Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
EL TESTIMONIO DE
UNA MUJER SHIPIBA
Impreso en el Per
I
Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo
Las historias que me contaba mi abuelo
Nokon yoxhaman Ani Xheati shinanni
Mi abuela record la fiesta del Ani Xheati
Ani Xheati nokon beronbi en oinkato
La fiesta de Ani Xheati que vi con mis propios ojos
Nokon wetsa rabekan Ani Xheati
El Ani Xheati de mis dos hermanas
Jawe kopki Ani Xheati aktikanai
El significado del Ani Xheati
8
II
III
Inka Ainbo
La Mujer Inca
Bianananai
El matrimonio
Ea benoni
Mi matrimonio
Map ati
La fabricacin de la cermica
Rab awinya
Los hombres con dos esposas
Ken ati
El diseo
Ken waste
El piripiri para el diseo
Waste
Piripiri
Toota
El embarazo
Bakenti
El parto
Tita koirameeti
Cuidados de la madre
Papa koirameeti
Cuidados del padre
10
11
Mawata peko
Despus de la muerte
IV
Onanyabo
Los onanyas
Onanyati
Para ser onanya
Nokon waata in
Lo que le sucedi a mi ta materna
Ranya
Los celos
Potaananti
La separacin de las parejas
VI
Paro ibobo
Los dueos del Ucayali
Shipibo mawatai
Cuando los shipibos mueren
Noa Jonikon
Nosotros los shipibos
Ja benomaata
La viuda
12
13
VII
Shipibo ainbo
La mujer shipiba
Shipibo joni
El hombre shipibo
Wetsa inbo
Otros pueblos indgenas
Mets ainbo
La mujer bella
Mets benbo
El hombre buenmozo
Kokmebo
Los cocamas
Yotokonti
La planta yotokonti
Nawabo
Los mestizos
Non janekon
Nuestros nombres verdaderos
Yoshiko Inka
El Inca Miserable y el origen del fuego
Chichporo Ainbo
La Mujer Canario y el origen del maz
VIII
Ea jain kan jemabo
Mis viajes
Ea Riman kan
Mi viaje a Lima
14
15
Paron ewa
El mar
Yarnainoa koshibo
Las autoridades distritales
IX
Riosan joi
El cristianismo
Koshi ainbo
Una mujer dirigente
Jeman tsinkibata
La asamblea del da de ayer
Koshi iti
Para ser autoridad
16
17
XI
Wetsa joibo
Otras historias
Jan Akinabo:
Colaboradores:
18
19
Irke Akai
Agradecimientos
PRLOGO
21
Philippe Erikson
25
27
29
33
Matsakatiya Wishatibo
Reken iamaxh ja pekokea joi pakexhen (slaba) kikin
koshi paketai non join.
Rekena pekokea joi pakexh jabicho janetikomanin
(consonante) keyotaitian jain iki kikin koshi paketai.
Jawetianki rekena pekokea joi pakexhain jabicho janetinin
(vocal) keyotai, jatianra ja kikin koshi paketai rekena joi
pakxhain.
Nato joibo ja non yoiya kesk ikaitian non matsaka (tilde)
ayamai.
35
I
Nokon papashokon ea yoikatitai jawkibo
Enra mato moatian joibo yoikasai, nokon papashokon ea
oxhe neten yakxhon yoikatitaibo. Jaronki iktiai westora
joni, merya, nishi xheaxh naikiai. Jainxhonra ea yoikatitai
mesk kesk meryabo kaxhon jan oinabo. Jan ea
yoikatitai: Moatian en oina jawkibo mia onanmanon,
mia yoinon, jaribi min bakebo ataanan min axheanon,
akin ea aktiai. Ja keskshaman jawki non wishai itai.
Jawe pikonoxhbira! En yoikasai riki.
36
37
Ani grande, xheati bebida; Ani X heati o Pishta es el nombre dado a las
celebraciones de ritos de pubertad femeninos. No haba un equivalente masculino.
40
41
42
51
63
II
Inka Ainbo
Moatianronki ik iki Inka, benbo betan ainbo, noa jawki
ati onanmai. Benbo Inkanki aktiai pia ati, yomerati, nonti
ati, xhakiti ati, biski ati, jato axheakin. Jatian Inka Ainbo
Shipibo ainbobaon: Non Inka, non tita Inka akin
aktikanai. Jatian janki jato onanma iki chitonti ati, yoman
timati, map ati, ken ati. Jaskaxhonki jabaon noa
onanma iki.
La Mujer Inca
Antiguamente existan los Incas, hombre y mujer, nos
enseaban a hacer las cosas. El Inca varn enseaba a
los hombres a hacer flecha, a mitayar, a hacer canoa,
rallador, batidor. Por otro lado, las shipibas le decan a la
Mujer Inca: Nuestra Inca, nuestra madre Inca.
Entonces, ella les ense a nuestras abuelas a confeccionar
la pampanilla, a hilar la tela, a fabricar cermica, a
disear. Luego, ellas nos ensearon a nosotras.
Ja Inka Ainboronki ik iki tama pikas. Ja itaibi, westora
Shipibo ainbaonki ak iki tama toban washkin. Ja
64
65
68
Map ati
Ja map ati iki non moatian axh. Moatian nawabaona
biamakin non yoxhanbaon apaonike kenpo, kench, kent,
chomobo. Jake mesk kesk kench, oa nakenya, jake
nakonya pont wisobichobo. Jarbake chomo kimisha
bemanaya, westora bemanaya, tekenya, oa xhotya.
La fabricacin de la cermica
Fabricar cermica es parte de nuestra costumbre
tradicional. Antes no se compraban las cosas en la
tienda, nuestras abuelas fabricaban mocahuas,
callanas, ollas, tinajas. Hay diferentes tipos de callana;
callana con diseo en el interior, sin diseo en el interior
negra noms. Tambin hay tinajas con tres caras, con
una cara, con diferentes niveles, en forma de paloma.
71
Enra onana iki map ati baketianbi. Map atira kikin tee
iki. Rekenpari iki min mei benai. Ja peko min biai map.
Bixon min onpaxhen pachiai. Onpaxhen pachixhon min
mei menoai. Ja peko min reneai. Ja renexhon jaki min
chomo toe kenkexh ren min meskoai. Meskoxhon min
meinai. Meinxhon, moa min shinanai jaweki min ati iki
ixhon; jake kenpo, sapa kench, ani chomo, joni chomo,
kent, meskbo. Jaskarabo ati kop riki map ati tee. Jatian
min shinanai: Ramara en akai chomo, ispi chomo,
kenpo, iamaxh xhanin chomo. Jainxhon min tsamanai;
ja peko min taranai. Taranxhon min ketsanai, wexhai.
Ikaxhbi yamake westora kirikainbi jaskara jis ati, jask
akin ati; non shinan meranbicho jake jawe kesk jiski
en ak kai nato map.
Yo aprend a fabricar cermica desde nia. Hacer
cermica es bastante trabajoso. Primero, buscas la
apacharama. Luego, traes la arcilla y la disuelves en
agua. Despus de disolver la arcilla, quemas la
apacharama y la mueles. Luego de moler la apacharama
quemada, la mezclas con pedazos molidos de tinaja
cocida. Despus, amasas toda la mezcla. Tras amasar
la mezcla, piensas qu vas a hacer; hay mocahua, callana
de base plana, tinaja grande, tinaja con rostro de
hombre, olla de barro, de todo. Como se requiere de
todo este proceso, el fabricar cermica es trabajoso.
Entonces decides: Ahora voy a hacer tinaja, tinaja con
aletas, mocahua o tinaja del bello pbico de la mujer.
Luego, formas bolas con la masa y armas las tiras. Tras
armar las tiras, las moldeas y pules la pieza. Pero en
ningn libro se describe este proceso. Slo en nuestra
mente est cmo vamos a trabajar la arcilla.
72
75
Ken ati
Ja ani chomo iki noabi, Shipibo ainbonin chitonti kew
sawya. Ja non chitonti kewai keskribi akin, chomonko
non rao akai. Ken anoxhon non shinanai. Nato non
kenbora kirikainbo wisha wishakana yamake, non
maponkobicho. Non mapo riki westora kirika jainoa
oinxhon ati keskribi; non maponko jake non shinana. Ja
ken iki jawen metsakanbi noa bekopai, jainoaxh roninai.
Roninbi iki non ken.
El diseo
La tinaja grande nos representa a nosotras mismas,
lleva puesta la pampanilla de la mujer shipiba. As
como bordamos nuestra pampanilla, as adornamos
la tinaja. Para hacer los diseos, primero los
imaginamos. Nuestros diseos no se encuentran en
los libros, solamente estn en nuestra mente.
Nuestra mente es como un libro donde imaginamos
los diseos para luego reproducirlos. En nuestra
mente est lo que hemos imaginado. El diseo es lo
que con su belleza nos hipnotiza, luego se convierte
en yacumama. La misma yacumama es nuestro
diseo.
Non ken onanti jake bakeshokotianbi. Ken
onanyamaxh mia jawemabi iki. Jatian ken onan ikaxh
enra ken onanke itima iki, nobebon onanbaon
tananaketian. Eara jaskara winota iki, ea kaa iki
onanbo xharan. Jarke mia tanaibobiribi, jatian mia
tanaabi min ayamaketian miki shirokanai.
77
78
Ken waste
Moatianronki aktikanai ronon ewa, ronin bakebo
menokatikanai. Menoa ja chimapo baneta iki. Jatian ja
chimapo ikainoaxh xhoxhoa iki, ronin menotainoaxh
79
80
82
Waste
Jara itinke ken wastebichoma; jarbake mecha waste,
mey waste, ray waste oa chikish chikishbires iketian
amatibo, tooti waste, tootima waste, jakon bakenti
waste, wetsaboribi. Ikon riki jatbi wastebo.
Piripiri
El piripiri para el diseo no es el nico; tambin hay
el piripiri para ser mitayero, el piripiri para ser rpida
al trabajar con las manos, el piripiri para ser trabajador
o para curar a aqullos que son bien ociosos, el piripiri
para salir embarazada, el piripiri anticonceptivo, el
piripiri para dar a luz bien, etc. Todos los piripiris son
ciertos.
83
III
Bianananai
Moatian yoxhanbo noa aktiai benomakinres teakin jawen
keen joni iketian, moa janbi boxhonbo noa menii. Moatian
xhontako benomai kaktiai jawen tita betan jawen papa
yobeni. Ja joni iktiai ray, mecha, wame reteai, sapen
reteai. Westora nokon poi, Xhanen Sani, ja iki mecha nokon
papan raonamabi, ja iki jaskarabiribi pikota kikin yomerai,
wame reteai. Joni jaskara iketian yama yamake jaon keenai
ainbobiribi. Joxhon jawen tita betan jawen papa yokatai,
jaskxhon bake menikanai. Jatian ja wame reteai iketian
jawen pitishaman pii kikini rarokanai. Wetsatian ja ranon
yoikana jabatai. Ja ranon jabketian manakanai.
Manaribikanai nete xhabketian. Ja ranon jawerano kati
atipanyamaxh banribiti jake jawen xhobonko. Jatian ja
bake xhontako iki moa wikenya, koriya, bekenya,
jonxheya, jatbiya, moa kikini raota. Xhontako yakatai jawen
titashokobo betan. Jainxhon jawen titashokobaon esekatitai.
El matrimonio
Antiguamente las mujeres mayores slo se
preocupaban de hacernos reunir cuando encontraban
91
Ea benoni
Ramara en mato yoiyai ea Charo Mashi jemameaxh
winota jawki, nokon papa betan nokon titan ea imaa.
Westora yamra ik iki Pao Ianmameaxh joni joi, eon
yobeni, ja nokon bene itina. Jatian nokon papa betan
nokon titanbira jeen ak iki. Jeen ak en onanyamaa iki.
Jatianbira nokon ini ainbaon (nokon poin baken) ninkata
iki. Joxhon nokon ini ainbaon ea yoiya iki: Mionra joni
yobenwanke, akin ak iki. Jatian en jawebi onanyamaa.
Nokon tita paranaresi ea yoikashamai: Janso joi
95
Mi matrimonio
Ahora les voy a contar lo que me ocurri en Charo
Mashi, lo que mi padre y mi madre me hicieron pasar.
Una noche lleg un hombre de Pao Ian a pedir mi mano,
para ser mi esposo. Seguramente mi pap y mi mam
habran aceptado. Para esto, yo no saba que haban
aceptado. Pero al parecer mi sobrina, la hija de mi
hermano, haba escuchado y vino a avisarme: Ese
hombre te ha pedido, me dijo. Yo no saba nada. Mi
mam disimulaba, no me quera decir. Has escuchado
algo falso, me deca. Despus vi que el padre y la
madre del hombre venan a mi casa. Llegaron y
conversaron con mi pap. Luego le trajeron a mi mam
el mosquitero del hombre, sus flechas, no s qu cosas
ms. Entonces yo le pregunt a mi mam: Por qu
traes estas cosas mam?, aunque yo ya saba porque
mi sobrina me haba contado.
Moa en ninkata ikenbi nokon papan ea yoiya iki: Ja
jonira mion yobenibake; rama jawen papa betan tita
joxhon noa yokribike. Ja kopra non mia meniai, akin
ak iki. Nokon papan ea jaskaaketian nokon tita en yoiya
iki: Min biw min keenkin!, akin en ak iki. Jaskarain
nokon titan mas shinana iki. Jaskati ea keenyamainbi
ea bimakana iki.
96
Jatian jain iiti noa och kai Pao Ianman repia iki. Non
jawki bii noa taxhnketian jo iki ja joni. Kechan kaxhon
papa yokata iki: Mato kai chiponki?, akin ak iki. Jatian
nokon papan ak iki: Jen jen, noa kai itai, akin. Jainxhon
nokon papan yoiribia iki: Kati atipanaxh mia nob kati
iki, nokon bakeribira kai. Jaskakin nokon papan yoiya
ja joni jawen chopa bii ishtoa iki. Jatian jo iki jawen borosa
tentonyashoko. Ja nanetai oinaxh ea winia iki, ja oinkas
oinkasibataxhbi. Jaskataxh noa kaa iki moa chiponki.
Despus de un tiempo nos fuimos lejos a Pao Ian y all
atracamos. Una vez que atracamos para recoger las
cosas que tenamos en Pao Ian, vino ese hombre y
acercndose a la orilla le pregunt a mi pap: Se
van al Bajo Ucayali? Y mi padre contest: S, estamos
bajando. Luego mi padre agreg: Si deseas puedes
venir con nosotros, porque mi hija tambin va.
Entonces el hombre corri a traer su ropa, volvi con
una bolsa llena con sus cosas y se embarc. Cuando lo
vi embarcarse llor, porque haba deseado muchsmo
verlo. Luego nos fuimos ro abajo.
Jaskshamanxhon en jenetikoma ik iki. Jaweki en ati
iki nokon titan ea menia? Rama kamanbi ja joni betan ea
itinke. Jaskara jawki winnaketian ichaakin nokon
xhontakobo en eseai: Jawetianbira jaskara itima iki, jonira
aresbireskin bitima iki, jonira aresbireskin nokotima iki.
Jarke joni meratiya, jarke joni wanoya, jarke joni
awinoma ikaxhbi koirameya. Matonra oinshamanxhon
joni biti jake, enra mato joni meraxhon bimayamai.
Jakonma riki noa wetsabires joni menikana. Koirameya
joni non biketian jon noa bachinkanti atipankanke, akin
100
103
Ja kopra jake mesk kesk noi rao, jan joni, ainbo raonti,
jato bikshamaitian. Westora rao jake joni keenyamaitian
104
105
Rab awinya
Jakiribi jawen rayos jakonyora iketian meniribiai wetsa.
Jatian ja ik kai rab awinya. Jaskarabo moatian aktikanai
korka akin. Bake menikana kaxhon wetsa xhobo akai,
wai anishamanbo akai, nekeribi yomerai, jakoinra jawen
rayos. Jaskarain bake xhontakoya ixhon shinanai: Wetsa
bimatira ibirai, ikki ikai. Jaskaxhon yoikanai ja bene ibo:
Miara min benen potanake, wetsa min chio betanra mia
non rabmai. Jatian xhontako ikai: Bimakayata,
jaimarestani. Ikaxhbi jawe akinmein keenyamatiki, jawen
papanbiribi rayos kikin akin noiyoraxhon meniaitian. Jatian
noixhon menia ja rabbi awin ak kai. Jainbicho itinke jawen
awinbo ja chin awinman bakeai kaman. Moa bakeaxh chin
awin taxhketi kai. Ja taxhkti kop wetsa xhobo axhonai.
Jatribi jonibo ipaonike kimisha, chosko awinya, kikin raybo.
Jainoaxh jatribibo ipaonike pichika, sokota awinya;
wetsaboma, jawen poin bake. Jaskarabo bimakatikanai.
Jatian westora joninbicho sokota ainbo tsamatai, en jis
itikonma jawki. Ikaxhbi rama jaskarama iki, benbobo
westorabicho awinyabo iki, moa noa jakon jake, moa noa
benxhoa iki.
Como el hombre era tan bueno y los suegros ya le haban entregado todas
sus hijas, la suegra convenca a su hermano para que tambin l le entregara
las suyas.
107
Natora ja ainbaon janema iki. Wetsa jane non ak riki, jakonma akannaketian
itan ja ainbaon jakonma shinannaketian.
110
Toota
Noa jimi jenetai, jainoaxh joai bake joni ati. Moatianbi non
yoxhanbaon reken bake aketian noa yoikatikanai samti,
paon pitima itan pocha kokotima baken mapo aninaketian,
kankan kokotima bakentitian jimi ichanaketian, waka
pitima baken yora aninaketian akin. Jatobira jaskara
winota ixhon noa yoikanai. Nato jawkibo rama kamanbi
non chibanresai jakoni bakenti kop. Benbona yamakatitai
jan atima jawkibo.
Bakenti
Noa Shipibo ainbobaon westora ainbo bakenti ochma
iketian non xheamai waste, maraba, bichashokobo, jakoni
bakenti akin. Non onanyamake jatian ikai. Iti nete
nokketian noa benxhokati jake, moa chexhaitian. Moatian
non besttinin ayamakatitai, pont tawa kenxho aktiai
jan poko xhateti. Chexhaitian paranta xhatebo non beai,
jan yasanxhon non tanwe akai. Jain itinke bake biai
pont iresbiresa, kirika akomabi; jaskarabiri iti ik. Jatian
bakenaitian koirankanai. Ja bakena jimi benxhoakanai
westora maseman axhon. Nato jimi wetsankobires potati
atipanyamake. Jenenko potabi chantmarin ainbo
yotonaketian.
El embarazo
El parto
Cuando dejamos de sangrar entonces viene el embarazo. Antiguamente nuestras abuelas cuando
tenamos el primer hijo nos decan que dietramos,
que no comiramos ni pan de rbol ni papaya para
que la cabeza del nio no creciera demasiado, que no
comiramos pia para que al dar a luz no sangrramos mucho, que no comiramos carne de res
para que el cuerpo del nio no creciera demasiado.
Seguramente porque ellas lo habran experimentado
es que nos decan eso. Estas cosas las seguimos practicando hasta el da de hoy para dar a luz bien, sin
112
113
Tita koirameeti
Ja bakena ainbaon jawen benen xhobonkoxhon
bakeshoko aniai. Jatian ainbo jawen titan jawebi tii
amayamai. Ja ainbo bakenaton tsisman, make, wetsa
xhetaya yapabo piamai, wininaketian. Jatian make
piketian bake winiresai, maken xhetaya ixhon chorexh
chorexh ak.
Cuidados de la madre
Luego de dar a luz, la mujer cra a su bebe en la casa
de su marido. Su madre no la deja hacer nada. Una
mujer que recin ha dado a luz no come fasaco, piraa,
ni otros peces con dientes, para evitar que el nio llore.
Si come piraa, el nio se vuelve llorn; como la piraa
tiene dientes, el nio va a sentir como si lo estuvieran
mordiendo.
12
114
Papa koirameeti
Ja bake pikketian ja joni jawen awin betan oxhayamai
kimisha oxhebira, yopanaketian. Jaskribi joni jene
meran jikiaxh nashiyamai, mesk iwebo ayamai, makan
tii ayamai, ponsen oinyamai, ino oinyamai, pirta tii ayamai,
posaka nete kaman, ja bake kopinaketian. Jawera ibirai
ja kopiti! Jaskara iki non axh. Jatian bake sion ikai jenen
kopia, jawen papa jenen nashiketian. Iwe aketianbiribi
bake chen ikai iamaxh kamitai, mesk keskatai. Jatian,
non jawe akai? Noa jain wirkochabo kesk raomeeti
xhoboma iki; non onanyaboiba bake isinaitian boxhon non
benxhomai, jaboiba non boai jawkinin kopiketian. Jatian
non onanyabo koshoman ja bake tantii kai. Ja iki ikon
jawki. Ramabichoma iki ja jawki; ja iki moatianbi, non
yoxhanshokobo moa keyotabaon apaoni jawki. Rama
kamanbi non ikonaresai.
13
117
118
119
IV
Shipibo jonibo wexhaanani
Ja wexhati riki yanka iresama. Moatian wexhapaokanike
jawen awin betan joni onanxhon, jawen merati onanxhon,
iamaxh jawen merati betan yoyo ikai oinxhon. Ja iktiai
yankama,
ainbo
kop;
yanka
tsoa
wexhananyamapaokanike. Moatianronki iktiai kikin ons
westora joni betan iti. Jatianronki joni betan onanxhon
yoipaokanike nesk akin: Jabronki min awin ikai, akin.
Jatian jawen bene sin ixhon wexhai jawen raw, rami
ayonkin maxhka maxhkanon kaman. Jainxhon jonin
wenxhon kopitai. Jatian ja wexha ointaana kikin jimi icha,
joni noibatishoko maxhka maxhkai. Tsoarin ja ochaya?
Tsoama ainbo. Tsoakayarin ja ocha biai? Ainboribi; moa
jon benatianbi iki ainbo ochai peokooni. Jaskarain ja
noibatishoko wexhakanai. Ja wexhaanana joni rab
rakkanai westora iamaxh rab oxhe. Ja iki iresama;
ainbo kop jawen meratinin paranan, iamaxh moatian
jawen awinin merati iktiai betan. Jatian sin joni ixhon
jawen awinin merati nokoxhon wexhai. Jatian
nawabobiribi jawen raw nokoaxh timaanankanai iamaxh
tantash ianankanai. Jenen katanaxh joxhon jawen awin
meraxh wexhaanankatitai jonibo. Ramara moa non
120
121
hombre, a veces las que han tenido hijos con ese hombre
y por esa ira a la esposa la chobean.
Nokon waata in
Nokon waataronki ik iki neskara jawki winoti. Ani
Xheatiatinkoronki ik iki, nokon waata westora joni betan
ik. Jatian ja joni betan ixhonbi, wetsa jonin shiroak jeen
aribaa iki; moa jab irbaa iki. Jaabira ak iki jawen
meratinin oinkin, kikinibira sinata iki jawen reken merati.
Jainxhonki nokoa iki; nokoxhon yoiya iki: Enra mia
kataxhon reteai, neskakin yoiya iki, moa wetsa joni
betan ikai onanxhon. Jatian nokon waatanin ikonayama
iki: Jansoresi riki, ik ik iki. Jainoaxhki moa Ani Xheati
peokoota iki. Jatianki nokon waatanin jawen chopabo
saweaxh raota iki. Westora paranta wai
winobainshokomaki ikayaa iki, ja Ani Xheati. Moa chopa
saweaxh ja paranta wai bebakainaitian, kamaxhon jonin
ratereskinbira yatana iki; ja yatanxhon jonin kataxhon
retea iki. Ja iki nonbiribi ak kikin tsini ainbo, jonibo betan
ikakaresai.
Ranya
Jarke ranya joni, jarbake ainbo ranya, jarbake
ranomabo; jake chosko kesk jawki. Ainbo ranya
jakonma iki. Jake ainbo joni ikaimabi ranoai; aboxhon jan
meemai. Jake ainbo ranoma. Jatian jonibo yoyo ikai:
Jass, nokon awin riki kikin ranoma! Janra ikin
oinmayamai. Jarbake jansobo: Min bene riki jab.
Jatian jan rami shinani joai. Jarke mesk kesk ja
ranyabo benxhoati, rami shinanya benxhoati. Jatian
ainbo ranya ixhon, jawe kesk akai? Ja ranya ixhon
onanai, ainbaon bachini kai. Jatian benbonbiribi ainbo
onanxhon joni timai kai. Moa itikonma jawki.
Los celos
Hay hombres celosos y mujeres celosas, tambin hay
los que no son celosos; hay estas cuatro clases. Es malo
que una mujer sea celosa. Hay mujeres que a pesar de
que el hombre no tiene otro compromiso lo celan;
cuando la mujer le insiste se hace pegar. Hay mujeres
que no son celosas. Entonces los maridos dicen: Jass,
qu bueno, mi mujer no es nada celosa! El hombre no
131
132
hay esa hierba como pica pica que se nos pega cuando
andamos por el camino, con eso nos podemos baar
para terminar con los celos. A los hombres y las mujeres
shipibos los podemos curar cuando son celosos. Hay
remedios para curar a las mujeres que son muy rabiosas
como la planta descanso de churo, la planta tumbar
al suelo con macana, stos son remedios. Estos
remedios existen para curar. Algunos se pueden usar
para curar desde que se es bebe.
Potaananti
Moatianra noa jonibo potaananyamakatitai. Ikaxhbi
ramatian ichaira potaanankanai. Rama, westora ainbo
oinxhon, jonin ainbo potai, jawen bake potai, kimisha
iamaxh chosko bakeya ikenbi. Jatiankan moa noa
omisananai jakon iitibi. Moa benbon omisai, moa yoyo
akshamai. Jaskara noa itima iki, jakon shinanyabires
rab. Motianra kikin ichaira non bakeakatitai, kanchis,
chonkabo. Jawe kop? Rama iki noa jaskarama, moa
non rabbicho bakeai, moa non onanboribiai.
137
V
Shipibo mawatai
Moatian joni mawketian miinkatikanai yoxhanbaon ak
mawetanin, pont naysanreskin maweta meran,
rakanama. Jainxhon mai chinikanai ani xhobo napo,
chomo ani toporibi, moa akin seneanxhon maw
chomoyabi narakankanai, jainxhon main mapkanai.
Jain jawen yora payotai kikini keyotai, ikaxhbi ja chomo
payyamai, jawetianbi. Moa miina peko yamkiritiibi,
chii ket akanai, ja maw manaon, xhobo chich
xhanaakin. Jatian pantionainbi boyamakanai, jato
pataxhbi ja maw.
139
Ja benomaata
Jainxhonribi ja benomaata bachin yasankatikanai, posaka
nete tsobbi yoyo itima, tsonbi yoyo atima. Ja posaka nete
senenketian nashimakanai, jab oxhakatitai yora xhana
potamakin. Nashimaxhon payankanai, wetsabires
ainboninma, benomaya ainbobaon, jawen yora xhana
potamakin. Jainxhon payanai nanen ratto akanai, jay
pikonoxhon. Jainoaxh ainbo pikoti kai, ikaxhbi tson yoyo
ayamai. Jake westora ainbo benomaya, janbiribi yoyo
akai. Jaskara iktiai noa Shipibo mawata.
141
La viuda
Tambin hacan sentar a la viuda en el mosquitero,
durante ocho das no conversaba con nadie, nadie le
hablaba. Al cumplirse los ocho das la baaban para
que bote de su cuerpo el calor del muerto. Despus
de hacerla baar la abanicaban, no cualquier mujer
sino las otras viudas, para hacerle botar el calor del
cuerpo. La abanicaban y le ponan puntitos de huito
con un isopo, para sacarla del luto, para que salga del
mosquitero, pero todava la trataban con un cuidado
especial. Luego la mujer sala pero nadie le
conversaba, otra mujer sin marido noms le hablaba.
As era cuando moramos los shipibos.
Jainxhon ja kachiana ainbo maxhkorokanai, wiso
menikanai. Moatian iktiai wisoma, ja menikatikanai
kikiankin maxhkoroxhon. Jarbake beneitsabo ja ainboki
sinatai, joxhon kikin akin maxhtin, kikin rami chopa
meniai wisoma, emo manxhan chopa jis, jayki
benonon ixhon; nato chopa menipaokanike jaki ramkin.
Jatian jake jawen beneitsa jaon paranan ikai, jonin teaitian
timakanai. Icha jaton kaibo mawketian, jan kachianaki
rampaokanike, mesk kesk jawkibo winkanaitian.
Icha jake ainbobo, benomaatatianbi, rab oxhe pekobo
moa joni betan ikai, moa shinanbenotai jawen benen.
Jaskbiribi jake ainbo benomaataxh benokanai, pichika
baritia, sokota baritia pekopari.
Wetsabo
benoyamabobiai, benoti onsatanke mawribinaketian.
Jatian benoabi, iktiai kesk iamai, jawen wetsa bene.
Iti atipanke westora yoshi, sin, meemis. Jaskara
iketian ja ainbaon shinanai: Nokon reken benebiribira
142
Mawata peko
Jawe keskrin noa mawata ixhon non onanyamake.
Pont mawatai, ikaxhbi non onanyamake jaweranoki
ja maw kaya kai ixhon. Ja kop ea icha yokakaatai,
mawatama ikaxh noa neno jakon jakonai, jiriapari ikaxh,
kayayapari ikaxh. Jawetitibires noa yokakaati atipanke
non kaya kayaki jawerano kai ikaxh, ikaxhbi yamake
non shinan jaskaashamanxhon onanti. Non moatian
yoxhanbaon yoikatitai, ja xhein ikai. Ja xhein jawen
kayaronki iki, yoshin. Wetsatian maw rakketianki
meskotai, noa tsakai. Jatian non Shipibo ixhon shinanai,
jawen kayan noa ramiakai, jirikaskin noa akai.
Jaskaxhon non onanti atipanyamake. Mawxhonbira
non ja onanti iki, jaweranokayaki noa kai. Jainxhonribi
yoikanai, ja mawataki kai reboki, Para Inka Riosiba,
146
Inkaki,
jaskara
yoikanai,
ikax hbi
onanyamashamanke jaskara ja mawata kai.
non
Despus de la muerte
No sabemos cmo es cuando morimos. Morimos noms,
pero no conocemos a dnde va el alma del muerto. Por
eso me digo muchas veces, nosotros estamos aqu
tranquilos porque todava estamos vivos, porque
todava tenemos alma. Cuntas veces nos podemos
preguntar adnde se ir nuestra alma al morir, pero en
realidad no sabemos cmo ser eso. Nuestras abuelas
antes decan que el alma es eso que silba en las noches,
el tunchi. A veces cuando yace echado el muerto
durante el velorio hace muchas cosas, a veces nos tira
tierra. Entonces, como shipibos pensamos que su alma
nos est molestando queriendo resucitar. Pero en
realidad no sabemos. Tal vez al morir podamos saber
a dnde vamos a ir. Segn dicen, el muerto se va ro
arriba al Alto Ucayali, donde el Para Inca Dios, donde
el Inca, as dicen, pero realmente no conocemos si en
verdad ah se va el muerto.
Nokon jis iki, ja yoshin xhein ikai, mawataton kaya.
Wetsatian ikai iki moa miinwanketian bachibo ten akai.
Westora jaskara jawki noa winota iki, nokon wetsan
bene mawketian. Noa oxhanyamaa iki westora yam,
ikon iamaxh jawe keskbira. Jawe kesk ikaxh noabiribi
ramiai bachibo ten ak, oa mesk keskbo ak.
Yo creo que ese tunchi que silba es el alma del muerto.
Algunas veces pasa que despus del entierro el difunto
147
150
Onanyabo
Jarke mesk kesk onanyabo. Jake onanya
benxhoamis, jake onanya retemis, jake merya. Jatian,
tsonkaya reteai? Jama yobekan retemiston, jan
jakonma jawkininshokobi notsikin moa reteai. Jake jan
benxhoaibiribi.
El merya en cambio no ve mediante la toma de ayahuasca, sino que l mismo se convierte dentro del
mosquitero y se transporta al mundo de arriba, recin
Los onanyas
158
159
Onanyati
Westora onanya inoxhon non shinanti jake. Eara ikasa
iki westorai onanyai. En shinana iki onanyati, samti, bari
raomea ati, niwe raomea ati. Ea xhatya ixhon, en samti
shinana iki, onanya ainbo inoxhon. Jaskkenbi nokon
wetsa bakebo keenyama iki ea onanya iti, nokon baken
ea yoiya iki: Tit, samyamaisiwe, miara iikin retemis
akin akannake, akin. Jaskarain en samyama iki.
166
167
168
169
170
172
15
176
jonin yoiya iki: Jan yapa axhani kai riki ea, akin. Jatian
ja retemis jonin onanyama ik iki jawen raebo ramiai
kairin ixhon.
El cuado del brujo chape aj y lo llev en una olla de
barro pequea bien llenita. Antes los hombres no usaban
pantaln, no tenan bolsillo, pero llevaban las cosas en
su bolsa. Cuando estaba por partir, su mujer le
pregunt: Por qu llevas el aj chapeado? El hombre
le contest: Lo estoy llevando para envenenar a los
peces. El brujo ni imaginaba el dao que le iban a hacer a las Nutrias.
Kaxhon ninkataronki ik iki kikin Neino tsam. Jatian
westora Neino jonia iki, jainxhonki yokata iki: Chaikon,
jawerano kairin mia?, akin. Jaskketian joninki yoiya
iki: Ikma, nato ian rebon kai riki ea, amakiri ichaira
oinbaxhon ja retei kai riki ea, akinki ak iki. Nokxhon
oinaronki ik iki westora mai kiniosi bocho nato Neino.
Al llegar escuch que haba una cantidad de Nutrias.
Entonces una de las Nutrias se convirti en ser humano
y le pregunt:Amigo, adnde vas? El hombre respondi: Me voy a la tahuampa de esta cocha, he visto
mucha gamitana, quiero ir a picar. Llegando al lugar
vio una cueva llena de Nutrias.
Jainxhonronki ak iki kikin akinki yochi mots jatoki potakin,
jonanan, jaskaxhki joneta iki oini. Shoko ixhon oinaronki
ik iki Neino jokoni, jatribibo nato tarameeti, meskoti, jaton
keotinin ikbo, chishbitibo. Ja shokores iiwanxhon jonin
oinaronki ik iki nato Neino moa mawatabo. Jaskaiki joni
ishton jomenyama iki.
178
VI
Paro ibobo
Noara jake mesk kesk jonibo: Shipibo, Konibo, jainoaxh
Xhetebo. Non joi jisribi iki Konibaona, ikaxhbi
wetsaresibishoko. Shipibobaon joi iki pontbicho,
Konibobaonakan makya. Jatian Xhetebobaon
wetsaresibi akin janekanai. Xhetebo iki non kaiboribi, non
chopa jisribi sawekanai, non joiribi ikaxhbi wetsaresibi
iki. Jatian jabo iki non axh jisyaboribi, jake jaton raoti
nona keskribi. Jabo yoi noa iamai jara Xhetebobo ik,
jara Konibobo ik, jabo Paro iboboribi iketian. Noa ramti
yamake jatoki, noa jaskara iki moatianbi, noa keennananai.
Moa basi iikaxh Xhetebobo, Konibobo, Shipibo betan
wanoi peokookana iki. Ramatian jake rebokiabaon Shipibo
ainbo awin ak. Shipibobaon awin ak jake Koniboboribi.
183
Noa Jonikon
Noa riki Shipibo ainbobo, Shipibo jonibo. Noa iki nonbiribi
joiya. Noa Shipibobaon riki shino shipin jane bi. Jake
Koniboboribi, jake Xheteboboribi, ikaxhbi Shipibo jonibo
iki kikin jonikonshamanbo, kikin Paro ibo.
191
Shipibo ainbo
Noa Shipibo ainbobo nawama iki, noa iki jonikon ainbobo.
Jatian noa Shipibo ainbobo ikaxh iti jake jakon shinanya
ainbobo, rabikanti ainbobo. Westora Shipibo ainbora iti
jake kikin yoshima, jatbi jawki ati onan; jabo riki kikin
jakoinra ik noa yoi iknon. Ja Shipibo ainbo ikaxh noa iti
jake non axhekan ikaibo. Shipibo ainbo ixhon non ati jake
nato jawkibo: map ati, chitonti timati, jonxhe topiti, chonpi
ati, chitonti ken ati, chitonti kew ati, chopa ken ati, pisha
kew ati, jainxhon non bene koton pekew axhonti,
chiaraxhti wiken axhonti; ja riki non Shipibo ainbobo ixhon
ati jawkibo. Noa kenai yakti jake. Ja kenanoxhon non
ati jake shinanparikin. Jainxhon non wishai kikin
metsshaman ken shinanxhon. Jatian noa raomeeta ikaxh
mesk kesk kenbo non shinain pikpatankainai, jaskara
ati jisshamanbo. Jaskarabores kenatibores non shinanai,
ono yankabires kawanatanama. Noa Shipibobo riki
kirikaoma, jan ser atioma. Yamaribirake: Nato jawkibora
en nato neten akai, ixhon shinana. Jatian noa Shipibo
ikaxh mesk kesk jawkibo ak tantitioma iki.
La mujer shipiba
192
193
Shipibo joni
Westora Shipibo joni iti jake kikin jakon, noa jawebi
maxhkmayamai, karo, piti, mesk kesk jawkibo. Jake
Shipibo kikin jakon shinanya ochokeabi noa kenaxhon:
Bekanwe, yakkanwe, noa jawkiamai. Jake Shipibo
jakonmaribi ja noa oinaxh jow iamabobiai, noa oinama
jisres ikai. Jarke jonibo jakonma shinanya jawen
anibaon es ninkyosma ikaxh, itanribi jawen anibaon
raonyosma ikaxh. Jaskarabo iki meemis, sin, rishkimis,
noa pont jakonma aresai. Jaskara jonibora tson noiyamai
noimisti shinanoma iketian, jawen jointiain jake ramiamisti
shinanres.
El hombre shipibo
Mets ainbo
16
195
La mujer bella
La mujer shipiba no es bella as noms. Tiene que tener
el cabello largo, ser algo delgada; entonces con lo que
viene a ser hermosa es con nuestros adornos. Nos
ponemos campanillas de semillas en la pampanilla para
que suenen con los movimientos, pulseras y tobilleras.
As es una mujer bonita. Yo creo que cualquiera no es
bonita. Si no estamos sentadas con nuestros adornos
no somos bonitas, nadie nos dice que somos hermosas.
Por eso, para ser una mujer bella, debemos ponernos
los adornos. Debes tener tus sonajas de la cintura, tu
adorno de la pampanilla, corona, aretes, adornos
labiales, te diseas la cara con achiote, te pintas la frente
con huito, te pintas los pies con huito, te diseas la
pierna; sa es una mujer bella. Si no nos adornamos
no hay nada que nos haga lucir bellas.
Jaskribi oa joxho nawabo pont oa neskara yakatai
ainbobo metsma iki, jaton raotininbiribi ik mets iki.
Jaskribi iki noa non raotininbiribi ik metsbo. Nato noa
jan raotaibo iki nonabi, non banbi. Jake non maxhe jan
noa bekenetai, bero ketanai. Jake nane jan bekeneti; min
shokiai, min kawai, min senanai jainoaxh mia bekenetai.
Ikaxhbi ramatian noa nawan itinres ikai, nawan
siktibaonres.
Las mujeres mestizas que estn sentadas as noms
tampoco son bellas, recin cuando se ponen sus adornos
se ven bonitas. De igual manera, nosotras cuando nos
ponemos nuestros adornos lucimos bonitas. Las cosas
con las que nos pintamos son de nosotros mismos,
196
Mets benbo
Yankamara westora Shipibo joni mets ipaonike. Moatian
mapo tonkon keenyamakatikanai, kikin panchshoko
kenetaton bi iketian. Jaskara, bepancha inon ixhon,
pikbenatianbi betanekatikanai jawen anibaon. Jatian
mapo tonko iketian shirokatikanai: Metsma mapo siro
siroisi, bemanaomaisi, iktikanai. Moatian iktikanai
panch; panchma ikebi non anibaon panch ak.
Jatianki jawe kesk iktikanai payon maia, bekenekanai,
tari sawekanai, wino iakanai, rexh sawekanai, koribo
sawekanai, kikin mets. Ja non bekenea iktiai kikin mets
baneti. Yankama iki joni mets.
El hombre buenmozo
Un hombre shipibo no era buenmozo as noms.
Antiguamente a los shipibos no les gustaba tener la
cabeza redondeada, en cambio la cabeza planita y
diseada se vea bien. Para aplanarles la frente a sus
hijos, los padres les ponan tablillas desde recin
nacidos. Si uno tena la cabeza redondeada la gente se
burlaba diciendo: Cabeza redonda, cada, sin cara.
197
Yotokonti
Moatian ipaonike yotokonti pi, ramatianbo oro xheta
ati keskribi. Xheta wisoti kop moatian yoxhanbaon
yotokonti biktikanai nii meranoa. Jaktiai yotokonti pi
kikin xheta wiso biri biri ik jonibo. Och atimabiresi
iki benbo iktikanai. Jaskribi jisra itinke nato mets
iki itai jawki. Xheta joxhobicho ikenki osankatikanai.
Osani Shii! Miamarin?, iktikanai. Ja iki jakonma
jawki. Jatian jaskara ikshamai jabaon benakatitai
yotokonti.
La planta yotokonti
Antiguamente se masticaba la planta yotokonti, as como
en la actualidad se usan los dientes de oro. Para
ennegrecerse los dientes antiguamente las abuelas
traan yotokonti del monte. Haba personas cuyas
muelas negras brillaban cuando masticaban yotokonti.
No se les puede rechazar a las que usan yotokonti,
decan los hombres. As es como se habla de estas cosas
de ser hermoso. En cambio, si uno tena los dientes
blancos los dems se rean de uno. Se burlaban
diciendo: Shii, qu feo! No eres t? Eso era algo
199
Non janekon
Chaikoni riki joneta jonibo. Moatian non yosibo meryabo
onanyabo iktikanai chaikoni jon rae akanabo. Jabaon
yoikatitai chaikoniboki janeyaribi. Ja moatian onanyaboribiki
iktiai jon chaikoni awinyabo, ainbo onanyabo jon
chaikoni beneyabo. Nokon titashokon yoikatitai: Chak,
papashoko wanyora iktiai chaikoni awinya, Soi Biri ik
iki jawen jane. Min baken bakeaketian janenoxh iw Soi
Biri, akin ea aktiai.
Nuestros alimentos
Antes se encontraban animales cerca y en abundancia.
Antes suavizbamos las carnes y las preparbamos en
mazamorra con maz, las sancochbamos con pltano.
De igual forma las asbamos al fuego, las ahumbamos
y preparbamos mazamorra. Cocinando as comamos
muy rico estas cosas. Antes no se conoca la comida
mestiza. Ahora casi no vemos las cosas del bosque,
porque los blancos nos han matado los animales. Ya
no hay carne para preparar sancochados, para
preparar deliciosas comidas.
212
Yoshiko Inka
216
217
Chichporo Ainbo
Jon benatian Chichporo Ainboronki iktiai, kikin jakon
shinanya ainbo. Jatianribironki iktiai jawkiati jawkibo
yama: xheki, atsa, atsa taxho, paranta takobi biti yama,
jatbi yama. Pont nane joshin benaxhon jawkiai
ipaokanike. Iitironki ik iki noa jonibo kaiti. Rama non
ninkatai Inkabo in, jaskribi ik iktiai Chichporobo. Iitironki
219
ikana iki noa jonibo kachio kai nane joshin benai. Ja bokana
pekoronki ik iki Chichporo Ainbo pikoti. Joxhonki bakebo
yokata iki: Jaakan, maton titakan?, akinki ak iki.
Jatianki baken ak iki: Nokon titara yamake, nane joshin
benaira kake, ja jawkiati, akin ak iki.
zal, maana recin podrn verlo. A los dos aos regresar, porque debo visitar varios lugares. Tras
decirles esto, la Mujer Canario desapareci.
Moa kaa pekoki, bekana iki nane joshin papyabo. Joxhon
oinaki xheki xheati, xheki joabo, moa abaina. Jain joaxhki
joni rateta iki: Tson mato meniarin bakebo? Jabiki ik
iki bakebo keshayamai, xhekibo banabeiranaxhbi.
Jaskataxhki keshayamakana iki. Moa rab nete pekopariki
ak iki jawen tita bokin: Kaw tit xheki anon, enra mia
jatianpari keshanai, jatian keshatira ea yoibake, akinki ak
iki jawen tita. Kaxhon oinkanaki ik iki, moa xhekiki kikini
panshinai, moa joati senenbo. Jaaki bexhon akana iki joakin,
joaxhon pikana iki. Jaskarainoaxhki xheki joninike.
Tras la partida de la Canario, volvieron las madres
cargadas de huito maduro. Al llegar vieron la chicha y
el choclo bien cocido que la Canario y los nios haban
preparado. Entonces la gente se admir. Quin les
regal, hijos?, preguntaron a los nios. Pero ellos no
dijeron nada, a pesar de que haban sembrado el maz.
As fue, no contaron nada. Recin a los dos das llevaron
a su mam a la chacra dicindole: Mam, vamos a
cosechar el maz, recin te cuento, me dijo la canario
que recin hoy da te cuente. Al llegar vieron que las
plantas de maz ya estaban amarillando, que ya estaba
dando el choclo, ya estaba listo para ser cocinado.
Entonces cosecharon y trajeron el maz, lo cocinaron y
se lo comieron. As se origin el maz.
Chichporo Ainbo ik iki noa kesk ainboribi. Jon
benatianronki ipaonike, jaskara Chichporo Ainbo nekebi
223
224
VII
Wetsa inrjinanbo
Jake wetsa inbo; jake Ashninka, Wanbsa, Awronabo,
Yami Nawaboribi. Jabo iki wetsa inbo, noa keskribi
ikaxhbi wetsa joiyabo. Jaares iti atipanyamake nob
meskoti, non kaiboma ikaxh. Jabo non kaiboma iki; jabo
iki wetsa joiyabo, wetsa axhyabo. Ashninkabaon axh
iki wetsaresibi, jabaon wetsa jawki xheayamai, pont
atsa xheatires, jainoaxh atsa xhoires pikanai. Ikaxhbi
Shipibo jonibo jaskarama iki, non jatbi piai. Shipibobiribi
ixh on non Ashninka non bake bimayamai, non kaiboma
iketian, wetsa in iketian. Ea keenyamaibi nokon bake
benoti atipanke westora in Awrona betan, Yami Nawa
betan iamaxh Kashi Nawa betan. Ea keenyamaibi ja
Kashibaon, jaweatki min ja Kashibo biai? Jaweatki
min Ashninka biai, bak? akin akbi. Ea
ninkxhonyamaitian moa jawebi ati atipanyamake. Jan
bitixh ikai betin ixhon, en oinresai, en bitima ixhon.
Keenyamakinbi en moa axhonti jake rayos axhonkin, moa
bike betin. Jawe kesk axhonbi potamati atipanyamake
jawen keen iketian.
225
227
la shipiba. Por esa clera los shipibos regresaron. Cuando llegaron donde los cashibos vieron que ya a nuestra
paisana la haban ahumado bien, su grasa sonaba
chesh, no dejaban gotear la grasa. Las cenizas las
mezclaban con maz tostado y molido y eso se lo coman,
qu cosa tan desagradable!
Kikin sinata boaxh pikkana iki ja Kashiboboiba: Moa
jokonkanwe, akin ak iki jab bobo. Aboxhon Kashibobo
ishtomakana iki. Jainxhonki yatankana iki jaton tokoriko, ja
chosko chonkaxhon. Jatian ja Kashibo bekana iki, jaton
tokoriko, rab ainbo jainoaxh westora bakeranon
rishkianan. Ja tokoriko jawetianbi raeyosma iktiai. Ja iktiai
jato rekenxhona jawen kaibo betan reteanantinkobo. Jan
jaton joi onanketian imakana. Jaskarain iktiai nokon papa
kikini rateta Kashibobo retei. Ikon riki Kashibobo joni pimis,
ik iktiai nokon papa, jawen beronbi oina ikaxh.
Furiosos, los shipibo salieron del escondite hacia donde
estaban los cashibo. Ya salgan!, dijo el lder shipibo
a los que haban venido con l. Luego de pelear
fieramente hicieron correr a los cashibos. All, entre los
cerca de cuarenta shipibos atraparon al curaca de los
cashibos. Despus, trajeron a los cashibos prisioneros,
a su curaca, dos mujeres y un joven, golpendolos con
palo. Ese curaca nunca se amans. l era el que
encabezada el grupo en los enfrentamientos contra sus
paisanos. Como hablaba el cashibo, le hacan encabezar
el grupo. De esa manera mi padre se asust mucho
matando a los cashibos. Es verdad que los cashibos
comen gente, deca mi padre, porque l lo haba visto
con sus propios ojos.
231
Kokmebo
Kokme jake moatianbi, noa kesk inribi. Jake jaton
joibiribi. Moatian ikana iki Kokamchabo riki, ik. Moatian
Kokmebo iktiai yankon chitontia, kikin nona kesk
ikaxhbi kewoma, jaton kotonkan seroma.
Los Cocama
Los Cocama existen desde hace mucho tiempo, son
indgenas como nosotros. Tienen su propio idioma.
Antes se identificaban diciendo: Soy cocamilla.
Antiguamente las cocamas usaban pampanilla azul,
igual a la de nosotras pero sin bordado y su blusa no
tena rayas de colores.
Ramatian kokamchabaon axh moa keyota iki. Jake Jepe
Ian nawabaon jemanko ikaxhbi kokamcha iki jabo.
Jarbakanke Joansitoain, jainoaxh bekana iki. Jatian
nenonxhon bake akanabo iki jaton join moa
shinanbenotabo. Jatiankan kimisha yosishokobiribi: Noara
in iki, noa Kokmeshoko, ik ikai. Jatian, jawe kop keyota
iki Kokmebaon axh? Ja iki jaton titabo kopbi keyota.
Actualmente la costumbre de los cocamillas ya se ha
terminado. Viven en Puerto Callao, en el pueblo de los
mestizos, pero ellos son cocamillas. Tambin viven en
Juancito, de all vinieron. Los hijos que engendraron
ac ya han olvidado su lengua. Apenas tres viejitos
dicen: Somos indgenas, somos cocamas. Por qu se
termin la cultura de los Cocama? Se termin por culpa
de sus propias madres.
232
Nawabo
Ramara en mato nawabo yoikasai. Jatbi non onanama
jonibo itan ochokeabo non nawa akai. Jatian jake nato
paron jaa nawabo, jabaon onanke non axhbo. Moatian
xhebiana biktiaibo, bake panch aktiaibo jabaon
onanke. Jatian jake manamamea nawabo, jabaon non
axh onanyamake.
Los mestizos
Ahora quiero hablarles de los nawas. A todas las
personas desconocidas o que vienen de lejos les decimos
nawa, especialmente a los mestizos. Hay mestizos que
son del Ucayali, ellos conocen nuestra costumbre. Saben
que antes extraamos el cltoris, que les ponamos
tablillas en la cabeza a los nios para aplanarles la
frente, ellos lo saben. Existen tambin mestizos de la
sierra, ellos no conocen nuestra costumbre.
Jarke mesk kesk nawabo; ja manaman jaabo iki Xheki
Jonibo, nato Pirainoaboribi (peruanos) ikaxhbikan. Jatian
en oina iki, ja Xheki Jonibaon jawe onanyamake non axh
jawkibo. Jatian jabaon aresbireskin noa kikiankin ramiai.
Yoikanai nonki jawe onanyamake, pont inki iki noa. Nato
yoikanaira jaskarama iki, nonra onanke nii meramea
jawkibo, jaskribi non axh jawkibo; noa iki nii ibobo.
Jatian joxho nawabaon neke bexhon noa yoi yoikanai,
noaki mai iboma iki, nonki jawe onanyamake;
jabaonkayara ni jawe onanyamake. Noakayara kikin onan
iki.
234
El trmino chama
Desde hace mucho tiempo los mestizos nos dicen
chama. La palabra chama se usaba para retar al rival
de la siguiente manera: Ven, vamos a pelearnos, ven
vamos a golpearnos! Ven chama!. Antiguamente
llamaban al rival desde su propia casa: Ven, vamos a
golpearnos! Sal chama Ronon Bari! Vamos a
huishatearnos! Entonces, si el hombre no era cobarde
sala cuando le decan chama. Si no vena cuando lo
llamaban as, significaba que era cobarde. Actualmente
ya no practicamos esas costumbres; sin embargo, hasta
ahora nos molestamos cuando nos dicen chama,
sentimos algo en el corazn. La palabra chama no se
puede hablar por hablar. Sin conocer eso, los mestizos
nos dicen chama: Chau, hola chamita. Eso no es as.
Nosotros no somos chamas.
241
243
VIII
Ea jain kan jemabo
Enra nenobichoshoko onanyamake. Rekenpari en onanke
Maioshian, jawen mai joshin iketian akanai Mai Joshinya
akin. Jainxon en onanke wetsankoboribi, mesk kesk
jemabo nato: Pasko, Wanoko, Wankyo, Ayakocho,
Takana, Arka, jashokobo en onanke.
Mis viajes
Bueno yo no conozco solamente por aqu. Para empezar
conozco Pucallpa, porque su tierra es colorada la
llaman as18. Tambin conozco otros pueblos: Cerro de
Pasco, Hunuco, Huancayo, Ayacucho, Tacna y Arica,
esos conozco.
Moachara ea pikkatitai och jemabaon. Noa jaskarainbo
pikti jake onani. Jaskarainbo non icha shinan biai, noa
18
244
245
Ea Riman kan
Jaa peko ea karbaa iki Riman. Rima iki westora jema
kikin ani, Pirokan reken jema, jain apon xhobo ik. Jainoax
jatbi nawan jawki janbisai, wetsa jema maxhkocha
ikainkobo: korki, makinabo, jawkiati jawkibo, chopa,
rao, wetsaboribi. Rimara mets iki, mia beneai oinaxh.
Jain mia kai onan jonibo oini, mesk kesk koshibo.
Mi viaje a Lima
Despus, tambin he ido a Lima. Lima es una ciudad
muy grande, la capital del Per, donde est la casa de
gobierno. Desde all se reparten todas las cosas de los
mestizos hacia las otras ciudades ms pequeas: dinero,
247
249
Paron ewa
Jainribi jake nato paron ewa mar, kikin bechon ewaya.
Paron ewa riki ratti kesk jawki. Jawen jene kikin
yankon, tashi jawtani, metsshaman. Jain jake neino, oa
jawera ibirai, oa nonbiri neino akai ikaxhbi aniosi. Jain
ikbobiribi oa taki ani, oa nonon jisisibo, oa koshori jisbo.
Kikin wetsaresibi iki en oina; jaskarabo oinxhon non shinan
chopeai.
El mar
All tambin est el mar, con sus inmensas olas. El
mar es una cosa como para admirarse. Su agua es
bonita, es de color muy verde-azul, de sabor salado.
All vive el lobo marino, no s qu cosa ser eso
exactamente, como lo que nosotros llamamos nutria
pero ms grande. All tambin hay los tibes grandes,
esos que parecen patos, esos que se parecen al cushuri.
Muchos otros animales tambin he visto; al ver esto se
abre nuestra mente.
Noa paron ewa iboma iki, noa ja kexh ja joniboma iki.
Noa iki nekea non ser Paro ibobiribi. Non onanke nekea
Paronki jawe yoinabo ja ixhon: nato amen, kap, wetsa
yoina itan yapabo, noa jayata jawkibobiribi. Jatbi
parobora jake jaton jayata inbiribi.
Nosotros no somos dueos del mar, no vivimos en esas
orillas. Nosotros somos dueos de este ro Ucayali de
aguas turbias. Conocemos qu animales hay en este ro:
ronsoco, lagarto, otros animales y peces, todos los
250
El Per
El Per tambin es un pas. Tiene sus grandes montaas
(sierra), sus tierras bajas (selva), sus tierras a orillas del
mar (costa); en los lugares que he mencionado hay sus
cochas, sus pequeos ros, sus bosques, sus desiertos, y
otras cosas ms. Asimismo hay diferentes tipos de
pueblos indgenas, con sus propias lenguas y
costumbres; eso es el Per. Nosotros los shipibos
252
253
254
VIII
Koshi ainbo
Eara ik iki jawe ati onanmaribi. Jainxhonra en shinan bi
iki. Ea och jemabaon kaa iki westora ani tsinktiain.
Jainra bokana iki koshi jonibo, koshi ainbobo, pacha rab
chonka jemamea, tsinkxhon jaton jeman janeabo. Ea jain
janekana iki, ea iti jis oinxhon. Jainxhonra en shinan bi
iki, jawe keskrin ani jonibo jow akin ati, mesk kesk.
Ikaxhbi ea nenoshaman iiamai, ea kai mesk kesk
jemanbo jato shinan menii. Jainoaxh nokon shinan aniai;
jaskaxhon nokon jemanko akinti, jaskaxhon chin
bakebo shinankinti, oricha chibanti.
259
Jeman tsinkibata
Bakishra ibake jatbi jonibo itan ainbobo tsinkita, nato Jepe
Ian jeman. Jainra non shinainbake mesk kesk
teeshokobo ati, jaskaxhon jemamea jonibo tee akinti.
Nato tsinktiainkora ibake pacha sokota chonka kimisha
joni. Jatian jatbichashaman jonibaon shinainbake kikin
jakoinra. Jatbi koshibaon yoiibake jaton tee ati shinanbo,
jema onanmakin. Rekenpari ibake nato Jeman Korka
(Jefe de la Comunidad), ja peko Jeman Tee Akai (Agente
Municipal), jainoaxh Jemamea Jonibo Ramitai Xhepoai
(Teniente Gobernador), senenain ibake Jakon Akin Jato
Eseai (Juez de Paz).
262
263
Koshi iti
Koshi inoxhon, rekenpari noa iti jake notsima. Jakon akin
yoikana iamaxh jakonma akin yoikanabi ranaweyosma.
Jema aninkobo jaskara iki. Nato Jepe Ian jemanko jaskara
iki. Bakishki jawe kesk ibata, jatribibaon ea jakonma
akin yoiyai, jatribibaon ea jakon akin yoiyai. Jaskara
ninkataxhbi noa ninkatama kesk iti jake, noa iti jake
benche, pabe, non nink ninkresai. Ja yoyo ikaibora jaton
kexhakanbiribi ikanai.
267
Jepe Ian iki kikin ochma jema ikaxhbi ea kaa iki och
jeman, Amakiriyain. Jain en oina iki yoxhanshokoboyabi,
xhontakobo, sayayabo. Jatiankan jabaon moa non axh
keyoai. Jepe Ian ani jema ochma ixhonbi ainbobaon jaton
benen koton pekewai, xhokeweaibopari jake. Jatian
ainbobo kikinshaman chitontiabobires iki. Jarbake
ochokeaxh merati beai joxho jonibo. Jabaon joxhon noa
chitontiya oinaxh Ikon riki nato Shipibobo, ikanai. Jema
koshibaonribi saya akinbi chitonti jenetima yoiyai. Jatian
maton noa oinai, Maioshiain kaaxh jatbi
chitontiabirestanishaman. Chitonti joshinshaman iamaxh
wisoshamanya, jainoaxh jawen koton panshinshamanya
kikin mets jawki jaskara.
San Francisco es una comunidad muy cercana a
Pucallpa, pero yo he ido una vez a una comunidad
lejana, a Amaquira. All he visto a todas las viejitas y
las jvenes usando vestido mestizo. Ellas ya estn
terminando con nuestra costumbre. Aunque San
Francisco es una comunidad grande y cercana a
Pucallpa, existen an mujeres que bordan la espalda y
273
276
Yarnainoa koshibo
Jawe kopra Yarnainoa koshi ikaxh non shinanbenokanai.
Jawe kopra Jepe Ianki ani jema ochma ikenbi
shinanbenokanai. Ikaxhbi ja ochmatani iken bokanai
Maioshiainoa koshibo. Ikaxhbi jawebi noki akin
shinanyamakanai ja ani jonibaon. Jepe Iainra non onanabo
jake ikbobi iamakanai. Pirta atin noa akanai alcalde
itnan; jakon akin noa ninkxhonyamakanai non jema
maxhkata jawkibo non yoiyaitian. Jaskara itima iki; noa
keenai Jepe Ian oricha boti, noa rama koshibo ixhon.
279
X
Tonkon tsiniti jawki
Nato pirtanin tsiniti jawki nokona iki kikin jakon jawki.
Ja kop ea pirta akai koshibo betan ea yoyo ikai. Nato
Jepe Ian jemanko jake Tsobmabi (Club
Independiente) akin janekana, rama non shinanai
kampoati. Jatian noa tsiniai ixhon non kampoakin
shinanai, eara westora yoxhan iki ikaxhbi kikin pirtanin
keenkoinsi iki. Westora jawki ak cheakanai keskribi
noa jan cheakainai. Noa tsiniamai, noa yora isinai, yora
iweai, ikaxhbi mia ishtoai, mia niskanai, min yora niskan
potai, kikin jakonshaman min yora banetai. Jatian
tsiniamakin min yoxhanshoko akin shinanai, moa
jaweranobi kayamai. Janbi moa yoxhhantibo kenai,
chankkimein. Jaskara iki tsiniti jawki, ransati
keskribi, kikin jakon jawki. Noa tsiniai oinaxh jonibo
sai ikanai, jato kananaxh noa beneai. Jatribibo moa
benoaxh jenkanai, moa jaton benen rishkiai, jaton
benen moa ranoai, moa iti atipanyamai.
280
281
283
Riosan joi
Rama en yoiyai nato Riosan joi. Jakon riki westora Riosan
joi. Ikaxhbi jake ainbobo kikin Riosan join keenma, jawen
keenmabiribi. Ea jikiamai Riosan joi bitinko, itanribi jake
mesk kesk Riosan joi akaibo: arabintistabo, banjrikobo.
Riosan joi biaxh mia iti jake westora iiosma, nonbiribi itai.
Moa min xheayamai atsa pae, bexhnan, bakoxh jene; mia
ramiamishamai, mia rami yoimishamai, Rios akinresa
shinanai. Jakon riki non Riosan joi ak. Akasma ixhon
non ayamai, noa xheamis, paenmis, ransai ixhon non
ayamai. Jatian wetsatianbires paenai ikaxh mia kai pishtan.
El cristianismo
Ahora hablar sobre el cristianismo. La religin es
algo bueno. Pero existen mujeres a las que no les gusta
la religin, no les gusta. Yo no pertenezco a la religin;
adems existen muchas religiones: los adventistas, los
evanglicos. Al entrar en una religin, uno debe ser
una persona sencilla, vivir su propia vida. Ya no
tomas masato fermentado, ni trago, ni cerveza; no
insultas a los dems, no hablas mal de nadie, slo
piensas en Dios. Es bueno cuando practicamos una
religin. Si a uno no le gusta, uno no acepta; si nos
gusta beber, emborracharnos, bailar, simplemente no
aceptamos. En cualquier momento te emborrachas,
te vas a la fiesta.
Jatian Riosan joi akai ikaxh, ransati mets metsatainbi
minbiribi Bibiriaya mia itai. Mia Ibo irke ataanan, mia
oxai, jares. Ea jaskarama iki. Wetsatian nokon poin ea
286
La escuela de hoy
Antes nos preocupbamos de casar a nuestras hijas;
ahora ya no es as, ya las cosas son distintas. De igual
manera, nuestros padres no queran saber nada de la
escuela, solamente pensaban en realizar sus diferentes
actividades tradicionales. Eso era equivalente a asistir
a clases, el conocer nuestras cosas era equivalente a la
escuela, nuestra madre era quien nos enseaba. A
pesar de que yo no saba escribir, mi mam no se
preocupaba de que yo estudiara, para ella eso era lo
normal. Mi mam nos enseaba a torcer el hilo, a
formar ovillos de hilo de algdon, a bordar pampanillas,
a disear; esas cosas nos enseaba.
292
299
306
XI
Wetsa joibo
Xhoya betan xhanbo in
Xhoya iki yometso jan boai pan pakeshshoko, waxhmen;
waxhmen boxhon bochiki joneai, xhobo maptiain. Noa
jonibo rata xhoboma iki, non xhobo iki pei. Jatianronki
ik iki xhoya betan xhanbo nokoanani. Xhanbo iki mainko
jaabiribi, xhoyabo iki xhobo maxhkatenbo. Xhoya joninki
yoiya iki: Nokon xhobonpari kaw!, akin ak iki.
Jaskaxhonki xhanbo bo iki. Kaxhon jisronki ik iki ja
xhanbon oinaki kikin joni icha; xhanbo joni rateta iki.
Xhoyan yoiya iki: Neno riki nokon xhobo, akin.
Jainxhonki xhoyan neekinkasa iki, ikaxhbi xhanbo iti
atipanyama iki ja choronyosma ikaxh, main niaibiribi.
Jainxonki xhoyan yammaparia iki. Ja bochiki neeti kakin
xhoyan xhanbo papia iki. Moa bochiki neexhon xhanbon
oinaki ik iki jain jati jisma. Xhoyanki yoiya iki: Eara
neskarain jaa iki, akin.
307
Otras historias
El ratn y la lagartija Xhanbo
El ratn es ratero, se lleva los pedacitos de pan, se lleva
el algodn y lo esconde arriba, en la cumbrera de la
casa. Nosotros los shipibos no tenemos casas con techos
de calamina, nuestros techos son de hoja de palmera.
Una vez, se encontraron el ratn y la lagartija xanbo.
La lagartija vive en la tierra, el ratn en la cumba de la
casa. Entonces, el ratn le dijo a la lagartija: Vamos
a mi casa! As se llev a la lagartija. En la casa, la
lagartija vio una gran cantidad de personas; la lagartija
se sorprendi. El ratn le dijo: Aqu es mi casa. El
ratn invit a la lagartija a subir con l, pero sta no
pudo porque no sabe saltar, slo camina en el suelo.
Entonces el ratn esper que llegara la noche. Luego,
subi cargando a la lagartija. Al llegar, la lagartija vio
que se no era un lugar como para vivir. El ratn le
dijo: As vivo yo.
Jainxhonki xhanbon ak iki: Ea riki nokon mai kininbiribi jaa.
Xhanbon shinanki ik iki jakonma nato xhoya jaskarain jaa
oinaxh. Iikinki bea iki xhoya, nato xhanbon jawen xhobonko.
Ja xhoyan joxhon oinaki ik iki kikin jakoinra xhobo meran
nato xhanbo, jaweranobira mai kini kan. Ja maiki kini meran
ka kaananki, nokoa iki westora xhanken. Jainki xhoyan oina
iki kikin jatbi piti tsamana. Jatian xhoya jaskarama iki,
yometsobiribi iki, wetsa netebires xhobo ibobaon reteti atipanke.
Entonces la lagartija le replic: Yo vivo en un hueco
en la tierra. La lagartija estaba en desacuerdo al ver
308
La demonio YonkeXhta
Al principio de la creacin existan todo tipo de espritus
malignos. Haba una demonio a la que llamaban
Yonkexta, todo su cuerpo era de piedra y se coma a los
nios. Una vez, la Yonkexta atrap a un hombre y se lo
llev. Tras habrselo llevado, lo tena viviendo con ella
en una cueva en la roca. Despus de un tiempo, la
Yonkexta tuvo un hijo con el hombre. El nio creci;
siendo ya grande, un da su mam le dijo: Ya has
crecido, ahora debes vivir por tu propia cuenta.
Ikaxhbi ja baken oinaki ik iki jawen tita iti jisma, pont
jakonma yoshin. Jainoaxhki bakeranon pikota iki moa neke
non Paron, joxhon non kaibo ainbo bi iki. Jaskxhonronki
bakea iki ja ainbo betan. Bakeakenronki aktiai jawen titan
pianankin, moa chosko bake pianana ik iki. Moa
310
312
316
317
Koshoshka Joni
Moatianronki iktiai meryabo Koshoshka raeya. Westora
neteronki ik iki Koshoshka Joniki yoimeeti. Joniki
yoimeetaxh pishtan kaa ik iki. Kaaxhki ja joni ransa
ransashini netei. Jaskataxhki Koshoshka Joni non kaibo
ainbo betan ik iki keenanani, ibkona iki. Jatian ibkonaitian
jawen papan shinana iki jonikon kesk. Ja jonikon kesk
shinanxhon, westora yam jawen papan sotana iki ja joxho
joxhoisi ani joniosi, ja Koshoshkakayabira ikenbi. Jatian
jawen poi ik iki jai: Tsoa jonikayarin mib ikai?, akin
ak iki.
320
El Hombre Bufeo
Cuentan que antiguamente los meryas se relacionaban
con los Bufeos. Cierta vez, haba un Bufeo que se haca
pasar por hombre. Hacindose pasar por hombre, se
fue a una fiesta. All, se amaneci baila que te baila
toda la noche. Entonces el Hombre Bufeo y una paisana
nuestra, se enamoraron y se hicieron pareja. Como se
haban hecho pareja, el padre de la joven pens que se
trataba de un shipibo. Una noche, el padre se escondi
para espiar al blancn grandazo que era en realidad el
Bufeo. La joven tena un hermano, el cual le pregunt:
Quin es ese hombre que anda contigo?
Jaskaxhon jawen poin yatana iki, xheakinkin netea iki.
Jatian nete xhabataishokobi paen onitsaitian nexhakana
iki. Ja nexhaxhon yamkiri oinaki ik iki westora
Koshoshka aniosi, jonima ik iki ja Koshoshka.
Entonces, el hermano se puso a tomar con el Bufeo hasta
que se hizo de da. Justo cuando amaneca, el Bufeo
perdi el control debido a la borrachera y los hombres
lo amarraron. Despus de que lo haban amarrado,
por la maana, vieron un bufeo grandazo; no era gente
ese bufeo.
Jainxhon yoikana iki: Nato riki mia jab ikai joni, nato riki
koshoshka, akin ak iki. Ja Koshoshka akin akanai jiski
ik iki kikin ani joniosi. Jainxhonki yamkiri niniana
potakana iki jeneki. Ja jeneki potakana kaaxh kikini benea
iki ja Koshoshka. Jainoaxh ja nete xhabketian Koshoshka
321
322
326
327
328