MLEL VE NHAL

inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN: 1304-5482
Afrika Misyonerleri Cemiyeti:
Beyaz Babalar (Peres Blancs)
Ahmet KAVAS
saya Ne Oldu?
Mahmut AYDIN
Mormonluk:
Amerika'nn Ahir Zamannn
Dini ve Azizleri
Yasin AKTAY
Mitolojiden Arndrma
Yntemini Yeniden Dnmek
Emir KUU
dem, Cennet ve D
Mustafa ZTRK
Kitap Tantm ve Tenkitler
Gemie Ayna Tutarken Kendi Zamanna
Tanklk Etmek ya da Tarihsellik
Burhanettin Tatar
Maksimum ve Minumum Din
evket Kotan
Hermentii Ardan Almak
Hafsa Fidan
Kitab Mukaddesin Tahrifi Sorunu
Mahmut Aydn
God is Dead
Hakan Olgun

Ksa Notlar
Ortak Atamz brahimn Aydnlnda...
Yasin Meral

Milel ve Nihal Geleneinden

Kadim randa Din M. emseddin

yl:1

say:2

Haziran 2 0 04

MLEL VE NHAL
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi
ISSN: 1304-5482

Cilt/Volume: 1 Say/Number: 2 Haziran/June 2004

MLEL VE NHAL
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi
Cilt/Volume 1 Say/Number: 2 Haziran/June 2004
ISSN: 1304-5482
Editr / Editor
inasi Gndz (Prof. Dr., stanbul niversitesi)
Editr Yardmcs / Editors Assistant
Cengiz BATUK (Dr. Karadeniz Teknik niversitesi)
Yayn Kurulu/ Editorial Board*
Yasin Aktay (Prof. Dr., Seluk niversitesi)
inasi Gndz (Prof. Dr., stanbul niversitesi)
mer Faruk Harman (Prof. Dr., Marmara niversitesi)
Ekrem Sarkolu (Prof. Dr., Sleyman Demirel niversitesi)
Burhanettin Tatar (Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi)
Teknik Tasarm ve Yayn Hazrlk
Cengiz BATUK
Danma Kurulu/Advisory Board*
Baki Adam (Prof. Dr., Ankara niversitesi)
P. Gabriel Akyz (Mardin Krklar Kilisesi)
Adnan Aslan (Do. Dr., SAM)
Mahmut Aydn (Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi)
Mehmet Aydn (Prof. Dr., Seluk niversitesi)
Mehmet Akif Aydn (Prof. Dr., Marmara niversitesi)
Mehmet elik (Prof. Dr., Celal Bayar niversitesi)
smail Engin (Dr., Berlin)
Mustafa Erdem (Prof. Dr., Ankara niversitesi)
Tahsin Grgn (Dr., SAM)
Ahmet G (Prof. Dr., Uluda niversitesi)
Erica C.D. Hunter (Dr., Cambridge University)
Mehmet Katar (Do. Dr., Ankara niversitesi)
Mahmut Kaya (Prof. Dr., stanbul niversitesi)
evket Kotan (Dr., Ankara)
lhan Kutluer (Prof. Dr., Marmara niversitesi)
Abdurrahman Kk (Prof. Dr., Ankara)
Ahmet Yaar Ocak (Prof. Dr., Hacettepe niversitesi)
Abdullah zbek (Prof. Dr., Seluk niversitesi)
mer zsoy (Prof. Dr., Ankara niversitesi)
Roselie Helena de Souza Pereira (Mestre em Filofia-USP; UNICAMP Brasil)
Hseyin Sarolu (Do. Dr., stanbul niversitesi)
Mustafa Sinanolu (Do. Dr., SAM)
Necdet Suba (Do. Dr., Mula niversitesi)
Cafer Sadk Yaran (Do. Dr., stanbul niversitesi)
* Soyadna gre alfabetik sra / In alphabetical order

dem, Cennet ve D

Mustafa ZTRK*
Atf/: ztrk, Mustafa, (2004). dem, Cennet ve D, Milel ve Nihal, 1 (2), 151-186.
zet: Kuranda ve Tekvin kitabnda aktarlan dem kssas gerekten ilgin bir kssadr. Klasik
dnem slam ulemas (mfessirler) kssada geen cennet ve d gibi anahtar kavramlar literal anlam dzeyinde yorumlam ve bu yorumu birok mitolojik unsurla zenginletirmitir. Dier ynden, sz konusu kssa literal olarak anlaldnda Kurann dier pek ok
ayetiyle elimektedir. Kanaatimizce, bu sorunun zm iin kssann aslnda temsl
(dramatik) olduunu sylemekten baka bir seenek yoktur. demin cennetine benzer tasvirler Tevratn yan sra kadim Smer mitolojisinde de mevcuttur. Esasen, Kuran mesaj
asndan dem kssasnn trih olup olmad meselesi ok fazla bir deer tamaz. Zira,
bu ve dier Kuran kssalarnda nemli olan husus, anlatlanlardan din ve ahlk bir ders karmak, dier bir deyile, kssadan hisse almaktr. Anladmz kadaryla Allah burada insann dnyadaki snanma tecrbesini tasvir etmektedir. Bu tasvirdeki dem figr byk olaslkla insan denen varlk trn temsil etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Adem, eytan, cennet, d, hayat aac

Giri

u makalenin yazlndaki temel maksat, Kurandaki dem

kssasnda geen cennet ve d (hubt) kavramlarn tahlil

etmektir. Bu tahlil erevesinde ncelikle dem kelimesinin etimolojisi ve Kuran btnl iindeki delaleti zerinde durulacak,
ardndan kssann Kurandaki muhtelif versiyonlar aktarlacaktr.
Ayrca, kssann ilk dnem Mslmanlar tarafndan nasl anlaldn betimlemek -ki bu anlayn gzler nne serilmesi gnmzdeki birok yaygn inan tarznn kaynak ve bilgi deeri hakknda
fikir edinilmesi bakmndan son derece nemlidir- iin klasik tefsir
ve ksas- enbiy literatrndeki rivayetlere de genie yer verile*

Yrd. Do. Dr., ukurova niversitesi, lahiyat Fakltesi

MLEL VE NHAL
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi
yl 1 say 2 Haziran 2004

Mustafa ZTRK

cektir. Ancak, erken dnem slam toplumuna hakim olan mitolojik

akl ve dnce yaps hakknda da ok nemli ipular ihtiva eden
rivayet malzemesinin aktarmnda tasvip veya tenkit ieren herhangi bir mlahazada bulunulmayacaktr. Dier taraftan kssann Tevrattaki versiyonu aktarlacak ve bu balamda demin iskan edildii cennetin mahiyeti zerinde durulacaktr. Son olarak, kssada
ok nemli bir yer tutan hubt (d, ini) kavramna ilikin
baz kanaatler serdedilecektir.
Bilindii gibi, slm gelenekteki yaygn inan muvacehesinde
dem ve Havv dnya tarihindeki ilk insan ifti olarak kabul edilir.
Bidayetinden beri mslmanlarn kahir ekseriyetini temsil edegelen
Ehl-i Snnet ekolne gre, Ebl-Beer (nsanln atas) knyesiyle anlan dem -ki bir rivayete gre onun cennetteki knyesi de
Eb Muhammed imi-1 nev-i ahsna mnhasr ilk insan, ilk bireydir. Snn ulema, bu inancn shhatini Kuran ve hadis metinlerindeki muhtelif delillerle teyit etmitir. Din-felsef dnce sistemlerinde birok gnostik unsura yer veren Btn-smil mellifler ile
mmiyye iasna mensup baz alimlere gre ise Kuranda sz
edilen dem, yeryzndeki ilk insan olmayp ondan nce nice
demler gelip gemitir.2 Buna benzer bir gr, tasavvufu felsefletirmesiyle tannan Muhyiddn bn Arab (. 638/1240) tarafndan
da dile getirilmitir.3
Dier taraftan, Allahn yeryznde (fil-arz) bir halife yaratacandan veya yeryzne bir kalfa atayacandan sz eden ayet (Bakara 2/30), demden nce yerkrede insan veya insana benzer bir
akll varln bulunup bulunmad meselesinin tartmaya alma1

152

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Bkz. Eb Abdillh el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, Beyrut trz., I.

279.
Cafer b. Mansrl-Yemen, Seriru ve Esrrun-Nutek, nr. M. Glib,
Beyrut 1984, s. 21. mmiyye kaynaklarndan aktarlan muhtelif rivayetler iin bkz. Sleyman Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, stanbul 1988,
I. 142-143.
Bkz. Muhyiddn bnl-Arab, el-Futhtul-Mekkiyye, Beyrut (Dru Sdr) trz., III. 348.

dem, Cennet ve D

sna zemin hazrlamtr. Hani, Rabbin meleklere, Bakn, ben yeryznde bir halife yaratacam demiti. Melekler de, Biz seni gzel sfatlarla nitelemekte ve yceliini dile getirmekte iken orada
bozgunculuk yapp kan dkecek bir varlk m yaratacaksn? demilerdi. Allah da onlara, Ben sizin bilmediklerinizi bilirim diye cevap
vermiti mealindeki bu ayetle ilgili bir yoruma gre Kuranda
deme ve onun soyuna halife denildii nazar- dikkate alnrsa
yeryznde demden nce baka bir insan tr yaam olmaldr.
Bunlar, yeryzn fesada boup kan dktkleri iin helk edilmilerdir. Daha sonraki bir zamanda yaratlan dem ve zrriyeti, ilh
azapla topyekn helk edilen kadim insanlarn halefi olmutur. Bir
baka yoruma gre dem ve soyu, daha nce yeryznde yaam
olan cinlerin veya meleklerin halefi olmu; genellikle sflerin tercih
ettikleri bir dier yoruma gre ise insan Allahn yeryzndeki temsilcisi sfatyla vcut bulmutur.4
Tefsir kitaplarndaki yorumlarn hslas budur. Ancak, konuyla ilgili yorumlarn tm son tahlilde birer zan ve varsaymn mahsuldr. nk, Kurandaki beyanlar esas alndnda, demden
nce yeryznde insan veya ona benzer bir akll varlk yaayp
yaamad meselesine son noktay koymak pek mmkn gzkmemektedir. Bu balamda vuzuha kavuturulmas zor gzken bir
dier husus da dem kelimesinin meneidir. Konuyla ilgili aratrmalarda dem lafznn Smer dilinde babam anlamna gelen
adamu kelimesinden veya Asur-Bbil dilinde, yaplm, meydana
getirilmi veya ortaya konulmu gibi anlamlar ieren adamu kelimesinden yahut Sbi dilinde kul anlamna gelen adam kelimesinden tretilmi olma ihtimalinden sz edilmitir. Ayrca, kelimenin
brancadaki adamah (toprak, yer) kknden tretilmi olduu da
ileri srlmtr. Bazlar, dem krmz topraktan (adamah) yaratld iin ona krmz anlamna gelen adom kelimesiyle ba-

Ebl-Ksm ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Beyrut 1995, I.

129.

153

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

lantl olarak dem isminin verildiini ileri srmlerse de bu gr fazla benimsenmemitir.5

dem kelimesinin hangi dile ait olduu meselesi slam alimlerini de megul etmitir. Bu balamda Zemaher (. 538/1144) kelimenin -tpk zer lafz gibi- ism-i fil kalbnda yabanc kkenli
bir kelime olduunu sylemi;6 Cevher (. 393/1002) ve Cevlik
(.540/1145) gibi dilciler ise kelimenin aslnn Arapa olduunu ileri
srmlerdir.7 Mslman dilcilerin ekseriyeti bu son gr benimsemi olmakla birlikte kelimenin hangi kkten tretildii konusunda ittifak edilememitir. Bir telakkiye gre dem kelimesi, herhangi bir eyin d yzeyi anlamna gelen edemeh kknden, bir
baka telakkiye gre ise hem esmerlik hem beyazlk anlam
tayan dmeh szcnden tretilmitir. Mfessirlerce bu iki grten ilki tercih edilmitir. Tabernin (. 910/923) bn Abbas ve
Sad b. Cbeyrden gelen rivayete gre dem, yerin st yzeyindeki topraktan yaratld iin bu isimle anlm;8 unutkan bir varlk
olduu iin de insan diye vasflandrlmtr.9
Kuranda dem eklinde on yedi defa, Ben dem (demoullar) eklinde isim tamlamas olarak yedi defa ve bir defa da
bney-dem eklinde geen kelime,10 bilhassa tek bana zikredildii ayetlerde zel isim armna sahiptir. Mamafih, kelimenin
muhtelif ayetlerde insan tr ya da kendine mahsus zellikleriyle
beer varlk anlamnda kullanlm olmas da ok uzak bir ihtimal
deildir. Nitekim, Hani, Rabbin meleklere, Ben kuru balktan,
rengi siyahlam ve kokusu deimi amurdan bir insan (beer)
5
6
7

9
10

154

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Sleyman Hayri Bolay, dem, DA, stanbul 1988, I. 358.

Zemaher, el-Kef, I. 129.
ihbuddn el-ls, Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm, Beyrut
1994, I. 356.
Eb Cafer et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut 1995,
I. 307-308.
Kurtub, el-Cmi, I. 279.
Bkz. M. Fud Abdlbk, el-Muceml-Mfehres li Elfzil-Kurn, stanbul 1990, s. 24-25.

dem, Cennet ve D

yaratacam demiti. (Hicr 15/28) mealindeki ayet ile, O Allah ki,

sudan insan yaratp (ve hvellez haleqa minel-mi beern) aralarnda
kan ve hsmlk ba kurdu.(Furkn 25/54) mealindeki ayette geen
beer kelimesi, insann bidayette bir tek birey olarak deil, cins/tr
olarak yaratldn ima etmektedir. Kald ki, Adam (dem) szc, brancada insan tr iin kullanlan mterek bir isim olup
Ahd-i Atkte 500den fazla yerde bu anlamda, nadiren de zel isim
olarak ilk insan iin kullanlmtr.11

1. dem Kssasnn Kurandaki Versiyonu

dem kssas Kurandaki tertip srasna gre ilk olarak Bakara
2/30-37. ayetlerde zikredilir. Kssa, Hani, Rabbin meleklere: Bakn,
ben yeryznde bir halife (kalfa) yaratacam demiti. cmlesiyle
balar ve yle devam eder: Melekler, Biz seni gzel sfatlarla nitelemek ve yceliini dile getirmekte iken orada bozgunculuk yapp
kan dkecek bir varlk m yaratacaksn? demilerdi. *Bu serzenie
karlk+ Allah, Ben sizin bilmediklerinizi bilirim. buyurmutu.
Allah, deme tm isimleri (eyann mahiyetini?) retti ve ardndan onlar meleklere arz ederek, Eer siz sznzn arkasndaysanz eyann/varlklarn isimlerini bana syleyin bakalm dedi. Onlar, Sen kudret ve egemenlikte kusursuz ve eksiksizsin! Bizim bilgimiz senin bildirdiinle snrldr. Dorusu, her eyi bilen ve gerek hikmet sahibi olan sadece sensin. dediler. Allah, Ey dem!
Onlara eyann/varlklarn isimlerini bildir. dedi. dem isimleri
onlara bildirince Allah, Ben size, gklerin ve yerin gizli gerekliini, akladklarnzn ve gizlediklerinizin tmn yalnz ben bilirim,
dememi miydim?! buyurdu.

11

Mustafa Erdem, Hazreti Adem, Ankara 1993, s. 14, 20-21; Bolay, dem,
DA, I. 358.

155

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

te o vakit, deme secde edin! dedik.12 blis hari, tm melekler deme secde etti. blis ise *bu ilh emre+ kar geldi. stelik
kstaha bbrlendi ve bylece hakk inkr edenlerden oldu. Ve
sonra dedik ki: Ey dem! Sen ve ein cennete ikamet edin ve orada
dilediinizden serbeste yiyin; lakin bir tek u aaca yaklamayn.
Aksi hlde kendinize yazk etmi olursunuz. Derken, eytan onlar
ayartt ve bylece onlar iinde bulunduklar yerden kard. Bu
yzden biz, Buradan inin, *bundan sonra+ birbirinize dman olarak yaayn ve yeryzn bir mddet iin mesken edinip orada
geiminizi salayn! dedik. Derken, dem rabbinden *yol gsterici+
szler alp/renip Ona tvbe etti. Allah da onun tvbesini kabul
etti. Gerekte Odur ancak tvbeleri kabul eden ve ok merhametli
olan!...
Kssann Arf suresindeki versiyonunda Allah ile blis arasndaki ilgin diyalog ile blisin dem ve eini ayartma-aldatma keyfiyetinden de sz edilir. Surenin 11-25. ayetlerinde zikredilen kssada, Allahn kyamete kadar insanlar ayartma msaadesi verdii

12

156

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Bu ayette geen secde kelimesinin dildeki asl anlam eilmek ve

ba emektir. Nitekim Araplar, fazla meyveden dolay eilen hurma
aacn, nahle scide diye nitelendirmiler; yine onlar zerine binilecek
hayvann yere kmesi iin de secede veya escede fiillerini kullanmlardr. Arap airin, Orada greceksin ki, kk dalar atlarn toynaklarna
secde ediyorlar (teral-kme fh scceden lil-havfir) eklindeki dizesinde
de secde kelimesi tezelll (boyun emek) mansnda kullanlmtr. Bu
kelimenin szlkteki bir dier asl anlam da itaat etmek ve sayg
gstermektir. Rahmn 55/6 ve Nahl 16/48-49. ayetlerde bu manda kullanlan kelime ayrca selam vermek ve aln yere koymak gibi anlamlar da iermektedir. Bakara 2/34. ayette geen, deme secde edin! ifadesindeki secde hakknda, Btn Mslmanlar bu secdenin ibadet olmadnda hemfikirdirler. nk, ibadet maksadyla Allahtan bakasna secde etmek kfrdr. diyen Fahreddn er-Rz (. 606/1210), buradaki secdenin deme sayg gstermek ve onu selamlamak anlamna
geldiini belirtir. Ksaca, dem kssasyla ilgili ayetlerde geen secde kelimesi, namaz esnasndaki malum pozisyona delil, deer verme ve sayg
gstermeye delalet eder. Eb Abdillh Fahreddn er-Rz, Mefthulayb, Beyrut 1993, II. 231-232.

dem, Cennet ve D

blisin ilhi huzurdan kovulduunu bildiren 18. ayetin13 ardndan

deme yle hitap edilmitir: Ve *sana gelince+ ey dem! Sen ve
ein cennette ikamet edin; gnlnz neyi ekerse yiyin; ama sakn
u aaca yaklamayn; yoksa kendinize yazk etmi olursunuz. Bunun zerine, eytan onlara, *o na+ kadar farknda olmadklar plaklklarn gstermek amacyla fsldayp, Rabbinizin sizi bu aatan men etmesi, siz ikiniz melekler *gibi+ olmayasnz ya da sonsuza
kadar yaamayasnz diyedir. dedi. Ve onlara, Ben gerekten sizin
iyiliinizi isteyen biriyim diye de and verdi. Bylece onlar yanltc
dncelere sevk etti. dem ve ei o aacn meyvesinden tadar
tatmaz plaklklarnn farkna vardlar ve baheden topladklar
yapraklarla edep yerlerini rtmeye koyuldular. Bunun zerine Rableri onlara, Ben sizi o aatan men etmemi miydim? eytan sizin
iin ikar bir dmandr, dememi miydim? diye seslendi. O ikisi,
Ey Rabbimiz! Biz kendimize yazk ettik; bizi balamaz ve bize
acmazsan, hi phesiz kaybedenlerden olacaz. diye yakardlar.
Buna karlk Allah, Birbirinize dman olarak inin! Yeryznde
bir sre ikamet edecek bir yurt ve geimizi salayacak eyler bulacaksnz. dedi ve ekledi: Orada yaayacak ve leceksiniz, tekrar
oradan *diriltilip+ karlacaksnz.
Kssann T-h 20/115-123. ayetlerdeki versiyonunda ise u ifadeler yer almaktadr: Gerek u ki, biz deme nceden buyruumuzu ulatrmtk; fakat o bunu unuttu. Biz onda bir azim ve kararllk gr*e+medik. *yle ki,+ biz meleklere, deme secde edin!
dediimiz vakit blis hari onlarn hepsi secde etti. blis ise secdeye
yanamad. Bunun zerine deme, Ey dem! Gerek u ki, bu
senin ve einin dmandr. Bu yzden dikkat edin, sizi bu cennetten/has baheden karp bedbaht klmasn. dedik. O cennet ki,
orada ackmaman ve kendini plak hissetmemen salanmtr. Keza, orada susamaman ve gnein scaklndan etkilenmemen de
salanmtr. Ne var ki, eytan ona sinsice fsldayarak, Ey dem!
13

blisin insanlar ayartma msaadesiyle birlikte ilhi huzurdan kovuluu

iin ayrca bkz. Hicr 15/32-40; Sd 38/74-83.

157

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

Sana sonsuzluk aacn ve dolaysyla ebedi saltanatn yolunu gstereyim mi? dedi. Bylece dem ve ei o aacn meyvesinden yediler; bunun zerine plaklklarnn farkna vardlar ve baheden
devirdikleri yapraklarla zerlerini rtmeye altlar. Ve bylece
dem rabbine kar geldi, dolaysyla ciddi bir hataya dm oldu.
Ama sonra Rabbi yine de onu *rahmetiyle+ mcteba kld; tvbesini
kabul etti ve nihayet, Birbirinize dman olarak hepiniz buradan
inin. Muhakkak ki size benden hak ve hakikat yolunun rehberi/retisi gelecektir. Kim benim rehberimi izlerse yoldan sapmayacak ve bedbaht olmayacaktr. demek suretiyle ona klavuzluk etti.
2. Kssann Klasik Tefsir ve Ksas- Enbiy Literatrndeki
Alm
dem kssas zellikle rivayet younluklu tefsirlerde son derece ilgin motiflerle tezyin edilmitir. Kssayla ilgili rivayetlerdeki
tm malumat aktarmak bu almann maksadn haleldar edecei
iin burada yalnzca Tabernin (. 310/923) Cmiul-Beyn an Tevli
yil-Kurn, Suytnin (. 911/1505) ed-Drrl-Mensr fit-TefsrilMesr ve Eb shk es-Salebnin (. 427/1035) Arisl-Meclis
(Nefisl-Aris ve Yevktt-Ticn f Kasasil-Kurn)14 adl eserlerinde yer alan rivayetlerden oluan bir seki sunulacaktr. Ancak bu
sunumda, erken dnem mslman nesillerin Kuran kssalarn ne
ekilde anlayp yorumladklar meselesini de epeyce vuzuha kavuturan rivayetlerdeki malumatn bilgi ve doruluk deeri zerinde
durulmayacaktr.
erik ynnden epeyce ilgin olduunu dndmz rivayetlere gre yeryznn ilk sakinleri cinler idi. Fakat onlar yeryznde fesat karp kan dktler. Bunun zerine Allah, Hris
14

158

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Baz yazma nshalarnda en-Nefis f Mebdeid-Dny vel-Aris f

Kasasil-Enbiy eklinde de isimlendirilmi olan bu mehur eser, fi
mezhebine mensup bir tefsir ve akid alimi olan mellifin el-Kef velBeyn an Tefsril-Kurn adl rivayet tefsirindeki kssalarla ilgili rivayet
malzemesinin, sriliyyt kavramna rahmet okutturacak nitelikteki
birok hurafe ve masalla zenginletirilmi versiyonudur.

dem, Cennet ve D

ismiyle cennetin bekiliini yapan veya dnya semasndaki meleklerin lideri olan blisi bir melek ordusuyla birlikte onlarn zerine
gnderdi. blis ve melekler onlarn tmn katletti. Daha sonra
dem yaratld ve yeryznden silinen seleflerine halef klnd.15
Allah demi kokumu ve zaman iinde kurumu bir balktan yaratt. dem krk gece veya krk sene boyunca cansz bir beden
(ceset) olarak kald. Bu zaman zarfnda blis onun yanna gelip ayana vuruyor, demin henz cansz olan bedeni de tn, tn ses
karyordu. Yine blis demin kh azndan girip makatndan
kyor, kh makatndan girip azndan kyordu. Bunu yaparken
de deme, Sen aslnda hibir eysin! Zaten ne olduun ortada!
Eer ben musallat olursam seni kesinlikle helk ederim. ayet sen
bana musallat olursan hi phesiz seni bir isyankr yaparm. diye
meydan okuyordu. Derken, Allah deme ruhundan frd. lh
ruh demin bedenine ba taraftan girip btn vcuduna yayld.
Bylece demin amurdan bedeni et ve kana dnt.16
Ne var ki, ruhun deme girii ok kolay olmad. Zira, Allah
ruha demin azndan ieri girmesini emretti. Ancak o, Oras ok
kuytu ve karanlk bir yer, giremem! diyerek ilh emre kar geldi.
Allah mezkur emrini iki kez daha yineledi ama ruhtan yine ayn
cevab ald. Allah drdnc ve son kez ruha, Oraya zorla gireceksin ve zorla kacaksn. diye emretti. Bunun zerine ruh demin
bedenine girdi.17 Ruh gbek hizasna ulanca dem bedenini fark
etti ve -tabiri caizse- narsizm belasna mptela olup hemen ayaa
kalkmaya yeltendi; fakat baaramad. Bir baka rivayete gre de
ilh ruh ense kknden ieri girince demin gz ald ve cennetteki meyvelere bakt. Ruh karn blgesine ulanca can meyve
ekti ve bir srayla be meyve koparmak istedi; ama yine baaramad. nk, ruh henz belden aasna ulamamt. Bu yz15

16
17

Taber, Cmiul-Beyn, I. 288; Celluddn es-Suyt, ed-Drrl-Mensr

fit-Tefsril-Mesr, Beyrut 1983, I. 111.
Taber, Cmiul-Beyn, I. 291, 293; Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 111-112.
Eb shk es-Saleb, Arisl-Meclis, Kahire 1321, s. 16.

159

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

den Allah, nsan aceleci bir varlk olarak yaratld (Enbiy 21/37)
demek suretiyle demin baarszlkla sonulanan bu meyve devirme teebbsne atfta bulundu.18
Ruh tm bedene nfuz edince dem haprd ve Allahtan gelen bir ilhamla yahut meleklerin talimiyle, Hamd lemlerin rabbine mahsustur (elhamdlillh) dedi. Allah da ona, Ey dem! Allah
sana rahmet etsin (yerhamkellh) diye karlk verdi. Daha sonra,
aralarnda blisin de bulunduu meleklere, deme secde edin!
diye emretti. O na kadar dnya semasndaki meleklerin lideri olan
blis hari dier btn melekler bu emrin gereini icra etti. blis ise,
Ben onun nnde eilmem; nk ben ondan daha hayrlym.
Hem sonra ben ondan yaa daha bym ve yaratl bakmndan da daha glym. diyerek emre kar geldi. Bylece ilh
huzurdan kovulmu ve rahmetten midini kesmi bir eytan oluverdi.19
Allah deme yeryzndeki canl cansz her varln ismini retip meleklere demi saygyla selamlamalarn emrettikten ve
nihayet blisi emre itaatsizlik sebebiyle huzurdan kovduktan sonra,
Ey dem! Sen ve ein cennette ikamet edin. Orada dilediiniz gibi
bolca ve afiyetle yiyin. Ama sakn u aaca yaklamayn. Aksi hlde
kendinize yazk edenlerden olursunuz. buyurdu. Rivayete gre
Allah demi ve eini cennete yerletirince, onlara sz konusu aac
(buday filizi, zm asmas veya incir aac) yasaklamt. Ancak
melekler, adeta bir sarmak gibi dallar birbirine gemi olan bu
aacn ebedilik meyvesinden yerlerdi. dem ve eine yasaklanan
ey, ite bu ebedlik meyvesi idi.20
blis, dem ve eini ayartmak suretiyle intikam almak isteyince
cennete girme teebbsnde bulundu. Ancak cennetin bekileri onu
ieri sokmadlar. Derken, ylan kageldi. O zamanlar ylan drt

18
19

160

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

20

Taber, Cmiul-Beyn, I. 291; Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 117.

Taber, Cmiul-Beyn, I. 291; Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 112.
Taber, Cmiul-Beyn, I. 337.

dem, Cennet ve D

bacakl olup adeta Horasan devesi gibi bir grnme sahipti Dahas, o, Allahn yaratt en gzel hayvanlardan biri idi ve cennette
bekilik yapyordu. Ama ayn zamanda blisin de yakn arkada
idi. Bu yzden blis ona, Senin aznn iinde cennete girebilir miyim? diye bir ricada bulundu. O da blisin ricasna Hay hay!
deyip onu cennete soktu.21
Baka bir rivayete gre ise blis demin cennette arlandn
duyunca kskanlk krizine girdi ve kendi kendine, Yazklar olsun!
Ben ka bin senedir Allaha kulluk ettiim hlde cennet yz grmedim; bu adam daha dn yaratld hlde Allah ona cennette
keyif attryor... diye sylendi. Ardndan, yaman bir hile ile
demi cennetten karmann hesabn yapmaya balad. Bu maksatla cennetin kapsnn nne kuruldu ve orada tam yz sene
ibadetle megul oldu. Sonunda herkes tarafndan bid ve zhid bir
kul olarak tannd. blis bu arada cennetten birinin kmas iin can
atyordu. Ama Allah tam yz sene boyunca hi kimseyi cennetten dar karmad.22
Gel zaman git zaman derken, cennetin cmle kapsndan nihayet birisi kt. Kapdan kp gelen varlk Tavus kuu idi. blis, cennetteki kularn efendisi olan Tavusu karsnda grnce, Ey saygdeer varlk! Sen kimsin? smini balar msn? Ben bugne kadar senin kadar gzel bir varlk grmedim. dedi. Tavus, Ben cennet kularndan biriyim, adm Tavus. diye karlk verdi. Bunun
zerine blis alamaya balad. Tavus, Ya sen kimsin ve niin alyorsun? diye sordu. blis, Ben st dzey meleklerden biriyim.
Lakin beni alatan ey u ki, sen bu mkemmel gzelliini kaybedeceksin. dedi. Tavus, Yani ben bu gzelliimi kaybedeceim
yle mi? diye sorunca blis, Evet, tm varlklar bir zaman sonra
yok olup gidecekler. Ancak ebedilik aacndan yiyenler mstesna!
diye cevap verdi. Bunun zerine Tavus, Peki o aa nerede? diye

21
22

Saleb, Arisl-Meclis, s. 17.

Saleb, Arisl-Meclis, s. 18.

161

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

sordu. blis, Cennette! diye cevaplad. Tavus, Peki onun yerini

bize kim gsterecek? diye sordu. blis, Ben, tabii eer beni ieri
sokarsan< diye cevaplad. Tavus, Bu imkansz! dedi; nk
cennetin ba muhafz Rdvan hi kimseyi ieri sokmad gibi dar da karmaz. Ama yine de ben bu konuda sana yardmc olacak
birini biliyorum. dedi. blis, O kim? diye sorunca Tavus, Allahn halifesi demin hizmetiliini yapan Ylan< diye cevap
verdi. Bu konumann ardndan Tavus cennete geri dnd ve hemen ylana gidip blisin sylediklerini ona aktard. Ylan bir kou
cennetin kapsna geldi. blis vakit kaybetmeden sordu: Beni ieri
sokabilir misin?. Ylan, Peki sen havaya dnp benim azma
girebilir misin? diye karlk verdi. blis, Evet! dedi ve sonunda
ylann aznda cennete girdi.23
blis, ylann aznda veya karnnda cennete girdikten hemen
sonra arz- endam etti. Ardndan, Allahn dem ve eine yasaklad aacn meyvesinden alp Havvya getirdi ve Hele bir bak u
aacn meyvesine! Kokusu, tad ve rengi ne kadar gzel deil mi?
dedi. Havv blisin tahrikiyle meyveyi alp yedi. Sonra deme
gtrd ve Hele bir bak u meyveye! Kokusu, tad ve rengi ne
kadar gzel deil mi? dedi. Bu sz zerine dem de onu yedi.24
te tam o esnada dem ve Havv edep yerlerinin akta olduunu fark etti. dem hemen bir aacn dallar arasna sakland. O
srada Allah, dem neredesin? diye seslendi. dem, Buradaym
ey rabbim! diye cevap verdi. Allah, Orta yere kmayacak msn?
Yoksa benden mi kayorsun? dedi. dem, Bilakis ey rabbim,
senden utanyorum! diye karlk verdi. Bunun zerine Allah,
Kendisinden yaratlm olduun toprak artk lanetlendi. Onun
meyvesi dikene dnt. diye seslendi. Ardndan Havvya ynelip, Ey Havv! Sen benim kulumu ayarttn. Artk ok zor doum
yapacaksn. Karnndakini dourmak istediinde defalarca lmn

23

162

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

24

Saleb, Arisl-Meclis, s. 18.

Taber, Cmiul-Beyn, I. 336.

dem, Cennet ve D

souk nefesini yan banda hissedeceksin. dedi. Allah son olarak

ylana da yle syledi: O melun blisi karnnda cennete sokan
sen var ya sen; ite sen benim kulumu ayarttn. Bu yzden sen de
lanetlendin. Bundan sonra karnnn zerinde srnecek ve sadece
toprakla besleneceksin. Ayrca, sen demolunun onlar da senin
dmann olacak. Birbirinizle karlatnzda sen onlarn topuklarn sracak, onlar da senin ban ezecekler.25
Allahn bu paylamasndan sonra Havv ve ondan treyen tm
kz ocuklar kyamete kadar u on be nksaya mahkum edildi: (1)
Hayz grmek. Rivayete gre Havv cennetteki aacn meyvesini
koparnca aa kanad. Bunun zerine Allah, u aac kanattn
gibi sen de her ayn muayyen gnlerinde kana! diye beddua etti.
(2) Hamilelik meakkati (3) Dk ve sancl doum yapmak (4) Din
noksanl (5) Akl noksanl (6) Mirastan erkein ald payn yarsn almak (7) ddet beklemek (8) Erkeklere marabalk etmek (9)
Boanma hakkndan yoksun olmak (10) Cihattan mahrum kalmak
(11) Peygamber olamamak (12) Devlet bakanl ve yarglk grevine atanmamak (13) Tek bana yolculuk yapma iznine sahip olmamak (14) Cuma namaz klmamak (15) Selam verilmeye deer bir
varlk olarak grlmemek.26
Allah bu itabnn (azarlama) ardndan dem, Havv, blis, ylan ve tavus kuunu cennetten kovdu. dem cennette, mddeti be
bin yl olan ahiret gnlerinden yarm gn, yani 2500 yl ikamet ettikten sonra saat dokuzda veya onda kovuldu. bn Abbasa gre ise
le ile ikindi namaz arasnda kovuldu. dem gkyzndeki cennetten Hindistana/Hindistandaki Nevd (Nevz) dana veya Seylan
(Serendib) adasna, Havva Ciddeye, blis Basra civarnda bir yere,
ylan sfahana, Tavus kuu da Babile dt.27 deme cennetin
kokusu sindii iin Hindistan dnyadaki en ho kokulu yer oldu.
dem cennetten kovulunca gz ya hi dinmedi. O, akan gzyala25
26
27

Taber, Cmiul-Beyn, I. 336.

Saleb, Arisl-Meclis, s. 20.
Saleb, Arisl-Meclis, s. 21.

163

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

rn cennetten kovulduu srada yanna ald Hacer-i Esvedle siliyordu. dem cennetten derken yanna rs, eki ve kerpeten almay da unutmad. Ayrca hurma, turun ve muz da onunla birlikte
yeryzne dt. Btn bunlarn yannda Allah bir erkek bir dii
olmak zere sr, koyun, kei gibi sekiz ift hayvan da demle
birlikte yeryzne indirdi. Bu arada Allah dem ve einin yeryznde plak olduklarn grd ve onlara cennetten indirdii koyunlardan birini kesmelerini emretti. Onlar hemen koyunu kesip
ynn krktlar. dem bu ynden kendisine bir elbise yapt;
Havv ise ayn ynden bir entari ve bir bartlk kuma kard.28
dem Hindistana dnce kendisini ok yalnz hissetti. Bunun
zerine Allah Cebraili gnderdi. Cebrail Hindistana gelince ezan
okumaya balad. ki kez, ehed enne muhammeden raslullah deyince dem, Muhammed kim? diye sordu. Cebrail, O, senin peygamberlikle merref olan ocuklarnn sonuncusudur. diye yantlad. dem Hindistana dtnde ba gklere deiyordu. Gkyz bu durumdan rahatszlk duydu. Yeryz de demin arlndan ikayeti oldu. Bu ikayetleri dikkate alan Allah elini
demin bana bastrarak onun boyunu yetmi arn kadar ksaltt.
Bylece kilosu da ayn oranda azalm oldu.29
dem Hindistanda bir sre kaldktan sonra hacca gitmeye karar verdi. Bu yolculuk onun iin ok kolay oldu. nk onun her
adm bir ky veya kasabann yerleim alann kapsayan bir mesafeye tekabl ediyordu. Bu yzden ksa bir srede Mekkeye ulat.
Safa kapsndan Mekkeye girdi ve bir hafta boyunca Kabeyi tavaf
etti. Orada iki rekat namaz da kld. Bu arada melekler ona, Ey
dem! haccn kabul olsun. diye dua edip eklediler: Biz hac vecibesini sen yaratlmadan iki bin sene nce ifa etmitik. dediler<30
dem ile Havv Cuma gn Arafatta veya Mzdelifede bulutular. Ama cennetten kovulduklar iin bu bulumaya hi sevinemedi28
29

164

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

30

Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 138-143.

Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 135.
Suyt, ed-Drrl-Mensr, I. 136-137.

dem, Cennet ve D

ler. Bilakis, kaybettikleri mutluluk ve esenlikten dolay tam yz

sene boyunca aladlar. Yine krk yl boyunca tek lokma yemediler,
bir damla su imediler. Ayrca, dem Havvya tam yz sene boyunca hi yaklamad.31
Cennette iken Arapa konuan dem Allahn emrine isyan
edince bu dil kendisine unutturuldu. O da zorunlu olarak Sryanca
konumaya balad. Tvbe edince tekrar Arapa konumaya balad. dem aa yukar bin yla bli olan dnyev yaamn Hindistanda veya amda yahut Mekkede noktalad.32 lmeden nce
vasiyetini yazp olu te teslim eden demin cenazesindeki tekfin
ve tehiz ileri meleklerce grld. Bu arada Allah cennetten kefen
bezi gnderdi. Melekler onu gzelce ykayp katl bir kefene sardktan sonra Mekke civarndaki Eb Kubeys maarasna veya Byk Maara denilen bir baka maaraya defnettiler.33
3. Kssann Tevrattaki Versiyonu
dem kssas, Tevratn Tekvin kitabnda zikredilmekte, ayrca
Ahd-i Atk iindeki muhtelif kitaplarda kssaya ynelik baz atflar
yer almaktadr. Tekvinde demin yaratlna dair iki ayr hikaye
anlatlmtr. Ruhban metnine ait olan birinci hikayeye gre insan,
yaratln altnc gnnde, dier btn varlklardan sonra Allaha
benzer bir surette ve erkek-dii olarak yaratlmtr. Bu hikayenin
Tekvindeki tam metni yledir: Ve Allah dedi: Suretimizde, benzeyiimize gre insan yapalm; ve denizin balklarna, ve gklerin
kularna, ve srlara, ve btn yeryzne, ve yerde srnen her
eye hkim olsun. Ve Allah insan kendi suretinde yaratt, onu Allahn suretinde yaratt. Ve Allah onlar mbarek kld; ve Allah
onlara dedi. Semereli olun, ve oaln, ve yeryzn doldurun, ve
onu tabi kln; ve denizin balklarna, ve gklerin kularna, ve yer
zerinde hareket eden her canl eye hkim olun. Ve Allah dedi:

31
32
33

Saleb, Arisl-Meclis, s. 20.

Saleb, Arisl-Meclis, s. 27.
Saleb, Arisl-Meclis, s. 27.

165

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

te, btn yeryz zerinde olup tohum veren her sebzeyi, ve

kendisinde aa meyvesi olup tohum veren her aac size verdim;
size yiyecek olacaktr; ve yerin her hayvanna, ve gklerin her kuuna, ve kendisinde hayat nefesi olup yeryznde srnen her eye, btn yeil otu yiyecek olarak verdim; ve byle oldu. Ve Allah
yapt her eyi grd, ve ite, ok iyi idi. Ve akam oldu ve sabah
oldu, altnc gn.34
Kanaatimizce bu hikaye, insann ilk olarak bir erkek ve dii deil, birok erkek ve dii olarak, dier bir deyile, kendine has zellikleriyle insan denilen bir canl tr olarak yaratldna iaret
etmektedir. Yahvist metnine ait ikinci hikayenin ilk pasajnda ise u
ifadeler yer almaktadr: Ve Rab yerin toprandan adam yapt, ve
onun burnuna hayat nefesini fledi; ve adam yaayan can oldu
diye balamakta ve yle devam etmektedir: Ve Rab Allah arka
doru Adende bir bahe dikti; ve yapt adam oraya koydu. Ve
Rab Allah grn gzel ve yenilmesi iyi olan her aac, ve bahenin ortasnda hayat aacn, ve iyilik ve ktl bilme aacn yerden bitirdi. Ve baheyi sulamak iin Adenden bir rmak kt; ve
oradan blnd, ve drt kol oldu. Birinin ad Piondur; kendisinden altn olan btn Havila diyarn kuatr; ve bu diyarn altn
iyidir; orada ak gnnk ve akik ta vardr. Ve ikinci rman ad
Gihondur; btn Ku ilini kuatan odur. Ve nc rman ad
Dicledir; Aurun nnden akan odur. Ve drdnc rmak Frattr.
Ve Rab Allah adam ald, baksn ve onu korusun diye Aden bahesine koydu. Ve Rab Allah adama emredip dedi: Bahenin her aacndan istediin gibi ye; fakat iyilik ve ktl bilme aacndan
yemeyeceksin; nk ondan yediin gnde mutlaka lrsn.35
dem Eden bahesine konulduktan sonra tek bana yaamaya
balar. Ancak Allah onun yalnz bana yaamasnn iyi olmadn
dnr. Bu yzden, ona uygun bir yardmc olmak zere yerin

34

166

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

35

Tekvin, 1/26-31.
Tekvin, 2/7-17.

dem, Cennet ve D

hayvanlarn ve gklerin kularn yaratr. Fakat, yaratlan hayvanlardan hibiri demin yalnzln gidermez. Bu durumu gren
Allah ona e olarak Havvy yaratmaya karar verir: Ve Rab Allah
dedi: Adamn yalnz olmas iyi deildir; kendisine uygun bir yardmc yapacam. Ve Rab Allah her kr hayvann, ve gklerin her
kuunu topraktan yapt; ve onlara ne ad koyacan grmek iin
adama getirdi; ve adam her birinin adn ne koydu ise, canl mahlkun ad o oldu. Ve adam btn srlara, ve gklerin kularna, ve
her kr hayvanna ad koydu; fakat adam iin kendisine uygun yardmc bulunmad. Ve Rab Allah adamn zerine derin uyku getirdi,
ve o uyudu; ve onun kaburga kemiklerinden birini ald, ve yerini
etle kapad; ve Rab Allah adamdan ald kaburga kemiinden bir
kadn yapt, ve onu adama getirdi. Ve adam dedi: imdi bu benim
kemiklerimden kemik, ve etimden ettir; buna Nisa denilecek, nk
o insandan alnd. Bunun iin insan anasn ve babasn brakacak,
ve karsna yapacaktr, ve bir beden olacaklardr. Ve adam ve kars, ikisi de plaktlar, ve utanlar yoktu.36
Tam bu noktada hikayenin ba kahramanlar arasna ylan da
katlr. Buradaki ylan aslnda Kurandaki blise tekabl etmektedir. Bunun iindir ki mfessirler, blisin cennete ylann karnnda
girdiini sylemek suretiyle kssann Kuran ve Tevrat versiyonlarn mezcetmilerdir. Tekvin, ylann dem ve Havvy cennette
ayartmasn yle betimlemitir: Ve Rab Allahn yapt btn kr
hayvanlarnn en hilekr olan yland. Ve kadna dedi: Gerek, Allah: Bahenin hibir aacndan yemeyeceksiniz dedi mi? Ve kadn
ylana dedi: Bahenin aalarnn meyvesinden yiyebiliriz; fakat
bahenin ortasnda olan aacn meyvesi hakknda Allah: Ondan
yemeyin ve ona dokunmayn ki, lmeyesiniz, dedi. Ve ylan kadna
dedi: Katiyen lmezsiniz; nk Allah bilir ki ondan yediiniz gn,
o vakit gzleriniz alacak, ve iyiyi ve kty bilerek Allah gibi olacaksnz. Ve kadn grd ki, aa yemek iin iyi, ve gzlere ho, ve
anlayl klmak iin arzu olunur bir aat; ve onun meyvesinden
36

Tekvin, 2/18-25.

167

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

ald, ve yedi; ve kendisi ile beraber kocasna da verdi, o da yedi.

kisinin de gzleri ald, ve kendilerinin plak olduunu bildiler;
ve incir yapraklar dikip kendilerine nlkler yaptlar.37
Yasak aatan yer yemez plak olduklarnn farkna varan ve
hemen incir yapraklaryla edep yerlerini rtmeye alan dem ve
Havv bu esnada cennette gezinen Tanrnn sesini duyarlar. Tanr,
Neredesin? diye deme seslenir. dem de, Senin sesini bahede iittim, ve korktum, nk ben plaktm, ve gizlendim. diye
cevap verir. Tanr bu defa, Ondan yeme diye sana emrettiim
aatan yedin mi? diye sorar. dem, Yanma verdiin kadn o
aatan bana verdi ve yedim diye cevaplar. Bu cevap zerine Tanr
Havvya dner ve Bu yaptn nedir? diye sorar. Havv da kendisini ylann ayarttn syler. Bunun zerine Rab ylana, Bunu
yaptn iin, btn srlardan, ve btn kr hayvanlarndan daha
lanetlisin; karnn zerinde yryeceksin, ve mrnn btn gnlerinde toprak yiyeceksin; ve seninle kadn arasna, ve senin zrriyetinle onun zrriyeti arasna dmanlk koyacam; o senin bana
saldracak, ve sen onun topuuna saldracaksn.38 diye lanet eder.
Rab sonra Havvaya dner ve yle der: Zahmetini ve gebeliini ziyadesiyle oaltacam; ar ile evlat douracaksn; arzun
kocana olacak, o da sana hkim olacaktr<39 Tanr demi de yle azarlar: Karnn szn dinlediin, ve: Ondan yemeyeceksin
diye sana emrettiim aatan yediin iin, toprak senin yznden
lanetli oldu; mrnn btn gnlerinde zahmetle ondan yiyeceksin; ve sana diken ve al bitirecek; ve kr otunu yiyeceksin; topraa
dnnceye kadar alnnn teriyle ekmek yiyeceksin; nk ondan
alndn; nk topraksn ve topraa dneceksin.40

37
38
39

168

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

40

Tekvin, 3/1-7.
Tekvin, 3/14-15.
Tekvin, 3/16.
Tekvin, 3/17-19.

dem, Cennet ve D

Tekvin, dem ve einin cennetteki hikayesini yle noktalar:

Ve Rab Allah dedi: te, adam iyiyi ve kty bilmekte bizden biri
gibi oldu; ve imdi elini uzatmasn ve hayat aacndan almasn, ve
yemesin ve ebediyen yaamasn diye Rab Allah onu Aden bahesinden, kendisinin iinden alnd topra ilemek iin kard. Ve
adam kovdu; ve hayat aacnn yolunu korumak iin, Aden bahesinin arkna Kerubileri ve her tarafa dnen klcn alevini koydu.41
Tekvinin 2/7-17. pasajndaki tasvirlerden anlalaca zere,
dem ve Havvnn bakp gzetmekle mkellef klndklar cennet
ok geni bir alan kapsamaktadr. zellikle Frat ve Dicle nehirlerinin bu bahenin sulamasnda kullanlmas, onun snrlar hakknda
bir ipucu vermektedir. Buradan hareketle William Smith gibi baz
aratrmaclar, demin iskan edildii cennetin, iinde her trl
hayvann yaad, insann fiziksel zelliklerine son derece uygun
bir ortama sahip olan ve ran Krfezi ile Kafkasyann gneyine
kadar uzanan bir blge olduunu sylemitir. Bu bahsi bir cmlede
zetlersek, Tevrattaki cennet yeryznde olup her trl nimet ve
gzellikle donatlm bir corf blgeye iaret etmektedir.42

4. demin skan Edildii Cennet

Kuran, demin ilk iskan mahallini cennet olarak nitelendirir. Cennet kelimesi szlkte, rtmek, gizlemek anlamndaki cenn
kknden tretilmi bir isim olup bitki ve aalar ile topra rten
baheye karlk gelir.43 Bu kssay gerekten olmu bitmi bir hdisenin aktarm olarak anlayp yorumladmz -ki temsl bir kssa
olarak anlamak da pekala mmkndr- takdirde, demin iskan
edildii cennetin yeryznde bir bahe olduunu kabul etmemiz
gerekir. Ancak, Mslmanlarn ve bilhassa avm- nstan olan Mslmanlarn kahir ekseriyeti bu cennetin gerek mminlere vaat edi41
42
43

Tekvin, 3/22-24.
Erdem, Hazreti Adem, s. 32.
Rb el-sfahn, el-Mfredt f Garbil-Kurn, stanbul 1986, s. 138.

169

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

len uhrev huld cenneti olduuna inanmtr. Ulema snf ise sz

konusu ayetlerde geen baz harfler ve kelimelerle ilgili gramatik ve
semantik tahlillerle bu inanc temellendirmeye almtr.44 Buna
karlk, Yahudilik hakknda epeyce bilgi sahibi olan sahabi Ubey b.
Kab ve tabiun neslinden Vehb b. Mnebbih gibi ahsiyetler ile
mam Eb Hanfe (. 150/767), mam el-Mturid (. 333/944),
Mutezileden Kb (. 319/931) ve Eb Mslim el-sfahn (.
322/934) gibi baz ulema demin iskan edildii cennetin yeryznde olduu fikrini benimsemitir. sfahn bu fikrini yle temellendirmitir:
() Eer burada sz edilen cennet, mminlere vaad edilen uhrev mkafat yurdu olsayd kesinlikle ebed (huld) olmas gerekirdi.
Yine dem, eer ebed cennette iskan edilmi olsayd, blisin, Ey
dem! Sana ebedilik aacna ve hi sona ermeyecek bir saltanata
ulamann yolunu gstereyim mi? (T-h 20/120) eklindeki
ayartmasna kanmazd. () Ebediyet cennetine giren kimse, Allahn, Onlar cennetten karlmayacaklardr (Hicr 15/48) beyannca oradan bir daha karlmazd. () Mkfat yurdu olan cennetin
nimetleri tkenmez. nk Allah, Onun yemileri ve glgesi sreklidir (Rad 13/35); Bahtiyar olanlar, gkler ve yerler durduu
srece cennette kalacaklardr (Hd 11/108) buyurmutur. demin
iskan edildii cennet, bu ayetlerde tavsif edilen cennet olsayd, sona
ermez, dolaysyla o da bu cennetten karlmazd. Ne var ki dem
cennetten kovuldu; dolaysyla mutluluk ve refah da son buldu.
(v) nsan trnn, ebediyen hibir teklife muhatap olmakszn
ikamet edilecek olan cennette yaratlmas ilh hikmete ters der.
nk Allah, buyruklarna uygun davranlar sergileyen insana ait
bir mkfat, hibir iyi i retmemi bir insana vermez. (v) Bu kssada, Allahn yeryznde yaratt demi gkyzne naklettiine
dair hibir bir atf bulunmad noktasnda ittifak vardr. Kald ki
eer Allah onu gkyzne karm olsayd, ncelikle bunun zikre44

170

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Bkz. bn Kayym el-Cevziyye, Hdil-Ervh il Bildil-Efrh, Kahire 1971,

s. 21 vd.

dem, Cennet ve D

dilmi olmas gerekirdi. Ayette bundan sz edilmemesi, byle bir

olayn vuku bulmadn gsterir. te btn bunlar, Ey dem! Sen
ve ein cennette ikamet edin (Bakara 2/35) ayetinde sz edilen
cennetin ebediyet cennetinden farkl bir cennet olmasn gerektirir.45
Kssa, tarihsel bir hdisenin aktarm olarak kabul edildii takdirde bu yorum daha makul gzkmekte ve yine bu yorum sz
konusu cennetin aslnda Tevratta tasvir edilen cennetle ayn olduuna iaret etmektedir. Nitekim, Yahudilik hakknda bilgi sahibi
olan Ubey b. Kab ve Vehb b. Mnebbih gibi ahsiyetlerin demin
cennetinin yeryznde olduunu sylemi olmalar da bunun doruluunu gstermektedir. demin iskan edildii cennet, Tevratta
Aden Bahesi (Gan Eden) diye isimlendirilir. Aden (branca
Eden) kelimesinin kk, anlam ve hangi corafi blgenin ad olduu meselesi tartmaldr. Kelimenin Smer dilinde l, bozkr,
ova anlamlarna gelen Edin kelimesiyle ilgili olmas muhtemel
gzkmektedir.46 Nitekim Edin Smer metinlerinde Dicle ile Frat
arasndaki blgenin ad olarak gemektedir. Bir Smer efsanesinde
ise ilk insanlarn bu arazi zerinde yaadklar belirtilmektedir.47
Bunun yannda Edenin Babil dilindeki alvyonlu ova manasndaki Edenu veya Edinu kelimesinden tretildiini syleyenler de
mevcuttur.48
Eden kelimesi brancada bolluk ve bereket anlamna gelen
bir kelime olup teknik bir terim olarak Yahudilerin inannda mkemmel bir hayat ortamn, yani cenneti ifade eder. Ge dnem
Rabbinik literatrde, biri yeryznde dieri te dnyada bulunan
iki ayr Gan Edenden sz edilmitir. Semalardaki Gan Eden mtevaz kullarn ikamet edecekleri mutluluk yurdudur. XIII. yzyla ait

45
46

47

48

Rz, Mefthul-ayb, III. 3.

S. Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, ev. Aleddin enel, Ankara 2002, s.
156.
S. N. Kramer, Tarih Sumerde Balar, ev. Muazzez lmiye , Ankara
1990, s. 200-201.
Y. evki Yavuz, Adn, DA, stanbul 1988, I. 390-391.

171

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

Yalkut imoni isimli bir midra antolojisine gre Gan Edenin nehirlerinde st, arap, bal akar. Dnyadaki aalardan ok daha gzel sekizyz bin aa vardr. Altyz bin melek de Tanry en gzel
sesleriyle verler.49
Kanaatimizce, brancadaki eden kelimesi ile Kuranda on bir
defa cennt kelimesiyle birlikte zikredilen adn kelimesi arasnda bir
itikak ilikisi vardr. Ancak Kuran, szlkte sebat, istikrar ve
devamllk50 gibi anlamlar ieren adn szcyle nitelenen cennetleri mminlerin ahirette ebed olarak kalacaklar mutluluk yurdu
olarak tasvir eder. lgili ayetlerdeki tasvirlere gre Adn cennetleri,
iinde gzel konutlarn, tahtlarn, altn ve incilerle sslenmi ince
ipekten yeil elbiselerin, sabah akam ikram edilen eitli yiyeceklerin, gzleri bakasn grmeyecek kadar elerine bal hurilerin ve
eitli rmaklarn bulunduu ebed bir yurt olup orada hibir bo
sz iitilmeyecek, yorgunluk ve bkknlk hissedilmeyecektir.51
Haddi zatnda Kuranda demle balantl olarak sz edilen
cennet, dolaysyla Tevrattaki Tanrnn has bahesine benzer bir
mekan Smer mitolojisinde de mevcuttur. Gerekte, bir yeryz
cenneti olan bu mekan Smer iirinde yle betimlenmitir:
Dilmunda karga barmad,
ttidu kuu ittidu kuuna haykrmad,
Aslan ldrmedi,
Kurt kuzuyu paralamad,
Olak yiyen yaban kpei bilinmiyordu,
Tahl yiyen *obur yaban domuzu+ bilinmiyordu,
Dul bilinmiyordu,
Gz ars, ben gz arsym demedi,
Ba ars ben ba arsym demedi,
Onun (Dilmunun) yal kadn ben yal kadnm demedi,
49
50
51

172

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, stanbul 2001, I. s. 183.

Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 488.
Bkz. Tevbe 9/72; Rad 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Th 20/76; Ftr 35/33; Sd 38/50; Mmin 40/8; Saf 61/12; Beyyine 98/8.

dem, Cennet ve D

Onun yal adam, ben yal adamm demedi,

arkclar at yakmad; ehrin dnda ac lklar ykselmedi.52

Smerlerin nsanln altn ana ilikin dnceleri de

Emmerkar ve Arata Beyi adl mitik destanda yle ifade edilmitir:
Bir zamanlar ne ylan vard, ne akrep vard,
Ne srtlan vard, ne aslan vard,
Ne vahi kpek vard, ne kurt.
Ne korku vard, ne ikence,
Adamn rakibi yoktu.53

Bu mitolojiye gre Dilmun, saf, temiz ve aydnlk bir memlekettir; yani hastalk ve lm nedir bilmeyen canllarn memleketi. Ne
var ki bu cennet mekanda hayvanlar ve insanlar iin gerekli olan su
eksiktir. Byk su tanrs Enki, gne tanrs Utuya Dilmun beldesini tatl su ile doldurmas iin yerden su karmasn syler. Bylece Dilmun meyve baheleri ve yemyeil ayrlar ile tanrlarn bahesi hline gelir. Mitolojinin bu blm, Tekvindeki, Ve yerden
bir buu/nem ykseldi ve btn topran yzn sulad (Tekvin
2/6) ifadesini hatrlatmaktadr.54
Dier taraftan, Smer edebiyatndaki Enki ile Ninhursag
(Ninmah) efsanesinde tanra Ninhursagn, Dilmunda sekiz bitkiyi
filizlendirdiinden bahsedilir. Anlatya gre sz konusu bitkilerin
filizlendirilmesi ancak tanrann su tanrs tarafndan kua
kapsayacak ekilde hamile braklmas ve bunlarn arsz, acsz
olarak dourulmas gibi epeyce karmak olaylardan sonra gerekleir. Su tanrs Enki bu deerli bitkilerin tadna bakmak istedii
iin, habercisi iki yzl tanr simud bu ok deerli bitkileri koparp
efendisi Enkiye takdim eder. Enki de onlar birer birer yer. Buna
52

53
54

Kramer, Tarih Sumerde Balar, s. 124-125; Hooke, Ortadou Mitolojisi, s.

157.
Kramer, Tarih Sumerde Balar, s. 199.
Kramer, Tarih Sumerde Balar, s. 124.

173

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

fkelenen Ninhursag, Enkinin zerine lm laneti okur. Bu lanetin

bir sonucu olarak Enkinin sekiz organ hastala yakalanr ve bu
yzden lme noktasna yaklar. Byk tanrlar bu duruma ok
zlr ve Smer tanrlarnn kral olan hava tanrs Enlil bile buna
are bulamaz. Derken, ana tanra Ninhursag bu olumsuz duruma
mdahale etmesi iin ikna edilir. Ana tanra, her biri Enkinin bedenindeki hastalkl bir organ iyiletirecek sekiz tanra yaratr.
Enkinin hastalkl organlarndan birisi kaburgadr. Bu organ iyiletirmek iin yaratlan tanrann ad da Nintidir. Kaburgann Smercesi ise tidir. Dolaysyla, Enkinin kaburgasn iyiletirmek
iin yaratlan tanrann ad, kaburgann hanm anlamna geldii
gibi, yaatan hanm anlamna da gelir. Smer edebiyatnda kaburgann hanm olan isim, bir kelime oyunu ile Tevratn cennet
efsanesindeki Havv -ki bu kelime brancada yaamak, var olmak anlamndaki hayah kknden tretilmitir- olarak yaatan
hanm anlamna dnmtr.55
Netice itibariyle, demin Tevrattaki kssas, Smer mitolojisine ait birok unsur iermektedir. Kramerin deyiiyle, ncelikle unu kabul etmeliyiz ki, tanrsal bahe, gksel bir cennet dncesinin
balangc Smerlere aittir. Metinde Smer cenneti Dilmun memleketindedir ki, buras rann gney bats olabilir. Smerlere galip
gelen Sami Babilliler kendi lmszlerini yaayanlarn lkesi
olarak bu Dilmuna yerletirmilerdi. Fkran sular Frat ve Dicle
ile birlikte drt bucan nehirlerini oluturan douya uzanm Tevrattaki cennet, Eden bahesi, Smerlerin cennet memleketi olan
Dilmun ile orijinal olarak birbirine benzemektedir. Ayrca, tanralarn arsz, sancsz doumu, Havvya ocuklarn sanclarla
dnyaya getirmesi iin yaplan lanetin arka planna k tutmaktadr. Yine su tanrs Enkinin yasak bitkiyi yemesi ve yapt kt
hareket iin lanetlenmesi, dem ve Havvnn bildikleri aacn

55

174

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

Havv hakknda daha geni bilgi iin ayrca bkz. mer Faruk Harman,
Havv, DA, stanbul 1997, XVI. 542-545.

dem, Cennet ve D

meyvesini yemelerini ve her ikisinin bu gnahkar hareketlerinden

dolay lanetlenmesini hatrlatmaktadr.56
Dier taraftan bu kssayla ilgili olarak Ahd-i Atkin muhtelif
kitaplarnda yer alan atflar daha baka mitolojik unsurlar da tamaktadr. Mesela, demin cenneti, Yahudilerin Babil esareti dneminde yaayan peygamber Hezekielin eitli konulardaki vizyonlarn ieren Hezekiel kitabnda Tekvindekinden ok daha farkl
bir ekilde tasvir edilmitir. Bu tasvirde u ifadelere yer verilmitir:
dem olu, Sur kral iin mersiye oku, ve ona de: Rab Yehova yle diyor: Kemalin mhr, hikmetle dolu, gzellikte tam olan sendin.
Sen Adende, Allahn bahesinde idin; sar yakut, krmz akik, ve
beyaz akik, gk zmrt, akik, yeim, safir, kzl yakut, zmrt talar ile, btn deerli talarla, ve altnla kaplanmtn; teflerinin ve
zurnalarnn iilii sende idi; yaratldn gn hazrlanmtlar. Sen
meshedilmi glge salan kerubi idin; ve seni ben diktim, Allahn
mukaddes da zerinde idin; ateten talar arasnda gezdin. Sende
ktlk olduu bulununcaya kadar yaratldn gnden beri yollarnda kmildin. Ticaretinin okluundan tr senin iini zorbalkla
doldurdular, ve su iledin; ve seni murdar ey gibi Allahn dandan attm.57
demin iskan edildii bahe bu tasvire gre Tanrnn danda
yer almaktadr. Tanr dandaki cennet bahesi motifi, Ugarit mitoslarnda da mevcuttur. Bu mitoslara gre Tir (Sur) kentindeki tanrkraln konutu bu bahededir. Kendisi geni kanatl bir melek ve ate
talar ortasnda bir aa bir yukar dolaan biri olarak takdim edilir. Orada mzik de vardr ve sonunda, tanrlarn bahesinin bu
sakini kafir ya da murdar olarak oradan kovulur.58

56
57
58

Kramer, Tarih Sumerde Balar, s. 123-124.

Hezekiel, 28/12-16.
Hooke, Ortadou Mitolojisi, s. 156.

175

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

5. Cennetten D
Kanaatimizce, dem kssas, gerekten olmu bitmi bir hdisenin yaln aktarmndan ziyade insann kozmik kaderine ilikin bir
drama niteliindedir. Ne ki bu nitelik, kssann bsbtn bir efsne
olduunu deil, beer varln dnyada yaam servenine ilikin
bir temel hakikatin dramatize edilmi anlatm olduunu gsterir.
Kurann bu anlatmnda insann niin yaratldndan sz edilmemi olsa da dier baz ayetlerde dem ve soyunun yeryznde
kullukla snanmak iin yaratld ok ak bir biimde ifade edilmitir. Mesela, Hd 11/7 ve Mlk 67/2. ayetlere gre Allah gkleri
ve yerkreyi, lm ve dirimi insann gzel davran ynnden
nasl bir performans sergileyeceini test etmekle edeer olan bu
geici snav sebebiyle yaratmtr. Dnyada snava tbi tutulmann
Kuran terminolojisindeki karl, bel ve ibtildr. Bu kelimenin szlk anlamlar incelendiinde, dem ve evladnn bu dnyaya aslnda ypranmak, rselenmek, sknt ve ac ekmek iin gnderildii grlr. Nitekim, Muhakkak ki lmle ve alkla, dnya
malnn, cann ve *aln teri+ rnlerin kayb ile snayacaz (Bakara
2/155) mealindeki ilh beyan da insann dnyadaki snavnn ok
etin olduuna iaret eder.
u halde, dem kssasnda sz edilen cennet kavramn metafizik alanla ilikilendirmemek gerekir. Aksi takdirde, Bylece
dem rabbine kar geldi, dolaysyla ciddi bir hataya dm oldu. (T-h 20/121) mealindeki ayet, dem hakknda apak bir
itham ve hatta iftira olmu olur. nk insann yeryznde kulluk
etmek ve dolaysyla denenmek maksadyla yaratld bizzat Allah
tarafndan beyan edildiine gre, dem ve eini ebedilik cennetinde yarattktan ve dahi onlara hibir mkellefiyet yklemeksizin,
bir taraftan Bu cennette dilediiniz gibi yiyip iin demeyi, dier
taraftan da Ama sakn u aaca yaklamayn diye bir yasak getirmeyi; bunun yan sra blise bu iki zavally ayartma izni vermeyi
ve nihayet, Birbirinize dman olarak inin (7/Arf 24) mealindeki

176

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

dem, Cennet ve D

bir paylamayla cennetten kovmay, Allahn insanla oyun oynamas

olarak izah etmekten baka bir seenek yoktur.
te yandan, konuyla ilgili ayetlerde cennet diye tabir olunan
yerin metafizik lemde bulunduuna inanlan ebedilik cennetini
niteledii kabul edilecek olursa, u sorulara da tatmin edici cevaplar
bulmak gerekir: Allah, yeryznde imtihan etmek zere yaratt
varl, snav salonuna alrken niin byle dolambal bir yol izleme
ihtiyac duymutur? Yahut, Her eyi yiyip iin, ama sadece u
aaca yaklamayn. demek yerine, Sizi iyilik ve ktle yatkn
bir varlk olarak yarattm, ktle enfs ve fk drtler ve
faktrleri eytan olarak tesmiye ettim; siz bu drtlerin esiri
olmayn ve mutlaka benim gsterdiim yolda yryn diye
klavuzluk etmek adl-i ilhiye daha uygun deil midir?
Yine, bu kssa hakkndaki geleneksel yorum esas alnd takdirde izah edilmesi pek mmkn gzkmeyen birok eliki ortaya
ktn belirten Btn-smaili mellif Hseyin bnl-Veldin de
dikkat ektii gibi, her eyden nce cennetteki aala ilgili yasan
mantn aklla kavramak mmkn deildir. nk, bu aacn iyi
bir aa olduu varsaylacak olursa, demin onun meyvesini yemekten niin men edildii sorusu ortaya kmakta; yok eer bu aa
kt idiyse, o takdirde Allah cennette kt bir aacn yer almasna
niin izin verdi? problemiyle karlalmaktadr. Mantksal adan
bakldnda, bu aacn cennette yer almamas gerekirdi. Allah,
demin bu aaca yaklaacan ve bu yzden cennetten
kovulacan daha nceden bildii hlde niin buna msaade ettii
meselesi de ayr bir tartma konusudur. te yandan, eer bu aa,
baz mfessirlerin iddia ettikleri gibi baak ya da buday filizi ise
deme yasak konulduu hlde buday niin onun yeryzndeki
ocuklarna helal klnd? Ayrca Allah, hibir gnah ilemedikleri

177

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

hlde niin demin zrriyetini cennette iskan etmedi ve niin

onlar babalarnn ilemi olduu bir sutan dolay cezalandrd?59
Bu son soru, ok ciddi bir soruna, yani asl gnah (peccatum
origins) problemine iaret etmektedir. Bilindii gibi, asl gnah
problemi, zellikle Pavlus sonras Hristiyan dncesinde ok
nemli bir yer tutar. Zira Hristiyanln mimar Pavlusun yorumuna gre gnah dnyaya dem vastasyla girmitir.60 Bu yzden,
dnyaya gelen her insan demin suundan bir miktar tamakta ve
bu asl su nesilden nesile intikal etmektedir. nsanlk, asl gnahn
kefareti olarak armhta can veren sa sayesinde bu suun kirinden
arnmtr.61
dem kssas, geleneksel tarzda yorumlandnda Pavlusun bu
nazariyesi, en azndan temel fikir itibariyle meruiyet kazanmaktadr. Oysa, Kuran her frsatta mkellefiyetin, dolaysyla da su ve
cezann bireyselliine vurgu yapmaktadr. Kuran retisinde,
Hibir gnahkar bakasnn gnahn yklenmez. (35/Ftr 18)
prensibi esas olduuna gre, babamzn yedii erik yznden bizim
diimizin kamamas asla sz konusu olamaz. Bu itibarla, gerek
demin cenneti, gerek cennette iledii suu ve gerekse bu sutan
tr cennetten dn, Allahn muhtelif ayetlerde szn ettii
dnya hayatna zg bir snanma tecrbesi balamnda anlayp
yorumlamak gerekir. Buna gre dem veya insan, iyilik ve ktlk
yapabilme yahut bu ikisinden birini hr iradesiyle seebilme yetisiyle donatlm bir varlk olarak yeryznde yaratlmtr. Allahn,
halife ve kalfa olarak nitelendirdii bu varla ilikin en temel beklentisi, rabbinin/efendisinin szn dinlemesidir. Ancak o, kendisine yarar bir azim ve kararllk gsterememi; dolaysyla, rabbinin

59

60

178

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

61

Bernard Lewis, An Ismaili Interpretation of the Fall of Adam, Bulletin

of the School of Oriental Studies, IX, London, 1937-39, s. 691-692.
Pavlusun karanlk ahsiyeti ve teolojik dncesi hakknda geni bilgi
ve deerlendirme iin bkz. inasi Gndz, Hristiyanln Mimar Pavlus,
Ankara 2001.
Bkz. Romallara, 5/12-21.

dem, Cennet ve D

beklentisini boa karm ve bu yzden gzden dmtr. Yoksa,

baz skseli iddialarda dile geldii gibi, tam anlamyla insan oluunu gnah ilemek suretiyle kazanmamtr. Zira, insan bidayette ne
ise imdi de odur.
Kssada sz edilen hubt, kesinlikle semv (!) cennetten
yeryzne d anlamna gelmemektedir. Bilakis bu kelime, somut anlamda bir yerden baka bir yere gitmek (hebeta min beledin
il beled) ve bir yerde konaklamak gibi anlamlar iermektedir.62
Mesela, 2/Bakara 61. ayette Allah Hz. Musa zamanndaki
srailoullarna, Siz imdi deerliyi deersiz olanla m takas etmek
istiyorsunuz. yleyse *filan+ ehre gidin (ihbit msran). Orada istediiniz eyler mevcuttur. diye hitap ettiini belirtmektedir. Bu
hitap, Hz. Musaya, Biz hep ayn yiyecee talim edemeyiz. Rabbine
syle de bize toprakta yetien bakla, salatalk, sarmsak, mercimek
ve soan gibi sebzeler versin. diyen srailoullarna bir cevap olarak zikredilmitir. Mfessirler, bu ayette geen hubt kelimesini,
ismi zikredilmeyen ehre veya beldeye gitmek eklinde anlayp
yorumlamlardr.
u halde, demin hubtu, fiziktesi lemdeki bir cennetten
nesneler dnyasna dmekten te bolluk ve bereket iindeki bir
hayat ortamndan baka bir ortama, yani daha etin hayat artlarnn tecrbe edildii baka bir ortama yahut duruma intikal etmektir. Bu manev intikal, demin ird olarak iledii suun -ki
Kuranda yasak aaca yaklamak diye tabir olunan bu suun
mahiyeti ok nemli deildir- zorunlu bir sonucudur. Dier bir deyile, demin cennetten karlmas, Allahn emirlerine uygun
hareket etmemenin insan hayatnda birtakm mahrumiyet ve maduriyetler eklinde tezahr etmesi gereiyle edeer bir anlam
ierir. Nitekim Kuranda, Kim benim zikrimden sarf nazar ederse
onun iin skntl bir yaam vardr. (T-h 20/124) denilmi; bir
baka ayette ise, Eer o lkelerin halklar inanm ve Allahn emir-

62

Ebl-Ksm ez-Zemaher, Essl-Bela, Beyrut 1989, s. 293.

179

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

lerine kar gelmekten saknm olsalard, onlara gkten ve yerden

bereket kaplar aardk (Arf 7/96) denilmek suretiyle deimez
bir ilh yasaya (snnetullah) iaret edilmitir. Bu ayetler dikkate
alndnda denebilir ki, demin cennetten hubtu, yani, ird olarak iledii crmden tr bolluk, bereket ve huzur dolu yaantsnn zeval bulmas, snnetullahn mukadder sonucudur.
Burada unu da belirtmek gerekir ki, hubt kelimesi, soyut olarak Allahn gznden dme anlam da ierir. nk, der Rb
el-sfahn (. 502/1108), hubt, insan iin kullanldnda, inzlin
(indirme) aksine hafifseme, hor ve kk grme (istihfaf) anlam
tar. Nitekim Allah Tel inzl kelimesini, deerine (eref) dikkat
ektii eylerle ilgili olarak zikretmitir. Melekleri, Kuran, yamuru vb. eyleri indirmek gibi< Hubt lafzn ise gzden dme olgusuna dikkat ektii bir makamda zikretmitir. Szgelimi, Biz dedik
ki, birbirinize dman olarak inin< (Bakara 2/36), Oradan in; artk
orada byklenmen sz konusu olamayacak (Arf 7/13); O ehre
inin/gidin... (Bakara 2/61) ayetlerinde olduu gibi< Bu son ayetteki, Orada istedikleriniz mevcuttur. sznde hibir tazim ve terif
yoktur. nk Allah bu szn hemen ardndan, Onlar dknlk
ve yoklua mahkum edildiler. buyurmaktadr.63
Rbn bu aklamas Gnostik gelenekteki d nazariyesini akla getirmektedir. Bilindii gibi, Gnostik retinin temelinde
madde-man, aydnlk-karanlk, ruh-beden ve dnya-ahiret vb.
ayrmlarla ifade edilen ok kat bir dalizm (ikirciklik) mevcuttur.
Gnostikler varlk lemini makro dzeyde k ve karanlk lemi
olmak zere iki ayr kategori olarak telakki ederler. Ik ya da nur
lemi iyilii, hakikat ve gerei temsil ederken karanlk ve zulmet
lemi ktl, yalan ve gerek olmayan temsil etmektedir. Ik
lemi ile karanlk lemi arasnda bitmek tkenmek bilmeyen bir
mcadele vardr. Madde ve madd olan her ey, yani iinde yaadmz dnya, bedenlerimiz ve bu dnyaya ait olan her ey ktlk

180

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

63

Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 781.

dem, Cennet ve D

lemine aittir; dolaysyla bizatihi ktdr. Ruh ve ruhsal olan varlklar ise k lemine aittir ve yaps gerei iyidir. Ktlk lemiyle
iyilik lemi ya da nur ile zulmet arasndaki bu mcadelede nihai
zafer, iyilik yani a ait olacaktr. Makro hayatn sonunda ktlk
ve zulmet k tarafndan dizginlenerek tahakkm altna alnacak ve
onun emrinde olan madde ve madd alem ifna edilecektir. Mikro
hayat temsil eden insan asndan da aslolan, bedenin istek ve arzularna boyun ememektir. Varlk itibariyle kt olan bu dnya ve
dnyevi eyleri terk etmek, k ve iyiliin timsali olan ruha ve ruhsal aydnlanmaya kulak vermek gerekir.64
Dier taraftan Gnostik gelenekte insan, ruh, beden ve nefs olmak zere temel unsurdan mteekkil bir varlk olarak alglanr.
Bu unsurdan ruh, kken itibariyle k lemine aittir. O, ilh
takdir gerei ktlk lemine ait olan yeryzne ve ktln bir
paras olan bedene dm ya da atlm bir varlktr. Beden ve
nefs, doal yaplar itibariyle sfldirler; nk bunlar ktlk lemine aittirler. Gnostiklere gre beden ierisinde ruh, hapishanedeki
bir tutsak gibidir. Zira, ruhu kuatan beden, onu elden karmamak
amacyla tutsak etmitir. Bu yzden ruh, madd leme atlp beden
kafesine sokulmaktan hi memnun deildir. O, asl vatan olan ilh-ruhn-nrn leme geri dnebilmek, oraya tekrar ykselebilmek iin yanp tutumaktadr. Gnostik retide kurtulu ancak sfl
leme den ruhun tekrar ilh leme ykselmesiyle gerekleir.
Gnostiklere gre ilh lemin bir paras olan ruh lmszdr.
lm ancak sfl olan madd varlklar, dolaysyla insandaki ten ve
beden kafesi iin geerlidir.65
Esasen, gnostik gelenekteki d nazariyesi, bir rpda yabana atlacak kadar basit ve anlamsz gzkmemektedir. Zira,
dem kssas balamnda dnldnde, yasak aaca yaklamak, madd ve dnyev olana ilgi duymak anlamnda bir tr dn-

64
65

inasi Gndz, Mitoloji ile nan Arasnda, Samsun 1998, s. 47.

Gndz, Mitoloji ile nan Arasnda, s. 48.

181

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

yevlemeyi ima etmektedir. Belki de bu ilgi yznden olsa gerek

dem, Allah katndaki stn manev konumunu yitirmi, bylece
asli ve manev yurdundan ayr dmtr. demin gurbete dtkten sonraki tm abas ise, Ey Rabbimiz! Kendimize yazk ettik.
Eer sen bizim hatamz balamaz ve bize acmazsan hi kuku
yok ki kaybedenlerden olacaz. (7/rf 23) mealindeki nedamet
dolu yakarnda da dile geldii gibi, asl yurduna, yani Allah katndaki saygn konumuna avdet etmektir. dem ve evlad btn bir
tarih boyunca gerek slasna dnmek iin rpnmakta, bunun iin,
dnyev olandan, dnyann gelip geici metalarndan mmkn
olduunca uzak durup varoluu tekrar mtel olana balamaya
uramaktadr. Bu etin urada manev arnma n plana kmakta; arnma ise dnyaya ciddi bir rezerv koymay yahut ona kar
mesafe bilinci iinde olmay gerektirmektedir. Ksaca, Kurana gre
dnya deersiz bir hayatn meskenidir. Tam bu noktada, yleyse
bizim burada ne iimiz var? eklinde bir soru sorulabilir ve bizce
bu soruya, Denenmek iin bir sre burada ikamet etmemiz, dnyann deerli olduuna delalet etmez. diye cevap vermek gerekir.
Bu sebepten olsa gerek, iinde bulunduumuz hayat, Allah tarafndan dnya lafzyla nitelendirilmitir. Bu nitelemeyle ilgili
olarak Kuran batan sona tarandnda, insann varlk meskeni
olan dnyaya, yaknlktan ziyade bayalk ve adilik vasfnn daha ok yakt grlmektedir. Geri, tamamen din-ahlk
bir anlam tayan el-haytd-dny tabiri, nzul dnemindeki koullar sebebiyle Mekk ayetlerde ok daha iddetli bir ekilde yerilmekte ve bu yerginin dozu Medine dneminde vahyedilen ayetlerde
yine konjonktrel duruma kout olarak azalmaktadr. Ama son
tahlilde Kuran dnya gzel tavsiflerde bulunmamakta ve bu balamda Allah sk sk ahiretin dnyadan ok daha hayrl olduunu
vurgulamaktadr. Yine bu balamda, dnya hayatnn gelip geici,
aldatc-ayartc bir oyun ve elence olduundan, dnyann metandan ve dnya hayatnn anlamsz bir yar ve aldan vesilesi oldu-

182

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

dem, Cennet ve D

undan sz etmekte;66 birok ayette ise, Ona dndrleceksiniz<67 buyurmak suretiyle bir bakma bizim asl vatanmza iaret
etmektedir. Bilhassa istirc ayetinde geen, Biz Allaha aidiz ve
Ona dneceiz (Bakara 2/156) ifadesinden hareketle denebilir ki,
insan z itibariyle bural bir varlk deildir. O, en azndan
tanrdanlk, hatta mikro dzeyde tanrsallk ieren ruh tarafyla
bural deildir. nk Allah Kuranda, Sonra ona (insana) dzgn bir ekil verip kendi ruhundan fledi; Ona (insana) dzgn
bir ekil verip ruhumdan fleyince< buyurmaktadr.68
Ruhun gerek mahiyeti, hi phe yok ki, prematre sonulara
gebe olan bir tartma konusudur. Bununla birlikte, biz insanlarda
mikro lekte de olsa tanrsal bir cz bulunduunu tartmaya dahi
mahal yoktur. Bu iddiann vahdet-i vcutu anlayla paralellik
arzettiinin farkndayz. Fakat Kurandan yola kldnda, bu
gerei inkar etmek pek mmkn gzkmemektedir. Sz konusu
tanrsal cz, biyolojik lmle birlikte asl vatanna doru yola kacak, dnyaya ait olan beden ise tekrar topraa avdet edecektir. Burada, ruh-beden dualitesinden sz ettiimiz aktr. Dolaysyla, son
dnemde moda olan nsan bir btndr eklindeki tezden hareketle bu dualizme itiraz edilebilir. Ancak Kurann bu konuyla ilgili
ifadeleri, hibir itiraza mahal vermeyecek kadar aktr.
yle ki, insann su ve toprak karmndan yaratldn bildiren ayetler ile Allahn insana ruhundan flediini bildiren ayetlerden anlald kadaryla beden epeyce bir evrim yahut tekaml
srecinden gemi ve nihayet ruhu kabullenecek kvama gelince
tanrsal cz (ruh) ona ilhak edilmitir. Aslnda bu ikirciklik, insana
fcur ve takvasnn ilham edildiini bildiren ems 91/8. ayetten de

66

67

68

Mesela bkz. l-i mrn 3/185; Enm 6/32; Tevbe 9/38; Rad 13/26;
Ankebt 29/64; Hadd 57/20.
Bkz. Bakara 2/28, 245, 281; Ynus 10/56; Kasas 28/70, 88; Ankebt 29/17;
Rm 30/11; Secde 32/11; Y-sn 36/22, 83; Zmer 39/44; Fussilet 41/21;
Zuhruf 43/85; Csiye 45/15.
Hicr 15/9; Secde32/ 9; Sd 38/72.

183

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

aka anlalmaktadr. Zira, insandan sdr olan fsk ve fcrun

menba, daima madd olana rabet eden bedenden bakas deildir.
Nitekim, dnyevi yaantda yeme, ime, cinsel arzu gibi ehev ve
hayvan istekler, bedenin ihtiyalar olarak tezahr etmekte; takva,
erdem, fazilet, drstlk, sevgi, hogr, affetme ve tevazu gibi
hasletler ise tinsel zellikler olarak gzkmektedir.
Burada son olarak unu da belirtmek gerekir ki, peygamberler
araclyla vahiy gndermek, haddi ztnda ird olarak gerekletirdii kt eylemleri neticesinde Allahn gznden den insann
eski itibarn kazanmas/Allahn yaratt asl ftratna avdet etmesi
iin uzatlm bir ilh imdat elidir. Bu el, Kuran terminolojisinde
inzl diye tabir olunur. Bu balamda Allah insana kh vahiy, kh
ayet, kh melek, kh ruh indirmek suretiyle tenezzl buyurur
(tenezzlt- ilhiyye).

Deerlendirme ve Sonu
dem kssas, Kurandaki ekliyle, beer varln kozmik kaderine ilikin dramatik bir anlat olup herhangi bir zamansal ve
mekansal duruma tetabuk etmemektedir. Bu yzden, kssada geen
cennet szc gerek bir mekan olarak anlalmamal ve bilhassa terimsel ereve iinde metafizik alanla irtibatlandrlmamaldr.
Kald ki, insan her eyden nce dnya denen mekanda kullukla
imtihan edilmek iin yaratlmtr. Bu gerek bizzat Allah tarafndan
da ok kere (Hd 11/7, Zriyt 51/56, Mlk 67/2) beyan edildiine
gre dem veya insan, u an havasn soluyup suyundan itiimiz
yerkrede vcut bulmutur. nk Allah, yarataca halifenin yerini aka yeryz (fil-arz) olarak tayin etmitir. O halde, ilk
insan ya da insanlar hibir zaman dnya dndaki bir yerde ikamet
etmemi, yahut bidayette huld ya da ebedlik cennetinde arlanp
sonradan dnyada yaamaya mahkum edilmemitir.
Bunun aksi dnld takdirde, teklif ya da mkellefiyetin

184

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji

en temel ment olan hr iradeyi nefyetmeyi, dolaysyla Allah

dem, Cennet ve D

adaletsizlikle itham etmeyi hakl klacak bir sonula yzlemek kanlmaz olur. Ve bu sonu ister istemez u dnceleri dourur:
demin gklerde bulunduu varsaylan cennetten karlmasna
sebep olan suu ilememek gibi bir ans hi olmamtr. nk
Allah, meleklerin serzeniine ramen, Ben yeryznde bir halife
yaratacam demek suretiyle insan denen bir snav varln yeryznde konulandrmaya oktan karar vermitir. Bu demektir ki,
dem huld cennetinden kp kmama, dier bir deyile, dnyaya
gidip gitmeme hususunda muhayyer klnmamtr. yleyse,
dem, bu suu grnte hr, ama aslnda mecbur olarak ilemitir. Dolaysyla, babamzn iledii su bize sirayet etmitir.
Bu dnceleri onaylamak mmkn deildir. nk Allah,
Hi kimse bir bakasnn iledii gnahn faturasn demez buyurmaktadr. Kald ki Allah kullarna asla zulmetmez. Gerekte,
insan ird olarak gnah tercih eder ve bylece Allahn gznden
der (hubt). Tpk demin dt gibi. Ama Allah, engin rahmetinden dolay insana iade-i itibarda bulunmak, yani onu selim
ftratna dndrmek ister. Bu yzden hem peygamberler vastasyla
vahiy inzl etmek suretiyle ona yardm eli uzatr, hem de gerek bir
nedamet duygusuyla tvbe edenleri affedeceini syler. te dem
figr -ki bu figrn tarihsel ya da temsil olmas ok nemli deildir- zelinde aktarlan dramatik kssa, insann kozmik kaderine
ilikin bu hakikati zetler. Vallhu Alem.

185

MLEL VE NHAL
inankltrmitoloji

Mustafa ZTRK

Adam, Paradise and the Fall

Citation/: ztrk, Mustafa, (2004). Adam, Paradise and the Fall, Milel ve Nihal, 1 (2), 151-186.
Abstract: The story of Adam which takes place both in the Quran and in the Book of Genesis is
indeed quite interesting. Traditional Muslim scholars particularly commentators on the
Quran have understood and explained such key concepts as paradise and the fall in their
literal meaning. They have also used lots of mythological information in explanation of
these concepts. On the other hand, when we take the literal meaning as a base to
understand this story, it obviously contradicts some other verses of the Quran. To us, the
best way to solve the problem is to accept that it is in fact a metaphorical/imaginative story.
Similar stories are also found in Sumerian mythology. From the point of the message of the
Quran, whether the story of Adam has a historical fact is not so important since the basic
aims in such stories are religious and ethical messages. As far as we understand Allah,
with this story, describes the experience of trial of humanity. Adam in this description
presumably refers to human being.
Key Words: Adam, Satan, paradise, the fall, the tree of life

186

MLEL VE NHAL
inan kltrmitoloji