana, chesh
ishamankiai, xhenibi tosmayamai. Chiimapoya iketian
motoya meskoxhon pii, moa jakonma jawkibires!
En ese enfrentamiento los cashibo capturaron a dos
jvenes y a una mujer, y huyeron. Despus, mataron a
230

la shipiba. Por esa clera los shipibos regresaron. Cuando llegaron donde los cashibos vieron que ya a nuestra
paisana la haban ahumado bien, su grasa sonaba
chesh, no dejaban gotear la grasa. Las cenizas las
mezclaban con maz tostado y molido y eso se lo coman,
qu cosa tan desagradable!
Kikin sinata boaxh pikkana iki ja Kashiboboiba: Moa
jokonkanwe, akin ak iki jab bobo. Aboxhon Kashibobo
ishtomakana iki. Jainxhonki yatankana iki jaton tokoriko, ja
chosko chonkaxhon. Jatian ja Kashibo bekana iki, jaton
tokoriko, rab ainbo jainoaxh westora bakeranon
rishkianan. Ja tokoriko jawetianbi raeyosma iktiai. Ja iktiai
jato rekenxhona jawen kaibo betan reteanantinkobo. Jan
jaton joi onanketian imakana. Jaskarain iktiai nokon papa
kikini rateta Kashibobo retei. Ikon riki Kashibobo joni pimis,
ik iktiai nokon papa, jawen beronbi oina ikaxh.
Furiosos, los shipibo salieron del escondite hacia donde
estaban los cashibo. Ya salgan!, dijo el lder shipibo
a los que haban venido con l. Luego de pelear
fieramente hicieron correr a los cashibos. All, entre los
cerca de cuarenta shipibos atraparon al curaca de los
cashibos. Despus, trajeron a los cashibos prisioneros,
a su curaca, dos mujeres y un joven, golpendolos con
palo. Ese curaca nunca se amans. l era el que
encabezada el grupo en los enfrentamientos contra sus
paisanos. Como hablaba el cashibo, le hacan encabezar
el grupo. De esa manera mi padre se asust mucho
matando a los cashibos. Es verdad que los cashibos
comen gente, deca mi padre, porque l lo haba visto
con sus propios ojos.
231

Kokmebo
Kokme jake moatianbi, noa kesk inribi. Jake jaton
joibiribi. Moatian ikana iki Kokamchabo riki, ik. Moatian
Kokmebo iktiai yankon chitontia, kikin nona kesk
ikaxhbi kewoma, jaton kotonkan seroma.

Los Cocama
Los Cocama existen desde hace mucho tiempo, son
indgenas como nosotros. Tienen su propio idioma.
Antes se identificaban diciendo: Soy cocamilla.
Antiguamente las cocamas usaban pampanilla azul,
igual a la de nosotras pero sin bordado y su blusa no
tena rayas de colores.
Ramatian kokamchabaon axh moa keyota iki. Jake Jepe
Ian nawabaon jemanko ikaxhbi kokamcha iki jabo.
Jarbakanke Joansitoain, jainoaxh bekana iki. Jatian
nenonxhon bake akanabo iki jaton join moa
shinanbenotabo. Jatiankan kimisha yosishokobiribi: Noara
in iki, noa Kokmeshoko, ik ikai. Jatian, jawe kop keyota
iki Kokmebaon axh? Ja iki jaton titabo kopbi keyota.
Actualmente la costumbre de los cocamillas ya se ha
terminado. Viven en Puerto Callao, en el pueblo de los
mestizos, pero ellos son cocamillas. Tambin viven en
Juancito, de all vinieron. Los hijos que engendraron
ac ya han olvidado su lengua. Apenas tres viejitos
dicen: Somos indgenas, somos cocamas. Por qu se
termin la cultura de los Cocama? Se termin por culpa
de sus propias madres.
232

Jatian ja bake xhontakobaonbi noa chama akai, jaboki


moa nawabires ikaxh. Moa jawebi keenyamai jaton
axhekan. Ani jeman boxhon chiaraxhtibo sawya, jawen
chinchan saptobo ayona; non kaibo jisma, pont nawa
jisres. Nokona onis jawki iki non axhbo keyotaitian.
Nokon xhontakobo saya sawekasaibores iki, tson
ocharin ja? Jawen titanabi, jan jawebi axheayama kop.
Jatian xhontakobo non axhea, jan kew ati onanai, koton
ati onanai, chopa ken ati onanai. Jaskarain ja
Kokmebaon kikin akin jaton axh keyoa iki. Rama
kimisha yosishokobicho onisai, kimisha yosishokores
jaton join yoyo ikai. Jatian jatribibo moa yoyo iamai, rabini
iamaxh jawen anibobaon axheayama ikaxh. Kikin moa
nawan joinbires ikanai.
Esas seoritas cocama tambin nos llaman chama,
como si ellas fueran mestizas puras. Ya no quieren saber
nada de su cultura tradicional. Cuando van a la ciudad
con su pantaln, con sus zapatos de taco, no parecen
nuestras paisanas sino mestizas. Para m sera triste que
desapareciera nuestra cultura. Si mis hijas seoritas
quieren ponerse solamente la ropa mestiza, de quin
es la culpa? De su propia madre porque no les ense
nada. Si les enseamos a nuestras hijas ellas aprenden
a bordar, a confeccionar blusas, a disear la tela. De
esta manera los cocamas han terminado con su
costumbre por completo. Ahora solamente tres viejitos
se lamentan, solamente tres viejitos hablan su lengua.
Mientras que los dems no hablan porque tienen
vergenza o porque sus padres no les ensearon.
Hablan solamente el castellano, la lengua de los mestizos.
233

Nawabo
Ramara en mato nawabo yoikasai. Jatbi non onanama
jonibo itan ochokeabo non nawa akai. Jatian jake nato
paron jaa nawabo, jabaon onanke non axhbo. Moatian
xhebiana biktiaibo, bake panch aktiaibo jabaon
onanke. Jatian jake manamamea nawabo, jabaon non
axh onanyamake.

Los mestizos
Ahora quiero hablarles de los nawas. A todas las
personas desconocidas o que vienen de lejos les decimos
nawa, especialmente a los mestizos. Hay mestizos que
son del Ucayali, ellos conocen nuestra costumbre. Saben
que antes extraamos el cltoris, que les ponamos
tablillas en la cabeza a los nios para aplanarles la
frente, ellos lo saben. Existen tambin mestizos de la
sierra, ellos no conocen nuestra costumbre.
Jarke mesk kesk nawabo; ja manaman jaabo iki Xheki
Jonibo, nato Pirainoaboribi (peruanos) ikaxhbikan. Jatian
en oina iki, ja Xheki Jonibaon jawe onanyamake non axh
jawkibo. Jatian jabaon aresbireskin noa kikiankin ramiai.
Yoikanai nonki jawe onanyamake, pont inki iki noa. Nato
yoikanaira jaskarama iki, nonra onanke nii meramea
jawkibo, jaskribi non axh jawkibo; noa iki nii ibobo.
Jatian joxho nawabaon neke bexhon noa yoi yoikanai,
noaki mai iboma iki, nonki jawe onanyamake;
jabaonkayara ni jawe onanyamake. Noakayara kikin onan
iki.
234

Hay diferentes tipos de mestizos; los que viven en la


sierra son serranos, tambin son del Per. En mi opinin
muy personal, esos serranos no conocen nada de
nuestras costumbres. Pero nos insultan mucho sin tener
la razn, simplemente por molestarnos. Dicen que
nosotros no sabemos nada, que somos simplemente
indios salvajes. En realidad, no es as. Nosotros
conocemos las cosas del bosque, as tambin tenemos
nuestra cultura; somos dueos del bosque. Al migrar
hacia nuestra zona los mestizos blancos dicen que
nosotros no somos dueos de la tierra, que somos
ignorantes; pero son ellos los ignorantes. Nosotros en
cambio somos muy conocedores.
Jatian neke joaxh ikanai: Noara nekea iki, nato
Ucayaliainoa, ik ikanai. Jaskaramakaya iki. Jabora nato
Ucayaliainoama iki, jawerato manamameaxhbira bekana
iki. Jatribibo bekanai Cerro de Paskonkoniaxh.
Jabaonkaya ikon onanyamake. Jaskribi non
onanyamake, ja Xheki Jonibaon esbo, jatbi jaton axh
jawkibo. Jatian jaskara iki ramabi, nato en yoi yoiyai
jawkibo. Jaskara iki en oina. Jatian ramashokobi nato
Jepe Ian yoikanai mesk kesk akin, onanyamakanke
jawe koprin Jepe Ian ixhon. Moatian non yosibaonki
aktikanai neno banakin: xhebon, kantsin, nato jepe
akanai. Jabo iktiai banakana. Jatian nenoki ja iktiai
familia Rpis (Lpez), non kaibo Shipibo. Natoboronki
chin bekana iki. Jatian reken yakati peokotaronki iki
nawabo Akirabo (familia del Aguila). Jaskara ja nawan
baken yoi yoibake. Jaboronki iki nato jema peonibo.
Jatian jawe kop Jepe Ian akanai? Jepe Ian arakanai,
nato ian manaon kikin jepe icha iktiaitian.
235

Cuando llegan ac dicen: Somos de ac, somos del


Ucayali. Pero eso no es as. Ellos no son del Ucayali,
quin sabe de qu montaa habrn venido. Algunos
vienen de Cerro de Pasco. Ellos son los que realmente
no saben nada. De igual forma nosotros desconocemos
los consejos de esos serranos, sus costumbres. As estn
las cosas en estos momentos, como estoy comentando.
sta es mi observacin. En estos momentos escucho
diferentes versiones sobre Yarinacocha, los mestizos no
saben por qu se llama Yarinacocha. Hace mucho
tiempo nuestros abuelos sembraban diferentes tipos de
palmeras como el shebn, la shapaja y lo que se llama
yarina. Todas estas palmeras eran sembradas. En ese
tiempo viva una familia Lpez, nuestros hermanos
shipibos. Pero ellos llegaron casi al ltimo. Los primeros
que se asentaron fueron los mestizos, que eran la familia
Del guila. As contaba uno de sus hijos. Ellos fueron
los que fundaron esta ciudad. Entonces, por qu se
llama Yarinacocha? Se llama Yarinacocha porque a la
orilla del lago exista en gran cantidad la palmera
yarina.
Wetsankoniaxh bexhonmein, nato Xheki Jonibaon iamaxh
joxho nawabaon onanyamakanke nato jawkibo.
Tsoaboparimein neno reken jakana iki? Jawemein iki
jepe? Jawemein iki xhebon? Jawebira onanyamakanke.
Jatian jaskara jawki noa winnaketian non kikin akin
onanke. Jepe iki kokoti, jatian xhebon iki jawen bimi nami
piti jaskribi jawen pei xhoboati. Jatian ja Xheki Jonibaon
ochokeaxh bexhon onanyamakanke jawerin xhebon pei,
jawe peiki non xhoboai. Jabaon onanke xhobiya mai
meinxhon, pepash axhon xhoboati. Jatian noa jaskarama
236

iki, non onanke jawe kesktiki noa ja ik ixhon. Jaskara iki


nato nawabo neno itina; nenoabichoma, mesk
jemameaxh bekanabo. Jaskribi jake kikin
nawashamanmabo, nob inbo. Jake nato Kokamchabo,
jainoaxh jake mesk kesk nawashokobo; jaskara iki.
Tal vez como vienen de otros lugares, estos serranos o
mestizos blancos desconocen estas cosas. Quin habr
sido el primer viviente? Qu ser la yarina? Qu ser
el shebn? No saben nada. Para que no nos sucedan
esas cosas, nosotros las conocemos muy bien. La yarina
es para comer, el shebn es para comer su fruto, as
tambin sus hojas sirven para hacer casas. Esos
serranos que vienen de lejos no conocen qu es la hoja
de shebn, de qu hojas hacemos nuestra casa. Lo que
conocen es mezclar la paja del pasto con barro y hacer
con eso el techo de su casa. En cambio nosotros no
hacemos as, conocemos de qu manera vivimos. As
viven los mestizos que estn ac pero no son de ac,
son procedentes de diferentes lugares. Tambin hay
mestizos ilegtimos, indgenas como nosotros. Estn los
cocamillas, diferentes tipos de mesticitos, as es.

Noa chama akanai


Moatianbira nawabaon noa aktikanai chama akin. Chama
ik joi riki jow reteananon, jow timaananon ik ik.
Jow cham ik iktiai jawen raw ak. Moatian aktikanai
timananon jow ixhon jawen xhobomeabi kenakatikanai.
Cham Ronon Bar pikwe! Noa wexhaananon!, akin
aktikanai. Jatian ja joni rakma ikaxh cham ak pikotai.
237

Cham akbi joyamai ja iki rak ikaxh. Ramatian jaskara


jawkibo non chibanyamai, ikaxhbi rama kamanbi cham
akin akana noa sinatai, jointiainbi noa jawe keskyonkiranai.
Cham ik joi iresbiresi yoyo itima iki. Ja onanxhonmabi
noa nawabaon cham akai: chau, hola chamita, akin.
Jaama iki. Noa chamama iki.

El trmino chama
Desde hace mucho tiempo los mestizos nos dicen
chama. La palabra chama se usaba para retar al rival
de la siguiente manera: Ven, vamos a pelearnos, ven
vamos a golpearnos! Ven chama!. Antiguamente
llamaban al rival desde su propia casa: Ven, vamos a
golpearnos! Sal chama Ronon Bari! Vamos a
huishatearnos! Entonces, si el hombre no era cobarde
sala cuando le decan chama. Si no vena cuando lo
llamaban as, significaba que era cobarde. Actualmente
ya no practicamos esas costumbres; sin embargo, hasta
ahora nos molestamos cuando nos dicen chama,
sentimos algo en el corazn. La palabra chama no se
puede hablar por hablar. Sin conocer eso, los mestizos
nos dicen chama: Chau, hola chamita. Eso no es as.
Nosotros no somos chamas.

Iaman Xheki Joni betan nokoanani


Jatian iiti ea kaa iki westora iaman nokon yosin ea bo.
Ja iaman kaaxh noa nokota iki. Nokotaxh noa ik iki
westora Xheki Jonishoko pataxh; ja Xheki Joni ik iki
jawen awin betanbicho. Jatian noa ikinko joxhon, ja Xheki
Jonin nokon bene yoiya iki: Jaweati nato paranta min
238

bea?, koshi join moa sinakinkan. Nokon yosi ik iki jain


beotina. Jatian jaski ninktaanan ea kaa iki. Kaxhon en
yokata iki: Jawe kesktiki mato itai? Jaskaxhon en
yoiya iki, ja Xheki Joni: Jawe kopki nato paranta
beketian nokon bene min sinai? Mia iki papa piai. Jawe
kop minbiribi papa nonti bocho beyamaa?. Jaskarares
noa ik iki.

Nuestro encuentro con el serrano en la cocha


Una vez, mi viejo, o sea mi esposo, me llev a una cocha.
Al llegar a la cocha, nos instalamos cerca de un
serranito; l estaba con su esposa. Acercndose donde
estbamos, el serrano le dijo a mi esposo en voz alta
como rindole: Para qu has trado este pltano?
Entonces mi viejo estaba all, todo cabizbajo. Al
escuchar esto, vine y les pregunt: Qu sucede con
ustedes? Luego le dije al serrano: Por qu insultas a
mi esposo por traer este pltano? T comes tu papa.
Por qu no trajiste tu canoa llena de papa? Esto nos
sucedi.
Moa noa sinakanainbata nete xhabketian ik iki, ja Xheki
Jonin jawkiati bo keyoti. Jaton jawkiati keyketian jo
iki jawen awin ea paranta yokati. Ja kopra joni
ramianoxhon non shinanpariti jake, noimiskaya noa iti jake.
Minra ea jakon akin akai, en mia menibanon. Ea jaskara
iki, en menia iki paranta noibatishoko iketian.
Al da siguiente de la discusin, al serrano se le terminaron los vveres que haba llevado. Al terminrsele
sus alimentos, vino su mujer a pedirme pltano. Por
239

eso, antes de insultar a una persona tenemos que pensar,


ms bien debemos ser amables. T no me insultaste,
compartir contigo. Yo soy as, y le di su pltano
porque me dio mucha pena.
Natora ikon jawki iki, noara nawabo betan jawetianbi
meskti atipanyamake, jatonbiribi nawa. Rama kamanbi
noa nawabo betan jakonshaman jati atipanyamake,
wetsatian noa join iananankanai, jakonmanani. Ikaxhbi jake
nawa kikin jakon shinanya, jatribibo jake kikin jakonma
shinanya, kikin ramiamis. Jaskribi jake noa Shipibo joni,
jatribibo iki janbiribi kikin jakonma shinanya, ramiamishora.
Jatian, jawe kopki noa nawabo betan keennananyamai?
Noa nawabaon ramiai kop, moatianbi jaskara iktikanai.
Ikaxhbi rama moa xharan jake, non kaibo Shipibobo moa
nawa betan biananankanabo. Jaskribi bikanai Xheki Joni,
wetsaorikeaxh bekanabo. Ja iki kikin nawamabo,
manamamea jonibobiribi, shishkobo. Rama ja
nawakasaibaon biai nawa, noa nawakashamai non nawa
biamai. Ja iki en oina. Jarbake nawayoramaboribi, jabo
iki nato amko, Kokmeshokobo.
Es cierto que no podemos unirnos con los mestizos
jams, simplemente son mestizos. Hasta ahora casi no
nos llevamos muy bien con los mestizos, no podemos
vivir en armona, siempre discutimos, nos insultamos.
Pero existen mestizos con buenos sentimientos, otros
tienen mal carcter, malos sentimientos, les gusta
insultar. As tambin hay algunos shipibos que tienen
carcter muy malo, malos sentimientos, son muy
provocadores. Por qu no nos queremos con los
240

mestizos? Porque los mestizos nos insultan, desde hace


mucho tiempo son as las cosas. Pero ahora s hay
algunos shipibos que se han reunido con mestizos. As
tambin se renen con los serranos, con los que vinieron
de otro lugar. Ellos casi no son mestizos, son gente de
la sierra, los shishacos. Hoy, los que quieren amestizarse
se renen con mestizos; si nosotros no queremos
amestizarnos, no nos reunimos con ellos. sta es mi
observacin. Tambin hay los que no son tan mestizos,
sino a los que llaman amko, los cocamillas.
Jawe kopki noa meskkashamai? Jaton joi non joima
iki; ja nona kesk jimiribi ikaxhbikan non joimakaya iki jaa,
jatonabiribi. Ja kop riki noa jonbenatianbi jato betan
meskkasma, noa nawan kikiankin ramiai, noa ichkanai.
Nonra nawabo jaskakin ramiayamai; jatian non ak kikini
sinkanai, noa timati atipankanke, jawe kesk ixhon noa
chichikanin chachikin iamaxh noa retekanti iki.
Entonces, por qu no queremos mezclarnos? Porque
su idioma no es nuestro idioma; tenemos la misma
sangre, pero no es nuestro idioma, eso es de ellos. Por
esa razn, desde el principio de la humanidad nunca
hemos querido mezclarnos con los mestizos, porque los
mestizos nos insultan y nos tratan muy mal. Nosotros
no insultamos a los mestizos; pero si los molestamos,
cmo se amargan, hasta nos podran picar con el
cuchillo o inclusive nos podran matar.

241

Nokon papashoko nawan ramiani


Westorakin ak iki nokon papashoko janbiribi kawanainbi
nawan ramiakin: Jomenwe komp, akin ak iki ja
nawan. Jaskaki nokon papashoko kawana iki.
Kawanxhon oinaki ik iki moacha jab timaanainbata,
jawen raw. Jainxhonki yosin yoiya iki: Jawe kopki min
ea komp akin akai? akinki ak iki yosin, moa rami
ramiayora sinxhon. Jainxhon ja yosin yoiribia iki: Ea
moa komp ayamawe, enra mia wexhai. Ixhon jawen
wexhati pikoaitianki yoiya iki: Ea ayamawe, ea ayamawe
paisanito, ea wexhayamawe! En mia ja pisha rab bocho
atsa pot menibanon, ea wexhayamawe! ikki nawa
sion ik iki. Jaskati sion iketianki yosin wexhayamaa iki.
(Moatian yosiboronki niktiai top iamaxh chonpi pisha
paoya.) Jatian, tson benaa ik iki? Jawema ja nawanbi.
Moatianbi iki noa jaskara, ramama. Ja kopkaya noa nawa
betan meskkashamaa iki. Rama kamanbi noa jaskara
iitai.

mestizo le suplic: No me cortes, no me cortes


paisanito! Llenar de faria esas dos bolsas para
entregrtelas, no me cortes por favor! As gritaba el
mestizo. Como gritaba de esta manera, el viejito no lo
cort. (Antiguamente, nuestros abuelos siempre
andaban con la mochila al hombro, mochila tejida o
mochila chumpi.) Entonces, quin fue el que provoc?
El mismo mestizo. Estas cosas son desde hace mucho
tiempo atrs, no son de ahora. sta es la razn por la
cual no queremos mezclarnos con los mestizos. Hasta
la actualidad seguimos igual.

Un mestizo provoc a mi abuelo


Una vez pasaba mi abuelito sin molestar a nadie
cuando en eso un mestizo lo insult: Ven cumpa!, le
dijo el mestizo. Entonces, mi abuelito se le acerc. Al
acercrsele, se dio con la grata sorpresa de que se
trataba de su enemigo, con quien haca pocos das haba
tenido una pelea. Por qu me tratas de cumpa?, le
dijo mi vejez, con esa ira de recibir tantos insultos.
Nuevamente le habl mi abuelito: A m ya no me trates
de cumpa, sino te corto con mi huishati, te raspo la
cabeza. Al decirle as, empez a sacar su huishati y el
242

243

VIII
Ea jain kan jemabo
Enra nenobichoshoko onanyamake. Rekenpari en onanke
Maioshian, jawen mai joshin iketian akanai Mai Joshinya
akin. Jainxon en onanke wetsankoboribi, mesk kesk
jemabo nato: Pasko, Wanoko, Wankyo, Ayakocho,
Takana, Arka, jashokobo en onanke.

Mis viajes
Bueno yo no conozco solamente por aqu. Para empezar
conozco Pucallpa, porque su tierra es colorada la
llaman as18. Tambin conozco otros pueblos: Cerro de
Pasco, Hunuco, Huancayo, Ayacucho, Tacna y Arica,
esos conozco.
Moachara ea pikkatitai och jemabaon. Noa jaskarainbo
pikti jake onani. Jaskarainbo non icha shinan biai, noa

18

244

El nombre shipibo es Maioshian, compuesto por mai tierra, joshin roja y


-ya morfema propietivo traducible como con, que tiene. El trmino
castellano es de origen quechua, analizable como puka rojo y allpa tierra;
se trata pues de un calco semntico.

245

shinan aniai, xhabbo oini, wetsa shinanbo bii. Eara icha


nike benooma keskati, ikaxhbi ea benoyama iki. En jonibo
itan ainbobo paranyamai. Jaweti akinbires ea yokkanai:
Miaki benoya iki?, akin akana, ea paranayamai; ponteti
ea keshai: Jake nokon bene. Westora ainbo beneya
ikaxh ea paranati atipanyamake. Jawe kopki noa
westora jonin shiroti iki? Noara westora jonin shiroti
yamake. Jara och iketian noa ponteti keshai. Tsonki
noa jaweati iki? Akma. Noa paranati atipanyamake. Ja
iki mesk kesk jawkishokobo en oina.
Hace un tiempo atrs yo sala a lugares lejanos.
Debemos salir a otros lugares para conocer. De esta
manera adquirimos muchas experiencias, nuestra
mente crece, vemos las cosas con mayor apertura,
ganando nuevas experiencias. Yo he andado mucho,
como si fuera una mujer soltera, pero nunca tuve otro
marido. Yo no les miento ni a los hombres ni a las
mujeres. Muchas veces, cuando me preguntaban:
Tienes tu marido?, yo no lo ocultaba, siempre deca
la verdad: S, tengo mi marido. Siendo una mujer
casada no puedo mentir. Por qu vamos a burlarnos
de un hombre? No debemos burlarnos de un hombre
porque est lejos. Debemos decir la verdad, acaso
alguien nos va a hacer algo por eso? Nada. Entonces
no podemos engaar. sas son las diferentes cositas que
he visto.
Nato winkanai jawkibo en oina iki, och jeman kaxhon.
Maioshian potabainxhon, jaskarabo oinxhon en ani
shinanbo bi iki. Wetsatianra ea kaa iki kenakanabo,
jeman koshi iketianbo noa kenakanai. Nokotai kirikabo noa
246

ja jemanxhon kenamakana, jatonbi noa kopaxhonkana


jan kati, jain oxhati, piti, noa jan jorbati; jaskaxhon noa
boai, jaskarain riki en onana, jatbiain ea ni iki. Westora
ainbonin yoini kesk, chanka yoxhainsikaya iki ea.
Estas cosas que pasan he visto cuando viaj a lugares
lejanos, cuando me alej de Pucallpa. Viendo estas cosas
he adquirido bastante experiencia. Algunas veces fui
porque me invitaron; cuando somos dirigentes de la
comunidad, nos invitan. Llegan cartas de invitacin de
los lugares de donde nos invitan, ellos mismos nos pagan
el pasaje, el alojamiento, la alimentacin, el pasaje de
regreso; as nos llevan, por eso es que he conocido, por
todas partes he andado. Como dijo una mujer, soy una
vieja paseandera.

Ea Riman kan
Jaa peko ea karbaa iki Riman. Rima iki westora jema
kikin ani, Pirokan reken jema, jain apon xhobo ik. Jainoax
jatbi nawan jawki janbisai, wetsa jema maxhkocha
ikainkobo: korki, makinabo, jawkiati jawkibo, chopa,
rao, wetsaboribi. Rimara mets iki, mia beneai oinaxh.
Jain mia kai onan jonibo oini, mesk kesk koshibo.

Mi viaje a Lima
Despus, tambin he ido a Lima. Lima es una ciudad
muy grande, la capital del Per, donde est la casa de
gobierno. Desde all se reparten todas las cosas de los
mestizos hacia las otras ciudades ms pequeas: dinero,
247

mquinas, alimentos, ropa, medicinas y otras cosas ms.


Lima es una ciudad hermosa, te alegras al verla. All
vas a ver a la gente poderosa, a todo tipo de autoridades.
Nokon keen riki Rima, ikaxhbi matsi iki noa neke baritia
iketian. Nokon keenma iki jatbitian xhop chopa saweti;
enra nokon mainxhon kexht chopa saweyamai,
wetsatianshokobores en akai matsi pakketian. Jatian
noa neke jenetia iketianra, Riman bari kikin moka iki, neke
keskribi yora wisoamis, menomis.
Me gusta Lima, pero hace fro cuando ac estamos en
la temporada seca. Lo que no me gusta es tener que
ponerme ropa de lana todo el tiempo; en mi tierra no
me pongo ropa gruesa, algunas veces noms me pongo
cuando cae el fro. En cambio, cuando ac estamos en
la temporada de lluvias, en Lima el sol es muy fuerte,
as como ac te pone moreno, te quema.
Ja ea keenyamairibi riki jatsainra. Noa tsokasai; non jeman
noa tson tsokas ayamai, kikini mia jakoinrai oxhai, min
keena senen oxhai. Ikaxhbi Riman jaskarama iki, nato
roooon ikaiton mia oxhamayamai, takisibo piinxh ikinbo
noa rateyonai. Kikin joshaman, noa betitabi non bero
kabichi bexhnantini, kikin jakonshaman akin non oxh
rebesshamai. Jaskara itinke nato apon jema.

te deja dormir, el claxon de los taxis piinx nos desespera.


Hay demasiada luz, por ms que cerremos los ojos
nuestros prpados quedan transparentes, no
completamos el sueo debidamente. As es esta ciudad
del gobierno.
Westorai ik iki ea Riman kai karon mnibus nayakaa.
Jain nayakaxhon en ninkata iki, yoyo ikanai Rimaki jain
jati jisma ikanai. Ikaxhbi jain iiti noa axheai, oa manan,
oa jawen paron ew bechon. Moa ea Riman itaitian,
westora ainbo yoyo ik iki: Neno riki jakoinra jati; jake
kari, waran, atsa, papa, bawa poi, ea jawen maxhkyamai.
Jatbitian ea potya itai. Jatian neno Riman ikaxh kikin
jawebi ati yama, korki atires en shinanai, ik ik iki.
Una vez al viajar a Lima estuve sentada en un mnibus.
All sentada escuch que algunos hablaban que Lima
no es un lugar como para vivir. Pero nos
acostumbramos a vivir all, a aquel cerro, a las olas del
mar. Cuando yo ya estaba un tiempo en Lima, una
mujer me dijo: ste es un buen lugar para vivir, hay
camote, zapallo, yuca, papa, fideos, no me falta nada.
Casi siempre estoy llena. Cuando estamos ac en Lima
no hay actividades que hacer, solamente pienso en
juntar dinero, me dijo.

Otra cosa que tampoco me gusta es que hay mucho


ruido. Esto nos fastidia; en nuestra comunidad nadie
nos molesta, duermes bien hasta el rato que quieras.
Pero en Lima no es as, el ruido roooon de los carros no
248

249

Paron ewa
Jainribi jake nato paron ewa mar, kikin bechon ewaya.
Paron ewa riki ratti kesk jawki. Jawen jene kikin
yankon, tashi jawtani, metsshaman. Jain jake neino, oa
jawera ibirai, oa nonbiri neino akai ikaxhbi aniosi. Jain
ikbobiribi oa taki ani, oa nonon jisisibo, oa koshori jisbo.
Kikin wetsaresibi iki en oina; jaskarabo oinxhon non shinan
chopeai.

El mar
All tambin est el mar, con sus inmensas olas. El
mar es una cosa como para admirarse. Su agua es
bonita, es de color muy verde-azul, de sabor salado.
All vive el lobo marino, no s qu cosa ser eso
exactamente, como lo que nosotros llamamos nutria
pero ms grande. All tambin hay los tibes grandes,
esos que parecen patos, esos que se parecen al cushuri.
Muchos otros animales tambin he visto; al ver esto se
abre nuestra mente.
Noa paron ewa iboma iki, noa ja kexh ja joniboma iki.
Noa iki nekea non ser Paro ibobiribi. Non onanke nekea
Paronki jawe yoinabo ja ixhon: nato amen, kap, wetsa
yoina itan yapabo, noa jayata jawkibobiribi. Jatbi
parobora jake jaton jayata inbiribi.
Nosotros no somos dueos del mar, no vivimos en esas
orillas. Nosotros somos dueos de este ro Ucayali de
aguas turbias. Conocemos qu animales hay en este ro:
ronsoco, lagarto, otros animales y peces, todos los
250

animales que tenemos. Cada ro o mar tiene sus propios


animales.

Paron ewan pitibo


En Riman kaxhon yapa pipamai, nokon keenma riki ja
yapabo piti. Oa jawera ibirai: moxhbaton, tora, oa wetsa
pitibo jaton janebora en onanyamake. Ja pitibo riki
wetsaresibi tan itanribi kikin wia koshi, nekea pitibo
keskma. Noa axheama ixhon, non piti atipanyamake.
Jatian nekea kikin noeshamanbo yapa iki. Neno non paron
jake kikin jakon piti: main, koyaparo, boe ani, amakiri,
wame, payri, bawin, pich ani, noe pitibo, jas kikin xheni,
non xhoiya chesh ikai. Jatian non jaskara pipiti kaxhon,
non jaxhon jaskara piti pi atikonma iki. Jaskribi iki,
jakeabaonribi nekea piti bexhon pi atikoma iki. Jaabo
moa axhea iki jakea piti pii.

Los pescados del mar


Cuando voy a Lima casi no como pescado, no me gusta
comer esos pescados. No s exactamente qu peces sern
esos: lisa, corvina, no s los nombres de los otros. Esos
pescados tienen otro sabor, adems tienen un olor
mucho ms fuerte que los de ac. Si no estamos
acostumbrados, no podemos comerlos. En cambio el
pescado de ac es ms rico. Ac en nuestro ro hay los
mejores pescados: acarahuas, tucunar, boquichico
grande, gamitana, paiche, arahuana, doncella,
palometa grande, jass bien ricos, bien mantecositos son,
cuando los asamos su manteca suena cheshshsh. Como
251

estamos acostumbrados a comer as, cuando estamos


all en Lima no podemos comer esos pescados del mar.
De igual manera, los que viven all cuando vienen no
pueden comer el pescado de ac, estn acostumbrados
a comer el pescado de all.

Pir ani mai


Pir iki westora ani mai pasribi. Jake jawen ani manan
(sierra), jawen teshanpa mai (selva), jawen paron ew
mai (costa); nato en yoiyainkobo jake jawen ianbo, jawen
besh parobo, jawen niibo, jawen mashi mai,
wetsaboribi. Jaskribi jake mesk kesk jonibo,
inrjinanbo jaton joi itan axhyabo; ja iki Pir. Noa
Shipiboribira pironobo (peruanos) iki. Ja kop jake non
yora kirika (documentos personales), ja kop nonribi potai
koshibo janetitian; nato pironoma ikaxh, noa yora
kirikaoma ikeanke, ikon? Jatian en icha ninkatai, nato
Pirainribi jaxhonbi noa in akanai. Wetsa
Pirokameabo inrjinanbaon noa onanyamakanke.
Wetsatianbo neke beaxh ratkanai.

El Per
El Per tambin es un pas. Tiene sus grandes montaas
(sierra), sus tierras bajas (selva), sus tierras a orillas del
mar (costa); en los lugares que he mencionado hay sus
cochas, sus pequeos ros, sus bosques, sus desiertos, y
otras cosas ms. Asimismo hay diferentes tipos de
pueblos indgenas, con sus propias lenguas y
costumbres; eso es el Per. Nosotros los shipibos
252

tambin somos peruanos. Por eso tenemos nuestros


documentos personales, por eso tambin sufragamos
cuando hay que elegir a las autoridades; si no furamos
peruanos no tendramos documentos, no es cierto?
Muchas veces yo escucho, que a pesar de vivir en el
Per nos dicen salvajes. Los indgenas peruanos que
viven en otras partes del pas no nos conocen. A veces
cuando vienen se sorprenden.

Wetsa ani maibaon kan


Pir iki wetsankobiribi, nato Istros Onros (Estados
Unidos), Weransia (Francia), ja jemabo ikainkoniaxh kikin
ochbiribi. Barasiri (Brasil) betan ochmatani iki. Enra
onanke nato Barasiri, Borbia (Bolivia), Chiri (Chile), ja
ani jemabo. Barasiriain jake inrjinanboribi, jake jaton
joiyabiribi, jaton bewbo. Nato Borbiainoa nawabo yoyo
ikai nawan join, jarbake inrjinanbo. Nato Chirimea
nawaboribi ikai nawan join ikaxhbi jaton joi maktoninbiribi
akai, wetsaresibi, neno jake inrjinanboribi. Nato Parakoai
(Paraguay) jake inrjinanboribi ikaxhbi non onanti
atipanyamake jaton joi. Neskara jawkibora non oinai och
jeman kaxhon. Noa neskara och jemanbo kaitianra
maxhkyamake wetsa inrjinanboribi och boaibo,
jatribibaon noa jow akai, wetsatian noa yoikanai jawerato
ani jemamearin ixhon. Non westora akin nokoa iki
Barasiriainoa, ja ik iki: Eara Barasiriainoa inrjinan iki,
Pirainoama.

253

Mi visita a otros pases


El Per est ubicado en otro sitio, muy lejos de donde
estn los Estados Unidos o Francia. Con Brasil estn
ms cerca. Yo conozco Brasil, Bolivia, Chile, esos pases.
En Brasil tambin hay indgenas, tambin tienen sus
propias lenguas, sus canciones. Los mestizos bolivianos
hablan en castellano, tambin hay indgenas. Los
mestizos de Chile hablan en castellano pero con un dejo,
de otra manera, aqu (en Chile) tambin hay indgenas.
En Paraguay tambin hay indgenas, pero no podemos
entender su idioma. Estas cosas vemos cuando viajamos
lejos. No faltan otros indgenas que tambin viajan lejos;
algunos nos saludan, a veces nos dicen de qu pas son.
Una vez encontramos a uno de Brasil que dijo: Yo soy
indgena del Brasil y no del Per.
Westorai ea kaa iki nato Parakoai jeman. Jainoaxh ik iki
noa moa jonoxhon jain abion paketainko, jaskkenbi
bekana iki jainoa inrjinanbo. Bexhon noa jow akana iki,
jain noa yoikana iki: Noaribira inrjinanbo iki. Ja inrjinanbo
riki kikin boo nenkbo, jakon jonibo, jaton joires non
onanyamake. Jainra noa winota iki westora nete; non
xheabaita iki bakoxh xheati Waran akanai.
Una vez me fui al Paraguay. Estbamos en el
aeropuerto ya para regresar, cuando en eso llegaron
un grupo de indgenas de ese pas. Al llegar, nos
saludaron y nos dijeron: Nosotros tambin somos
indgenas. Esos indgenas tenan el cabello muy largo,
eran buenas personas, solamente que no entendamos

254

su idioma. All pasamos un da; el da entero tomamos


cerveza, la que llaman Guaran.

Westora inrjinan Istros Onrosainoa


Jaskribira en onanke westora inrjinan Istros
Onrosainoa, ja iki nokon pano bake Gordon. Janra ea
bexhona iki rato jawen titan, jawen poibaon ak. Jaskribi
ea potaxhona iki kirika wish jaskataxh jawen xhobon
nokti. Jatbiainra jake nob inrjinanbo. Jaskribi en oina
iki och kaxhon jaton axh, tee akanaibo, map akanaibo,
icha jawki. Ramara en rarokinkasai mato Pirma ikbo,
eara ichabires beneai. Ea riki pirona, mato iki Istros
Onrosainoa. Ichabires en mato yoiyai, keymayamakanwe
maton axh, maton joi; non akai keskkinribi akanwe.

Un indgena de los Estados Unidos


Asimismo conozco a un indgena de Estados Unidos,
es mi ahijado Gordon. El me trajo un plato que hicieron
su mam y sus hermanas. As tambin me dej un papel
con la direccin de su casa. En todas partes hay
indgenas como nosotros. As tambin he visto, cuando
me fui lejos, las costumbres de otros indgenas, sus
actividades, las cermicas que hacen, muchas cosas.
En este momento quiero saludar a los indgenas que no
son del Per, me siento muy contenta. Yo soy peruana,
ustedes son de Estados Unidos. Les ruego que no
permitan que desaparezcan sus costumbres ni sus
lenguas; as como las mantenemos nosotros, hganlo
ustedes tambin.
255

Kirinkobaon ani main kan


Rimankobichoshoko noa kayamai, wetsatian noa och,
kirinkobaon jeman. Neskati noa och kaitian kikini jonibo
ratetai. Ea kaa iki rinkobaon jeman, Weransia, Pirainoaxh
pikkaini. Noa jain nokketian rinko jonibo kikini ratetai,
ainbo noa keskribi ikaxhbi wetsa joiyabo, joxho yorayabo.
Jawe akki ratetai?.

Mi viaje a un pas de gringos


Pero no viajamos solamente a Lima, a veces nos vamos
lejos, a los pases de los gringos. Cuando nos vamos
lejos, la gente se sorprende muchsimo. Yo fui a un pas
de gringos, a Francia, saliendo del Per. Cuando
llegamos all, los gringos se sorprendieron muchsimo,
haban mujeres como nosotras pero hablaban otro
idioma, tenan cuerpos blancos. Por qu se sorprendan?
Noaronki westora rainama iki, jabaon yoiya iki noa
Inka. Jaskkanaitian en yoiya iki: Eara Inkama iki.
Moa noa benxhokaatai oinaxh ratribikana iki. Non
teoti saweai, noa bekenetai, non mesk kesk
paronotibo, jatian noa wetsaresibi ikai. Jaskara noa
oinaxh jabo kikini rateta iki, jawetianbi jaskati raota
jaton noa oinyosma ikanai. Jatbi eb raenanaibaon
itan ikbaon ea ichabires irke akana iki, icharibi ea
benea iki jatoki, jaskara oinkana.
Los franceses dicen que nosotras no somos reinas,
ellos dijeron que somos Incas. Como dijeron eso, yo
256

les dije: Yo no soy Inca. Tambin cuando nos


arreglamos se admiraron. Nos pusimos el collar, nos
diseamos la cara con huito, nos pusimos nuestros
aretes, entonces lucamos diferentes. Vindonos as,
se admiraron muchsimo porque nunca nos haban
visto arregladas. Todos los que son mis amigos y los
que estaban presentes me agradecieron mucho, yo
tambin me alegr mucho con ellos porque me haban
visto as.
Jaton raoti jake, ikaxhbi wetsaresibi. Metsronki iki noa
raota. Nonara jake nii meranoa bimi berobo noa jan
raotai: tanonin, komokomo; nawaboibakea noa maroai
moroshokobores.
Ellos tambin tienen adornos pero muy diferentes a
los nuestros. Dicen que somos bellos cuando nos
adornamos. Nosotros tenemos semillas con las que
nos adornamos: semillas sonajeras tanonin, semillas
sonajeras komo komo; solamente compramos
mostacillas de las tiendas de los mestizos. Pero ellos
no son as, ellos compran todo.
Jainxhon non borbaa iki tanpra. Tanpra iki non
moatian yosibo jan ransapaokani. Ja tanpra akana iki
jono bichi, yawa bichi, non maroyamai nato jawkibo.
Jatian jabo jaskarama iki, jatbi jawki marokanai.
Tambin habamos llevado bombos. El bombo es el
instrumento con el que antes bailaban nuestros
antepasados. El bombo est hecho de cuero de sajino
o huangana, estas cosas no las compramos.
257

Jatian Ransisbo jake jaton joi. Westora yosishoko ik iki,


jawen joi kikini keyota iketian wini. Jaskati noa
neskshamanribi itibi non axh, non joi keyota iki, eabicho
riki Ransis wetsa joi en onana, ik ik iki. Jaskarain
ratkana iki, kikin akin ea noikana ik iki.
Los franceses tienen su idioma. Haba un abuelito que
llor poque su lengua ya haba desaparecido: Esteee,
as tambin era nuestra costumbre, nuestra lengua
desapareci, soy el nico francs que conoce otro
idioma propio, dijo. As se admiraron, me apreciaron
mucho.

VIII
Koshi ainbo
Eara ik iki jawe ati onanmaribi. Jainxhonra en shinan bi
iki. Ea och jemabaon kaa iki westora ani tsinktiain.
Jainra bokana iki koshi jonibo, koshi ainbobo, pacha rab
chonka jemamea, tsinkxhon jaton jeman janeabo. Ea jain
janekana iki, ea iti jis oinxhon. Jainxhonra en shinan bi
iki, jawe keskrin ani jonibo jow akin ati, mesk kesk.
Ikaxhbi ea nenoshaman iiamai, ea kai mesk kesk
jemanbo jato shinan menii. Jainoaxh nokon shinan aniai;
jaskaxhon nokon jemanko akinti, jaskaxhon chin
bakebo shinankinti, oricha chibanti.

Una mujer dirigente


Yo tampoco saba hacer nada. Entonces tuve una
experiencia. Viaj a comunidades lejanas a participar
en un congreso. All asistieron dirigentes hombres y
mujeres, procedentes de ciento veinte comunidades,
elegidos por su comunidad en asamblea. A m me
eligieron, me vieron la ms indicada. Entonces adquir
experiencia, aprend cmo saludar a las autoridades y
otras cosas. Pero yo no permanezco aqu noms, yo
258

259

voy a muchas comunidades a capacitar a la gente.


Entonces mi experiencia aumenta, para ayudar a mi
comunidad y de esa manera encaminar a la juventud
para que avance.
Moatian non axhbo iktiai wain teetires. Non titabaon noa
kirika amayamakatikanai. Moatian non titabaon noa
yoikatikanai kirika atima nawan axh iketian, jaskarama
ikenbi. Jaskara kop ramatian ainbo oricha kirika akbo
yamake, non anibaon amayama kop. Ikaxhbi en shinanai
ramatian noa iti jake ainbo netresaima, ainbo yak
yakresaima. Noa ainbobo iti jake kikin jishten
jishtenshamanbo, biba, non jeman paranan ikaibo.
Antes nuestra costumbre era trabajar en la chacra
noms. Nuestras madres no nos hacan estudiar. Antes
nuestras madres nos decan que no estudiramos porque
eso era costumbre mestiza, cuando no era as. Por eso
ahora no hay mujeres shipibas que hayan llegado muy
lejos, con estudios universitarios, porque nuestros
padres no nos hicieron estudiar. Pero yo pienso que
ahora las mujeres no debemos ser tmidas, no debemos
ser pasivas. Nosotras las mujeres debemos ser muy
despiertas y luchar por nuestro pueblo.
Iti jake westora ainbo rakma, shinanya, koshi shinanya:
Enra nokon jema jakonain pikoti jis iki. Enra jato akinti
jis iki. Jatbi jawki atinkobi rakma. Jaskarain en rama
nato shinan bii itai. Rama ea itinke moa nokon jemanbi,
kikin koshi ainbo kesk. Ea itinke jato teekinaibiribi, jeman
tee oinai. Jatian, jawe keskrain non kaibo ainboshokobo
west iki neskara shinanyabo? Jarke ainbobo raketaipari:
260

Ea ipananra jainma inake, ik ikaibo. Noa onanma


iketiankaya onanbaon noa pontexhonti ikebi. Jatiankan,
jawe kop noa neskati itai? Ramatian iki
benbobobichoma; westora benboya ixhon, westora
ainboya ixhon, benbon shinan maxhkatai ainbonin yoiyai.
Rama moa jaskara kesk itinke.
Una mujer debe ser segura, inteligente, decidida: Yo
puedo sacar adelante a mi pueblo. Yo puedo ayudarlos.
No debe tener miedo de hacer cualquier cosa. De esa
manera ahora estoy adquiriendo esta experiencia. Ahora
me desempeo en mi propia comunidad como una
autoridad importante. Yo soy Agente Municipal, tengo
a mi cargo el trabajo de la comunidad. Entonces, por
qu son pocas nuestras paisanas mujercitas que piensan
as? Hay mujeres que todava tienen miedo, que piensan:
Yo podra opinar, pero no vaya a ser que me equivoque.
Si nosotras no conocemos mucho, aquellos que conocen
ms pueden corregirnos. Entonces, por qu somos as?
Ahora no solamente estn los hombres; teniendo un
hombre o teniendo una mujer en el grupo, a las ideas
del hombre las complementa la opinin de la mujer.
Ahora ya parece que es as.
Ja kopra ichaakin en nokon bakeranon betan nokon
xhontako yoiyai. Noara iti jake westora ainbo sonsoma,
iiosma ainboma, noa shinanya iti jake. Noa iti jake
westora ainbo jatbiain jikiai, ikaxbi kikin jikiresaimaribi,
senenshamanres.
Por eso muchas veces les hablo a mis hijos y a mis hijas.
Una mujer no debe ser cohibida, una mujer debe ser
261

decente, inteligente. Debemos ser mujeres activas, pero


tampoco demasiado pcaras, simplemente lo justo.
Nokona eara keenai oribo onanti, nenobicho banetama.
Ea keskribi inaketian non jemamea ainbobo en eseai,
jaskara ainbobo jati kop. Jaweti ainboshoko riki
neskataibo, yamarake wetsabo raketaipari ikaxh. Ani
tsinktiainbo yoyoiosma ikaxh rakpariai. Non oricha
chibanti jake jaskarabo, noa jaskataxh axheaxh aniaibo.
Jaskarabokaya ikinbi non axhbo non pekori potayamai.
En onanke bewati, en onanke mesk kesk moatian
jawkibo yoiti, mesk keskbo. Tsonbi nokon shinan
keyoyamai. Ea onanma kesk itinke, ikaxhbi en onanke.
En cuanto a m respecta, me gustara conocer ms, no
quedarme aqu noms. Para que no vayan a ser como
yo, por eso aconsejo a las mujeres de nuestro pueblo,
para que haya ese tipo de mujeres. Cuntas mujercitas
son as pasivas, no hay otras que participen porque
todava tienen miedo. En los congresos, como nunca
han participado, todava tienen miedo. Tenemos que
seguir adelante con esas cosas y as aprender para
engrandecernos. Sin embargo, no por hacer esas cosas
dejamos atrs nuestras costumbres. Yo s cantar en
shipibo, s contar todo tipo de relatos tradicionales, de
todo tipo. Nadie me puede quitar lo que yo s. Aunque
no lo parezca, yo s conozco.

Jeman tsinkibata
Bakishra ibake jatbi jonibo itan ainbobo tsinkita, nato Jepe
Ian jeman. Jainra non shinainbake mesk kesk
teeshokobo ati, jaskaxhon jemamea jonibo tee akinti.
Nato tsinktiainkora ibake pacha sokota chonka kimisha
joni. Jatian jatbichashaman jonibaon shinainbake kikin
jakoinra. Jatbi koshibaon yoiibake jaton tee ati shinanbo,
jema onanmakin. Rekenpari ibake nato Jeman Korka
(Jefe de la Comunidad), ja peko Jeman Tee Akai (Agente
Municipal), jainoaxh Jemamea Jonibo Ramitai Xhepoai
(Teniente Gobernador), senenain ibake Jakon Akin Jato
Eseai (Juez de Paz).

La asamblea del da de ayer


Ayer nos reunimos todos los hombres y mujeres en la
comunidad de San Francisco de Yarinacocha. All
acordamos realizar muchas actividades para trabajar
con la gente de la comunidad. A esta reunin asistieron
ciento sesentitrs personas. Todititos acordaron muy
buenas cosas. Todas las autoridades informaron a la
comunidad acerca de sus planes de trabajo. Primero
habl el Jefe de la Comunidad, despus el Agente
Municipal, luego el Teniente Gobernador y finalmente
el Juez de Paz.
Nato Jeman Korkanin shinainbake, nato baritianki jawe
keskxhon jakon akin jonibo teekinti iki, jawebokayaki nato
baritian non Apo yokatai ixhon jeman shinanti. Jeman
shinainbake akinti non korka soroshoko menikin jan niti,
jaskribi tee akaibo akinti. Mesk kesk shinanbo noa

262

263

yoyoibake, non shinanaibo non yoibake, ja neskti yoyo


ixhon non westora shinanbicho non tsekai. Wetsatian
jaskarama iki koshibaonbicho shinanai, jainxhon tsinktiain
kaxhon yoiya, jatribibo keenyamai. Neskakin non akkaya
jakon paketai. Nonbicho shinantaanan boxhon jema yoiya
jen iamai. Jatian, tsona iki ja ocha? Jama nona. Jaskara
jawki winnaketian jatxhonbi non shinana iti jake.
El Jefe de la Comunidad hablaba sobre cmo debemos
de trabajar este ao con la gente, deca que el pueblo
piense qu cosas le vamos a pedir al gobierno este ao.
El pueblo acord ayudar al Jefe de la Comunidad con
dinero para que realice sus gestiones. Dimos a conocer
nuestras opiniones en relacin a muchas cosas,
expresamos nuestras ideas; de lo que conversamos
surgieron acuerdos colectivos. A veces no sucede as,
solamente las autoridades toman las decisiones, luego
informan en la asamblea y algunos estn en desacuerdo.
En cambio, cuando tomamos las decisiones en
asamblea, surgen buenas conclusiones. Pero si las
autoridades, solamente informamos al pueblo lo que
ya hemos decidido, la asamblea no acepta. En ese caso,
de quin es la culpa? De nosotros. Para que no suceda
esto tenemos que pensar entre todos.
Ja Korkanin shinanribiibake, jonibo wai akinti jatbi joni
westora ikitria waiya iti. Jatianbira jati jake pacha sokota
chonka kimisha ikitria wai. Ja wai akainko
shinainbakanke atsa iamaxh aros banati. Jatribibaon
shinainbake rab joninbo westora wai ati. Wetsabo
keenyamaibake. Moatian non yosibaon rabxhonbo wai
ayamapaokanike.
264

El Jefe de la Comunidad propona que nos ayudramos


para que cada uno tuviera su propia chacra de una
hectrea. Entonces debera haber ciento sesentitrs
hectreas de chacra. Se propuso que en cada chacra se
sembrara yuca o arroz. Otros sugeran que entre dos
personas se hiciera una sola chacra. Algunos no
estuvieron de acuerdo. Nuestros abuelos nunca hacan
chacra entre dos.

Koshi iti
Koshi inoxhon, rekenpari noa iti jake notsima. Jakon akin
yoikana iamaxh jakonma akin yoikanabi ranaweyosma.
Jema aninkobo jaskara iki. Nato Jepe Ian jemanko jaskara
iki. Bakishki jawe kesk ibata, jatribibaon ea jakonma
akin yoiyai, jatribibaon ea jakon akin yoiyai. Jaskara
ninkataxhbi noa ninkatama kesk iti jake, noa iti jake
benche, pabe, non nink ninkresai. Ja yoyo ikaibora jaton
kexhakanbiribi ikanai.

Para ser autoridad


Para ser autoridad, en primer lugar no debemos
molestarnos fcilmente. As hablen bien o mal de ti, no
debes tener recelos. En una comunidad grande es as.
En San Francisco, por ejemplo, es as. Ayer, cmo dicen
que fue?, algunos me criticaban y otros hablaban bien
de m. Por ms que escuchemos esas cosas, debemos
hacernos los que no hemos escuchado nada, tenemos
que ser como ciegos, como sordos, slo escuchamos en
silencio. Los que estn hablando lo hacen porque tienen
boca noms.
265

Jaskara riki jeman koshi iti. Ea jaskara iki. Wetsatian mia


yoikanai, mia yoironki jain tsamkanke jonibo. Jatian en
akai: Ea abkanon! Noa iti yamake notsi, ranaweya iki
ikanai notsitima joi. Jatian non jawebi ikonayamai,
nonbiribi noa teetai. Jake benbo jaskakin yoikana: Enra
moa tee ayamaisiai, eara moa jawe tsinktiainbi kayamai,
ikaibo. Janbi jakonma akin shinanai, moa jawen shinan
namanai. En oina iki ja jonin shinan kikin tinkoshoko, ea
ainbo ixhonbi oina iki jaskaramakaya.
As es cuando se es autoridad. Yo soy as. A veces te
comentan, dicen que all te est criticando un grupo
de personas. A lo que yo respondo: Que me
critiquen! No debemos renegar ni ser recelosos cuando
la gente habla mal de nosotros. Al contrario, no debemos
creer nada, nosotros mismos trabajamos mejor. Pero
existen hombres que cuando son criticados dicen: Ya
no voy a realizar ningn trabajo, ya no voy a asistir a
la asamblea. l mismo tiene ideas negativas, solito se
desmoraliza. Yo opino que los pensamientos de esos
hombres son muy pequeitos, a pesar de ser mujer creo
que no debe ser as.
Jabaonkayara ea shinan meniai, en anon ixhon yoikanai
kop. Jaskakin yoixhon ea shinan menii ikanai, bakish
ea yoiibakanke mesk kesk shinan. Mia Jeman Tee Akai
Ainbo ik ixhon. Ramakan kampoati, oa kampo itina, rama
iki ikai parsa (plaza). Rama non benati jake jain
kampoati. Moa ja teebo en ak ikai, chin bakebaon
shinanti, jaa nokon bakebaon ointi. Jawe kesk ikaxh ea
mawti atipanke. Jatian yoiti atipankanke: Nato riki Ranin
Ama ainbonin noa akni iki.
266

Por el contrario ellos me dan ms ideas, porque me estn


diciendo lo que debo hacer. Ayer cuando algunos
comuneros hablaron conmigo, me dieron toda clase de
ideas: Ahora sers la Agente Municipal. Y ahora hay
que hacer la cancha de ftbol, esa cancha que est ms
all ser una plaza. Ahora tenemos que buscar dnde
hacer la cancha. Esos trabajos que realizo sern para
que las nuevas generaciones los recuerden, para que
mis hijos los vean. De repente me puedo morir. Entonces podrn decir: sta es la obra en la que la Agustina nos dirigi.
Wetsatian noa akanai: Minra tee ayamabiresai. Axhon
noa shinan bimakanai: Ikon riki, ramara en jato teekinai
nokon jema shinanxhon. Jawe kesk ikaxh iti atipanke
jonibo: Ja ainbo koshi iantanxhon noa
tantimayamabiresai, ik iti atipankanke. Jasknaketian
non jato yoiti iki: Ramara noa westora oxhe tantikanai,
akanwe maton tee, akin. Nokon shinan jaskara iki.
A veces nos dicen: T no realizas ningn trabajo. Al
decirnos esto nos dan ideas: Esto es cierto, ahora tengo
que realizar trabajos con la gente pensando en mi
pueblo. De repente la gente puede decir: Esa mujer a
la que hemos elegido como autoridad no nos deja
descansar. Cuando se expresan as, tenemos que decirles: Ahora descansaremos un mes, pueden realizar
sus actividades. Es as como pienso.

267

Jepe Ian jema


Jepe Ian jema kikin ani jema iki, wetsa jemabo keskma.
Jake waranka rab pacha jonibo, rab warankabobira
jatbi bakeboyabi topona. Jainoaxh Jepe Ian jemankora
noa itai teeti, mesk kesk jeman teebo ak non
bakebaona. Axheti xhobobo jakonshaman, map xhoi
xhobo. Axheamisbo jakonshaman, non koshibo jakoinra,
noa bene benekinshamanai.

La comunidad de San Francisco de Yarinacocha


La comunidad de San Francisco de Yarinacocha es
muy grande, es diferente a otras comunidades. Tiene
mil docientos habitantes, cerca de dos mil incluyendo
a los nios. En San Francisco estamos trabajando,
realizando diversos trabajos comunales para el bien de
nuestros hijos. Las escuelas son buenas, de material
noble. Los profesores son buenos, nuestras autoridades
tambin son buenas, por lo cual nos tienen muy
satisfechos.
Jepe Ian jemara kikin ani iki, wetsa jemabo betan
senenma. Moatianbi tsinkxhon non yosibaon jema
akana ikaxh, moa posaka chonka pichika baritiaya iki.
Jaskara kop non jema yosi iki, Maioshian jematianma
ikaxh. Rama non oinai jawe keskaxhonki non jema
jakon akin benxhoati iki ixhon. Jepe Iaman riki jakoni
noa tsinkikana. Jepe Ian jonibo riki rab chonka kimisha
mesk jawki anoxh tsinkkanabo (comits). Jake non
raoti jawki maroti akaibo, yapan teetaibo, wain teetaibo,
motronin teetaibo, jo oinaibo, wetsaboribi. Jepe Ian
268

riki San Francisconin kikin jane. Jeman motronin


janeribi iki Jepe Ian.
La comunidad de San Francisco es muy grande, otras
comunidades no se le pueden comparar. Hace mucho
tiempo nuestros abuelos se juntaron y fundaron la
comunidad, hace ya ochenta y cinco aos. Por eso
nuestra comunidad es antigua, porque es anterior a
Pucallpa. Ahora vemos de qu manera podemos
mejorar nuestra comunidad. En San Francisco estamos
bien organizados. Los comuneros de San Francisco
estn organizados en veintitrs comits que se dedican
a diversas actividades. Hay un comit de artesana, de
pesquera, de agricultura, de transporte, de electrificacin y otros ms. Jepe Ian Yarina Cocha es el
verdadero nombre de San Francisco. Los botes de la
comunidad tambin se llaman Yarina Cocha.

Jepe Ian jonibo


Jepe Ian ainbobo jainbicho yakyamake, nike mesk kesk
teeshokobo ak, jaton bakebobiribi oini. Jepe Ian ainbobo
iki wetsankoniabo keskma. Yamake iiresaibo, jabo iki
jaton chitonti kewai, jake map akaibo. Map axhon
karobo bii nikanke, ochokeabi bokon papixhon jaton jawki
ak. Jaskribi iki, teotinin teetaibo chinkanshokobo benai,
tioxh benai, tee yama kop; jaskshaman axhon jaton
bake senenmati atipanyamaxh. Jatian jabo teeti itinke.
Jepe Iain yamake westora benbobicho manati. Jepe Ian
ainbobo kikin teeyabo iki. Ono chopa onanbiresshoko,
kerasbiresshoko niamakanai; noa iki kikin teeyabo. Jatian
269

benbobaon bikin non keenma noa bixhonai, jatian nonbi


bikin katshamanai meskshamanbo non biai.
Wetsankonia ainbobo jaskarama iki. Chopa binoxhon
jaton bene manakanke, benbonshaman chopa bixhonti
keeni. Ikaxhbi Jepe Ian ainbobo jaskarama iki, benbo teetai
keskribi ainbo teetai. Jawe keskaxhonki jan piti iki?
Jaskaxhon piti yamaketian akinai jawen bene.

Los pobladores de San Francisco


Las mujeres de San Francisco no se quedan all
sentadas noms, sino que andan realizando diferentes
trabajitos para ver por sus hijos. Las mujeres de San
Francisco no son como las de otros lugares. Nunca
estn sin hacer nada, bordan sus pampanillas, fabrican
cermica. Despus de fabricar la cermica van a traer
lea. Desde lejos cargan cetico para hacer sus cosas.
De igual manera, las que hacen collares buscan
semillas negritas, buscan semillas blanquitas como
enlozadas, porque no hay trabajo; esto lo hacen porque
no les alcanza para mantener a sus hijos. As, siempre
estn trabajando. En San Francisco las mujeres no se
esperanzan del hombre noms. Son muy trabajadoras.
No andan por all con la ropa toda parchada, toda
sucia; somos muy trabajadoras. Si los hombres nos
compran algo que no nos gusta, nosotras mismas
escogemos algo diferente y lo compramos con nuestra
propia plata. Las mujeres de otras comunidades no
son as. Cuando quieren comprar ropa esperan a su
marido, queriendo que l les compre la ropa. Pero las
mujeres de San Francisco no somos as, el hombre
trabaja y la mujer tambin trabaja. Sino, cmo van a
270

comer? As, cuando no hay pescado, la mujer ayuda


a su esposo.
Benbobaon sino papiai kanti anoxhon, koa anoxhon,
neke wai ayananbi jan jabontanibires biti, jaton
askaroshoko biti. Yanka iiresyamakanai jabo. Jaskara
ikenbi, wetsatianbo jakonma akin, nawabaon noa rami
aresbireskanai: Jepe Ian jonibora chikish iki ikanai.
Jaskaramakaya ikenbi, Jepe Ian jonibo riki teeyabo.
Bakeshoko ikaxhbi moa menexheeti ati onan iamaxh pia
ati onan. Jaskaxhon jatonbi moa korki ichama inonbi
yatankanai.
A pesar de que tambin hacen chacra, los hombres cargan
pona para hacer balista, para hacer lanza, siquiera para
comprar jabn, para comprar su azcar. No estn por
gusto sin hacer nada. Aunque esto es as, algunas veces
los mestizos nos critican diciendo: La gente de San
Francisco es ociosa. Pero eso no es verdad, la gente de
San Francisco es trabajadora. Desde temprana edad ya
saben hacer pulseras de chaquira o flechas. De esa manera,
ganan un poco de dinero por s mismos.
Ea riki nokon tita betan nokon papan bakea, chiponkixhon.
Kanaria jema bekeibakeaxh ea pikota iki. Jainoaxh ea
ania iki. Chonka rab baritiayanixh ea jo iki Jepe Ian
jemanko. Ichabiresra en Jepe Ian irke akai. Joaxh ea
jaskarabaon axhea iki. Rama ea itinke nokon bene
teeyosmashoko ikenbi, ikaxhbi teeainbo akinanani non
bakebo jaskaxhon aniati kop. Wetsa nete jabo
jaweshokoribi ixhon, moa noa shinanti jake, jawenbires
tsakati jake. Noashaman aknon ixhon non amayamai.
271

Shinanya ixhon noa menikana jakoinraribi iti atipanke.


Shinanya iketian jawen bakebo onitsapiamai, jawen awin
betan jakonaxh jabkonai.
Yo fui engendrada por mi madre y mi padre en el Bajo
Ucayali. Nac frente a la comunidad de Alfonso Ugarte.
Luego crec. Cuando tena doce aos vine a la
comunidad de San Francisco. Yo agradezco mucho a
San Francisco. Cuando vine, aprend todas estas cosas.
Aunque ahora mi esposo no tenga trabajo, nos
ayudamos mutuamente para mantener a nuestros hijos.
Algn da cuando sean alguito tienen que acordarse
de nosotros y darnos alguna cosa. No lo hacemos
pensando en que nos apoyen. Si les nace y nos dan,
bienvenido sea. Si saben hacer las cosas bien, no van a
hacer sufrir a sus hijos, van a vivir bien con su mujer.
Jaskara shinanaibo ikaxh, Jepe Iain jonibo jaton bakebo
kirika amaibobires ikanai. Jaskara kopra non irke akai
ochokeaxh noa oini bekanaibo, torista. Wetsatianbo biai
chitonti pichika chonka iamaxh kanchis chonka soro
kopabo. Jan non bake jawen kirika atinko kati, jan piti
meniai. Jaskarama iketian Jepe Ian bakebo kirika akaibo
yamakeanke. Och jemamea bakebo ointanwe,
wetsatianbo ikanai pimabo nete winoti, kikin
noibatishokobiresbo. Jatian jaskara inaketian noa ochma
ixhon non bakebo kikin akin non oinai, bannaketian non
shinan menia.
Con esa idea la gente de San Francisco hace estudiar a
sus hijos. Por eso, agradecemos a los que vienen a
visitarnos desde lejos, a los turistas. A veces compran
272

una pampanilla de cincuenta o setenta soles. Con esto


les damos a nuestros hijos para su pasaje para que
vayan a estudiar, para su comida. Si no fuera as, entre
los jvenes de San Francisco no habran casi estudiantes.
Anda mira a los jvenes de las comunidades lejanas, a
veces se la pasan todo el da sin comer, pobrecitos. Para
que no suceda esto, como estamos cerca, nos
preocupamos bastante de nuestros hijos, los alentamos
para que no se queden sin estudiar.

Jepe Ian iki kikin ochma jema ikaxhbi ea kaa iki och
jeman, Amakiriyain. Jain en oina iki yoxhanshokoboyabi,
xhontakobo, sayayabo. Jatiankan jabaon moa non axh
keyoai. Jepe Ian ani jema ochma ixhonbi ainbobaon jaton
benen koton pekewai, xhokeweaibopari jake. Jatian
ainbobo kikinshaman chitontiabobires iki. Jarbake
ochokeaxh merati beai joxho jonibo. Jabaon joxhon noa
chitontiya oinaxh Ikon riki nato Shipibobo, ikanai. Jema
koshibaonribi saya akinbi chitonti jenetima yoiyai. Jatian
maton noa oinai, Maioshiain kaaxh jatbi
chitontiabirestanishaman. Chitonti joshinshaman iamaxh
wisoshamanya, jainoaxh jawen koton panshinshamanya
kikin mets jawki jaskara.
San Francisco es una comunidad muy cercana a
Pucallpa, pero yo he ido una vez a una comunidad
lejana, a Amaquira. All he visto a todas las viejitas y
las jvenes usando vestido mestizo. Ellas ya estn
terminando con nuestra costumbre. Aunque San
Francisco es una comunidad grande y cercana a
Pucallpa, existen an mujeres que bordan la espalda y
273

los bolsillos de las camisas de sus esposos. Y todas las


mujeres usan pura pampanilla. Tambin hay visitantes,
gente blanca que viene desde lejos. Cuando ellos llegan,
nos ven con pampanilla y dicen: Estos de verdad son
shipibos. Tambin las autoridades de la comunidad
nos dicen que podemos usar vestido pero no dejar de
usar la pampanilla. Ustedes nos ven cuando vamos a
Pucallpa, casi la mayora nos ponemos pampanilla.
Pampanilla rojita o negrita, con su blusa amarillita
queda muy bonito.
Jatian wetsankoniabaon och ixhonbi non axh keyoai.
Jaton bakebo nawan joinres yoyo akanai, jatian jan
onanyamai kai non joi. Nokon shinan iki, en nokon
chitonti jenetima, nokon bake xhontakobaonribi. Nokon
bake xhontako jake jawen rati: rexh, paronoti, maiti,
kesh ati, menexheti, iso xhetabo, jaboya noa iti jake.
Jatribi jaskaramai iki. Och raankaskana ratibo benai.
Jaskara noa iti atipanyamake. Tita Shipibo ixhon non
axhbo non jenetima iki. Ja iki jawen titan ointi jawki.
En cambio los de otros lugares lejanos terminan con
nuestras costumbres. Les hablan puro castellano a sus
hijos, y estos ya no van a aprender nuestra lengua. Yo
opino que no debemos dejar de usar la pampanilla, ni
tampoco quiero que mis hijas lo hagan. Mi hija tiene
sus adornos: adorno de la nariz, aretes, corona,
campanillas, brazaletes, dientes de maquisapa para el
brazalete; estas cosas debemos tener. Pero no todos
tienen. Cuando se les quiere mandar lejos en una
delegacin, recin buscan adornos. No podemos ser as.
274

Como madres shipibas tenemos que mantener nuestra


cultura. Esto es responsabilidad de la madre.

Och jeman maroi kaa


Maton jis jawe kopki noa pikotai. Non korki benayama
jaskshamanxhon non bakebo pimati, jaskshamanxhon
chopashoko bixhonti atipanyamake. Jatian non bene
teetabikan senenyamake. Jatian aros wai akbikan
basiorai, kimisha, chosko oxhebopari ikai. Jaskara
jawkibo kopra noa pikotai.

Los viajes para vender artesana


Ustedes se preguntarn por qu salimos de viaje. Si no
buscamos dinero no podemos alimentar bien a nuestros
hijos, ni comprarles ropa. Por ms que nuestros esposos
trabajen, no alcanza. Por ms que sembremos arroz,
demora tres o cuatro meses todava para producir. Por
esta razn salimos a vender artesana.
Jarke ainbobo kaaxh jakonmai, jawen beneki moa
shinanbenotai. Jake jonibo ranya. Shinan koshimabo
jawen bene potai. Jatian noa shinan koshi ixhon, noa nawan
teakasabi, noa jonikonin teakasabi, non ikinyamai. Non bene
potabaina noibatishoko, non jaskaxhonti atipanyamake.
Non jato yosma ati jawkira itikonma iki. En oina iki jaskarain
noktima, nokon bene iki noibatishoko. Ea onoisi, ea
jakonmai iti atipanyamake. Jaskarabo winkanai nob
ainbobo. Jatian ja shinan koshima ixhon nawan teakasa
teamakanai, jonikon amakin amakanai.
275

Hay mujeres que cuando salen de viaje se malogran, se


olvidan de sus esposos. Tambin hay hombres celosos.
Las mujeres de mente dbil dejan a su marido. Si
tenemos la mente fuerte, aunque un mestizo nos
moleste o un shipibo nos moleste, no nos dejamos. Al
pobre hombre que hemos dejado en la comunidad no
podemos hacerle eso. No debemos serle infiel. Yo creo
que no podemos llegar a ese extremo, pobrecito mi
esposo! Aunque est lejos no puedo portarme mal.
Estas cosas nos ocurren a nosotras las mujeres. Si tienen
la mente dbil, cuando el mestizo las molesta, se dejan
molestar; si se quieren dejar molestar con el shipibo, se
dejan molestar.
Noa shinan koshi ixhon non yoiyai: Ea riki beneya, ea
teayamawe, jarke nokon benebiribi, akin non akai.
Jaskayamakin jatribibaon jaton bene och kaxhon
potakanai. Ea ichaiki nike, ikaxhbi en nokon bene potaama
iki. Jawetianbi nokon bene yosma akma iki. Joxhon
oinakan noibatishoko, ea manti yapa tashianka, atsabo
papia.
Cuando tenemos la mente fuerte, decimos: Yo tengo
esposo, no me molestes, tengo mi propio esposo.
Cuando no es as, algunas abandonan a sus esposos al
viajar lejos. Yo he andado varias veces, pero no me he
separado de mi esposo. Nunca le he sido infiel a mi
esposo. Cuando llego lo veo, pobrecito, me espera con
pescado salado y yuca que ha cargado.

276

Yarnainoa koshibo
Jawe kopra Yarnainoa koshi ikaxh non shinanbenokanai.
Jawe kopra Jepe Ianki ani jema ochma ikenbi
shinanbenokanai. Ikaxhbi ja ochmatani iken bokanai
Maioshiainoa koshibo. Ikaxhbi jawebi noki akin
shinanyamakanai ja ani jonibaon. Jepe Iainra non onanabo
jake ikbobi iamakanai. Pirta atin noa akanai alcalde
itnan; jakon akin noa ninkxhonyamakanai non jema
maxhkata jawkibo non yoiyaitian. Jaskara itima iki; noa
keenai Jepe Ian oricha boti, noa rama koshibo ixhon.

Las autoridades distritales


Por qu ser que cuando los candidatos llegan a ser
alcaldes del Distrito de Yarina se olvidan de nosotros?
Por qu ser que estando San Francisco tan cerca de
la ciudad se olvidan de nosotros? Sin embargo, como
est cerca, vienen las autoridades de la regin. Pero
nunca se acuerdan de nosotros las autoridades. No
dicen siquiera: En San Francisco tenemos amigos. Nos
tratan como pelota cuando llegan a ser alcaldes. No
nos hacen caso cuando vamos a plantear las
necesidades de nuestro pueblo. Esto no debe ser as.
Queremos sacar adelante a San Francisco ahora que
somos dirigentes.
Ea keenai jakonshoko jatikaxhbi jakoni noa tsam tsamti
teekanti, okebo noa yoiyanani ikanti yamake, nekeronki
jaskara iki, non kaiboboronki jaskara iki. Jabikayara noa
iti jake westora jonin shinanya kesk. Jatbi noa iti jake
jakon shinanyabires. Merataibo kaitian non jakon akin biti
277

jake, jakonshaman non yoyo akai. Jaibaisironki ja joke


itima iki. Ja kopra noa jake non shinan. Noara iti jake
noimis ainbo, jakon, yoshima, kikin jakon shinanya. Ea
jaskara iki. Eiba meratabo jakon akin biai, pimai jato
xheamai, wetsa netenbires jaiba ea merketian: Nato
ainbaonra ea kikin jakon akin bi iki. Jaskribi noa iti
jake Jepe Iainkoniaxhbichoma, wetsanko niaxh inonbires
iti jake ainbo jakon shinanya, jakon akin jato ikinai, jakon
akin jato biai; jaskara riki Jepe Ian jonibo. Jatbitianra
yoikanai Jepe Ian jonibo kikin chikish. Jepe Ian jonibora
chikishma iki. Chikish ikaxh noa jato jawkibo yokati
ikeanke. Jaskarama iki.
Quiero que trabajemos bonito unidos, que trabajemos
bien juntos, sin criticarnos por aqu dicen que son as,
nuestros paisanos dicen que son as. En cambio,
debemos ser personas conscientes. Todos debemos ser
muy, muy conscientes. Cuando vienen los visitantes
tenemos que recibirlos bien, hablarles bien. No hay que
decir: Donde se ha llegado. Para eso tenemos
entendimiento. Debemos ser mujeres amables, buenas,
generosas, de buenas intenciones. Yo soy as. Atiendo
bien a los que visitan mi casa, les invito a comer y beber,
porque algn da cuando vaya a visitarlos van a decir:
Esta mujer me recibi muy bien. As debemos ser no
solamente en San Francisco, sino en cualquier lugar por
donde caminamos, debemos ser mujeres amables, tratar
bien a los dems, recibirlos bien; as son las personas
de San Francisco. Siempre dicen que los de San
Francisco son ociosos. La gente de San Francisco no es
ociosa. Si fuera ociosa, estaramos pidiendo cosas,
mendigando. Esto no es as.
278

Moa posaka chonka pichika iamaxh posaka chonka


kanchis baritia jaskarares win winkiranketian, non kaibo
alcaldebiribi imakasi noa itai. Jaskaxhon jakoncha
jawkibo ointi kop itanribi Jepe Ian jema aknon ixhon.
Noara keenai non kaibo, non jimi, non joi; westora joni
jakon shinanya, noa maxhkata jawki onana, nob wainko
teetai, yomerati onan.
Ya ochenta y cinco u ochenta y siete aos han transcurrido y queremos tener nuestro propio alcalde
shipibo. De esta forma, queremos ver cosas buenas;
adems, queremos que ayude a San Francisco. Queremos como alcalde a nuestro paisano, nuestra sangre,
nuestro idioma; una persona buena e inteligente, que
conozca nuestras necesidades, que trabaje como
nosotros en la chacra, que sepa mitayar.

279

X
Tonkon tsiniti jawki
Nato pirtanin tsiniti jawki nokona iki kikin jakon jawki.
Ja kop ea pirta akai koshibo betan ea yoyo ikai. Nato
Jepe Ian jemanko jake Tsobmabi (Club
Independiente) akin janekana, rama non shinanai
kampoati. Jatian noa tsiniai ixhon non kampoakin
shinanai, eara westora yoxhan iki ikaxhbi kikin pirtanin
keenkoinsi iki. Westora jawki ak cheakanai keskribi
noa jan cheakainai. Noa tsiniamai, noa yora isinai, yora
iweai, ikaxhbi mia ishtoai, mia niskanai, min yora niskan
potai, kikin jakonshaman min yora banetai. Jatian
tsiniamakin min yoxhanshoko akin shinanai, moa
jaweranobi kayamai. Janbi moa yoxhhantibo kenai,
chankkimein. Jaskara iki tsiniti jawki, ransati
keskribi, kikin jakon jawki. Noa tsiniai oinaxh jonibo
sai ikanai, jato kananaxh noa beneai. Jatribibo moa
benoaxh jenkanai, moa jaton benen rishkiai, jaton
benen moa ranoai, moa iti atipanyamai.

280

281

Las shipibas jugamos ftbol


Para m, esto del ftbol es algo muy bueno. Por eso
siempre tengo reuniones de coordinacin con los
dirigentes del club. En San Francisco hay un club
llamado Independiente, ahora estamos pensando
construir una cancha de ftbol. Si somos jugadoras
pensamos en construir la cancha; aunque soy vieja me
gusta jugar ftbol. Es como tener un vicio. Si no
jugamos, se nos adormece el cuerpo, nos sentimos
pesadas; pero cuando corres, sudas, cuando sale el
sudor de tu cuerpo, tu cuerpo queda perfecto. Si no
juegas, piensas en la vejez, no vas a ningn sitio. Solita
una est llamando a la vejez, quizs porque ya no es
activa. As es el deporte, es como bailar, es una cosa
excelente. Cuando nos ven jugar la gente grita, al
vencer al otro equipo nos alegramos. Algunas mujeres
dejan de jugar cuando tienen marido, sus maridos las
palean, las celan y ya no pueden jugar.
Moatianbi iki nato tsiniti jawki, ramashokoma iki,
ramashokobi Shipibo tsinii peokotama iki, non axhbo
keyotainbi tsiniti keyyamai kai. Jaa iki joxho nawabo
oinaxh ikma. Moatian kenamakatikanai mesk kesk
jemabo, tsini bei ipaokanike tanprayabo mets
metsbeirani, piti icha jaskxhonbo jato manakatikanai.
Ja kop beaxh tsinikanaikan mesk jawkibo. Ramatian
moa jaskaramaribi iki, moa wetsaresibi ikanai, rama iki
korkinin tsiniti. Wetsatian noa kai kenamakana.

las costumbres, el deporte nunca desaparecer. No es


copia de los mestizos. Antes se invitaban entre comunidades. Cuando iban a jugar a otras comuni-dades,
se iban con bombos tocando bonito, los anfi-triones los
esperaban con bastante comida. Los premios eran
diferentes cosas. Hoy en da es muy distinto, ahora se
juega por dinero. A veces vamos a otras comunidades
cuando nos invitan.
En joxho nawa ainbobo oin oinshamanyamai pirtanin
tsinikanai. Jabora ikai mekeman itin, jabiribi jatona iki.
Noa Shipibo ainbo ikai taen tsinii, oa benbon atin
jamatai, taskbokanai, ransketai, mentsisbo tsekakanai.
Jatian noa iki benbo keskribi; non ayorakin benbobo
jamribiti atipanke, ikaxhbi non ayamakin ayamaribai.
Jatribibo jake jaton benen meetabi kopiamai. Jaskarain
en oina tsiniti jakonribi jawki iki. Ani kamponbo noa
tsiniai, ichaakin ani jemanbo kaxhon en oinke.
Casi no veo que las mujeres mestizas jueguen ftbol.
Ellas juegan con la mano vley, eso es para ellas. Las
shipibas jugamos con el pie ftbol, pateamos como
hombres, hasta nos luxamos el pie, nos luxamos las
rodillas, nos volamos las uas. Entonces, somos como
los hombres; si queremos podemos patear a los hombres,
si no queremos no los pateamos. Hay mujeres que se
dejan maltratar por sus maridos. Tambin por eso
pienso que es bueno jugar ftbol. Jugamos en canchas
de tamao reglamentario, en muchas ciudades he visto
as.

Esto es desde muy antes, no es reciente que los shipibos


empezaran a jugar ftbol; por ms que desaparezcan
282

283

Rimameaxh noa pirtanin tsinia


Westorai noa kaa iki Riman, Istrio Nasionrain. Jatian
noa baneta iki rab a westora, non jato binsina iki. Ja ik
iki Rimamea ainbo katokookana (seleccin). Noa tsini
wetsaresibi iki, nawabaon akai neke too oke too akin, non
jaskayamai panshin yapan pitin pi akin non akai, too
apatanbainkin.

El partido que jugamos en Lima


Una vez nos fuimos a jugar a Lima, en el Estadio
Nacional. Aquella vez quedamos dos a uno, nosotras
ganamos. El otro equipo era la seleccin de Lima.
Nosotras jugamos muy diferente; las mestizas juegan
dando pasesitos cortos, nosotras no jugamos as, sino
que pasamos la pelota muy rpidamente tal como come
el pescado panshin, as les jugamos a las limeas sin
darles tiempo para reaccionar.
Jatian noa ik iki xhontakoshokobo, chonka kanchis
baritiayabo. Nenoaxh kaa iki westora tsam kikin koshi.
Non nokxhon oina ik iki nawa ainbobo xheta
sapatoyabo; noatsikan jayomashokobo. Kikini noa rateta
iki, non shinana iki noa jaton ayonresai, kikin jonin kai.
Non jato binsinketian, aboxhon noa korki menikana iki,
kikini benekana iki Shipibaon binsinketian. Rima ainbobo
ik iki kikin aniosi ainbobo, noakan maxhkoshokobo.
Aquella vez ramos jovencitas, tenamos unos diecisiete
aos. De aqu nos fuimos un equipo muy fuerte, bien
preparadas. Cuando entramos a la cancha nos quedamos
284

sorprendidas porque las mestizas tenan chimpunes; en


cambio nosotras, pobrecitas, estbamos descalzas. Nos
asustamos mucho, pensamos que nos iban a golear, haba
bastante pblico. Cuando les ganamos hasta nos dieron
dinero, el pblico se alegr mucho porque las shipibas
habamos ganado. Las limeas eran grandulonas,
nosotras en cambio ramos bajitas.
Rama kamanbi jake jeman paranan tsiniaibo, wetsankobo
bokanai. Noara xheta saptonin tsiniamai, pont taebicho.
Tsinikin non shinanai: Bishkoti bishkbanon, xhokoti
xhokbanon, ik noa ikai. Noa jawebi keenyamai. Moa
ik peko, noa yora isinai jainbobira noa chakaibakana,
noa witsan akanabo noa yankonbo pikotai. Ititian non yora
jawe isin yamake, wetsatian noa jawe yora isin yamai.
Jaskara jawki iki tsiniti. Noa tsiniai non chitontiabi, kikini
nishin chinexhetaanan. Chitontira pakyamai noa
tsiniaitian, jakon akin non chitonai.
Hasta ahora existe la seleccin de la comunidad, van a
jugar a otros lugares. Nosotras no jugamos con
chimpunes, as descalzas noms. Al jugar pensamos:
Si se pelan mis pies, que se pelen! No nos importa
nada. Una vez terminado el partido recin sentimos
dolor en el cuerpo, el cuerpo nos queda adolorido por
las patadas que seguramente nos han propinado, los
golpes que nos han dado en las canillas se vuelven
moretones. Pero al momento de jugar no sentimos
ningn dolor en el cuerpo, a veces no sientes nada. As
es el juego. Jugamos con pampanilla, nos la amarramos
bien a la cintura con una soga. La pampanilla no se
cae porque la sujetamos bien.
285

Riosan joi
Rama en yoiyai nato Riosan joi. Jakon riki westora Riosan
joi. Ikaxhbi jake ainbobo kikin Riosan join keenma, jawen
keenmabiribi. Ea jikiamai Riosan joi bitinko, itanribi jake
mesk kesk Riosan joi akaibo: arabintistabo, banjrikobo.
Riosan joi biaxh mia iti jake westora iiosma, nonbiribi itai.
Moa min xheayamai atsa pae, bexhnan, bakoxh jene; mia
ramiamishamai, mia rami yoimishamai, Rios akinresa
shinanai. Jakon riki non Riosan joi ak. Akasma ixhon
non ayamai, noa xheamis, paenmis, ransai ixhon non
ayamai. Jatian wetsatianbires paenai ikaxh mia kai pishtan.

El cristianismo
Ahora hablar sobre el cristianismo. La religin es
algo bueno. Pero existen mujeres a las que no les gusta
la religin, no les gusta. Yo no pertenezco a la religin;
adems existen muchas religiones: los adventistas, los
evanglicos. Al entrar en una religin, uno debe ser
una persona sencilla, vivir su propia vida. Ya no
tomas masato fermentado, ni trago, ni cerveza; no
insultas a los dems, no hablas mal de nadie, slo
piensas en Dios. Es bueno cuando practicamos una
religin. Si a uno no le gusta, uno no acepta; si nos
gusta beber, emborracharnos, bailar, simplemente no
aceptamos. En cualquier momento te emborrachas,
te vas a la fiesta.
Jatian Riosan joi akai ikaxh, ransati mets metsatainbi
minbiribi Bibiriaya mia itai. Mia Ibo irke ataanan, mia
oxai, jares. Ea jaskarama iki. Wetsatian nokon poin ea
286

yoiyai: Ikirisiain kaw! Jaskketian en yoiyai: Nato


sabaroninra ea kai. Kayamaxhon en yoiyai: Wetsatian
kabnon. askarares keyotai. Bibiria meran yoiyai
ochatima, noa ramiamistima. Jake chonka jawki
senenati, jabo non senenayamai non Riosan joi akma
keskribi ikai. Jatian mia kishpimeeyamai. Riosan joi ati
iki westora jawki non piai kesk; wetsatian noa pii itinke,
ikaxhbi non onanyamake jatbiki noa potota ixhon.
Cuando eres religioso, por ms que la fiesta est muy
bonita, t agarras tu Biblia noms. Oras al Seor y
duermes, nada ms. Yo no soy as. A veces mi
hermano me dice: Anda a la iglesia! Y yo le
contesto: Este sbado voy a ir. Luego no voy y le
digo: En cualquier momento voy a ir. Y ah queda,
me olvido. En la Biblia dice que uno no debe pecar,
que no se debe insultar a nadie. Hay diez
mandamientos que cumplir, si no los cumplimos es
como si nunca hubisemos tenido una religin.
Entonces no te vas a salvar. Seguir una religin es
como si comiramos algo; comemos, pero no sabemos
si todos nos hemos llenado, o sea no sabemos si todos
hemos cumplido a cabalidad.
Min ati atipanke min awin betan, min bene betan, non
onanyamake nonki senenai itai ixhon. Ja senenaimabi
noa itai Rios joketian noa tsoabi kishpimeeyamai.
Jaskarain noa nonbixh jansoi itai. Jaskara inaketian non
kikin akin shinanxhon ati jake. Wetsatian noa kai xheai,
noa paenai, noa ransai, mesk kesktibo. Ransati iketian
noa beneshaman, moa manatares. Jaskara kop riki ea
jawetianbi jaskarain jikikasma. Rama ja nishi xheati iki
287

yoshinbaon jawki. Ja Riosan joi akaibo moa rome koin


xhetekashamai. Jatian ja nishi meran onanabaon jato
benxhoaribai, ja iki non rokotorobo.
T puedes llevar una religin con tu mujer, con tu
esposo, pero realmente no sabemos si estamos
cumpliendo. Si no cumplimos, cuando venga el Seor
nadie ser salvo. Estamos engandonos a nosotros
mismos. Para que no nos suceda eso, tenemos que
pensar bien antes de aceptar una religin. A veces nos
vamos a beber, nos emborrachamos, bailamos, hacemos
muchas cosas. Cuando bailamos, nos alegramos y estamos esperando que comience otra vez el baile. Por eso
yo nunca quise pertenecer a ninguna religin. Ahora,
tomar ayahuasca son cosas del diablo. Los que practican la religin ya no quieren oler el humo del tabaco.
Pero los que aprendieron por medio del ayahuasca
tambin curan, ellos son nuestros doctores.
Onanyabo jake benxhoamisbo, noa joni yamake non
rokotorobo, noa korkioma iki. Ja kop non benai non onana
joni nishi xheaibo. Jan noa oinxhon iti jis iketian noa yoiyai;
iti atipanke yoshiman kaya bi, yoshin niwe bi, meryanin
niwe xhateabo. Jaskarain jonibo mawatai, ikaxh wetsatian
ja meryabaon benxhoakai. Jabaon kirikain onanama iki
ikaxhbi samkana iki. Riosan joi bixhon moa jawebi ayamai,
moa non atsa xheati pae non xheayamai, rome koinbo
non xhetekashamai. Jainoaxh nob raenanaibo betan noa
ochotai, non okeai. Jask jasktibi westora nete paketi kai,
moa ochai, ja ochaxhon moa min kikin akin Rios parani
kai, jakaya iki kikin ocha kexhtati. Ramakayaki non jawe
yoiti atipana, nato meryabo jabo iki Riosan bakeribi. Ikaxhbi
288

yoikanai Riosankayaki noa shinan meniai. En oina ja ikon


iki, Rios yamaketian nato nete yamakeanke, en ikonaribai.
Hay onanyas que saben curar, nosotros no tenemos
doctores, no tenemos plata. Por eso buscamos a las
personas que sabemos que toman ayahuasca. Si l ve
que podemos sanar nos lo comunica; puede ser que el
tunchi se haya llevado el alma del paciente, que tenga
mal aire o que haya cruzado el mal aire de algn merya.
A veces as muere la gente, pero otras veces los meryas
los curan. Ellos no aprendieron por medio del estudio,
sino que han dietado. Si aceptamos la religin entonces
ya no hacemos nada, ya no tomamos masato fermentado, ya no podemos oler el humo de tabaco. Entonces nos alejamos de nuestras amistades, las dejamos
de lado. Pero en algn momento cometes un pecado,
al pecar ests engaando al Seor, eso es un pecado
muy grave. Adems, qu podemos decir de los meryas,
ellos tambin son hijos de Dios. Pero dicen que Dios
nos da las ideas. Yo opino que eso es verdad, si no
existiese Dios no existira el mundo, yo creo eso.
Rios yamaketian, tsonkayaki niwe jonia iki? Tsonbi
ayamai nato jawki. Riosanbicho ati atipanke. Ramabi
non onanyamake, wetsa ani jemabaonxhonki niwe akanai
non onanyamake. Tsonki mai jonia iki? Jama Riosan.
Jaskarabo oinxhon non ikonati jake. Jake jatribibaon
ikonakai Riosan joi, jatribibaon ayamake.
Si no existe Dios entonces, quin ha creado el aire?
Nadie va a crear eso. Slo Dios puede hacer estas cosas.
Ahora mismo no sabemos si en las grandes ciudades
289

estn creando el aire, el viento. Quin cre la tierra?


Fue Dios. Viendo estas cosas debemos creer. Algunos
creen en la palabra de Dios, otros no.
Jatribibaon yoiyai Rioski iki joxho nawa joni, Rios iki rinko.
Ea westorai ik iki och kai karon nayaka, westora rinko
joni betan. Jatian nob senen kaa iki westora non kaibo
ainbo Riosan joi akai. Ja rinkon yokata iki: Jawerato
Riosan joiki min boai?, akin. Jaskketian ainbonin yoiya
iki: Ea riki banjriko.
Algunos dicen que Dios es blanco, que es un gringo.
En una ocasin, yo estaba viajando en carro con un
gringo. Al lado de nosotros haba una paisana shipiba
que practicaba la religin. Entonces el gringo le
pregunt: Qu religin sigues? Y la mujer le respondi: Soy evanglica.
Jain rinko rateta iki, jainxhon yokribia iki: Jawe kop
min Riosan joi biarin? Miaki joxho joni iki? Mia joxho
jonima iki. Rioski maton sawetiya iki? Jainxhon en
shinana iki Rios non sawetioma iki, jaskarain en shinan
bi iki. Jatian ainboninribi shinana iki, ikonisi jawki noa
rinkon yoiyai. Jainxhon rak rakkin ja ainbonin shinana
iki: Eara rama kaxh moa jikiamai kai Riosan joi yoikanai
xhobon. En Rios reteama iki, jawe ochabi en akma
iki, ik ik iki. Rama en oina ikon iki, Rios noa jisma
iki, janbiribi rinko jis, rinkobaon anjiri. Nokon yosishokon
noa yoiya iki noaronki Riosan bakema iki, noaronki iki
Inkan bake. Ja kopra noa ibirai wisoirabo, noa anima
jonibo iki, Rios iki ani joni. Nato Aran betan Iba, jabo iki
ani jonibo, rab mitorobobira.
290

El gringo se asombr y nuevamente le pregunt: Por


qu aceptaste la religin? Acaso t eres blanca? T
no eres blanca. Dios no se viste como t. Entonces yo
pens que Dios no se pone nuestra ropa, all me di
cuenta. La mujer tambin reflexion, lo que nos haba
dicho el gringo era verdad. Despus, cuando estbamos
recostados, la mujer pens: A mi regreso ya no entrar
a la casa donde predican la palabra de Dios. Yo no
mat a Dios, yo no he cometido ningn pecado, as
dijo. Ahora me doy cuenta de que es cierto que Dios
no se parece en nada a nosotros, l es como gringo,
como el ngel de los gringos. Mi abuelo nos deca que
nosotros no somos hijos de Dios, que somos hijos del
Inca. Probablemente por eso somos muy negros, no
somos gente alta, mientras que Dios es alto. Estos Adn
y Eva, ellos eran altos, como de dos metros.
Jainoaxhribi ea wetsatian yokakaatai Rios awinoma.
Jaabichoshoko onan shinanya ixhon shinamanres noa
jonia iki, jaskara iki en shinanai. Neskarabo yoiira ea
ochaibira itai, ramabi jakonma akin Rios yoi itai, ea Riosan
kishpmabanon, eara onanmashoko ikaxh itai. Jawen
kirikaninbi yoiyamai Rios awinya. Wetsatian non oinai oa
bebiri bebiri akainkobo, nato pirkora meran ikainkobo. Jain
pikotai iki ainbo jisma, ani joni, kenia, booya rinko jis.
A veces tambin me pregunto si Dios no tiene mujer.
Yo pienso que como Dios solito tiene mucha sabidura,
nos cre con la mente noms. Seguramente en estos
momentos al decir estas cosas estoy pecando, que Dios
me perdone, estoy hablando aunque no s nada. En su
libro tampoco se explicita si Dios tiene mujer. A veces
291

lo vemos en la televisin, en las pelculas. All no aparece


como una mujer, sino como un hombre alto, con barba,
con pelo como de gringo.

Ramatian jainoaxh axheti xhobo


Moatian iktiai non bakebo benomati; rama moa
jaskarama iki, moa wetsaresibi iki. Jaskribi iktiai non
papa betan non tita jawebi onankashamakatikanai kirika
ati jawki, mesk kesk jaton tee atibores iktiai. Ja iktiai
noa kirika ak kai keskribi, non jawki onanti westora
axheti xhobo kesk, non tita iktiai jan noa axheai. Ea
wishati onanma ikenbi nokon tita ratyamakatitai ea kirika
amatinin, jawena jakonbires. Non titan noa onanmakatitai
yoman timati, waxhmen toro ati, chitonti kewati, kenati,
jaskarabo noa amakatitai.

La escuela de hoy
Antes nos preocupbamos de casar a nuestras hijas;
ahora ya no es as, ya las cosas son distintas. De igual
manera, nuestros padres no queran saber nada de la
escuela, solamente pensaban en realizar sus diferentes
actividades tradicionales. Eso era equivalente a asistir
a clases, el conocer nuestras cosas era equivalente a la
escuela, nuestra madre era quien nos enseaba. A
pesar de que yo no saba escribir, mi mam no se
preocupaba de que yo estudiara, para ella eso era lo
normal. Mi mam nos enseaba a torcer el hilo, a
formar ovillos de hilo de algdon, a bordar pampanillas,
a disear; esas cosas nos enseaba.
292

Neskara jawkibo axheakin ea nokon titan yoikatitai: Ea


iiti mawketian, mia westora ainbo ikaxhbi mia jawki ati
onanma iki. Minra onanti jake map ati, yoman maban
timati, toro ati, waxhmen min yoman mabanxhon chopa
min bakebo min chitonkinti, chitonti kewti, menexheteati,
moro xhewati, moro teoti. Jaskkinkaya non titan noa
kirika ati raan raanshamanyamakatitai. Ja riki nawan
axh akin noa aktiai. Jaskara kop noa kirika
amakashamakatikanai. Rama noa jaskara jawki
onanyamataanan non jakonshaman akin nawan joi
onanyamake. Ramashokobi noa jaskarama iki, moa
wetsaresibi iki, rama ikai jawkibo iki ben jawkibo.
Rama non shinanai non bakebo kirika amati.
Al ensearme estas cosas, mi mam me deca: Un
da, cuando muera, a pesar de ser mujer no vas a saber
hacer nada. Tienes que aprender a fabricar la cermica,
a tejer el hilo de algdon, a enrollar el hilo, a confeccionar telas para que les ayudes a mudar pampanillas
a tus hijas, a bordar la pampanilla, a hacer chaquiras y
pulseras, a hacer pecheras de mostacillas, collares de
mostacillas. Por eso nuestras madres pocas veces nos
mandaban a la escuela. sa es la costumbre de los
mestizos, nos decan. Por eso no nos queran hacer
estudiar. Como no aprendimos esas cosas es que ahora
no hablamos perfectamente el castellano. Ahorita
mismo ya no somos as, ya las cosas han cambiado.
Ahora pensamos en hacer estudiar a nuestros hijos.
Jaskarain en oina kikin jakon jawki nato iskoira jakon akin
axhea. Jatribi axheamisbaonra yoiyai, papan jawki ati
yoiya senenati, jaskaxhon kirika onanti. Wetsatian
293

axheamisbo betan noa tsinkitaxh yoyo ikai, jabaon noa


yoiyai non bake kirika ati yoiti, shinanmati: Kirika aw,
miara shinan bennoxh iki neskakin ayamaxh. Moatian
neskara ik ikenbira noa ani onan joniboya ikeanke. Rama
nato chin bakebo moa jake joxho nawabo keskribi, moa
onanbo pikkanai. Jaskribi iki rama onani iikanai
xhontakobo. Jatribibo raonti axheai, raonti onan,
enfermero. Westora nokon onan bake jake jato raonai,
chachiti onan. Nokon wetsan baken bakeribi jake injiniro
pikoti kai. Jaskarain en shinanai moa wetsa baritianbo
non chitonti sawekanabo oinyamanoxh iki.
Yo opino que la escuela es algo muy bueno cuando se
ensea bien. Algunos maestros les dicen a los nios que
obedezcan cuando sus padres los mandan a estudiar.
A veces tenemos reunin de coordinacin con los
profesores, siempre nos orientan para exigirles a
nuestros hijos en sus estudios, para recordarles:
Estudia porque maana ms tarde te arrepentirs si
no aprendes ahora. Si as hubiera sido antes, cuntos
profesionales tendramos ahora! Los jvenes de ahora
estn casi como los mestizos, estn saliendo
profesionales. Tambin las jvenes estn aprendiendo.
Algunos jvenes son enfermeros, aprenden a curar.
Tengo un hijo adoptivo que es enfermero, pone ampollas. El hijo de la hija de mi hermana est por recibirse
de ingeniero. Por eso pienso que en los prximos aos
ya no veremos a las shipibas con pampanilla.
Non kaibo axheamisbaon noa non bakebo axheaxhonai.
Ja kop wetsatian jato nokoxhon non irke ati jake:
294

Rama mia keskribi iki nokon bake, ichabires irke akin,


jakonma akin yoiyama. Axheamis iti jakon jawki iki, ja iki
jeman ikbaon ointi joni, jeman jawki akaitian ja iki rekena,
tsinkkanainbo jato betan. Jaskara iti jake axheamis ikaxh,
koshibo betan tsinkti jake.
Nuestros paisanos profesores les estn enseando a
nuestros hijos. Si en algn momento nos encontramos
con ellos tenemos que agradecerles dicindoles: Ahora
mi hijo es como usted, muchas gracias, sin criticarlos.
Ser profesor es bueno, el maestro es una persona que
sirve de ejemplo a la comunidad. Si la comunidad
organiza una actividad, l est primero; cuando hay
reuniones, el maestro est con los comuneros. As debe
ser un profesor, debe tener reuniones de coordinacin
con las autoridades.
Wetsa jawki iki non kaibo ramatian jatbichashaman
axheamisbo ikanai. Rama iki nokon wetsan baken bake
rab axheamis inoxhon axheiribi itai, nato Joromabiain
(Formabiap). Jain keyoabaon keskra non axh jawkibo
keyokashamai. Wetsa axheamisbo nawa keskbo iki,
non axh moa axheakashamakanai.
Actualmente, casi la mayora de nuestros paisanos son
profesores. En estos momentos, dos hijos de la hija de
mi hermana estn formndose para ser maestros en el
Programa de Formabiap. Parece que los que
concluyeron all no quieren que desaparezcan nuestras
costumbres. Otros profesores son como los mestizos,
ya no quieren ensear nuestras costumbres.
295

Arbarakanai jato axheakin nato Papara atsa banai


kawanke ik, jaskarashokobores, oa Titara nontin
kawanke iki ikbo. Ikaxhbi non axhmabo iki, wetsabires
atsa banai kati atipanke, nontin kati atipanke. Non kaibo
axheamisbaon jatbi non axhshaman onanyamakanke.
Kirika meran onankanti atipanke, ikaxhbi non yosibaon
esbo ninkyamakanai. Nato axheamisboribi tson jato non
axh axheayamai jakonshaman akin. Non moatian axhbo
bakebo non onanmati jake kirika ayamakanai netebo, jaton
xhab netebo. Ja nete jawen tee ati jaketian non
amayamaribiti atipanke. Jaskarain riki non axh keyoti itai.
Tambin ensean, por ejemplo: Pap se fue a sembrar
yuca, solamente oraciones como sta. Tambin
ensean: Mam se fue en canoa. Pero sas no son
nuestras costumbres, cualquiera puede ir a cosechar
yuca o ir en canoa. Los profesores shipibos no conocen
todo lo relativo a nuestra cultura. Podrn conocer
mediante el estudio, pero no escuchan los consejos de
nuestros abuelos. A estos profesores casi nadie les
ensea nuestras costumbres de la manera ms
adecuada. Debemos ensearles nuestras costumbres a
los nios los das que no tienen clases, en sus das libres.
Si esos das tienen sus tareas escolares, no les podemos
ensear. Por esta razn nuestra costumbre se est
perdiendo.
Ramatian iskoirabo nawabaon non bake amai kirika, non
axh nawabaon amayamai, jaton axh jawkibobiribi.
Nawabaon non joinbi noa axhonyamakanai. Jarbake non
join axheamisbo, ikaxhbi ichama bakeranon iki. Jatribi
non kaibo axheamisbo moa nawan joinbires ikanai.
296

Titaboribi ikai: Non bake riki nawan joi onanmaira, nokon


bake ea nawan join axhonwe, ik ikanai. Non kaibo
axheamisribi yoikanai: Nokon baketani ea nawan join
axhonwe, nawan joitani onannon, ik ikanai. Nonbi non
axh keyoi noa itai, tsoama noabikaya iki.
En las escuelas de hoy los mestizos ensean a nuestros
hijos, pero no les ensean nuestras costumbres,
solamente les ensean lo de ellos. Los mestizos no
ensean en nuestra lengua. Hay profesores que
ensean en nuestro idioma, pero son pocos. Algunos
profesores shipibos ensean solamente en castellano.
Las madres de familia les reclaman: Mi hijo no sabe
nada de castellano, por favor ensele a mi hijo el
castellano. Hasta a nuestros paisanos profesores les
exigen: Ensele por favor a mi hijo en castellano,
que aprenda el castellano. Nosotros mismos estamos
terminando con nuestra costumbre, nadie ms sino
nosotros mismos somos los responsables.

Non joimein keynoxh iki?


Ninkkanwe en mato yoinon. Jatribi Shipibo bakeranonbo
non join yoyo ikai, ikaxhbi jatribibora jake moa iamaibo
itan ninkyamai. Jatian chin bakebaon onanyamake icha
jawki. Jaskara itinke ramabi, nato besh bakebaon noa
yokatai: Tit, jawetirin pichika? Jatian en yoiyai pichika
riki natoti meken sananxhonkin. Jaskarainbokaya iki moa
non joi keyoti kai, ja kopkaya noa axheamisbaon noa non
join axheaxhonti jake bakebo. Jaskyamabira non axh
itan non joi keyoti kai.
297

El futuro de nuestra lengua


Escuchen lo que les voy a decir. Algunos jvenes
shipibos hablan en nuestro idioma, pero hay otros que
ni lo hablan ni lo entienden. Los nios de la nueva
generacin desconocen muchas cosas. As es ahorita,
nuestros hijos pequeos nos preguntan: Mam,
cunto es pichika? Entonces yo les digo, Pichika es
esta cantidad, mostrndoles con la mano. Esta es la
razn por la que se est perdiendo nuestra lengua; por
eso los profesores bilinges tienen que ensear en
nuestra propia lengua a los nios. Si no se practican,
es probable que desaparezcan nuestra cultura y nuestra
lengua.
En jis iki non bakebokaya non join ati jake. Jarke bakebo
non join ikasma. Nokon bake chinshoko, ja
maxhtanshoko, ja moa non join yoyo ikshamai. Jan ea
yokatai: Mam, dame agua, ik ikai. Janra ea moa non
join akshamai. Nokon wetsan ea kenaitian ea akai:
Mam, te llama ta. Ikaxhbi oa anichashoko bake jan
akai: Jaweakki mia nawan join ikai? Miaki nawa iki?
Jaskakin yoiyabi ikai ja maxhtanshoko: Eara nawan joi
kikin akin onankasai. Ja anichashokobiribi nawan join
yoyo iamai, ninkyamai.
Yo opino que debemos hablarle en shipibo a nuestros
hijos. Hay algunos nios que no quieren hablar en
shipibo. Mi hijo menor, el pelachito, no quiere hablar
en shipibo. Cuando tiene sed me pide en castellano:
Mam, dame agua. Ya no quiere conversar en nuestro
idioma. Cuando mi hermana me llama, siempre me
298

dice en castellano: Mam, te llama la ta. Pero el


mayorcito siempre le reclama: Por qu hablas en
castellano? Acaso eres mestizo? El pelacho le contesta:
Quiero aprender bien el castellano. El mayorcito no
habla castellano, ni lo entiende.
Ikon jawki iki ramatian jake bakebo nawan joi onan,
jatribibo onanma. Rab joibikayara non onana iti jake,
jakaya iki noa shinanbenotima. Jatian rab joibikaya non
onana iti jake, ikaxhbi noabi kebnotai non join yoyo itinko.
Noa xhobomea iki itikonma jawki, non axh nonbi keyoi
itai. Non joi iki jawe kop nonbi keyoai shinannon akanwe,
jara non shinanti jake jakon akin. Onisti jawki iki nokona
wetsa netebaon nokon bababo non join yoyo iamai kai.
Jaton papan nawan join akai, ja bakebo nawan join kikini
axhei kai.
sta es la verdad, en la actualidad hay nios que han
aprendido castellano muy bien, y otros que no. Pero
nosotros tenemos que saber hablar las dos lenguas, no
debemos olvidarnos de eso. Tenemos que saber las dos
lenguas, pero una misma se equivoca a la hora de hablar
shipibo. En la casa es muy difcil, nosotros mismos
estamos haciendo desaparecer las costumbres.
Reflexionemos por qu nosotros mismos estamos
terminando con nuestra lengua, esto tenemos que
pensarlo muy bien. Realmente es muy triste para m,
en el futuro nuestros nietos ya no hablarn nuestro
idioma. Sus padres slo les hablan en castellano, esos
nios aprendern muy bien el castellano.

299

Jaskataxh non axh keyotai


Moatian iktiai jawkibo moa keyotai. Nokon xhontakonin
jawki ati onanyamake, yoman toro atibi onanyamake.
Wetsatian ea yokatai: Tit, jawe keskxhonkayaki non
yoman maban timati iki? Jatian en akai: Bak,
moatianra iktiai jaskara, ramara jaskarama iki, akin en
akai. Neskarabo onanaxh noa chopa keyyamai, ibnon
noa wetsa jawkibo keyoti ikaxhbi nonbiribi chopaai, nawan
chopa bebon basii kai, ishton payyamai. Jaskara
ipaonike moatian.

Nuestra costumbre se est perdiendo


Las cosas de antes se estn perdiendo. Mi hija no sabe
hacer nada, ni hilar puede. A veces me pregunta:
Mam, cmo se teje el hilo de algdon? Entonces,
yo le respondo: Hija, antes era as, ahora ya no. Si
sabemos hacer estas cosas, nunca nos falta la ropa;
aunque nos falten otras cosas, la ropa la hacemos
nosotras mismas, dura ms que la ropa de los mestizos,
no se envejece tan rpido como la ropa de la tienda.
Neskarain en shinanai nokon baken bakebo moa ik kai
joxho nawabo kesk, nokon baken jawe ati onanyamake.
Jawe keskxhonki jawen bakebaon yokata yoiti iki?
Jawen baken yokti iki: Tit, jawe keskxhon kew
atirin? Jatian nokon baken ati iki: Chak, enra
onanyamake, ibnon non sayares binon. Jaskara ik
kai. Moa chitontibi tii akshamai, atsa xheati tokontibi
akshamai, enres jatbi akai. Jaskarain riki shinameeti
non axhbo moa keyoti kai. Rama jake orokanisasionbo
300

(organizaciones) non axhki yoyo ikanai, ikaxhbi jabi


keyoti itai.
Por esta razn pienso que los hijos de mis hijos ya van
a ser como los mestizos, mis hijos no saben hacer nada.
Qu le van a contar a sus hijos cuando en algn
momento stos les pregunten sobre nuestras
costumbres? Su hija le puede preguntar: Mam, cmo
se borda? Entonces mi hija le puede responder: Hija,
no s. Bueno, compremos vestidos noms. As va a
ser. Ya no quieren ni tocar la pampanilla, ya no quieren
masticar las bolas de yuca para preparar el masato, yo
noms hago todo. Entonces, podemos concluir que
nuestra costumbre se perder. Ahora tenemos
organizaciones que hablan de rescatar nuestra
costumbre tradicional, pero as y todo se est perdiendo.
Nokon baken bakebaon onanyamake nokon
titashokobaonki jawe jawki apaoni ixhon, jawe
keskxhonki tas, sintan ati iki. Enresa onanke sintan ati,
tson ea winoyamake, pishin ati, kawin ati, nato jawki
moatian ik iki. Moatian iktikanai jonibo kikin jawki
akaishaman ainbo benai, ani chomoai, tari akai;
tarishaman sawenoxhon chopa akai ainbo benakatikanai.
Rama tsoa ainbo non tari iamaxh yoman timai oinyamai.
En onanke, ea shinanbenotama iki jawe keskxhonrin
yoman mabanti, jaweti yomanki jikiai, jaweti pokonki jikiai,
jaweti jiwikan jikiai, jaweti yomaman timatirin. Non
onanyamaxhon westoraton akkan kikin jab
senenshoko ikai, rabekan akkan bero ikai. Jaskarabo
bakebaon onanyamake.
301

Mis nietos no conocern lo que solan hacer mis


abuelitas, cmo se hace la canasta tas, la canastilla
sintan. Yo noms s hacer la canastilla, nadie me gana,
s hacer estera con juncos de palmera, la estera de
shapaja o shebn, estas cosas se hacan antes.
Antiguamente los hombres buscaban como esposa a
una mujer que saba hacer bien las cosas, grandes
tinajas, cushmas; para poder vestir cushmas nuevas
buscaban mujeres que saban tejer. Ahora ya no vemos
a ninguna mujer que sepa hacer cushmas, que sepa
fabricar el hilo para tejer. Pero yo s s, yo no me he
olvidado cmo se hila, cuntos hilos entran, cuntos
ovillos entran, cuntos palitos entran, con cuntos hilos
hay que tejer. Si lo hacemos con un solo hilo queda
bien apretadito el tejido, si lo hacemos con dos queda
muy suelto. Estas cosas no conocen las jvenes.
En ninkatai nato non orokanisasionshokobo non axh
chiteti ik ikanai, ikaxhbi jabaon ati atipanyamake chitekin,
ramashokobi moa keyota kesk iki non axhbo. Moa
yamarake jonibo en taria oina, payon maiyabo.
Ramatianbo jato en oinai kikini benxhokakanabo,
saptoya; jaskara ixhon non bake non axheakasa
atikonma jawki iki. Ainbobobi iki moa chiaraxhti
sawyabo. Jatian nokon shinan iki ibnon chiaraxhtia
ikaxhbi jawki ati onan, kenati, kench atibo onan.
Ramatian non rayos kenpon xheamayamai. En min
bene tari abnon ikmein noa ikai? Noa iamai, rama moa
non rayosbobi non tari oinmayamai, ja iki moa non axh
keyoi noa itai. Noa ainbaonribi xhobonkoxhon koton
saweyamai nawan poroyaisi, teebo akbi ea jaskara itai,
earibi moa non axh keyoi itai.
302

Yo escucho que las organizaciones hablan de rescatar


nuestra costumbre, pero ellos no podrn lograrlo;
ahorita parece que ya no existiera nuestra cultura.
No hay hombres que vistan la cushma, que usen
pauelos en la cabeza. Ahora se visten muy pitucos,
con zapatos. Si as nos vestimos, ensear a nuestros
hijos la cultura es imposible. Las mujeres andan muy
de pantalones. Yo opino, bueno que se pongan
pantaln, pero que sepan hacer muchas cosas, por
ejemplo disear, hacer mocahuas. En estos tiempos
a nuestros yernos no les servimos chapo en mocahua.
Acaso le decimos a nuestra hija le voy a hacer
cushma a tu marido? No, ahora ya no vemos a
nuestros yernos con cushma, es as como estamos
terminando con nuestra costumbre. Nosotras las
mujeres tampoco nos ponemos las blusas tpicas en
la casa, siempre estamos con el polo de los mestizos,
cuando trabajo yo tambin me pongo un polo, yo
misma estoy terminando con nuestra costumbre.
Nonbi tari axhonyamakin non benbobaon axh non
keyoai. Noa ainbobobi riki keyoai ibo. Neskara, nokon
yosi keenai tarin: Jawetianki min tari ataniai? Jatian
en yoiyai: Ikonrake, ikaxhbi minkayara yoman
biamai. Tarin keenaitian nonpari waxhmen wai ati jake,
jainxhonpari non yoman akai. Maroti biti jawkima iki
jan tari ati. Ramatian tari en oinakan, tokyo,
kanyamaso, nawabaon chopa akres. Moatian tari ati,
rekenpari benbo betan ainbaon waxhmen wai aktiai.
Ramatian non waxhmen wai ayamai. Moa waxhmen
keyota iki, wetsatianshokobores non waxhmen bero
benai.
303

Porque nosotras mismas no les hacemos cushmas,


estamos acabando con la costumbre de los hombres.
Nosotras mismas las mujeres somos las responsables
de esto. Por ejemplo, mi esposo quiere una cushma y
me pregunta: Cundo podras hacer una cushma?
Entonces yo le digo: Bueno, pero eres t el que no
compra el hilo. Si ellos quieren cushma, primero
tenemos que hacer la chacra de algodn; recin
entonces hacemos el hilo. No es cosa de comprar los
materiales con los que se hace la cushma. Ahora slo
veo cushmas de tocuyo, de caamaso, de pura tela de
las tiendas. Antiguamente, para hacer cushma el
hombre y la mujer hacan chacra de algodn. Ahora
ya no hacemos chacra de algodn. Ya no hay algodn,
a veces noms buscamos semilla de algodn.
Jawe metsbira iti iki benboribi koton pekewya,
chiaraxhti wikenya noa kexhkebekona! Jatian oa benbo
nawa kesk iketian noabicho in onanti ikai.
Qu bonito sera si los hombres usaran camisas con
diseos en la espalda, pantalones con diseos en las
piernas, y luego nos sentramos juntos! Se les vera
bonito a los dos, hombre y mujer. Pero si el hombre se
viste como mestizo, solamente a nosotras nos van a
reconocer como indgenas.
Noa ainbobo chitontiabo, jatribi non yosishokobo japarike.
Jainoaxh noa chitonti akaibo itan yosibo noa mawatai,
jainra jatbi keyoti kai, noa westora makan keskma iki,
noa mawati kai.
304

Nosotras las mujeres que usamos pampanilla y algunos


de nuestros abuelos todava estamos vivos. Cuando
fallezcamos todas las que nos ponemos pampanilla y
los abuelos, ser la etapa en que definitivamente
desaparecern nuestras costumbres; porque no somos
como piedra, tendremos que morir en algn momento.

Noamein nawai kai?


Non bakebaon nawa moa bibotankanai, jainra jatbi jawki
keyoti kai. Jawe keskki winoti kai ramatian non
bakebaon nawa ainbo biai? Non axh jawkibora moa
keyoti kai. Jawe kopki keyotai? Ja bakera ik kai jawebi
onanma. Jawe kesk ixhon jawen papan shinanai: En
nawa betan bakea iki, nokon awin iki nawa, nokon
bakebora jatbi nawabires ik kai.

Nos volveremos mestizos?


Nuestros hijos en la actualidad ya se casan con los
mestizos; de esta manera, se terminarn nuestras
costumbres. Qu pasar si nuestros hijos se casan con
mujeres mestizas? Nuestra costumbre desapa-recer.
Por qu desaparecer? Porque sus hijos ya no
conocern nada. Puede ser que su pap piense: He
tenido hijos con una mestiza, mi mujer es mestiza, mis
hijos van a salir puros mestizos.
Jaskarain nokona iki onisti jawki, non papashokobaon
noa esekatitai: Jaweranora inoxh iki mato, nawakiaxh
mato nawa ikaxhmabi, nawan saweti biaxh mato yakati,
305

akin. Ramakan moa nokon papashokon, nokon


titashokobaon yoikatitai jawki moa senenke, en oina.
Jaskara jawkiain iki noa. Jatian nokon xhontako moa
chitonti amakasabi akshamai, nokon bake xhontakobo
moa axhea iki chiaraxhtibo sawei. Nokon bake ikai: Jara
moatian yoxhanbo iktiai, ik.
Me siento muy triste cuando recuerdo las palabras de
mis abuelos: Algn da sern como los mestizos, sin
ser mestizos van a vivir usando la vestimenta de ellos.
Ahora veo que se cumpli lo que decan mis abuelas y
abuelos. En esa etapa estamos. Mi hija seorita no
quiere ponerse la pampanilla a pesar de que yo quiero
hacer que la use, ya se acostumbr a usar pantalones.
Con respecto a nuestra vestimenta propia, mi hija dice:
sas son cosas que se ponan las abuelas antiguamente.

306

XI
Wetsa joibo
Xhoya betan xhanbo in
Xhoya iki yometso jan boai pan pakeshshoko, waxhmen;
waxhmen boxhon bochiki joneai, xhobo maptiain. Noa
jonibo rata xhoboma iki, non xhobo iki pei. Jatianronki
ik iki xhoya betan xhanbo nokoanani. Xhanbo iki mainko
jaabiribi, xhoyabo iki xhobo maxhkatenbo. Xhoya joninki
yoiya iki: Nokon xhobonpari kaw!, akin ak iki.
Jaskaxhonki xhanbo bo iki. Kaxhon jisronki ik iki ja
xhanbon oinaki kikin joni icha; xhanbo joni rateta iki.
Xhoyan yoiya iki: Neno riki nokon xhobo, akin.
Jainxhonki xhoyan neekinkasa iki, ikaxhbi xhanbo iti
atipanyama iki ja choronyosma ikaxh, main niaibiribi.
Jainxonki xhoyan yammaparia iki. Ja bochiki neeti kakin
xhoyan xhanbo papia iki. Moa bochiki neexhon xhanbon
oinaki ik iki jain jati jisma. Xhoyanki yoiya iki: Eara
neskarain jaa iki, akin.

307

Otras historias
El ratn y la lagartija Xhanbo
El ratn es ratero, se lleva los pedacitos de pan, se lleva
el algodn y lo esconde arriba, en la cumbrera de la
casa. Nosotros los shipibos no tenemos casas con techos
de calamina, nuestros techos son de hoja de palmera.
Una vez, se encontraron el ratn y la lagartija xanbo.
La lagartija vive en la tierra, el ratn en la cumba de la
casa. Entonces, el ratn le dijo a la lagartija: Vamos
a mi casa! As se llev a la lagartija. En la casa, la
lagartija vio una gran cantidad de personas; la lagartija
se sorprendi. El ratn le dijo: Aqu es mi casa. El
ratn invit a la lagartija a subir con l, pero sta no
pudo porque no sabe saltar, slo camina en el suelo.
Entonces el ratn esper que llegara la noche. Luego,
subi cargando a la lagartija. Al llegar, la lagartija vio
que se no era un lugar como para vivir. El ratn le
dijo: As vivo yo.
Jainxhonki xhanbon ak iki: Ea riki nokon mai kininbiribi jaa.
Xhanbon shinanki ik iki jakonma nato xhoya jaskarain jaa
oinaxh. Iikinki bea iki xhoya, nato xhanbon jawen xhobonko.
Ja xhoyan joxhon oinaki ik iki kikin jakoinra xhobo meran
nato xhanbo, jaweranobira mai kini kan. Ja maiki kini meran
ka kaananki, nokoa iki westora xhanken. Jainki xhoyan oina
iki kikin jatbi piti tsamana. Jatian xhoya jaskarama iki,
yometsobiribi iki, wetsa netebires xhobo ibobaon reteti atipanke.
Entonces la lagartija le replic: Yo vivo en un hueco
en la tierra. La lagartija estaba en desacuerdo al ver
308

que el ratn viva en ese lugar. Al poco tiempo, la


lagartija llev al ratn a visitar su casa. Al llegar, el
ratn se sorprendi porque la lagartija viva en un lugar
bonito, en un hueco sin fin. Luego de caminar muy
lejos llegaron a una zanja pequea. All el ratn vio
una cantidad de alimentos almacenados. Pero el ratn
no es as, es un ladrn, cualquier da lo pueden matar
los dueos de casa.
Wetsatian non akai xhoya jatsan ishinaitian retekin, jatian
tsonbi xhanbo reteyamai. Bakebaon wetsatian jon ikin
chinton tsakakanai, jaskarares. Ikaxhbi xhanbon jato
nokomayamai. Jaskara oinxhonki, xhoyan shinana iki:
Jawe keskxhonmein en neskara xhobo ati? ik.
Xhoyan ati atipanyama iki, kikin chikishyora. Neten pont
jonresai, yam pikotai, jawen xhobonma ja ikaxh.
Jaskarainronki xhanbon esenike: Mia riki taeya,
mekenya, wetsanko kaxhon naa akaxh jatanwe, akin ak
iki. Ikaxhbi xhoyan ikonayama iki: Ea riki xhobo ania,
ik ik iki. Jawen xhoboma iki, jonibaon xhobo yoi.
A veces matamos al ratn porque hizo bulla durante la
noche, en cambio a la lagartija nadie la mata. A veces
los nios la molestan con la flecha para cazar aves, pero
nada ms. Sin embargo, la lagartija no se deja alcanzar.
Al ver la casa de la lagartija, el ratn pens: Cmo
podra hacerme una casa como sta? Pero el ratn no
pudo hacerlo, era muy ocioso. Durante el da el ratn
se esconde, sale solamente de noche porque no vive en
su propia casa. Entonces la lagartija le aconsej:
Tienes pies, tienes manos, vete a otro lugar, haz tu
nido y vive tranquilo. Pero el ratn no le hizo caso:
309

Tengo una casa grande, dijo. Pero en realidad sa


no es su casa, es la casa de la gente.

Yonkexhjta Yoshin Ainbo


Jon benatianronki iktiai mesk kesk yoshinbo jai.
Westora yoshin Yonkexhta akanaironki iktiai, jawen yora
makanbires itan bake piai. Ja Yonkexhtaninkayaronki bo
iktiai westora joni yataanan. Boxhonronki, westora
shanka kini meran ikina iki. Jainxhonronki joni betan bakea
iki, moa basi iikin. Bakeki ania iki; moa aniketianki jawen
titan yoiya iki: Moara mia anike, minbiribi moa mia jati
iki akin ak iki.

La demonio YonkeXhta
Al principio de la creacin existan todo tipo de espritus
malignos. Haba una demonio a la que llamaban
Yonkexta, todo su cuerpo era de piedra y se coma a los
nios. Una vez, la Yonkexta atrap a un hombre y se lo
llev. Tras habrselo llevado, lo tena viviendo con ella
en una cueva en la roca. Despus de un tiempo, la
Yonkexta tuvo un hijo con el hombre. El nio creci;
siendo ya grande, un da su mam le dijo: Ya has
crecido, ahora debes vivir por tu propia cuenta.
Ikaxhbi ja baken oinaki ik iki jawen tita iti jisma, pont
jakonma yoshin. Jainoaxhki bakeranon pikota iki moa neke
non Paron, joxhon non kaibo ainbo bi iki. Jaskxhonronki
bakea iki ja ainbo betan. Bakeakenronki aktiai jawen titan
pianankin, moa chosko bake pianana ik iki. Moa
310

bakearibikanketianki jo iki ja Yonkexhta Yoshin. Joketianki


jawen baban ewanki yoiya iki: Min bakera jenen kawanke,
jaki bake potatinin ikra ea itai, atsa mexhai kakasi, akinki
ak iki. Jaskketianki Yonkexhtanin yoiya iki: Katanwe,
en mia toaxhonbanon, ishton atanwe, akinki ak iki.
Pero el hijo no la consideraba su madre, no la vea como
a su madre sino simplemente como a una demonio.
Entonces el jven se vino a nuestro ro y se cas con una
paisana nuestra. Luego, tuvo hijos con esta mujer. Pero
cada vez que tenan hijos, la madre Yonkexta se los coma.
Para esto, ya les haba comido cuatro hijos. Cuando
tuvieron al quinto, vino nuevamente la Yonkexta. Cuando
lleg, su nuera le dijo: Tu hijo ha salido de pesca, no
tengo con quin dejar a mi bebe, quiero ir a sacar yuca.
Entonces la Yonkexta le contest: Ve noms, yo lo cuidar
colcalo en mi falda, vuelve rpido.
Jatianki jawen bake shinanananbiki ainbaonin atsa
mexhaa iki. Joxhon jiski ik iki moa yama jawen bake,
moa bonnana pinoxhon. Jaskketianki jawen benen
nokxhon yoiya iki: Ea meniwe westora machto,
westora yami! Ramara en nokon tita keyoi kai!, ikki
ik iki. Moa kikini sinata ik iki bakeranon jawen titaki.
Kaxhonronki westora ani axho reraa iki. Yonkexhtaki
niktiai bari nokai kamanres, moa bari nokaitianki jikikatitai
shanka kini meran.
Entonces la mujer sac rpido la yuca, estaba muy
preocupada por su bebe. Al regresar, no encontr a su
hijo, ya la Yonkexta se lo haba llevado para comrselo.
En ese momento lleg su esposo y le dijo: Alcnzame
311

un machete, alcnzame el hacha! Ahora acabar con


mi madre! El joven estaba lleno de ira contra su
madre. Entonces el hombre tumb un rbol de capirona.
La YonkeXhta slo andaba durante el da, una vez que
se ocultaba el sol la YonkeXhta se reclua en su cueva.
Axho reraxhonki kikin akin besh ak iki. Jainxhonronki
ak iki shanka kini meran meshi tis akin, jaskaxhonki
menoa iki. Neskakin jawen tita menoa iki baken
kopikakaskin. Jaskaxhon jawen tita keyoa iki, axhonki
jawen bake miina iki. Moa jawen tita menoxhonki ainbo
ja jonin yoiya iki: Moara nokon tita yamake, ramara non
bakeakenbi tson noa pianyamai. Nokon titara ike jonima,
jawen yora makanbires, nokon titara moa yamake, akin
ak iki. Jaskibakana nete xhabketianki jo iki ainbonin
tita. Joxhonki jawen baba manoa iki, ikaxhbi ik iki moa
yama, mawata. Jaskarainronki Yonkexhta bakeranon noa
jonikon betan baneta iki.
Tras tumbar la capirona, el hombre la cort en pedazos.
Luego, cerr bien la salida de la cueva con los pedazos
de lea y les prendi fuego. De esta manera, quem a
su madre para vengar la muerte de sus hijos. As
termin con su madre y despus enterr a su hijo. A
continuacin, le dijo a su mujer: Mi madre ya no existe,
ahora nadie se comer a nuestros futuros hijos. Mi
madre no era un ser humano, su cuerpo era pura
piedra, mi madre ya no existe. Al da siguiente vino
la madre de la esposa. Al llegar, pregunt por su nieto,
pero ste ya haba muerto. Es as como el hijo de la
YonkeXhta se qued a vivir entre nosotros.

312

Wetsa Yonkexhta Ainbo in


Westora yoshinronki iktiai joni boai, Yonkexhta Ainbo
akanai. Kikin jakonma itan ons yoshin. Jonironki kaa iki
kachio yoina retenoxhon benai. Ja yomerai kaxhonronki
retea iki westora chaxho, ano, mari. Jainxhon ja yoina
reteabo papikin ninkataronki ik iki joni joi, joai oinaki ik
iki ainbo. Joxhonki joni nokoa iki ja Yonkexhta Ainbonin,
ja nokoxhonki yoiya iki: Jon, mia bokinbanon akinki
ak iki. Jatianki ja jonin shinana iki jawen xhobonko bekinti,
ja kawana bainribi joti.

La historia de otra demonio YonkeXhta


Cuentan que haba una demonio que se llevaba a la
gente, la llamaban la Mujer Yonke X hta. Ella era
sumamente malvada y peligrosa. Dicen que un hombre
se fue al monte a cazar. En el monte mat un venado,
un auje y un majs. Cuando estaba cargando los
animales que haba muerto, escuch que vena alguien;
al mirar, se dio cuenta de que era una mujer. Se trataba
de la Mujer YonkeXhta, quien acercndose al hombre le
dijo: Hombre, te ayudo a cargar. El hombre pens
que la mujer lo iba a ayudar a llevar la carne a su casa,
que iban a tomar el mismo camino por el cual l haba
venido.
Jainoaxhki bekana iki. Jainxhon moa och kaxhon jonin
oinaronki ik iki jawen xhobotanima, kikin ani manan kini
meranki bo. Jainki aktiai ja joni. Yonkexhtaninki och
jawki benai kakin potabainkatitai, joni bankatitai
jabichoshoko. ikironki ak iki Mari Jonin nokokin, Yonkexhta
313

Ainbo yama peko. Nokoxhonronki yoiya iki: Jon, en


mia pikobanon, miara kikin onitsapi itai, iikaxhonra nato
ainbaon mia pinake, noa piai riki, akinki ak iki.
Jaskketianronki jonin ak iki Mari Joni: Eaki min
maxhkoroti atipanyama? Ea riki boo nenkira, akinki
ak iki. Ja Yonkexhta Ainboki iktiai ibaiti.
Entonces se pusieron en marcha. Cuando ya haban
caminado bastante, el hombre se dio cuenta de que no
estaba en su casa, la YonkeXhta se lo haba llevado a
una cueva en una montaa. All mantuvo prisionero
al hombre. Cuando la YonkeXhta se iba lejos, lo dejaba
solo, all se quedaba solito. Un da, cuando la YonkeXhta
haba salido, lleg el Hombre Auje y le dijo: Amigo
te sacar de aqu porque ests sufriendo mucho, no
vaya a ser que con el tiempo esta mujer te coma, ella
nos puede comer. Entonces el hombre le pidi: No
puedes cortarme el pelo? Mi pelo est muy largo. La
YonkeXhta se ausentaba todo el da.
Mari Joninki yokata iki: Jawerano barikayaki joai min
awin?, akia iki (moa awin ak ik iki). Jatian jonin yoiya
iki: Eapari maxhkorowe akin. Moa maxhkorowana
pekoki jo iki Yonkexhta Ainbo, joxhonki ointoshita iki.
Jaskketian yokata iki: Tson mia maxhkoroarin? Jonin
yoiya iki: Mari Joninra ea abainke, akinki ak iki. Jaskkin
yoiya Yonkexhta keena iki maxhkorotinin. Keenaitianki
yoiya iki: Piknon kaw, kaw Mari Joni benanon!
Jaskataxhki bokana iki. Kaxhonronki merakana iki ja Mari
Joni. Yonkexhta Yoshinki iktiai pabe. Jaskketianronki
Mari Jonin ja non kaibo joni yoiya iki: Nokon xheta ea
tsekaxhonwe, nato Yonkexhta mapesh anon aw,
314

jawetianbi boo betima akin. Jaskaxhonki ak iki Marinki


jawen xheta tsekakin. Ja ik iki maxhkoroima jabiribi
ramiai. Jainxhonki ja xhetan kikiankin maserea iki.
El Hombre Auje pregunt: A qu hora viene tu
mujer? (la YonkeXhta ya era su mujer). Entonces el
hombre le contest: Primero crtame el pelo. Un
rato despus de que le cortara el pelo, lleg la mujer
YonkeXhta. Sorprendindose al ver al hombre con el
pelo corto, le pregunt: Quin te cort el pelo? El
hombre le respondi: El Hombre Auje me lo cort.
La Mujer YonkeXhta quiso hacerse cortar el pelo tambin.
Viendo que quera hacerse cortar el pelo, el hombre le
dijo: Tenemos que salir a buscar al Hombre Auje,
vamos a buscarlo. Entonces salieron y lo encontraron.
Para esto, la YonkeXhta era sorda. El Hombre Auje le
dijo a nuestro paisano: Scame el colmillo, hay que
sacarle el cuero cabelludo a la YonkeXhta para que nunca
ms le crezca el pelo. Tras hacerse sacar el colmillo,
el Hombre Auje no le cortaba el pelo a la YonkeXhta,
sino que le haca dao. Con su colmillo le demarc el
contorno de la cabeza, cortndole el cuero cabelludo.
Jaskaxhonki kikiankin Yonkexhtanin boo mapesh ak iki.
Jaskketian Mari Joninki yoiya iki: Boora beai, nenoaxh
sokota iamaxh kanchis nete jenen mamontametanwe, akinki
ak iki. Ikaxhbi ik iki boo beti janbiribi pont moa mapo xhao
jishtibires. Jaskxhonronki Mari Jonin Yonkexhta Yoshin
mapesh anike. Jaskara yoipaonike nokon papashokon.
As el Hombre Auje le pel la cabeza a la YonkeXhta.
Luego, le dijo: Te crecer el pelo despus de seis o
315

siete das, mjalo. Pero el pelo no pareca crecerle


nuevamente, ms bien se le vea el crneo. As el
Hombre Auje le pel la cabeza a la Mujer YonkeXhta.
As contaba mi abuelo.

Jene Yoshin Ainbo in


Westora jonironki ik iki kai jenen piti benai. Kakin
jisbironki ik iki kikin wenenshaman jakoinra. Jatianki joni
mapeta iki oini, awakankayabira wenean. Jaskaxhon
jonin oinaronki ik iki Aw joi, ja joai ointananki joni
sotameeta iki. Joaxhonki ik iki Aw jonitoshiti noa keskati.
Jonin oinonbironki ak iki awakan mishkikin. Mishkikinronki
bi iki bexhnan yapashoko oa nawabaon bakishra ea
kai akanai. Jainxhonki awakan yoiya iki: Min ibo ea
yoixhontanwe!, akinki ak iki kimishaakin. Jaskatanan
jene meran raana iki. Kaxhonki pitin yoiya iki.

llmame a tu duea! Tras pronunciar estas palabras,


el Sachavaca solt al pescadito en el agua nuevamente.
Luego, el pescadito le avis a su duea.
Jonin jene meranoaxh piktoshitai oinaronki ik iki Jene
Yoshin Ainbo, kikin mets. Joxhonki Aw bo iki jene meran.
Jawetio basimein Aw joai ixhonki jonin mana manaa iki
jiwi bema naman yakxhon. Jainoaxhki Aw jo iki, joaxhki
mapeta iki, jaskataxh moa kaa iki. Jatian jonin shinana iki:
Ramara en tanashokoai, ik ik iki. Jaskara oinbaini
kaxhki joni oxhayamaa iki, metsaira ainbo oinaxh.

La mujer encantada del agua

Bajo la asombrada mirada del hombre, sali del agua


una mujer muy bella que se llev al Sachavaca dentro
del agua. Quin sabe cunto tiempo habra tardado
en volver el Sachavaca! Mientras, el hombre esperaba
bajo la aleta de un rbol. En eso, el Sachavaca lleg,
subi del agua y se fue. Entonces, el hombre pens:
Ahora yo lo intentar. Esa noche el hombre no pudo
dormir, tras haber visto a una mujer tan hermosa.

Dicen que un hombre se fue a pescar. Yendo en su


canoa, vio un pedazo de terreno libre de maleza.
Entonces, atrac y subi para ver de qu se trataba.
Resulta que el Hombre Sachavaca haba cultivado ese
espacio. En eso, el hombre vio que el Sachavaca vena,
y se escondi para espiarlo. Al llegar, el Sachavaca se
convirti repentinamente en un ser humano como
nosotros. Mientras que el hombre lo espiaba, el
Sachavaca se puso a anzuelear y pesc un pescadito
bien brilloso que los mestizos llaman maana me voy.
El Sachavaca le dijo al pescadito tres veces: Anda

Moa nete xhabti ochmabi kaa ik iki, ochki ik iki ja iaman


kati. Kaxhon jiski ik iki Awakan mishkiti jain, westora
mokapari jiwi ni ikainko kepita. ainxhon jonin shinana iki:
Jawe keskxhontsi aibata?, ikki ik iki. Moa mai tonko
wemetaanan mishkixhon bi iki, bexnan yapa. Jaskketian
yoiya iki jonin ja yapa: Ea min ibo yoixhontanwe!, akinki
ak iki, kimishaakin. Jainxhon jonin oinaronki ik iki ja Jene
Yoshin Ainbo joi. Moa joketianki jonin yatanxhon yoiya iki:
Enra mia kenake, jaskaramabira min jonimabiosi westora
aw yoina jawki min ikinai, akinki ak iki. Enra mia
jeneyamai, akinki ak iki. Jaskketianki Jene Yoshin

316

317

Ainboninki yoiya iki: Ea jenewe, miara pisi iki, en mia


wastenpari nashimabanon. Jaskakin jonin jeneaki wasten
nashima iki, jay bonoxhonpari. Jainxhonki joni bo iki.
Poco antes de que aclarara el da, el hombre parti; tena
que madrugar porque el lugar quedaba muy lejos. Al
llegar, encontr el anzuelo del Sachavaca arrinconado
contra un rbol chirisanango. El hombre trat de
recordar las palabras mgicas. Cmo lo hizo el
Sachavaca?, se pregunt. Despus, lanz al agua su
anzuelo con una bolita de tierra y atrap al pescadito
brilloso, al cual le orden tres veces: Anda llmame a
tu duea. En eso, el hombre vio que la Mujer Encantada
del Agua se acercaba. Una vez que lleg a donde estaba
el hombre, ste la agarr y le dijo: Yo te he llamado,
ests con un Sachavaca, l no es un ser humano. No
te soltar, agreg el hombre. Entonces la Mujer
Encantada del Agua le dijo: Sultame, t apestas,
primero te har baar con piripiri. Cuando le dijo esto,
el hombre la solt y ella hizo que se baara con piripiri
para llevrselo. As se llev al hombre dentro del agua.
Jain kaxhonronki oina iki jatbi jawki jene meran, nato
koshoshka, ronin, mesk kesk jawki oina iki. Moa jene
chich boxhonki yoiya iki: Nokon papan xhobonra mia
nokoti kai, ea riki benooma, jatbitian joni benai ni riki ea,
akinki ak iki Jene Yoshin Ainbaon. Jaton xhobo nokti
ochma kaxhonki yoiya iki: Jonpariwe, enpari nokon
papa betan nokon tita yoibatanon.
Al irse con la bella mujer el hombre vio toda clase de
animales acuticos: bufeos, yacumamas, todo tipo de
318

animales. Ya en el agua ella le dijo: Llegars a la casa


de mi padre, soy una mujer soltera, siempre anduve
buscando un hombre. Cuando estuvieron cerca de la
casa, la mujer le dijo: Escndete primero, quiero avisar
a mi pap y a mi mam.
Kaxhonki jato yoiya iki: Pap, enra joni beke, wetsa
nete orikea. Jaskketian jawen papan yoiya iki: Moa
min beke betin, jawe kopki min pikoyamai?, akinki ak
iki. Ja ik iki jawen papabo onanmakin bo. Jaskketian
joni pikota iki, jatoiba. Jaton xhobon nokketianki yoiya
iki: Ikonira mia jobirake nokon baken keeni, jaara nenobi
jati iketian mia neno jati atipanke nob, ikaxhbi noa wetsa
nete ori iki, akinki ak iki. Jainxhon jonin shinana jene
chich itina.
Al llegar donde sus padres, la mujer les inform:
Pap, he trado a un hombre del otro mundo.
Entonces su pap dijo: Si lo has trado, por qu mejor
no lo sacas? Lo haba llevado para presentrselo a
sus padres. Recin entonces el hombre apareci ante
ellos. Luego, los padres le dijeron: Seguramente
porque quieres realmente a nuestra hija es que viniste
hasta ac, como ella tiene que vivir aqu tu puedes vivir
con nosotros tambin, pero estamos en el otro mundo.
El hombre pens que estaba dentro del agua.
Jawen titabaonki shinana iki moa manota. Moa chonka
nete ik iki jene chich ja joni, Aw Joni bichinaxh kaa,
kikin akin Aw Joni bichina. Jainxhonki jawen rayosbo yoiya
iki: Eara neke iti atipanyamake, nokon tita betan nokon
papara ea kop wini winiai, akinki ak iki.
319

Para esto, la madre del joven pens que su hijo haba


desaparecido. El hombre ya tena diez das dentro del
agua, ya le haba quitado la mujer al Hombre Sachavaca.
Pero luego, el hombre les dijo a sus suegros: Yo no
puedo vivir aqu. Mis padres lloran mucho por m.
Jaoronki iki nato kabri, sapen, ronin, jawebobira; nato
cheronki iki jaton pan, pichki jaton biskcho,
meskshokobo. Jatianki Jene Yoshin Ainbo bea iki,
ikaxhbiki basi iama iki, nekea jonin tea ochakaini kaa iki.
Dentro del agua hay: taricaya, vacamarina, yacumama
y otros animales acuticos. El pescadito chiu chiu es
su pan, la palometa es su bizcocho, hay de todo.
Entonces el hombre se trajo a la Mujer Encantada del
Agua, pero ella no permaneci mucho tiempo entre
nosotros. Al enamorarse de otro hombre de este mundo
pec y por eso se fue.

Koshoshka Joni
Moatianronki iktiai meryabo Koshoshka raeya. Westora
neteronki ik iki Koshoshka Joniki yoimeeti. Joniki
yoimeetaxh pishtan kaa ik iki. Kaaxhki ja joni ransa
ransashini netei. Jaskataxhki Koshoshka Joni non kaibo
ainbo betan ik iki keenanani, ibkona iki. Jatian ibkonaitian
jawen papan shinana iki jonikon kesk. Ja jonikon kesk
shinanxhon, westora yam jawen papan sotana iki ja joxho
joxhoisi ani joniosi, ja Koshoshkakayabira ikenbi. Jatian
jawen poi ik iki jai: Tsoa jonikayarin mib ikai?, akin
ak iki.
320

El Hombre Bufeo
Cuentan que antiguamente los meryas se relacionaban
con los Bufeos. Cierta vez, haba un Bufeo que se haca
pasar por hombre. Hacindose pasar por hombre, se
fue a una fiesta. All, se amaneci baila que te baila
toda la noche. Entonces el Hombre Bufeo y una paisana
nuestra, se enamoraron y se hicieron pareja. Como se
haban hecho pareja, el padre de la joven pens que se
trataba de un shipibo. Una noche, el padre se escondi
para espiar al blancn grandazo que era en realidad el
Bufeo. La joven tena un hermano, el cual le pregunt:
Quin es ese hombre que anda contigo?
Jaskaxhon jawen poin yatana iki, xheakinkin netea iki.
Jatian nete xhabataishokobi paen onitsaitian nexhakana
iki. Ja nexhaxhon yamkiri oinaki ik iki westora
Koshoshka aniosi, jonima ik iki ja Koshoshka.
Entonces, el hermano se puso a tomar con el Bufeo hasta
que se hizo de da. Justo cuando amaneca, el Bufeo
perdi el control debido a la borrachera y los hombres
lo amarraron. Despus de que lo haban amarrado,
por la maana, vieron un bufeo grandazo; no era gente
ese bufeo.
Jainxhon yoikana iki: Nato riki mia jab ikai joni, nato riki
koshoshka, akin ak iki. Ja Koshoshka akin akanai jiski
ik iki kikin ani joniosi. Jainxhonki yamkiri niniana
potakana iki jeneki. Ja jeneki potakana kaaxh kikini benea
iki ja Koshoshka. Jainoaxh ja nete xhabketian Koshoshka
321

jorbaa iki. Joxhonki xhontako yoiya iki: Eara joke


jakiribi, enra mia jeneyamai, akinki ak iki.
Entonces le dijeron a la joven: ste es el hombre con el
que ests de amores, ste es un bufeo. El Bufeo
aparentaba ser un hombre grandazo. Esa maana, los
hombres arrastraron al Bufeo y lo botaron al agua.
Cuando lo botaron al agua, se alegr mucho ese Bufeo.
Pero al da siguiente el Bufeo regres y le dijo a la joven:
He regresado, no voy a dejarte.
Ja yam joketianki ik iki jawen rayos kabri ak kai. Ja
ramakaya kabri mishki itaibiki ik iki, westora joni
mashimeaxh joi:
- Jon, mia benai riki ea jatbitian iti.
- Eara kati atipanyamaparike min ea bokasabi; enra
yomeratipari jake, aronkia iki. Ja joni ik iki merya, ja
bake xhontakonin papa.
Esa noche en que volvi el Bufeo, su suegro, o sea el
padre de la joven, se haba ido a buscar taricaya. En el
momento en que empezaba a anzuelear, un hombre
vino desde la playa y le dijo:
- Hombre, todo el tiempo te he buscado.
- Todava no puedo ir contigo aunque quieras
llevarme, primero tengo que pescar, le respondi el
hombre. Este hombre haba sido merya, el padre de la
joven.

322

Jatian ja Koshoshka Jonikayabira ik iki ja xhontakonin


papa rayos axhon, jawen papa onanmakin bokasi.
Jainxhonki jonin yoiya iki:
- Ea kapana riki nokon xhobon piti yamaketian, kabripari
bii ea jo, aronkia iki.
- Ninkwe en mia yoinon. Nato nonti toxhbanbainwe
pitioma inonbi. En mia raanxhoni jobnon westora nonti
ani bocho kabri, akin.
El que se haba acercado al viejo era supuestamente el
Hombre Bufeo, que consideraba como a su suegro al
padre de la joven; l quera llevrselo para presentarle
a su padre. Entonces el padre de la joven dijo:
- Yo ira pero en mi casa no hay comida, he venido
especialmente para atrapar taricaya.
- Escucha lo que te voy a decir. Deja flotando esta
canoa aunque no haya pescado. Yo voy a mandarte
una canoa grande llena de taricayas, dijo el Bufeo.
Jaskakin akki jen ik iki ja joni. Ja Koshoshka Jonin
papankayabira boaibi. Jainxhonki Koshoshkanin yoiya iki:
Nato kaa nasenen jain riki non jema. Jainxhon moa
bo iki jene meran. Nekea nete keskribironkiki ja jene
meran. Kaxhon oinaronki ik iki xhobo joykaina mashin.
Como le dijo esto, el viejo acept. Pero el que estaba
llevndolo era en realidad el padre del Hombre Bufeo
y no el Bufeo mismo. Despus el Bufeo dijo: All, en
el medio del agua, est nuestra comunidad. As, el
Bufeo se lo llev dentro del agua. Dicen que dentro del
323

agua es como en este mundo. Llegando, el viejo vio


una fila de casas en la arena.
Ramanmantian mia yoi yoikanaitianra en mia ake bekin.
Bake wetsa yotokana iketian ja tsekamakaskinra ake en
mia bekin. Jainronki ik iki westora Koshoshkaki metsis
metsisi, sion iti. Jakayabira paka pian tsakakana. Ja yobma
ik iki, paka pian tsakakana nekebi. Jainxhonki yosin
benxhoa iki. Moatianki Koshoshka paka pian
tsakapaokanike. Jatianki ja Koshoshka Joninki
maxhkabaina iki, ja paka pia tsekaxhona, ikaxhbi jiriribia iki.
Desde hace tiempo hablan mucho de ti, por eso te he
trado. Porque han viroteado a mi otro hijo y quiero
que le saques el virote, es que te he trado. All haba
un Bufeo que se quejaba y quejaba dando gritos. A
ste lo haban herido con flecha de bamb. En realidad
no se trataba de un virote, sino que con una flecha de
bamb lo haban herido en un costado. Entonces, el
viejo lo cur. Antiguamente, picaban a los bufeos con
flecha de bamb. Una vez que el viejo le extrajo la
flecha de bamb, el Bufeo hermano se desmay, pero
luego se recuper.
Jatian jaton yonoti joni jarbaa iki. Jainxhonki Koshoshka
Papan yoiya iki: Kamentanwe, nato jonira non iresama
beke, nato joni riki non merya be, ixhon yoiya iki.
Jaskakin yoiyaki bokana iki. Boxhonki ak iki nonti too,
too akin ja jonin tenamain. Jain bokanaki ik iki wame, oa
kabri ani, jinan ewbo. Jaki boxhon repinxhonkana iki. Ja
yosiki moa manota ik iki kimisha nete; jawen Koshoshka
rayosribi joyama iki. Jatian kaibobo ratkana iki.
324

Los Bufeos tenan sus ayudantes, los que cumplan sus


rdenes. A estos ayudantes el Bufeo padre les orden:
Vayan rpido, este hombre que hemos trado no es
cualquiera, es un merya. Al oir esto, los ayudantes se
fueron. Llegando al puerto, golpearon la canoa del
hombre. All haban llevado paiche, taricaya grande,
charapillas. Llevaron todos estos animales y los dejaron
atracados en el puerto, dentro de la canoa. Para esto,
ya haban pasado tres das desde que el viejo haba
desaparecido; tampoco haba venido su yerno el
Hombre Bufeo. Entonces, los familiares del viejo se
asustaron.
Jaskaxhonki Koshoshka Jonin wetsa benxhoamakana
iki ja yosi merya, ja Koshoshka Jonin rayos. Jainxhonki
yoikana iki: Nato riki min rayos, akinki. Kikin ani joni,
kikin kirinko jiski. Jainxhon yosin shinana iki: Nokon
bakemein en Koshoshka bimaa iki, ixhon. Jainoaxhronki
kikini rateta iki ja yosi, Koshoshka Joni riki ikaxh.
De esta manera hicieron que el viejo merya, suegro del
Hombre Bufeo curara al Bufeo hermano. Despus,
presentndole al Hombre Bufeo, le dijeron: ste es tu
yerno, un hombre muy grande, como gringo. Entonces
el viejo pens: Parece que le entregu mi hija a un
Hombre Bufeo. Se asust mucho el viejo porque se
trataba de un Hombre Bufeo.
Jaskaxhon jawen bake jenemaronki iktiai, och
kaaxhshokoboreski jab ik. Jawe keskrainshokobires
jonbekonaxh ik. Jaskaraki iktiai Koshoshka. Ramatian
jake jaskaraboribi, Koshoshka Jonibopari ani pishtanko
325

bekanai. Rama kamanbi jake ainbobo jon beneyaparibo.


Ja non jon meratibo tson onanyamai.
Aunque el viejo le exigi a su hija que se separara del
Bufeo, la chica se iba bien lejos para estar con su amante.
En cualquier lugar se escondan los dos. As es la historia del Bufeo. Ahora tambin existe eso, los Hombres
Bufeos siguen viniendo a las fiestas importantes. Hasta
ahora hay mujeres que tienen maridos a escondidas, y
nadie conoce a nuestros amantes secretos.

326

327

KOSHI SHINANYA AINBO


EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
se termin de imprimir en noviembre del 2004
en los talleres de GRFICOS S.R.L.
Galicia 190, Urb. Higuereta - Surco
Telefax: 273-2055

328

Vous aimerez peut-être aussi