Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
prastvan
atheda mudrayitv prakyate atastrya-bhypara-paryyasvapnevara-bhya-samanvita hind-bh-yuta ca bhaktistrya ilya-bhakti-stram | gveda1-upaniad2-jay-sahit3ilya-sahitdi4-parylocanay parijyate yat skma-rpeaibhyo
vinirgata bhakti-svarpa, kintu sugamopya bhakte stra-rpa
devari-nrada-mahari-ilya-prabhtibhir evviktam asti | etatstrlocanata sphubhavati yad bhy bhakter crybhy
devari-nrada-mahari-ilybhy prvam api bhakti-straviayeneke san crys tad-granth ca kintv asmka daurbhgyt,
samayasya vaipartyt, sthite pravayt, hindu-dharmenekkrntyupasthite ca tem ekasypi grantha-ratnasya darana smprata
na jyate |
nrada-bhakti-stre smt bhakter cry santi prarya-gargailya-brahmakumra-vysa-uka-viu-kauinya-ea-uddhavarui-bali-hanumad-vibha5, tath ilyasya bhakti-stre ye
prvcry carc vidyate te santi kyapa-bdaryaa-ilyajaimini-munaya6 | tatra devari-nradena bhakti-viayaki caturati
sakhyni stri pratni, mahari ilyena tu ata dvy-adhikaata v stri nirmitni santi | etayor dvayo nrada-strpekay
ilya-bhakti-stry eva manda-matn sumatn
samanugrhyi santti suprathita bhakti-rahasya-vid vidum |
atra mokopyatvena prasiddhn bhakti-jna-karma gauamukhya-bhva vicrya bhakter eva rehatva prastya
sugamatva saralatva ca vivecitam ste | vastuta karlesmin kalikle manda-matn sakala karma kartum asamarthn kpadhrrohaavad durgama jnam arjayitum aaktn pus
bhaktim antar nnya kacanopyo vidyate citta-ntaye vata1
sakh pit pit-sama pit kartemu lokam uate vayodh [.ve. 4.17.17]
yasya deve par bhaktir yath deve tath gurau |
tasyaite kathit hy arth prakante mahtmana || [ve.u. 6.23]
3
kv khm adhynau vaupagyana-kaiikau |
prapatti-stra-nitau sva-nih-nihitv ubhau || [jaya.sa. 3]
4
taittiry jagu cordhva pura vai rauta-bhasman |
varramcravat dhry tulas-mlik ||
ikhopavtavan nity jagv tharvaa-ruti || [.sa. 3.4]
pdodaka hare peya pjntepi dine dine |
sarva-trtha-maya tad dhi prha baudhyana-ruti || [.sa. 3.8]
urkramasya pdbja-ptho yo na piben nara |
vior loka sa na vased iti k vat rut || [.sa. 3.9]
5
nrada-bhakti-stre 16-19, 30, 83.
6
ilya-bhakti-stre 2.1.3-5, 2.2.6
2
ilya-stra-vykhy
mahari ilyena pratn str ghrthbhivyaktaye
sphua-ttparyvagataye ca bahubhir vidvadbhi prameya-bahul
vykhy vihit vidyante | bhakti-candriky r-svmin nryaatrthenneke k-kr matni pradarya te sdhutvdika
ca samyag asti vivecitam | tsu vykhysu tisro vykhy mukhy
vidyante | (1) crya-svapnevara-kta atastrya-bhyparaparyyaka svapnevara-bhya sarva-prcna svalpkara
parimitai abdai saralatay str vstavika rahasya bodhayati,
(2) dvitya bhya vipacit bhavadeva-mirea viracita yat
samsato gabhra-bhvam abhivyanakti, (3) tty ca vykhy rsvmin nryaa-trthena nirmit bhakti-candrikkhy prvoktabhya-dvayato bahuu sthaleu vailakaya bibhr mlam artha
vaiadyena vivvato, crya-svapnevara-kta bhya viadayant
rmad-bhgavatnusri apekita-sakalrtha sampdayant
bhakti-rahasya-jijsnm abhipretam artha-jta sasdhayati | su
tisu vykhysu str samyag-artha-pratipdaka sakala-bhaktistrya-kpekay prcna vraseya-saskta-viva-vidylyapuretihscrya-parky dvitya-khae anyatra ca phyapustakatvena nirdhrita r-svapnevara-bhya bhagavad-bhaktijijsn sauvidhyya bhyam crya-vallabha-rrmnujamdhva-nimbrka-caitanya-sampradydi-sambaddha-bhaktistravat tat-tan-mata-sambaddha-bhakti-svarpa-pratipdaka, npi
tat-tan-mata-sammata-bhakti-svarpa-virodhaka vidyate, api tu ryativarya-madhusdana-sarasvat-viracita-bhakti-rasyanavad
viuddha-bhakti-pravha-pratipdayit sarvbhipretrtha-sdhaka
prasiddha ca vartate | ato nirapekatay sarva-sampradyaraddhspada r-svapnevara-bhyam iti niapracam |
bhakti-str vaiiyam
nrada-bhakti-strpekay ilya-bhakti-stra bhakti-sampradye
viia sthna bibharti | ata eva tatra dvbhy svapnevarabhavadeva-mirbhy pthak pthak svatantra bhya-dvaya
kta, r-svmin nryaa-trtha-mahodayena ca viada-bhvapr vykhy nirmitsti | eva bhya-dvaya-vykhy-vibhitasya
ilya-bhakti-strasya bhakta-samje mahn asti pracra prasra
bhakti-granth
etad bhagavad-bhakti-strtirikt anekair bhakti-iromaibhir vidvanmaibhir bhakti-viayam adhiktya samaye samayeneke granth
prat vividh nibandh ca likhit santi | yatraitetiprasiddh
prmik ca santi
1. r-madhusdanasarasvatn
2. r-svmi-nryaatrthn
3. r-nsiha-bhratmahodayn
4. r-hariharnandasarasvatn
5. r-rpa-gosvmin
6. r-jva-gosvmin
7. r-gt-svmi-vijayasya
8. r-vopadevasya
9. r-raghuntha-stria
10.
r-ananta-devasya
11.
r-surevaramirasya
12.
r-nryaabhaasya
13.
r-rasikottasasya
14.
r-vihaleasya
15.
r-lakmdharasya
bhakti-rasyanam
bhakty-adhikaraa-ml
bhakti-sudh-taragin
bhakti-sudh
bhakti-rasmta-sindhu, ujjvalanlamai
bhakti-sandarbha, prtisandarbha
nava-bhakti-rasyanam
mukt-phala
bhakti-taragi
bhakti-niraya
bhakti-kusumjali
bhakti-sgara
prema-pattanam
bhakti-hasa
bhagavan-nma-kaumud
ilya-paricaya
ilya-bhakti-strasya praet mahari ilya kasmin pradee
kasmin kle ki ca kulam alaktya svakyay kty sasktashityasya gaurava vardhitavn iti niretu suaka nsti, yato hi tattad-grantheu ilybhidhna-bhjoneke maharayo digocaratm ynti |
1) pcartra-shitye ekasya ilyasya maharer nma granthakarttvena nrada-iyatvena ca bahua smta dyate |
atoya jay-sahit-praet ilya stra-praetu ilyd
bhinna eva |7
2) bhad-rayakasya caturthdhyye vaa-nirpake pacame
brhmae dvityasya ilyasya nma ryate yo hi vedatray-vett bhakti-strasydhyet csti |8
3) ilya-sahity ttyo lalit-devy maharer vysasya ca
iya-bhta sahit-praet mahari ilyo di-gocaro
bhavati |9
4) bhad-rayakasya ahdhyye caturtha ilyo
vtsyatvenollikhito vartate | atoya vysa-iyt sahitpraetu ca ilyd bhinna eva guror nmno bhinnatvt |10
eu katamoya mahari stra-jtasya praet kena saha smya
vaiamya v bhajate iti vtta-jijsy ilya-sahity sahitkart- ilasya vadhyya-nirpita- ilyd bhinnatvena
nirded vadhyya-varita ilya eva stra-praet mahari
ilya iti kalpayitu suakam iti bhakti-candriky bhmiky
nirtavn ananta-str phalaake-mahodaya |11 kintu
baladevopdhyya-mahodayas tatraiva ilya-bhaktistrasydhyayandhrea stra-praet mahari ilya
pcartnuyyti nirdiati | ata eva rmnujcry tad-vykhykarttva sdhu sagacchate | r-rmnujcry hi jvn bahutva
bhokttvam varasya caikatva prayojakatva ca vstavam icchanto
vaiamyd asiddha [.bha.s. 2.1.6] tath na ca klia para syt
[.bha.s. 2.1.7] iti stra-dvayam anyath yojayantti bhakticandrikym ullekhena r-rmnujcry ilya-bhakti-stre
vykhy-karttva sphuam avagamyate |
7
ilya-bhakti-stra-samaya
etena bhakti-str prcnatvvagamt tan-nirma-klopy
anumtu pryate | daama-atbd-vartino rmnujcryt
prcnataram ida ilya-bhakti-stram iti nirvivdam |
ilya-bhakti-stri nrada-bhakti-strata prcnni santi, yato hi
devari nradena bhakti-viayaka-mata-matntara-pradaranaprasage, tma-raty-avirodheneti ilya [n.bha.s. 18] ity atra
mahare strdhyyasya nma-sakrtana kta dyate | eva
rmad-bhagavad-gty rmad-bhgavatasya cdhre nirmitatvd
bhakti-str tatorvcnatva spaam eva pratyate | rmadbhagavad-gttorvcnatve, saiknta-bhvo gtrtha-pratyabhijnt
[83] iti strbhvsarvam eva pramatvenopasthpayitu akyate |
eva rmad-bhgavatd arvcnatve ca, par ktvaiva sarve
tath hy ha [84] iti stra pramatay nirdeu akyate | eva ca
pacama-daama-atbd-madhya eva bhakti-str nirma-kla iti
niretu akya ||
moka-sdhana-vimara
iha hi sasre sukham eva me vata syd dukha-lea-mtram api
kadcana m bhd iti dhiy dukha parihtu sukha copalabdhu
satatam abhilati pri-mtram | nahi kopi vivek svalpe sukham
anubhavati, sarvopi jano nirantaram adhikd apy adhika sukham
evbhivchati | jvo yvad ananta sukha na labhate, tvat
prayatamna eva tihati | tath cha bhagavat chndogya-ruti
yo vai bhm tat sukha, nlpe sukham asti | bhmaiva sukham |
bhmtveva vijijsitavya [ch.u. 7.22.1] iti |
eva ca bhagavat-tena-sktkra-svarpam evtyantikam ananta
sukham eva jvasya vstavika lakya caramam uddeya mnavaarra-lbhasya ca phalam asti | tyantika niratiaya nitya ca
sukham eva moka, mukti, paraa-pururtha, apavarga,
kaivalya, nirva, nireyasa cocyate | etad eva labdhv jva
ktaktyo jyate, na tasya kicid avptavyam avaiyate | etad eva
sukhasya caram sm para ca gatir asti |
ya labdhv cpara lbha manyate ndhika tata |
yasmin sthito na dukhena gurupi viclyate || [gt
6.22]
yadyapi apma somam amt abhma [ch.u. 5.3.11] iti ruty somapndibhilabhysya svargder api sukha-sdhanatva pratyate,
tathpi ke puye martya-loka vianti [gt 9.21] iti gtvacannusra bhogena puya-kaynantara svargc cyuti-darann
na tad tyantika sukha manyante vidvsa | vedntasiddhntnusram abhedopsanay niratiaynanda-rpa prasukha-svarpa ca brahma sktktyaiva jva sarva-dukhanirmukto bhtv parananda vindate vat ca nti labhate |
purnusra tu bhedopsanay paramtmana sktkra
sampdya janma-mtyu-bandhana-klea-rahito jva saguasya
bhagavato nitya-ll-dhmni aprktena arrea nivasan bhagavatsnnidhya-sukham anubhavati | ato bhagavat-svarpa-sktkram
antar na kim apy anyad asti vstavika sukham |
moka-svarpa-viaye tat-sdhana-viaye ca crvkd rabhya
akarcrya-paryanta tat-tad-darana-kr vidyate dhataro
mata-bheda | ittha saty api sdhya-sdhana-viayeneke matabhede sarva-sdhann sakepea sagraho bhakta-varam
uddhavam upadiat bhagavat r-kenaikasmin rmadbhgavatye padye ktosti
yogs trayo may prokt n reyo-vidhitsay |
jna karma ca bhakti ca nopyonyosti kutracit || [bh.pu.
11.20.6]
atra jna-padena mukti-prpte sdhana-bht sarvepi jnaprakr sa-sdhan ghyante, karma-padena ca mokopalabdhe
karma-kntargat sandhy-vandandi-prakr, tath haha-rjamantra-laya-yoga-sthit sdhana-sahit svkriyante | eva bhaktipadena ravaa-krtana-smararcana-nma-grahaa-prabhtaya
sarve gaua-mukhya-bhakti-prakr abhipreyante | eva ca
sakepato mokrtha darana-bhedena proktnm upyn
sagrahotra sampdita eva pratibhti |
bhakter vaiiyam
tmety evopsta [b..u. 3.1.4], tad tmnam eveta [kau.u. 3.4],
tam eva viditvtimtyum eti [ve.u. 3.15] ity-di-rauta-vacasamha-critrthya-hetave siddhntitam ida yat parasparasambandhni vaidika-daranni mumuk kte santi divya-netrasvarpi | sthvara-jagamtmake vile jagaty atroccvaceu
sakhyttedbhijjeu tata ca svedajeu tad-anantaram aajeu
tatonu jaryujeu arreu bambhramyamo jva prakti-mtur
anukampay kramonnati labhamnonte mnava-deham rayati
caturti-laknte mnava [ambhu-gt 25] | eva ca caturati-
yoniu janma-maraa-parampar-dusaha-dukham anubhynekajanmrjita-puya-puja-prabhvai manuya-arram sdayati jvaloka | kadcil labhate jantur mnuya puya-sacayt [bh.pu.
7.5.22]
tad idam atidurlabha mnava-arram avpypi jvo janma-jarmaraa-svarpa-kahora-dukha-cakra parityaktu na aknoti | sa ca
vsan-jla-nigaito janma-mtyu-rpa-sasra-pravhaenavarata
pravahati | kevalam upsanayaivtma-sktkra vidhysau
parananda-svarpa mukti-padam adhigantum arhati | upsanay
yoga-sdhanena v citta-vttn nirodha-prvakam anta-karaa
vighnebhya parirakan sdhako bhakter amtamayena prabrahm
prabhvitontar-jagati praviya bhagavat-snnidhya labhamna tmajnam adhigamya nirva-pada prpnoti | apaurueya-vedopsanka-paripuaye mukti-dvram udghya nirva-svarpa
parananda-padam sdayitu pjya-pdair devari-nrada-mahariilya-prabhtibhi mahat kaualena sarva-kalya-kraka sarvasdhraa sarala sugama subodha ca bhakti-stram viktam |
tat-tat-pureu bhagavato bhaktir bhaktn dukha-bahuld asmt
sasrt parananda-pra-sthitau samupasthpayitum eka-mtra
sarva-sulabha sdhana nirdiam asti | tenasysya pratipdana tu
prya prati-pura prpyata eva, athpi pura-mrdhanye sarvavednta-sre vaiava-kula-tilake rmad-bhgavate mah-pure
bhakti-tenasya sarvga vileaa pratyutam asti | tad-anusra
prema-payodhau prtmani paramtmani sasakty bhakty sama
kalya-kr kacannyo mrgo na di-gocaratm yti | tad ukta
adhokajlambham ihubhtmana
arria sasti-cakra-tanam |
tad brahma-nirva-sukha vidur budhs
tato bhajadhva hdaye hd-varam || [bh.pu. 7.7.36-37]
eva purnusra bhagavat-tena-prptaye bhakter mahat kim api
sdhana na vidyate | bhakti-tulany dharmrtha-kmn kim api
mlya nsti | yad bhakti-sdhana-dvr sarvottama paramtmatenam api sarvato-bhvena sdhakasydhikre samgacchati, tad ki
punar avaiyate ? tasmt purn matena bhakti paraa-padaprptaye sarva-reham asti sdhanam |
dharmrtha-kmai ki tasya muktis tasya kare sthit |
samasta-jagat mle yasya bhakti sthir tvayi || [vi.pu. 1.20.27]
ata eva sarva-streu sarva-sampradyeu cvirodhatay bhagavadbhakte prastyam uktam asti | tasmdd bhakti paraa-tenaprptaye paraa sdhana ity anavadyam |
yath padrtha-vdin nyya-vaieika-darane padrtha-jna-dvr
nireyasa-pada pradarayata, yoga-darana ca jvevarayor
ekatvdhigama-prvaka samdhin kaivalya-pada pratipdayati,
skhya-darana trividha-dukhtyanta-nivttim abhilakya praktipuruayor vivektmaka-jnena mukti-mrgam upadiati, mmsdaranam api vaidikai karmabhi saskra-uddhy nirvopalabdhi
nirdiati, vednta-darana cdvaya-jnena mokdhigamam
udbodhayati, tathaiva bhagavat-snnidhyopalabdhi-hetu-bhta
bhakti-daranam api rmad-bhagavat-tena-sktkradvrpavarga-dvram udghya paraa pada prpayati bhaktapravarn |
yathntar-bhya-rjyevasthitatvd yoga-darana nirvirodhi sarvahita-sdhakam asti, tathaiva karma-ka-jna-ka-madhya-varti
bhakti-daranam api sarvdviruddham akhila-hita-sdhaka ca vidyate
| kim api darana-stra svakya-jna-bhmer anurodhatonyadarana-mata yadi khaayati, tarhi hni-kraka nsti | yath samatala-bhmi-paryaana-paryaa pathiko yadi parvata-pradeabhramaa-la-kriy-kauala nindan sama-tala-bh-bhramaakaualam eva praasati, yad v, parvata-mrga-vicaraa-la
pathika svya bhramaa-kauala bahu manyamna sama-talabhmi-bhramaa-paryaa mnava nindati, tadn na kpi hni,
pratyuta dea-kla-ytrnusrea tad-upakrakam eva tathaiva yady
eka darana-vijna daranntara-matasya kutracit siddhnte doam
ropayati, siddhnta v khaayati, tad naitad doyvadheyam |
yatra darane yasy jna-bhmer adhigataye yad dhi vijna
vivakita, tatra tasyaiva prauhi savdit bhavati | atas tat-
khaana na dodhyakam | bhakti-darane na kpi khaanapral kvacid apy avalambitsti | ata etasya srvabhauma-di
sarvath sarvbhyarhit mny samdaraynuhey ca vartate |
yath karma-mms-daranrayaam antarea vicitra-viladurha-karma-rahasya na hdayagama kartu akyate, tathaiva
bhakti-strnusra bhakti-daranasya vijnam api hdayagama
vidhtum asamarthasya kasypy upsakasya na sphalya-prpti
sambhavati | ata eva karma-mms-darana yath sakala-khin
sarva-sampradyikn nikhila-sampradyikn ca pararayasvarpa vidyate |
bhakti-jna-karma-vda
bhratya-dhrmika-dranika-ketre tripathagy gagy dhrvad
bhakti-jna-karma tisra cintana-dhr cira-klata pracalantyo
dyante | mnavn viksa-pathe upasthitn vighnn nirkartu
loka-kalya-kmanay bhratya-manibhi tray bhakti-jnakarma vicra sdhana-rpatay samupasthpita | traym
em asti anyonya-sambandha |
vaidika-sahitsu ekaivara-vdena saha bhakti-mrgasya
prdhnyam upalabhyate | vaidika-kln bhakti brhmaa-kle
karma-ka-rpea abhivyakt | karma-kam api upaniat-kle
bahirmukh pravtti parityajya antarmukh praktim avalambya
jna-rpea pariatam | rayaka-shityena bhya karma-ka
mnasa-vypra-sdhya vidhya jnasya mrga praastkta |
yat-parime viuddha-jna-pradhnam upaniat-shitya jnasya
iima-ghoam udaghoayat |
eva vaidika-vmaya-kle bhakte, brhmaa-kle karma-kasya,
upaniat-kle ca jnasya prdhnya vilokyate | puna pura-kle ca
bhakter eva prmukhya jtam | eva tirbhir ebhi sdhanair
yathdhikra mnavo mokam avpya vat ntim upalabhate |
vaidika ka-trayam anustya mms-trayam api parasparaghaniha-sambandha-sayukta vidyate | mms-traya-jnabhmayopi paraspara-naikaya-bhvopet santi | eva saty api
te pururtheu mahn asti mata-bheda | tad yath karmamms-darana karma-kalpa brahma-mmspara-nmaka
vednta-darana jna, bhakti-darana ca bhaktim eva muktikraam mananti | ittha ca vibhinna-jna-bhmi-vijnnusrea
pururtha-bhedn kalayyopsakair vicalitair na bhvyam,
yatonnamaya-koa-poaa-viaye rrika-yantreu mukhasya
prdhnya pratipdayat, pka-sthly prmukhya nirpayat
bhakte sdhya-sdhanobhayatva-vivecanam
bhakti sdhya-rp sdhana-rp csti | yath prasdam adhirohum
icchun mnavena antimasya sopnasya prptaye prthamikni
sopnni prayitavyni bhavanti, tathaiva prabhu-pda-padma
prptum icchun sdhakena sdhya-rp bhakti prptu bhakte
agni anuheyny eva bhavanti |
nrada-bhakti-strnusra sanakdayo mukte phala bhaktim eva
manyante | yato hi tan-mate bhakti svayam evsti phala, svaya
phala-rpeti brahma-kumra [n.bha.s. 30] bhagavat-sevrtha
mokam api upekam nirgu bhakt bhagavad-bhaktim eva
svakya paraa pururtha manyante | bhakter iya
sdhyvasthsti, bhaktv asy bhakt gua-trayam atikramya
bhagavad-bhvam upahaukate | eva-bht bhakt nradena
ekntina sarva-reh ca prokt, bhakt ekntino mukhy
[n.bha.s. 67] | gty yatra bhagavat r-kena
naistraiguyya bhakta-pravara prtha prokta, tatra tasyyam
abhipryo yat asy eva sdhya-rpy bhakte prptir avaya
vidhey |
ata eva bhakti sdhana-sdhyobhaya-rp sidhyati | tatra
sdhyvasthy jna-karma-yogdni bhakte sdhanni sdhanarpea ca bhakte sdhya parananda-svarpa paramtmaiva |
bhaktcryai bhakti sdhy matvaiva prema-statyasya
prdhnya pradattam | devari nradena paraa-prema-rp
bhakti svkt, ilyena mahari tu vare parkh y
anuraket saiva bhakti prokt |
bhagavn asti prema-svarpa | yath samudra-jala bpa-meghdirpea pariata sat puna var-nada-nad-dvr samudram
evopagacchati, tathaiva prema-prabhavasya bhagavata prema-dhr
nistya bhakta-hdaya scant puna prema-srota-svarpe
paramtmbhimukha vrajant tatraiva nilyate |
bhratya-prema-paddhatau prema anekeu rpeu abhivyakta
bhavatimitrayo paraspara prema, pati-patnyor anyonya prema,
pit-putrayor itaretarraya prema | yath prema-prerita pitrdi
sva-santati playati poayati, tathaivevaropi bhakta-prembhibhto
bhaktn playati te hita vidhatte, nirantara ca tad-artha
cintayati |
yath meght parvatyoccvaca-pradeeu visa var-jala ilkhaai saghaamnam itas tato nipatat prapanac ca yvat
samatala-bhmau nopatihate, tvat nirmala sthira ca na bhavati,
upasahra
devari nradena ilyena mahari ca svasmin svasmin stre
gopn bhakti dara-bhakti svktsti, yath vraja-gopikn
[n.bha.s. 21], ata eva tad-abhvd vallavn [.bha.s. 1.2.5] |
vastuto gopnm dara-prema tulan viva-prema-parampary
bhavitu nrhati | sdhany prema-mtr yvat adhikatar
bhavati, tvaty eva rehatam bhaktir bhavati | gopikn prema
kendra-bindu oaa-kala purua skd bhagavn r-ka
evsd yasmin tbhi sakal rrikya ce mnas vypr
sarva-vidhni sukhni dukhni ca samarpitny san | kaa-mtram
api r-ka-virahe ts jvana jala-vihna-mna iva vykulam
st kevala punar milana-llasym eva tbhi pra-dhraa
ktam | idam evsti viuddhasya prema satya svarpa yato hi
tatra na laukika-rga-janya-bandhanasya vsany v satt tihati |
ata eva bhakti-sampradye viuddhasya premoprva sthnam
agktam asti | viuddha premaiva bhakti-bhmiky dhra
stambha procyate | samastni sdhanni iyam eva lakyktyaiva
bhakter aikntiky-avasth-paryantam upasthpayitu mrga
praasta kurvanti | bhagavati ananya premaiva bhakti-mrgasya
pra-svarpam asti yasybhve bhakti nipr ambara-mtram
eva bhavati | mahattvam etat svkurvat devari nradena bhaktilakaesya nivea reyaskarobhimatas tv asmin paraa-premarp [n.bha.s. 2] iti |
bhra-pradaranam
svapnevara-bhya-samanvitasya hind-bh-yutasya ca ilyabhakti-strasya sampdana kurvat mayneketa vayakya
shyya samupalabdham | tatra shitya-puretihscrya .
llavihr-arma-peyena, puretihscryea r-hariharadkitena ca granthasysya prva-rpa-saodhandi-karmasu mahat
shyya vyadhyti tad-artham etv ubhv api ubhrvacobhi
sabhjayann aham amandam nandam anubhavmi |
ante mudraa-bhra ghtv mahat pariramecira prakayitu
prayatamnya bhrata-man-saskta-grantha-ml-pradhnasampdakya r-stakai-mukhopdhyya-mahodayynekao
dhanyavdn vitarann asmi
sasra-sindhum ati-dustaram uttitror
nnya plavo bhagavato puruottamasya |
ll-kath-rasa-nievanam antarea
puso bhaved vividha-dukha-davrditasya || [bh.pu. 12.4.40]
vidu vaavada,
r-kamai-triph
prdhypakodhyaka ca
puretihsa-vibhgasya
vraseya saskta-viva-vidylaya
vras, gag-daahar, sa. 2020
ilya-bhakti-stram
(1)
prathamo'dhyya
(1.1)
prathamam hnikam
prapadya paraa deva r-svapnevara-sri |
ilya-ata-strya bhyam bhyatedhun ||
govinda-caraa-dvandva-madhuno mahad adbhutam |
yat pyino na muhyanti muhyanti yad-apyina ||
(1.1.1)
jvn brahma-bhvpattir muktir iti vakyate | jv ca
brahmaotyantam abhinn iti te sasras trigutmakntakaraopdhi-kto na shajika, sphaikasyeva japdisannidhi-kta lauhitydim | sa caupdhikatvd eva na jnena
nivartanya | kintpdhy-upadheyor antara-hnena tat-sambandhahnena v | tatheha na sarva-satt-sphuratmano hni sambhavati,
na v sambandhasya tasya tad-ubhaya-svarpnatirekt paried
updhi-hnd eva bhrama-nivttir ntma-jnt, updhi-hne ca
karantaram anveavyam, tac cevara-bhaktir evlaukikatvc
chruti-smti-siddh || yath
tatra sattva nirmalatvt prakakam anmayam |
sukha-sagena badhnti jna-sagena cnagha ||6||
rajo rgtmaka viddhi tsaga-samudbhavam |
tan nibadhnti kaunteya karma-sagena dehinam ||7||
tamas tv ajna-ja viddhi mohana sarva-dehinm |
pramdlasya-nidrbhis tan nibadhnti bhrata ||8|| [gt 14.6-8]
ity upakramya
m ca yovyabhicrea bhakti-yogena sevate |
sa gun samattyaitn brahma-bhyya kalpate || [gt
14.26]
ity upasaharan bhagavn evtma-bhaktes trigutmakntakaraalaya-prvaka-buddhnandvpti-lakaa-mukti-hetut-mah na
ctma-jna-vaiyarthyam, araddh-mala-klanena bhaktv upayogt
tat-sasthasymtatvopadet ||3||
tasminn vare sasth bhaktir yasya sa tathokta, tasymtatva
phalam upadiyatebrahma-sasthomtatvam eti [ch.u. 2.23.1] iti |
tasmn niphalatva-gaua-phalatva-nibandhan tad-ajijs pariht
bhavatti ||3||
(1.1.4)
tayopakayc ca ||5||
tay bhakty mukti prati jnam upaka yasmt | ca-kra uktayukti-samuccayathrtha | devn devayajo ynti mad-bhakt ynti
mm api [gt 7.13] ity di | tath prahlda prati bhvtma
yath te nicala ceto mayi bhakti-samanvitam |
tath tva mat-prasdena nirvam api ysyati12 || [vi.pu.
1.20.28] iti sthitam |
nanu, tam eva viditvtimtyum eti nnya panth vidyateyanya [ve.u. 6.15]
ity atra vedana-phala mukti rut tad-virodhena smtinm
anyathrthatva syt ? iti cet, na, atrpi tathaivopakayt | tath hy
atimtyu-pada na muktau ruddham, kintu yasy saty mtyor
atikrama iti vyutpatty tad-apeky yato bhakter mtyv-atikrama iti
vyutpdya bhaktim evtimtyu-padenbhidhattm | upapada-vibhaktyarthpekay kraka-vibhakty-arthasya balavattvt,
tem aha samuddhart mtyu-sasra-sgart |
bhavmi nacirt prtha mayy veita-cetasm || [gt 12.7]
ity din bhaktito mtyv-atikrama-prpte | mantra ca bhavati
try-ambaka yajmahe sugandhi pui-vardhanam |
urvrukam iva bandhann mtyor mukya mmtt || [uklaya.ve. 3.60] iti |
atra yajana bhakti, tathaiva tat-kalpa-vykhynt | csy rutau
bhakte sannidhna muktv api tulyatvt, tasmd anapyi-ruty
jnasyopakaya eva pratyata iti ||5||
(1.1.6)
nanu tathpi bhakte rga-rpatva ca ki kraam ity apekym ha
(1.1.9)
(1.2)
dvityam hnikam
(1.2.1)
evam amtatva pratyanayath-siddhy bhaktau lakity jnayoga-bhaktnm aga-pradhna-bhva-vivekya
dvityhnikasyrambha
s mukhyetarpekitatvt ||10||
hnika-samptv uktasya puna smaraya seti nirdea | s par
bhaktir mukhy pradhnam, itarair tma-jna-yogdibhi
svopakryataypekitatvd ity artha | chndogyeyo vai bhm tat
sukha [ch.u. 7.23.1] ity-dy upakramymnyate | tmaiveda
sarvam iti sa v ea eva payann eva manvna eva vijnann tmaratir tma-kra tma-mithuna tmnanda, sa svar bhavati [ch.u.
7.25.2] iti tatrtma-rati-rpy para-bhakte payann iti daranam
apriyatvdi-bhrama-nirsa-mukhe nga bhavati | yath da
praiam anvha prcnvt dohayati abhijnan juhoti dhanavn
sukhavn ity dau dady-aga, tath daranam api rater aga
manana-vijnayor ukta-pradaranrthatay nyya-prptayor
anuvda | evtma-krder atinaiyatyd artha-prptonuvda eva,
anyath raty-uddeena darandi-vidhau, darandy-uddeena v
raty-di-vidhau vkyni bhidyeran | tasmt ea parrthatvt [p.m.
3.1.2] iti nyyd daranam agam iti | ata eva bhagavn manu14
tyaktv ya prkta karma nityam tmaratir muni |
sarva-bhttma-bhta syt sa gacchet param gatim || [ma.bh.
12.187.45 (12.194.46)]
ity anentma-rate prdhnyam heti ||10||
(1.2.2)
prakarac ca ||11||
prakaraa rater eve phalavattvt tasys tat-prakaraa-stha
daranam aga bhavitum arhatti ||11||
(1.2.3)
sic
datvc ca ||13||
da hi loke rdhara-svmdi-jnasya taruys tarue ratihetutva, na tu rater jna-hetutvam iti dopakratvd apy agatvam
avasyate | da ca prakter nikaruatvlpamahimatvpriayatvdi-jna mano-mlinya-kraa bhteu karubahul-vyhataivarytiayita-rpraya tmeti jnn mlinya-nivttis
tata par bhaktir iti | ata eva gyate
tad-buddhayas tad-tmnas tan-nihs tat-parya |
gacchanty apunar-vtti jna-nirdhta-kalma || [gt
5.17] iti |
tath yur-vedepi
dh-dhairytmdi-vijna mano-doauadha param ||
[aga-hdaya 1.23] iti ||13||
(1.2.5)
(1.2.8)
15
te bhayrtham ?
(1.2.17)
(2)
dvityo'dhyya
(2.1)
prathamamhnaikam
|| 2.1.1 ||
tasy bhakte skt prayatnnipdyatvena nipatty-artha
sdhanntarpek tatrntaraga-sdhana jna bahiragasdhanny apara-bhakti-prabhtni te vivekya
dvitydhyyrambha |
tad-agn ca ||28||
tad-agn gurv-anugamana-vedvirodhi-tarknusandhnaamdnm apy anuhna yuktam | na hy aga-vikalny agni
sainya-senpativat pradhnopakrya kamante ||28||
|| 2.1.3 ||
idnbuddhi-viaya-pariuddhi cintyate
sammna-bahumna-prti-virahetara-vicikitsmahima-khyti-tad-artha-pra-sthna-tadyatsarva-tad-bhvprtiklydn ca smaraebhyo
bhlyt ||44||
yathrjunasya sammna
pratyutthna tu kasya sarvvastho dhanajaya |
na laghayati dharmtm bhakty prem ca sarvad ||
[bahumna, yath]
pakaptena tan-nmni mge padme ca tdi |
babhra meghe tad-vare bahu-mna-mati npa ||
prtir yath vidurasya
y prti puarkka tavgamana-krat |
s kim khyyate tubhyam antartmsi dehinm || [ma.bh.
5.89.24]
viraho yath gopn
gurm agrato vaktu ki bravmi na na kamam |
gurava ki kariyanti dagdhn virahgnin || [vi.pu.
5.18.17]
itara-vicikits yath vetadvpa-nivsin nrada-daranepi vighnabuddhi, yath copamnyo
api ka patago v bhaveya akarjay |
na tu akra tvay datta trailokyam api kmaye || [ma.bh.
3.10.1]
mahima-vddhau yath yamasya
narake pacyamnas tu yamena paribhita |
ki tvay nrcito deva keava klea-nana ||
sva-puruam abhivkya pa-hasta
vadati yama kila tasya kara-mle |
parihara madhusdana-prapannn
prabhur aham anya-nm avaiavnm || [vi.pu. 3.7.14]
tad-artha-pra-sthitir, yath hanmatas tenaivoktam
rga-gadsi-pe
rathd udagrdbhuta-aurya sakhye
pratyabhijnc ca ||53||
vsudeva-viaye para-brahma-pratyabhij ca ryate
nryaopaniadi
brahmayo devak-putro brahmayo madhusdana |
brahmaya puarkko brahmayo viur acyuta |
[n.u. 4]
sarva-bhta-stham eka nryaa kra-rpam akraa parabrahma-svarpam iti | smaryate ca pratyabhij yath pralaye
dnubhvena yudhihira prati mrkaeyenoktam
o)0(o
(2.2)
dvityam hnikam
|| 2.2.1 ||
uktau dopakrakau jna-yogau samprati pratibandhaka-duritakaya-mukhenpavargavatyo gaua-bhaktaya ucyante
|| 2.2.10 ||
tatra kim eva-vidhev eva dhyna-niyama pra-prdurbhvdau v
yath rutev iti | tatra dhyeya-svarpa-ravan niyama-prptv
ucyate
eva smaryate
gag-prayga-gaya-pukara-naimii
puyni yni kurujgala-ymunni |
klena trtha-salilni punanti ppn
pdodaka bhagavata prapunti sadya || [n.pu. 65.44]
iti |
atra tat ki pda-sayukta jala pdodakam uta pde dattakotsa
jalam ? tatra pdyam eva pdodaka kuta jyate ? anyathvyptiprasagt | tath hi bhagavata skt pda-sambandho na
sambhavati, npy avatra-dvr, tasypy anuhtsannidhnsambhavt, kintu pjdhihna-pratim-pdasambandhd upacras tatrpi pratihity, apratihitys tu
pjrtham vhane sati, tath ca ligrma-ildy-adhihne
pdbhve tan na syt | tatraiva vypty-anurodht pdyam evstu,
pratimdy-atyanta-vyavahita-sambandha-kalpan-prasagt ||67||
|| 2.2.13 ||
|| 2.2.14 ||
not in my edition.
prayaa, pryaam iti phntare dve.
|| 2.2.24 ||
kramaika-gaty-upapattes te ||80||
tu cgata-ak-vyavacchedrtha | nryaya eva ryate,
yetinikalu loke puya-ppa-vivarjit [ma.bh. 12.332.13] ity
upakramya ditya-maala-dvr aniruddha-pradyumna-sakaraavyha-kramea gatiam abhidhybhihitam |
samhita manask ca niyat sayatendriy |
ekntabhvopagat vsudeva vianti te || [ma.bh. 12.332.18]
iti krama-gaty-abhidhnam | tath pacd uktam
ye tu dagdhendhan loke puya-ppa-vivarjit |
te tvaybhinirdi pramparygat gati ||
caturthy caiva te gaty gacchanti puruottamam |
ekntinas tu puru gacchanti parama padam ||
nnam eknta-dharmoya reho nryaa-priya |
utkrnti-smti-vkya-ec ca ||81||
utkrntau, bhakty yukto yoga-balena caiva [gt 8.10] ity upakramya,
om ity ekkara brahma vyharan mm anusmaran |
ya prayti tyajan deha sa yti param gatim || [gt
8.13]
ity uktam | tatra ca vkya-ea,
agnir jyotir aha ukla a-ms uttaryaam |
tatra prayt gacchanti brahma brahma-vido jan || [gt
8.24]
iti kramd gati rut, tath,
brahma-bhuvanl lok punar-vartinorjuna |
mm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate || [gt
8.16]
iti vkya-ee lokopakramd upa-abda-mahimn ca tat-sampa-lokaprptir avipakva-bhvnm eva yukt, vipakva-bhvasya na, tal-lokagamanam api phala yujyate | tat-phalasykayitvt, tal-loke
sdhannanuhna-ravac ca |
ki ca, avipakva-bhaktes tata eva krama-mukti-siddhau tat-klnasmaraa-vidhi-vaiyarthya-prasagt | na ca tena para-bhaktisamuccayo ghaate, purua sa para prtha bhakty labhyas tv
ananyay [gt 8.22] ity anya-nirapeka-moka-sdhanatvvagate |
tasmt tal-lokepy adhikra | bhrata-bhmes tu, na khalv anyatra
martyn bhmau karma vidhyate [vi.pu. 2.3.5] ity anena
karmotpatti-hetutaiva, bhaktis tu na karmtmikety uktam prk |
tad-agnm aprpti syd iti cet, na, pradhna-prptv evga-prpter
nida-sthapati-yggavad iti | drdn tu vaidika-mantrajakarma-nirvtti, na tu smaraa-krtander bhakti-sdhanasyeti
tvataivdhikra-siddhau na vidy-prayukti-kalpan yukt ||81||
|| 2.2.27 ||
astu tarhi mah-ptakinm api para-bhaktv evdhikra, tath tadagga-vednuvacandv apty ata ha
(3)
ttyo'dhyya
(3.1)
prathamam hnikam
(3.1.1)
bhajanyottamatvena bhakter uttamat yata |
bhakta-tad-bhvata ctra bhajanyo nirpyate ||
ch.u. 6.2.3.
na pri-buddhibhyo'sambhavt ||88||
kramd deva-ri-sargdi ryate kasya buddhita |
sambhvad-bhta-sargoya tasmd osti buddhimn || iti ||88||
(3.1.5)
22
(3.2)
dvityam hnikam
(3.2.1)
jvasya brahma-bhvo hi muktir ity abhidhyate |
tad-vivekataytrpi bhajanya-vivecanam ||
anyasya katham anyatva ghaeteti vitarkayan |
jvn bhagavad-bhve yogyatm ha stra-kt ||
e jvn tri nayanni sdhanni artha-pramitau pramabhtnti yvat | pramitatvvieepi karaa-traividhyt traividhyam |
tni yath, jna-mna-yogya-pada-padrtha-rpa abda abdapram-karaam | tasya prathamam abhidhnam alaukika-bhaktes tatsdhanatdau prdhnya-kathanrtham | tath $na-mna-vypyapaka-dharma-liga-$nam anumiti-karaam asmka tat-kryatvj
$yamnatvam apy aviruddham | pratyaka-pramiti-karany aki
viaya-sambaddhni tni ca mana-rotra-tvak-cak-rasana-ghrni
a sva-sambandhentakaraasya tamobhibhya cid-tmaprakamnrthkr sattva-vtti janayanti, ata evoktasarvadvreu dehesmin praka upajyate [gt 14.12] iti | jva-buddhirpa-manaso dukhdi-vikrs tu n$t santty tma-prakenaiva
prakyanta iti na tatra sattva-vtty-avakalpana gauravt | etad eva
ski-bhsvattvam | eva abdnumna-pratyaka-bhedt try eva
yath rudrasya tri cakur-adhihnni ndhikni na nynni,
tadvac candra-srygni-rpatva-cihnni | upamna tu akti-grahamtrrtham, tac ca smnyato dnumna-sahakrea prasiddhapada-smndhikarayt kava-kvya-paricchedavan manaspi
sambhavatti triv evntarbhtam iti na pthak | pramavicrosmbhir nyya-tena-nikaee vednta-tena-nikae ca nirpita iti
neha pratanyate |
jva-buddhir mano nma tat sakoca-viksavat |
yaugapadyyaugapadye dhiy tenopapadyate ||
varhakter jva-buddhnm udbhavo yata |
buddhau dukhdivat skd ahantvam api ghyate ||
mtr-bhtendriydn bhagavad-buddhi-janmata |
bhagavad-buddhi-boddhyatvc cid-grhya tathendriyai ||
bhtni paca-tanmtr paca caikdaendriyam |
aha-buddhi-pradhntma-pares tena-sagraha ||
iti aviati-tenani ||99||
(3.2.8)