EKCGtL TARH Y A Y IN L A R I No:

SYAS
DARGINLIKLAR
CLT: 5
Yazan :

KANDEMR

Dizgi ve Bask:
K K C t G l L

M A T B A A S I

Nu m u s l in i n i yi: - s t a n b u l - T e l: 2S388

mm

BUHRAN NDE YZLYOR

Serbest Cumhuriyet Frkas, Lideri Ali Fethi Be.
yin imzasn tayan u beyanname ile kendi kendini
IVHhetmi.'jU:
Biiyk ('.azimiz Mustafa Kemal Hazretlerinin
tevik ve tasvibiyle Serbest Cumhuriyet Frkasn te.
sis etmitim. Kanaatimcc bu tevik ve tasvip, tabia.
tiyle, tekil edeceim Frkann, Gazi, Hazretlerine kar
siyas mcadeleye girmek ihtimalini bertaraf ediyor
du. Esasen bu karar haricinde siyas bir teekkle v.
cut vermek mesuliyetini almay hatrma getirmemi,
tim. Halbuki tahakkuk eden son ekle gre, Frkam,
zn Gazi Hazretleriyle siyas sahada kar karya gel
mek vaziyetinde kalabilecei anlalmtr. Bu vazi
yette kalacak siyas bir teekkln mevcudiyetini
Frka messisi sfatiyle muhafaza ve idameyi muhl
buluyorum. Bu sebeple, Serbest Cumhuriyet Frkas,
nm feshine karar verdim. Bu kararn tekiltmza
tebliini rica ederken, bana itimad eden ve benimle
ibirlii yapan Cumhuriyeti arkadalarma derin min.
nettarlm arzederim.
S

Bu suretle yine siyaset meydannda tek bana

kalan Halk Frkas ve Hkmetinin ilk ii, __ Fethi
Beyle yakn arkadalarndan gayr Serbest Frkaya'
girmek gafletinde (!) bulunanlar, ileride bu gibi te.
ebbslere girimek cesaretini gstereceklere ibret ol.
mak zere, birer bahane ile, tazip ve terhip etmek
oldu. Hem de ylesine ki, mesel Serbest Firkanm s.
tanbul merkezi olan binann kapclar, kahvecileri,
postaclar bile bu taziplerden yakalarn kurtarama
dlar.
Halk Frkas bylece, yakndan uzaktan muhale,
fet kokusu bulam olanlar ve olmam ihtimali olan,
larm hepsini derecc derecc muht-lil .ekillerde ceza
landrp, yldrarak, d temizliini (!) yaparken, bir
taraftan da, kendine bir ekidzen vermee, slaha
niyetlendi.
Serbest Frkann ma/.lar olduu byk tevecch,
alka ve rabetten ders almak i.stiyerek, umum ho
nutsuzluu mmkn mertebe gidermek gayesiyle, ev
vel kendi bnyesinde baz slahat yapmaa koyuldu.
Fakat, tek kal sebebiyle, <;ilrmcc yz tutmu olan
bu bnyede, Alinin klahm Veliye giydirmek kabilin
den yaplan, mesel mutemetlikleri kaldrmak, yeni
elemanlara i vermek, ube tekiltlarn yenilemek
gibi . szde slahat, hi bir msbet netice vere
medi ve veremezdi.
Bundan baka, halkn honutsuzluunu mucip
olan btn aksaklklarn, iktisad, ticar ve mal s.
kntlarm, murakabesizlikten doduunu nihayet
anlyabildiklerinden, fakat bir trl de hakik mna,
siyle cidd murakabeye yni ikinci bir frkaya
tahamml edemiyeceklerini bildiklerinden, kendi ile
rinden bir sun murakabe cihaz kurmak teebbsne
getiler. Halk Frkas Mebuslarn sa, sol ve merkez
4

olmak zere grupa ayrp, her grupun bana da

smet ve Kzm Paalarla Recep Bey gibi kimseleri
getirmek, ve bu suretle prensiplerde birlik olmak ar.
tiyle bu gruplarn teferruat ve tatbikatta birbirini
kontrol ve murakabe etmesini salamak istediler. Fa
kat bu eit bir dankl dn de, kendi kendileri,
le beraber, memleketi ve lemi aldatmaktan baka bir
semere vermiyeceini dnerek, bundal da sarfna,
zar ettiler.
Btn bunlar, Halk Frkasnn bu vaziyette artk
kendini toplyamyacam ve tek salh aresinin de,
(muhalefet) olduunu aka gsterdii halde, smet
Paa ile taraftarlar bu tek: areyi, kabul etmemekte
srar ile, tuttuklar kmaz yolda devam inatla
tercih ettiler.
Kimseyi dinlemiyor sakatln bildikleri yolda
_ hrslarna rm olarak _ yrmekten vazgemiyor
lard- Fakat, bu sakatl umum efkrdan gizlemek
iin de, yola geldiklerini iddiadan ekinmiyorlar ve
boyuna yle yapacaz, byle edeceiz diye, vaadler.
de bulunuyorlardSerbest Frkann infisahndan hemen bir buuk
ay kadar sonra, bu ekildeki cazip vaadlerini arttra
arttra bitiremiyen smet Paa, Meclisteki Serbest
Frkadan kalan tek tk muhalifleri bile, kendine
inandrabilecek bir kudret gstermiti. Nitekim, bu
muhaliflerden Aaolu Ahmet Bey, bu inancn ve
ayn zamanda, daha da inanmak iin beklenenleri, yaz
d bir yaz ile, yle izah etmiti:
smet Paa Hazretlerinin son beyanatlarnda, be.
nim tedenberi meftunu olduum baz prensipler ve
esaslar kat ve sarih bir lisanla ifade edildi, smet
Paa, Cumhuriyetin mukteziyatmdan olan vatandala,
rm hrriyetlerine, matbuatn serbestsine riayet olu.
S

nacan ve Cumhuriyette esas olan murakabe usul,

ne almak icap ettiini, lyuhtlik iddiasnn anari
kadar zararl olduunu ve Cumhuriyetiler iin bu iki
mfrit cereyanla mcadele etmenin bir Vazife olmas
lzm geldiini ve de kalka, nihayet bu memlekette
de mutedil ve muntazam bir hrriyet hayat tesisi el
zem olduunu izah etti. Bu beyanatn ne gibi bir ha
vay nesimi iinde vaki olduunu biliyorum. Her ta
raftan: Yk, dat, kes, ldr, kr, dk... Terrr yap!
diye tahrikler, telkinler yaplrken, mesuliyettar bir
ahsn, geici hdiselerle, etraftan akn eden bu tah
riklerin stne karak, Cumhuriyetin istikbal endi
esiyle, Mill Meclise ve dolaysiyle btn millete hita.
ben, bu gibi tahrik ve telkinlere kaplmyacan, Cum.
huriyet icaplarna riayet edeceini iln etmesi, bence
yksek ve tebcile ayan bir manzara idi. Bu sebeple,
her trl muhalefet endielerini bir tarafa braktm
ve krsye karak, duyduum hisleri ve fikirleri be
yan ettim. Bavekilin bu asl ve necib fikirlerini hr
metle selmladktan sonra, bize, yni Trk aydnla
rna den vazifeleri de saymay vazife bildim. Me
nemende, bir Trk zabit ve mualliminin urad k.
bet karsnda kaytsz kalmtan duyduum azapta,
Trk aydnlarnn bu halka kar vazifelerini tama,
miyle ifa etmemi olduunu grerek zavall, masum
Kubilym aktlan kanndan mtevellit mesuliyetde,
benim de mnev bir hissem olduunu anladm ve de
dim ki:
Cumhuriyet bal bana bir dindir, bir iman
dr. Fakat bu dinin henz kitab yazlmad- Nefisleri,
ni unutarak* btn varlklarm Cumhuriyete hasret
mi havariler henz kmad. Halk ktlelerinin ka
ranlk tabakalar iine girerek, halk irad ve tenvir
edecek dhileri zuhur etmedi. Biz, Cumhuriyeti kendi
6

bana braktk vc kendi ahslarmz, ilerimiz ve

menfaatlerimizle uratk, ite, netice!
imdi, sorarm, hangi mnevver Trk vardr ki,
elini vicdannn zerine koyarak, nefsini yoklasn da,
benim duyduum fikirlere itirak etmesin?
Fakat, hayr!.. Anlalyor ki, Cumhuriyette yal.
mz Cumhuriyeti deil, benim yrekten kopan szleri,
mi dahi istismara hazr mnevverler varm...
Braknz ki, baz gazeteler, benim bu szlerimi,
bu kanaatimi tamamen tahrif ederek, tamamen baka
mnada nerettiler. Fakat yleleri de bulundu ki, be.
yanatmm bana: Aaolu Ahmet Beyin gnahlar,
n itiraf!, Aaolu Ahmet Bey, Menemende akt
lan ehit kannn mesuliyetinden kendi hissesine de,
ni de syledi! gibi serlevhalar koydular ve benim ve
dolaysiyle mensup olduum artk tarihe karm,
Serbest Frkann aktlan kandan mesul olduumuzu
iyma ve iaret etmee baladlar.
Bu kadar insafszla, namertlie ender tesadf
edilir. Fakat bu insafszlk ve namertlik bile beyhu.
dedir. nk her ey meydandadr. (Halkmz herkesi
tanyor ve herkes lakkmdaki hkmn, oktan ver.
mitir.
Bu srada, Frka ve Hkmetin tuttuklar yolda,
sendeleyip durularndan son derece mteessir olduu
anlalan Byk Gazi, bucak bucak dolaarak, halkla
yakndan temas ediyor, umum efkrn hassasiyetle
nabzn yokluyor ve yine halkla kaynamay salaya,
cak (Halkevleri) ni atryordu.
Halklarn, bizzat itiraf ettikleri, fakat nne
geemedikleri byk buhran, kendi ifadeleriyle u
ekli almt: Trkiyede buhran 1930 dan itibaren
balamtr. Hkmet 930 btesinde 220 milyon va.
7

ridat tahmin ettii halde, bu miktar, 3040 milyon

noksan oldu.
932 de ise, yni, imdi, varidat btemizi, se
ne evveline nazaran 7080 milyon noksaniyle yapmak
mevkiindeyiz. u halde, 930 senesindenberi acaba ne.
ler oldu? Paramz m dt? Hayr!
Nakid mevcudu mu azald? Hayr!
ithaltmz
m oald? Hayr! Bilkis madd rakalflara ve he.
saplara bakarsak, 932 senesindeki vaziyetimiz, )2
senesinden ok daha iyidir. Paramz sabittir. Ticaret
muvazenemiz ise, ilk defa olarak lehimizdedir. (.) hal.
de, Hkmet varidat, sene iinde, te bir nisli'.
tinde niin azald? Memlekette isizlik niin oald?
Piyasada yer yer flslar, terki ticaretler gmlme.sl.
nin sebebi nedir?
te bu sebebi bulamyorlard ve esasen buhran
yalnz bu sahada deil, siyas sahada da arta arta,
hkm sryordu. O kadar ki, yerinde asla sarsla,
myacak bir kuvvetle oturduu bilinen smet Paanu,
artk ekilip giderek, Hkmeti ehil ellere tevdi et
mesi lzumu bile cesaretle ileri srlmee balanmtFakat, smet Paa yine tek partisine dayanarak, bu
isteklere ve bu zarurete de aldr etmiyor:

Son gnlerde benim Hkmetten ekileceimi'

dair ayialar olduunu anlyorum. Vatandalarm ve
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile alkadar olanlar
tatmin iin sylemee lzum gryorum ki, benim
Hkmet riyasetinden ekilmemi icap ettirecek hi
bir sebep ve zaruret yoktur. Hkmet dealimiz olan
prensiplerin tahakkuku in lemmul mklt kar.
snda mutlak muvaffak olmaa zim bir hleti ru.
hiyede ve sarslmaz imandadr, diyordu ve bu arada
d siyaseti takviye iin Moskovalara, Romalara g.kk>rek, (Trk milletinden dost Rus milletine) ve (Koma.
8

list Trkiyeden Faist talyaya) selmlar gtryor.

Amma, bo dnyordu. Mecliste:
__ Btn Hkmet tekiltnda byk bir tasfi.
yeye ihtiya vardr!. Bu gidi, hayrl deildir!, ses.
leri ykseliyordu.
Bu defa partisiz kalan muhalifler gibi, daha ev.
velki muhalefet tecrbesinde azlar yananlar da, bi.
rcr kepe ekilip, sinmilerdi. Derken...

Y EN VE BYtJK KK ANLAMAZLIK
Y A K A T lU Y O lt
Halk Frkasnn 1 tnnr-.-] gazetecisi durumun,
daki Siirt Mebusu Mahmul Iteyln (Miliyet) gazetesin,
de 14 Mart 1933 Sal gilnil ( Anidir,lnn Defteri) isim,
li bir tefrika neredilmece la.land. Bu tefrika, m .
nal bir ifade ile, yle tnkcUn ediliyordu:
Tarih mukadderat AUnray, Trk inkilbmm cn
mhim sahnesi yapt- Anknrnnn kendine gre yle
esprileri, hdiselerin iine gizlenmi yle zellikleri
vardr k i , Trk inklbnn btn mnasn anlayabil
mek iin, mutlaka bu inceliklere dalmak lzmdr. An.
kara inklplarmza o k a d a r karmtr.
Elimizde bir (A n karalInn Defteri) varBu defterde Mill nklbn t ilk gnlerinden iti.
haren, hdiseleri gn gnne kaydedilmi, bunlarn
iinde Gazinin ilk gnlere ait faaliyetlerine, Mecliste
vo harite yrtt politikann hususiyetlerine, Bi.
rinci ve kinci Byk Millet Meclislerinin iyzne.
Millet krssnde ve koridorlardaki msbet ve menf
almalara, cephe hayatna, ilk gnlerin trl trl
10

/.iliycl vc telkkilerine, hasl, Ankarann umum ve

husus hayatna dair, bugisne kadar iitilmemi pek
merakl intibalar var- nklp Tarihinin karanlklarda
kalm bir ok noktalar var- Bunlar aydnlatacak
, bu notlarda bulacaksnz.
in bir de u ciheti var: AnkaralInn defterindeki
bu intibalar okuduktan sonra, kafalarmzda yaayan
baz putlar, hafzamz dolduran baz kanaatler, mut.
laka yklacak, paralanacaktr.
imdiye kadar doru bildiimiz bir ok eylerin,
yalan olduunu reneceiz.
Kafalarmz dolduran yalan ve yanl eyler yeri,
ne, temiz hakikatlerin gemesinden, nihayet inklp
tarihimizde hakikatin zaferini grmek hazz duymaya,
cak vatanda olur mu?
Gazetenin, (Ankaralmn Defteri) ni takdim eden
bu yazs, bir taraftan, tarih hakikatleri, tertemiz bir
ekilde anlayp^bilmek mjdesini verirken, bir yandan
da, (kafalarmzda yaayan, baz putlarn paralanaca
) ifadesiyle, bir kasd mahsus gttn belirtiyor
du. Yklp paralanacak olan bu (putlar) kimler ola
bilirdi? Mill inklp tarihimizin ilk safna girmi, ba.
ta Mustafa Kemal Paa Hazretleri olmak zere, onun
en yakn ideal ve i arkadalar Rauf Bey ve Kzm
Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar paalar ve
nihayet smet ve Fevzi Paalardan baka kim vard?
Tabiatiyle bahis mevzuu Mustafa Kemal Paa ve
hl onun yannda bulunmakta olduklarndan ismet ve
Fevzi Paalar da olamtyacana gre, anlalan y.
klp paralanmasna allacak olanlar, her halde te
kilerdi. Fakat bu (tekiler), yni Rauf Bey ile Kzm
Karabekir, Ali Fuat, Refet ve Cafer Tayyar Paalar,
gazetenin dedii gibi, (yalan ve yanl intibalarla) m
kafalarmzda birer (put) halinde yerlemilerdi? On.
II

lan, millete sevip saymzn sebebi, yni Mill M.

cad-elenin iptidasmdanberi Mustafa Kemal Paa Haz.
retleriyle ideal ve ibirlii yaparak, nefislerini feda
edercesine birlikte alm ve daima tertemiz kalm
olularn biliimiz deil miydi? imdi, bu mu yalan
lanacak ve bu suretle mi, bu putlar yklp paralana
cakt? Evet, anlalan bu idi. Gazetenin (Ankaralnn
Defteri) ni neretmekten maksad, her halde, bundan
baka bir ey deildi. Nitekim, ok gemeden bu mak
sada varmak iin, hdiselerin birer birer tahrif edil,
mee baland grldBilhassa, Mill Mcadelenin Erzurumda balay
safhasndan bahsedilirken, Cellettin rif Bey mesele,
sinin, Kzm Karabekir Paay sulu gsterecek ekil,
de tahrif edilmi olduu grlnce, o gnleri yaam
olanlar gibi, tafoiatiyle bizzat Kzm Karabekir Paa
da byk bir znt duyarak, bu yalab tekzip zorun,
da kaldMilliyet gazetesi, bu tekzibi, bana yle bir not
koyarak nezretti:
Epeydir devam eden A n k a r a l I n n Defteri isimli
tefrikamzn bir yapranda. Cellettin rif Beyin Er.
zurumda evirmek istedii, lsi ve rejyonal politika
izah edilmiti- Bu yazda, tabi olarak, ark Cephesi
Kumandan Kzm Karabekir Paann da ismi gemi
ti. Bu defteri takip edenler, hatrlarlar ki, bu yazda
Kzm Karabekir Paaya dokunan bir ey yoktu- Dn
eski, ark Cephesi Kumandan Paadan bir mektup al
dk. Cevap vermek hakkn;, tanyan kanun mecburi
yetten ziyade, tarihin bilinmiyen taraflarn aydnlat,
mak kaygusiyle, bu mektubu stunlarmza alyoruz
12

KZIM KARABEKR PAANIN L l TRAZ

VE TEKZB
Efendim; dnk gazetenizin (AnkaralInn Defteri)
tefrikasndaki Cellettin Arif Bey meselesini ve ahs,
ma ait olan mtalanz okudum- Pek yanltr- Ara.
dan on ii sene gemesine romen, stikll Harbine ait
hdiselerin hl hakikatini bilmemekliin iki mhim
sebebi vardr. Biri; yapanlarn imdiye kadar bir ey
yazmam olmas, kincisi; yazclarmzn da yapan,
lardan hakikati renmek iin bir ey sormamalardrBu iki sebep medeniyet ve hakikat karsnda m .
him sulardr ki, az yapanlarn, ou da yazclarndrSuu bu suretle taksimden sonra bu hdisenin ha
kikatini anlataym:
Cellettin Arif Bey Brzuruma geldii zaman ha
rici vaziyet u idi: Ermeniler katlimlarna devamla
Kars ve Ardahan vilyetlerindeki Trkleri. bitiriyorlar,
cephemize durmadan taarruzda bulunuyorlar ve Siva.
sa, Kzlrmaa! diye baryorlardNe benim, ne de Hariciye Vekilimizin mracaatlar
S

hsnkabul grmemiti. Bu hal, aylardanberi byle de.

varn ediyorduDahil vaziyet ise; Ankara bir trl mukabil ha.
rekete msaade etmiyor ve byle bir hareketin, mill
felketin balangc olacam zannediyordu. Hatt, bir
aralk Garp isyanlarn tedb iin, arkn tahliyesine
ve ktalarmz Garba nakle bile kalkmt.
Ben ise; Ankaramn bu mtalalarn pek tehlikeli
bulmu ve baz tedbirlerle beraber, iki fedai mfreze
siyle, ii hallettirmitim. (Bu husustaki muhaberemiz
uzundur.)
Seferber halde, hudut boylarndaki frkalarn y
k ark halkn ve bilhassa Erzurumu eziyordu.
te byle nazik bir zamanda, Millet Meclisi," kinci
Reisi ve Adliye Vekili ola. Cellettin rif Bey, Erzu.
rum Mebusu Hseyin Avni Beyle beraber Erzuruma
geldiler. Ben, bunlarn niin geldiklerini veya gnde
rildiklerini bilmiyordum ve Cellettin rif Beyi de ev
velce tanmyordum- Srf Mill Hkmetimize kar,
halkn, ordunun ve ahsmn sarslmaz hrmet ve mu.
habbetini gstermek iin, Millet Meclisimizin bu kinci
Reisine kar pek parlak nir karlama merasimi yap.
tirdim. Cellettin rif Bey, ilk grmemizde, bana u
malmat verdi: arkta Umum Valilik yaplmasn
ve buna da sizin tayininizi Ankara dnyor.
Bu haber, beni yeise drd. nk; evvel ben
daha mtareke balangcnda, Mill- istikllimizin an.
cak mill bir kuvvetle kurtarlabileceini ve bunun da,
Erzurumda yaplacak mill bir teekkl ile mmkn
olabileceini bir ok kimselere ve bu arada Mustafa
Kemal Paa Hazretlerine de. ilidefci evlerinde syle,
ini ve kendilerini arka davet etmitimBu davetin mhim bir sebebi de, benim Harbi
Umumnin son safhasnda, arkta muvaffakiyetli ha.
14

n:kotl>r yapm olmaklmdan halk ve ordu ile kar.

Ilti itimad ve ballmz ve dmanlarla da yine kar
lkl iyi tanmaklmz dolaysiyle, Mill Hkmeti,
m/.in temelini, benim Erzurumda kurabileceimde ima.
mm vard.
Fakat ark vaziyetinin ve ark hareketinin baka
bir elde maks bir netice vermesini pek muhtemel gr.
dmden, mill hareketi akamete uratmamak iin*
benim arkta kalarak, kendilerinin Garba tevecchm
n dnyordum.
kincisi; Mustafa Kemal Paa Hazretleri, henz
stanbulda iken, ben arkta ie balam ve Erzurum
Kongresiyle mill nveyi hazrlamtm.
ki buuk ay sonra Erzuruma gelen Mustafa Ke
mal Paa Hazretleriyle, tekliflerimle tekiden mutabk
kalm ve bu suretle ben arkta, kendileri de Garpta
ki siyaset ve harekt idare etmeyi, mill plnmz ola.
rak tesbit etmitik; Ankarada Byk Millet Meclisi alncaya ka
dar bu fikirde bulunan Mustafa Kemal Paa Hazret,
leri, bundan sonra nedense, bu fikirlerinden sarfnazar
ettiler. Fakat ikna edici bir ok muhaberelerim neti
cesi, yine muayyen vazifeye intizar ediyordumDrt; Cellettin ^ r if Beyin getirdii malmata
gre. arktaki kurtarc vazifemden mahrum edilecek
tim. Bunun, mill felketin balangc olaca hakkn.
daki kanaatim ise deimemiti. Bunu, Cellettin Arif
Beye anlattm- Tasavvur olunan Umum Valilie be
nim deil, kendisinin tayininin muvafk olaca fikri,
mi, o da kabul etti- Ben de, Ankaraya yazdmTeklifimden sonra, Mustafa Kemal Paa Hazretle,
liden aldm ifrede, Cellettin Arif Beyin, Kolordu
nnbarlarnde suiistimal var, diye Kolordu Kumandan
Vekili Manastrl Kzm Beye (Dirik) hcumunu
15

rendim. Cellettin rif Beye, silh anlarlarn gezdir,

dim ve hatsn gsterdim.
kinci bir ifre ile Ankaraya vaziyeti yazarak, tas.
hih ettim. Cellettin rif Beyin, baz ifadelerinden ve
hallerinden, asl maksadnn, Mustafa Kemal Paa
Hazretlerine kar olduunu hissettim- Derhal, Erkn
Harbiyai Umumiye Reisi smet Beye (nn) sordum:
Mustafa Kemal Paa Hazretleri ile Cellettin rif
Beyin aras nasldr?. Aldm cevapta: Samim ol.
madklarm ve Meclis vastasiyle beni drdkten
sonra istinatgahtan mahrum kalacak olan Mustafa
Kemal Paa Hazretlerini de, Erzurum halk vastasiyle
drmek istiyeceklerini > rendim- Bu hareket, is.
tikll Mcadelemizdeki mill birlii esasndan mahve.
decei cihetlc, derhal u tedbirleri aldm:
1 zerindeki messir sfatlarla, gayrmesul
ve mir bir vaziyette Erzurumda bulunmasn tehli.
keli grdm Cellettin rif Beyi, derhal Vali Vek
letine getirmek ve bu suretle mesul ve madun bir va
ziyete sokmak. Ordu anbailarmdaki hrszlk iarmn
doru Olmadn anlyan Cellettin rif Bey. bu tek.
lifimi kabul mecburiyetinde kald- Ankaraya den de.
kanun gereince, derhal, Jocr vazife ve salhiyetleri
zerinden almakt. Ben. ."hvalin icaplar ile kanunu
mezcederek, doru hareket ettim2 unun bunun istedii kimsenin Vali, olamyacan, Erzurumda temin ettim. Ankaraya da bildir
dim3 Devam eden Trk katlimlarm durdurmak
ve ark halknn endielerine nihayet vermek ve tehli
keye dmekte olan Mill Harektmz kurtarmak iin,
taarruz etmekte devam eden Ermeni ordusuna muka
bil bir taarruz yaptm ve Ermeni mevzilerini igal et.
G

lirdim. Harektm, Ankaraca da tasvib ile, taarruza

kvumm, nihayet muvafk grld.
le bu tedbirlerim sayesindedir ki, Erzurumdan
illi imza ile, Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Ke
mal Paa Hazretlerine ekilen isyankr telgrafn tevciid edebilecei vahim neticelerini nledim.
Asker harekt da, malm olan srat ve muvaf.
l'akyetle ikmal ederek, Ermeni ordusuna silhn tes
lim ettirdim ve Garp Cephesine, klliyetli silh, m.
iimmat ve para ve kolordulara yardm temin ederek.
Mill dvamzn muvaffakiyetini teminde, stme d
en mill vazifemi tamamladmBir vazifeyi yapmak, bana, onunla nmekten
daia kolay geldii iindir ki, imdiye kadar bu ve bu
gibi hakikatleri hulsa veya mufassal neretmemitimBu hakikatleri alkadar olanlardan ve makamlar,
dan dahi renebilirsiniz.
Mill stikllimizi kurtarmak iin, canla bala u.
nimi olanlarn bu hizmetlerini yazmyabilirsiniz- Fa
kat, bari, bunlar borlu karmaynz!

I>. F: 2

17

k a k a i ; i :k k f a v a y a c e v a i *
(A n k a ralm m Dol'leri) i yazan (M illc i), Kara.bc.
k ir Paaya- .u cevab veriyordu:

inklp vc mcadele tarihine ait htralarn im

diye kadar tesbit edilmem<;s. Paann buyurduu gibi
bir sutur. Hatt mill bir gnahtr. Fa;kat mesuliye*
tin byn yazclara, vermekte de, ne dereceye ka
dar adalet vardr, bilmeyiz.
Mill Mcadelenin iinde yaam, bu mcadelede
byk roller alm olan Karabekir Paann, hi olmaz,
da. bizzat iinde yaad ksmlarn yazmasna im.
diye kadar kim mni oldu?
Her halde muhterem Pa.a, nerettikleri, (arkl
bret) eseri yerine, stikll Harbinin bir ka safhasn
vaian ocuklarna retecek, baka bir eser hediye et
selerdi, tarih ve hakikat namna daha byk bir hiz
met grm, umum efkrn kendi haklarnda, Mill
Mcadeledeki hizmet ve tesirleri hakknda kafalarda
yaatt mphem hkmlere, kendi elleriyle, kendi
yazlariyle, hakik istikametlerini vermi olurlard.
Kanaatimizce, bugn bile, vakit gemi deildir18

MltiTPin Pa.a Hazretlerine arzedebiliriz ki. htra,

lann nerettirmek iin stunlarmz, her vakit emir.
Iridedir.
Hayatta en kolay ey, insann iddialarda bulun,
masdr. Kendi nefsine ve ilerine, olduundan fazla
kymet vermesidir. Her msbet ide, rolnn, tesiri,
ilin mhim olduunu sylemesidir. Fakat bunlar kadar
l(oly olmyan bir ey daha vardr ki, o da btn bun.
lann ahitlerle, vesikalarla teyit edilmesidir.
Karabekir Paa mektuplarnda (Mustafa Kemal
Paa daha Istanbulda iken, ben arkta ie balam,
mill nveyi hazrlamtm) diyor. Kendilerine kar
sayg ile mtehassis olduumuz Karabekir Paann,
byle bir hevese kaplmalarn hi istemezdik- Bu ha
tya denler ok olmutu. Bu yoldaki iddialar, vak,
tiyle de, Kuvay Milliye kumandanlarndan bazlarn,
dan sk sk iitirdik.
Hakikat u ki; hemen her felket ve malbiyet,
ten sonra, bu memlekette cJaima mill kuvvetler bulu,
nurdu. Kahraman kumandanlar ve zabitler bulunurdu.
nandklar kumandanlarn peinde, Mill Kurtulu iin
lme gitmee hazr bir millet bulunurduBuna mukabil, her zaman btlunmyan ey ise, b.
tn bu dank kuvvetleri, birbirlerinden haberi olm.
yan enerjileri kurtulu gayesinin etrafnda toplyacak
bir ef olmutur.
Byle vaziyetlerde, en byiik marifet, mill faali
yetleri, dar erevesinden kurtararak, onlara msbet
neticeler zerinde messir olacak bir genilik vermek
tir. Mustafa Kemal Paay, bakalarndan ayran hu.
susiyet ve kabiliyet ite budur.
Cellettin Arif Beyi Umum Valilie mnasip gr
dkten sonra, dier bir telgrafnda (Erzurum hakkn,
da Cellettin Arif Beyin teebbs ve mracaatlar ile
11>

hakikat inkiaf etmi olduundan, kendisinin Umum!

Valilie tayini halikndaki teklifimden bittabi, sarf
nazar eylediim maruzdur.) diyerek, Kzm Karabekir
Paa vaziyetini tashih ediyor. Ankaralmm Defterim
yazan Millici ise, buna ,yle diyor:
Mill Mcadele tarihimizi samim bir hisle oku
yan, aratran adam, iin iinde bulunmu, hikye edi
len hdiseleri yaam veya bizzat yapm olan yk.
sek bir ahsiyetin ayn mesele hakknda, birbirine ta.
ban t&bana zt iki yazsn grrse, iin iinden nasl
kabilir ?
Ondan sonra da okuduu eylerin hakikat ve sa
mimiyetine inanmakta tereddt etme/, m?
Mustafa Kemal 1any. Krzurum halknn tazyik
ve kyam ile drmeyi kuran Cellettin rif Beye bu
iini kolaylatrmak iin m. Umum Valilik veya Vali
Vekillii verilmek isteniyordu. Biz, Kzm Karabekir
Paann bu ide, fena bir niyetle hareket ettiini, Mus.
tafa Kemal Paa aleyhine tuzak kurmak istiyenlere,
bile bile yardm ettiini, bir an bile dnmedik- Ka
rabekir Paann, herkese malm olan ruh asalet ve
safiyeti, byle bir hkm, byle bir mtala yrtme,
e mnidir. Mesele, bir takdir meselesidir- Szleri, ahutlun. ileri, vaziyetleri tam vaktinde gr ve sezi
meselesidir- Bu kabiliyetin, behemehal her insanda te.
celi isin i istemek gayrtabidir. Asl dvamz da ite
budurPaa Hazretleri, o kadar emekle, lmlerle gz.
gze gelinerek vcuda getirilmi olan Kuvay Milliye.
ni,n. yklmas tehlikesine kar tavsiye buyurduu ted.
birler: (Heyeti Temsiliyenin Istanbuldaki Millet Mecli.
Sine mukadderat tevdi ederek dalmas) ve (mtak.
Del vaziyet ve harektmz iin zuhurata tbi kaln
mas) gibi, derviane bir tevekklden ibarettir.
20

Km.'iatimizce, bu zihniyetin ifade ettii mna,

n in okuyucularmzn kafalarnda yaayan dmleri
Hiy,inee yaryacak. hem de Paa Hazretlerinin mek.
Ii|il:rndaki sorgulara ak bir cevap tekil edecektir.
Bu arada, (Millici) yi desteklemek maksadiyle ola
rak. Ruen Eref Beyin de, mnakaaya karmak
wvkiden kendini alamad grld-

21

KUEN EREF BEY DE MNAKAAYA

KAKIIYOR
Kzm Karabekir Paann ilk tekzibi zerine, Ru
en Eref Bey de, Paaya bir cevap mahiyetinde (Mil.
liyet) gazetesine u mektubu gnderip, nerettirmiti:
Kzm Karabekir Paann size yazd mektubu
okudum. Kzm Karabekir Paa Hazretleri, Cellettin
Arif Beye ait htralarn anlatrken: Ben, daha m.
tarekenin balangcnda, Mill istikllimizin ancak
mill bir kuvvetle kurtarl-itileceini ve bunun da Er.
zurumda yaplacak mill oir teekkl ile mmkn ola
bileceini bir ok zatlara ve bu meyanda Mustafa Ke
mal Paa Hazretlerine ilideki, evlerinde, bizzat sy.
lemi ve kendilerini ark dvet etmitim vesaire...
diyor.
Bu szler, bende bir htra uyandrd- Tarihin bu
noktasna belki kk bir aydnlk da verebilirim d
ncesiyle, u bir ka satr size gnderiyorum: M
tareke srasnda, Mustafa Kemal Paa Hazretlerini sk
sk ziyaret ederdim- Kendisini yakndan tanmak eref
ve imtiyazn kazanm olanlar bilirler ki, o zaman
%%

yklm her eyin ortasnda. Mustafa Kemal Paa, dip_

lifi duran bir zek ve milliyet kayna idi- Onun iin
evi. ziyaretilerden bo kalmazd- Mebuslar, yksek
rtbeli erknharpler, siyas adamlar, eski nazrlar, es.
ki valiler, gen zabitler, muallimler; gazeteciler onunla
konumaa, ondan danmaa gelirlerdi.
Muhakkak ki. onun husus evi- resm bir makam
gibi kalabalkt- Bir zamanlar, Paa kulandan rahat
sz oldu. Kk bir ameliyat geirdiini. ilideki
evinde yattm duydum- O gn ziyaretine gittim- Ya.
veri Cevat Abbas Bey, beni ikinci katta, bahe zerin,
deki yatak odasna ald. Bugnk gibi hatrmda:
Paa Hazretleri, kula sarl olarak, karyola iinde
oturuyordu. Arkasnda da. sonralar Sivasta ektirilen
bir fotorafnda grm olacanz deve ty renkli
malah alm, sigara iiyorduOdada yalnz deildiBeni karyolann ba yanndaki koltukta oturan
niformal bir zata takdim ettikten sonra' karda bir
kanapede yer gsterdi.
Takdim edildiim zat bir Paa idi- Hangi Paa ol.
duunu ev sahibi sylemedi- nk konumasna de
vam ediyordu. Mevzu vaziyetin vahameti ve mill m.
dafaa idi- Koltukta oturmu ve ellerini birbirine ka.
vuturmu Paa da, szleri ve hareketleri ile Mustafa
Kemal Paay tasdik ediyordu.
Biraz sonra kalkt. Mustafa Kemal Paann yata
nn yannda askerce bir vaziyette durdu:
__ Emirlerinizi daima erefle telkki ederim Paa
Hazretleri! dedi ve Mustafa Kemal Paa teekkr etti,
vazifesinde muvaffakiyet diledi- VedalatlarZiyareti Paa gittikten sonra Mustafa Kemal Pa.
a bana:
23

 Paa Erzuruma gidiyor da. benimle konumaa

gemli, dedi. Tekirdanda Kolordu Kumandan bulu,
nuyormu, kendisini Erzuruma tayin etmiler.
Paa Hazretleri kimdir efendim? dedim.
Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa...
dediBu suretle, Paann ismini de, ilk o gn, duydum.
Yzn de, ilk o gn grdm.
Bu mlakatta Kzm Karabekir Paa Hazretlerini,
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin dncelerini vo
tavsiyelerini sayg ile dinler grdm.
Kuen Eref Beyin bu mektubundan anlalan ey
ler, Kzm Karabekir laian ddialarn ccrledeeek
bir mahiyeti haiz deildi. /ra. Ruen TO.ref Bey kendi
de itiraf ediyordu ki. Mutala. Kemal Paa ile Kzm
Karabekir laay. konuurlarken ziyaret etmitir- u
halde, kendisi gelmeden evvel neler konuulduunu bil
memesi tabidir. Byle olunca da, Kzm Karabekir
Paann, Mustafa Kemal Paay arka dvet edip et
memi olmas mevzuunda, hi bir ey bilmemesi ve bu
sebeple de bu mektubu yazmaa hi zahmet etmemesi
lzmd- Karabekir Paann- (Mustafa Kemal Paann
dncelerini ve tavsiyelerini sayg ile dinlemesi) key
fiyeti ise. zaten herkese malm olduu gibi, bizzat
Karabekir Paaca da daima itiraf edilmi bir hakikatti
ve esasen arka gelip, Mill Mcadelenin bana ge
mesi, davetinin sebebi .de, bu, yni Mustafa Kemal Pa
aya besledii byk itimad ve sayg deil miydi?
Kald ki, Kzm Karabekir Paa; o gn mahrem
grmek arzusunu izhar edii zerine, Mustafa Ke.
mal Paann, bir az istirahat etmek zre Ruen E
refi yaverler odasna gnderip, babaa kaldklarn,
ileride greceiniz mektuplarndan birinde de aklan
mt..
24

KNC CEVAP
Kzm Karabehir Paa ile, (Milliei) perdesi arka,
suda gizlenen mehul muarz arasnda balyan m
nakaaya Ruen Eref Beyden baka , tabi hcuma
gemek suretiyle Siirtli Mahmut Bey gibi daha bir
ok Halk Mebuslar ve yazarlar da katlmt. Kzm
Karabekir Paa, btn bunlara tek bana gs geri,
yor ve hep vesikalara dayanan cevaplar yetitiriyordulk tekzibine (Milliei) nin verdii cevaba karlk
olmak zere gnderdii ikinci mektubunun neredildi' gazetede, o gn yine (Milliei) nin mnakaay
kztrmak maksadiyle Karabekir Paaya hitaben
yazlm u ksa teklifi de vard:
Kzm Karabekir Paa Hazretlerine:
Son mektubunuzu da t.ynen bugnk gazetemize
Itoyduk- lk mektubunuza vereceim cevaplar henz
ltmemiti- Tenakuzlarla, yanl malmatla dolu olan
bu vesikann, daha baz noktalarna henz verilecek
ci'vnpla-rm var- Fakat bugn kan ikinci mektubu
nuz: Hdiselerin tahlilinden yanl grlerle hak
lm da u veya bu ekilde. iltifatlarda acele buyurul.
25

masn- Bunlar cevaplarmdan sonra hasl olacak ka

naate gre ibzal buyurursunuz efendim tarznda yap
tnz tavsiyeyi memnuniyetle kabul ediyorum. Yarn
dan itibaren kymetli cevaplarnz bekliyeceim- Ev
velce de arzettiim gibi, gazetemizin stunlar emri.
nizdedir.
Ayni gazetedeki, (Milliei) nin bahsettii Karabekir
Paann ikinci mektubu da su idi:
imdiye kadar nerolunan eserlerde istikll Har
bindeki hizmetlerimden bahsolunmamasmdan. veya
haksz tenkitlerden mtecasir deilim. nk ben. s
tme den vazifeyi ynpnr.m. Kakat. (Ankaralmm
Defteri) tefrikasnda, byk harflerle (Tek cepheye sa
dakat byle mi olur?) serlevhas altnda: (Anlalyor
ki, Cephe Kumandann da, bu fikre evirmiler) iba
resiyle, beni de tek cepheye sadakatsizlik gsteren
ler __ erevesi iine sktryorlar.
stikll Harbimizin basndan nihayetine kadar, hor
trl feragatle, tek cepheyi tutmak ve kuvvetlendir
mek iin btn varlmla altm halde, byle ar
bir ithama, kar susma,may byk bir hak ve vazife
bilmi ve hakikati bir ka misalle gstermitim.
Mill Harektta batan nihayete kadar, nasl isti
natgah olduumu gsteren vesikalardan bazlarn da,
imdi, bu yazmla takdim ediyorum.
Ancak btn gazetelere tebli olunan beyanata
kar bugn vukuuna inanlmyan gemi gnlerin ha.
kikatleri, gzlerimin nnde canlanrken, mektubum
hakknda Reisicumhur Hazretlerinin mtalalarn so
ran insann, Sakarya Muharebeleri srasnda okudu.
duum yazlar da kulaklarmda nlad:
(.Bizim gen ihtillcilerimiz iptida vatanperverlik,
sonra milliyetperverlik rneklerini, Rumelinin katil ih
tillcilerinden aldlar. Renkli mitingler ve feryatl n,
26

mrtyiler, bize Bulgar renperleriyle Yunan garsonlar

nn bergzar brakt emsalsiz irkinliklerdir. Meru
tiyet. stanbula, iki Rumeli cemaatinin, Bulgar ve
Rum ihtillcilerinin gptayle beraber geldi.)
Yunan ordusu vatann barna km, Anadolu
ienlerinde Trk bomaa gidiyor ve Trkn gen
ihtillcileri, tek da ba mezar oluncaya kadar gar.
pmak azmiyle, Trkn istikll ve hrriyetini kurtar,
maa urarlarken, ark m en hticra kelerine ka.
d;.r sokulan Dergh mecmuasndaki Falih Rfk imza,
sn tayan yaz, ite budr- Bu ibretle okunmaa de
er. Geri bugn, bu zat Cumhuriyet merkezinde bir
gazetenin bamuharriridir. Fakat. stikll Harbi haki
katlerinin meydana karlmas iin alan mnakaa
lardaki rol ne olabilir? Bunu umum efkrn takdiri
ne brakyorum. Arzettiim vesikalar ise, srasiyle
unlardr:
. Onbeinci Kolordu Kumandan Kzm Kara
bekir Paa Hazretlerine:
Vermi olduum karar milletin hukuk ve istikllini
tayin urunda millet iin almaktan ibaret olduunu
zt biraderanelerime evv.l ve hir arzetmitim- Bu
gaye, milletin sinesine iltica ederek, namus ve vicdan
vazifesini ifada fedakrana devam etmeyi mirdir.
Emsalimiz vehile ngilizlere esir olmak zere, Istan,
bula gitmekte mazurum. Vatan vazifeye devam ede.
bilmekliim, bittabi ztliniz gibi ayn fikir ve ka
naatte bulunan kardelerimin de daima ve.her halde
destivifak ve muavenetlerine manuttur.
Bugn, benim vermee mecbur olduum bu fiil
kararn, yarm btn namus ve hamiyet erbabndan
olan arkadalarmz tarafndan da verilmesi lzumu ta
hakkuk edeceine phe yoktur.
Bu sebeple bugn aleniyyet meydanna koymaa
27

mecbur olduum bu kararmz arkadalarmn mahsalai

kanaatine mstenittir. Bu hususa dair kymetli miita.
lai biraderanelerime intizardaym- Merkezi hkmet,
ifal ile Istanbula celbedebilmek plnn takip eyledi,
inden, ben de mmkn olduu kadar zaman kazan,
mak vc kararghm memleket dahiline sokmak iin,
ayn usulde mukabele vc muhabere etmekteyim nc O rdu M fe ttii F ah r Yaveri H azreti
ehriyar M irliva Mnlal'a Kem al

Vesika 2 Cevabn:
nc Ordu M fe ttii M ustafa Kemal l aa H a z.
retlerine!

Ge gelen emri devletlerine cevapta geciktimFikr.i snilerine tamamlyle i.tiak ediyorum. stanbul
btn kymetli vcutlar Anadoluya atacana, kendi
eliyle birer birer alyor. Evvel mezunen stanbula
cclb emri verilen Kaymakam Halit Beyin ngilizlere
teslim olunacan haber alarak, stanbuldan sordumHarbiye Nezareti, Trabzoncla gz altnda bulundurul
masn ve tahkikat yaplmasn yazd- Bayburtta ika.
meti dala. muvafk olan Halit Beyin deerli bir vatan
evld olduu aikr iken, Ermenilerin tezvirat u.
runa it'a edilmesinin revay hak olmyacam yazdmZt Karnileri, lzum grdkleri zaman, mntakai ci.
zyi, terif buyururlarsa, arz minnettar eylerim. >
Onbeinci Kolordu Kumandan
Mirliva Kzm Karabeyir
V esika: 3.

16 Haziran 335 tarihli, Mustafa Kemal Paa Haz.

retlerinden aldm ifre:
Anadolumm sakin taraflarnda tekilt, ark vi.
28

l/lyetlerl gibi koiay olmadn, Erzurumda tekmil

ark vilyetleri murahhaslarndan mrekkep bir he
yet bulundurmak hususunduk! fikir ve teebbsnz
takdir eylerim.
Vesika: 4.
Erzurumda 15 inci Kolordu Kumandanlna:
Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin Hkmet
mukarreratna muhalif efal ve hareketlerinden dolay
hemen derdestleriyle istanbula izamlar Bbliee bit.
tensip, mahall memurlara lzm gelen emirler veril,
diinden, Kolorduca da cidd muavenette bulunulmas
ve neticesinden malmat ifas rica olunur.
Harbiye Nazr Nzm
Tarafmdan bu emre verilen cevap ise. u idi:
Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin Hkmet
mukarreratna muhalif ef'al ve harektndan dolay
derdestleriyle istanbula izamlar hakknda mahall
memurlara emir verildii cihetle, Kolorduca da cidd
muavenette bulunulmas emir buyuruluyor.
Hkmet mukarrerat ve siyasetinin ne olduunu
bilmiyorsam da, Erzurumda bulunan Mustafa Kemal
Paa ve Rauf Beyin ef'al ve harektnda, vatan ve
milletin maksat ve menfaatlerine ve mevcut kanunla,
ra aykr telkki, edilebilecek hi bir hal ve hareket
leri olmadm gryorum- Marnileyhima, millet
ve memleketin saadet ve selmeti ile alkadar her va^
tanperver ferd gibi yaamaktadrlarPuntos hkmeti tekili hlyasiyle Trabzon ve
Samsun havalisine muhacir sfatiyle, akn akn silhl
Hum eteleri kt ve Ermenilerin byk Ermenis
tan hayalini besliyerek hudutlarmza kadar her trl
fecaat ve enaati yaparak, Sivas!-, diye feryatta de
vam eyledikleri ve tilf hkmeti adamlarnn da
bunlara gizli ve ak her trl yardm ve muzaherette
2

bulunduklar herkesge mailim olduu halde, Hkme

tin varlmz aleyhinde hazrlanan bu mthi tehli
keden habersiz vaziyette kalarak millete hi bir nafhai
mid vermemesi ve aksine, on kymetli ve mnevver
kimselerle kumandanlarn birer suret ve bahane ile
millet arasndan alnp hapis ve tevkif edilmesine ve
bir taraftan da silh ve f-'aireni alnmasna ses
karmamas, tehlikeyi pek yakndan grerek namus ve
hayatn muhafaza endiesiyle rpnan bu mmtaka
halknda, pek hakl olarak, Kumlarla Krmenilerin, z
mir'de olduu gibi buralm u i bir ekilde igal ile
btn Mslmanlar ayaiilar altnda lniyecekleri
kanaatini hasl i'Uirni.tir.
Ve bundan dolay. mlU'tin kendi kuvvetine daya
narak bu hislerini hUkmeU cclilelerine duyurmaa
ve bunun iin her mittea mahrum bir halde de, na.
mussuzca Ermeni ve Rum sng ve baltalariyle lmektense, her fedakrl yaparak namuskrane mu
kavemet ve mdafaaya karar vermi olduunu evvelce
de arzetmitim.
Gedenlerde vukua gelen srg kolu ve kamalarn
evkine mni olu hdisesi de. byle bir azim ve ka
rarn neticesi olduu phesizdir.
nc Frka Kumandan Kaymakam Halit Be
yin bile, mahfuzan evkinin de umum efkr zerinde
pek fena tesirler yapacan ve belki de Frkasnn
mmanaatn, hatt isyann inta edeceini arzetmitim.
Mustafa Kemal Paa gibi, memleketin namusiyle
ve gzide asker ve vatanperverane hizmetleriyle ta.
nmm ve btn askerin de pek ziyade hrmeti mah.
susasm kazanm ve hahusus yirmi gn evvele kadar
memleketin yarsna kumanda etmi olan ve hal ve
hareketlerinde millet ve vatan menfaatlerine zararl

bir ey grlmiye bir satn tevkifine kanun bir se.

olamyacan da arzetriim gibi, yukarda izah
ettiim ahval dolaysiyle de byle bir tevkifin iyi bir
hareket olarak telkki edilemiyecei cihctle marn
ileyhimin tevkiflerine ve Kolorduca da bunun iin
muavenette bulunulmasna hal ve vazyetin kattyen
msait olmadn arzeylerim- Bahusus ki memleketi
lclk ve inkraz tehlikesinden kurtaracak yegne a.
renin tevekkl deil, ancak milletin hak ve ruhunu
leme kar izhar ve teyid kanaatinde olan, ark vi.
lyetleri gibi, henz Ermeni sngs ve baltalarnn
namusa dokunan elemlerini unutmu bir tek insann
ve bir tek hanmann bulunmad bir muhitte, byle
bir teebbsn icras deit, hatt hissettirilmesi bile
byk bir fenalk inta eder- Esasen gnden gne da.
ha bariz ve pek geni bir ekil almakta olanmill en.
dieyi tatmin edecek samim tedbirlerin alnmas ve
bunu bizzat Zt Smileri gibi dindar ve pek namus,
kr tannm bir kymettar recln nfuzunu kulla,
narak yapmas pek ulv ve tarih bir muvaffakiyet
olur. Her halde, bura ahvalinin, Istan,bulda mks te.
lkki edildiini zannediyorum. Hkmetin en sadk ve
lrmetkr bir cz olduuma katiyen phe caiz olmyan cizleri, Anadoluya, Istanbuldan bu kadar yan.
l. ve hatl nazarlarla baklmamasn ve nk byle
baklrsa neticelerinin pek elm olaca kanaatimi esa.
Hi-n arzetmitim- Bunu tekrar arzetmeyi bir hamiyyet
vecibesi ve namus farizas addeder ve bugn cizleri
l.hi phe ve mekkiyet ierisinde bulunduumdan,
umum siyasetimizden ve hkmetin bu mevzudaki
Ujrarlarndan haberdar edilmekliimi istirham eyle,
rim.
Vesika: 6.
Erzurum Kongresini Mustafa Kemal Paa ile Rauf
I h'P

Beyin toplad zanniyle datlmas ve Mustafa Ke

mal Paa ile Rauf Beyin tevkifleri iin srar eden ve
mahall hkmet memurlarna bu hususta emirler ve
ren hkmete yazdm ifre sudur:
Makam-i Cell.i Sadaretpeahye:
ark vilyetlerinde hayat endiesinden domu
olan bu mill cereyann inkiafnda halihazrda Mus.
tafa Kemal Paa ve Rauf Beyin zerre kadar tesirleri
olmad ve son defa Kongreye.
herkes tarafndan,
gsterilen byk bir hrmet ve tazimle ka.bul edilen
bu iki zatm, siyas mevkiiizi d.la. ziyade mdrik
olmalarndan dolay, I llum timizin mevkiini dne
rek, mevcut Kuvay Milliyoyi daln sakin ve mdebbirne bir ekle irca ile hsniiidare ettikleri aka
grlmektedir. Bu sebeple, Mustafa Kemal Paa ve
Rauf Bey hakknda Dahiliye Nezaretinden vilyetlere
yazlan tamimler gerek Kongrfe Umum Heyeti ve ge
rek efkr umumiye zerinde iyi tesir yapmamtrHayat ve namus endiesinden doan mill cereyan
galeyan halinde olup, teskini ve fikirlerin tatmini iin
yegne are, ancak Millet Meclisinin hemen toplanma
snn teminidir-
Mill dvamz iin tek cephenin kurulmasna ve
yaayp kuvvetlenmesine ve mill zaferin hareket ss
olacak olan arkta nasl bir ruhla alldna misal
olmak zere, ilk zamanlara ait bu vesikalardan baka
bir de> yn noktai nazar ve samim ruhlarmzn ba
llk ve heyecann gsteren Sakarya muharebesi za
manna ait u vesikay da ilve ediyorum:
Vesika: 7ark Cephesi Kumandan Kzm Karabehir Paa
Hazretlerine:
Son muharebeleri mteakip Garp Cephesi ksm
kllisinin Sakarya hatt gerisine kadar ekilmesi zc32

t-in umum efkrda husule gelen heyecan, bilhassa

Meclistc byk akisler tevJid etmi ve bir haftadan,
beri geceli gndzl devam eden gizli celselerde fikir,
ieri tatmin iin, bugnk asker vaziyetimiz hakknda
Hkmete lzm geldii vehile izahat verilmi iso
de, Meclisin, byk bir ekseriyeti ile vaki olan talebi
neticesinde. Byk Millet Meclisinin emir ve kuman,
daya ait salhiyetini Meclis namna fiilen kullanmak
zere, resm teblide zikrolunan kaytlar dahilinde
Byk Millet Meclisi Reisinin, Bakumandanl deruh.
de eylemesi zarureti ve smet Paa Hazretlerinin de
mnhasran ordusuyla itigalini temin iin, esasen is.
tifay lzumlu grmesi zerine, Mill Mdafaa Vek.
leti. Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetinde, bir res
m teblide arzolunan tadiller yaplm ve umum ef
krdaki heyecan ancak bu suretle teskin edilebilmitir.
Kymettar ahsiyyeti devletleri, her zaman oldu,
u gibi, bugnk vaziyette de, mill gayenin en metin
istinatghlarmdandr- Bilveeile tezkr eder, hrmetle
gzlerinizden periz efendim.
Mustafa Kemal, Fevzi, Refet
Vesika: 8 . Cevabm:
Mustafa Kemal, Fevzi, Refet Paa HazeratmaByk mill gayemizde birlik ve azmimizin vaad
ettii zaferi temin ve tedv/rde muvaffakyat mile,
rini dilerim. ark cephesirde bu mukaddes gayeye
sarslmaz bir ak ve imanla mevcut olan sadakati te.
yid ile arz samimiyet ve tazimat eylerim efendim.
Bana cevap olan yazlarnzdaki mtala ve sual,
lere gelince; bunlar da birer birer cevaplandracamstikll Harbinin esrarna vkf olmyanlarn, ii ko.
layca kavrayabilmesi mmkn deildir- Bu sebeple,
hdiselerin tahlilinde yanl grlerle hakkmda u
S. D. F: 3

83

veya bu iltifatlarda acele buyurulmasn. Bu iltifatlar

cevaplarmdan sonra hasl olacak kanaate gre ibzal

buyurursunuz efendim.

NC MEKTP
Efendim.. stikll Harbimizin hakik ehresini
tesbit iin gazetenizin gsterdii samimiyete teekkr
ederim.
Teferruata ait bir ok sunileri havi olan yazlar,
niza vereceim cevaplarn kavranabilmesi iin, bu te
ferruat sona brakank. ok,s davay terih ediyorumBirinci safha:
Mtarekenin ilniyle beraber, beni arktaki Kol.
ordudan ayrarak stanbula getirmilerdi. 28 Terini.
s;ui 1334 (1918) de istanbula geldim. Tehlikede kalan
mill istikllimizi kurtarmak iin stanbulda yaptm
teebbsler srasiyle unlardr:
stanbula varmn ertesi gn, 29 Terinisani
1334 de (Kasm 1918) en yakn arkadam olan Har.
biye Nezareti Mstear Miralay (Albay) smet Beye
(nn), milletin istikllini kurtarmak iin dnce
lerimi izah ederek:
Gen kumandanlarn stanbulda toplatlmas ve
hususiyle beni arktan ayrmak byk bir gaflet ol.
mutur. Beni, derhal arka iadeye al. Ben orada
milleti tenvir ve onlara yardm ederek memleketin
mhilline kar arkta yeni bir Trk Hkmeti v.
cuda getirerek ark tehlikeden kurtardktan sonra,
Garp lehlikesi bertaraf edilebilir ve bu suretle mta
reke hududu dahilinde kalan topraklarmz kurtarlabilir. itilf devletlerinin harekt idame etmeyip, bi
zimle mtarekeyi kabul edilerinden, bunlarn bu hu.
34

dut dahilinde yeni tai,r cidale kalkmyacaklarn tah.

min ediyorum dedim.
1 Knunuevvel . Aralk 1918 de, Erkn Harbiyei
Umumiye Reisi Cevat Paa Hazretlerini ziyaretle, s.
tanbulda toplanmaklmzn bir gaflet olduunu izah
ettim ve beni arka iade etmelerini ve ordunun zayf,
latlmamasm rica ettim.
Yine ayn gnde, Sadaretten istifa etmi bulunan
Mir Ahmet zzet Paa Hazretlerini ziyaretle:
Milletin istikllinin mahvna gidildiini ve bunu
ancak arkta nlemek imknmz bulunduu takdir
edilerek benim buraya getirilmemem icap ettiini, sul.
hun akdinden evvel ordunun kuvvetten drlmemesini ve benim arktan ayrlmamn, kendisinin de, i.
bandan uzaklamasnn doru olmadn syledim6
Aralk 1918 selmlk merasiminde usulen huzu.
ra kabul olundum. Orada. Padiaha da, sulhun tahak.
kuku grlmeden evvel ordusunun zayflatlmamasn
ve bilhassa gen kumandanlar i bandan ayrmama,
sim, aksi halde, . ikinci bir Bizans inhidamnn pek
uzak olmadn anlatarak, benim tekrar arka ve ts.
tanbulda toplanan gen kumandanlarn da Anadolu
ordular bana iadeleri halinde, Trkln ldrle.
miyeceini syledimBu mlakat, benim ve dier gen kumandanlarn
i bana gelmelerini tem a eden millerden biri ol.
mutur23
Aralk 1918 de Harbiye Nazr olan Cevat Pa
ay tebrike gidiimde', beni Tekirdamdaki 14 nc
Kolorduya tayin ettiklerini ve bunun ilk kademe ol.
duunu ve ilk frsatta arka iade edileceimi syledi.
Mstear smet Bey de, bunu teyit etti.
2 Ocak 1919 da Tekirdana gidiimde:, orada kal
mann hi bir faydas olmadn grerek, Kolordu.
35

mun bir an evvel Anadoluya nakli iin teebbslerde

bulundum ve ^msaade almaa muvaffak oldum.
24
Ocakta Tekirdama ziyaretime gelen. Edirne
Kolordusu Kumandan Cafer Tayyar Beye de. mill
istikllimizi kurtarmak hususundaki dncemi izah
ile arka gitmek iin uratm ve imdilik bu Kol.
ordunun Anadoluya naklini temin edebildiimi sy.
ledim.
14
ubatta; bir aralk Harbiye Nezaretinde ve
Erkn Harbiyei Umumiye Riyaseti vazifesinde bulun,
mu olan eski Kumandanm evket Turgut Paa Haz.
retlerini ziyaret ettim. Fikirlerimi atm- Kanaatleri
mi syledim ve arka tayinime delletlerini rica ettim.
13 Mart 1919 da, arktaki iki Kolordudan mrek
kep Dokuzuncu Orduya. Onbeinci Kolordu ismi veri,
lerek. beni Kumandanlna tayin ettikleri emrini al
dm.
Fakat bu srada, bir rtbeleri tasfiye meselesi
karld: Muharebe meydanlarnda kazandmz rtbe
ler, bizden alnacakt. Bunun iin, arka gitmekliim
bir mddet tehir ettirildi. Bsbtn vazgeilmesinden
endie ederek, benim de esasen arka gitmee pek
hevesli olmadmn propaganda edilmesini smet Bey
den rica ettim.
23 Martta; Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin.
Ahmet Rza Beyle grerek, onun bakanlnda bir
Kabine tekilini ve kendilerinin Harbiye Nazrlm
ve benim de Kabinede bir mevki almaklm arzu et
tiklerini duydum ve ismet I asa vastasiyle de. bu yol
da bir teklif aldm. Bunun, mill felketi tacilden baika bir eye yaramyaean, her eyden evvel yaplma
s gereken iin, gen kumandanlarn bir an evvel Ana.
doluya geirilmesinden ibaret olduu ve baka are
olmad hakkndaiki noktai nazarm tekrar smet
86

Beye syledim.
10 Nisanda; Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fev.
zj Paa Hazretlerini ziyaretle, daha ziyade bekletilmi.
yerek, hemen arka gnderilmem lzumunu kendile.
rine syledim ve msaade istihsal eyledim15
Nisan 1919 da; Leyman Fon Sanders Paann
hats yznden 75 bin esir, 360 top zayi ederek on
drt gnde alt yz kilometrelik bir ricat neticesi
mahvolarak kadro haline inklp eden Yldrm Ordu,
lar Grupunun lav zerine akta kalm olan Mirli.
va Mustafa Kemal Paa Hazretlerini ziyaret ettimBu ziyaret sebeplerinden birisi de; marnileyhi. ls.
tanbulda kalp. Kabineye girmek hususundaki arzula,
rndan sarfnazar ettirmek gayesine matuftu. Ben,
Paa Hazretlerini ziyarete, bir yaverimle gitmitimKendileri, hasta yatyorlard. nc bir ziyareti
olarak gelen bir zat. Paa Hazretleri tarafndan Ru.
gen Eref Bey diye takdim edildi. Ben ise. Paa Haz.
retleriyle mhim olan mill dva hakknda grece
imden, byle henz tantrlm bulunan bir kimse,
njn yannda konumak gafletinde bulunmamak iin,
ilk teklifim, Ruen Eref Beyin, biraz istirahat .etmek
zere, yaverlerin yanma gitmesi oldu ve Paa Haz
retlerinin ihtariyle Ruen Eref Bey gitti ve biz ba
baa kaldkMill dva hakkndaki fikrimi anlattmPaza Hazretlerinin bilhare, tekliflerimi kabulden
sarfnazar ettiklerini ve bir ay sonra da stanbuldan
uzaklatrldn u yazlarndan rendim:
1 Gazinin Nutku. 7 nci sahife: (Beni stanbul,
dan nefy ve tebit maksadiyle Anadoluya gnderdiler )
2 . Gazinin Hayat isimli, eserin 79 uncu sayfa,
s; (Mustafa Kemal Paa, Anadoluya, kendisini uzak,
latrmak istiyen hasrclar tarafndan gnderilmitir )
37

DRDNC MEKTUP
19 Nisan 1919 da Trabzona ktm. Barutuzade
Ahmet Efendinin riyasetindeki Muhafazai Hukuk He
yetine tasavvurlarm anlattm ve bir nam altnda
btn arkta birlemek hususundaki fikrimi izah et.
tim. ngiliz donanmasnn tesirinden korktuklarn
sylediler. Cevaben; ak .iirirlere kar bir ey ya.
pamyacaklarm, Umum Harpten misal gstererek;
Rus donanmas ehri yakmad halde, daha meden
bir milletin donanmas nasl olur da yakar? dedim
ve Yunan vapurlariylc mtemadiyen getirilmekte olan
Rum muhacirleri vc ngiliz Erkn Harbiye haritas,
nin tesbit ettii ark hududunu anlatarak, fikrimde
yrmezlerse Ermeni ve Rum satrlar altnda namus
ve hayatlarnn mahvolacam izah ile ikna ettim.
Benden ayrlmyacaklarna sz verdiler.
3
Mays 1919 da Erzuruma gittim. Hoca Raif
Efendinin riyasetindeki Erzurum Mdafaai Hukuk
Heyetiyle de samim surette bu mill esaslar gr
tm. Trabzonda ngiliz donanmasndan korkulduu
(gibi, .burada da, ordunun tahliye veya terhisinden kor.
kulduunu Raif Efendi syledi. Ben; buna katiyen
meydan vermiyeceimi ve Erzurumun arknda can
vermedike, "bu ehrin boaltlmyacan ve ordunun
terhisinin de bahis mevzuu olamyacan syledim ve
kendilerinden u ricada bulundum:
ark vilyetleri mill teekkllerinin birletirilme,
sini ve silh teslim edilmemesini ve maruz kalaca,
mz tecavzlere kar harbe gemek icap ettii tak.
dirde. bu fikir ve kararn benden deil, behemehal
halkn ruhundan kopacak mill gaye ve millet irade,
siyle bana emir verilmi ekilde olmasn muvafk
grdm syledim ve:
38

Hu iten __ Erzurumdaki ngiliz kontrol he

yetinin ve stanbul hkmetinin haberi olmamal ve
cidalimiz bir Generalin isyan deil, mill istikllimi.
'/.in kurtarlmas iin milletin birlik ve azminin bir tec(-llisi olduu cihana gsterilmelidir. Bunun iin de.
benimle temas yalnz mhim hususlara hasredilme!!
ve buna bir veya iki zat memur ederek, dier husus,
lan Frka Kumandam Rt Beyle grmelisiniz.
ler asker makama, szlere yardm iin emir verdim
dedim.
Bunun zerine benimle temasta bulunmak zere,
Hoca Raif Efendi ile Necati Bey memur edildi.
te bu esaslar zerinde halk, benim hi mdaha
lem olmadan, yer yer, birikirleriyle yararak anla,
tlar ve Erzurum Kongresine karar verdilerBu tarihte Kolordumun kuvvei umumiyes 17860
insan, 33323 silhtHalk, mill nveyi tekil edecek olan Kongrenin
toplanmasn hazrlarken, ben de. mesaimi u nokta,
lara hasrettim:
1 Ordunun taarruz bir harbe hazrlanmas2 lme mahkm kimsesiz ocuklarn ordu
bnyesine alnarak kurtarlp yetitirilmesi suretiyle
bir ocuklar ordusu tekili'. (Umum Harp facialarn,
dan kalan drt bin ocuun bu suretle hem hayatla,
rn kurtardm, hem de byk bir ksmnn muhtelif
sanat ubeleri, ve mektepler vastaaiyle yetitirerek
hayatta muvaffak olmalarn temin ettim )
3 Mill taazzuvun lier sahada inkiaf iin or.
dca yardm salamak.
4 Trklerle Krtler arasnda ayrlk gayrlk
olmadnn, bunlarn ayn rktan ve dinden bir ve
karde olduunun ve karmzdaki byk tehlikenin
do mterek olduunun izah ve telkini suretiyle ai39

rot alaylarnn da harbe kabiliyetli, bir hale getiril,

mesi (her ihtimale kar her hangi bir isyan da d.
tnerek husus asker tedbirler de aldm. Bunlardan
baka, stanbul hkmeti ile Ingiliz kontrol heyetinin
birlikte uratklar (asker tekiltn kltlmesi,
baz kumandanlarn ngilizlere teslimi, cephanenin de
Ingilizlere verilmesi ve silhlarn srg kolu ve kama,
larnn keza Ingilizlere verilmesi) gibi eyleri men
iin tedbirler aldm ve temm ettim.
Bunlardan silh ve cephanelerin Ingilizlere tesli.
mi maddesini nlemek iin, hayli zorluklar ekerek,
bidayette baz tedbirlerle zaman kazandm- Nakil va.
stalar ve para olmadn ileri srerek, bunlarn In_
gilizlere teslimi iin Trabzona evkine imkn olmad,
n bildirerek ifji stanbulla muhabereye dktm. De
miryolu ile Ermenistan ve Grcistan iinden geirip
Batuma sevk meselesini de. geceleri yarlar yktrp
yamur ve frtnadan yklm gibi gsterip rapor,
lar yazdrarak yine bir hayli vakit kazandm. En
son olarak da, zabitlerimizi kyl kyafetine sokup,
Ingiliz mfrezesi nezaretinde gitmekte olan trene h
cum ettirerek, kendi muhafzlarmz ddrdm ve
ngiliz muhafzlarn da tehdit ettirdim ve treni Erzu.
ruma evirttim. Ingiliz heyetiyle de ipi koparmamak
maksadiyle, Mdafaai Hukuktan bir heyeti celbettim.
Mft Sadk, Belediye Reisi Zakir ve daha bir ka zat
geldiler. Kendilerine u talimat verdim:

Siz, beni silh ve cephaneleri niin teslim edi

yorsunuz, diye tehdide gelmi olacaksnz. Ben dc si.
ze, ngiliz heyetinin ve hkmetin srarlar karsn
da kaldm sylemi olacam- Buradan doru, ngi
liz kontrol heyeti reisinin kararghna gideceksiniz
ve: Silh ve cephanelerin gnderilmemesi iin ku
mandan tehdit ettik- Meer bunu siz yaptryormu.
10

sunuz. Bu, hayatnza mal olur! diyeceksiniz- Ben,

imdi kendilerine bunu haber veriyorum diyerek, n .
gidiz Hariciye Nazr Lord Grznn kardei olan,
ngiliz kontrol heyeti reisi Miralay Ravlensona u ha
beri, gnderdim: imdi bir heyet nezdime geldi- Si
lh, cephane teslim ederseniz, seni de, Ravlensonu da
taa tutarz... dediler. imdi size geliyorlar. Halkn bu
-iddetinden, ben korkuyorum.
Aradan ksa bir mddet getikten sonra, Belediye
Reisi Zakir Bey geldi. Bana:
__ Paam, ii berbat ettik. Haberin olsun. Rav.
lensonun yanma girdiimiz zaman, ok kzgn bir hal
de yerinden kalkarak yumruklarm skt ve biz daha
lfa balamadan; siz mi silh vermiyorsunuz? imdi
stanbul kararghma ve Londraya yazaym- Trabzona
yz Dreytnovt, Erzuruma da yz bin kiilik bir ordu
gndersinler- Silhlar nasl alnrm, size gsteririm.
H$ydi defolun buradan... diye bard- imizden biri
bo bulundu, naslsa yle syleyiverdi:
Biz. buraya silh ;i iin gelmedik. Onu Ku.
mandan Paa ile halledin!
Bunun zerine Ravlenson:
Yaa? Demek bu oyunu imdiye kadar Karabe
kir yapyormu. u halde buyurun oturun- imdi size
bir teklifim var: Erzurumun Ermenistana verilmesi
kararlatrlmt- Fakat namusum zerine size sz
veriyorum- Eer Karabekir Paay ldrrseniz, yahut
buradan atarsanz hududun Erzurumla Hasankale ara
lmdan geirilmesini temin ederim, dedi- ve bize izzeti
kram etti
Bu hdiseyi mteakip Ravlenson, (Erzurum, Er.
aiiiumlularndr. Yabanclar kovun!)
propagandasn
.vupmaa balad41

Vaktiyle (Msr, Msrllarndr) propagandasiyle,

Msrn felketini hazrlamakta tecariibe sahibi olan
ngilizer, bu defa da ark iin bu boucu gaz salmaa
baladlar, ite, Cellettin rif Bey zamannda ba
lad zannedilen bu ayrlk bu mahallilik cereyan
dedikodusu, daha Erzurum Kongresi hazrl zama
nnda bu suretle kokusunu gstermiti.
Bir 'mddet sonra, ttihat ve Terakki resasmm,
dahilde yeniden hkim olmak maksadiyle ortaya attk
lar propaganda da ayn mahiyette idi- Bununla he
men ayn zamanda, Bolevik propagandalar da ba.
^stermiti- Fakat, ark halkmzn nezih ahlk ve
basiretkr duygular karsnda hi bir kk salamyarak, ehemmiyetsiz dedikodular vaziyetinden ileri git.
medi,. Selm

BENC MEKTUP
15 Mays 1919 da milli varlmzn can evi z.
mirimizi Yunanllarn igal ettiini, 16 Maysta haber
aldk. Halk ve ordu mensuplar her tarafta mthi bir
galeyanla rpndlar. Halkn mitingleri, feryatlar
gnlerce devam etti19
Maysta Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin
Samsuna ktn, 21 May-sta gelen u ifrelerinden
anladm:
Vesika: 9Onbeinci Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Paa Hazretlerine: (Zata mahsustur )
Ahvali umumiyemizin almakta olduu vahim
ekilden pek mteellim ve mteessirim. Millet ve mem.
leikete borlu olduumuz ei' son vazifei vicdaniyeyi,
yakndan mterek mesai ile, en iyi ifa etmek mm.
43

kiit olaca kanaatiyle bu son memuriyeti kabul et

tim. Bir an evvel ztlinize mlki olmak arzusun,
daym- Ancak Samsun ve havalisinin vaziyeti syisizilk yznden fena bir akbete duar olmak mahi
yetindedir. Bu sebeple, burada bir ka gn kalmak
zarureti vardr. Bendenizi imdiden tenvire medar ola
cak hususat varsa, i'arn rica eder, ve gzlerinizden
perimnc Ordu Mfettii ve Fahr Yaveri
ehriyar Mirliva Mustafa Kemal
Bir ka gn kalarak Erzuruma hareket edeceini
bildiren Mustafa Kemal Paa Hazretleri, Erzuruma,
3 Temmuz 1919 da terif ettiler. Yni bir buuk ay
lk bir mddet o havalide kalmak zaruretini hissetilerBu esnadaki vukuat unlardr:
26 Mays 1919 da Ordu Mfettii Mustafa Kemal
Paa Hazretlerinden aldm ve nc, Onbeinci ve
Sekizinci Kolordu KumnndanUklarma tebli olunan
direktif udur:
Vesika: 10.
1 __ itilf devletlerinin milletimize itisafkr bir
siyaset takip ve mill istikllimizi ve devletimizi ida
ma mahkm etmekte olduklar tahakkuk etmitir. z.
miri, Manisay Yunanllara igal ettirmee balyan
son zalimane icraatlar, talyanlarn Antalya ve Kon.
ya taraflarnda asker igallerini tevsi etmeleriyle bir
kat daha vahim bir ekil alacak.
Samsun ve Trabzon gibi Karadeniz mahrelerimi,
zin de ayn kbete uratlmas tedariktma baladk,
lan anlalyor.
Ermenistan hlyasnn hakikat sahasna iktiran et.
tlrilerek, mill hayat hakkmza bir idam darbesinin in
dirilmesi bat deildir. Kuvvetli, bir surette igal al.
tnda bulunan Hilfet makam ve hkmet merkezi.
43

nin, itilf mmessillerinden deta esir muamelesi g

ren merkezi hkmetin ima eylemek suretiyle son
defa taraya iittirdii ses bizlere bulunduumuz elm
siyas vaziyeti pekl ihsas eyledi.
Milletin esaretten kurtarlmas, hkim ve msta
kil olarak, topraklarmzda yaayabilmesi ancak, a^im.
kr ve namuslu ellerin, milleti ksa ve doru yoldan
mdafaai hukuk ve istiklle evkiyle kabil olacaktr.
Mlk memurlarn itimada ayan olanlariyle elele
vererek istikllimizin mdnffus emrinde lzm gelen
tekilta (bittabi mahrem) harice kar gayri mahss
bir surette tevessl klnmasn zarur addediyorum.
Bu husus ihtisasmz dolaysiyle biz askerlerin uhdei
vatanperveranesine terettp etmektedir.
2
. ark vilyetlerinin ecnebi igalini iki ekilde
tasavvur etmekteyim: Ya Karadeniz sahilindeki Rum
ahali isyan ederek. Cumhuriyet iln ve bir taraftan
da kuvvetli dahil ve bilhassa haric eteleri vilyeti
mizi tara edecektir. Buna kar mukabele, jandarma
ve asker mfrezeleriyle ve kemali iddetle takibat ya
pacaz ve slm kylleri de ellerindeki silhlariyle.
kylerini bizzat mdafaa edecektir ve yahut byle bir
isyanla gerek mteradif ve gerek olmasn, sahile ufak
veya byk ecnebi kuvvetleri karken sahilde birlee
cek ve belki dahile de sarkacaktr.
kan yalnz Yunan kuvveti olursa, ahali, ve as
ker kuvvetlerimizle tard aresine tevessl olunabilir.
Dier itilf devletlerinin ktalar olursa, sahilde yer.
lemelerini ve dahilde de mukabelenin aadaki
surette ve mitingler ve gnajgn mill tezahrat ve
protestolar yaplabilir. Fakat bu kuvvetlerin dahile
sarkmasna yni memleketimizi bilfiil istil eylemele
rine kar bittabi halk ve asker yekvcut olarak, fit,
len silhla istiklli mdafaaya uraacaktr.
M

Bu ihtilllerle beraber, arkta Ermenistan ve

Grcistan cihetlerinden vuku bulacak tecavzlerin de
dikkat nazarna alnarak, balca istikametlerin ge.
rilla (ete harbi) tarznda mdafaas hususlarnn
imdiden hazrlanmas, sahile yakn olup ecnebi kon.
trollerinden hari kalm mahallerdeki silh, cephane
ve tehizat ve asker shh malzemenin mnasip su
rette. sezdirilmeden dahile nakillerinin temini, hatt
kontrole tbi olanlarnn da. kat vaziyet halinde ka_
rlmasnm imdiden ihzar kylerin .vaziyetine gre,
halkn kendi kendini mdafaa veyahut civardaki as
ker ktalar da takviye etmelerine gre lzm gelen
hazrlklara tevessl ve bunun iin, silh, cephane ve
iae tarznn vaktiyle kararlatrlmas ve ktalar
mevcutlarnn arttrlmas ve ktalarn yerinde mev.
cut silhlarn mmkn mertebe tevhidi, tevazn
mddet iae esbabnn emniyet ve cephanenin tarz
ikmali, mhim gzerghlardaki byk inaatn, ica.
bnda tahrip edilmek zere hazrlanmas gibi husus
larn imdiden teemml ile. son derece mahrem bir
tarzda ikmali lzmdr.
Yirminci Kolordunun Garptan arka ve Onikinci
Kolordunun Adana havalisinden arka gelen istika
metleri temin eylemesine ihtiya olaca mtalasn.
daym. Maruz hususata dair mtalat; aliyyelerinin
i.ar buyurulmasm rica ederim3
Yalnz mahrem olarak, nc, Onbeinci
ve Yirminci Kolordular Kumandanlklarna yazl
mtr.
Teferruat esasen yaplmt. Meborkmana (asker
karma) ya gelince; ben itilf devletlerinin aleyhimi
ze bu ekilde harekete geeceklerini tahmin etmiyor
dum. Asl esas tahakkuk etmiyen bu gibi ayialar
zerine ktalarn eteler halinde datmak, inhilli
45

ve bir Ermeni taarruzuna mukabele edemiyecek bir

hale gelmesini mucip olurdu- Ben arka geldiimden,
beri, bir ark taarruzu hazrlnda bulunduum iin,
bu emri tatbik mevkiine koymadm31 Mays 1919 da Havzadan, Ordu Mfettii Mus.
tafa Kemal Paa Hazretleri tarafndan gelen 3 mad.
delik ifrede:
Vesika: 11. Erzurum vilyetinin i'arna atfen.
Ermenilerin Karsa ve Sarkama on bin asker tahid
ettiklerini ve Antranikin de otuz bin kadar kuvvetle
Van cihetine inmekte.olduu ve bylece ahalinin mu.
haceretin ve bu suretle da ekalliyetin, ekseriyete h.
kim nazariyesini tatbik edecekleri bildirildi ve mtalm soruldu.
Verdiim cevap, vesika 12. Antranik gibi bir
sergerdenin otuz bin kiiyi nasl sevk idare ve iae
edebileceini ve byle bir kuvvetin ancak Kars ve Sa.
rkam havalisinde toplanabileceini, fakat bu gibi
ayialarn asl ve esas olmadn ve valilerin byle
mbalal haberlerine ehemmiyet verilmemesini yaz
dm. Ayrca, valilere de, bir daha bu gibi malmat,
ahvale yakndan vakf ve hkim olan Kolordu Ku.
mandanhna bildirmelerini tebli ettim. Selm.

ALTINCI MEKTUP
16 Haziran 1918 . 1335 de Mustafa Kemal Paa
Hazretleri, stanbulun kendisini istediini, fakat, bu
teklifi kabul etmiyerek, milletin sinesine iltica ile va.
zife grmek kararn verdiklerini gsteren 11 Haziran
335 tarihli (Anadolunun sakin taraflarndaki tegkil.
tn ark vilyetleri gibi kolay olmadn, Erzurumda
btn ark vilyetleri murahhaslarndan mrekkep
46

bir heyet bulundurmak hususundaki fikir ve teebb

snz takdir ederim ifrelerini aldmIJaa Hazretlerinin, vazyete gre, Orta Anadolu,
da veyahut ki, istilya maruz kalan Garp blgelerinde
tekilt yapmak ihtiyac grerek hareket etmeleri ve
mklt olduunu bildirmelerine gre, her hangi bir
nai.ik vaziyet karsnda kalmalarn dnerek, ayn
gnde (Zt Samleri lzum grld zaman mnta.
kal ciziye terif buyururlar diye cevap vermitimimdi tahadds eden vaziyeti miitala edelim:
Beinci mektubumdaki 10 numaral ve tideki 13 . 14
numaral vesikalardan da anlalaca gibi, iinde bu.
lunduumuz vaziyet iki muhtelif surette grlyordu
ve bu iki gre gre, yine iki zt fikir ve tedbir mey.
dana kyorduBunlardan birinci fikir; itilf ordular ve Yunan
ve Ermeni ordular karadan ve denizden hemen taar.
ruza geecek ve memleket muhtelif istikametlerden
gelen kuvvetler tarafndan az zamanda istilya ura,
yacak ve milli istikllimiz ve belki de mill varlmz
hitama ermi bulunacaktr.
Bu vaziyete gre, bulunan are, emrivakileri bek
lemeden, derhal siyasi ve asker harekete gemek ve
bunun iin de, elde bulunan ahsiyetlerle toplanp seri
bir karara varmak.
kinci fikir; byle ni bir tehlike melhuz deildir.
nk itilf devletleri barbarlara kar harp yaptk,
lnn senelerce cihana haykrm iken ve ortadan si.
linmi. milletlerin oile varlklarn yeniden ortaya .
Isrrlarken ve bu iler Amerika Reisicumhuru
Vllsonun iln edilen prensipleriyle de teyid olunurken,
Trk milletinin istil veya imhas cihetine gidilmesi
vid olamaz.
Geri, bizi acele ve tehlikeli bir karara sevk ile
47

kendi kendimizi inhille srklemek iin bu kabil pro

pagandalar yaplyorsa da, gerek gazetelerden, gerek
ajanslardan alman malmat, ordularnn vaziyeti* bu
tehlikeyi bize gstermiyor.
u halde, bu mtalamn, istilzam ettii tedbirde1;
acele ederek varlmz elimizle tehlikeye drmiye.
rek, mill hkmet nvesini halka kartmak ve sulh
esaslarmzn tecellisine gre, icap ediyorsa, onu red
edecek kabiliyet ve kudrette mill bir hkmet iln
etmekten ibarettir.
ite, aadaki vesikalarda, bu iki zd zihniyet
ten doan Erzurum ve Sivas kongrelerinin mahiyet
leri tecell edecektir:
Vesika: 13- (Amasyadan:)
Erzurumda Onbeinci Kolordu Kumandam K.
zm Karabekir Paa Hazretlerine:
1
Konyada Ordu Mfettii Cemal Paa Haz.
retlerine vukubulan i'arma cevaben, Yunan igaline
ve Italyan ve Fransz ve agiliz kuvvetlerinin teca.
vzlerine kar mukavemete karar verildii ve hazr,
lklarm da buna gre yaplmakta olduu ve kfi de
recede silh, mhimmat ve sair iae maddelerinin
mevcut bulunduu ve ktalar mevcutlarnn arttrlma
sna alld ve demiryolu boyunca mhim sna messeselerin icabnda tahribi hazrlanmakta olduu ve
yalnz Islm ahalinin var kuvvetleriyle ktalara celb
ve tahidi meseleleriyle urald ve ahalinin ihzar
iin ihtiyat zabitlerinden istifade olunduu bildiriliyor.
Ayrca ark vilyetlerinin, arktan ve sahilder teca
vzne kar mttehiden hareket iin, beyan ettii
mtalada; bu halin, bilfiil vukuunu mu bekliyece.
iz? Yoksa, siyas vaziyetimizin salh gstermemesi,
ne kar bu vukuata, daha evvelden mn olmak iin
vakit geirmeden icraata balamak m icap edecek.
18

tir? diyor.
2
Cemal Paaya verdiim cevapta, cmrivakile.
re intizar etmek taraftar olmadm ve fakat hazr,
lmz iyi yapabilmek iin biraz zaman kazanmay
muvafk bulduumu ve yeni bir hdise, bizi acele ha.
rekete mecbur etmezse, Sadrazamn sulh konferansn
da grecei msamaha ve kabul tarzm sk bir bal,
lkla takip ederek, ona gr.? harekt tanzim etmemiz
lzumunu bildirdim Mustafa Kemal
Vesika: 14.
nc Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Haz.
retlerine:
(Gayet mstaceldir ve zata mahsustur )
Vaktinden evvel yaplacak bir hareket, Birinci
Ordu Mfettilii (yni Cemal Paa) ktalariyle, dai
relerini ve stanbul messeslerini ve kymetli ahsi
yetleri mahvedebilir. Bunun iin, her hangi bir hare,
ketin kendiliimizden deil, haricin tazyiki ile olmas
daha muvafktr ve cihan umum efkrnda dahi yeni,
den fena bir mevki tutmamz nler. Hlen mhim
olan husus, hazrlklarla beraber, kymetli vcutlarn
stanbuldan karlmamas ve bir takm ktalarn l.
v cihetine gidilmemesidir.
Memleketimizi btn itilf kuvvetlerinin boalt
mas, tarafszlmzn ihlline . sebebiyet verdirilme.
mesi talebine bize hak verdirecek ve bu suretle taraf,
sizliimizi ihll ve hakkmz tanmyanlara kar si.
Iftha sarlmak meru olac&ktr.
Mtala ve tasavvuratmn bundan ibaret olduu
nu arzeylerim- Kzm Karabekir.
Alt mektubumdaki izahattan Erzurum ve Sivas
Kongrelerini icap ettiren sebepler anlalr. Gelecek
mektuplarm, imdiye kadar sorulan sualleri cevap.
Imdracaktr. Selm.
M.

K:

49

YEDNC MEKTUP (*)

Tarih hakikatlerin Ksbiti azmiyle verilen ce
vaplarda, gerek tarih ve gerekse metin itibariyle baz
mhim yanllklar gryorum:
1 Ermenistan taarruzu: 13 Eyll 1336 da em.
rimle Ermenilerin Soanl dalar geitlerindeki mev
zilerine taarruzla, bu mevziler igal edilmi, 8 top, 2
makineli tfek ve bir ok silhlar ve mhimmat i.
tinam olunmu ve Ermenilcr yzlerce maktul braka,
rak tardolunmulard. Alt aydanberi, gsterdiim za
rur sebeplere ramen, ln rekta msaade otmiyen
Ankara Hkmeti, bu emrivakiin dahil ve haric va
ziyetimizin istilzam ettirdii zaruretler neticesi oldu,
una hl phe ediyor ve bana, bu hareketin fayda
ve mahzurlarn sormakla megul oluyordu.
20
Eyll 336 .tarihli, Mustafa Kemal Paa Haz
retlerinin, harekete msaade ettikleri ifresini, ald,
m zaman, ktalarm u hatt tutmu bulunuyordu:
Cafer Baba - Tandrl Da _ Kurucuk Da . Zekim
Haan Gazi _ Peek.
Yni, Ankaramn geilmesine henz msaade et.
medii 93 hududnun on . krk kilometre harita me.
safesi tesinde, Soanl dalarnn mhim geitlerini
elde etmitik. Kararghm dahi, hududun tesinde
Baradize nakl ve tarassut mahallim de Akmezar te.
peinde teesss etmiti2 Beinci mektubumda Antranik hakkndaki
ifrenin tarihi 31 Mays 335 dir ve Erzurum Valisi
Mnir Beyin iarma atfen, resen Mfettilikten tebli
(*) Bu mektup Kzm Karabekir Pasa tarafndan gaze
telere
mi! i.

50

gnderildii

halde

li

bri

tarafndan

neredilme

olunmutur. Milliyet gazetesinin 21 Mays 933 tarihli

saysnda fotorafm nerettii 16 Haziran 335 tarihli
Harbiye Nezaretinden Mfettilie ve bana tebli olu.
nan ifre deildir- Bsbtn bakadr.
3 Yine 21 Mays 933 tarihli gazetenizde (vesi
ka) diye nerolunan fotoraf kopyalannn, nerolunan
mektuplarla esaslarla bir alkas yoktur.
4 Gerilla harbine misal olmak zere, Yzba
Halil Beyin htra defterine ait olan ksm hakknda,
kendisinin istifasna mebni yazlan celb emrimde
(hem istirhamm ve hem de ora hakknda bizi aydn
latmak zere Erzuruma gtlmeniz) cmlesindeki (is.
tirhamm) kelimesi istirham olmayp, (istirahat) tir.
ete muharebesine misal gsterilen Halil Bey vakas;
hududumuzdan gnlerce uzakta ve aramzda ran
memleketleriyle ayrlan bir mmtakadaki Trk ahali
nin talebi zerine, yardm makamnda vaki olan bir
teebbstr. Bunun, bahis mevzuu istilya kar Ge
rilla emriyle hig bir alkas yoktur.
Mnir Beyin beyanatna gelince; evet bu esbak
Erzurum Valisi ve bugn de Giresun Mebusu olan M
nir Beyin beyanatna gelince; Erzuruma vardm za
man ve Erzurum kongresinin topland sralarda,
Mill teekkllere kar bir temayl ve alkasn gr.
mediim iin kendilerine bu hususta bir teklifte bu.
lunmu deildim. Yalnz, kendilerinin, gazetelerde vaki
olan baz beyanatna kar, u hdiseyi zikretmek
zaruretinde kaldm:
A . Mnir Bey, Mustafa Kemal Paa Hazretle
rinin derdest emirlerini ald zaman bana gelerek, ne
yolda hareket edeceini sordu. Cevaben:
Kanun bir crme istinat etmiyen ve husu>
p milletin barna girerek, memleketin felketin'
mee alanlar arasnda yer alan her hangi
5!

ta karg hrmetkr bulunmaktan baka bir ey yapa,

myacamz, size emir verenlere yazarsnz dedimB Kongrenin kapatlp (erzimc.i kaliyle) di.
ye tavsif edilen murahhaslarnn yakalanarak s.
tanbula izamlar hakknda gelen' emrin tatbik sureti
iin gnderilen jandarma kumandann, o zaman ya
nmda bulunanlar huzurunda tekdir ile:
Mill teekkller karsnda mut ve hrmet,
kr bir bende olacaksnz! diye tardettimC Mnir Beye, mnevver insanlara ihtiyac,
mz varken, stanbula gitmemesini ben ve Mustafa
Kemal Paa sylediimiz zaman, o:
Ben daha ileri gidemem. Mesuliyetten korka,
rm! diyerek, tstanbula gitmitir. Selmlarm...

FALH R IF K I B EY D E KONUUYOR
Mnakaaya karan Falih Rfk Bey de, Kzm
Karabekir Paann trizine cevap olmak zere, ne
rettii, (Karabekir Paaya mektup) unda, ezcmle
yle diyordu:
Bahsettiiniz (Dergh) frecmuasmdakj yazya
337 de olduu gibi bugn 937 tarihinde de imza koya,
camdan phe etmeyiniz. Trke ve tarih gibi, tak.
vim de bilmediiniz iin 337 senesinin altnc aynn
Trk nmayileri deil, Galata nmayileri ay oldu,
unu da size hatrlatrmKuvay Milliyedenberi deien ne var?
Biz hl mill dvann iindeyiz. Siz, ondan ufak
lam ve ayrlm olanlardansnz!
Sizin htill Harbindeki kymetinizi ancak asker,
lerimiz bilir. htillden sonra sergzetleriniz ise,
rd bilgisi kitaplarnda gurur ve hodgmln zara.
q boluunu gsterir misallerin en iyisi olarak
fjtr.
5*

Eer bir Kuvay Milliye htras olarak Mill d

vann safhalarnda kalm olsaydnz, Kuvay Milliyenin binlerce htrasndan biri olarak korunur giderdiL
niz. Biz sizden mzemizi saknmadk. Fakat sizin
Mustafa Kemalden, tarihini kskanacanz da akl,
mzdan geirmezdik.
Karabekir Paa!. Size samimiyetle sylerim ki,
eer bir Cumhuriyet lisesinde, yeni Trk Devletinin
kurulu tarihini byle anlatmaya kalksanz snfta
dnerdiniz. Bu tarihi anlamanz bu kadar g olursa,
yapmanz nasl mmkn oldu, bilmemSizin Anadolunun kurtarclar deil, fakat kur
tarmlar arasnda olduunuzu da, Ankaraya geldi
im vakit, Erzurumlulardan rendim- Sakarya yaz,
larm benim aleyhimde hatrda tutmanz ne kadar
aykr olsa da, Erzurumu kendi lehinize hatrda tut
manz kadar gln deiidiriSiz, kendi gznzde putlam olabilirsiniz- Fa
kat, bizler putperest deilizBiz; ie, esere fedakrla ve fikre, mill kymet
leri kadar mill faydalar olduu kadar ve olduu.
mddete taparz- Kymet ve vazifeleri kalmad za
man da vazifemiz, olsa olsa, onlarn htralarm tah.
nit etmekten ibarettir

53

KZIM KARABEKR PAA

SUSTURULUYOR
Kzm Karabekir Pagann mektuplar neredilir.
ken, (Millici) gibi, daha bir oklar __ ilerin aslna
vkf olsunlar olmasnlar alakalem, cevaplar veri,
yor. Fakat Paann ortaya koyduu vesikalar dikkat
nazarna almadan, ii, ahsiyata dkerek, mtemadi,
yen: (Kzm Karabekir Paann vaziyeti bizi yalnz
hayrete deil, straba da dryor. Kzm Karabekir
Paa, on sene evvel bulunduu noktadan hl bir
adm ileriye bile atamamtr), (Kzm Karabekir Pa.
a, hem tarihi hakikatlerden, hem de halkn aklseli
minden tegafl ediyor), (Paa Hazretleri tarih haki
katlerden tegafl etmekle kalmyor, onlar inkr ve
tahrif ediyor.) tarznda isnatlarda bulunarak, ii mu.
galtaya dkmee alyorlard.
Dvann daha iptidadan bu ekilde ayaa d,
rldn gren Kzm Karabekir Paa, bir yandan
bu iin, byle rastgelenin kendinde salhiyet bula,
rak karmas ile halledilip hakikate varlamyaoa.
m anlyarak, bir taraftan da kar tarafn mtema
54

diyen: (Mill MOcdele mevzuunda syliyccck bir eyin

varsa, ne susuyorsun? Seni yazmaktan kim menedi
yor? Yazsana!) diyerek srarla htralarn yazp ne
retmee tevikleri karsnda, htralarn nere karar
vermiti.
Mill Mcadele esnasmda, ark Cephesi Kuman
dan bulunduu srada, bu cephenin niri efkr
(Varlk) gazetesini idare ettiim zamandanberi, ara
mzdaki samimiyet ve ballk tesiriyle, Paa, bu ka
rarm bana da sylemi ve htralarnn taba elve
rili bir hale getirilmesi iinde kendisini yalnz brak,
mamam dilemiti.
Bu suretle, birlikte almaa balam ve dosya
lar dolusu evrak ve vesikalar tasnif ederek, ilk eseri
tekil edecek olan (istikll Harbimizin Esaslar) is.
mini verdii kitab hazrlamaa, bir yandan da taba
balamtk. Fakat bu tab ii, kolay olmuyordu. Pa.
ann Erenkydeki kk, tarassut altnda idi,. Kun_
dura boyacs, seyyar satc, kyl, dilenci klna so
kulmu bir sr memur, kkn drt bir tarafn sar.
mlar, bir ksm da istasyon civarn tutmular, ko.
ke giren kanlar gzlyor ve bilhassa kanlar s.
lk gibi pelerine taklarak adm adm takip edi
yor, nerelere gittiklerini, kimlerle temas ettiklernii
tesbite alyorlard.
sab bozan bu hal, rahat ve huzur iinde i gr
mee imkn vermiyordu. Ayni zamanda, kkte hazr
lanan yazlar, alp Bablideki Sinan matbaasna g.
triirken de takip edildiim iin, gnn birinde kita.
b:n nerine mni olunacandan da phe etmee ba1
,
lfimtm. Hatt, daha evvel, Paann kararn bildir
dii zaman da ,iime doan bu pheyi, kendisine
aklayarak, btn emeklerin ve masraflarn boa git
mesi ihtimali olduunu ve bu sebeple, bu iten vaz
55

gemesinin doru olacan ihsas etmi idiysem de,

Paa, byle bir eye asla ihtimal vermediini, nk
bizzat kar tarafn, hatratn yazmasn ve neretme,
sini srarla istediini syliyerek:

Baksana meydan okuyorlar. Bu vaziyette su.

sarsam, umum efkr nnde hem syliyecek bir e.
yim olmadn, hem de hakikatlerin tahrif ediliini
kabul etmi olurum, diye, teebbsnden vazgemi
yordu.
te bu srada,
(stikll Harbimizin Esaslar)
eseri, forma forma baslmaa baland esnada, Pa.
ann mektuplar da gazetelerde neredilirken, bir de
baktk ki, yedinci mektup neredilmedi. Bu mektubun
gazetelere gitmemi olmas ihtimali, yoktu. nk ilk
gndenberi, Paann cevaplarn ihtiva eden bu mek
tuplar, gazetelerin birer muhabiri Erenkydeki k
ke gelerek, bizzat Paann elinden alp gidiyorlard.
Yedinci mektup da, byle elden alnp gtrlmt.
Ve imdi, yalnz (Milliyet) deil, teki gazeteler de,
szbirlii etmi gibi neretmemilerdi. Buna mu
kabil, o gnk (Milliyet) gazetesinde, (Kzm Kara,
bekir Paann, artk mektup gndermekten vazgeti,
i) iln olunuyordu.
Bu nasl iti byle?
Fakat, fazla dnmee de hacet yoktu. Kzm
Karabekir Paa susturuluyordu. Ancak, (susturulduu)
belirtilmemek, yni, (kendiliinden sustu) gsterilmek
isteniyordu. Ayn zamanda da, bu ekilde kendini m.
dafaa imknndan mahrum braklan Paaya, yine h
cum ve taarruzda devam ediliyordu. Nitekim o gnk
(Milliyet) gazetesi, hem Paaya taarruz ve hcum
ediyor, hem de Paann, kendiliinden sustuunu iln
ediyordu.
Hdiseyi aydnlatmak iin, bu yazlar buraya al.
yoruz:
56

YNE TAARRUZ VE MGALTA

18 Mays 1933 tarihli (Milliyet) gazetesinde, Nuri
Cnker imzal yazda ezcmle u satrlar vard:
Karabekir Paa, yerinde rahat rahat otururken,
kuru havadan nem kaparak, akl ve muhakemenin pek
kolay srrn bulamyaca bir iddia ortaya kard:
Mill Hareketin nvesini, o, kurmu, Erzurum Kongre,
sini, o, toplam, Gaziyi Anadouya o dvet etmi, fi.
ln zatlardan yle istemi, Padiahla konumu. Bu
iddialarn gya isbat iin de, vesika diye o zamana
.t bir takm muhabereleri, bunlarn kendi lehine mi,
yoksa aleyhine mi olduuna dikkat etmiyerek, neret.
I i. Hl da yazyor.
Karabekir Paay tanmyanlar, bu iddiasnn he.
def ve maksadn anlamakta, tanyanlardan daha ziya
de glk ekerler. Ben, Paay tanyanlardanm.
Harbiye ve Erkn Harbiye tahsillerini beraber yap
tk. Mektepte ve bilhassa Merutiyete tekaddm eden
senelerde, sabk nc Ordunun Makedonyasmda se.
vi.erek arkadalklarmz vard. Bu zat Cumhuriye.
!in iln sralarnda ve sonralar giritii siyas teeb.
5?

b'Jerde, hi deilse, namuslu, vatanperver bir asker,

di. O esnalarda, hemen daima kendisini mdafaa eder
dim. Fakat kibir ve gururun, muhakemesini kaybetti,
recek derecede, kendisini bu rtbe dallete sevkedece.
ini tahmin eedmezdim.
Kzm Karabekir Paa!.. Ztlinize bir sual da.
ha soraym: Trk ordusu, mtecanis Yunan ordusu
nnde Sakarya hattna doru ekildii ve Kral Kos.
tantin, askerlerini aleyhimize saldrd 921 yaznda,
Trk ordusuna kumanda etseydin, halin ne olurdu?.
Gece gndz yirmi iki gn sren bu korkun melha.
menin, kuvvetlerin pek gayr mtenasip, uzun cephe
hatlarnda mukavemet ve sebat imkn ve mitlerinin
hemen akama sabaha zlmee yz tuttuu dakika
larda, hangi kafanla, hangi tfeinle ve hangi mev
cudiyetinle cepheyi tesbit edebilirdin?
Siz, harp tarihinde yalnz mnen deil, hatt mad
d noksanlarla da sarslan, ricate balam bulunan
bir cepheye taarruz emri vermek hrikas gsterilmek
suretiyle bir kale veya bir darlharekt deil, bir
milletin, bir vatann talihini kurtarabilen ka kuman,
dan ve ka meydan muharebesi bilirsiniz ?
Bana kalrsa, siz artk bu yazlardan, bu iddia
lardan vazgein ve diyin ki; Benim bunlardan mak
sadm; mademki bu mevzuda htrat nerediyorsunuz,
bu htralardan bende de bir ksm vardr. Ben de
bunlar, tarihi tenvir iin meydana koyuyorum, bu
maksatla yazdm. Btn maksadm bundan ibarettir
deyip, bu bir trl iinden kamadnz dvaya bir
nihayet vermi olursunuz.
Yine ayn gnk Milliyet gazetesinin birinci sahi,
fesinde de, Siirt Mebusu Mahmut imzasiyle u (izah)
vard:
Kzm Karabekir Paann tarih hakikatleri ay.
58

dnlatmak iin deil, daha ziyade ahs propagandas

iin gnlerdenberi yazd mektuplarn stunlarmzda
nerettik. Son aldmz bir telgrafnamede, artk inek,
tup yazmakta devam etmiyeceini bildiriyor. phe,
siz, bu karar yalnz kendisini alkadar eder. Muhteterem Karabekir Paa, mektuplarn niin kesiyor?
Bunun iin bulduu vesile udur: 15 numaral vesika,
smdaki bir fkray, gazeteye koymamz...
Hemen ifade edelim ki; nerini mnasip grmedi,
imiz o fkra, milletleraras siyasetimize taallk eden,
bugn memleketin yksek menfaatleri noktasndan,
btn ehemmiyetini muhafaza eden bir mnay haiz,
dir...
Bundan baka, neretmediimiz o bir ka satrlk
yaz, mnakaamzn, bandanberi takip edilen ahs
iddialarla, ahsiyetlerle hi mnasebeti olmyan tek.
rar edelim mnhasran haric siyasetimize taallk
eden mlhazalardr.
Bilmiyoruz. Bun'arn mutlaka neredilmesinde,
Karabekir Paa Hazretlerinin, takip ettii dva bak,
mndan ne gibi faydalar tasavvur ediliyor...
Haric siyasete taallk eden, bugnn vaziyetinde
vo artlar iinde de yine mna ve ehemmiyet tayan
ve nihayet nerinde zarar muhakkak olan, dnk ya
kn tarihin baz safhalarn amak mesuliyetinj ze.
rimize almyorsak, bizi mazur grsnler. Bizim mev.
kiimizde bulunan ve mill vazifelerini, memleket men.
faatlerini mdrik neriyat her vatanda, baka trl
hareket edemezdi. Bundan baka, haric siyasete ait
esrarn ifasna, kanun mevzuatmzn ne dereceye
kadar msait olduu da ayr bir meseledir.
Meselenin btn bu cihetlerini, Umum Neriyat
Mdrmz, Kzm Karabekir Paa Hazretlerine, hu.
mus b ir mektupla yazmtr. Eer kendisi, mesuliyeti
59

zerine alr da, yazdrmakta srar buyurursa, been

dii neir vastasna mracaat edebilir. Buna, hi bir
mni yoktur.
Umarz ki, bu izahatmz, satrlk yazsn koy
madmz iin mektuplarn kesmenin, bir bahane ol.
duunu kfi derecede umum efkra anlatacaktr.
Paa Hazretlerinin bu kararlar karsnda biz de
imdiye kadar kan mektuplarndaki maddelere
ksa ksa cevaplarmz verdikten sonra, artk herkesi
rahatsz etmee balyan bu ahsiyat iddialar m.
nakaasna nihayet vereceiz. Ondan sonra, stikll
ve Mcadele tarihimizde denize nisbetle katre ma.
hiyetinde olan . bugnk mnakaa mevzuunu bir
tarafa brakarak, ayn tarihin, daha bir ok keleri,
ni aydnlatacak olan (AnkaralInn Defteri) ndeki not.
hrmzn nerine devam edeceiz.

60

ALTI K KTABI MHAYA

KAKAR VERYOR
Kzm Karabekir Paann yedinci cevap mektu
bunu, gazetelerin alp da, nearctmeyileri hdisesin
den, iki hafta sonra, Ankaradan stanbula gelen B
yk Millet Meclisi Reisi Kzm zalp, Afyon Mebusu
Ali etinkaya, Sinop Mebusu Recep Zht ve Gazian
tep Mebusu Ali Kl Beyler, hemen burada bulunan
Cevdet Kerim nceday ile, buluup, bir meclis kura,
rak, Kzm Karabekir Pagann baslp ertesi gn
kitaplara tevzi edilmek zere ciltlenmekte olan
(istikll Harbimizin Esaslar) kitabn imhaya karar
veriyorlar ve bu mhim vazifeyi, ilerinde en becerikli
saydklar Recep Zht Beye havale ediyorlar. Fakat
ondan evvel de, zemini hazrlamak iin, u tertibat
ulyorlar: Memur ettikleri, Cumhuriyet Halk Partisi
stanbul merkezi memurlarndan Kzm ve Ali Beyler
simlerinde ki kimseleri, Babldeki matbaann sahibi
Sltan Beye gnderiyorlar. Bu zatlar:

Sen bir kitap basyormusun, bunun hakknda

'lnle biri grmek istiyor, diyorlar.
01

Sinan Bey de:

Gizli kapakl bir ey yapmyorum. Bastm ki.
tap, memleketin tannm Mill Mcadele kahramanla
rndan bir kumandann eseridir. Maamafih, kim ister,
se grebilirim, cevabm veriyor.
Bu muhavere, o gn bu kadarla kalyor. Ertesi
gn akam st tra olmak zere matbaa yaknn,
daki berbere giden Sinan Bey, yolda yine ayn zatlar,
la karlayor ve:
Haydi, buyurun gidelim, grn... teklifine
muhatap oluyor ve cevap vermee meydan bulama,
dan, kendisine bu teklifi yapan Ali Beyin yamTnda
peyda oluveren iriyar, gl kuvvetli biriyle birlikte,
deta zorlayarak, Sinan Beyi, hemen orackta dur
makta olan, st tenteli otomobile bindirerek, karr
gibi, yola karyorlar.
Nereye gidiyoruz?
te o greceiniz adama...
Bu adam kim? Nereden kt?
Gidince grrsn...
Baka lf yok.
Otomobil hzla gidiyor. Kpry gfeiyor. Beyoluna varyor. stikll caddesinden geerken, Sinan
Bey, yanndakilerden, tra olmasna msaade etmele
rini rica ederek, arabay bir berberin nnde durdur,
tuyor ve alelcele tra olduktan sonra, tekrar ayn
arabaya binerek, Pangaltya varp, imdiki Radyoevi,
nin kar srasndaki 16 numaral evin nnde duru,
yorlar:
_ Geldik... Buyurun!..
Bu ev, meer Ali Beyin (etinkaya) ikametgh
imi. Sinan Bey, eve girince, salonda Kl Ali Beyle
karlayor ve halinden, tavrndan anlyor ki, gr,
mek istiyen kimse, budur. Kl Ali Bey, hal ve hatr
62

sorduktan sonra, sz dndrp dolatrp baslmakta

olan kitaba getiriyor. Vc henz sata karlmam,
yni mahiyeti hi kimsece malm olmyan bu kitabn
(muzir) olduunu ileri srerek baz mtalalarda bu
lunuyor. Sinan Bey de bilmukabele:
Ben, tbi olarak okuyup tetkik ettiim bu ki
tapta her hangi bir ekilde zararl denebilecek hi bir
ey grmedim. Niin tel buyuruluyor? Bu kitap ve.
sikalara mstenit bir htrattan ibarettir. Esasen, K .
zm Karabekir Paa, bu hatratn, Halk Flrkas or.
ganlarmm; Neretsenize, syliyecek eyleriniz varsa
ne bekliyorsunuz? Mill Mcadele tarihini, aydnlat,
inak iin, htralarnz neretmeniz, memlekete ve
millete kar vazifenizdir. Sizi bu vazifeyi yapmaktan
kim menediyor? arkl ibret yazacanza, bunlar
yazsanza!. diye tevik edileri zerine nere karar
vermitir. u halde, bu htralarn neri, Frkaca da
isteniyor demektir Ben de, zaten bu mlhaza ile bu
nu tabettim, diyorsa da, Kl AH Bay dinlemiyor, yi.
e bildiini okuyor:
Hayr, bu kitap musirdir. Karabekir Paa bu
nu Gazi Paaya kar yazmtr. Sen bilmezsin. Biz
stikll Mahkemesinde bu adam asacaktk amma, yi.
ne Gazi Paa msaade etmedi.
Niin asacaktnz bilmem amma, benim bildi,
f'lm, hatt yar resm mahiyetteki Hkmet ve Frka
Kazetes, (Milliyet) in de son zamanlarda bile tekrar
dip durduu vehile, Kzm Karabekir Paa, mr
boyunca bu memlekete hizmet etmi bir kumandan.

lir. Bunun byle olduunu siz de inkr edemezsiniz.

. Dedim ya, sen bilmezsin... Biz asacaktk onu...
Hulsa, bu kitap muzirdir.
Bu kitap sizin nazarnzda muzirse, yni her
iargi bir ekilde zararl buluyorsanz, kudret ve kuv63

Vet elinizdedir. Ne isterseniz yaparsnz. karmaz,

siniz...
Ne demek karmamak? Bu mmkn m? Ki
tap alelsul Mddeiumumlie verilecek. Oras tetkik
edecek. Eer zararl bulutsa, lzm gelen takibat ya
pacak. Usul bu. Biz nasl buna mni olabiliriz?
Demek ki, Mddeiumumliin kitab muzir bul.
myacandan eminsinia-?
Orasn bilmem... Ancak bizce bu kitap zarar.
ldir. Fakat Mddeiumumlik byle telkki etmiyebilir
ve kitab serbest brakabilir.
. Aman efendim... yle ey olur mu? Maazal
lah!.. Ztlinizin zararl telkki buyurduklar bir ki.
tab, kim serbest brakrsa braksn, sata karmak
benim haddime mi dm ?
Neden?
Hyaneti vataniye ile mahkm olduum gn
dr. Kime meramm anlatabilirim ki?
. Ne mnasebet? Nasl olur?
yle olur, Beyefendi! Bu kitaptan bir ka ta
nesini bir baldr plan eline verirler, Kpr ban
da (Ermenistan Fatihi Kzm Karabekir Paann ki
tab... Neler yazyor?) falan filn diye bartarak sat
trmaa kalkarlar. Halk da toplanr. Bunun zerine:
(Vay efendim, memlekette itia karmak istiyor
lar!.) diye bir grlt ile hava bulandrlarak, beni
tuttinen, doru stikll Mahkemesine verirler ve ya
ptrrlar alnma hiyaneti vataniye crmn... Bu.
gn, bundan kolay ne var?
__ Sen hangi mektepte okudun, Sinan Bey?
Hayat mektebinde okudum Beyefendi!
O halde ksa keselim. Bu kitap...
Beyefendi, ksacas u: imdi, siz ne yapmak
istiyorsunuz? Ltfen bana, onu syleyiniz.
64

. E... Bu kitab bize verir misini?

Zait lf Beyefendi! Verir misin ne kelime?
Byle ey bahis mevzuu olur mu? Siz ver dedikten
sonra, ben vermemezlik edebilir miyim? Ne isterseniz
onu yaparsnz!
O halde, bu kitaplar olduu gibi, bize teslim
et!...
Emredersiniz. Ancak, bunun kt vesaire gibi
bir ok masraflar oldu...
Ben sana onlar veririm. Onu ayrca gr,
rz. O ciheti merak etme... Hallederiz... Yarn gelir,
beni grrsn (1)..
Kl Ali Bey dvasn bu ekilde halledince, Sinan
Beyi yandaki odaya alyor. Burada, cemaat tamamdr:
Meclis Reisi Kzm Paa (zalp), Recep Zht -ve
Cevdet Kerim Beyler arkadalar Kl Ali, Beyin
teebbsnn neticesini merakla bekler bir vaziyette
oturmaktadrlar.
Cevdet Kerim Bey, ieri girdiklerini grnce, te.
halkle yerinden kalkarak:
Oooo!. Sinan Bey siz misiniz? Ben sizi eskiden
(1)
Fakat halletmiyor. Yarn dedii gn Sinan Beyi y i
ne, aradaki Ali Bey vastasiyle Nl.-'amasndaki apartmanma
celbeden K l Ali Bey:

(imdilik beg yz Hra veriyorum.

st tarafn hesap edin de Cevdet Kerim Bey size versin,)

diyor ve orada hazr bulunan Cevdet Kerim
Beye de bu
hesab tamamlamasn sylyor. Bunun zerine Cevdet Kerim
Beye ,mracaat eden Sinan Bey, ondan: (D ur bakalm, biraz
sabret!. Baksana, Kzm Karabekir Pa.a mahkemeye mra
caat etmi.

Kitaplarn

istiyor.

Ne yapacaz?

Hele biraz

bekle..) cevabn alarak i savsaklanarak uzatla uzatlan, n i

hayet hi bir ey verilmeden, kapatlyor. Yni dpedz
bin kitap, beg yz liraya gaspediliyor.

8. D. F: 5

65

t a n r m ... N a s ls n z ? y le b u y u r u n ... B ir ka h v e , fa*

la n f il n d iy e h a v a y a b ir s a m im iy e t v e rm e k

Kitap m e v z u u da tabi te k r a r a ly o r,

hepsi,

is tiy o r.
ayn

k a n a a tte :

Bu kitap bugn iin memlekete zararldr. Henz

neretmek zaman gelmemitir.
Bundan da anlalyor ki, bu zevat, (Milliyet) ga
zetesindeki mnakaalarda Kzm Karabekir Pagann
ortaya koyduu vesikalar dikkat nazarna alarak, ki.
tabn da bu gibi bahisleri ihtiva edeceini dnm
veyahut, kitap baslrken formalarn elde ederek (2)
okumu ve nihayet bu hkme varmlardr. Fakat,
byk bir ksm, (Milliyet) gibi dier gazetelerde de
gnlerce neredilmi olan bu vesikalarn, imdi (ki.
tap eklinde neri zararldr) demenin ne mnas ola.
bilirdi ? Sonra bunu diyenler kimlerdi ? Kitaptan, hele
byle tarih bir vesika mahiyetindeki kitaptan ne an.
larlard ki, kendi kendilerine, Hkmet iinde Hk
met kurar gibi, byle bir harekete cret ediyorlard?
Haydi bu cret kuvvetini, zaman icab kendilerinde bu.
luyorlard, diyelim, o zaman da, byle, lemin kita.
bn kanun dinlemeden, keyiflerine ve zor bazula.
nna dayanarak neirden menetmee kalkacaklar,
na, memleket menfaatlerini herkesten fazla dnen,
hassas vatandalar sfatiyle gidip, bizzat Karabekir
(2)

Bilhare anlaldna gre, gazetedeki mnakaala

rn devam esnasnda, kendi tevikleri ve srarlar

zerine

Kzm Karabekir Pagann hatratn taba balayn haber

alan Milliyet gazetesi sahil) ve bamuharriri Siirt Mebusu
Mahmut

Beyle Frka

arkadalar,

baslmakta

olan

kitabn

formalarn peyderpey matbaadan aldrarak, kitabn basks

n dm adm takip etmi ve tam bask sona erince de, imha
karar vererek, bu teebbse gemilerdir.

66

Paaya anlatarak, onu bu kitab neirden vazgeire.

mezler miydi? Nere tevik eden kafadar arkadalar
olduuna gre, yine bu arkadalar namma yaplacak
iyi niyetli bir teebbsle Karabekir Paa, kitab neir
den sarfnazar ettirilemez miydi? Karabekir Paa,
memlekete ve millete zararl olduuna inandrlaca,
hatt bir .ka gn evvel tevik eden frkann, imdi
aksini dnerek menetmek istediini grecei bir
iten feragatle vazgemiyecek bir insan myd ?
Bu cemaat, byle eyleri dnecek bir cemaat
deildi. Yalnz, ne pahasna olursa olsun, kitab imha
etmek azminde grnyordu. Nitekim, mnakaa so.
nunda baklay tekrar azlarndan kardlar:
Baslan ne varsa, hepsini bize teslim ediyorsun
deil mi?
Bu teklife muhatap olan matbaa sahibi Sinan Bey,
karsndakilerin o gnk kudret ve nfuzlar nnde
tekrar ban eip, boynunu bkerek:
Efendim!, diyor, benim ne kuvvet ve kudretim
vardr ki, sizin bu teklifinize red cevab verebileyim?
Siz ne isterseniz, onu yapabilirsiniz!
Mesele tamam... Ne kanun ve ne de kanunlarn
vatandalara bahettii, haklar ve hrriyetleri dinle,
yen, sadece, Hkmet iinde Hkmet kurmak cret
ve cesaretinde bulunan bu muhterem zevat, meseleyi
bu suretle keyiflerine gre hal ve faslettikten sonra,
Sinan Byden yine kudret ve nfuzlarn suiistimal
ederek mnevi bir bask ile (Tabettiim Kzm Ka.
rabekir Paann istikll Harbimizin Esaslar isimli
eserinin bin nshasn, zararl bulduum iin imha
ettim) yazl bir vesikay, imza ettirip, alyorlar.
Meselenin bu ikinci safhas da tamam... imdi, i,
kitab imhaya kald.
Fakat bu ii kim yapacak? Sinan Bey m i?. Va.
67

ka, imha ettim, diye imzayarak vesikay verdi ama,

ya etmezse?
tyisi, mi, bu mhim ii de, bizzat kendileri, kendi
elleriyle yapmallar ki, geni bir nefes alp, huzura
kavuabilsinler!.. Ve ite, yle yapyorlar. Yalnz hep
si birlikte deil, sessizce, gizlice temini maksadiyle,
ilerinden setikleri, Recep Zht Beyin becerikli eli
ne tevdi etmek suretiyle...

68

KTAPLAR YA K ILIY O R
Gecc yarsna doru, peine takt C. H. P. s.
tanbul merkezi memurlarndan Kzm ve hviyeti an.
ca,k kendilerince malm aban ismindeki biri ile, Si.
nan matbaasna giden Sinop Mebusu Recep Zht Bey:
Kitaplar nerede ? diyor.
Matbaa sahibi Sinan Bey, kitaplarn bulunduu
yeri gsteriyor. Gstermesi kfi. Recep Zht Bey,
maiyetindekilere:
Haydo, doldurun uvallara!., emrini verince,
azten birlikte getirilmi torbalar, uvallar doldurulu
yor ve srtlara yklenerek, sokak banda bekletilmek
te olan itfaiye arabalarna ykleniyor. Amma, stan
bul Belediyesine bal, yni resm bir vasta olan vc
ancak yangn gibi felketlere giden itfaiye arabalar,
m, kimin, hangi, salhiyetle bu ie tahsis edebildiini
__yine haddiniz varsa, sorun... Hayr bir ey sora.
mazsnz. Soran gene o:
, Hepsi bu kadar m ? Baka yok mu?
Bendekiler bunlardan ibaret...

 Ne demek yni?. Sym, unlar g bin deil

m!?..
Msaade buyurun... Bu kitaplar forma forma
baslrken, Kzm Karabekir Paa, her baslan forma
dan beer adedini aldrd.
. Kiminle?..
Feridun Beyle...
E... Ne oldu o beer forma?
Tabi Paada kald ?
. Nasl olur?. Nigin braktnz?
Kitabn sahibi kendisi, isteseydi, hepsini alp
gtrrd. Ne diyebilirdim, mni olmya hakkm yok
ki...
Hat ettin Sinan Bey... Vermiyecektin!
Nasl vermemezlik edebilirdim Beyefendi?..
Arzettiim gibi, malm sahibi kendisi...
. Eee... imdi ne olacak?. O kitaplar Paadan
nasl alacaz ?
Recep Zht Beyi bir endiedir alyor amma, u
anda yaplacak i, ele geen kitaplar imhadan iba.
ret... st taraf sonra, arkadalara konuulup halle,
dilir. imdiki halde Sinan Beyin bu kitaplarn bu.
radan aparmak kfi...
Kitap uvallarm ykleyen itfaiye arabalar, solu,
u Caalolu hamamnn nnde alyorlar. Daha ev.
vel, oraya koturulmu olan maiyetten biri, hamam
sahibi Ahmet Beyi bir trl bulamadndan, haydi
Hocapaa hamamna... Fakat bu hamamn sahibi de:
, Bizim klhanda, byle yn halinde kt, ki
tap yaklamaz. Iskaralar tkanr, bozulur, bamza i
aarz... diye yalvara yakara zr dileyince, bu sefer,
ehir dndaki tula harmanlar akla geliyor ve ver
elini... Topkap!.. denerek, o tarafa ynelinip, kitap,
lar, ayr ayr yaklyor.
70

Ben, btn bu ilerden bihaber, sabahleyin, kitap

larn Kanaat Ktphanesine teslimi iini de bitirmek
zere matbaaya giderken, d kapda gzme ilien,
iki kiinin son derecede mtecessis bir vaziyette du.
rularndan phelenerek, hemen lkayt bir tavr alp
kalender bir yolcu halinde, matbaaya bile bakmadan,
yoluma devamla, yokuu kyorum. Eminn Halke.
vi.nin imdiki niversiteliler lokalinin karsn,
daki rahmetli Niyazinin dkknndan Sinan matbaas.
a telefon ediyorum. Aldm cevap:
Aman gelin, polisler sizi bekliyor!, oluyor.
yi amma, benden ne istiyorlar?
__ Biz de bilmiyoruz. Hatt kendileri, de bilmiyor.
lar. Yalnz, bu gece matbaay bastlar. Kzm Kara
bekir Paann kitaplarn alp gtrdler. Sonra, Si
nan Beyi de gtrdler. Hl dnmedi. Sizi de isti
yorlar. Kapdalar...
Telefonu kapadm. Kendi kendime dnyorum:
Daha piyasaya karlmam bir kitap, byle alnp g
trlmez. in iinde bir i var. Amma, ne olursa ol
sun, mademki beni aryanlar polistir. Demek ki me.
sele, zabtaya, adliyeye intikal etmitir. Bu takdirde
de, mevcut kanuna gre, kitabn yalnz yazar ile ba
san muhatap ve mesul olacandan, benim aranma,
ma sebep yok. Her halde bir yanllk olacak...
Bu dnce ile, yanlln kendi kendine dzelip,
benim de aranmyacamdan emin olarak, beklemee
karar verdim. O gn yle geti. Ertesi ve daha ertesi
gnler, yine matbaaya uramamakla beraber, tele,
fonla sorutururken, hl aranmakta olduumu re.
nince, dayanamadm. Polis Mdr Fehmiye telefon
71

ettim. Benim konutuumu anlar anlamaz, feryat eden

sesini ykseltti:
Aman sen misin? Neredesin? Allahakna a.
buk syle!
Nerede olduumu ne yapacaksnz ? Benden ne
istiyorsunuz? Onu syleyin..
Yahu! Brak imdi bunlar... abuk gel! Val.
lahi bir ey yok. Gel bir konualm.. Allahn sever
sen gel!. Soracam baz eyler var. Be dakikalk bir
i... Dinini seversen gel!.
ite konuuyoruz. Meselenin ne olduunu sy
lesene?.
Canm telefonla olur mu?. Gel bir kahvemi i.
Vallahi, korkacak bir ey yok...
Suum yok ki korkaym.. Ancak Sinan Beye
yaptnz gibi beni de Mdriyette misafir (!) etmi.
yeceinize sz verir misin ?
Veriyorum... Sz... On dakikada biter...
. Be dakika ona kt.. Peki on dakika olsun,
geliyorum.
Lf uzatmadan, bir fayda beklenemiyeceini, is
ter istemez gitmek gerektiini anlamtm. Kalktm,
gittim. Makamnda karlatmz anda ilk sz:
Nerelerde idin Allahakna?. Ka gndr ma
salarnn bandan aldm btn memurlar seferber
ettiim halde, izini bile bulamadlar. Azl bir komi,
tac olsayd bile, oktan ele geirmitik. Sen nerelerde
idin?
Istanbulda... imdi, onu brakalm... On dakika
gemesin...
Hangi on dakikay sayklayormuum meer..
72

KAZIM KARABEKR PAANIN

KK BASILIYOR
Bu arada 1933 Hazirannn 4 n 5 ine balyan
gece... Sabaha kar Polis Mdr Fehmi Beyin ku
mandasnda, seferber olmu yz kadar polis Kzm
Karabekir Paann Erenkyde, istasyon yaknndaki
kkn saryordu. O gn, hava kararmaa balar
ken, dikkat
nazarn ekmemek iin, yolcular gibi
parti parti getirilen sivil ve resm kyafetli polisler,
istasyondan itibaren kke varan yollar tutmular,
horozlar terken de harekete geerek, ihtiyatl adm,
larla, ablukay daralta daralta, kkn bahesine da
lp, kapsna dayanmlard.
Ortalk aaryordu, saat drt buuktu.
Kkte Kzm Karabekir Paa, ei, iki kz, iki
evltl ile misafir bulunan Cafer Tayyar Paa vard.
Krarcasna atrlan kapdan giren Polis Mdr
ile maiyeti, Kzm Karabekir Paa ile karlanca
durakladlar.
__ Ne istiyorsunuz? Nedir bu hal?
Kekelemekten baka ne cevap versinler, ellerinde
73

usul dairesinde tanzim edilmi bir arama emri bile

yok. Zor bazuya dayanarak giriyorlar. Zaten byle sa_
bah karanl, kanl katillerden baka kimin yuvas
baslr? Karabekir Paann, bu kanunsuz harekete b
tn itirazlar boa gidiyor. Nereden gelirse gelsin, her
emre boyun emek cibiliyetinde olanlar nazarnda,
memlekete mr boyunca feragatle hizmet etmi nam.
l bir kumandanla her hangi bir erir ve katilin ne
fark olabilir? Her bir itiraza, protestoya, hatt in.
sanlk dabna bile aldrmadan bir anda kk istil
ettiler.
Bu beklenmedik basknn, heyecan ve teliylc ya.
taklarndan kaldrd, neye uradklarm bilmiyen ev
halknn endie ve merakla alm gzleri, nnde,
odalara en polisler, bilhassa kt namna gzle,
rine ilien ne varsa, toplyarak bir kenara koymak su.
retiyle aratrmalarn mutfaa, kilere, kmrle,
ocaa, bacann iine kadar temil ettiler.
Kzm Karabekir Paann, ne istedikleri, ne ara
dklar, niin byle eki.ya ini basar gibi taarruza l.
zum grdkleri hakkmdaki btn sualleri:
Emir aldk... Baka bir ey bilmiyoruz. Ev.
rak toplyacaz! tarzndaki mrltlarla cevapsz ka.
lyor. Kk tavan aralarna kadar talan edilircesine
aranmakta devam ediliyordu.
st kattaki odada yatmakta olan Cafer Tayyar
Paa, duyduu ayak sesleri, grlt patrd ile yata
ndan frlarken, oraya kadar sokulmu taharri me.
murunu tand. Ali, etinkayann kafadar arkadala
rndan olan bu jandarma yzbalndan emekli ta.
harri memuru, Paann:
Hayrola Aziz?.. Ne var, nedir bu? Sen ne ar.
yorsun burada ? diyiine aldrmadan, soluk solua oda.
74

ya dalm, didik didik edercesine yata kartrmaa

koyulmutu.
Bu esnada, Cafer Tayyar Paann skdardaki
evi ile kardei Hamdi Beyin evi de, hatt, bir gn
evvel Kzm Karabekir Paay ziyarete gelmi, B.
yk Zaferde Yunan Bakumandan General Trikopisi
esir alan eski kumandanlardan ve mebuslardan Halit
Beyin evi de, tpk byle baslarak aranmakta idi.
Kzm Karabekir Paann kknde, el sokulma,
dik bir ke bile braklmamak suretiyle yaplan ara
trma tam drt buuk saat srmt. Sigara kt,
larna varncaya kadar bulunan her kt paras ve
bu arada Paann tedenberi itina ile tuttuu notla,
rn ihtiva eden doksan ksur dosya, uvallara doldu,
rularak gtrlyor. Ancak Polis Mdr Fehmi, m.
hm vazifesini liyakatle ve maharetle sona erdirmi
gibi grnmyor. Aksine, iini tamamlyamam, arad,
n bulamam olanlarn huzursuzluu, tel, endiesi
iindedir. Mkln hal iin, ezile bzle, Kzm Ka
rabekir Paaya sokularak:

Affedersiniz, Paa Hazretleri, evrak arasnda,

son baslan kitabnzdan hi birini bulamadk. H lbu.
ki be nshann sizde bulunduu haber verilmiti. On.
lar da rica edecektim. Nerede ise, ltuf buyursanz..
Kzm Karabekir Paa, sert bir sesle, cevap ve.
ryor:
__ Bende toplayp gtrdklerinizden baka bir
ey kalmad. Bahsettiiniz o be kitab, biraz evvelki
basknnz esnasnda heyecana den refikam, ite u
rada tututurup yakmtr.
Paann gsterdii ocakta, hakikaten yeni yakl,
d anlalan bir yn kllemi kt yanklar g
rlyor. Polis Mdr, pheli baklarn bir mddet
75

oraya dikiyor. Bunlar, acaba hakikaten, o be kitabn

klleri mi?.
Yaklayor, elleriyle, hafife yokluyor. Amma,
kat hkm vermee yaryacak ekilde anlalr ey
deil ki... Fakat, Paann ifadesi kat... Buna kar,
itiraz cesareti de artk kalmamtr.
Talana uram bir yangin yerine dnen kkte,
hl neye uradn bilememi durumda, fakat fele.
in bu sillesine kar da, her zamanki gibi metin ve
soukkanl kalmasn bilen Kzm Karabekir Paa, er.
tesi gn, yine adaletten baka bavuracak yer kal.
madma kanaat getirerek, stanbul Mddeiumumli
ine hitaben, u dilekeyi yazyor:
Son zamanlarda, gazetelerde intiar eden stik,
ll Harbine ait vakalar tahrif edildii gibi, ahsma
da tazyikte bulunulmutu. Hususiyle arkl ibret ya
zacama, istikll Harbine ait bir eseri vatan ocuk,
larna hediye etmekliim tarih ve hakikat namna, da.
ha byk bir hizmet olaca beyan edilerek, hayat,
m yalnz ocuk oyunlarna ait bir kitap yazmaa l
zumsuz yere hasretmi olduum mstehzi bir tarzda
gazetelerde cihana iln olunmutu. Her eyin hakik
sahibi olan milletimizin, tarih hakikatlerine de, oldu
u gibi vakf olmas iin (istikll Harbimizin Esas
lar) unvaniyle yazdm esere, imdiye kadar milet
ve memleketimizin irfan tarihine, grdklerim, tetkikerim ve hayatmn tecrbeleri olmak zere hazrladm
ve hazrlamakta olduum tarih ve lm drt eserimin
fihristini ve bazlarndan nmune sahifeler de ilve ile
stanbulda Sinan Matbaasnda tabettirmitim. Tam in
tiar edecei bir zamanda, umum efkra arzna mni
olmak kasdiyle, her hangi bir taraftan intiarna mni
olunmutur. Bu hale ittl kesbeylediimde gerek Ma.
kam linize ve gerekse Trkiye Byk Millet Meclisi
76

Riyasetine ve ayrca Baveklete arz ikyet eyle

mitim.
Cevap olarak, gn sonra aldm tahrirat aliy.
yelerinde aynen: ikyet eylediiniz mesele, mme
haklarn alkada eder mahiyette grlmemi olma
sna binaen, ahs haklarnzn kanun mercilerden ta.
kip edilmesi iktiza eder buyurulmutu.
te tam buna teebbs edecek, yni hakkm ara
mak iin mahkemeye bavuracam dnk 4 Haziran
1933 gn sabah, saat drt buuktan dokuza kadar
kkmde bir arama yaplarak, yukarda arzettiim
tarih ve lm eserlerim ve hayatmn btn mesaisi
drt uval iinde, yksek makamnza tetkik iin tes
lim olunmak zere, eilmden alnd ve btn ricalarma
ramen, iki nsha olanlardan biri bile, bana brakl
mad.
zerinden on sene geen ve artk tarih sahi,
felerine intikal etmi bulunan ve hl yaayan bir ok
vatandalarmzca malm olan hakikatleri havi (s
tikll Harbimizin Esaslar) ismindeki eserimin de ya.
kldn renince, madd ve mnev duar olduum
zarar ve strabn derecesini tariften cizim.
Elimden zorla alman ve milletimizin irfan tarihi,
ne ait olan eser ve evrakmn serian bana iade bu yu.
rulmasn, Cumhuriyetimizin yksek Mddeiumumlik
makamndan rica ederim.

11

(BE KTAP) DAVASI!..

Polis Mdrlnde, sayn Mdr Fehmi Beyin
huzurunda, nihayet be on dakika srecei vaad edi.
len sorgu faslalarla fakat, kanunsuz bir surette,
ve kemali nezaketle (!) mevkuf bulundurulmam sure,
tiyle tam krk sekiz saat devam etti. Bu esnada,
ikide birde Birinci ube Mdr Nuri, Beyin de iti,
rakiyle, temcid pilv gibi arka arkaya zerinde du.
rularak, sorulan ey, hep: Kzm Karabekir Paa ile,
bu kitab nasl hazrlayp bastrdnz? la balayp;
Peki, kendisine kalan, senin gtrp verdiin o be
kitap imdi nerede ?> de karar klyordu.
Ne bileyim ben?. Mademki, Paa kitaplar be.
nim kendisine verdiimi itiraf ediyor, o halde bunla,
rn nerede olduunu benim deil, onun bilmesi lzm.
Ona sorun!, diyorum.
Sorduk. Refikasnn yakm olduunu syl.
yor...
O halde yanmtr...
Hayr!. Yakmamlardr. Saklyorlar.
O halde sakldr.
78

 T a m a m ... i te im d i, b u n la r n s a k l o ld u u yeri
b u lm a k l z m .

yi ya ite, bulun!
Aramadmz yer brakmadk.
Demek ki yok...
Var, muhakkak var amma, bulamyoruz.
Vah vah.. Demek ki bulunmyacak...
Ve sabrm tkendi, dedim ki:
Beni, bunun iin mi buraya getirdiniz? Ben
den istediiniz ne?
Bu kitaplar, sen istersen bulursun!
Paann yakld dedii kitaplar ben nereden
bulaym?
Bulabilirsin... nk Paann sana itimad
var. Azn ararsan, nereye sakladn senden gizle,
yemez.
Evet..- te kitaplar burada diye hemen gste.
rir, ben de gelir size haber veririm, olur biter.
Tamam...
Glmee baladm. Fehmi bir anda kprd:,
Ne glyorsun? Hl iin ehemmiyetini kav.
rayamam gibi, alay m ediyorsun?
Alay eden sizsiniz! Benden olmyacak bir ey
istemekle de kalmyarak, bir de akl retmee kal
kyorsunuz.
Fehmi, srardan bir netice kmyacam anlayn
ca, Birinci ube Mdr Nuriyi, dosyalariyle bera.
her
yanmzdan uzaklatrarak, bana da:
__ Biraz istirahat et. Hele bir dn.. Yine ko.
nuuruz... diye, koltuumda kendi kendimi dinleme
mkn verip, darda bekliyenleri kabule balad.
Saatler geti. Hava kararmaa balad. Eh, dai
renin tatil zaman geldi. Nerede ise, haydi buyur, di79

Ve yol verecekler,
k a rk e n , k a l k p :

dncesiyle,

g z le r in in

iin e

ba

>Ben gidiyorum... Sen bu gece, burada misafi.

rimizsn. stirahatn iin her ey temin edilmitir.
Yarn sabah grrz... demez m i?
Donakaldm. Sonra birdenbire isyan ettim:
Ne hakla beni tevkif ediyorsunuz? Suum ne?
Hayr... Mevkuf filn deilsin... Sadece, mi.
safir...
Ve derhal sertleti:
Uzatma imdi!. Byle icap ediyor. Ge u oda.
ya-. Otur. stersen yat!.
Makam odasnn yanndaki, maroken koltuklu, ka.
napeli kk odaya getim. eytan kulana kurun,
mrmde ilk defa, hrriyetsizlik acsn duyuyordum.
Hele bylesine bir keyf hkmn, dpedz zorbaln
kurban olu, acm btn btn tahamml edilmez
hale getiriyordu. Fakat ne yapabilirdim ? Btn geceyi
sebepsiz maruz kaldm manev ikencenin strabiyle
uykusuz geirdim.
Sabahleyin, celbedildiim Mdr Beyin odasnda,
tekrar ayn sorgu komedyas balad, leye kadar
hep ayn teraneler devam etti. kindiye doru, birden
bire odada esen tell bir hava ortasnda, Emniyet
Umum Mdr Tevfik Hdi Beyin geldiini grdm.
Meer, o da, Ankaradan bu i iin gelmi. Dosyalar
nne yld- Bir sr hikyeler anlatlp, izahat ve.
rildi ve sra, yine bana geldi.
Son derece babacan, samim bir tavr taknarak,
ok mlayim bir sesle konumaa balyan Tevfik
Hdi Bey, bu be kitab bulup ortaya karamad
takdirde mevkiinden olacan hissettiren bir ifade ile,
bu ide elimden geleni yapmaklmn bir vatansever.
rk borcu olduunu ve istersem, bunu yapabileceimi,
80

yapmak kudretinde olduumu ve binaenaleyh, vatan

severliimden emin olarak bu yardm, benden bekle,
diini tekiler gibi tekrar etti.
Ben dc, yine tekilere sylediim gibi, mevcut ol_
myan bir eyin benden istenii kargsnda yapamam
diyi.imin mnasn anlamalar lzm geldiini ifade
ile, vatanseverliini isbat iin insana o vatan urun,
da lme teklif edilebileceini, fakat bu istedikleri, ii
hayatm pahasna da maddeten temine kaadir
olmadm, esasen bu meselenin vatanseverlikle hi
bir mnasebeti bulunmadn ilve ettim. Mnakaa
uzad.
Onlar, bu be kitab yoktan var etmek gibi
behemehal bulmay sabit bir fikir halinde kafalarna
mhlam olduklarndan, ve btn mitlerini de bana
balam bulunduklarndan yakam brakmak istemi
yorlar, ben ise, elimde olmyan bir eyi yapamyaca.
m bir trl anlatamaym strabiyle kvranarak,
ter dkp duruyordum. Mnakaa, ekime haline
gelmiti,. Fehmi, olanca sertliini taknarak, dayakla
tehdide bile kalkt. Gldm.
Sonra, bsbtn azarak; vatanseverlikten nasibim
olmadn yzme barmak cretini gsterdi ve pr
gayz odadan ktBu sefer glemedim. Onunkinden de sert, ac, ze
hir gibi bir sesle:

Bana herkes vatanseverlik dersi verebilir. Y al

nz, Mill Mcadelede ben Konyada Kurtulu dvas
urunda kellemi koltuumun altma alarak canla ba
la alrken, dman kuvvetleriyle gelip matbaam
basan bu polis mdr asla!., diye bardm.
Tevfik Hdi Bey yerinden frlayarak (Sus, yeter)
diye kolumdan tuttu, yanma ekti. Sapr sapr titri
yordum. Gzlerim yaarmt. Hl hrsm alamamS. D. F : 6

81

tim. Nihayet, btn btn babacanlaarak, beni tes.

kin iin yzm gzm okamaa balyan Tevfik
Hdi Beye dedim ki:

Kuzum Beyefendi,!. Btn bu grltnn, b.

tn bu ortal yerinden oynatn hi bir mnas, hi
bir faydas olamyacan neden anlyamyorsunuz ?
Farzediniz ki, ben imdi gidip, Kzm Karabekir Pa.
ayi kandrarak, bu be kitab alp getirdim. Size ver.
dim. Bununla ne yapm olacaksnz? Bu kitaplarn
kkn m kazm olacaksnz? Dnmyor musu.
nuz ki,, bu kitaplarn ihtiva ettii vesikalar gibi, daha
bir oklarnn asllar yine Kzm Karabekir Paann
elinde bulunuyor. Baslan kknde toplanan vesika
larn hepsi, ikinci suretlerdir. Dier suretleriyle asl.
lar btn aramalarnza, taramalarnza ramen eli.
nize gememitir. O halde, asllar Paann elinde bu.
lunan vesikalarn suretlerinin, suretlerini ihtiva eden
kitaplar __ hatt bir tekine varncaya kadar ta.
mamen imha etmekle ne yapm olacanz zannedi.
yorsunuz? Bunun karanlkta gz krpmaktan ne fark
var?
Tevfik Hdi Bey Allah gani gani rahmet eyle
sin, hakikaten babacan adamd birdenbire, serapa
samimiyet kesildi, hararetle elimi tuttu:
__ Ah, Bilmiyorsun... Vaziyetimi bilmiyorsun...
Haklsn.. Fakat, ,gemi azya alan malm Beylere (1)
merak anlatamyorum. Bilmezsin, beni nasl tazyik
ediyorlar...
(1) Aradan seneler geti, 1940 de Ktahya valisi bulu
nurken,

oraya ugraygmda,

beni otelden alarak,

konana

misafir eden rahmetli Tevfik H di Bey, bu meseleyi tazele

dii zaman, bu Beylerin isimlerini de aklamt amma, ben
yine neskftt geceyim. A rif olan anlar.

82

Tevfik Hdi Beyle artk anlamtk. Daha do.

rusu o, bu be kitap zerinde srarla durmann mna,
sizliini gzelce anlamt.
Polis Mdr odaya dnd zaman, Tevfik Hdi
Bey hi sesini karmadan kalkt, gitti. Fakat, Mdr
Beyin emriyle, ben o geceyi de, misafir bulunduum (!)
ayn odada, kapal geirdim. Ancak ertesi gn, o da,
(be kitab behemehal bulmak iin Kzm Karabekir
Paa nezdinde elimden gelen her eyi yapmam) artiyle szde serbest brakldm. Szde, diyorum,
nk Mdriyetten itibaren, peime taklan iki sivil
memur, glgem gibi beni takipten bir an bile hli
kalmadlar. Bu ekilde, peimdeki sivillerle dolaa do.
laa gnler geti. Bu arada, Polis Mdrnn emrini
yerine getirir grnmek iin, bir iki defa, Erenkye
giderek, Kzm Karabekir Paa ile grtm- Durumu
kendisine anlattm. Zaten onun kk de, hl, hatt
daha sk bir tarassut altnda idi. Hepimize dnyay
zindan etmilerdi.
te, bu srada, bir gn, altm matbaaya te
lefon eden Polis Mdr Fehmi, yine o eski tell
sesiyle:
Aman abuk gel!.. Mhim bir i var! diyince,
birdenbire, haftalarca evvelki, beni tuzaa dren d.
veti hatrlyarak:
Yeter yahu!.. Hl m bu?. Peimi brakmya.
cak msnz?- Yeter!, diyiime:
Yook... O mesele deil... Baka, dosta bir i,,
arkadaa... Rica ederim gel, bekliyorum., cevabn
verince, kalktm, Mdriyete gittim.
Karma, bambaka bir Fehmi Bey kt. Mlte.
fit, mtebessim, nazik, kibar, gler yzl, fakat heye.
canl bir Fehmi Bey... Koluma girdi:
83

 Gel, g im d i seninle V a liy e

g id e c e iz.

M u tla k a

seni g rm e k is tiy o r. A m m a , d ik k a t et, b t n b u o lu p

b ite n h d ise le rd e n h a b e r i y o k. K z m
ile b a r a n B a v e k il is m e t P a a n n

K a r a b e k ir P a a
e m ri ze rine se .

n in le g r e c e k ... K a r a b e k ir P a a , o lu p b ite n le r i B a
v e k il P a a y a a n la t p ik y e t ederken, s en in de ta k ip
e d ilm e k te o ld u u n u
rilm e s in i

is te m i.

s yliy erek , b u n a

B a v e k il P a a

b ir n ih a y e t ve

d a V a liy e

sylem i.

H a lb u k i, d e d i im g ib i. V a lin in b u ile rde n h a b e ri yok.

S a n a sorarsa, sen de, b ir ey y o k de. B e n i m k l v a .
z iy e te s o k m a , r ic a ederim .
K a p d a

b e k liy e n M d r iy e t

o to m o b ilin e

b in d ik .

Y a n y a n a o tu r d u k . F e h m i h l h e y e c a n l B a b lid e n
T rb e d e k i B e le d iy e b in a s n a g id e r k e n o k s a c k y o ld a
b ile b en i b ir lik te k im s e g rm e s in e ndiesiyle h e m e n
a r a b a n n p e rd e le rin i indirdi- B eled iy ey e v a r d k .
V a li ve B elediy e Reisi, r a h m e tli M u h it t in
d a n

k a p s n d a , F e h m i

e v v e lk i

s t n .

te n b ih le rin i ve r ic a ,

s m te k r a r ederek, b e n i o d a y a sokup, k e n d i k a y b o ld u .
V a li:
O o o ...
re tle

H o g eld in , b u y u r b a k a lm , diye h a r a ,

e lim i s k a r a k

kanapeye

k p ,

beni de ya n m a

o tu r ttu . F a lta g ib i a la n g z le r in i g zle rim e

d ik e ,

rek, e lle rin i de d u a eder g ib i a a r a k :

N e o lm u A lla h a k m a ? N e v a r ?
m e tm ile r, n e d ir ?

S eni r a h a ts z

deyince, i im d e n g le g le :

Y o o o ... d e d im , b ir ey y o k ... N e m n a s e b e t? .
R a h a t s z e den f il n yok. N ere d e n k t b u ? B e n im "bir
eyden h a b e rim y o k . N e o lm u k i ?
G e n i b ir ne fes a lr g ib i y a p a r a k , ok s a m im b ir
ta v r la e lin i o m u z u m a k o y a r a k :
o k k y m e t li b ir a r k a d a m z s m .

O lm a y a k i

sana, k c k b ir r a h a ts z lk ve rsinle r.. im d i m s te

r ih oldum- F a k a t o k r ic a ederim , h e r h a n g i b ir i.

81

kyetin olursa, hemen bana haber ver. Derhal telefon

et!. Rahat ve huzurunun karlmasna katiyen m .
saade etmem... (1)
Teekkr ederek kalktm. Yine ayn hararet ve
samimiyetle, kapnn dna kadar elimi brakmyarak
uurlyan Validen ayrlp, merdivenleri inerken, tekrar
Fehmi ile karlatm:
Ne oldu? Ne sordu? Ne dedi?
Anlattm ve msterih olmasn syledim. Memnun
ve mteekkir, gitti.
Ve o gnden itibaren peimdeki kuyruklar da, g.
rnmez oldu. Demek ki, beni Valiye kadar getirmek
suretiyle, son takibi bizzat Fehmi yapm oluyordu.
Amma, acaba hakikaten, takibimden vazgeilmi mi
idi? Vaka __ hepsini de artk tandm, hatt, bir
ksmiyle dostluk bile tesis ettiim bu muakkipleri
peimde grmyordum amma, hl bulunamyan (be
kitap) sevdasndan tamamen vazgeilmi olduuna da
pek inanamyordum.
(1) Rahmetli stndag emlkliye ayrlp da evine ekil
dii srada bir gn rportaj yapmak zere kendisini ziya
retimde bu meseleye de temas etmi ve ondan, bu dvt ve
teminatn sebebini sormutum.

Aynen u cevab verm iti:

Bavekil smet Pahadan senin yznden mkemmel bir zl

gt yemitim. Bana, muharrir Kandemir Beyi, Karabekir Pa
gann kitab meselesinden dalay

takip

ettiriyormugsunuz.

Paga da bundan fena halde ikyeti. Katiyen byle bir geye

msaade etmem.

Kendisini de derhal davetle zr dileyip,

teminat vereceksiniz demigti.

85

HL BE KTAP SEVDASI..
VE NHAYET BARIMA!..
Bavekil smet Paann, stnde ehemmiyetle du
rarak,
verdii kat emir zerine Valinin ahsan be.
ni temin ediine ramen, takipten kurtulduuma ia.
namakta hakl olduumu, ksa bir zaman sonra __ev
velkilerden daha ocuka ve gln bir teebbs kar
gsnda anlam oldum:
Bir gn, altm matbaada, masamn banda
otururken, ziyaretime gelen yzn ilk defa gr
dm, temiz pk klk kyafetli, gsterili, orta yal,
kibar bir zat, rahatsz ediine zrler dileyerek, be
nimle mhim bir mesele hakknda biraz grmek is
tediini syledi ve nme de kartvizitini brakarak,
Amerikann en mhim neriyat messeselerinden bil
mem nenin Trkiye mmessili olduunu da ilve ede.
rek, kendini tantt:
Buyurunuz!, dedim. Emriniz?
Beyefendi!, diye balad; mmessili bulundu
um dnyaca tannm bu neriyat irketi,, (byle bir
irketten haberim yoktu tabi) son zamanlarda yeni
86

bir sdri neriyata balamak kararn vermitir. Am e.

rika ve Avrupann mehur siyas ve asker ahsiyet,
lerinin hatratn topluyor. Vilson, Klemanso, Hinden,
burg, Mareal Foch gbi, belli bal mehurlarn ht.
ralarm temin etti. Bunlar srasiyle tab ve neredil,
mek zeredir. Bu arada, Yakn ark ve bilhassa Tr.
kiye mehurlarnn da htralarn temin vazifesini ba.
na verdiler...
iimden: Eh, anlald. Bu da baka bir oyun...
dedim amma, adamcaza, sezdirmedim. Dikkatle din.
ler grnmekte devam ettim, o da devam etti:
ite sizi bu maksatla rahatsz ediyorum. Y a
zlarnz daima zevkle, alka ile okuyan bir kariiniz
olduum iin, bu hususta evvel sizin muavenetizini
rica edeceim. Mesel, kimlerin htralarn temin ede.
biliriz? unu da ilve edeyim ki, bu htralar, tabi
trke deil, ngilizce ve franszcaya tercme edile,
rek, Trkiye haricinde neredilecektir.
Vallahi... dedim, biliyorsunuz ki, Trkiyenin
dnya apnda mehur ahsiyeti yalnz Gazi Paa Haz.
retleridir. Bir vasta ile kendilerinden htralarn is.
teseniz...
ok gzel, esasen ben de onu dndm am
ma, henz i banda bulunduklar iin, kabul edecek,
lerini tahmin etmiyorum.
O halde, mesel ismet, Fevzi Paalar var...
Fakat onlar da i banda...
Ya.. yle... Baka?
__ Rauf Bey var... Amma, o da Avrupada... Ba.
ka kimseyi de hatrlyamyorum.
Nasl etsek bilmem ki?..
ikimiz de, dnyoruz Bir hayli byle, sessiz sa.
dasz dnrken, o, birdenbire akima gelmi gibi:
87

 Kzm Karabekir Paa... deyiverdi

ve ilve

e tti:

>Hem, iten ekilmi bir vaziyettedir, hem de

bilhassa Ermenistan Ftihlii ile ok tannm bir ah.
siyettir. Htralarnn da o nisbette kymetli olaca
muhakkak...
Tamam!, dedim. Hakikaten yle... yi ki akl,
niza geldi. Ondan isteyin!.
Kendilerini ahsan tanmyorum.. Merref ol.
madm. Bilmem ki, dorudan doruya mracatim m
nasip olur mu? Siz tavassut buyursanz... Tabi, zah
metiniz karlksz kalmaz. irketimizin bu gibi i
lerdeki cmertlii de mehurdur. Lakal sekiz on bin
dolar komisyon temin edilebilir. Hatt, daha fazla...
Oooh, ne l!. Oturduum yerde, Kzm Karabe.
kir Paann hatratn bu irkete temin ederek, on
bin dolara konacam. Bal gibi bir i... Adamcaz da
bu dolar lfnn fende yapt tesirini kef iin, ba
klarm gzlerime dikmi, cevap bekliyor.
Vaka, dedim, Kzm Karabekir Paay tan,
rm. Fakat, bu ii temin iin, teferruatiyle konumak
icap eder. Bu sebeple, sizin gidip dorudan doruya
temas etmeniz, daha doru ve isabetli olur. Paa ok
nazik ve kibar bir zattr. Hi ekinmeyiniz. Hsnka.
bul greceinizden eminim. Kk de Erenkydedir...
stasyona kar kmaz, kime sorsanz gsterirler...
Efendim, bu ide samimiyetin byk rol var
dr. Paa Hazretleri, tanmadklar bir adama belki,
itimat buyurmazlar, diye (cebinden kard bir sr,
ngilizce antetli ve yazl, imzal, mhrl ktlar
nme koyarak) halbuki, ite irketin itimadnamesi
ve aramzdaki muhabereler meydanda... Sonra... Te
lif hakk olarak ne isterlerse vereceiz. Amma, bil
mem ki... Nasl telkki buyururlar?
88

 tyi ya ite, bu vesikalar da kendisine gste_

rirsi-niz. Anlatrsnz, olur biter.
ok rica ederim Beyefendi, siz tavassut bu.
yursanz... Mademki tanyorsunuz, samimiyetiniz var.
Sizin tavassutunuz daha msmir olur. Beni minnettar
edersiniz. Hem de maddeten bir menfaat temin etmi
olursunuz... ok rica ederim....
Adamcaz kafasna koymu, ill beni Paaya
gnderip, hatratn istetecek ve aklnca alacak!.. Ve
tekrar tekrar teminat veriyor:
Hatrat, olduu gibi, doru Nevyorka gnde
receim. Tercmesi de orada yaplacak ve orada ne
rolunacak.. Bu artlara riayet olunacandan emin
olunuz...
Mkemmel... Hemen, gidip Paa ile gr
nz... diyorum amma, anlamyor. Mutlaka benim git
memi, almam, getirmemi istiyor.
O
kadar yalvara yakara srar etti ki, bamdan
savmak iin, nihayet; Peki..-. demim.
Esasen Paay da, bu acaip teebbsten haberdar
etmem lzm geldiini dnerek, kalktm, Erenkye
gittim. Bu yeni oyunu anlattm. Paa, gii'd:
Glnmiyecek ey deil ki... Bu ne akldr
byle?. Peki, ben bu oyuna gelip da, htratm ver
sem ne olacak? Vereceim, yine suret deil mi?Asllar bende kaldktan sonra, ne kazanm olacak
lar? Bu kadarck eyi dnemiyecek kadar gafil mi
bunlar? Hem nedir bu tel? Ne var ki? Hatratm
zerine bu derece dn sebebi ne? Bir ey yok ki,..
Nihayet tarih hakikatler... Ne oluyor anlyamyorum.
ocuka bir teltr gidiyor. Eminim, Gazi bunlar
duysa, benden fazla sinirlenir...
Paadan ayrldktan sonra, ertesi gn tekrar zi
yaretime gelen sayn irket mmessiline; Kzm Ka.
89

rabekir Pagann imdilik htratn ne ekilde olursa

olsun neretmek fikrinde olmad cevabnv erdim.
Fakat buna ramen adam, dolarlarn saysn arttra
arttra, srarnda devam etti. Gnlerce gidip geldi...
Hatt avans olarak paralar vermek teklifinde bulun,
du ve hatt bir gn, Kadky vapur iskelesinde te.
sadfen imi gibi karma karak, olanca talka,
tiyle bin dereden su getire getire, koluma girip, bek.
lettii otomobile bindirdi. Balarbamda bir kke g.
trd. EVvelden tertipli olarak hazrland anlalan
mkellef iki sofras bana oturttu. Birbirinden dil
ber gen kzlar etrafma yerletirdi. Sazlar, arklar,
danslar ortasnda iirdi ve adamakll sarho olduu,
ma kani olunca da:

Bu ev sizin, bu kzlar sizin, yalnz bir ricam

var. Paann u htratn temin edelim. irket m
temadiyen tazyik ediyor. Ne isterlerse vereceiz, diye
mutlaka teminini istiyor. ok mkl vaziyete girdim.
Beceriksizlikle itham ediliyorum- Sizden baka kimse
den midim yok. Siz bilirsiniz. Paay ikna etmek im.
kn yoksa, mesel, haberi olmadan da htrat elde
edip, bir emrivaki yaplabilir. Eminim ki, neticede
kendileri de memnun olurlar.
Yni, htrat Paadan ar,' teklifinde de bulun
du. Hepsini Paaya anlattm. Gldk. Onlar da bu g.
lmz sezmi olacaklar ki, nihayet midi keserek
peimizi braktlar.
Yalnz, btn bu (kitap) hdisesinin, neticesi u.
na vard: Kzm Karabekir Paay sessiz sadasz otur,
duu kesinde, srarla tahrik ve tevik ederek yaz
drdklar ilk htratn, Hkmet iinde Hkmet ku.
rarcasma bir patavatszlkla imhaya kadar gitmek
cretini gsterenlerin azgnlklar nihayet, i banda
ki Frkann ve Hkmetin fiilen reisi bulunan Bave.
0

kil smet Paay da harekete geirdi ve bylece smet

Paa __ senelerce sren bir dargnlktan sonra
Kzm Karabekir Paaya zr dileyerek elini uzatp,
barma teklifinde bulundu. Evini basmaya kadar va.
ran bunca* kanunsuzluklara, taarruzlara, zulmlere, i.
kencelere ve gasplara smet Paann mtemadiyen
msamaha ediini bir trl affetmiyen Kzm Kara.
bekir Paa, bu ilk teklifi reddetmekle beraber, sonra
dan araya girenlerin yumuatiyle, ikinci teklifi ka.
bul etti. Bartlar.
imdi; bu fasl bitirirken, rahmetli Kzm Kara,
bekir Paann sayn ailesinden de-, kymetli babalar,
mn ruhunu d etmek iin bu htralarn neretme.
Ierini samimiyetle temenni ediyoruz.

91

MEHUR KTAPTA N ELE R VARDI?

Kzm Karabekir Paann, bunca hdiselere se
bep olan bu kitabnda neler vard? Tabi, bunu merak
etmemek imkn olamaz.
Bu merak bir az olsun tatmin edebilmek iin
yalnz balangcndan u birka satra gz gezdirmek
kfidir.

B A i L A N G I
Meden camialarda her hdiseyi mteakip alka,
darlar dahi, htralarn milletlerinin, cihann ve tarihin
huzuruna arzetmeyi en kuds bir vazife bilirler. Biz,
tarihimizin en mhim hdiselerinin iinde yuuruldu.
umuz halde bu mhim borcu demekte baz sebeple,
rin tesiriyle ge kaldk. Daha ziyade gecikmek, haki,
kat nurunun gurubunu seyretmekten zevk almak de.
mek olur.
Bir zamanlar milletimizin mukadderatn kaytsz
artsz tasarruf eden Enver ve Talt Paalar gibi zat.
lar, mil olduklar mthi hdiselerin bilnosunu mil
lete vermeden ve hatt ufak bir iz bile brakmadan
gp gitmilerdir. Bu tarz hareketin mahcubiyet ve
mesuliyeti elimdir. Bu hacaletten aileleri de, kendile.
rini sevenler de mteessir olmaktadrlar. nk:
Milletin ve tarihin hakk olan hakikati beraber
gmmek fec bir cinayettir.
Ve nk:
Bu hakikatlar yni tarih haklar, bilhassa mede
niyet ann henz ilk yadlarnda bulunan bizim gibi
milletler iin can verici birer gdadrVatanda!
Yanl bilgi felket kaynadr, her iin evvel
hakikatini ara ve ren, sonra mnakaasn istediin
gibi yap! Birincisi vicdanna, kincisi, seciye ve irfa
nna dayanr.
K, K,
93

STKLL HARBMZN ESASLARI

Her hdisenin esas hatlar ve bunlar birletiren
bir sr teferruat vardr. stikll Harbimizin esas
hatlar unlardr:
1 Mi,ll istikllimizin tehlikeye gittiini kimler,
ne zaman grd ve ne gibi teebbslerde bulundu?
2 istikllimizi kurtarmak iin serdolunan muh.
telif nokta nazarlar nelerdir ?
3 Esas pln etrafnda ilk evvel kimler toplan,
d ve bu plnn tatbiki esnasnda fikirler daima mu.
tabk kald m ? Erzurum, Sivas kongreleri, ve bunlar
temin iin yaplan mcadeleler. Misak Mill hududu,
stanbul Meclisi Mebusan haklarndaki fikir ve te
ebbsler nelerdir? Ve bu esnada Heyeti Temsiliyenin
mesaisi ve dahil vaziyetimiz, stanbul facias ve Mill
Hkmetimizin Ankarada tulu.
4 __ Harekt askeriye, dahil ve haric siyaseti
mizdeki muhtelif noktai nazarlar ne idi ? Yeilordu ne
idi,? istikll Harbi daha evvel bitebilir miydi?
5 _ stikll Harbi esnasnda propaganda ve ca
susluk meseleleri.
6 ark muhalefeti nereden kt?
7 __ stikllimizin temininden sonras iin fikirler
ne idi? Netice ne oldu?

98

1 MLL STKLLMZN TEHLKEYE

GTTN KM LER N E ZAMAN GRD VE
NE GB TEEBBSLERDE BULUND ?
Mondros mtarekenamesini, okuyanlar Trk mille,
tinin iine dt felketi anladlar, jstanbulun iga
liyle felketin tasavvurun fevkinde olduunu da gr
dler. Bu felketle ni karlaanlar artk Trklerin
mahvolduunu, kurtulu imkn olmadn tasdik ile,
galip devletlerin eline kendilerini ve milleti teslim
ettiler.
Halbuki, Mill stikllimizin tehlikeye gittiini,
ben 31 Mart 1325 irtica hdisesinin akabinde grm
ve ttihat ve Terakki ricalini ve ray Askeryi ikaz
etmitim. Bu husus hakknda Trklerde hrriyet ce
reyanlar ve ittihat ve Terakki Cemiyeti eserimde
tafsilt grlecektir. Burada yalnz teklifimi yazyo
rum: Trakya ve Anadoluyu esas Trk vatan addiyle
Osmanl mran ve servetini bu hudut ierisine topla
mak dahil siyasetimizin gizli temeli olmak sras gel
mitir. Rumeli ve Arabistanm uzun zaman bizde kal.
masna artk imkn gremiyorum. slm rklar bile
94

bizden ayrlmak fikrindedirler. Ordumuzun i;in<U'kl

Arnavut ve Arap zabitlerinde bile dehetli ayrlk fi.
kirleri balamtr. Haric devletlerle dc Trk ten gay
r rklarn daha sk rabtalar vardr. Osmanl mpa
ratorluunun inhilli karsnda z Trk unsuriyle
meskn olan yerlerin de felkete dmesine kar im
diden tedbirler alnmaldr. 1 imendiferler, yollar
ve he trl messesat bu sahada vcuda getirilmeli
ve bunun haricinde inas zarur olan klalar ve saire
mebani kerpi olmaldr. 2 Ordunun harp kymeti
nin ykseltilmesine byk ehemmiyet verilmelidir.
Fikrimi ray Asker hiisn telkki etti. Fakat
ttihat ve Terakki erkn (Talt, Enver, Cemal Bey
ler . sonra Paalar) sz anlamad. Bu fikrimi Balkan
Harbini, mteakip, hdisat ihat ederek tekrar etti
imden dolay Ahmet Cemal Paa beni hayli hrpa.
lad (*). Halbuki kendilerine 31 Mart irticainin, Ar.
navutluk kyamnn, Balkan Harbinin ve Harbi Umu.
mnin vukua geleceklerini daha evvelden grerek ha
ber vermi ve Hkmeti ve alkadanm ikaz etmitim.
Bu grlerim, hdiselerin kaynaklarnda vazifeten
(*) Cemal Paga Trkn nlim bir servetini ve kann
F ilistin llerinde lzumsuz dktkten ve Suriye hezimetinin
temelini de kurduktan sonra Anadoluya avdet ederken be
nim doru szlerime karg gerek ahsma ve gerekse vata
nmza karg yapt yanl ileri

dnerek

vicdan acs

duydu ve Keski sizi dinleseydik dedi. Fakat bu gnahn

hatrasnda iki satrla olsun itiraf etmedi. Bu mhim bahsi
ben pek eok bilinmeyen dier hakikatler gibi ulu tarihimize
tevdi

edeceim.

Ahmet

Cemal

Paay

1922

senesinde

(Tiflis) de gehit ettiler. Vatancd kalan cenazesini (Erzu

rum) a nakl ile Kars Kaps darsnda H afz Hakk Bey
iin yaptrdm bir ehitlie tazimatla defnettirdim.

95

bulunmuum ve vazifeme btn kuvvetimle sarlarak

hdiselerin menbana kadar tetkik ve cereyan istika,
metlerini mtemadiyen tarassut ediimle mmkn ol
mutu. Manastrda iki sene Balkan komiteleri ii ile
megul oldum. ttihat vo Terakkinin ilk tekiltnda
muhtelif merkezlerinin tekilinde bulundum. rtica ha.
reketine kar yryen Edirne Frkasnn Erknharbi
dim. Arnavutluk harektnda Kolordu Erkn Harbi,
yesinde bulundum- Bu esnada tutulan siyasetin Balkan
ittifak karsnda felketimize sebep olacan iki kere
tahriren Harbiye Nazr Mahmut evket Paa Hazret,
lerine yazdrdm. Ayrca, (Yemen) de megul bulunan
Erkn Harbiye Reisi zzet Paa Hazretlerine de Er.
kn Harbi smet Bey vastasiyle tahriren yazdm ve
Erkn Harbiyei Umumiyemizin ciz ellerde bir fel.
kete sebep olacan da bildirdim. Balkan Harbi fel
ketinden sonra Alman Heyeti Islahiyesi arasnda Er
kn Harbiyei Umumiye istihbarat ubesini idare et.
tim.
Heyeti Islahiyenin Erkn Harfoiyemizi ele alma
s ve bir arallk bana dikkate ayan bir vazife verme
leri akabinde Almanlar arasnda mhim bir faaliyet
baladn ve Enver Paa nezdindeki teebbsleri ile
baz mhim istihbaratmzdan da Almanlarda bir kor
ku ve bir hazrlk hissettim.
26 Mart 914 (1330) (*) da Erkn Harbiye kinci
Reisi Hafz Hakk Beye mtalam izah ettim- Enver
Paa rahatszlndan ngi evinde yatyordu, kendile(*) Bu esnada hl mal sene kullanyorduk ki 8 u
bat 330 demektir. Tarih harp tetkikinde karglk yaptndan
bizim de mild seneyi asker takvim olmak zere kullan
m aklmz hakkmdaki lyiham kabul olunmamt.

96

M n e de 27 M a r t t a T e v ik iy e d e k i k o n a k la r n d a v a z iy e t
^ h a k k n d a a n la d m

e y le ri v e e n d i e m i a n la t t m :

B a lk a n H a r b i ne tice si A lm a n y a v e A v u s t u r y a M a c a r is ta n n C e n u p ta n s a n l o ld u u n d a n , Y u n a n o rd u
c u n u n F r a n s z la r t a r a fn d a n te n s ik i v e Y u n a n - S r p
i t t i f a k d o la y s iy ie t i l f d e v le tle rin in C e r m a n l a k a r .
g v u r m a k is te d ik le ri d a rb e k o la y la m tr .
bundan

endied e dirle r.

E rkn

A lm a n la r

H a r b iy e m iz i

elle rine

a lm a la r n n sebebini b u g n le rd e k i fa a liy e tle r in in hede

fin d e n d a h a s a rih g r y o ru m . Y a k n b ir h a r b i u m u
m d e b iz i de s r k y e c e k le r d ir. im d id e n E d ir n e k a
le s in in l v ve b a z v a a d le rle B u lg a r la r d a k a z a n
m a a a l y o rla r. M ille tin m u k a d d e r a t e lle rin izd e d ir.
B u v a z iy e ti g r y o r m u s u n u z ? D n H a f z H a k k B&_
ye de a n la t tm , v a z iy e tte n h a b e r i y o k tu r . d e d im .
E n v e r P a a h a y re tle so rd u:
B u m a l m a t n e reden a l d n
M a l m a t v e ta h m in le r im i ve v a z iy e ti u m u m iy e y i.
toriJ ederek a n la t tm . Y a z m a k l m e m re ttile r. B u
n u d a y a p tm . F a k a t b u te e b b s m f r t n a la r u y a n
d r d .
E a v e r P a a ile p e k te h lik e li ilerde b e rab e r b u .
lu n m u ve en z iy a d e e m n iy e tin i, it im a d n k a z a n m
b ir a r k a d a id im . F a k a t H a r b iy e N e z a r e tin e g e tik ,
te n v e A lm a n la r n e lin e
k e n d in i d e i tir d i. N e
y a z la r m z n

d t k te n s o n ra

b s b t n

r a y A s k e r n in la v n d a ,

d e i tir ilm e s in d e

ve

ne

de

ne

A lm a n la r la

h u s u s a l m a la r n d a en y a k n o la n b a n a bile h a b e r
v e rm iy o rd u . G u ru ru n ,

in s a n la rn

en g z e l h a s s a la r m

da m a h v e d e re k , e n iy i a d a m d a r t t n g re re k
o k m te e s s ir o lu y o rd u m .
28 M a y s 914 de (V iy aD a, M n ih ,

B e rlin , H a m

burg-, P a r is , sv ire ) ye h u s u s b ir a r a h a te k m
tm . B u h u s u s s e y a h a tim d e atae m ilite rle riM lafc naS3. IX F : 7

91

s il a l t k la r n d a t e t k ik e d iy o rd u m . 22 H a z ir a n 914
de A v u s t u r y a - M a c a r is ta n V e lia h d in e

(S ira je v o )

da

s u ik a s t y a p ld z a m a n b en ( P a r is ) de id im . B ir k a
g n in sv ire y e de g it t im . V a z iy e tin b e k le n ile n b ir
H a r b i U m u m y e y r d n g r d m . B u sebeple ( P a
r is )

de 14 T e m m u z i in h a z r la n a n m u a z z a m

g e id i g r m e k te n s a r fm a z a r la

r e s m i,

11 T e m m u z d a

tre n e

b in d im , 14 T e m m u z d a s t a n b u la g e ld im v e o g n d a i
reye, v a z if e m b a n a g e tim . Y o lla r d a a ld m in t b a a t
H a r b i U m u m n in m u h a k k a k o ld u u id i. V a z iy e ti E n .
ver P a a y a v e H a f z H a k k B eye a n la t t m v e p e k te d
b ir li k a lm a la r n

ve

c e re y a n h a ld e n

h a b e rd a r

e d il

m e k li im v a z ife m in iy i if a s i in de p e k l z u m lu o l.
d u u n u s y le d im ve B o a z la r k u v v e tli t u t m a k , f a k a t
H a r b i U m u m y e m e c b u r e d ilm e d ik e g ir ilm e m e s i f i k
r in d e o ld u u m u d a il v e ettimU m u m s e fe rb e rlik le r ve o n u
taikip e den H a r b i
U m u m b a la d . F a k a t y a z k k i b e n h i b ir eyden h a .
b e rd a r e d ilm e d im .

1 A u s to s 914, A lm a n la r H u la r a

il n h a r p e tti, e rtesi g n de ( b iz im u m u m i seferber

li im iz )

il n

o lu n d u

330). O r d u m u z u n

(2 A u s to s 914 _ 20 T e m m u z

K r k k ilis e

h a v a lis in d e

ta h a d

h a k k n d a , a r z u la r v e k a r a r l a n grm ce. E n v e r P a a y a
v a k tiy le y a p t m

m a r u z a t m h a t r la t a r a k

n n ' b iz i H a r b i U m u m y e s r k liy e c e i

A lm a n la ,

v e K r k k ilis e

h a v a lis in d e yapslacaik b ir ta h a d n h e d e fi B u lg a r i a r
ve R o m a n y a lIla r la b ir lik te

(B e s a ra b y a )

z e rin e y r

y e re k A v u s tu r y a . M a c a r is ta n o rd u s u n u n s a c e n a h n
ta k v iy e v e b u s u re tle R u s o rd u s u n u n b t n k u v v e tiy le
A v u s t u r y a - M a c a r is ta n o rd u s u n a y k le n m e s in e m n i
o la c a n ,

h a lb u k i

B u lg a r

ve

v a z iy e tle r i m e k k o ld u u n d a n

R o m a n y a lIla r n

henz

b y le b ir te e bb sle

A lm a n la r o d e v le tle ri te h d id e y e lte n m e le ri v e b u su
re tle b a m z a b ir fe l k e t k m a s ih t im a lin i a n la t tm .

98

S e fe rb e rli im iz in b ir h a r b e m n te h i o lm a m a s n , A n a .
d o lu n u n im a r i in is tifa d e e d ilm e sin i, B o a z la r n k u v
v e tli ta r a s s u d u n d a n b a k a i t il f p h e y e d r e c e k t a
h a tle rd e n ve v a z iy e tle rd e n s a k m m a s n d a syle*
d im .
( A lm a n la r la it t i f a k m u a h e d e s i y a p lm v e sefer
b e r li im iz de b u n u n z e rin e il n o lu n m u ! K a t iy e n ba
n a h a b e r ve rm e d ile r.)
11

A u s to s ta (G o b e n ve B re s la w ) a n a k k a le y e

orad an' d a s ta n b u l a g eld i. G o b c n b ize y a b a n c d e ild i

Daha

evvel A m ir a li P a d i a h a

arz

t a z im a t a

g e lm i !

ve b iz de b u g e m iy i g e z m i tik .
H e r g iin H a r b i U m u m n in

s a fh a la r n

h a r it a y a

te s b it ile, d i e r is t ih b a r a t ile b ir lik te L e y m a n P a a y a

ve E n v e r P a a y a F o r t r a k ve (ifaih r a p o r ) v e r ir d u .
A lm a n la r n m te m a d iy e n

E n v e r P a a y harbe

te v ik

e ttik le r in i g r y o rd u m . B a n a b ile E n v e re m e s s ir a l
m a k l m r ic a ederlerdi. B e n E n v e r P a a y a h e r g n
h a rb e g ir m e k li im iz in fe l k e t li n e tic e s in i a n la t r
l h l b ita r a f )

( s i

k a lm a k l m z n f a y d a la r n s a y a rd m .

T e h lik e n in a n a k k a le ve z m ir d e n y a p la c a k de_
b a r k m a n la r la

g e le c e in i

ve

ve a d a la r n d a h a z r la n a c a n

bunun

Y u n a n is ta n

ve Y u n a n

sabi]

o rd u s u n d a n

d a is tifa d e o lu n a c a n iz a i e t t im v e b u h e s a p la n d a
y a p a r a k b ir l y ih a ile H a r b i U m u m y e g ir m e k le A n a
d o lu n u n fe l k e te d e c e in i k e n d is in e g ste rd im .
L z u m s u z ve v a k its iz h a rb e g ire re k ne tice de z _
m ird e n g elecek b ir is t il o rd u s u ile as! a n a v a ta n m z
o la n A n a d o lu y u d a h a r a b e z a r a e v ir m e k ve m i ll m e v
c u d iy e tim iz i te h lik e y e k o y m a k f e l k e t in i h e r g n r a
p o r v e rd ik te n s o n ra te k r a r ettim- A y r c a
k u v v e tle r in in
e v v e l I r a k m

m re s s e m

b ir h a r it a s n d a

( H in d is ta n )
g ste re re k

ve s o n ra d a biktn A r a b is t a n m

b a n a

gele cekle ri de iz a h e ttim . F a k a t b u s z le r im in y i te .

99

re

s ir

b r a k m a d n g r y o rd u m .

T e e b b sle rim d e n h a

b e r d a r o la n A lm a n la r d a b a n a fe n a h a ld e k z y o rd u .
H in d is t a n h a r ita s n , s a tn a ld m z yere ia d e e ttir d i,
ler, d e b a rk m a n h e s a p la r m d a u b e k a s a s n d a ta r ih
b ir h t r a o lm a k ze re h fz a m e c b u r o ld u m .
10 T erin ie vv e l 914 de L e y m a n P a a b en i a rd ,
e lle r in i b ir b irin e v u r a r a k ve b ir o c u k g ib i sev inler
i in d e ;
H a b e r in v a r m K z m B e y ? R u s d o n a n m a s b i.
z im d o n a n m a y a ta a r r u z e tti, m u h a re b e b a la d . T e b .
r ik

e d e rim d e d i.
E n v e r P a a n n

da B ayram

t e d i i h a b e ri v e rild i. A y n i

s e l m l n d a

b e n i is .

te b r ik i o n d a n d a a ld k !

( B u m e r a k l s a fh a la r d a T rk iy e d e A lm a n la r ve
H a r b i U m u m ) h t r a la r m d a g r le c e k tir ve y o ld a
b u lu n a n e sirle rin is tic v a p la r v a z ife s in i a ld m .
le r a ld y r d . E n v e r P a a d a, L e y m a n P a a
d a se v in le rin d e n k a p la r n a s a m y o r la r d . 14 T e rin i
s a n id e

C ih a d d a

il n

o lu n d u . B u n u n

fa y d a s z b ir

ig

o ld u u n u d a s y le d im se de b en d e n m t a l a so ra n y o k
id i. B e n m ill b ir fe l k e t i n le m e k i in s u r a t a s m a la
ra, is tis k a lle r e a ld r m y o r d u m . E n v e r P a a y a k i te k
l i f y a p t m !

(1)

M a d e m k i C ih a d il n e ttin iz , b a ri

b u n d a n s o n ra E r k n H a r b iy e n iz i T r k y a p n . C e v a .
b : S e n i E r k n H a r b iy e R e is i y a p a y m m ? Y a sen
y a ts m e t, b a k a k i m v a r ?

(2 ). B u k b y k h a r e

k e tle r y a p m a y n . A n a d o lu y o lla r n n ik m a lin e a l t

r n ! ' C e v a b : y i o lu r.
Leym an P aa da:
(A k k e rm a n )

B e s a r a b y a sa h ille rin e , m e se l

c iv a r la r n a k u v v e t li b ir T r k o rd u s u .

k a r a r a k R u s la r n A v u s t u r y a - M a c a r is ta n o rd u s u ze
r in e y k le n d ik le r i u g n le rd e m h im m u v a ffa k iy e tle r
e ld e ederiz, n e d e r s in ? d iy e s o rd u l z a m a n : im k n
s z b ir i o ld u u n u , b u fe l k e t in b t n T rk iy e y t de

d a h a H a r b i U m u m b id a y e tin d e m a h v a sebep o la c a
m

syley ince

k z d

ve

b a r d :

K a fk a s y a d a

Rus

o r d u la r k a lm a d , h e psi A v u s t u r y a - M a c a r is ta n ze
rin e y r y o r, b iz t l d u ru y o ru z .
C e v a p v e rd im : K a fk a s y a d a t a k a t im iz k a d a r k u v
v e t tu tu y o r u z . B o a z la r d a k a p a d k . B iz d e n d a h a ne
is te r s in iz ? T rk iy e y i p e ri a n edecek h is s h a re k e tle rin
a c s n so n ra s iz de ekece ksin iz.
E n v e r P a a y a b u m n a k a a m z .'m ia ttm ve B e .
s a ra b y a

s a h ille rin e

y a p la c a k

b ir d e b a r k m a n n

m u

v a ffa k. o la m y a c a n , h u su siy le R o m a n y a ve B u lg a r is
ta n m

v a z iy e tle r i b e lli o lm a d a n

B o a z la n

da

byle

te h lik e y e k o y a c a n

b ir

iz a h

te e b b sn

e ttim .

H a f z

H a k k B e y in de b ir (K a r s ) h a r e k e ti h a k k n d a k i e t d .
le rin i g re re k k n

b u n u n b ir fe l k e t o la c a n k e n

d is in e de, E n v e r P a a y a da, L e y m a n P a a y a d a syle

d im .
Fakat
b u te e b b s le rim
sebebiyle
k a ra rg h a
u m u m d e n a t ld m v e h a t t

28 T e rin is a n i 330 (914)

d a E r z u r u m y o lu n d a b u lu n a n E n v e r P a a y a u ifre y i
y a z m a k l m a r a m e n :

H e y e ti s la h iy e

ub e de n b ir

n evvel a y r lm a k l m a a ly o r. M a l m u D e v le tle ri
o lan

k im s e y e

d evre de m e d im .

A v d e t b u y u r u lu n c a y a k a d a r ubeden

m a h re m

v e z a ifi h e n z

a y r lm a m a k l

m E r k n H a r b iy e n in

s e l m e ti n a m n a

a rz a

cesaret

e d iy o ru m .
Avm

gnde

hedefe y o la

gelen b ir e m irle h u d u t h a ric in e , b ir

k a rd la r . T a h ra n , E f g a n

v e b e lk i H in _

d is ta n a !.. E n v e r k o r ta s S a r k a m ta a r r u z u n u sz
din le m e d e n y a p a r a k g z e l b ir o rd u y u m a h v e tti.
B e n B a d a d a g id ip g e ld im , a n a k k a le m u h a re b e
sine F r k a K u m a n d a m o la r a k g ir d im v e b ir g n E n
ver P a a b e n i a r t a r a k d ed i k i: S e n i G a li y a y a g i
decek

o rd u y a

E rkn

H a r b iy e

R e is i

o la r a k

in tih a b

101

m u v a f k b u ld u m . A lm a n o r d u la r a ra s n d a b iz i en iy i
s en te m s il e d e rs in !.
E n v e r P a a ile h u s u s iy e tim o ld u u n d a n m e v k i ve
r tb e

fa r k n a

b a k m y a r a k

m nakaa

e d e rd im .

Bana

H a r b i U m u m y e g ir d ik te n so n ra s o rd u u s ua llere hep
m e n f ce vap v e r m i tim . o k te h lik e li f ik ir le r in i g
r y o r d u m . B u n la r b a n a a m a s b e n im de b u ide n .
a y a k o lm a k l m i in o ld u u n u a n ly o r d u m : 1 - A n a .
d o lu y a b ir h a y li A lm a n
t r l y a ln z b a m z a

m u h a c ir i

m eden

g e tir m e k .

le m e

B aka

g ire m e z m i iz .

2 . s l m t t ih a d y a p m a k ...
B e n b u ik i f i k r i de id d e tle re d d e tm i tim .
im d i h u d u t h a r ic in e o rd u g n d e rm e k he ve sine de
a c m u k a b e le e ttim . D e d im k i: K y a s y a o r d u la r h a r .
c y o rs u n u z . H a r b i U m u m b itm e d e n m ille t i m a h v e d e r
s in iz. H a lb u k i H a r b i U m u m d e n

so n ra bize y k le n e

c e k le rin i ve A n a d o lu y u k u r t a r m a k i in ls n ta k a ts iz
k a lm a m a k l m z

d n m e k li im iz

l z m d r .

E n v e r P a a : M esele H a r b i k a z a n m a k ta d r dedi.
E r te s i .g n b ir e m ir a ld m : B a d a d a ! G o l in E r k n
H a r b iy e R e is li in e ! V e b ir d a h a Is t a n b u la y a k la tr l
m a d m : K t e la m m a r e n in s u k u tu n d a ve b u n u m t e a
k ip m t h i m u h a re b e le rd e b u lu n d u m ,

s o n ra

K a fk a s

cephesine.
V a ta n m z ,

e sk i

v e r d i im iz

y e rle ri

de

ilv e te n

k u r ta r d k . F a k a t d u r m a k d in le n m e k y o k tu . r a n a y
r y e c e k tik .

im d iy e

kadar

v a ta n

h u d u tla r

h a ric in e

7,5 f r k a lk y z b in T r k g e n c i k a n l h a rp le re g n d e
r ilm i ve b u n la r

m e v c u tla r n n

bete d r d n

el d i

y a r la r d a k u r b a n b r a k m la r d . B u n d a n b a k a k k l
y a m e tte

S a r k a m

ta a r r u z u n d a

doksan

b in

k i ilik

k a h r a m a n b ir o rd u d a n a n c a k 12 b in k i i s a k a lm t*.
ik in c i z z e t P a a o rd u s u n u n m h im
ayn

102

s u re tle d o n d a n ,

a lk ta n

b ir k s m d a

m a h v o lm u tu . I r a k

ve

F ilis t in cepheleri f a ik k u v v e tle r k a r s n d a p e k geni;}

h a t la r z e rin d e z a y f ve

te h lik e li v a ziy e tle rd e .

B i l.

h a s s a F ilis tin d e L e y m a n P a a k u m a n d a s n d a k i or_

d u f r k a k u v v e tin d e ik e n b ir ok k a r a r g h la r s t.
ste. o rd u ve b ir o r d u la r g r u p u k u m a n d a n l . (tn _
f iliz le r in m u v a ffa k iy e t in i te m in ede rek o rd u n u n k s a
>11 z a m a n d a m a h v n a sebep o la n la r d a n
m an

P a a d r. G y a

b ild ir m i !

B u n u n la

b u v a z iy e tin
ta r ih

F e l k e te sebep o la c a n a
olacan d n m i'm l tlr .)

b ir i d e L e y .

te h lik e li

m e s u liy e tte n
is tifa

e tm o k

o ld u u n u

k u r tu la m a * .

de b ir v a z ife

B u z a y f cephe ta k v iy e o lu n e n a Ito m a n y a d a n
on beinci f r k a G llm r d e e m r im e geld i. B ir t a r a fta n
K a fk a s A z e rb a y c a n m a , d i e r
c a n n a y r y e c e k tik .

ta r a ftm

r in

A z e rb y .

B y le b ir v a z iy e tte k o lo rd u n u n

h u d u t h a r ic in e s r lm e s in i d o r u m lm d m ve G U m .
ry e

g e le n

D a h iliy e

M s te a r

VTifttnfa

A b d ttlla llk

B e ye , 29 H a z ir a n 1918 de v a z iy e tin te h lik e n in ! a n la t a ,

r a k S a d r a z a m T a l t P a a y a iz a h e tm e k ze re d e fte rin e
d r t m a d d e h a lin d e

(K o lo r d u n u n k a d ro m lin e d n d il.

m , in h il lin y a k n o ld u u n u , cepheler tk v iy e o lu
n a c a n a

h l

z a y f s e r a p la r

(s lftm

tttila d ,

T rk

tt t ih a d ) a r k a s n d a k o u m a m a s m , b u ta r z d a h a r e k e t,
le d a h a H a r b i U m u m b itm e d e n

cephe le rin

in h ilftl

edeceini) n o t e ttird im .
s ta n b u l H k m e t i

ve B a k u m a n d a n lk

v a z iy e ti

t a k d ir e de m iy o rd u . a r k t a d a h i o r d u la r ic a t v e b ir de
"stne a r k O r d u la r G ru p u K u m a n d a n o la r a k H a lil
P a a ta y in o lu n d u . B u n u , S u lta n R e a d n v e fa t e tti i
3 T e m m u z d a re n d ik . A s l te e ss f e dilecek e y A l
m an

ve A v u s t u r y a g a ze te c ile ri p e im iz d e n

a y r lm a z

k e n b izd e n n e b ir g a z e te c i,. n e b ir m ille tv e k ili s e m ti.

103

m iz e u r a m y o rd u . s ta n b u l g a z e te le ri (T u r a n )
m a k a le le r,

iirle r ve

(K z l

E lm a )

a d iy e

a r k la r iy le

l m

h a lin d e , b it k in m ille t i h l (K u v v e tlis in , k a n v e re c e k ,

s in ) d iy e a ld a ty o r la rd . B y k k u m a n d a n la r n r e s m
r a p o r la r v e B a k u m a n d a n n h k m e t e ve m ille te be.
y a n a t, h e p s i y a la n d . F e l k e ti g re n le r d e k o r k u v e .
ya

r iy a k r lk t a n

y a la n

s y l y o rla r v e n ih a y e t su su

y o rla rd . H a s t a l n g iz liy e n b u d a la la r g ib i o lm u tu k .
B e y n im iz in s t n e k a d a r u z a n a n y a ln k l l a n g rm e .,
m e k i in y u k a r y a b akm yo rd uk-

B e n a h s m a z a f e r ,

d e n z a fe re k o a n b ir o rd u m e n s u b u s fa tiy le s k n td a
d e ild im ;

f a k a t d a h a s e fe rb e rlik te h e s a p la rn y a p p

E n v e r P a a y a v e rd i in i, a n a k k a le ve z m ir d e barkm a n la r iy le
in h il l
lecek

a r a m z d a

byk

b ir

m e s a fe

k a lm a d n ,

edebilecek o la n C e n u p c e ph e le rim izd e n de g e

te h lik e le rle

daha

on

sene evvel

h a y k r d n

A n a d o lu m u z u n , b ir ic ik v a ta n m z n d a is t il la r a ltn d a
k a la r a k is t ik l lim iz in te h lik e y e d e ce in d e n e n diey e
b a la d m . 20 T e m m u z 918 de K a r a r g h U m u m t s t i h .
b a r a t ube si M d r S e y fi B e ye (*) tid e k i m e k tu b u
y a z d m . B u n u

a r k a d a la r m a

Enver P aa

da

okuya_

a k t:
G m r , 20 T e m m u z 340

stihbarat ubesi Mttdr Seyfi Beye

S e v g ili k a r d e im S eyfi,
B a r i s en i o n be g n te a h h u r la g ele n a ja n s la r d a n
a n ly o r u m . G e le m e d in iz k i d e rtle e lim . A m m a n e l !
K o c a K a r s v il y e t i! B a r i b ir g a z e te m u h a r r ir i g e le ,
bilsey di. B e n z a n n e d iy o r d u m k i a r t k nsan o ld u u m u
zu

c ih a n a g stereb ile ce iz.

F a k a t y a z k !

A lm a n

ve

A v u s t u r y a m u h b ir le r i l z m g ib i s e y r s e fe rle rin i y a p _
(*) Seyfi Paga.

104

tla r, serlerini y a z d la r , m ille tle r in e b u u f k u d a sey

r e ttir d ile r

de

bu

m ille tin ,

bu

z a v a ll T r k n

ne

b ir

m e b 'usu, ne b ir y n , ne de b ir g a z e te c is i g r n m e d i.
Z a h m e t, fe d a k r lk m z a n n o lu n u y o r ? A n la m a k m m
k n deil- s ta n b u l a fe tze d e le rin e g a z e te le r v a g o n t a v
siye" e d iy o r! B ir ift g z g e lse de grse, K a r s n e d ir
ve m ille t n a m n a i in d e k a c a n l m a h l k v a r, S e y fi!
E r z in c a n , E r z u r u m ,

K a rs , G m r ,

yerler, B o a z la r a k a d a r

k a n

K a r a k ilis e ...

k r la r

il h .,

a ra s n d a m e r

m e r k a d a r k a t ve s o u k e m ir ve k u m a n d a la r la eleg eti. u n u h e r a n g r y o r u m k i h e y e ti z a b t a m m z
ve e fr a d m z e m s a ls iz c e fake ve fe d a k r ... H e rke sin ,
se v g ili g a ib i te n a a d e il. F a k a t k e n d i v a r l n
kayb e dince ye k a d a r o m e tin b ir m e v c u t... B u n la r i in
titre m e y e n k a lp le ri A li a l titr e ts in ...
s t ir d a t o lu n a n b u m lk y a ln z re s m r a p o r la rd a
b u z a v a ll m ille t re n ece k m i ? B ir m a t b a a m a k in e ,
siy le ik i g a z e te c i K a r s a k a d a r g e lip
s a m y a c a k m ?

B ugn

ile ri g e r i ir fa n

D o b r u c a d a B u lg a r g a zete c isi

var, T iflis te a lm a n c a g a z e te k y o rm u ! O r d u y u m i l
le tin ir fa n t a k ip e tm e z m i ? M u h a r r ir le r m ille tin d r
b n d r.
H i b ir m ille t o rd u s u n u b ab o h a v a s n a s a lm a z.
T a s a v v u r a tla n e ta y i b ir m i ?

B u n u y a ln z re s m r a .

p o r la r d a n a n la m a k a s r la r gem itir- O s a h ife le r fe_

c a y i d o lu d u r. T e k ra r o k u n m a m a ld r . B u g n k o c a b ir
ik lim in

z a p t u i g a li, id a resi, s la h , m u h te lif g zle rle

g r lm e li, g s te r ilm e lid ir.

B ir z a t n y a z d

ancak,

k e n d i k i t a b h a y a t d r k i h e r f i il i m s ta h s e n g r l r .
B u yetegay yer b ir k a n u n u

t a b ia t tr . H e r h a ld e b u

ik lim ve b u r a n n m ille t i a r z i m ik te tk ik e se za d r v e
b u n u a n c a k k a le m i h r , sz h iir m e s le k e rb a b y a
p a r. B a n a ne y a z s a la r, b e n im m a fe v k im e y a z a c a m ,
k e n d i' d u y g u m o lu r v e b en de n e y a z s a m y in e b u se-

105-

m a v a t a p e r v a z o lu r. N e m ille t, ne de h k m e t b u r a
la r n ve d a h a u z a k la r n h a lin i o ld u u g ib i b u e ra it
a ltn d a bilem ez. T a b i t is in i d e
G m rd e

b ir

AvusturyalI

d oru

m u h a r r ir

d n e m e z.

g n le rc e

o tu rd u ,

H a lk m r u h u n a g ir d i. M a k a le le r, eserler y a z d . F o to
r a f la r a ld ve z o r a k i b u r a d a n k t, g it t i. B iz im m .
J e tin

T u r a n c la r n y in e

t n d a a ir m id ir le r ?

s t a n b u lu n

m avi

Z a v a ll T r k !

s e m a s a l

T r k l k

n a m n a

y r , y o ru lu n c a y a k a d a r , h a t t l n ce y e k a d a r y r !.
S e l m , k e l m ...
K Z IM

K A R A B E K R

20 T e m m u z la 19 E y l l 918 a ra s n d a k i a y v a rd r,
k i a y s on ras m ill fe l k e t g n le r im iz in b a d r. G a f
le t g u r u r u n a y r lm a z arkadadr- B ilh a s s a b iz im

ta

r ih im iz m a r u r la r n g a fle tiy le d o lu d u r.
M a r u r g a fille r in b iz z a t sebep o ld u k la r m ill f e .
i k e tle r n le r in e

kadar

g e ld ik le ri v e

h a tt

g s te ril

d i i h a ld e n a s l o lu p d a g re m e d ik le rin e b ilm e m k a
n c d e fa o lm a k ze re a h it o la c a z .
H l h e r eyi d h iy a n e b ild i i ve id a re e t t i i m
te b a s b s

ve r iy a k r

zm re

ta r a fn d a n

l f la ,

y a z y la

i l n o lu n u y o r. B e y a z t m e y d a n n d a ( H t ir a j C e ld e t)
b id e s i e tr a f n d a l m d ir im s a tle r in y a a y a n m ille te
h e r g n y a la n u y d u r u lu y o r d u ...

G e r i R u s y a in h il )

e tm i ti. F a k a t m t te fik le r im iz in ve b iz im
b u n a y a k n d .
K z m K a r a b e k ir P a a n ih a y e t

h a lim iz de

m ukadder

o lan

m a l b iy e t fe l k e t in in g e lip a t t m ve b u n u n z e ri
n e s t a n b u la d n n a n la t t k t a n sonra, b u r a d a M u s
t a f a K e m a l P a a ile d e n a s l te m a s e t t i in i y le a n
la ty o r d u :
11 N is a n C u m a g n h u z u r d a n s o n ra z z e t P aa ,
C e v a t P a a , e v k e t T u r g u t P a a la r g ib i

10 6

k e n d ile rin e

y a p t m ric a la rm , s 'a f ile b e n i a r k a tayin a l a n

. a tla ra a r z te e k k r ve v e d a e ttim . B u g n M u s ta fa
K e m a l P a a H a z r e tle r in i de z iy a r e t e ttim . K e n d ile ri
i lid e o tu r u y o r la r ve h a s ta
y a ty o r la rd .
y le iz a h ile k a r a r m s y le d im :

V a z iy e ti

P a a H a z r e tle r i, b e n a r k ta k i, is m i k o lo rd u y a

ta h v il o lu n a n o rd u n u n b a n a g e iy o ru m . B u o rd u n u n
b ir k o lo r d u s u b e n im m ta r e k e d e n evvel k u m a n d a ett i im d ir . D i e r k o lo r d u f r k a la r d a v a k it v a k it e m ,
rim d e b u lu n m u tu r .
a r k n

E r m e n ile rd e n

is tir d a d n d a

b u lu n m a k l m

d o la y s iy le o rd u k a d a r h a lk n d a p e k b y k e m n iy e
tin e v e m u h a b b e tin e m a z h a r m . V a z iy e tim iz in v a h a m e
tin i Is t a n b u ld a n d u r d u r m a k
c a k it il f n
la m a z .

im k n s z d r . B u r a d a a n

a r z u la r n t a t b ik te n b a k a b ir ey y a p

H a lb u k i a r k t a m ill b ir h k m e t e sasin i;'.h azrla

m a k ve o r d u n u n k u v v e tin i d e m u h a f a z a e de rek v a h im
s u lh a r t l a n

k a r s n d a m ill is t ik l lim iz i k u r t a r m a k

i in m c a d e le y e g ir i m e k m m k n d r . t i l f d e v le t
le r in in A n a d o lu is t il s n a k a lk a c a k la n n m i t e tm i
y o ru m

(*)

nk

is t il m a k s a tla r o ls a e lle rin d e k i

b y k k u v v e tle r in g e re k D ic le ve gerekse F r a t b o y la
r n d a n ve h e r t a r a f k u v v e ts iz s a h ille rim iz d e n m u z a f .
fe ra n e y r y le r in e n e m n i v a r d ?

B ence d evle tle r

m u h a r e b e n in fa z la d e v a m n a m u k te d ir d e ille rd ir. G e
re k m le tle r ve /gerek o r d u la r a r t k y o rg u n b ir h a ld e
(*) M.

Kemal Pasa Hz.

bu fikri

kabul etroiyoafard.

<1karada Millet Meclisi Riyasetinde iken dahi ark hareke

tin in yaplmas hakknda zaman gelmitir, harekete msaade

dilsin diye yaptrm teklifler de itilfn ve hatt Amerika
llarn her taraftan ve Trabzondan dahi debarkmanlara ba
lyaca mtalasnda srar buyurmulardr.

107

s tra h a te

g e m i le rd ir.

arka kuvvet

e vkin e

h a lk

m n id ir .
T e rh isle r d o la y s iy le a r k t a k i o r d u la r z a y fla m
tr. A v r u p a g a z e te le rin d e k i m n a k a a la r d a b u n u gate riy o r.

In g ilte r e d e n

arka

g n d e rilm e k

is te n ile n b ir

k t a it a a t e tm iy e re k d a ld n P a r is g a ze te le rin d e
o k u d u m . B ence m esele ( E r m e n i v e R u m la r ) l a b o u ,
m a k ta n

ib a r e t k a la c a k tr .

a r k t a E r m e n i ordusunun-

te s lim i s il h a m e c b u r e ttik te n s o n r a G a r p t a k i Y u n a
o rd usu te ebbslerine g s g e re b iliriz . m id im in h i
l f n a

it il f

d e v le tle rin in

de ie k a r m a la r c ih e tin e

g e lin c e : B u f i k ir b iz i s t ik l l H a r b in e g ir m e k te n m e .
n e tm e m e lid ir . B u v a z ife m ille t te n d a h a z iy a d e b iz k u
m a n d a n la r a d y o r.

n k : H e n z A n a d o lu d a m _

d a f a a k u d r e tin i h a v i

o r d u la r m z v a rd r.

S il h m z ,

c e p h a n e m iz b itm i d e ild ir. S o n fi e in i a tm a d a n ten

lim o la n b ir k a le k u m a n d a n n a s l v a t a n h a in i a d d o

lunursa b iz de o n a b e n ziy o ru z.

n k : A n a d o lu b r

kale, b iz de o n u n k u m a n d a n la r y z . H e n z ik m a li n a
m u s e tm i s a y la m a y z ; i te b u d n c e le rle b e n a r
k a g itm e k i in a y la rc a u r a tm . In g iliz le r in a r k t a
O r d u K u m a n d a n e v k i P a a n n k a ld r lm a s n is te m e
leri b u f r s a t verdiK a r a n m u d u r: a r k t a

m u h te lif n a m la r

altnda-

b ir t a k m te e k k lle r b a la m tr . M e d e n ie m in n a z a
r d ik k a t in i celbe a l a n e rb a b h a m iy e tte n d e fiile n
is tifa d e e d e b iliriz, ts ta n b u ld a k i m ill b lo k v e s a ir y e r
le rd e k i b u k a b il te e k k lle rd e n de s o n r a la r a y m is ti
fa d e k a b il o lur.
E v v e l

ark

te e k k lle r in i E r z u r u m d a b ir le tir e

re k h e r h a n g i b ir te h lik e y e k a r b ir m i ll ta a r r u z h a
z r la m a y d n y o r u m . Y n i b ir m i l l T r k H k flt
m e ti esas. E e r is t ik l lim iz e d o k u n u lm a z , y a ln z art:
v il y e tle r i

J08

te h lik e y e d erse

derhal

E r z u r u m d a tn*

milli hkmet faaliyete balar ve ben de milli hk.

metin emrinde bir Ordu Kumandan olarak arkn
mdafaasn deruhte ederim. Eer tahminim vehile
tehlike btn vatan iin grlrse kacak hkmet
yeni bir Trk mill devleti olur ve bizler de btn va_
tanm mdafaa vazifesini deruhte ederiz. Byle bir e
kilde meselenin halli tabii daha gtr ve btn ar
kadalarmzn Anadoluda ktalan banda bulunma,
tan lzmdr- Derhal ilk frsatta arktaki tehlikeyi
bertaraf ederiz. Btn kuvvetler Garba tevcih oluna.
rilir. Ben bu vaziyette arktaki rolm muvaffaki
yetle yapabilirim. Garp meselesi ak kalmyor. Zt
Smlerinden ricam da bir an evvel sizin de Anado.
iuya gemekliinizdir. Her makamn namuslu simam
#en kumandanlarn Anadoluya atlmasna taraftar
dr. Bunun iin derhal sizin de bir vazife ile gelmeniz
mmkndr. Eer mmkn olmazsa husus bir tarzda
d:, prelebilirsinte. Evvel Erzurumda toplanalm ve
mill hkmet esasn kuralm.
Ben Trabzon ve Erzurumda siz gelinceye kadar bu
asas hazrlarm.
M. Kemal Paa Hazretleri:
Evet, bu da bir fikirdir.
Ben:
, Paam, fikir deil karardr. Ben ie balyaca.
-m ve J.kmali namus iin uraacam. Eer i ta
savvur ett'lm ibl basit kmaz da itilf kuvvetleri
igalleri balasa bile arktaki Mill Trk Hkmeti
trolay kolay mahvolmaz ve bu suretle Trkln, l
m mukadderse pek pahalya mal edilir. Erzurum
dalarnda duramazsak Ermenistan dalarnda bu yeni
Tttrk Hkmeti yine yaar. Paam, stanbulda ok
kalmaynz ve buradaki dier kumandanlar zerinde
le messir olarak br an evvel Anadokyu kuvvetien_
10

d ire lim . Bar o k b a tm m ille tle r is tik l lle r in e k a v u

u r k e n a s r la r d o ld u ru c u
m ille t in i k u r ta r a lm .

m uazzam

ta r ih i o la n T r k

M u stafa K em al P aa:
, V a z iy e t

size h a k

v e rd iriy o r.

y i

o la y m ,

gel..

mee> a l rm .
Ben:

P a a m , o h a ld e te k d a b a m e z a r o lu n c a y a

k a d a r m cad ele , a h s ve m illi n a m u s u m u z u ik m a l ite

y a is t ik l l, y a l m ! a h d m d a b ir le tik d e il m i ?

de,

dim. v e s a r lp p e re k v e d a ile a y r ld m . E h son z i

y a r e t im d e s m e t B e y le h a s b h a l o ldu.
( A n a d o iu d a b ir v a z ife a lm a s n , m m k n o la m a
d ta k d ir d e s t a n b u ld a h i b ir s iy a s c e re y a n a k a .
r m y a r a k a r k ta k i n e tic e y e in t iz a r e tm e s in i v e h a l*
g re A n a d o lu y a a tla m a s n .)

k e n d ile rin d e n r ic a

e ttim

v e ik i k a r d e g ib i s a r la r a k v e d la a y r ld m .
12
d a m n
d im .

N is a n 334 d e g a y e t sessizce ve h i b ir a r k a
te y iin i istem iyerek. I s t a n b u ld a n v a p u r a b in .

T e rin ie vve ld e H a lil P a a T e b rizd e n

a y r lr k e n

(B e lk i b u k a b in e n in m ta r e k e t e k lif in i tn g iliz le r k a b u l
e tm e z le r)

dedi-

(P e k

m e r a k l o la n

bu

h d is e le r i ve

m u h a v e re le r i H a r b iu m u m h t r a la r m a b r a k t m ) .
17 T e rin ie v ve ld e E n v e r P a a n m son e m r in i a ld k
13 d e y a z lm :
( D in im iz in v e v a t a n m z n te a lis i v e m u h a f a z a i h u
k u k ve n a m u s u i in y e g n e is t in a t g h o la n o r d u v e
d o n a n m a H a r b iu m u m d e e m e lle rin e m u v a f f a k o la m a d
is e b u n d a n h i b ir ve c ih le m te e s s ir o lm a y a r a k Cenaba
H a k k m a tiik a r ip te ih s a n edecei i l k f r s a t t a n a illie m e l
o la c a n a e m in o la r a k

if a y i v a z ife y e d e v a m e y le m e

lid ir .)
B ir lik t e e n te h lik e li i le r b a a r d m z ve m titead-

110

d it m s a d e m e le rd e l m

te h lik e le r i a lt n d a p e k s a m i_

m h isle rle b a la n d m E n v e r P a a y a d a , o r d u y a da
m ille te de v a ta n a d a p e k y a z k o lm u tu . D a h a o n sene
evvelinden itib a r e n s y le d i im h a k ik a tle r e b ir e r b ire r
a h it o h a ve b ilh a s s a H a r b iu m u m h a k k n d a v u k u u n
d a n d r t a y evvel n a z a r d ik k a t in i c e lb e tm e k li im e ;
v u k u u n d a n s o n ra d a m ille t im iz in n e fin e o la n te k lifle
rim e r a m e n b en i m u h i.tin d e n a y r m a k iste y e n A lm a n ,
la r a uy du . R iy a k r ve h ile k r in s a n la r n m te m a d iy e n
d e h a s n a lk la r la

y a t ve te b c il e d ilerin e k a p la r a k

k ib ir ve jgrrur h a s ta l n a

tu tu ld u . E u h a s ta l n

en

y k s e k b ir a h s iy e ti b ile n e a c k l h a le k o y a c a n a ve

ge
tireceine u H a r b iu m u m d e y a ln z b iz d e il R u s la r

b yle b ir a d a m n v a ta n v e m ille t in e b a n a n e le r

ve A lm a n la r d a a h it o ld u la r . B ir t a k m h i le r in i l i m ,
siz, e m e k s iz y k s e k k a z a n la r a k a r lm a s v e o n la r n
r iy a k r lk la r a ra s n d a h e r k i m o lu rs a o ls u n a r t k h a
k ik a tle r i g re m e z h a le g elilerin e , b ilh a s s a R u s a r iy .
le E n v e r, b e li m is a ld ir . H e r m ille t in ta r ih in d e b y le
g a fille r g r lm t r . B iz im t a r ih im iz ise b u n la r la d o .
E n v e r P a a v a k tiy le b in le rc e v a ta n d a la r n n

lu d u r .
azm

c e l d e tiy le

k a z a n la n

m e r u tiy e ti

k o la y c a

b ir

h i l a t g ib i o m u z la r n a a ld k t a n ve in k l p la r n d o u r ,
d l u g a y r ita b ilik n e tic e si e m e k s iz b ir k a r tb e ile
en b y k b ir m a k a m i g l e tt ik t e n s o n ra h a k ik a t e
k a r y a ln z k r v e s a r d e il o n a k a r h a t t d
m a n o ld u . o k y a k d a n t a n d m E n v e r P a a g ib i,
m u h te lif r tb e ve m a k a m la r n te c r b e le rin d e n g e m e ,
m i in s a n la r n b ird e n b ire re s ik r a a tlm a s n n f e l k e .
tin i c a be d en le re d a h a e v v e lin d e n s y le m e d im d e il,
f a k a t a n la ta m a d m , t r l te fs irle rle k a r la n d m . te
b u E n v e r h l n e s y le d i in i b ile m iy o rd u , l z u m s u z
yere e r it t i i o r d u la r d a n n e is t e d i in in f a r k n d a d e il
di. T r k y a v r u la r n m ta r e k e g ib i, y le b ir f a c ia le
k a r la tr d k i a r t k A n a d o lu m u z u ezelden b e r i T r k
v a ta n o la n b u h a ra b e y i, m d a f a a e tm e k , T r k n is
t ik l l in i b u r a d a m u h a f a z a e tm e k te n b a k a b ir v a z ife

li!

imiz kalmamt.
Bu vazifeye komak emrim kim verecekti? Ya
istikll! Ya lm! hakikatini kim haykracakt? Ba
kumandan Enver Paa da, Sadrzam Talt Paa da,
bu marur gafillerin ncs olan Ahmet Cemal Pa
a da Anadolunun canm, maln el uruna insafszca,
uursuzca emdirdikten, bitirdikten ve Filistindeki
ordu gibi Musul cenubundaki Ali hsan Paa kuman
dasndaki 6 mc ordumuzun da tam izmihllini sey
rettikten ve 30 Terinievvel tarihli mtareke artla,
n n okuyarak drt senelik gafletlerinin akbetini de
grdkten sonra kayorlard. (*) Zavall Anadolu;
yolsuz, parasz ve insanca zayf bnyesiyle kimlerle
peneleecekti. Ne siyas bir taazzuv, ne ktisad ve
ne de tima bir varlk brakmamlard.
Daha ilk Selanik kongresinde (1324) 1908 de ben
etraflarna en riyakr tufeylilerle gnn birinde
milleti nereye gtreceklerini haykrm ve muteber
zatlar huzurunda duvara da yazmtm. Son on sene
zarfnda da her felket karsnda grdklerimi ve d
ndklerimi sylemekten yazmaktan ekinmemitim.
Bilhassa Talt ve Enveri pek eskidenberi tanm ve
birlikte en tehlikeli ileri deruhte etmitik, namus, fa
zilet ve memleketlerine kar en byk sevgi ve fe
dakrlk hisleriyle mebu olduklarn bilirdim. Hrriyet
mcadelelerinde en Heri saflarda en mhim iler gr
dler, sonralar da milliyetperverlik hisleriyle orduyu
genletirmek ve milletin tisini tehlikeye koyabilecek
teebbsleri nlemek gibi daima hayr ile yadedilecek
ler de yaptlar. Ancak pek kolay ve pek gen yata
milletin mukadderatn ellerine alnca bir hiler alay,
bir meum gruh bu balar etrafnda o kadar kesif
alar kurmutu ki hakikati haykranlarn seserini
duymalarna deil, vakit vakit gzleri karsnda di
kilen felket lvhalarn bile grmemee mecalleri kal
mamt. te hi bir tenkide ve hi bir ac hakikatin
telffuzuna m. 'jaade etmiyerek mtemadiyen alklar,
la sarho olan bu arkadalarmz, hayatlarnn bilano
sunu vermeden 2 Terinisni 918 de vatan, milleti ve
orduyu terkederek katlar.
<*) B u a r k a d a a m w n m eru tiyetin stihsalinde ve son
rak i vazifelerin de r e stik ll H arbinde neler yaptklarn bagfca
eserlerim d e yacdun.

112