S.Y.B.A. Sociology Paper - III - Human Development Index and Contemporary Issues in Indian Urban Society (Mar) PDF

1
efleere Je<e& keuee

DeYeemeHeef$ekee e. 2
Yeejleere meceepeeee
efJeYeeie 1
Gefodoes :
1)
efJeeeLeevee Yeejleere meceepeeeeere HejbHejseer DeesUKe keve osCes.
2)
Yeejleere meceepeeeeeleerue mebeesOeve HejbHejsleerue cenlJeees cegs mecepeeJetve osCes.
DeYeemeece :
SketCe leeefmekee
Ieke - 1
Yeejleere meceepeeeeere HejbHeje
0
0
0
0
45
(15)
JemeenleJeeo, YeejleereefJeee, jeêreJeeoer HejbHeje (peer.Sme.Oegex)

mebjeveeJeeoer - ekeee&Jeeo ([e@.Sce.Sve.eerefveJeeme)
efJejesOeer efJekeemeJeeo / JbJelcekeJeeo ([er.Heer.cegKepeea, S.Deej.osmeeF&)
peeleer efJejesOe / peeleerelee Deblee meboYee&leerue efJeeej - ([e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej,
cenelcee peesefleyee Hegues)
Ieke - 2
Yeejleere meceepeeeeeleerue mebeesOeve HejbHeje
(15)
efveJe[ke Jeeeve
1.
ue#eele DemeCeejs ieeJe - [e@. Sce.Sve.eerefveJeeme
2.
peele, Jeie& Je meee - Deebs yeslesF&
3.
ekeee&Jeeoeee ceeiee&ves peeleevee - eeceerCe cenejeêleerue DeewOeesefieke #es$eeleerue menkeej yeer.Sme. yeeJeermkej
Ieke - 3
Yeejleere meceepeeeeeleerue Jeeoees cegs
0
peele Je Jeie&
0
HejbHeje Je DeeOegefvekelee
0
keefve<, ogye&ue Iekeebes meceepeeee
(15)
efJeYeeie 2
efJekeemeees meceepeeee
Gefes
0
efJeefJeOe mewOoebefleke efkeesveeee meceepeeeeere efJekeemeeeer ceeefnleer keve osCes.
0
efJeeeLeeveer pJeueble mecemee / eve / De[eCeer DeeefCe mecekeeueerve efJekeemeeyeeyeleeer eee&
Ie[tve DeeCeCes.
Ieke 1
efJekeemeeeer ceeefnleer keve IesCes
0
cetueYetle mebkeuHevee : meeceeefpeke HeefjJele&ve, Gleebleer, Jee{, DeeefCe efJekeeme
0
mewodOeebefleke efkeesve
0
DeeOegefvekeerkejCe efmeOoeble
0
DeJeuebyeve efmeOoeble
0
veJeerve Kegueer DeLe&JeJemLee efkeesve
Ieke 2
efJekeemeeeer eefeee : mebIe<e& DeeefCe eeflemeeo
0
mLeueeblej DeeefCe Hegve&Jemeveee eve
0
Heee&JejCeeeer DeJeveleer
0
DevveOeeve efJe<eeke mecemee
0
efJejesOeer eUJeUeer ceeefnleer (Heesmkees eUJeU, Jesoeblee eUJeU, efmebietj eUJeU, pewleeHetj
eUJeU)
Ieke 3
efJekeemeeee JewkeefuHeke efkeesve
0
efvejblej / eeJele efJekeeme
0
efeJeeoer efkeesve
0
meceeJese efJekeeme
SYBA
Sociology-II
Sociology of India
Section-I
Objectives:
To Introduce Students to the Indian Sociological traditions.
To familiarize students with the research traditions in Indian
sociology And Key debates within Indian Sociology.
Course Outline
Unit - I
Indian Sociological traditions
Colonial Nationalist, Indological, (G.S Ghurye,) StructuralFunctional, (M. N. Srinivas,) Dialectical, (D. P. Mukherji, A. R.
Desai,) Anti Caste (Mahatma Phule, Dr.Babasaheb Ambedkar)
Unit - II
Research Traditions In Indian Sociology
Selected readings
o Remembered Village- M.N Srinivas
o Caste, Class and Power- Andre Beteille
o Walking On The Edge of Factionalism: An Industrial
Cooperative In Rural Maharastra- B.S Baviskar
Unit - III
Debates in Indian Sociology
Caste and Class
Tradition and Modernity
Sociology From Below
Reading List
Required readings
Aloysius, G. (20100. Dalit-Subalten Self Identifications. Lyothee
Thassar and Tamizhan. New Delhi: Critical Quest
Ambedkar.B.R. (2007).Annihilation of Caste. New Delhi Critical
Quest.
Dhanagare, D.N (1999). Themes And Perspectives In Indian
Sociology, Rawat Publications
4
Dahiwale,S.M(ed)(2004) Indian
Perspectives, Rawat Publications
Society:
Non-Brahmanic
Deshpande, S (20010. Contemporary India: Sociological

Geetha V. (20020. Gender, Calcutta: Stree.
Guru, Gopal. (1993). Dalit Movement in Mainstream Sociology.
Economic and Political Weekly, 28(14)
Fuller. (2003). the renewal of Priesthood: Modernity and
traditionalism in a South Indian Village. Princeton University
Press
Omvedt, Gail. (1994). Dalits and Democratic Revolution, Sage,
New Delhi
Patel Sujata 2011(Ed), Doing Sociology In India: Genealogies,
Locations and practices. New Delhi: OUP
Rudolph, Susanne and Lyold. (1999). The Modernity Of
Tradition: Political Development in India. Hyderabad: Orient
Longman Limited.
Uberoi; Sundar and Deshpande. 92007). (Ed). Anthropology in
the East: Founders of Indian Sociology and Anthropology New
Delhi: Permanent Black.
Recommended Readings
Aloysius, G.(2009). Ambedkar on National and Nationalism.
New Delhi: Critical Quest.
Guha R., (19980 A Subaltern Studies Reader, Oxford
University Press, New Delhi.
Ludden (2000), Critique of Subaltern Studies, Oxford
University Press, New Delhi.
Omvedt and Patankar. (2004). the Dalit Liberation
Movement in Colonial Period. New Delhi: Critical Quest.
Omvedt, Gail. (2008). Seeking Begumpurva: The Social
vision of anti Asteintellectuals.New Delhi: Navayana.
Rodrigues, Valerian. (2008). Dalit Bahujan Discourse. New
Delhi: Critical Quest.
Patel, Sujata.2011. Sociology in India: Trajectories and
Challenges. Contributions to Indian Sociology 45(427)
.
Section II
Sociology of Development
Objectives
To introduce various theoretical perspectives that have shaped
the concept of development
To help students to gain an insight into emerging issues and
contemporary debates within the development discourse
Course Outline
Unit I
Understanding Development
Basic concepts: Social change, evolution, growth and
development
Theoretical approaches
Modernization theory
Dependency theory
Neo liberal economic approach
Unit II
Process of Development: Crisis and Responses
Issues of land displacement and rehabilitation
Environmental degradation
Food Crisis
Resistance movements (Posco, Vedanta, Singur, Jaitapur)
Unit III
Alternative Approaches to Development
Sustainable Development
Feminist approach
Inclusive Development
Reading List
Required readings
Agrawal, B. (1997). The gender and environment debate:

Lessons from India. In Nalinivisvanathanetal (Ed) the women,
gender and development reader. New Delhi:Zubaan
Harris, Graham. (1989). The Sociology of Development

Longman
Joshi and Verma(Ed), 1998, Social Environment

Sustainable Development, Rawat Publications, Jaipur
for
Kabra, Kamal Nayan. Development

Exploring an alternative approach.
publications
Planning in
New Delhi:
India:
Sage
Padel, Felix and Das Samrendra. (2010). Out Of This Earth.

East India Adivasis and the Aluminium Cartel. New Delhi:
Orient Black swan
Shiva, V.(1997) Women in nature. In Nalinivisvanathanetal

(Ed) the women, gender and development reader. New Delhi:
Zubaan
Sen, Amartya. (2000). Development as freedom. Anchor

Books.
Waquar Ahmed, Amitabh Kundu and Richard Peet. (20110.

(Ed). Indias New Economic Policy: A Critical Analysis. New
York: Routledge
Dhanmanjari, Sathe. 2011. Political Economy of Land and

Development in India. Economic and Political Weekly 16(29)
Iyer, Ramaswamy. 2007. towards A Just Displacement And

Rehabilitation
Policy. Economic and Political Weekly
42(30)
Ramesh,J. 2010. The Two Cultures Revisited: The

Environment Development Debate in India. Economic and
Political Weekly 45(42)
Ramanathan, Usha. 2011. Land Acquistion, Eminent Domain

and the 2011 Bill. Economic and Political Weekly 46(44-45)
Sarkar, Swagoto.2011.The Impossibility of Just

Acquisition. Economic and Political Weekly 46(41)
Sarkar, Abhirup. 2007. Development and Displacement; Land

Acquisition in West Bengal Economic and Political Weekly
42(16)
Sahai, S. 2004. Distrust of GM Foods: Addressing crisis of

confidence Economic and Political Weekly 39(23)
India: Social Development Report by Council for Social

Development published by Oxford University Press, New Delhi,
2006
Rich lands and poor people: Is Sustainable mining possible?

Centre For Science And Environment.
India Human Development Report, 2011: Towards Social

Inclusion.
Land
7
Recommended Readings
Bhaduri, Amit. 2007. Development or Developmental Terrorism?
Economic and Political Weekly 42(7)
Dasgupta, Partha. (2001). Human Well-Being and the Natural
Environment. New Delhi: OUP
Elliot, Jennifer.
development.
(2006).
An
introduction
to
sustainable
Routledge.
Webster, Andrew. (1984). Introduction to the sociology of
Development, London: McMillan.
Films.
Development at gunpoint.
Development flows from the barrel of a gun.
efJeYeeie - 1
1
Yeejleeleerue meceepeMeee HejbHeje
Ieke jevee
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
1.10
Gefes (Objective)
emleeJevee (Introduction)
[e@. peer.Sme. Iegexee eeeefJeee efmeodOeeble
[e@. peer.Sme. Ieges&ee JeebefMeke efmeodOeeble
peeleer, GHepeeleer efveefce&leer efmeodOeeble
eeeefJeeeefJe<eeke efkeesve
Yeejleere DeeefoJeemeeree DeYeeme
Yeejleere Kes[eebee DeYeeme
meejebMe (Summary)
meboYe& ebLe (Reference List)
eMve (Questions)
1.0
Gefes (Objective)
1) meceepeMeeeeee YeejleerekejCeeeer DeesUKe keve osCes

2) [e@. peer.Sme. Iegexee keeee&eer DeesUKe keve osCes
3) meceepeMeeeele egodOe Yeejleere o=efkeesve peJeCeees cegKe Gef<es ee ekejCeele meceeefJe
Deensle.
1.1
ceeveJeer mebmke=leeree Giece, efJekeeme, meceepe peerJeve Oece& lelJes ee yeue eeeerve keeUeHeemetve
Deveske lelJe%eeveer, Oece&lelJes, Je efJeeejJebleeveer DeeHeueer celes efJeefJeOe ebLeeee ceeOeceeletve ceeb[ueer.
HeeefMeceele osMeele ceeveJeer meceepeeee DeYeeme meceepeMeeeeee veeJeeKeeueer meg Peeuee. veJe veefJeve
efmeodOeeble Je efkeesveeee efJekeeme nesJet ueeieuee. Yeejleele ner eeeerve keeUeHeemetve meceepe Je
meeceeefpeke efJekeeme ee yeue celes ceeb[ueer Deensle. Jeso, GHeefve<eos, HegjeCes, mce=leer, Jee*dcee, jeceeeCe,
ceneYeejle, keewefuees DeLe&Meee, Deyegue HePeuees Sve.Dekeyejer F. ebLeele meceepe peerJeveeee
DeYeeme kesuee Deens. Megeeeeee&ee efveleermeej ee ebLeele meceepe JeJemLee Meemeve, veerleerceee,
eebeeJej Yej efouesuee Deens. Sve.Dekeyejer ebLeele Yeejleere meceepe peerJeveeee DeYeeme kesuee Deens.
DeeOegefveke keeUele [e@. peer.Sme.Oegex, [e@.Sce.Sve. eer efveJeeme jCepeerle iegvne, veerje osmeeF&, ueeruee
9
ogyes, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej, [e@.ogyes, [e@. Heb{jerveeLe eYet, jeOeekeceue cegKepeea, [er.Heer. cegKepeea,
FjeJeleer keJex, F. Deveske meceepeeMeee%eebveer Yeejleere meceepeeee HeodOeleerMeeeeee DeeOeejs DeYeeme
kesuee Deens.
1.2
[e@.peer.Sme. Oegex eebee JeebefMeke eeeefJeee efmeodOeeble
Heefjee :
ee. [e@. peer.Sme. Oeges&vee pevce ef[meWyej 1893 ceOes ceneje<êleerue ceeJeU eebleele
Peeuee. meve 1918 ceOes mebmke=le Je veblej Fbepeer ceOes cegbyeF&leerue SeqHeuembve ceneefJeeeueeeletve
megJeCe& Heokeemen eLeceesCeerle Sce.S. Heeme Peeues. meve 1919 ceOes cegbyeF& efJeeeHeerele Hewef^ke
iesef[^[me eebee vesle=lJeeKeeueer meceepeMeee efJe<eeeeer megJeele Peeueer. Hewef^ke iesef[^yme eebveer [e@.
Oegexvee meceepeMeeeeee eefMe#eCeemeeer Fbiue[ceOes HeeJeCeeeer cegbyeF& efJeeeHeereke[s efMeHeejme
kesueer. Fbiue[ceOes ne@yeneTme, efjJeme& eebee meejKee efoiepe meceepeMeee%eebMeer leebee mebHeke&
Peeuee. [e@. efjJeme& eebee ceeie&oMe&veeKeeueer Ethin Theory of Caste (peeleeree JeebefMeke
efmeodOeeble) ee efJe<eeeJej MeesOe efveyebOe efueefnuee. 1923 ceOes keWeqcyepe efJeeeHeereeer [e@kejs
efceUJetve les Yeejleele Deeues. 1924 ceOes leebve cegbyeF& efJeeeHeereee meceepeMeee efJe<eeeee
ecegKeHeoeeer meg$es eqmJekeejueer. Anthropological Society of Bombay Indian
Sociological es 1945 - 50 Heele les DeOe#e nesles. Society eer mLeeHevee kesueer. 1952
ceOes Sociological Buletan ee peeieefleke opee&ee Heef$ekeseer megJeele leebveer kesueer.
ee. [e@. Oeges&eer ebLe mebHeoe :
i)
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
vii)
viii)
ix)
x)
The Aborigines : So - Called and Their Future (1943)

Family and Kin-in-Indo- Europen Culturer (1962)
Cities and Civilization (1962)
Anatomy of Ruruban Community (1963)
The scheduled Tribes (1963)
Indian Sadhus (1964)
Social Tensions in Indians (1961)
Caste, Class and Accupation (1961)
Culturer and Society
Indian Costume.
1.3
[e@. Oeges&ee JeebefMeke efmeodOeeble
Yeejleeleerue peeleeree efveefce&leermeeer JebMe Je pevce ns oesve cetueYetle Ieke peyeeyeoej Deensle.
[e@.peer.Sme. Oeges& eebveer Ethic Theory of Caste ee peeleerJeJemLesee JeebefMeke efmeodOeeble ee
eyebOeele leebves Yeejleere peeleer JeJemLee Je leebes GiecemLeeve ee meboYee&le efJemle=le efJeJeseve kesues
Deens.
eeeerve keeUer efnob t meceepeJeJemLesle JeCe&JeJemLee DeefmlelJeele nesleer, JeCe& ne Meyo
Meejerefjke iegCeOeceeeer cnCepese lJeesee jbieeMeer mebyebOeerle neslee Demes [e@. Oegex eebveer DeeHeues cele
ceeb[ues. Meejerefjke iegCeJewefMees ner DevegJeebefMeke lelJes Je jbiemeg$eeJej DeeOeejuesueer Demeleele. leecegUs
10
Meejerefjke mebyebOeeletve efvecee&Ce Peeuesuee mebleleerlener meceeve Meejerefjke iegCeOece& Dee{Uleele. leecegUs
Meejerefjke iegCeOece& DeyeeefOele sJeCeemeeer JewJeeefnke mebyebOe pees[ues peeleele. [e@. peer.Sme. Oegex eebveer
ece efJeYeepeve efmeodOeeble Deceeve keve peeleer JeJemLesee efveefceleerme JeebefMeke Oeke nee
keejCeerYetle Demeueees efveefYe&[ cele ceeb[ues.
megceejs 3000 Je<ee& HegJeea Fb[es-Deee&ve JebMeees ueeske Yeejleele Deeues. leebveer cegUee
efnbogmLeeveeleerue jefnJeemLeebvee efpebkegve oeme yeveJeCeeme megJeele kesueer. Fb[es-Deee&ve Je Yeejleeleerue
cegUes jefnJeeMeer eebeer Meejerefjke iegCeJewefMees efYevve Demeueeves ns efYevvelJe keeece efkeJeCeemeeer
leebveer DeebleefJe&Jeeneee Hegjmkeej kesuee. Hejbleg Fb[es-Deee&ve JebMeeleerue ueeskemecegoeeele efeeebes eceeCe
leguevesveer KegHee DeleuHe Demes nesles. DeMee JesUer leebveer yeefnefJe&Jeeneee Hegjmkeej kejCeeme ceevelee
efoueer. HeCe DeMee efcee mJeHeeee efJeJeenecegUs pevceeme Deeuesueer mebleleerle mebefcee mJeHeeeer
iegCeefJeMes<elee Dee{Utve esJet ueeieueer. DeMeeJesUer mebkej mebleleeree DebleYee&Je keesCelee Jeiee&le kejeJee
eeceOes celeYeso nesJetve MesJeer Deveske peeleeReer efveefce&leer Peeueeee oeJee [e@.peer.Sme.Oegexveer kesuee.
1.4
peeleer, GHepeeleer Je Heespeeleer efvecee&Ce nesCeeme keejCeerYetle Ieke
[e@. Oegexveer GHepeeleer Je Heespeeleer efveefce&leerme keejCeerYetle Iekeebee MeesOe IesCeemeeer

Ssefleneefmeke Je legueveelceke DeYeeme HeodOeleeree JeeHej kesuee. Yeejleeleerue efJeefJeOe eosMeeleerue,
Oecee&leerue, HebLeeleerue peeleer Je Heespeeleeree legueveelceke DeYeeme keve Heespeeleer Je peeleeree
efveefce&leeree Iekeebeer eee& kesueer.
1.
eeosefMeke efYevvelee Je Deueielee :

DeeHeuee cegUee eosMe mees[tve Flej$e mLeueebleefjle Peeuesuee peeleer mecegneves mLeeveerke
peeleermecegneHeemetve mebj#eCe efceUJeCeemeeer Je mJele:es JesieUsHeCe efkeJeCeemeeer DeeHe-DeeHeuee
eeosefMeke lelJeeJej DeeOeejuesuee ueeskeebveer Ske$e esCeeee eelve meg Peeuee. keeueeblejeves leeletve
eosMeeee veeJeeves veefJeve Heespeele leeej Peeueer. Goe. keeskeCemLe yeecnCe, osMemLe yeecnCe,
meejmJele yeecnCe F.
2.
efcee efJeJeen :
efJeefYevve JeebefMeke mecegoeeeleerue eer-Heg<eebceOes JewJeeefnke mebyebOe efvecee&Ce Peeueeme
epeveveeeeeee DeeOeejeJej meefcee mJeHeeeer iegCeJewefMees Heg{erue mebleleerle Glejle Demeleele.
DeMee meefcee mJeHeeee Meejerefjke iegCe JewefMeeebee DeeOeejeJej Deveske peeleer, GHepeeleer efvecee&Ce
Peeueees [e@. Oegexveer oeJee kesuee Deens. leeefMeJeee Deveskeoe DevegueesYe Je eefleueesYe efJeJeen
kejCeeNeebee DeeHeueebvee ner peeleeryeee jJeues Deens. DeMee peeleeryeee ueeskeebee ner GHepeeleer
leeej nesle Deensle.
3.
efJeefMe< meeOeves Je GHekejCes:

efJeefJeOe meeOeves Je GHekejCeeee JeeHej keve GHepeerefJekee kejCeeNee mecegoeeeuee leebee
GHekejCeeJeve leebvee efJeefMe< peeleeree opee& osCeele Deeueees [e@.Oegexveer oeKeJetve efoues.
11
4.
Oeeefce&ke HebLeYeso:
Yeejleeleerue meJe&e Oecee&ceOes HebLe efkebJee JesieJesieUs efJeeejeJeen Demeueees Dee{Ules. Goe.
efeMeve Oecee&le ke@Leefueke Je eessmb, Fmueece Oecee&le efMeee Je megvve, pewve Oecee&le MJesleebyej Je
efoiebyej, yeewOo Oecee&le ceneeeve Je efnceeeve, lej efnobt Oecee&le Jew<CeJe Je YeeieJele lej yeecnCeeceOes
$eiJesoer, epegJexoer Fleeefo. eleske HebLeeeer mebmkeej HeodOeleer efYeVe, efjefleefjJeepe peerJeveHeodOeleer
JesieUer DemeueecegUs ee Oeeefce&ke HebLe Yesoeletve Deveske Heespeeleer leeej Peeuee Deensle.
5.
Deenej efJe<eeke jereflejerJeepe :

Deenej efJe<eeke MegodOe, DeMegodOe Je efve<eOe efveece Demeueeves efnob t Oecee&le Deenej IesCeeee
HeodOeleerletve Deveske peeleereer GlHelleer Peeuesueer Deens. Lees[keeele, Deenej efJe<eeke, mebkeuHevee Deveske
Heespeeleer efvecee&Ce kejCeeme keejCeerYetle jleele, Demee oeJee Oegexee neslee.
1.5
[e@. peer.Sme. Oegexee eeeefJeeeefJe<eeke efkeesve
emleeJevee :
eeeeefJeee efkebJee Yeejleere efJeee cnCepes mebmke=leer eodOee, keuHevee, efJeMJeeme, HejbHeje,
{er eLee, meJeeer, eeueerefjleer Je peeleer-peceeleer ee meJee&ee efveJJeU Yeejleere efkeesveeletve
DeYeeme kejCeemeeer JeeHejueer iesuesueer Ske Meeeere HeodOele Deens. eeeefJeesle eeeerve Oece&ebLe,
Ssefleneefmeke keeieoHe$es efMeueeuesKe, leeceHe, HegjelelJe efJeYeeieeleerue DeJeMes<e Je efMeuHekeuee F. DeeOeej
OesJetve eeeerve meceepe JeJemLesee mebMeesOeveelceke DeYeeme kejCeeJej Yej efouee. eeeefJeee
DeYeemeke cnCetve Oegexveer mebmke=le, Heeueer, DeOe&ceeieOeer, Heejmeer Je Dejsefyeke F. Yee<ee Delcemeele
kesuee. Je leeleerue %eeve meJe&meeceeveebHeele HeesneefJeues. Religious Consiousness ee
ebLeele [e@. Oegexveer FefpeHle, cesmeeHeeswefceee Je Yeejle ee osMeebee Oece& efJe<eeke peeCeerJeebee
Ssefleneefmeke Dee{eJee Iesleuee. lej God and Man ee ebLeele Yeejleere owJeleebeer Je leeejs
Yeejleere meceepeeeer legHelee keMeer meeOeueer iesueer Deens. eees meceepeMeem$eere ee efJeMues<eCe kesues.
efJeMes<e cnCepes Yeejleeleerue mebmke=leeree efJeefJeOe Iekeebee DeYeeme kejleevee leebveer eeeefJeee
efkeesveeee Deveg<ebieeves ve=le, efMeuHekeuee, Jeemlegkeuee, veeemeeefnle Je JesMeYeg<ee FleeoerMeer
meceepeMeeeeeer meebie[ IeeueCeeee eelve kesuee.
1.6
Yeejleere DeeefoJeemeeRee DeYeeme
Yeejleeleerue DeeefoJeemeeRee DeYeeme The Scheduled Tribes - 1963 ee ebLeele

kesuee. Yeejleeleerue DeeefoJeemeereebee efeeeve efceMeveNeebveer kesuesuee DeYeeme ne oes<eHetCe& neslee Demes
meebietCe [e@. Oegexveer DeeefoJeemeer mecegoeeeee DeYeeme Jemlegefve HeodOeleerves kesuee. [e@. Oeges& eebveer
DeeefoJeemeeRvee cegUes jefnJeeMeer ceeveues Deens. leebee GuuesKe ceeieemeuesues efnbot Demee kesuee. Deeefoce
ueeske nse osMeeleerue cegUes jefnJeeMeer Demetve, leebee DebleYee&Je Yeejleere ueeskemebKesle keve,
veeieefjkelJeebee opee& eoeve keve leebvee veeiejer nkeke eeHle keve osCeeee GodosMeeves Oegexveer
meeefceueerkejCeeee Deeen Oejuee.
12
1.7
Yeejleere Kes[eebee DeYeeme
F.me. 1891 les 1951 ee keeueKeb[eleerue efMejieCeleer DenJeeueeee DeeOeejs

cenejeêleerue nJesueer leeuegkeeeleerue 110 Kes[eebee DeYeeme keve ueeskemebKesee efkeesveeletve
Kes[eebes JeieeakejCe kejCeeee eelve Oegexveer kesuee. ueeskemebKeeee DeeOeejeJej leebveer ke=<eerHegje,
eecejepe, ceneeece, Keskej Demes eej ekeej Hee[ues.
leee yejesyej Yeejleeleerue meeOet, Yeejleeleerue leeCe leCeeJe Fleeoer efJe<eeeJej Yeejleere
efkeesveeletve mebMeesOeve kesueer Deensle.
Yeejleere meceepeJeJemLesle ueeskeebes JeJenej ns cegueeJej DeeOeeefjle Demeleele. Je cegueebvee
meeceeefpeke DeefOeeve efkebJee ceevelee Demeles. leecegUs leebveer Heeeele efJeeejJebleeveer Yeejleere
meceepeeee Heeeele efkeesveeletve kesuesuee DeYeemeeJej eKej efkee kesueer. Yeejleere meceepeeee
JeemleJeJeeoer DeYeeme kejCeemeeer Yeejleere efkeesveeletvee kesuee peeJee DeMeer Deener Yetefcekee [e@.
Oegexveer Iesleueer leebee celes Yeejleere efJeee efkebJee eeeefJeee ner Ske mJeleb$e %eeve MeeKee Deens.
Heesuee@ke, FjeJeleer keJex [egceeB, ce@keme ceguuej, [e@. Yeeb[ejkej, [e@.cegbpes, [e@. keesmebyeer,
[e@. keslekej F. egjesefHeeve Heeeele Je Yeejleere efJeeejJebleeee meceeJesMe eeeefJeee DeYeemekeebceOes
neslees.
DeeHeueer eieleer leHeemee : (Check Your Progress)
1)
[e@. Iegexee celes peeleer, GHepeeleer efvecee&Ce nesCeeme keejCeerYetle Ieke keesCeles les meebiee.
2)
[e@. Iegexee eeeefJeee efJe<eeke efkeesve mHe keje.
1.8
meejebMe (Summary)
Yeejleeleerue meceepeMeeeeuee egjesefHee, Heeeele efkeesveeHeemetve JesieUs keve mJeleb$e

DeesUKe efveceeCe& kejCeele ceesueeee Jeee [e@. peer.Sme. Oeges&ee Deens. Yeejle efJeee DeYeeme efkebJee
eeeefJeee efkeesveeee efJekeemeeceOes Deeceeve [e@. Oeges&vee efceUlees. cnCetve leebvee Yeejleere
meceepeMeeeeee peveke cnCeleele.
peeleeree GlHeeeree JeebefMeke efmeodOeeble, peeleer, Heespeeleer efveefce&leeree efmeodOeeble, Yeejleere
Kes[eebee DeYeeme, Deeefoce peceeleeree DeYeeme Je leebes Yeejleere cegUeJeenele DeeveCeees keee&,
13
Yeejleeleerue meceepeJeJemLesleerue leeCe, leCeeJe ee meJe& Iekeebee DeYeeme MegodOe Yeejleere
efkeesveeletve kesuee.
1.9
meboYe& ebLe (Reference Books)
1.
2.
3.
The Structure of Social Theory - Turner, Jonuth H.

Contemparar, Sociological Theory - Ritzer, George
4.
6.
Yeejlekee meceepeMeee - efmebn Jeer.Sve., efJeJeske ekeeMeve, efouueer.

meeceeefpeke efJeeejke - He[eef[ee yeer.Sce., meefleMe HeeqyueMeme& Fboewj.
DeefYepeele meceepeMeeeere efJeeej, eefoHe DeeieueeJes, eer. meeF&veeLe, veeieHetj
1.10 eMve (Questions)

1)
2)
[e@. Oegex eebee peeleeRee Gieceeee JeebefMeke efmeodOeeble mHe< keje.

[e@. Oegex eebee eeeefJeee efkeesveeJej eee& keje.
14
2
mebjeveelceke Je ekeeee&lceke efkeesve
(Structural and Functional Approach)
Sce.Sve. eerefveJeeme
Ieke jevee
2.0 Gefes (Objective)
2.1 emleeJevee (Introduction)
2.2 [e@. eerefveJeeme eebee mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesve
2.2.1 keee&Jeeoer efkeesve (Functional Appraoch)
2.2.2 peeleerefve JeJemLesee keeee&lceke efkeesveeletve DeYeeme
2.2.3 [e@. eerefveJeeme eebeer Deve keee&
2.3 meejebMe (Summary)
2.4 meboYe& ebLe (Reference Book)
2.0
Gefs (Objectives)
1.
ee ekeejCeees Gef efJeeeLeevee mebjeveelceke Je ekeeee&lceke efkeesveeeer DeesUKe

keve osCes.
Sce.Sve. eerefveJeeme eebee meceepeMeeeeleerue eesieoeveeeer DeesUKe keve IesCes.
mebjeveelceke Je ekeeee&lceke efkeesveeletve Yeejleere meceepeeee DeYeeme kejCes.
2.
3.
mebkeuHevee (Concept)
1)
mebjeveelceke efkeesve : (Structural Approach)
meceepeeee DeYeeme kejCeemeeer meeceeefpeke mebmLee, mebIevee, eebee DeeOeej IesJetve kesuesuee
DeYeeme
2)
ekeee&Jeeoer efkeesve : (Functional Approach)
meceepeeee keeee&lceke efkeesveeletve DeYeeme kesuee peelees.
15
2.1
Yeejle ne Kes[eebee osMe Deens. Kes[eeleerue meceepeees Jemlegefve<HeCes DeOeeve

kejCeemeeer mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesveeee DeJeuebye kesuee peelees. mebjeveelceke
efkeesveeee DeJeuebye kejleevee meceepeMeee%eebveer Jeweeefjke cetues Je efmLeleblejs eeJej efJeMes<e Yej
efouee Deens. uesJner mê@me ns mebjeveelceke efkeesveees Hegjmkelex Deensle. mebjeveelceke
ekeee&Jeeoees ecegKe JewefMees cnCepes Kes[sieeJeeee, peeleerefve meceepeJeJemLesee HeodOeleMeerj
DeYeeme kejCes.
Jekeleeree meeceeefpeke opee&, HejmHejebyeouees esce, meeceeefpeke mebyebOe, Jekeleereer meeceeefpeke
Yetefcekee leebee DeYeeme kejCeemeeer mebjeveelceke ekeee&Jeeo GHeegkele jlees. eees DeeCeKeer Ske
JewefMees cnCepes meceepeees keeee&lceke mJeHeees mebyebOe peeCetCe IesCeemeeer meceepeeee JeJemLesee
DeYeeme eeejs kesuee peelees.
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer eeceerCe mecegoeeeee Yeewieesefueke Heefjmej, vewmeefie&ke
meeOevemebHeeer eceefJeYeepeve, meeceeefpeke mebyebOe ee meJe& efves mebHetCe& Kes[eeee HeodOeleMeerj DeYeeme
kejCes. mebjeveelceke ekeee&Jeeoeves Mekee neslees. ns oeKeJetve efoues.
2.2
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebee mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesve
Yeejleere meceepeMeeeeee efJekeemeeee eefeesle [e@.Sce.Sve.eerefveJeeme eebes eesieoeve

Deleble ceewefueke Deens. mJeleb$e mebMeesOeveelceke keeee&ee efkeesveeee JeeHej keve leebvee
meceepeMeeeeee DeYeemeeuee JesieUer efoMee osCeeee eelve kesuee. Yeejleere Kes[eebee DeYeeme,
eYeeJeer peeleeree DeYeeme, meeceeefpeke Je meebmke=efleke HeefjJele&ve, DemHe=Melee efveJeejCe,
peeleerJeJemLesee jepekeejCeeJejerue eYeeJe, keggbye, efJeJeen, eeceerCe Yeeieeleerue keuen eemeejKee
mebJesoveMeerue efJe<eeebee DeYeeme, mebMeesOeveelceke ceeiee&ves kejCeees cenlJeees keee& [e@. eerefveJeeme
eebveer kesues. ee meJe& Iekeebeer Yeejleere meceepeeleerue JeemleJelee mHe kejCeeee eelve kesuee.
2.2.1 mebjeveelceke keee&Jeeoeee efkeesveeletve meceepeMeeeere DeYeemeeee GsMe :
eerefveJeeme eebveer j@[eqkeueHe yeeTve eebee ceeie&oMe&veeKeeueer mebMeesOeveelceke keee& kesues.
j@[eqkeueHe yeeTve eebveer mebjeveelceke keee&Jeeoeee DeJeuebye kesuee neslee. [e@. eerefveJeeme eebveer leebes
ceeie&oMe&ve IesleueecegUs Kes[sieeJeebee Je peeleerJeJemLesee DeYeeme kejleevee mebjeveelceke keee&Jeeoeee
Hegjmkeej kesuee. eerefveJeeme eebee celes, meceepeees keeee&lceke mJeHeees mebyebOe peeCetve IesCeemeeer
meceepeeee mebjeveelceke JeJemLesee DeYeeme kejeJee ueeielees. keesCeleener eeosefMeke meceepeeee
jeveelceke JeJemLesee pees Heele DeYeeme kesuee peele veener lees Heele lee meceepeees keeee&lceke
mJeHeees mebyebOe DeYeemekeeme DeYeemelee esle veenerle. cnCetve meceepejevee ne meceepeMeeeeee
cetueYetle DeYeeme efJe<ee Demelees. Jekeleereer meeceeefpeke Yetecf ekee, opee&, HejmHejevee efoueer peeCeejer
JeeieCetke, meeceeefpeke mebyebOe F. DeYeeme kejleevee [e@.Sce.Sve eerefveJeeme eebveer mebjeveelceke
keee&Jeeoer efkeesveeee Hegjmkeej kesuee.
16
2.2.2 [e@.eerefveJeeme eebveer peeleerefve meceepeJeJemLesee keeee&lceke efkeesveeletve kesuesuee
DeYeeme:
[e@. eerefveJeeme eebee celes, eleske peeleer-mecegoee ne meebmke=efleke mecegn cnCetve efJeefMe
HeodOeleeres peerJeve peiele Demeueeves leebee DeYeeme mebjeveelceke keee&Jeeoeletve kejCeeee eelve
DeYeemekeebveer kesuee Heeefnpes. mebjevesee peeleerJeJemLee ne cetueYetle Ieke Deens. lemeee meeceeefpeke
keee&HeodOeleeree ner lees DeefJeYeepe Ieke Deens.
The Religion and Society amount the coorge of south India.
ee MeesOe eyebOeele mebjeveelceke keee&Jeeoeee GHeeesie keve kegie& ueeskeebee Oece& Je meeeceeefpeke
mebjevee eebee efJemle=le DeYeeme kesuee. Oece& meceepeJeJemLesuee kemee eYeeefJele kejlees ns
GoenjCeemen HeJetve efoues.
[e@. eerefveJeeme eebveer meebmke=eflekejCeeee mebkeuHeves DeeOeejs meeceeefpeke Je meebmke=efleke
HeefjJele&veeee meefJemlej DeYeeme kesuee. Yeejleere eece Indian Village ee Hegmlekeele cewmetj
esLeerue jeceHetje ieeJeeee DeYeeme keve meceepeJeJemLesleerue peeleer JeJemLesee DeYeeme kesuee.
eYeeJeer peele ner mebkeuHevee ceeb[tve Yeejleere meceepeeleerue peeleeres meeceeefpeke mebemke=efleke, jepeefkee
eYeeJeeee DeYeeme kesuee.
2.2.3 [e@. Sce.Sve. eerefveJeeme eebes Deve keee& :
Yeejleere meceepeeleerue peeleer JeJemLee, DemHe=Melee efveJeejCeees keee&, jeKeerJe peeieebee
eve, Yetefcenerveee mecemee, eeb[ Jesieeves Jee{CeeNee ueeskemebKesee eMve F. meJe& eMveebee
ceeOeceeletve efvecee&Ce Peeuesuee eebleereer veeWo IesCeeje. on living in a revolution uesKe
1992 ekeeefMele Peeuee. ee uesKeele meeceeefpeke HeefjJele&veeee eefeesJej ekeeMe ekeCeele Deeuee.
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesveeee Hegjmkeeej keve
meceepejevesee DeYeeme kejeeee Demesue lej leemeeer {esyeUceeveeves meceepejevee efJeeejele IesTve
eeueveej veener. leemeeer mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesve JeJenejele mJeerkeejCeeeer iejpe Deens. Demes
cele Jekele kesues.
2.3
meejebMe (Summary)
[e@. eerefveJeeme eebveer DeeHeuee meJe& mebMeesOeve keeee&ceOes mebjeveelceke ekeee&Jeeo

o=efkeesveeee GHeeesie keve Deve DeYeemekeebvee Ske DeeoMe& Oeeuetve efouee Deens. leee yejesyej Ske
esjCee eesle cnCetve leebee ee mebMeesOeve keeee&ke[s Heeefnues peeF&ue. Deveske meceepeMeeeere
DeYeemeke mebjeveelceke - ekeee&Jeeoeee Hegjmkeej keve mebMeesOeve keee& kejleerue.
2.4
1.
2.
Indin Village - Dr. M.N. Shrinivas
3.
DeefYepele meceepeMeeeere efJeeej - [e@. eefoHe DeeieueeJes

Yeejle kee meceepeMeee - efmebn Jeer.Sve.
17
4.
5.
Chicago Journals
http://www.jstor.org.
2.5
eMve (Questions)
1.
[e@. Sce.Sve.eerefveJee eebveer Yeejleere meceepeeee mebjeveelceke ekeee&Jeeoer efeskeveeletve

kesuesuee DeYeemeeee efJemle=le Dee{eJee oee?
Yeejleere peeleerJeJemLeses mebjeveelceke Je ekeeee&lceke efkeesveeletve eerefveJeeme eebveer
kesuesues mebMeesOeve - meefJemlej ceeb[e.
Yeejleere meceepeeleerue eYeeJeer peeleer yeuees eerefveJeeme eebes efJeeejebeer eee& keje.
2.
3.
18
3
JobJoelceke efkeesve : [e@. [er.Heer. cegKepeea
Ieke jevee
3.0 Gef<es (Objective)
3.2 ee. [er.Heer. cegKepeea JobJoelcekeJeeoer efJeeej
3.3 [e@. cegKepeea eebee Ssefleneefmeke efJejesOe - efJekeeme mebkeuHevee
3.3.1 HejebHejeceOeerue JobJo
3.3.2 Menjer Yeeieeleerue JobJo
3.3.3 HejbHeje JobJoelceke eHe
3.3.4 Hegvepee&iejveeeer e=bKeuee
3.3.5 Ge Je efvecve HejbHeje JobJo
3.3.6 Deeblejiele Je yeee HejbHeje JobJo
3.4 HejbHeje Je DeeOegefvekelee JobJo
3.0
Gefodes (Objective)
1)
2)
ee ekejCeeee cegKe GsMe efJeeeLeevee JobJoelceke efkeesveeeer DeesUKe keve osCes.

[e@. [er.Heer. cegKepeer& eebveer JobJoelceke efkeesveeletve Yeejleere meceepe Je Yeejleere HejbHeje
eebee kesuesuee DeYeemeeJej eee& kejCes.
ceekemeJeeoer efkeesveeletve Yeejleere meceepeeeer DeesUKe keve OesCes.
3)
1) JobJoelceke efkeesve :
meeceeefpeke HeefjJele&ve ns Jeeo - eefleJeeo - mebJeeo ee eeeee ceeOeceeletve Oe[tve esleele
ee efJeeej cnCepese JobJoelceke efkeesve nese.
19
3.1
Yeejleere meceepeeee DeOeeveele ceekemeJeeoer efkeesve JeeHejuee peele Deens. [e@.[er.Heer.

cegKepeea Je S.Deej. osmeeF& eebee meejKee meceepeMeee%eebveer Yeejleere meceepeJeJemLee Je leeceOes
nesCeeNee yeoueebee DeYeeme kejleevee ceekeme&Jeeoer efJeeejebee eqmJekeej kesuee. ceekeme& eceeCes eebveer ner
meceepe efJekeemeeee eefeeses JobJoelceke efkeesveeee DeeOeej IesTve efJeMues<eCe kesues.
3.2
ee.[e@.[er.Heer. cegKepeea JobJoelcekeJeeoer efJeeej

(Dialectical : Dr. D.P. Mukherji)
emleeJevee : (Introduction)
[e@.[er.Heer. cegKepeea Yeejleere meceepeMeeeere efJeeejJebleeceOes ceekemeJeeoer efJeeejebes
Hegjmkeej kejCeejs Deee efJeeejJeble nesles. Demes Demeues lejer les keesCeleener efJeeejOeejsuee mebHetCe&HeCes
ceeveCeejs veJnles. [e@.[er.Heer. cegKepeeaee celes keesCeleener efJeeej efkebJee Ievee ner lekee&ee DeeOeejeJej
leHeemetvee eqmJekeejueer Heeefnpes. keesCeleener ieeseRee meleeHeele peeCeemeeer efJeefJeOe ceeiee&ee
Hegjmkeej kejeJee lej JeemleJe mele MeesOeves Mekee nesles. JeeqkelelJeeee mebHetCe&Jeeoer efkeesveee
meeceeefpeke efJe%eeveeee DeeOeej DemeeJee leje meceepeMeee %eeveeHeele Heesneues.
%eeveeee Deepe efJeefJeOe MeeKee, GHeMeeKee Peeuesuee Deensle. efJeefJeOe %eeve MeeKeeee
ceeOeceeletve meceepeeee efJeefJeOe Hewuetee DeYeeme kesuee peelees. [e@. cegKepeea eebee celes Jekeleeree
JeeqkelecelJeees efJeefJeOe Hewuet Demeleele. HeCe meJe& Hewuetee SefkekejCeeletve mebHetCe& JeeqkelelJe leeej nesles.
lee eceeCes meceeve efJe%eeveeleerue mebHetCe&lee Je SkeerkejCee meceepeMeeeemeeer cenlJeees Deensle.
[e@.[er.Heer.cegKepeea eebes eesieoeve :
1)
meceepeMeeeeleerue cetueYetle mebkeuHevee 1932 (Basic concept of society ,

1932)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
DeeOegefveke Yeejleere mebmke=leer 1942 (Modern Indian Culture, 1942)

Yeejleeleerue egJekeebeer mecemee 1946 (Problems of Indian youth, 1946)
efJeeej Je eefleefJeeej, 1946 (View and counter)
efJeefJeOelee, 1958 (Diversities)
Yeejleere mebmke=leeres meceepeMeee, 1942 (Society of Indian Culter, 1942)
Yeejleere HejbHeje Je meeceeefpeke HeefjJele&ve (Indian Tradition and Social
Change)
3.3
[e@.[er.Heer. cegKepeeaeer Ssefleneefmeke efJejesOe - efJekeemeeeer mebkeuHevee
[e@. [er.Heer. cegKepeea JobJoelceke efkeesveees meceLe&ke Deensle. peieeleerue meJe&e meceepeele
JobJoelceke eefeesejs efJekeeme Ie[tve eslees Demes leebes cele Deens. eleske meceepeele oesve HejmHej
efJejesOe ie Demeleele. leebee ceOes mebIe<e& neslees. ee mebIe<ee&ee HeefjCeece cnCetve, veefJeve meceepe
20
JeJemLee leeej nesles peer oesvner ieebee mecevJeeeee eefeesletve leeej Peeuesueer Demeles. ee efkeeCeer
cegKepeea ceekeme&ee $eer meg$eeree JeeHej kejleele. Jeeo-eefleJeeo-mebJeeo ee meg$eeree JeeHej keeve
cegKepeea Yeejleere HejbHejeee DeYeeme kejleele.
3.4
HejbHejeceOeerue JobJo : (Dialectic of Tradition) :
Yeejleere HejbHejsle DeepeHeele peer efmLeleblejs, HeefjJele&ves Ie[tve Deeueerle, leeyeeyeelees

efJeMues<eCe kejleevee [e@.[er.Heer. cegKepeea Ssefleneefmeke JebJeelceke leb$eeee Hegjmkeej kejleevee
Dee{Uleele.
Yeejleere meceepe JeJemLesleerue Deveske HeejbHeefjke cegues mebmke=efle Je mebKee Yeejleere
HejbHejses mebj#eCe Je mebJeOe&ve kejCeemeeer vesnceere eelveMeerue Demeleele. leeueee cegKepeea DevJee
(Thesis) cnCeleele. eeceOes eecegKeeves Oece&, jepeefkee mebmLee, Je Jeie&, peeleJeJemLesee
FleeoeRee meceeJesMe neslees. eeefuele Demeuesuee ee meceepeceeve mJeHeeee HejbHeje pesJne
keeueyeee jleele lesJne lee eLee HejbHejevee efJejesOe neslees. DeMee efJejesOe nesCeeNee eLee, HejbHejeee
meceeJesMe lemese cegueebee meceeJesMe efJejesOeevJeeele (Antithesis) ceOes kesuee peelees. DeMee ekeejs
meebmke=efleke Je HeejbHeejerke efJeefJeOelee ns Yeejleere meceepeJeJemLeses ue#eCe Demeueeves megJeeleerme
efJeefYeVe mecegoeeeleerue HejmHej efJejesOeer HejbHejsle mebIe<e& nesJetve, veblej mecevJeeelceke (Systhesis)
mJeHeeeer Yetecf ekee Yeejleere meceepeele { Peeueer. Demes cegKepeea eebes cele Deens. Feflenemeeee
HeeHegjeJee, DevegYeJeeefOele DeOeeve leb$e Je mHeerkejCeelceke HeodOeleeree mJeerkeej keve
JobJoelceke efkeesve efmeodOe kejCeeee eelve kesuee.
Yeejleere meceepeele Deeeeee DeeieceveeHeemetve HeefjJele&ve meg Peeues. Yeejleere meceepeeJej
cegeqmueceebee jepeJeeree eYeeJe Deens. efyeefMeebee eYeeJe Yeejleere meceepeeJej Demeueees cegKepeea
eebveer oeKeJetve efoues.
3.4.1 Yeejleere HejbHeje Je HeefMeceer HejbHeje mebIe<e& :
[e@. cegKepeea Yeejleere HejbHeje Je HeefMeceer HejbHeje eebeeleerue mebIe<ee&eer eee& kejleele.
cegKepeeaee celes meeceeefpeke cegues Je Jeiee&ee efnleebceOes melele mebIe<e& neslees. HeejmHeeefjke mebIe<ee&ee ne
Deeblej KesU (Inter Play) melele meg jenlees Je leeletve mecevJeeelceke efJeeej Heg{s eslees. leecegUs
meeceeefpeke HeefjJele&ve Oe[tve esles. Yeejleere HejbHeje Je Heeefeceele HejbHeje eebeele mecevJee Oe[tve
Yeejleere meceepe JeJemLesle HeefjJele&ve Ie[tve Deeueees cegKepeea DeYeemeebleer oeKeJetve osleele.
3.4.2 Menjer Yeeieeleerue JobJo :
[e@. cegKepeea eebee celes Menjer Yeeieeleerue ceOeJeieeaeebee ceOes JeeqkeleJeeo Jee{le Deens. ee
ueeskeebes peJeUtve DeYeeme kesueeme Demes Dee{Utve esles keer. HejbHejeJeeo Je JeeqkeleJeeo eebeer Ske
HejbHeje efJekeefmele Peeuesueer Deens. leebeele Ske efJeesner HejbHeje leeej nesle Deens. Oece&ee mebyebOeerle
HejbHeje Deepe ner DeeHeueer cenlJeeeer Yegefcekee Hee[le Deensle. lej Menjer ceOece Jeiee&leerue veJeerve HejbHeje
Je meceepeeleerue efvejblej eeueCeejer cegue eebeele mebIe<e& HeneJeeeme efceUle Deens. eeJej
meceepeMeeeere efJeeejJeble HejbHejsee efJekeeme mebIe<e& Je JobJo eebee ceeOeceeletve DeYeeme kejleele.
3.4.3 HejbHeje JobJoelceke eHe (Dialectical Typologies of Traditions)
ee. [e@. [er.Heer. cegKepeea eebveer Yeejleere meceepeeleerue HejbHejsleerue mebIeb<ee&es eHe Heg{erue eceeCes:
21
1) ueIet Je ye=nled HejbHeje mebIe<e& (Typology of Little and Great Traditions
Dialectics)
ee. [er.Heer. cegKepeea eebee celes Yeejleele yenled Je ueIet HejbHeje DeefmlelJee Deensle. leebeele
JobJo DeefmlelJeele Demelees. yenod HejbHeje mebIe<ee&leerue JobJoecegUs ueIet HejbHejsee pevce neslees. meceepe Je
Oece& megOeejCesmeeer Yeejleele meble Je meceepe megOeejkeebveer eeueJeuesuee eUJeUeree ceeOeceeletve ye=ndle
HejbHeje efJejesOe kesuee. ee ekeejs Yeejleele ueIet Je ye=nle HejbHeje eebeele mebIe<e& DeefmlelJeele Deens.
3.4.4 Hegvepee&iejCeeer e=bKeuee (Series of Renaisance):
cegKepeea eebee celes Yeejleele 19 Jee Melekeele Hegvepee&iejCe eUJeU DeefmlelJeele Deeueer.
Yeejleere HejbHejeleerue mebIe<ee&es keeueKeb[evegmeej mene efJeYeeieele efJeYeepeve kesues.
1) Jewefoke - Deee&keeU 2) yegodOe-keeU 3) iegHle keeU 4) n<e& SJeb efJeeceeefole keeU
5) cegeqmuece efkebJee Yekele keeU 6) efyeefMe keeU ee meJe& keeUele DeefmlelJeele Demeuesuee mebIe<e&,
Devegkegueve Je HeefjJele&ve eebes efJeJeseve kesues.
3.4.5 Ge Je efvecve HejbHejeleerue JobJo (Dialectic between high and low
Traditions):
Yeejleere meceepeele Ge Je efvecve HejbHeje DeefmlelJeele Deensle. leebeele mebIe<e& DeefmlelJeele

Demelees ee mebIe<ee&cegUs Ge HejbHeje HeefjJeleeale nesJetve leebes cenlJe keceer nesles Je efvecve HejbHejses cenlJe
Jee{les. ee ekeejs meceepeele DeejesnCe (ascending) Je DeJejesnve (descending) ece melele
eeuele Demelees.
3.4.6 Deeleie&le Je yeee HejbHeje mebIe<e& :
Yeejleere meceepeele JesUesJesUer Yeejleere HejbHeje Debleie&le Je yeee HejbHeje eebeeleerue mebIe<e&
eeeerve keeUeHeemetve meg Deens. Meke,ngCe, keg<eeCe, cebieesue, cegmeueceeve Je Fbepe eebveer Yeejleere
HejbHeje Je leebee HejbHeje eebeele mebIe<e& Ie[tve Deeuee Je JesUesJesUer mecveJee Ie[tve Yeejleere
HejbHejeceOes HeefjJele&ve Ie[tve Deeues leecegUs eleske yeee mebmke=leeree eYeeJe Yeejleere mebmke=leer Je
HejbHejsJej Dee{Utve eslees.
3.4.7 HejbHeje Je DeeOegefvekelee JobJo (Dialectic of Tradition and Modernity):
[e@. cegKepeea eebveer HejbHeje Je DeeOegefvekelee eebeele JobJo Demeueeees meebefieleues Deens.
eeceOes Jeeo-eefleJeeo Demeueees mHe< kesues Je leebveer ee oesvnerleerue mebIe<ee&ceOese DeeOegefvekeerkejCe
Demeueees meebieleele. Jeeo-eefleJeeo-mecevJee ee eefeesee ceeOeceeletve Yeejleere HejbHejeceOes
DeeOegefvekejCe eefeee meg Peeueer.
22
3.5
meejebMe (Summary)
[e@.[er.Heer. cegKepeea eebveer Yeejleere HejbHejeceOes nesle Demeuesueee HeefjJele&veeme mebIe<e& efkebJee
JobJo DeefmlelJeele Deens. Yeejleere meceepeeleerue HejbHejeceOeerue Jeeo-eefleJeeo-mecevJee ee
JobJoJeeoeee ceeOeceeletve Yeejleere HejbHejsleerue HeefjJele&ve ceeb[Ceeee eelve kesuee. Yeejleere
meceepeeleerue HejbHejsme DeefmlelJeele Demeuesueee mebIe<ee&ee ceeOeceeletve meeceeefpeke HeefjJele&ve Oe[tve
esleele Demee mebIe<ee&lceke efJeeej cegKepeer& eebveer ceeb[uee.
3.6
1)
2)
3)
4)
5)
DeefYepeele Yeejleere meceepeMeeeere efJeeejJeble : lees<erJeeue

DeefYeleele meceepeMeeeere efJeeej : [e@. eefoHe DeeieueeJes
Yeejle kee meceepeMeee : efmebn Jeer.Sve.
meeceeefpeke efJeeejke : Heneef[ee, yeer.Sce.
3.7
eMve (Questions) :
1)
2)
3)
[e@. [er.Heer. cegKepeea eebee efJejesOe efJekeemeJeeoees mJeHe mHe keje.

Yeejleere HejbHeje JobJoelceke efkeesveeletve meefJemlej ceeb[e.
[e@. [er.Heer. cegKepeeaes JobJoelceke efJeeej Lees[keeele meebiee.
Contemparary Sociological Theory : Ritezer, Geo.
23
4
JobJoelceke efkeesve
(Dialectical)
ee.S.Deej.osmeeF& (Prof. A.R. Desai)

Ieke jevee
4.2 [e@. S.Deej.osmeeF&eebee JobJoJeeo
4.3 [e@. osmeeF& eebes je^Jeeoe efJe<eeer efJeeej
4.4 [e@. osmeeF& eebee eeceerCe peerJeve HeodOeleeree DeYeeme
4.5 eeceerCe efJekeemeemebyebOeer efJeeej
4.0
Gef<es (Objectives)
1)
2)
3)
ee ekejCeeee cegKe Gse efJeeeLeevee belceke efkeesveeeer DeesUKe keve osCes.

[e@. S.Deej.osmeeF& eebee efkeesveeletve jeêJeeoe efJe<eeer Je eeceerCe peerJeve HeOoleeree
DeYeemeeJej eee& Ie[Jetve DeeCeCes.
belceke efkeesCeeeer DeesUKe keve IesCes.
4.1
Yeejleeleerue JobJoelceke Je ceekeme&Jeeoer efkeesveees meceLe&ke [e@.[er.Heer.cegKepeea Je S.Deej.

osmeeF& cegKe Deensle. [e@.[er.Heer. cegKepeea eebee efJeeejebee DeYeeme DeeHeCe Heeerceeieerue ekejCeele
kesuee Deens. Deele ee ekejCeele [e@.S.Deej.osmeeF& eebee efJeeejebeer eee& ke.
4.2
[e@.S.Deej.osmeeF& eebeer ebLe mebHeoe :
1)
2)
3)
4)
5)
Rural Sociology in India :1969

Slums and Urbanization : 1970
Indias Path of Development : 1984
Peasent Struggle in India : 1929
Social Background of Indian Nationalism : 1946
24
4.2.1 [e@.S.Deej.osmeeF& eebee JobJoJeeo
ceekeme&Jeeoer efJeeejJebleeceOes [e@.S.Deej.osmeeF& DeeCe Yeejleere meceepeMeeee%e nesles.
ceekeme&Jeeoer efJeeejJebleeee celes peeieefleke Yeeb[JeueMeener DeLe&JeJemLesleerue Demeblegefuele efJekeemeees
Heefuele cnCepes, je^Jeeo mebkeuHevee efJekeefmele Peeueer. leeveblej 19 ee Melekeele DeeOegefvekejCe,
HeeefMeceeleerkejCe nesle iesues leme lemes peeieefleke HeeleUerJej je^Jeeoeee emeej peieYej nesJet
ueeieuee. HeCe osmeeF& eebee celes, je^Jeeo ner mebkeuHevee egjesHeele efJekeefmele nesJetve efyeefMeeee
yejesyej leer Yeejleele Deeueer. [e@.osmeeF& eebee celes je^Jeeo ner jeêuee SkemebIe yeveJeCeejer eefeee
Deens. DeMee ekeejs je^Jeeoeletve Sskeeeeer YeeJevee Jee{erme ueeieles Je Heg{s leee SskeeHetCe& YeeJevesletve
je^Jeeoeee Goe neslees. Sskeeeeer YeeJeveeeer KeNee DeLee&ves SkemebIe meceepe efkebJee je^ Demeles.
Sskee YeeJevesletvee eKej je^Jeeo Goeeme eslees eees GoenjCe Yeejleere mJeeleb$e mebeece Demeueees
[e@. S.Deej.osmeeF& meebieleele. Yeejleere je^Jeeoees DeOeeve [e@.osmeeF& eebveer ceekeme&Jeeoeletve kesues
Deens.
4.3
[e@.osmeeF& eebes je^Jeeoe efJe<eeer efJeeej :
1946 ceOes efueefnuesuee Social background of Indian Nationalism ee

ebLeele Yeejleere je^Jeeoeeer Heee&Yetceer, DeLe&, GlHeeer, efJekeeme, keejCes cenlJe Je efYevvelee eebee
ceeOeceeletve Yeejleeleerue je^Jeeoeee efJekeemeeee DeYeeme kesuee. [e@.osmeeF& eebee celes, Yeejleere
je^Jeeo ner jeêuee SkemebIe yeveJeCeejer YeeJeveerke eefeee Deens. je^Jeeoele jeêefJe<eeer efve<e,
osMeYekeleer Je DeefYeceeve eebee DebleYee&Je Demelees. je^Jeeo ne jeêfJe<eeer osMeesce Je HejjeêefJe<eeer
peeiekelee efvecee&Ce kejerle Demelees.
Yeejleeleerue je^Jeeoer mebkeuHevesee Goe Ske jepe efkebJee je^ ee mebkeuHevesletve
Peeuee.Yeejleeleerue Geesie oUCe-JeUCe meeOeves cegCe JeJemLee Je DeeOegefveke efMe#eCe F. ceeOeceeletve
je^Jeeoeeer HeeUscegUs peueer DeMeer ceeefnleer [e@. osmeeF& eebee DeYeemeele meeHe[les. Yeejleere
je^Jeeoeee efJekeemeele meeceeefpeke Mekeleer, meeceeefpeke Deeoebueves eebee ceese Jeee Deens. ee
Deeboesueveeveer Yeejleere je^Jeeoeuee DeMee HeodOeleerves neleeUues keer esLeerue DeLe&JeJemLesves Debleie&le
yeb[eUeruee pevce efouee.leecegUs Yeejleere meceepeJeJemLee mejbpeeceMeenerletve cegkele nesJetve DeeOegefveke
mecepeeJeJemLeske[s Jeeeeue kejle Deens Demes cele [e@.S.Deej.osmeeF& eebveer ceeb[ues.
Yeejleere je^Jeeoeeer keejCes :
1)
F.me. 1857 ee GeJeeves Yeejleere meceepeele mJeeefYeceeve Je Deeqmcelee peeie=le Peeueer.
2)
efJeefJeOe meceepemegOeejke eUJeUer, megOeejCeeJeeoer efJeeej, mebleeee efMekeJeCeer Yeejleele
osMeesceeeer efveefce&leer ke ueeieuee.
3)
efMe#eCe, HeeefMeceele meeefnle, mJeeleb$eeeer cegue Je ueeskeMeenereer peerJeveefJe<eeke cegue,
eeqkele mJeeleb$ecegUs je^Jeeo Jee{erme ueeieuee.
4)
eer cegkeleer, peeleer Je DemHe=Melee DeboesueveecegUs Yeejleere je^Jeeoeme Hegjke JeeleeJejCe
leeej Peeues.
25
5)
6)
oUve-JeUCeeeer meeOeves, emeej ceeOeces F. ceeOeceeletve je^Yekeleereer YeeJeve ceveele leeej

nesCeeme ceole efceUeueer.
Yeejleeleerue Deveske mebmLee, mebIevee, He#e, leee yejesyej efJeeejJeble, leCe, Je=Oo,
ceefnuee eebveer Yeejleere mJeeleb$eeeer ceeieCeer ueeJetve Oejueer leecegUs je^Jeeoer YeeJevee eKej
Peeueer. mebkegefele YeeJevee ve nesJetve mebHetCe& osMeYej Yeejleere Demeueeeer peeCeerJe Peeueer.
4.4
[e@.osmeeF& eebee eeceerCe peerJeve HeodOeleeree DeYeeme
F.me. 1969 ceOes Rural Society in Indian ee ebLeele Yeejleeleerue eeceerCe

meceepepeerJeveees DeefleMee meg#ce DeOeeve kesues. [e@.osmeeF& eebee celes mJeeleb$e HegJe& keeUele
Yeejleere eeceerCe meceepe ne peeefleefve meceepemebjevescegUs HejbHejsves eeuele Deeuesuee
peerJeveceeveevegmeej peiele neslee. peefceveereer ceeuekeer peceerveoej Je Flej Ge peeleerke[s nesleer Je
Deveske peeleer HeejbHeejerke JeJemeee kejle neslee. HeCe mJeeleb$e eeHleerveblej peceerveefJe<eeke mebyebOe
megOeejCeeee erves Yeejle mejkeejves keceeue peceerve, OeejCe keeeoe,peceerveoejer efvece&uetve keeeoe
kegUkeeeoe, meeJekeejer eefleyebOe keeeoe, keeceieejebvee eesie cepetjer osCeeje keeeoe Deebceueele DeeCetve
DeuHeYetOeejke, Meslecepetj Je HeejbHeeefjke peceerveoej Jeie& eebeeleerue DeeefLe&ke efJe<eceleses ojer keceer
kejCeeee eelve kesuee.Hejblet ee meJe& yeeyeeree HejerCeece cnCetve peceerveoej Je Meslecepetj eebeele
Jeieer&e mebIe<e& efvecee&Ce Peeuee. ee leCeeJeHetCe& mebIe<ee&ee DeYeeme [e@.S.Deej.osmeeF& eebveer Rural
Society in India ee Hegmlekeele ceeb[uee.
[e@.S.Deej.osmeeF& eebveer Rural Indian Interaction efJeMues<eCe ceekeme&Jeeoer
efkeesveeletve kesues Deens.
4.5
eeceerCe efJekeemee mebyebOeeres efJeeej
[e@.osmeeF&eebveer DeeHeueee DeYeemeele DeuHeYetOeejke Meslecepetj Je keeceieej eebeeJejerue

Deveeeeeer yeepet DeefOeke mHeHeCes ceeb[Ceeee eelve kesuee.leebee celes eeceerCe efJekeeme
meeOeCeeee efves veefJeve veefJeve ekeuHe jeyeJeues peeleele. HeeCeuees #es$e efJekeeme eespevee
jeyeJeueeee peeleele. ele#eele ee eespevesves DeuHeYetOeejkeebee keesCeleener Heeeoe Peeuee veenere HeCe
leebee oemelJeele Jee{ Peeueer. vekeUleHeCe leebeeJej Deveeee Peeuee. ogmejer cenlJeeeer yeeye
cnCepes ee eespeveebeer DeeKeCeer kejleevee Meslecepetj, DeuHeYetOeejke ceOece MeslekeNeebee keesCeleener
efJeeej kesuee veener. leecegUs ee Jeiee&veer melele meeceeefpeke Deboesueveeee ceeOeceeletve DeeHeueeJejerue
Deveee otj kejCeemeeer eelve kesues. MeslekeNeebeer efJeefJeOe Deeboesueves ee Meemeveeee DeHeeMeeee
HeefjCeece Demeueees cele [e@. osmeeF& eebveer ceeb[ues.
4.6
meejebMe (Summary)
ceekeme&Jeeoer efkeesveeletve [e@.S.Deej.osmeeF& eebveer Yeejleeleerue meceepe peerJeveeee DeYeeme

kesuee. Yeejleere je<^Jeeoeuee Fbepeer jepeJeerue kesuesuee efJejesOe keejCeerYetle Demeueeees cele leebveer
26
ceeb[ues. efMe#eCeeee emeej, HeeefMeceele, meebmke=leeree eYeeJe, ueeskeMeener peerJevecegue, JeeqkeleJeeo,
emeej ceeOeces meeceeefpeke megOeejCee Deeoesueves Yeejleere je^Jeeoeuee cegKe keejCe jueer Deensle.
Yeejleeleerue eeceerCe peerJeve mebjevee Je meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeYeeme S.Deej.osmeeF&
eebveer JobJobelceke efkeesveeletve kesuee Deens. Yeejleere Kes[eeleerue HeefjJele&ve ns meeceeefpeke
Deeboesueveeee ceeOeceeletve Ie[tve Deeueeees leebveer leebee DeYeemeele ceeb[ues Deens.
4.7
meboYe& ebLe (Reference Book)
1)
2)
3)
Yeejleere meceepeMeeeere efJeeej : lees<CeerJeeue

DeefYepeele meceepeMeeeere efJeeejJeble : [e@. eefoHe DeeieueeJes
Yeejle kee meceepeMeee : efmebn. Jner. kes.
4.8
eMve (Questions)
1)
2)
[e@.S.Deej.osmeeF& eebee JobJoelceke efkeesve meefJemlej efuene.

Social Background of Indian Natinalis ee ebLeeleerue [e@.S.Deej.osmeeF&
eebes efJeeej meefJemlej meebiee.
27
5
peeleer efJejesOe /peeleerelee Deblee meboYee&leerue efJeeej
(cenelcee Hegues DeeefCe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej)
Ieke jevee
5.0
5.1
5.2
5.3
Gefes (Objectives)
cenelcee Hegues eebee peerJeve eJeeme (Life of Mahatma Phule)
cenelcee Hegues eebes meeceeefpeke eesieoeve / keee& (Social Contribution of
Mahatma Phule)
5.4
cenelcee Hegues eebee peeleerefJe<eeke ef<keesve (Mahatma Phules Approach

Towerds Caste)
5.5
5.6
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej Yeejleere HejbHeje (Indian Traditions)

[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebes eefj$e (Biography of Dr. Babasaheb
Ambedkar)
5.7
5.8
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebee ef<keesve (Approach of Dr. Ambedkar)

[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebes eesieoeve (Contribution of Dr. Ambedkar)
5.8.1 DemHe=Meles efJeeer eUJeU (Anti - Caste Morement)
5.8.2 mJeeleb$e eUJeU Je HegCes kejej (Independence Movement &
Pune Pact)
5.8.3 jepeIeveses efMeuHekeej

5.9 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebeer ebLemeteer / uesKeCe
5.11 eve (Questions)
5.0
Gefes (Objectives)
1)
2)
cenelcee peesefleyee Hegues eebes peerJeve keee& mecepeeJetve IesCes.

[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej eebee meeceeefpeke Je jepeefkee keeee&eer cenleer peeCetve IesCes.
28
5.1
19 Jee Melekeeee MesJeee keeueKeb[ele Oece&megOeejCee Je meeceeefpeke HeefjJele&veeee

o=<erves DeeJeMeke DemeCeeNee Deveske eUJeUer Ie[tve Deeuesuee Dee{Uleele. eekeeUele keenerMee
Jesieeves meeceeefpeke yeoueebeer eefeee Ie[tve esle nesleer. Yeejleere meceepeele Dee{UCeejer mebkegefele
Je=lleer, peeleerYesoebes Heeueve, Yeewefleke megKes, JeeJemeeefekelee Je JeJeneefjkelee eeefJe<eeeres iewjmecepe
eemeejKes oes<e efvecee&Ce Peeueeves meceepeeeer ceeser neveer nesle Deens ns ue#eele DeeueecegUs ns oes<e otj
kevee DeeHeuee meceepeeeer eieleer meeOelee esF&ue Demes lelkeeueerve meceepe megOeejkeebes cele nesles.
meceepeeeer jepeefkee efkebJee DeeefLe&ke Gvveleer Ie[Jetve DeeCeeeeer Demeueeme eLece meeceeefpeke
megOeejCeske[s ue#e HegjefJeues Heeefnpes. peeeceeCes iegueeyeees meeQoe& DeeefCe megiebOe ns pemes JesieUs kejlee
esle veener leeeceeCes jepekeejCe, DeLe&keejCe DeeefCe meeceeefpeke megOeejCee eebeer Heejkele kejlee esle
veener, Demes lelkeeueerve efJeeejJebleebes cele nesles. meeceeefpeke megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCeemeeer cenelcee
Hegues, veeecetleer& jeve[s, Deeiejkej, cen<eea keJex, meeefJe$eeryeeF& Hegues, Hebef[lee, jceeyeeF&, ieesHeeU njer
osMecegKe, yeeyeemeensye Deebyes[kej, kece&Jeerj YeeTjeJe Heeerue eemeejKee Deveskeebveer eelve kesues.
leeHewkeer cenelcee Hegues DeeefCe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej eebee keeeeefJe<eeer DeeHeCe DeefOeke ceeefnleer
IesCeej Deenesle.
5.2
cenelcee HegueW eebee peerJeveeJeeme
19 Jee Melekeele meeceeefpeke HeefjJele&veeee eUJeUeres vesle=lJe meKeesue efelebve kejCeeNee

meceepe efnle peHeCeeNee cenelcee Hegues eebeeke[s nesles. efMe#eCe Je mecelee ee oesve Meyoele leebee
Deeeg<eeleerue efJeefJeOe HHeebceOes kesuesuee meeceeefpeke keeee&eer cetU esjCee mHe< nesles.
cenelcee peesefleyee Hegues eebee pevce Sefeue 1827 meeueer Peeuee. yeeueHeCeeHeemetve les
lespemJeer DeeefCe kegMeeue yegodOeeres nesles. leees eeLeefceke efMe#eCe Hebleespeeree MeeUsle Peeues Je Fbepeer
efMe#eCe leebveer mkee@efMe efceMeve neemketueceOes Iesleues. leeveblej 1847 meeueer leebveer je@F& Dee@He
ce@ve ee Lee@ceme Hesve eebee ebLeeee meKeesue DeYeeme kesuee. 1840 meeueer leebee meeefJe$eeryeeFMeer
efJeJeen Peeuee.
lelkeeueerve Yeejleeleerue yengpeve meceepe DebOe-keejele eee[le neslee. 1848 meeueer
efce$eeee efJeJeenemebieer efcejJeCegkeerle yeecnCe JeCeer&eebke[tve leebee DeHeceeve Peeuee.1848 meeueer
leebveer cegueeReer Heefnueer MeeUe meg kesueer. yengpeve meceepeeee efMe#eCeemeeer keece meg kesues. 1851
meeueer leebveer efYe[s Jee[eele DeeefCe jemlee-Hessle cegueeReer MeeUe meg kesueer. lej 1852 meeueer
leebveer HegCee ueeeyejereer mLeeHevee kesueer. leeveblej JesleeU Hessle DemHe=Meebmeeer Heefnueer MeeUe meg
kesueer. ee iees<er kejleevee leebvee Deveske efJejesOekeebee meecevee kejeJee ueeieuee. Hejbleg leebveer ve
Ieeyejlee Deveske megOeejCee Ie[Jetve DeeCeuee. leeee DeKeb[ HeefjeceecegUse Deepe Deveske m$eeree
efMe#eCe Iesleevee Dee{Uleele. 1888 meeueer cegyebF&leerue keesUeJee[e esLes pevelesves jeJeyeneogj Je[skej
eebee nmles leebvee cenelcee ner HeoJeer yeneue kesueer. 28 veesJnWyej 1890 meeueer cenelcee Hegues eebes
HegCes esLes efveOeve Peeues.
29
DeeHeueer eieleer leHeemee
1) cenelcee Heguesbee pevce keOeer Peeuee ?
2) cenelcee HegueWee efJeJeen keOeer Je keesCeeMeer Peeuee ?
5.3
cenelcee Hegues eebes meeceeefpeke eesieoeve / keee&
cenelcee Hegues eebee pevceeee JesUer mebHetCe& Yeejleele De%eeve, DebOeeodOee Je DemHe=Melee
eebes eceeCe DeefOeke nesles. m$eer DeeefCe DemHe=Me meceepe ns ee meceepe JeJemLesleerue meJee&efOeke GHesef#ele
Ieke nesles lelkeeueerve efeeebvee efMe#eCe efceUle vemeueeves lee mJele:eer Deefmceleee njJetve yemeuee
neslee leebeeJej Deveee kesuee peele Demes. ee HeefjefmLeleerletve leebvee yeensj kee{Ceemeeer
efMe#eCeeeer DeeJeMekelee nesleer. meceepeGodOeejemeeer efMe#eCe nse ecegKe Dem$e Deens. ns peesleerjeJeebveer
DeesUKeues. Ske m$eer meggefMeef#ele Peeueer lej mebHegCe& keggbye megefMeef#ele neslee HeCe leeeyejesyej Heg{ee
meJe& efHe{ee megefMeef#ele nesleele ns meceerkejCe leebee ue#eele Deeueeves leebveer eLece DeeHeuee Helveeruee
meeefJe$eeryeeF&bvee efMeef#eCe efoues. HegCeele cegueeReer Heefnueer MeeUe kee{ueer. leebveer Je leebee Helveerves
DeefleMee eefleketue HeefjefmLeleerle ueeskeefJejesOeeuee ve pegceevelee efm$eeebmeeer Deveske kevee MeeUe
mLeeHevee kesuee.
efm$eeebvee meyeuee yeveefJeCeemeeer, m$eer GodOeejemeeer leebveer yeeueefJeJeen, kegceejerefJeJeen,
efJeOeJeebes kesMeJeHeve ee HejbHejebvee eeb[ efJejesOe kesuee. ee HejbHejebee efJejesOeele peeTve leebveer
1864 meeueer Heefnuee efJeOeJee HegveefJe&Jeen Ie[Jetve DeeCeuee. leeeyejesyej leebveer kesMeJeHeveeee efJejesOeer
Deeboesueve keve veeefYekeebee DeefYeveJe Demee mebHe Ie[Jetve DeeCeuee. HeCe lejerner HegveefJe&Jeen meceepeeuee
HeeCes DeJeIe[ nesles. SKeeee efJeOeJesuee ogozJe HeefjefmLeleerle mebleleer Peeueeme lee efJeOeJesme YetCenlee
Jee DeelcenlesefMeJeee Heee&e jenle vemes ner mecemee DeesUKetve leebvee 1863 meeueer HegCeele Heefnues
yeeuenlee eefleyebOeke ie=n GIe[ues. leebveer eee eefleyebOeke ie=neleerue Ske cegueiee olleke Iesleuee.
eeJeve leebes m$eerefJe<eeke efJeeej efkeleer DeeOegefveke Je Hegjesieeceer nesles ns mHe< nesles.
Yeejle osMe ne ke=<eereOeeve Deens DeeefCe lejerner esLeerue Meslekejer De%eeveer, kepe&yeejer, oefjer
Je ceeieemeuesuee Demee Deens. leecegUs ee mecemee ue#eele IesTve MeslekeNeebeer yeepet ceeb[Ceeme DeeefCe
leebes mebIeve kejCeeme cenelcee Hegues eebveer megJeele kesueer. Meslekejer, Meslecepegj eebee
neueeKeeree HeefjefmLeleeres leebveer MeslekeNeebee Deemet[ ee ebLeele leebveer JeCe&ve kesues. ee efkeeveer
efMe#eCeeefMeJeee Heee&e veener ner Yetefcekee ceeb[ueer. lemese MeslekeNeebee cegueebvee JeeJemeeefeke efMe#eCe
efceUeJes cnCegve Jeeef<e&ke ke=<eer eoMe&ve YejJeues peeJes, HeeCeer HegjJeCeemeeer leueeJes, efJeefnjer, OejCes
yeebOeeJeerle, Heerke mebj#eCeemeeer yebotke HejJeeves efceUeJesle ee ceeieCeebee HeeHegjeJee kesuee.
30
1888 meeueer leebveer [egke Dee@He ke@vee@ meceesj Yeejleere MeslekeNeebee Jes<eele
MeslekeNeebes eefleefveOeerlJe kesues. MeslekeNeebee mecemee Je lee Deveg<ebieeves leeJejerue Heee&e eespeveebeer
yeepet ceeb[ueer.
cenelcee Hegues eebveer DemebIeefle keeceieejebee mecemeebeener efJeeej kesuee. keeceieej
mebIeke veejeeCe cesIeepeer ueesKeb[s eebveer cenelcee Hegues eebee esjCesletve 1884 meeueer cegyebF&le efbiejCeer
keeceieejebeer Heefnueer keeceieej mebIevee mLeeHeve kesueer. cenelcee Hegues keener keeU HegCes veiejHeeefuekeses
meome nesles. leebee eUJeUeres keW HegCes nse nesles.
efHe{erpeele eeuele Deeuesuee DeceeveJeer DeMee Oeeefce&ke {er Je HejbHeje yebo PeeueeefMeJeee
meceepeele HeefjJele&ve nesCeej veener ns leebveer DeesUKeues, meeceeefpeke megOeejCeebmeeer JeeHeke eesieoeve
osTve DeeHeuee ceeveJeleeJeeoer Yetecf ekesletve Jebef ele Je GHesef#ele Iekeebvee cegKe eJeenele DeeCeCeees
cenlJeees keee& cenelcee Hegues eebveveer kesues. Deepeee DeeOegefveke Yeejleeleerue meceepeele Peeuesuee
meeceeefpeke megOeejCeebes cetU ns cenelcee Hegues eebee meeceeefpeke keeee&le Dee{Ules.
leebveer efueneruesuee Keeueerue Hebkeleerle leebeer efvejer#eCe Mekeleer, vescekeer peeCeerJe Je eefleYee
mHe< nesles.
efJeesefJevee celeer iesueer ~ ceefleefJevee veerleer iesueer ~
veerleerefJevee ieleer iesueer ~ ieefleefJevee efJee iesues ~
efJeeefJevee eg Keeues ~ Flekes DeveLe& Skee efJeesves kesues ~~
DeeHeueer eieleer leHeemee :
1)
Heefnuee ceefnuee HegveefJe&Jeen keesCelee Je<eer& Peeuee ?
2)
cegbyeF&le cenelcee HegueWveer keesCeleer mebIevee mLeeHevee kesueer?
5.4
cenelcee Hegues eebee peeefleefJe<eeke efkeesve :
eer GOoejeyejesyeje DemHe=esOoej Je DemHe=elee efveceg&ueve ne leebee Oeeme neslee.

lelkeeueerve DemHe=elee meceepe ne jepeefkee, meeceeefpeke, ew#eefCeke Je DeeefLe&ke nkekeebHeemetve Jebefele
neslee. leebvee meceepeeee cetU eJeenele DeeCeCeemeeer, leebee eeLeefceke ceeveJeer nkekeebee
eeHleermeeer les meeceeefpeke mecelee eUJeUeres Deee eJele&ke yeveues. cenelcee Heguesee ee efJeeejebes
Devegeeeer Deveske peCe yeveuesues Dee{Uleele. Goe. jepe<eea eent cenejepe, cen<eer& efJeue jecepeer efebos
Je yeeyeemeensye Deebyes[kej Jeiewjs.
31
F&ej Skee Je efveieg&Ce-efvejekeej Deens. F&ejeee Yekeleermeeer keesCeeueener keesCeleener
ceOemLeeeer iejpe veener. Oeeefce&ke kece&kee[ebJej efJeeeme sJet vekee. ee efJeeejebvee cenelcee Hegues
efJees<e cenlJe osle Demele. nse efJeeej yengpeve meceepeele peefJeCeeee eelve leebveer kesuee.
1852 meeueer cenelcee HegueWveer DemHe=eebmeeer eeUe kee{ueer. <keeUemle keeUele
DemHe=eebmeeer leebveer mJele:ee jenlee Iejeleerue newo HeeCeemeeer Keguee kesuee. iegueeceefiejer Je
yeecnCeebes kemeye ee ebLeeletve leebveer peeefle JeJemLesJej enej kesuee. DemHe=e meceepeeleerue
ueeskeebceOes DeelceefJeeeme, mecemeebeer peeCeerJe efvecee&Ce nesCeemeeer DeeefCe leebvee mJe-efJekeemeees
cenlJe mecepeCeemeeer leebveer 1873 meeueer HegCeele meleeesOeke meceepeeeer mLeeHevee kesueer. ee
mebmLesee mLeeHevesletve leebveer yengpeve meceepeeee efJekeemeees yeerpe jesJeues. meleeesOeke meceepeees
ecegKe Godefo egebvee Jee keefve peeleerleerue JekeleeRvee efe#eCe osCes Je Ge JeefCe&eeke[tve
leebeeJej nesCeeNee Deveeeeme DeeUe OeeueCes ns nesles. efnob t Oecee&le HeefJe$e DemeCeejs Jeso - eebvee
HeefJe$e ceeveJeCeeme leebveer vekeej efouee HeCe leeeyejesyej leebveer eeleg&JeCe& JemLesJej efkee kesueer.
meleeesOeke meceepeeceeHe&le leebveer Hekele yeecnCeebveee ew#eefCeke Je Oeeefce&ke vesle=lJe osT vees, Demee
eeej kesuee. Jeweeqkeleke efnleeme efJees<e cenlJe osCeeNee yeecnCeebJej leebveer melele efkee kesueer. Demes
Demeues lejer Deveske yeecnCe leebes efce$e neslese HeCe leeeyejesyej leebveer Skee yeecnCe cegueeme oeke
Iesleues nesles. ce=legveblej leebeer mebHetCe& ceeueceee lee cegueeee veeJeer Peeueer.
meeJe&peefveke meleOece& ne meleeesOeke meceepeeee eceeCe ebLe ceeveuee peelees.
meJe&mee#e peielHeleer ~ leeuee vekeese ceOemLeer ~
ns meleeesOeke meceepeees Iees<eJeekee nesles. oerveyebOeg ns meeHleeefnke cegKeHe$e eeueefJeues peele
Demes. meleeesOeke meceepeeves iegueeceefiejer efJeOo DeeJeepe GefJeuee DeeefCe meeceeefpeke veeeeeer Je
Hegve&jeveseer ceeieCeer kesueer. meleeesOeke meceepeeleHex Hegjesefnlee feJeee efJeJeen ueeJeCeeme megJeele
kesueer. cejeerle cebieueekes jeueer. meleeesOeke meceepeeves efe#eCeeme efJees<e cenlJe efouesues
Dee{Ules.
efHe{erpeele eeuele Deeuesuee DeceeveJeer Deee Oeeefce&ke {er Je HejbHeje yebo PeeueeefeJeee
meceepeele HeefjJele&ve nesCeej veener ns cenelcee Heguesveer DeesUKeues. meeceeefpeke megOeejCeemeeer JeeHeke
eesieoeve osTve DeeHeuee ceeveJeleeJeeoer Yetefcekesletve Jebef ele DeeefCe GHesef#ele Iekeebvee cegKe
meceepeeJeenele DeeCeCeees cenlJeHetCe& keee& cenelcee Hegues eebveer kesues. Deepeee DeeOegefveke
Yeejleeleerue meceepeele Peeuesuee meeceeefpeke megOeejCeees cetU ns cenelcee Hetues eebee meeceeefpeke
keeee&lee Deens.
efveefce&keeee Oece& mele, Deens Ske, Yeeb[Ces Deveske keeemeeer
ne leeee meleOecee&ee Je ceeveJeleeOecee&ee mebose Deepener DevegkejCeere jlees.
32
DeeHeueer eieleer leHeemee.
1)
meleeesOeke meceepeeeer mLeeHevee keesCelee meeueer Peeueer?
2)
meleeesOeke meceepeeee eceeCe ebLeees veeJe meebiee?
5.5
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej :
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej cnCepes etveeletve peie efvecee&Ce kejCeeeer efkeceee meeOeCeejs
ceneHeg<e nesles leebes peerJeve leceece Yeejleereebvee mHetleea osCeejs Deens. Skee oefuele meceepeele pevceeuee
Deeuesuee ee Jekeleerves DeeHeuee efe#eCe Je keee&eeje Deveskeebvee Deeee&eefkele kesuesue Dee{Ules.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebee pevce nesCeeHetJeer& Yeejleere meceepe keee ekeejee neslee. eeyeeyeleeer
Lees[keeele ceeefnleer IesT:
5.5.1 Yeejleere HejbHeje
(Indian Traditions) :
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebee pevceeDeeOeer Yeejleere meceepeele efJeefJeOe eLee HejbHejebes

Heeueve DeefOeke eceeCeele kesues peele Demes. eecegUs Yeejleeleerue kejes[es DemHe=e ueeskeebes peerJeve
DebOekeejcee Peeuesues nesles. leebeeJej Deveske yebOeves ueeouesueer nesles. {er - HejbHejebee ceiejefceerle
meceepe keeW[euee iesuesuee neslee. leebvee keesCeleener efkeeCeer cegkeleHeCes mebeej kejlee esle vemes. leebes
oe&ve Je meeJeueer leepe ceeveueer peeF&. DemHe=e JekeleeReer meeJeueer DeeHeueeJej He[t vees eeeer
keeUpeer Ge JeefCe&e Iesle Demele. DemHe=e JekeleeRuee mekeeUer Je mebOeekeeUer Yej jmleeletve
eeueCeeme ceveeF& nesleer. lees Hekele ogHeejer yeeje Jeepelee jmleeJeve eeuet ekele neslee keejCe
eeJesUsme eebeer meeJeueer leebee HeeeepeJeUe He[les. leecegUs leeee meeJeueereer Flejebvee yeeOee nesle
vemes. DemHe=e Jekeleer jmleeJeve iesueeveblej lesLeerue peeiee DeHeefJe$e nesles Je leebeer yeeOee DeeHeCeeme
nesT vees eemeeer DemHe=e JekeleeRee kecejsuee yeesNeeeeeer Heeboer yeebOeueer Deele Demes peeeesies
leeee HeeTue KegCee ve nesle Demele. DemHe=e JekeleeRves jmleeJej Legbket vees eemeeer leeee
ieeele ce[kes yeebOeues peeF&. HeseJeeF&eer ner osCeieer DemHe=e Jekeleer efvecetHeCes menve kejerle Demes.
DemHe=eebvee keesCeleener HeeCeJeeeJej HeeCeer efHeCeeeer cegYee veJnleer. efkeleer ner leneve ueeieueer lejer lees
mJeNneleeves HeeCeer IesTve efHeT ekele vemes. DemHe=e Jekeleer jeser yeboer, Yeser yeboer Je yeser yeboer Deee
Deveske yebOeveele De[keuesuee neslee. leeuee keesCeleener ekeejes mJeeleb$e efouesues veJnles. Je<ee&vegJe<ex
eeuele Deeuesuee {er-HejbHeje lees efvecetHeCes HeeUle neslee. sefJeues Deveble lemeseer jeneJes. eele
Oevelee ceevele neslee. De%eeveecegUs lee efJejesOeele peeCeeee DemHe=e Jekeleer efJeeej ner ke ekele
vemes, kece& efmeOoebleeves meebefieleueeeceeCes lees DeeHeueeuee efceUeuesuee pevce ne ceeieerue HeeHeeeer
Heefjefveleer Deens, Demes lees ceevele neslee. DemHe=eebvee DeeHeCe iegueece Deenesle, ner iegueeceefiejer DeeHeCe
33
Pegieeve efoueer Heeefnpes eeyeeyeleeer peeCeerJee veJnleer. HeCe ner peeCeerJe keve osCeeee eelve nUtnUt
keener meceepemegOeejkeebveer kesuee leele cenelcee Hegues, ieesHeeUyeeyee JesueCekej DeeefCe efeJejece peeCeyee
keebyeUs eebee meceeJese neslees. cenelcee Hegues eebveer eemeeer Deveske eelve kesues. HeCe leebeeJej
Deveske Ge JeefCe&eebveer oie[ Je<ee&le kesueee HeCe leeeyejesyej leebvee efJejesOe ner kesuee. HeCe les
leebee efJejesOeeme pegceevele veJnles. ee veblejeee keeUele [e@.yeeyeemeensye Deebyes[kej eebee pevce
Peeuee. peebveer Deveeme menve kejCeeNee kejes[es ueeskeebvee cegkeleerr osCeees keee& kesues.

1)
DemHe=eebvee keesCelee JesUsme jmleeJeve eeueCeeme cegYee efoueer peele Demes?
2)
iegueeceefiejer Pegieeve osCeeeer peeCeerJe DemHe=eebvee eLece keesCeer keve efoueer ?
5.6
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebes eefj$e (Biography
of Dr.
Babasaheb Ambedkar)
[e@. YeercejeJe jecepeer mekeHeeU eebee pevce 14 Sefeue 1891 meeueer ceOeeoseeleerue cent
ee ieeJeer Peeuee. leebes cetU ieeJe jlveeefiejer efpeuneele nesles. leebvee leebee Skee efe#ekeeves DeeHeues
Dee[veeJe Deebyes[kej ns Jeneue kesues nesles. leecegUs leebvee Deepe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ee
veeJeevese DeesUKeues peeles. 1896 meeueer leebee DeeF&ee (YeerceeF&ee) ce=let Peeuee. leeveblej leebee
mebYeeU leebee Deeleeves kesuee. 1908 meeueer leebveer ce@ef^keeer Heefj#ee Heeme kesueer. leebee
melkeejeee JesUer efkeueexmkej iegpeeRveer leebvee yegOo eefj$e Yes efoues. leeleerue efJeeejebee
leebeeJej meKeesue Je oerOe&keeueerve HeefjCeece Peeuee. HetJeea Yeejleele mecelee, yebOeglee, DeefmlelJeele nesleer
eeeer peeCeerJe leebvee Peeueer. ee ieeser Hegvne Yeejleele DeefmlelJeele eeJeele eeee Oeeme leebveer
Iesleuee. leemeeer leebveer Heg{erue Deeeg<eele eelve kesues.
ce@ef^keeer Hejer#ee Heeme Peeueeveblej HeoJeer Heefj#ee SueefHemve kee@uespeceOetve leebveer Heeme
kesueer, eeveblej Heg{erue efe#eCeemeeer leebvee ye[esoeees cenejepe meeepeerjeJe ieeekeJee[ Je jepe<eea
eent cenejepeebveer yejere ceole kesueer. les 1913 meeueer meeepeerjeJe ieeekeJee[ eebveer efouesuee
efe<eJe=lleeree DeeOeejs Decesefjkesme efe#eCeemeeer iesues. Decesefjkesle leebvee DemHe=elesee keesCeleener
$eeme Peeuee veener keejCe efleLes meceeveleses lelJe DeefmlelJeele nesles. Yeejleele Deeuesues DevegYeJe Je
Decesefjkesle DemeCeejs cegkele JeeleeJejCe eele leebvee leHeeJele Dee{Uueer. Deeuesuee DevegYeJeebJej meKeesue
efJeeej keve leebveer DeeHeuee oseeleerue DemHe=e yeebOeJeevee ee meeceeefpeke efJe<ecelesee efJeUKeeletve
yeensj kee{eees ceveesceve jefJeues. keesuebefyeee efJeeeefHeele meceepeeee, jepeeee Je DeLe&eee ee
efJe<eeebes leebveer DeOeeve kesues Je lesLetve leebveer Heer.Se.[er. HeoJeer mebHeeove kesueer. keesuebefyeee
34
efJeeeefHee leHex leebvee peer [e@kejseer HeoJeer efoueer iesueer leeee efJe<ee neslee ve@eveue ef[Jner[b[
Dee@He Fbef[ee. S efnme@efjkeue De@[ Deve@efueefkeue m[er (National Dividend of India A Historic and Analytical Study) Heg{s leebveer ueb[ve esLeerue efJeeeHeerele oer eeyuesce
Dee@He Heer (The problem of Rupee) ne eyebOe meeoj kesuee keer peecegUs leebveer [er.mmeer.
ner HeoJeer efceUeueer. Yeejleele Deeueeveblej leebveer Deveske keeex kesueer. [e@. Deebyes[kej kesJeU
peeleerJeJemLesee efJejesOeelee ue{le veJnles efkebJee les efJeefe meceepeeee Gvveleermeeer eelveeerue
nesles Demes veJns lej leebvee Yeejleere mJeeleb$e ue{eeesner Yeeve nesles. efe#eCe, DebOeeOoe, efeeebeer
efmLeleer, DeLe&keejCe, jepeefkee efkebJee eeemekeere JeJemLee ee cegodoeeke[s leebes ue#e nesles.
[e@. Deebyes[kej eebeeJej meble keyeerj, cenelcee Hegues, jepe<eea eent cenejepe eebee
efJeeejebee Je keeee&ee ceese eYeeJe neslee. leebveer DeeHeuee Je=eerletve Flejebvee meceeveleses Hee efoues les
Ge efeef#ele Peeues lejer leebvee DeeHeuee meceepe yeebOeJeeee efJemej He[uee veener. leebeer og:Kes melele
leebee mcejCeele jenerueer. meceepeyeebOeJeebeer og:Kes otj kejCeemeeer les melele eelveeerue nesles.
eeyeeyele leebveer Yekekece mJeHeees keee&ner kesuesues Dee{Ules. ee DemHe=eesOeejke JekeleeRee ce=let 6
ef[meWyej 1956 jespeer Peeuee.
1)
yeeyeemeensyeees cetU ieeJe kegs Deens?
2)
yeeyeemeensyeeveer keeWueefyeee efJeeeefHeele keesCelee efJe<eeebee DeYeeme kesuee?
5.7
[e@. Deebyes[kejebee erkeesve (Approach of Dr. Ambedkar)
[e@. Deebyes[kejebvee DeeHeuee peerJeveele efeee, DemHe=e Jee keefve peeleerleerue ueeskeebee
mecemeebeer peeer peeCe nesleer. leeere Yeejleere ke=<eer JeJemLeseer osKeerue eebieueer peeCe nesleer.
meecetnerke esleeres les Hegjmkelex nesles. YeejleemeejKee ke=<eereOeeve oseele HeeCeer DeeefCe yeerpe eebee
meceeveefjlee HegjJee Peeuee lej Yeejle Ske mecegOo ose nesCeeme JesU ueeieCeej veener Demes leebes cele
nesles. HetJeeaee keeUer Yeejleele Keesleer HeOoleer DeefmlelJeele nesleer. ee HeOoleercegUs eslekejer Jeiee&Jej
KetHe Deveee nesle Demes. leer Ske ekeejeer DeeefLe&ke ees<eCe kejCeejer JeJemLeee nesleer. ner HeOoleer
ve kejCeejs keeeos [e@.Deebyes[kejebveer kesues. peeeceeCes jsuJes ceeiee&Jej HetCe&HeCes keW mejkeejeer
ceeuekeer Demeles leeeceeCes peueceeiee&Jej ner keW eemeveeeere ceeuekeer DemeeJeer Demes cele leebveer
ceeb[ues. HeCe ns cele keesCeer Heejmes efJeeejele Iesleues veener. leecegUs Deepe leees Peeuesues HeefjCeece
DeeHeCeeme efomeleele. Deepe Yeejleele peer veoer pees[ ekeuHee efJe<eeer eee& eeuet Deens. lee veoer pees[
ekeuHeeeer Ske eespeveeosKeerue eebveer Heej DeeOeere ceeb[uesueer Dee{Ules.
35
[e@.Deebyes[kejebvee efe#eCeees cenlJe eebieuee ekeejs ceeefnle nesles. efe#eCeeee emeej JneJee
eemeeer les eelveeerue nesles. eemeeer leebveer cegbyeF& esLes 1946 meeueer. efmeOoeLe& ceneefJeeeueeeeer
mLeeHevee kesueer. 1950 ceOes Deewjbieeyeeo esLes efceefuebo ceneefJeeeuee meg kesues. eeefeJeee leebveer
HeerHeume Spegkeseve meesmeeeer DeeefCe ef[esm[ keueeme Spegkeseve meesmeeeer ee ew#eefCeke mebmLeeeer
mLeeHevee kesueer. efe#eCee yejesyeje leebveer jepeefkee #es$eelener 1924 ceOes yeefn<ke=le efnlekeeefjCeer
meYee mLeeHevee kesueer. 1927 uee meJeCee&ee Deveee Je DeleeeejeHeemetve Heooefueleebes mebj#eCe
kejeJes ee nsletves efeeyeOo Demes mecelee mewefveke oue mLeeHeve kesues. 1936 meeueer leebveer mJeleb$e
cepetj He#eeeer mLeeHevee kesueer. lej 1942 meeueer DeefKeue Yeejleere es[etu[ keem Hes[jseve eer
mLeeHevee kesueer. Heg{s DeefKeue Yeejleere mlejeJej efjHeeqyuekeve He#e mLeeHeve kejCeees leebveer jefJeues
HeCe ogoxJeeves ns mJeHve JeemleJeele esT ekeles veener.
1)
[e@. Deebyes[kejebveer keesCe keesCeleer ceneefJeeeuees kee{ueer ?
2)
[@. Deebyes[kejebveer 1936 meeueer keeeeer mLeeHevee kesueer?
5.8
[e@. Deebyes[kejebes eesieoeve(Contribution of Dr. Ambedkar)
[e@. Deebyes[kejebveer DeeHeuee peerJeveele Deveske ceesueees keece kesues Demeues lejer leeleerue
keener cenlJeHetCe& ieeserbee / keeee&ee DeeHeCe DeYeeme kejCeej Deenesle.
1)
2)
3)
DemHe=eles efJeOoeer eUJeU

mJeeleb$e eUJeU Je HegCes kejej
jepeIeveses efeuHekeej
5.8.1 DemHe=eles efJeOoeer eUJeU (Anti caste Movement)

Yeejleele DemeCeejer meeceeefpeke efJe<ecelee otj kejCeemeeer, DemHe=e ceeveuee iesuesuee
meceepeeee mecemee meceepeeHeg{s ceeb[Ceemeeer Deebyes[kejeveer cetkeveeeke (1920), yeefn<ke=le
Yeejle (1927), pevelee (1930) DeeefCe eJegOo Yeejle (1936) Deeer Je=eHe$es eeueefJeueer.
lelkeeueerve cenejeêle peer Je=eHe$es eeueJeueer peele nesleer leele oefueleebes Jee yengpeve Jeiee&ee
eveebeer eee& nesle veJnleer. eecegUs ee efJeefe meceepeemeeer Je=eHe$eebeer iejpe nesleere, leebveer meg
kesuesuee Je=eHe$eebceOetve meeceeefpeke meebmke=efleke Je jepeefkee Ie[ecees[er nesCes kemes iejpeses Deens Je
leeletve veJeerve meceepeeeer efveefce&leer nesCes DeeJeeke Demeueees leebveer eefleHeeove kesues. Je=eHe$eebee
36
JeeHej leebveer DeeHeuee He#eeeer jepekeere OeseOeesjCes jeyeefJeCeemeeer kesuee veener. meceepeeleerue meJe&
mlejeJejerue ueeskeebvee efJeeej kejCeeme eJe=e kejCes ns leebes Godefo nesles.
leebveer Hekele efueKeeCee ejee DemHe=e Je mHe=e meceepeeme peeie=le kejCeees eelve kesues
veenerle lej leebveer ele#e ke=leer ner kesuesueer Dee{Ules. 1917 les 1935 ee keeUele efnbot Oecee&lee
jentve leebveer DemHe=elee ve< kejCeeee eelve kesuee. eeemeeer leebveer JeCe&JeJemLeses meceLe&ve
kejCeeNee cevegmce=leeres onve kesues. 1927 meeueer jeeie[ efpeuneeleerue cene[ee eJeoej
leUeeJej DemHe=eebvee HeeCeer Yejlee eeJes eemeeer meleeen kesuee. 1930 meeueer veeefeke esLes
keeUejece cebefojele DemHe=eebvee eJese efceUeJee eemeeer meleeen kesuee. keejCe pej cebefojele
DemHe=eebvee eJese efceUeueeme DemHe=elesee eve megCeeme neleYeej ueeiesue Demes leebes cele nesles.
leebveer kesuesues meleeen kesJeU leeeHegjles efkeJee cebefojeHegjles ceee&efole veJnles. lej lees ue{e
mevceeveeves peieCeeee nkekeebmeeer neslee. lemese DemHe=eebceOes DeelceefJeeeme Jee{efJeCeemeeer DeeefCe
ceeveJeer nkekeebmeeer neslee.
leebveer oer Deveêsyeume, (The untouchables) eg HetJeeaes keesCe nesles, yegOoe
De@v[ efnpe Oecce Demes ebLe efuenerues.
eeefeJeee [e@. Deebyes[kejebveer Ske DeeIee[eres efJeodJeeve ee veeleeves ieJnve&ceW Dee@He Fbe[
f ee
S@ke 1919 ee yeeyele meeTLeefyejes keefceer meceesj DeeHeues efJeeej ceeb[ues. leeJesUsme leebveer oefuele
Je Flej ceeieemeuesuee meceepeemeeer JesieUs celeoeve efJeYeeie Je Deej#eCeeeer ceebieCeer kesueer. meg
kesuesuee Je=eHe$eebletve leebveer meveeleveer efnbot vesleebJej DeeefCe peeleerYesoe efJeOo keener ner kejle
vemeuesuee Yeejleere jepekeejCeebJej efkee kesueer. Deveske meYeeceOetve leebveer peeleer JeJemLesJej ner
efkee kesueer.
[e@. Deebyes[kejebveer DemHe=elee ve kejCeemeeer efJeefJeOe eelve kesues lejer leebvee Hegjsmes
ee eeHle ve PeeueecegUs les veejepe Peeues. lemese leLeekeefLele Ge JeCeeae ueeske DeeHeuee Jele&veele Je
ceeveefmekelesle yeoue kejle veenerle ns leebee ue#eele Deeues cnCetvee 1935 meeueer leebveer ceer efnbot
cnCetve, pevceeuee Deeuees, lejer efnbot cnCetve cejCeej veener Deeer Iees<eCee esJeuee esLes kesueer. 14
Dee@keesyej 1956 meeueer megceejs Heee ueeKe DemHe=e yeebOeJeemen yeewOe Oecee&eer oer#ee Iesleueer Je Oece&
HeefjJele&veeeer Iees<eCee ele#eele DeeCeueer.
5.8.2 mJeeleb$e eUJeU Je HegCes kejej
(Independance Movement &
Pune Act)
[e@. Deebyes[kejebvee Yeejleere mJeeleb$e ue{eeesner Yeeve nesles. 1930 ee ieesuecespe

Heefj<eoee JesUer efyeereebveer Yeejle mees[eJee Demee meuuee leebveer efouee. DeeHeuee Heer.Se[er ee
eyebOeeletve leebveer efyeereebveer Yeejleeee eeueJeuesuee DeeefLe&ke ees<eCeees cegodosmeto efJeues<eCe ner
kesuesues Dee{Ules.
[e@. Deebyes[kejebvee Deveske oefuele yeebOeJeeee Heeefbyee Demeueeves les yengpeve meceepeees vesles
yeveues. eecegUs F.me. 1931 meeueer ueb[ve esLeerue ogmeNee ieesuecespe Heefj<eoses efveceb$eCe [e@.
37
Deebyes[kejebvee HeeefJeues nesles. ee Heefj<eosle leebes ieebOeerpeer yejesyej efJeYekele oefuele celeoej mebIeeJeve
celeYeso Peeues. ieebOeerpeervee Oeeefce&ke Jee peeleere DeeOeejeJej efJeYekele celeoejmebIe ceeve veJnles. leebvee
eecegUs YeefJe<eele efnbot meceepe ogYebieCeeeer Yeerleer Jeele nesleer.
F.me. 1932 meeueer jeJe yeneogj jepee eebveer oesve GpeJee efJeeejmejCeeres kee@eWme vesles
yeer.Sme.cegbpes DeeefCe peeOeJe eebee yejesyej kesuesuee kejejevegmeej cegbpeebveer jepeeveeb Heeefbyee osCeeee
yeoueele keener Deejef#ele peeiee Devegmegef ele peeleerceOeerue ueeskeebvee osCeees jefJeues. ee IevescegUs
Deebyes[kejebveerner mebHetCe& Yeejleele oefueleebmeeer efJeYekelee celeoej mebIeeeer ceeieCeer kesueer nesleer.
ieesuecespe Heefj<eosle leebeer ner ceeieCeer efyeereebveer ceeve kesueer, lesJne ieebOeerpeeRveer esjJe[e legieeble
GHees<eCe meg kesues. meveeleveer efnbot meceepeeuee DemHe=eleses efvecet&ueve kejCeeme meebietve efnbotceOes
jepeefkee DeeefCe meeceeefpeke Skeer DeeCeCeees leebveer DeeJeenve kesues. ieebOeereeree GHees<eCeeuee
ueeskeebee Heeefbyee efceUeuee. efnbot vesleebveer Deebyes[kejeb yejesyej esjJe[e esLes yeskee Iesleuee.
ieebOeerpeeree GHees<eCeecegUs ce=let Peeueeme oefuele meceepeeefJeOo obieue nesTve efJeveekeejCe $eeme
nesF&ue Demes Jeeueeves Deebyes[kejebveer mJeleb$e celeoej mebIeeSsJepeer Deejef#ele celeoej mebIeeeer ceeieCeer
kesueer. eecegUs mJeleb$e celeoej mebIe efceUeues vemeues lejer oefueleebvee peemle peeiee efceUeuee oefueleebee
jepeefkee DeefOekeejebvee yeieue osCeemeeer ieebOeerpeerveer kesuesueer jepeefkee eeue Demes Deebyes[kejebveer ee
GHees<eCeeveblej JeCe&ve kesuesues Dee{Ules.
5.8.3 jepeIeveses efeuHekeej:

1946 meeueer veJeerve eebefleke mejkeejee keecekeepeeme megJeele Peeueer. eebefleke
keeeosceb[Uevee Ske cenlJeees keece nesles. efyeeReebveer Yeejleeme mJeeleb$e osCeees DeeJeemeve efoues
nesles. mJeleb$e Yeejleeee jepekeejYeej jepeIevesvegmeej JneJee, eemeeer efveJe[tve Deeuesuee ceOeJeleea
Je eebefleke keeeosceb[Uebveer keener eefleefveOeer efveJe[tve Ievee meefceleer leeej kejeJeer DeeefCe lee Ievee
meefceleerves jepeIevee leeej kejeJeer Demes megeefJeues iesues. leeeceeCes ceOeJeleea Je eebefleke
keeeosceb[Ueveer Ievee meefceleeres eefleefveOeer meYeemeo ner efveJe[ues. cegbyeF& keeeosceb[Uele Je [e@.
Deebyes[kej es[etu[ keem Hes[jsevees efveJe[tve Deeuesues meYeemeo vemeueecegUs leebeer efveJe[ Peeueer
veener. cegbyeF& keeeosceb[Ueee keeBesme meYeemeoebveer Ievee meefceleeres meYeemeo cnCetve ye.cegketbo
peekej DeeefCe kes.Sce.cegveer eebeer efveJe[ kesueer. Hejbleg DemHe=eebee efnleees j#eCe kejCeemeeer
Ievee meefceleeres meYeemeo nesCeeeer iejpe Demeueeves [e@. Deebyes[kejeveer yebieeue eebleeee
keeeosceb[Ueee cegeqmuece ueerieee meYeemeoebee menkeeee&ves efveJe[Cetke ue{Jeueer Je peele les
eemJeer Peeues. DeKesj [e@. Deebyes[kejebvee DemHe=eebee efnleees j#eCe kejCeemeeer Ievee meefceleeres
meYeemeo Peeues.
20 Dee@iem 1947 jespeer Ievee meefceleeree DeOe#eebveer mJeleb$e Yeejleeee keeeoe DeeefCe
lee mebyebOeeree meJe& keeeoseerj ieeseRee efJeeej kejCeemeeer peer meefceleer peenerj kesueer leele [e@.
Deebyes[kejebes veeJe nesles.
29 Dee@iem 1947 jespeer Ievee meefceleerves mJeleb$e Yeejleeee jepeIevesee cemegoe
leeej kejCeemeeer pee meele meYeemeoeeer cemegoe meefceleer yeveefJeueer lee meefceleeres DeOe#e [e@.
Deebyes[kej nesles. jepeIevesee efveefce&leerle [e@. Deebyes[kejebee efmebneee Jeee neslee. efJeefJeOelesves
veuesuee DeeHeuee Yeejleele me#ece mebIejepeemeeer eemJeer eelve kesues. Deepeee keeUele
38
iebgleeiebgleeree jepeefkee HeefjefmLeleerlener jepeIevee ceeie&oe&ke jles, eeJeve [e@. Deebyes[kejebeer
yegOoerceee Je sHeCeeeer keuHevee esles. Flej Heeeele oseele efeeebvee Je iejeryeebvee celeoeveeee
DeefOekeej Heej Gefeje efceUeuee, HeCe [e@. Deebyes[kejebveer eew{ celeoeve HeOoleeree mJeerkeej oseeuee
mJeleb$e PeeueeHeemetvee kejeeuee ueeJeuee. eecegUs Yeejleere ueeskeeeneree HeeeeeYekekece Peeuee.
eeemekeere DeefOekeeNeebvee leebes keee& veer kejlee eeJes eemeeer leebee mesJeeeleea, vesceCetke
eeyeeyele jepeIeveslee lejleto keve leebvee [e@.Deebyes[kejebveer efveYe&eHeCes keece kejCeeme mJeeleb$e
efoues.
leebee Deee eesieoeveecegUse leebvee jepeIeveses efeuHekeej Je DemHe=eesOoejke Demes
mebyeesOeues peeles.
1)
[e@. Deebyes[kejebveer keesCekeesCeleer Je=eHe$es eeueefJeueer ?
2)
[e@. Deebyes[kej keesCelee meefceleeres DeOe#e yeveues?
5.9
[e@. Deebyes[kejebes uesKeCe (ebLemeteer) (Writings of Dr.
Ambedkar)
[e@. Deebyes[kejebveer efueneruesueer Deveske Hegmlekes Deensle. leeeer eeoer Heg{erue eceeCes
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
The Evolution of Provincial Finance in British India.

Caste in India - Their Mechanism, Genesis & Development 1917.
A Review of Bertrand Russells Principles of Social Recon
struction - The Journal of India Economic Society - March
1918
Anonilation of Castes - 1936
Problem of Rupee - History of Indian Currency and Banking 1947
Thoughts on Pakistan - 1940
Second revised edition was published under the title
Pakistan or the Partition of India - 1945
Ranade, Gandhi and Jinnah - 1943
What Congress and Gandhi have done to the untouchables 1945
Who were shudreas - 1946
The untouchables - 1948
39
11)
12)
13)
Maharashtra as a linguistic Province - 1948

The Buddha as a linguistic province - 1948
The Budhha and his Dhamma - 1957
ee Jeefleefjkele ceneje^ mejkeejves ekeeefele kesuesueer Hegmlekes

1)
2)
3)
4)
5)
Philosophy of Hindusim - 1987

Buddha or Karl - Marx
Riddles in Hindusim
Pali Grammer - 1948
Pali Dictionary
5.10 meejebe (Summary)

efHe{erpeele eeuele Deeuesuee DeceeveJeer {er, HejbHeje ve< kejCeemeeer eLece cenelcee Hegues
eebveer eelve kesues. leemeeer leebveer efe#eCeeme cenlJe efouese HeCe leee yejesyej Deveske ew#eefCeke
mebmLee eeuet keve meJe&meeceeve pevelee DeeefCe efeeebvee mee#ej kejCeemeeer eelve kesues. leebee
efJeeejebee eYeele DeveskeebJej He[uee. [e@. Deebyes[kej ns leeHewkeer Ske [e@. Deebyes[kejebveer efe#eCe,
mebIeve, mebIe<e& DeeefCe Oecceee eJele&ve eebee meeneeeves npeejes Je<ex DemHe=elesee Je
iegueeceefiejeree KeeF&le ueesuee iesuesuee ueeKees oefueleebvee nele osCeees keece kesues. cenelcee Hegues
eebvee DeeOegefveke Yeejleees Heefnues meceepeeebeflekeejke Jee meceepemegOeejke mebyeesOeues peeles. lej
ceneceeveJe Deebyes[kejebveer meebefieleuesuee meleOecee&ee Je ceeveJeleeOecee&ee mebose Deepener DevegkejCeere
jlees.

1)
2)
DemHe=elee efvecet&ueve eUJeUerleerue [e@. Deebyes[kejebes eesieoeve, mHe keje.

jepe Ieveses efeuHekeej ee DeLee&ves [e@. Deebyes[kejebes veeJe kemes meeLe&ke Deens ee yeeyele
efJeJeseve keje.
40
6
Yeejleere meceepeeeeeleerue mebeesOeve HejbHeje
Ieke jevee
6.0 Gefes (Objectives)
6.2 [e@. Sce.Sve. eerefveJeeme
6.3 [e@. Sce.Sve. eerefveJeeme eebee Yeejleere Kes[eebee DeYeeme
(Remembered
Village)
6.4
6.5
6.6
6.3.1 eYeeJeer peele

6.3.2 meebmke=eflekeerkejCe
6.3.3 HeeefeceeleerkejCe
meejebe (Summary)
eve (Questions)
6.0
Gefoes (Objectives)
1)
2)
Yeejleere meceepeeeeeleerue mebeesOeve HejbHejseer DeesUKe efJeeeLeevee keve osCes.

meceepeeeeeleerue eefoOe& mebeesOeve HejbHeje Je efJeefJeOe meceepeeeeere efkeesveeeer ceeefnleer
efJeeeLeeee Heele HeesneJeCes.
Yeejleere meceepe, Kes[er, HejbHeje eebee JeemleJeJeeoer DeYeeme kemee kesuee peelees ns
efJeeLeevee mecepeeJetve osCes ns ee ekejCeees cegKe Gse Deensle.
3)
6.1
Yeejleele eeeerve keeueeJeOeerHeemetve Yeejleere meceepe JeJemLeses efe$eCe kejCeejs Deveske ebLe
efueefnues iesues Deensle. leeceOes keeserueees DeLe&eee, Deyegue Hepeue eebes Sve.Dekeyejer F. Deveske
ebLeeee GuuesKe nesF&ue HeCe eeeere HeodOeleeree DeJeuebye keve Yeejleere meceepeeeeeele efyeere
DeefOekeeNeebveer Yej Ieeleueer. [e@. Sce.Sve.eerefveJeeme eebee celes, Yeejleere meceepeeeeeee DeejbefYeke
efJekeeme efyeefeebveer kesuee HeCe [e@. jeOeekeceue cegKepeeaveer ee efJeOeeveeuee efJejesOe kesuee leebee celes
efyeere DeefOekeeNeebveer Yeejleere meceepeees Hekele JeCe&ve kesues. leeceOes meceepeeeeere efkeesve
veJnlee.
41
[e@. Sce.Jner. keslekej Je [e@. yeer.Deej. Deebyes[kej ee oesve Yeejleere efJeeejJebleeveer Fbiue[
Je Decesefjkesle peeJetve meceepeeeeeeee meboYee&le ebLe Je mebeesOeveJej HesHeme& eefme kesues.
F.me. 1914 Heemetve cegbyeF& efJeeeHeerele meceepeeeeeuee DeOeeve efJe<ee cnCetve ceevelee
osCeele Deeueer nesleer HeCe mJeleb$e meceepeeee efJeYeeie 1919 meeueer ee. Hewef^ke efieef[me eebee
DeOe#elesKeeueer meg kejCeele Deeuee. Heg{s [e@. peer.Sme.Oegex cegbyeF& efJeeeHeerele meceepeeee
efJe<eeees ecegKe Peeues. leebee ceeie&oe&veeKeeueer leebveer mebeesOeve kesues. 1917 meeueer keuekeee
efJeeeHeerele cee. yepeWveeLe efeue Je Sce.Deej. Jeeef[ee eebee eelveebcegUs meceepeeeeeee
DeOeeveeuee Ske mJeleb$e efJe<ee cnCetve megJeele Peeueer. 1921 meeueer jeOeekeceue cegKepeea eebee
vesle=lJeeKeeueer cewmegj efJeeeHeerele meceepeeeeeuee mJeleb$e efJe<ee cnCetve megJeele Peeueer.
Yeejleere meceepeeeeeee efJekeemeeceOes [e@.Oegex eceeCes [e@. Sce. keslekej, [e@. yeer.Deej.
Deebyes[kej,[e@. keeHeef[ee, [e@.S.Deej.osmeeF&, [e@.Sce.Sme.ieesjs, [e@.efJeueeme mebieJes, [e@.eesieW efmebn,
[e@.jpeveer keesejer, [e@. Oeveeiejs, Heb{jerveeLe eYet F. DemebKe meceepeeeeebveer eesieoeve efoues. Deepe
Yeejleeleerue yengleske meJe&e efJeeeHeerele meceepeeeeees DeOeeve kesues peeles.
6.2
[e@. Sce.Sve. eerefveJeeme
[e@.Sce.Sve. eerevf eJeeme Yeejleeleerue Heefnuee efHe{eres meceepeeee%e Deensle. leebeeJej

[e@. Oegexee eYeeJe neslee. cegbyeF& efyeeeHeereletve efe#eCe HetCe& keve Dee@kemeHees[& egefveJnjmeerer,
Fbiue[euee Ge efe#eCeemeeer iesues leeveblej leebveer ye[ewoe efJeeeHeerele meceepeeee Je meeceeefpeke
ceeveJeeee ee efJeYeeieele keece kesues.
[e@.Sce.Sve. eerevf eJeeme eebveer mebjeveelceke ekeee&Jeeoer efkeesveeletve mebeesOeve keee&
kesues. The Religion and Society Among the Coorges of South India (1952)
ee eyebOe meeoj keve Heer.Se.[er. HeoJeer mebHeeove kesueer. ee Hegmlekeele kegie&Jeeefmeeebee Oece& Je
meeceeefpeke mebjeveses meefJemlej efJeues<eCe kesues.
[e@.Sce.Sve.eerefveJeeme eebeer ebLe mebHeoe :
1)
2)
3)
4)
5)
Religion and Society among the coorges of South India (1952)

Indias Village (1952)
Caste in modern India and othe essey. (1962)
Dynamics of Population and Family walfare (1985)
The Remembered Village (1976)
6.3
[e@.Sce.Sve.
eerefveJeeme
eebee
Yeejleere
Kes[eeee
DeYeeme
(Remembered village : M.N. Shrinivas)

emleeJevee :
mebjeveelceke - ekeee&Jeeo HeodOeleerJej DeeOeeefjle [e@. eerefveJeeme eebveer Yeejleere eece
(Indian Village - 1952) ee ebLeele cewmetj ceOeerue jeceHegje ee ieeJeee DeYeeme kesuee. eeceOes
eerefveJeeme eebveer peeleere mebjevee Je leebee keeeeee Dee{eJee Iesleuee Deens. leeee yejesyej leebveer
42
ee Hegmlekeele Yeejleeleerue efJeefJeOe Kes[eeee DeYeeme keve
mebjeveelceke Je ekeeee&lceke JeJemLesee Dee{eJee Iesleuee Deens.
The Remembered Village
Yeejleeleerue Kes[eebee DeYeeme :

[e@.Sce.Sve.eerefveJeeme cewmetj esefLeue jeceHegje ee Kes[eeee DeYeeme keve Indian
Village (1952) ne ebLe efueefnuee. ee ieeJeele peeleer Je cegeqmuece ueeske jenele nesles. eleske peele
keesCeleevee keesCelee JeJemeee kejle nesleer. peeeceeCes Deeskekeeefuebiee ke=<eke efkebJee esleer, kegyee
iegjseejveejs, eee yejesyej lesueer, Keeleer, kegbYeej, ee meejKee peeleer DeeHeDeeHeuee HeejbHeeefjke
JeJemeee kejle nesles. Deele cee$e eeceOes HeefjJele&ve nesle nesles. ee peeleer DeeHeues HeejbHeeefjke JeJemeee
mees[tve veefJeve JeJemeee Deelcemeele kejCeeee eelve kejleevee [e@. eerefveJeeme eebvee Dee{Uues.
jeceHegje ieeJele DeeefOekelej ueeske esleer keve DeeHeues peerJeve peiele nesles. esleereer
DeeefOekeej ceeuekeer peceerveoejebeer nesleer. peceerveoej ueeske eslecepetj Je DeuHeesleer Oeejkeebee
ke[tve esleer keve Ieles nesles. Hejbleg Deepe HeefjefmLeleer yeouele Demetve ueeskeebee DeesOe Kes[eeke[tve
enjeke[s mLeueeblejerle nesCeeke[s Jee{uee Deens.
jeceHegje ieeJeeeer meeceeefpeke efmLeleer :
efuebieeele ieeJeeleerue Hegpeejer peele Deens. ner peele cebefojele Hetpee Hee Je cebefojeeer osKeYeeue
kejles HeCe ee peeleeruee yeecnCe cnues peele veener.
jeceHegje ieeJeeleerue kegbYeej, Oeesyeer, veeJner, megleej F. peeleer eslekejer peeleeree mesJee
kejCeeee peeleer Deensle.
ieeJeeeer DeLe&JeJemLee esleer, ueIet JeJemeee, kegerj JeJemeee, Je ceemes Heke[CeeJej
DeJeuebyetve Deens.
6.3.1 eYeeJeer peele (Dominant Caste) :
jeceHegje Kes[eeee DeYeeme kejleevee [e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer eYeeJeer peele ner
mebkeuHevee ceeb[ueer. [e@. Sce.Sve. eerefveJeeme eebee celes jeceHegje ieeJeeeer jepekeere meee DeefOekeej ns
eYeeJeer peeleerbee DeeefOekeejeNKeeueer Deensle. eYeeJeer peeleer Deee peeleeRvee cnues peeles peeeeke[s
jepekeere meee Deens. ee peeleer DeeefLe&ke ee mebHevve Deensle Je kece&keeb[ Je Oeeefce&ke keeee&ee
efkeesveeletve leebvee HeefJe$e ceeveues peeles. leecegUs efvecvepeeleer efkebJee DemHe=e mecepeuee peeCeeNee
peeleer Yeejleere meceepeJeJemLesle eYeeJeer peeleer Peeuesuee veenerle Demes [e@. eerefveJeemeve eebee
DeYeemeele Dee{Utve Deeues. eYeeJeer peeleer DeefOekeej, meee Je DeeefLe&ke <eeb mebHevve Demeueeves ee
peeleer ieeJeeleerue Yeeb[Ce les efceJeCeemeeer Heg{ekeej Iesleele. keener emebieer oes<eer JekeleeRvee efe#ee
efkebJee ob[ kejleele. Deefueke[s ueeskemebKesJej DeeOeeefjle eYeeJeer peele ner mebkeuHevee Heg{s esle Deens.
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebee celes DeeOegefveke meceepeJeJemLesle eYeeJeer peeleeres mJeHe efYevve Deens.
HeejbHeeefjke meceepeJeJemLesle peceerveereer ceeuekeer DemeCeeje DeevegJeebefeke lelJeeJej DeeOeejerle
DeeefOekeej eefle mebHeeove kejCeeje, ewef#eCeke Jeejmee ueeYeuesuee Je keceer mebKesee peeleer mecegn
eYeeJeer peeleer cnCetve DeesUKeuee peele Demeeeee. lej DeeOegefveke meceepeJeJemLesle ueeskemebKeelceke
43
IekeebJej DeeOeejerle eYeeJeer peeleer mebkeuHevee DeefmlelJeele Deeueees eerefveJeeme eebveer cnues Deens.
ee meceepeeleerue mebKesves DeefOeke Demeuesuee peeleere mecegn Je leebes vesles DeeHeDeeHeuee eeosefeke
efJeYeeieele peemleerle peemle celes efceUJeCeemeeer peeleermecetneee DeeOeej Iesleevee Dee{Uleele. SJe{se
veJns lej jepeefkee He#e osKeerue peeleerue ueeskemebKesee efJeeej keve GcesoJeej efveJe[leele. Ske
ekeejs peeleeree meee efceUJeCeemeeer JeeHej nesJet ueeielees. leecegUs ueeskemeebeqKeke IekeebJej
DeeOeeefjle eYeeJeer peeleereer mebkeuHevee DeeOegefveke keeUele DeefmlelJeele Deeuesueer Demeueer lejer
HeejbHeeefjke meceepeJeJemLesleerue eYeeJeer peeleeres DeefmlelJe mebHetCe&le: ve< Peeuesues veener.
[e@.Sce.Sve.eerefveJeeme eebveer Indias Village ee Hegmlekeele keener eYeeJeer peeleeRee
GuuesKe kesuee lee Heg{erue eceeCes ceneje<êleerue cejee, kesjUceOeerue veeej, kevee&keeleerue
efuebieeele, DeebOeeoseeleerue keccee Je js[d[er, iegpejele ceOeerue jepeHetle, leeefceUvee[tleerue ieew[jb,
Hebpeeyeeleerue pee, Je Gejeoseeleerue peesOeHetj esLeerue eketj.
6.3.2 meebmke=eflekeerkejCe (Sanskritization) :
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer F.me. 1952 ceOes oef#eCe Yeejleeleerue kegie&ueeskeebee
meeceeefpeke Je Oeeefce&ke peerJeveees efJeues<eCe kejleevee meebmke=eflekejCe ner mebkeuHevee JeeHejueer. 20
Jee elekeeee ceOeeHeele peeleereJeJemLee DeYeeme Skelej JeCe&JeJemLesee meboYee&le efkebJee egodOee
egodOelesee meboYee&le kesuee peeeee. HeCe eerefveJeeme eebveer peeleerJeJemLeses efJeues<eCe GOJe&ieeceer
ieefleeeruelesee (upward mobility) meboYee&le kesueees Dee{Ules. peeleereJeJemLesle ieefleefeuelee
vesnceere Demeles.
keefve peeleer Gepeeleeres efJees<ele: yeecnCeebes kece&keeb[ mebmkeej, peerJeveHeodOeleer,
Deenej, Hees<eeKe Je Deve ue#eCeebee eqmJekeej kejles. leeueee eerefveJeeme eebveer yeecnCeerkejCe ner meb%ee
JeeHejueer Hejblet keener keeUeveblej DeYeemeebleer leebvee Demes Dee{Utve Deeues keer, keefve peeleer kesJeU
yeecnCeees DevegkejCe kejleele Demes veener. lej yeecnCeeee efeJeee Flej ner Ge peeleeres DevegkejCe
kejleele. cnCetCe mebkegefele Jee{Ceejer yeecnCeerkejCe mebkeuHeves SsJepeer meebmke=eflekeerkejCe ner mebkeuHevee
JeeHejueer.
meebmke=eflekeerkejCe (Sanskitization) ee eefeesle keefve peeleer DeeHeueeHes#ee es< Jee
Ge Demeuesuee yeecnCe Deiej yeecnCesej peeleeree eLee, kece&keeb[, efJeeejmejCeer, jenCeerceeve Je
peerJeveHeodOeleer eebes DevegkejCe kejCeeee eelve kejleele. Demes eerefveJeeme eebveer ceeb[ues.
1)
meebmke=eflekeerkejCe ner KegHe JeeHeke mebkeuHevee Deens. oseeee keeveekeesHeNeeleerue efJeefJeOe

keefve peeleer DeeHe-DeeHeuee Yeeieeleerue efkebJee Flej meboYe& peeleer cnCetve Ge peeleeres
DevegkejCe kejleevee Dee{Uleele. pee, veeej, efuebieeele, jpeHetle cejee ieeQ[j F. Ge
peeleer keefve peeleeree meboYe& peeleer cnCetCe DeesUKeuee peeleele. ee yeecnCesej peeleeres
keefve peeleeree ke[tve DevegkejCe kesues peeles.
2)
meebmke=eflekeerkejCe eefeee efoOe& Je Deefveefele keeU eeueCeejer eefeee Deens. efHe{eeved

efHe{ee ner eefeee eeuele jenles.
3)
meebmke=eflekeerkejCe eefeesle eYeeJeer peeleeres DevegkejCe keefve peeleer kejleele.
44
4)
meebmke=eflekeerkejCeeee eefeesle keefve peeleer Ge peeleeRee Oeeefce&ke efJeOeeree

DevegkejCeeuee cenlJe osleele eerefveJeeme eebee celes Ge meeceeefpeke mLeeve eeHle
kejCeemeeer DeeefLe&ke Je jepeefkee megyees meesyelee, Oeeefce&ke eeflee DemeCes iejpese Deens
Deeer YeeJevee Demeueeeves Oeeefce&ke efJeOeeree DevegkejCeeuee keefve peeleer cenlJe osleele.
5)
DeebOeUs Je DeefJeJeskeer DevegkejCe Jeefj peeleeres DeeejCe, peerJeveHeodOeleer, efJeeej keesCeleener

JeemleefJeke efJeeej ve kejlee keefve peeleer eqmJekeejleele leecegUs Jeefj peeleerleerue keener
oes<e ner keefve peeleer eqmJekeejleevee Dee{Uleele.
6)
keefve peeleerveer Jeefj peeleeres DevegkejCe kesueecegUs peerJeveceeveeee opee& GbeeJelees HeCe
meeceeefpeke opee&le keesCeleener ekeejes HeefjJele&ve nesle vemeueees eerefveJeeme eebvee
Dee{Uues.
6.3.3 HeeefeceeleerkejCe (Westernlization)

Yeejleeleerue meeceeefpeke HeefjJele&veees efJeues<eCe kejleevee [e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer
HeeefeceeleerkejCe ner mebkeuHevee ceeb[ueer.
megceejs 150 Je<ee&Hes#ee DeefOeke keeU efyeefe jepeJe Yeejleele nesleer. Heeeele mebmke=leeres
%eeve, efJe%eeve, leb$e%eeve veJeveJeerve mebmLee, Je cegues F. Iekeebee Yeejleere meceepeeJej KeesueJej
eYeeJe He[tve HeefjJele&veeme eeuevee efceUeueer. lee eefeesme eerefveJeeme HeeefeceeleefkejCe Demes
cnCeleele.
Fbepeeee eYeeJeeves YeejleeceOes pes Yeewefleke, jepeefkee, DeeefLe&ke, meeceeefpeke, meebmke=efleke
HeefjJele&ve Ie[tve Deeues leeme HeeefeceeleerkejCe Demes cnues Deens.
HeeefeceeeqlekejCeeee meJee&le ceese eYeeJe Yeejleeleerue enjeJej efometve eslees. HeCe Yeejleere
Kes[er ner HeeefeceeleerkejCeeee eYeeJeeves Lees[eeHeej eceeCeele HeefjJeleeale Peeueees eerefveJeeme ceeve
kejleele.
6.4
meejebe (Summary)
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebveer mebjeveelceke ekeee&Jeeoer efkeesveeletve Yeejleere Kes[eeee

DeYeeme kesuee. leebveer mebHetCe& Yeejleeleerue Kes[eeee eefleefveOeerke mJeHeele DeYeeme keve
Kes[eeeer meceepe JeJemLee, peeleer JeJemLee Je leees mJeHe leeceOeerue HeefjJele&veeee DeYeeme kesuee.
eYeeJeer peeleer, meebmke=eflekeerkejCe, HeeefeceeleerkejCe ee meejKee mebkeuHeveeee JeeHej keve
Yeejleere Kes[eees JeemleJeJeeoer He ceeb[Ceeee eelve eerefveJeeme eebveer kesuee. Yeejleere Kes[eeleerue
peeleer JeJemLeses mebjeveelceke He ekeee&Jeeoer efkeesveeletve ceeb[ues.
6.5
1)
2)
3)
Indias Village : Dr. M.N.Srinivas

http://www.jstor.org
chicago journals
45
4)
DeefYepeele meceepeeeeere efJeeejJeble : [e@. DeeieueeJes
6.6
mejeJe eve
1)
[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebee Yeejleere Kes[eeJejerue mebeesOeveeJej eee& keje.
2)
[e@.Sce.Sve.eerefveJeeme eebveer ceeb[uesueer eYeeJeer peele mebkeuHeveses meefJemlej efJeues<eCe keje.
46
7
peele, Jeie& Je meee
Caste, Class and Power
([e@. Deebs yeslesF&)
Ieke jevee :
7.0 Gef<es (Objectives)
7.2 [e@. Deebs yeslesF& eebes mebeesOeve
7.3 peele, Jeie& Je meee (Caste, Class & Power)
7.3.1 peele (Caste)
7.3.2 Jeie& (Class)
7.3.3 meee (Power)
7.5 meboYe& ebLe (Reference Books)
7.6 eve (Questions)
7.0
Gefs : (Objectives)
1)
2)
efJeeeLeevee meeceeefpeke mebMeesOeveeleerue #es$ekeee& DeYeeme HeodOeleereer Je menYeeieer efveefj#eCe

HeodOeleereer DeesUKe keve osCes.
efJeeeLeeee ceOes eeceerCe meceepeeee DeYeemeeeer DeeJe[ efvecee&Ce kejCes.
7.1
Yeejleere meceepeees JesieUs Jewefees cnCepes peeleere JeJemLee nese. Yeejleele meeOeejCele:
leerve npeej peeleer DeefmlelJeele Deensle. leeleerue keener eyeU lej keener ogye&ue Deensle. eeceerCe
Yeeieeee DeYeeme kejleevee eeceerCe Yeeieeleerue peeleer JeJemLesee DeYeeme kejCes DeefveJeee& Deens.
eeceerCe Yeeieeleerue DeeefLe&ke, meeceeefpeke, jepeefkee peerJeveele peeleere JeJemLesee eYeeJe ceese Deens.
eeceerCe meceepeele peeleere JeJemLesletve Jeieeae JeJemLee leeej nesles. ee oesve Iekeebee GHeeesie keve
47
meee eeHle kesueer peeles. eeceerCe Yeeieeleerue meee mebIe<e&, peeleere JeJemLee ee meboYee&le Deveske
mebeesOeve Peeuesueer Deensle. [e@.eerefveJeeme, Indias village, efceuve efmebiej, yeer.Sme. keesnve eebveer
1938 meeueer structure and change in Indian society peeleere JeJemLeses yeoueuesues
He ceeb[Ceeee eelve kesuee. eerefveJeeme eebveer ebLeeleerue Cast in modern India ee eefmeodOe
kesuesuee ebLeeleerue The study of dispute in an Indian Village ee uesKeele eslepeceerve
efJe<eeke nkekeeletve efvecee&Ce Peeuesuee efJeefYevve peeleer mecegneleerue mebIe<ee&es efJeJeseve ceeb[ues Deens.
Remembered Village ns Hegmleke [e@. eerefveJeeme eebveer eefmeOo keve Deveske
DeYeemeekejerlee, mebeesOekeevee eeceerCe meceepeeke[s Deekeef<e&le kesues. [e@. Deebs yeslesF& eebveer 1966
meeueer caste, class and power ne ebLe ekeeefele keve eeceerCe meceepeeleerue peeleere Je
Jeieeae JeJemLesee DeeOeejs jepekeere keeeoses DeOeeve kesues.
7.2
Deebs yeslesF& eebes mebeesOeve keee&
Deebs yeslesF& ns meceepeeeeeleerue Deleble eefleerle mebeesOeke nesles. leebvee

meceepeeeeeleerue eesieoeveeyeue Heeeer efkeleeyeeves mevceeveerle kejCeele Deeues Deens. meceepeeee
mebeesOeve HeodOeleer, peele Je jepekeejCe, meeceeefpeke efJe<ecelee F&. efJe<eeeJej efJeefJeOe mebeesOeve eefmeodOe
Deensle.
1)meceepeeee : efkeesve Je HeodOeleerJejerue efveyebOe (Sociology : Essays on Approch
and Method)
2)Society and Politics in India : 1991
3) The Idea of Natural Inequality and other essays
4) Inequiality and Social Change
5) Castes : Old and New
6) Caste, Class and Power : 1965
7.3
peele, Jeie& Je meee (Caste, Class and Power)
Deebs yeslesF& eebveer leeefceUvee[t jepeeleerue lebpeeJej efpeuneleerue eerHetjce ee Kes[eeee

DeYeeme keve 1966 meeueer Caste, Class and Power ne ebLe ekeeefele kesuee. eeceerCe
meceepeeleerue jepekeere JeJemLeses DeOeeve kejerle Demeleevee leebveer #es$e keee&HeodOeleeree (Field
work) Je menYeeieer efvejer#eCe leb$eeee DeJeuebye keve jepekeere JeJenej Je jepekeere Jele&ve keesCelee
ekeejes Demeles eeee eerHetjce ieeJeele JeemleJe keve, yeejkeeF&ves DeOeeve kesues.
Skee yeecnCe keggbyeele JeemleJe keve leebvee yeecnCe Je yeecnCesej peeleeres menmebyebOeeee
DeOeeve kesues. yeecnCe Je yeecnCesej peeleeres mebyebOe keesCelee ekeejes Demeleele les keesCelee ceee&os
Heele leeej Peeuesues Demeleele eees meg#ce efvejer#eCe yesleeF& eebveer kesues. ns DeOeeve mebKeelceke
iegCeJewefeeebSsJepeer iegCeelceke (qualititative) iegCeJewefeeeJej DeeOeejuesues nesles.
[e@. yeslesF& ns menYeeieer efvejer#eCeees meceLe&ke nesles. leebee celes keesCeleener meceepeees
JeemleJelee peeCetve IesCeemeeer lee meceepeele JeemleJe kejCes iejpeses Deens. DeYeemekeeves DeYeeme
#es$eeeer SkeHe Peeueevebleje leemeceepeees JeemleJe mecepeles. [e@. yesleeF&ee celes SKeeoee ie=nerle
48
efJeOeeveeeer (Hypothesis) melelee He[leeUtve HeenlesJesUer megodOee #es$eere keee&HeodOeleer Je menYeeieer
efveefj#eCeeeer ceole Ieslee esles.
eeceerCe meceepeeleerue efJeefYeVe peeleer Je Jeieeae mecegoeeebceOeerue HejmHej efJejesOeer
efJeeejeCeeueerletve efJeefe< ekeejes efJeefe< ceee&os Heele keener mebyebOe efvecee&Ce nesle Demeleele. Je
Demee HejmHej efJejesOeer menmebyebOeeletve HeefjJele&veeee Demes Demeues lejer KeNee DeLee&ves eerHetjce ceOes
leerve peeleere ie Deensle. leeceOes Deenjced cnCepeses 24% kekes yeecnCe peeleeres DeefmlelJe
Demeuesuee 12 peeleeree ie nese. eeceOes eer JeweJeebve ee yeecnCeebmeejKes jenCeerceeve DemeCeeNee
peeleeres Deenjced ceOes DeOee&ntve DeefOeke ueeskemebKee eceeCe Deens.
peeleere ee meJeele ceese peeleere ie cnCepes yeecnCesej Jeie& nese. eeceOes eslekejer,
kegUs Je eslecepetj meeneke peeleer, Je ceveesjbpeve efkebJee keueekeej peeleeree meceeJese neslees. yeecnCe Je
DemHe=e eebeeceOeerue peeleeree mecegn cnCetve ee peeleervee DeesUKeues peeles. eerHetjce ceOes 49%
ueeskemebKee yeecnCesej peeleeReer Deens. eerHetjce ceOes keesleDe Jes}eue ner peeleeree 26 GHepeeleer
Deensle. lej ke}eme ner megodOee meJeele ceeser ogmeNee eceebkeeeer peele Deens. Deeenjced Je esjer eebee
ceOeerue meeceeefpeke opee& DemeCeejer peele cnCepes yeecnCesej peeleer nese.
meJee&le leUeee meeceeefpeke opee& DemeCeejer peele cnCepes nefjpeve nese. oef#eCe Yeejleele ee
peeleeruee Deeefo efJe[eve (Adi-Dravidas) Demes cnCeleele. ner peele eerHetjce ceOes Dee{Ules.
eebvee cegUes jefnJeemeer efJe[eve Demes cnCeleele. eslecepetjer ne leebee JeJemeee Deens.
7.3.1 Jeie& (Class)
eerHetjced veeJeeee #es$eere DeYeeme kejleevee [e@. yeslesF& eebvee Demes Dee{Uues keer, eerHetjce
ceOes leerve peeleere ie Deensle. leee eceeCes leerve DeeefLe&ke Jeie& ner Deensle eeceOes Ske eslekejer,
ogmeje ketue Je eflemeje eslecepetj Demes DeeefLe&ke Jeiee&le efJeYeeieCeer Peeueer nesleer. keener keeUeveblej
enjer mebmke=leeree efJekeeme Peeuee. Heeeele efe#eCeeee mebOeer GHeueyOe Peeuee leecegUs yeecnCeeveer
DeeHeueer peceerve efJeketve veefJeve mebOeer efkebJee #es$eeeer efveJe[ kesueer. leecegUs Deveske yeecnCesej ueeskeebveer
peefceveer efJekele Iesleueee leeleerue keener Lees[ee peefceveer oefuele-nefjpeve ueeskeebveer efJekele Iesleuee.
peefceveeree efJeeer JeJenejecegUs ceesee eceeCeeJej meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. meeceeefpeke
HeefjJele&veeee eefeesuee eejbYe nesle Demelees. eeceerCe meceepeeleerue peeleere, Oeeefce&ke, Jeieer&e Je
JeeJemeeefeke JewefJeOelescegUs pee es keefve<lesee mebkeuHevee peesHeemeueee peeT ueeieuee leeletve
Demeceevelee (Inequality) efJe<ecelee, efHeUJeCetke eOeeve mJeHeees mebyebOe efvecee&Ce nesT ueeieues Je
Deee mebyebOeees efJeues<eCe Deebs yesleeF& eebveer 1977 meeueer Inquality among men ee ebLeele
kesues. efJe<eceleeJeeoer menmebyebOeeee jepekeere meee nmleiele kejCeemeeer jepekeere He#e Je
jepekeejCeer ueeske vesnceere GHeeesie kejerle Demeleele. Demee oeJee leebveer kesuee Deens. efJees<ele:
ueeskeeener meesee efJekesber kejCeecetUs Je menkeejer mebmLeeee DeeefOekeeefOeke efveefce&leercegUs meeseer
Deveske keW eeceerCe meceepeele efvecee&Ce nesJet ueeieueer Je Deee meesee keWmLeeveer DeeHeuee peeleere
DeLeJee Jeieeae efkebJee JeeJemeeefeke mecegoeeees Jee&mJe DemeeJes, ee peeefCeJesletve efJe<eceleeJeeoer
mecepeeJeJemLee eelve kejerle Demeles Demes yesleeF& eebes cele Deens. Studie in Agrarian Social
Structure 1974 meeueer ee ebLeele eeceerCe meceepejevesle Hekele peeleere meceepeJeJemLesee
DebleYee&Je neslees Demes veener lej esleer JeJemeeeeee Hetjke GjCeeNee Deve JeeJemeeefebkeeee Je efJees<ele:
49
yeuetlesoejebee meceeJese neslees. eslekejer Je yeuetlesoej, eslekejer eebee JeeJemeeefeke Je DeeefLe&ke
efnlemebyebOeeJej DeeOeejuesuee meceepeJeJemLeses DeOeeve kejCeeke[s DeYeemekeebveer efJees<e ue#e
keWefle kejeJes Demes cele yesleeF& eebveer Jekele kesues.
7.3.2 peele (Caste)
[e@. Deebs yeslesF& eebveer peeleer JeJemLesee DeYeeme kejleevee eerHetjce ieeJeee DeYeeme kesuee.
eslekejer peeleer eeceerCe DeLe&JeJemLesJej eYeglJe DemeCeeNee peeleer Deensle. eerHegj ceOeerue keeJesjer veoer
keeeJejerue Deleble megHeerke peceerveerle Yeele Je Flej veieoer Heerke IesJetve HeeeoeeceOes esleer kejle
Deensle. [e@. yesleeF& eebvee leeceerUvee[t jepeeleerue peeleeree DeYeeme kesuee. leebvee eerHetjce ceOes 42
peeleer Dee{Uuee peefceveeree ceeuekeerJeve meeceeefpeke Jeiee&le HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. lejer ner yeecnCe
Jeiee&ves DeeHeues Jee&mJe keeece sJeues Demes yeslesF& eebveer DeeHeuee mebeesOeve DenJeeueele veceto kesues.
peeleere efve<esOe efveeceecegUs yeecnCe eles#e efJekeeme eefeesle veJnles. esleer kejCeees keece
eslekejer Je eslecepetj kejerle nesles. HeCe yeoueuesuee keeeoeecegUs yeecnCe mJele: esleer JeJemeeeele
ue#e Ieeuet ueeieues leecegUs eslekejer kegUs Peeueer. Je nefjpeve eebvee eslecepetj cnCetve keece kejeJes
ueeieues. lejerner ee peeleer Skeceskeebee peJeU veJnlee cnCetve yeslesF& eebveer peeleer JeJemLee Je DeeefLe&ke
meee eebes Deleble Oeefve mebyebOe Demeueees mHe kesues.
7.3.4 meee (Power)
[e@. yeslesF& eebveer peele, Jeie& Je leeletve efceUCeejer meee ee meboYee&le mebeesOeve kejleeve
eerHetjce ieeJeee DeYeeme kesuee. yesleeF& cnCeleele jepekeere meee efJeYeeieCeercegUs eerHetjce ceOes
cenlJeees yeoue Ie[tve Deeues. DeeefLe&ke meee Je jepekeere meee Deee oesve ekeejee meee
DeefmlelJeele Deeuee. jepeefkee meee peer peeleere mleefjkejCeeleerue Ge peeleervee eeHle nesle nesleer
leer eew{ celeeefOekeejecegUs mebKesves peemle DemeCeeNee peeleereeke[s Deeueer. eerHetjce ceOes eece
HeeleUerJej mLeeHeve Peeuesuee mebIevesle yeecnCesej peeleereer meee Deeueer. mebHetCe& YeejleYej meg
Peeuesuee yeecnCesej eUJeUeruee keeeos ceb[U, veeeJeJemLee Je kee@eWme Heeeaves HeeeRyee efoueecegUs
eemJeer Peeueer. leeeee HejerCeece cnCepes yeecnCesej peeleer ieeJe HeeleUerJej DeeHeues jepekeere Jee&mJe
ieepeJet ekeues.
[e@.yesleeF& ee efkeeCeer keesCeleener ekeejes esCeerkejCe vemeuesues yeecnCe Je yeecnCesej Demes
peeleere legke[erkejCe ceeb[leele. yeecnCe peebeeke[s DeeefLe&ke meee Deens lej yeecnCesej
peebeeke[s jepeefkee meee peer eew{ celeeefOekeejeCeer efceUeueer Deens yesleeF& Heg{s Demes ner cnCeleele
keer, Deenjced, yeecnCesej Je esjer ee eflevner peeleere Jeie& SkeceskeeHeemetve legke Deebleie&le mebIe<e&
kejle Demeleele.
7.4
meejebe (Summary)
[e@. yeslesF& eebveer peele, Jeie& Je meee ee meboYee&le eerHetjce ieeJeee DeYeeme kejleevee
menYeeieer efvejer#eCeeee JeeHej kesuee Je JeemleJe efJeues<eCe ceeb[ues. [e@.yeslesF& eebveer eeceerCe Yeeieeleerue
peeleere mebjevee ceeb[ueer. yeecnCe, yeecnCesej Je oefuele (nefjpeve) Demee leerve peeleere ieele leebes
50
Jeefie&kejCe kesues leee yejesyej leebvee eslekejer peefceveoej, kegU, eslecepetj Demes DeeefLe&ke Jeie&
Dee{Uues. megJeeleerme DeeefLe&ke Je jepekeere meee ner yeecnCeebeeke[s SkeJeueer nesleer veblejee
keeUele DeeefLe&ke Je jepekeere meee efJeYeeieueer iesueer DeeefLe&ke meee yeecnCeebeeke[s lej jepekeere
meee yeecnCesej peeleerveer efceUJeueer. eew{ celeeefOekeej, veeeJeJemLee eecegUs jepeefkee meee
yeecnCesejebvee efceUeueer. leee keeUele meg Peeuesueer yeecnCesej eUJeUeruee ee eeHle Peeues
leecegUs eece HeeleUerJej yeecnCesej peeleervee meee eeHle Peeueer.
7.5
1) Caste, Class and Power: Changing Patterns of stratification in Tanjor

Village, Andre Beteille and Los Angeles : University of California Press.
2)
Yeejleere meeceeefpeke mebeesOeve HejbHeje :
3) Journal of Asian Studies :
7.6
mejeJe eve (Questions)
1)
2)
Deebs yeslesF&ves kesuesuee eerHetjce Kes[eeee #es$e DeYeemeeJej Lees[keeele efHHeCeer keje?
peele, Jeie& Je meee meboYee&le Deebs yeslesF& eebes efJeeej meefJemlej efuene.
51
8
keee&Jeeoer efkeesve
eeceerCe ceneje<êleerue Deeweessefieke #es$eeleerue menkeej
yeer.Sme.yeeJeermkej
Ieke jevee :
8.3 yeer.Sme.yeeJeermkejebee Heefjee
8.4 keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeee #es$ekeee& DeYeeme HeodOeleerves Je menYeeieer
efveefj#eCe HeodOeleerves DeYeeme
8.4.1 meeKej keejKeevee meYeemeoebeer peeleere mebjevee Je ceeefnleer
8.4.2 meeKej Geesieeleerue menkeej Je jepekeejCe
8.4.3 cejeer peeleeres jepekeere eYetlJe
8.4.4 Yeeeeje meboYee&leerue DevegGejerle eMve
8.6 meboYe& ebLe (Reference List)
8.0
Gefs : (Objective)
1)
2)
efJeeeLeevee meeceeefpeke mebMeesOeveeeer DeeJe[ efveceeCe& kejCes

#es$e keee&HeOoleereer Je menYeeieer efveefj#eCeeeer DeesUKe keve osCes.
1.1
#es$ekeee& HeodOeleer :
DeYeemekeeves efveJe[uesueee mebMeesOeve efJe<eeevegmeej SKeeoee efJeefMe< #es$eeeer (efJeYeeieeeer)
DeYeeme #es$e cnCetve efveJe[ keve lee #es$eeee GsMeHetCe& DeYeeme cnCepes #es$ekeee& DeYeeme nese.
1.2 efvejer#eCe :
Heer.Jner.eb$e : HeodOeleMeerj HeeneCes Je HeodOeleMeerj HeenCeeyejesyej Heeefnuesuee Iekeebeer
efeefkelmee kejCes cnCepes efveefj#eCe nese.
52
1.3
ekeee&Jeeo :
jeye& ce&ve eebveer ee eLeeble, Skee

meceepeJeJemLeseer efveefce&leer Deveske Iekeebveer Ske$e esJetve Peeuesueer Deens. leeleerue eleske Ieke
mebHetCe& meeceeefpeke JeJemLesee Devegketueveemeeer efkebJee Hees<eCeemeeer pes eesieoeve oslees les leees ekeee&
nese.
Social Theory and Social Structur
8.1
meeceeefpeke mebMeesOeve #es$eeleerue cenlJeeeer Je eYeeJeer Je efJeMJemeveere HeodOeleer cnCetve

#es$ekeee& HeodOeleeree DeeJeuebye Deveske meeceeefpeke DeYeemekeeke[tve kesuee peelees. #es$ekeee&
HeodOeleeree JeeHej keve Deveske osMeer efJeosMeer mebMeesOekeebveer DeeefoJeemeer, eeceerCe Menjer lemese
PeesHe[Heer #es$eeee DeYeeme kesuee. [e@.Sme.meer.ogyes eebveer DeebOeeosMeeleerue Meefcej Hes Kes[eeee
DeYeeme kesuee. [e@.[seqJn[ nef[&ceve eebveer iegpejele ceOeerue jeCeer cenue ee Yeeieee DeYeeme kesuee.
cenejeêleerue eeceerCe Yeeieele menkeejer lelJeeJej meeKej Geesieeeer megJeele Peeueer. Tme
GlHeeoke Meslekejer Ske$e esJetve leeveer menkeejer lelJeeJej meeKej Geesieeeer efveefce&leer kesueer.
menkeejer lelJeeJej meg Peeuesuee ee meeKej Geesieeee cenejeêleerue eeceerCe meceepeeJejerue eYeeJe
ue#eefCee Deens. menkeejer meeKej Geesieeee efJekeemeecegUs cenejeêleerue eeceerCe Yeeieeleerue
DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je jepekeere JeJemLesle ue#eCeere HejerJele&ve efometve Deeues Deens. meeKej
Geesieeee yejesyej menkeejer lelJeeJej ogiOe JeJemeee, Je Flej Deveske JeJemeee efJekemeerle Peeues.
efJeMes<ele: HeefMece cenejeêleerue HegCes, Denceoveiej, meeleeje, meebieueer, keesuneHetj Fleeoer efpeunele
Tme GlHeeove #es$e ceess Deens. leecegUs menkeejer meeKej Geesieeee efJekeeme HeefMece cenejeêle
ceesee eceeCeele Peeuee. menkeejer meeKej Geesie efJekeeme Je eeceerCe meceepe peerJeveeJejerue eYeeJeeee
DeYeeme Deveske mebMeesOeve, DeYeemekeebveer kesuee leeceOes yeer.Sme.yeeefJemkej ns cenlJeees DeYeemeke
Deensle.
menkeejer meeKej Geesieeee efJekeeme Je leeee eeceerCe meceepeeJejerue eYeeJe eebe DeYeeme
kejCeemeeer yeer.Sme.yeeJeermkej eebveer keesHejieebJe leeuegkeeeleerue (efpeune Denceoveiej) keesHejieeJe
menkeejer meeKej keejKeeveeeer efveJe[ DeeHeuee mebMeesOeveemeeer #es$e DeYeeme cnCetve efveJe[ueer.
8.2
yeer.Sme.yeeJeermkej eebes mebMeesOeve keee&
yeer.Sme.yeeJeermkej eebveer #es$ekeee& HeodOeleer Je efveefj#eCe HeodOeleeree meeeeves cenejeêlee

veJns mebHetCe& Yeejleeleerue efJeefJeOe eosMeeleerue peerJeveHeodOeleeree DeYeeme kesuee. leebes GuuesKeveere
mebMeesOeve keee& Heg{erue eceeCes:
1)
2)
3)
4)
iegpejele ceOeerue ogiOeJeJemeee efJekeeme : efJeMes<e meboYe& Decegue Je ceoj [sDejer

Yeejleeleerue ceefnueebee DeYeeme
jepekeejCeeee efJekeeme : eeceerCe cenejeêleerue meeKej Geesie Je menkeej
Yeeie Yeeb[Jeue kegCeees? menkeej Je eeceerCe efJekeeme
53
8.3
Denceoveiej efpeuneleerue keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeeer #es$ekeee&

HeodOeleerue DeYeeme kejCeemeeer efveJe[
yeer.Sme.yeeJeermkej eebveer ceneje<êleerue eeceerve Yeeieeleerue menkeejer meeKej Geesieeee

efJekeeme Je leeee HeefjCeece,mJeHe Oe[tve Deeuesueer DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je jepekeere HeefjJele&veeee
DeYeeme kejCeemeeer Deleble efJeeejHetJe&ke keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeeer efveJe[ kesueer.
ne efJe<ee veefJeve Demetve JesieUe DemeueecegUs yeeefJemkejebveer efveJe[uesueee ee efJe<eeeuee efouueer
efJeeeHeerees meceepeMeee efJeYeeie ecegKe Sce.Sve.eerefveJeeme Je Sce.Sme.S.jeJe eebveer ceevelee efoueer.
meve 1963 yeeefJemkejebveer DeYeeme efJe<eeeee eeLeefceke DeYeemeemeeer cenejeêleerue
meJe& keejKeeveebee DeYeeme kejCeees jJeues. leeJesUer mebHetCe& cenejeêle 20 keejKeeves nesles
leeleerue 17 keejKeeves eeueg nesles 3 keejKeeveees efveefce&leeres keece meg nesles. yeer.Sme.yeeefJemkejebveer
keejKeeveebeer ceeefnleer efceUJeCeemeeer keejKeeveees esDejceve, meome, meYeemeo Je
JeJemLeeHeveeleerue cenlJeeee HeoeJeMeerue Jekeleeree cegueeKeleer Iesleuee.
8.3.1 keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeeer ceeefnleer :
keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeevee 1955 Heemetve meeKej GlHeeove kejerle Deens.
npeejes meYeemeoebee ceeOeceeletve ne keejKeevee eeueJeuee peele neslee. meeKej keejKeevee #es$eeleerue
Tme GlHeeoke efJeefnjer, keeueJee F. ceeOeceeletve efvecee&Ce efmebeve #es$eele Tme GlHeeove Iesle nesles.
keesHejieeJe menkeejer meeKej kejKeeveeleerue meYeemeo (shareholder)17 JesieJesieUee peeleeres
nesles. leeceOes ceesee mebKesves cejee, ceeUer, keejskej, Oeveiej, yeeeCe Fleeoer peeleeres nesles.
keejKeeveees keee&#es$e ns keesHejieeJe leeuegkeeeleerue 59 ieebJeeceOes efJeKegjuesues nesles. keejKeeveeeer
DeeefLe&ke yeepet JeJeefmLele nesleer. keejKeeveeves Yeeie Yeeb[JeueeJej Iesleuesues (Block Capital
Loan)40 ueeKeees kepe& 8 Je<ee&le HetCe& Yejues. leecegUs Tme GlHeeokeebvee leebee Tmeeuee
eebieuee oj osCes keejKeevee JeJemLeeHekeebvee ekee Peeues. Deee Deveske eebieuee iees<ercegUs
yeeefJemkejebveer ne keejKeevee mebeesOeveemeeer efveJe[uee.
8.3.2 meeKej Geesieeleerue menkeej Je jepekeejCe :
yeer.Sme. yeeefJemkejebveer mebeesOeve meg kejCeeHetJeea DeeweesefiekejCe Je DeeefLe&ke efJekeeme
eebee menmebyebOeeee DeYeeme kejCeees jJeues nesles. menkeejeee ceeOeceeletve Peeuesuee Deeweesefieke
efJekeeme Je lee DevegmebOeeves Oe[tve esCeeje meeceeefpeke Je DeeefLe&ke efJekeeme eebee DeYeeme kejCeej nesles
HeCe eeLeefceke DeYeeme oewNeeceOes efceUeuesuee ceeefnleeree DeeOeejs cenlJeeeer efveefj#eCes leebee
meceesj Deeueer. leeceOes leebvee Demes peeCeJeues keer menkeejer meeKej keejKeeveeceOes ceesee eceeCeele
jepekeejCeeee ner meceeJese Deens. ceneje<êleerue eleske ceesee meeKej keejKeeveeeer DeesUKe
menkeeje yejesyej Skee eyeU jepeefkee vesleeeer Deens. yeeefJemkejebvee Demes ner peeCeJeues keer leeleerue
yengleske kee@esme Heeeameer mebyebOeerle Deensle. eleske menkeejer meeKej keejKeeveele meeeOeejer He#e
efJejesOeer He#e Je efJeefJeOe ie Deensle. menkeejer meeKej keejKeeveeeer meee efceUJeCeemeeer meeeOeejer,
efJejesOeerHe#e Je efJeefJeOe ie eebeele jepeefkee Ievee Ie[le Demeleele. ee meJeeee HejerCeece meeKej
Geesie efJekeeme, JeJemLeeHeve Je meYeemeo eebeeJej neslees Demes yeeefJemkejebvee peeCeJeueecegUs leebveer
54
DeeHeueee mebeesOeveeeer efoee yeouetve mLeeefveke jepekeejCe Je menkeejer meeKej keejKeevee
JeJemLeeHeve Je menkeejerlelJe eebeeleerue menmebyebOe eesOeCeees jJeues.
yeer.Sme. yeeefJemkej eebveer menYeeieer efveefj#eCe HeodOeleeree DeJeuebye keve keesHejieeJe
menkeejer meeKej keejKeeveeee DeYeeme kesuee. petve 1963 les 1964 (Dee@iem) ee keeueeJeOeerle
leebveer keesHejieeJe meeKej keejKeeveeee iesm neTme ceOes jentve DeYeeme kesuee. keejKeevee
esDejceve eebveer yees[& Dee@He [eejskej efceeRie ceOes Ske jeJe Heeme keve yeeefJemkejebee
DeYeemeeuee HejJeebieer efceUJetve efoueer. leee yejesyej leebvee iesm neTme ceOes jenCeeeer JeJemLee
kesueer.iesm neTme ceOes jeefnueecegUs yeeefJemkejebvee jepekeere Jekeleer DeeefOekeejer Je keener
meYeemeoeber mebJeeo meeOeves meesHes iesues.
yeeefJemkejebveer keesCeleener mHe mJeHeees DeYegieceve ve kejlee mebeesOeveeme megJeele
kesueer. menkeej Je jepekeejCe eebeeleerue menmebyebOee mebyebOeer yeeefJemkejebvee keuHevee nesleer HeCe leer
DeeefLe&ke mHe kejCeemeeer Je leer Yekekece yeveJeCeemeeer leebvee keeceieej mebIevee, meYeesJeleeueee
keejKeevee Heefjmejeleerue menkeejer mebbmLee, jepeefkee He#e eebee efceeRieceOes eJese Iesleuee. leebeer
keee&Heleeree DeYeeme kesuee.leee yejesyej leebveer ke=<eer DeefOekeejer, uesKee DeefOekeejer, eebee yewkee
Iesleuee leebeeeer eee& kesuee Je keejKeevee JeJemLeeHeve peeCetve Iesleues. Tme lees[Ceer Je
Jeenelegkeermeeer jespeejee efpeuneletve keeceieej DeeCeCesmeeer iesuesuee ke=<eer DeeefOekeeNeeee Yeser
Iesleuee leee yejesyej keejKeeveeuee JesUesJesUer Yes osCeeNee jepekeere vesleeeer eee& kesueeeveblej
menkeej Je jepekeejCeeleerue menmebyebOeees efe$e mHe< Peeues. yeeefJemkejebveer keeceieej, JeJemLeeHeke
DeeefOekeejer Je keeceieej mebIeveeee Ske yeepeguee DeYeeme kesuee lej ogmeNee yeepeguee meYeemeo Je
jepeefkee vesleebee DeYeeme kesuee. yeeefJemkejebvee Demes Dee{Utve Deeues keer Deveske peeleeree Ske
sJeCeeee cegKe eesle cnCepes jepekeejCeDeens.
1962 ee esJeer keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeeer efveJe[Cetke ueeieueer.
mLeeefveke menkeejer He#e Je mLeeefveke kee@esme He#e mebIeve eebeele meee mLeeHevesmeeer mebIe<e& meg
Peeuee. ee oesvner He#eeceOes ecegKe vesle=lJe ns cejee peeleerke[se nesles. DeeHe-DeeHeuee jepekeere
He#eeee efkeesveeletve efJeeej nesle nesles. ee HeefjefmLeleerle yeeefJemkejebveer Deleble elegjeF&ve oesvner
He#eebeeke[tve mebeesOevee meboYee&le ceeefnleer efceUJeueer. ns keece leueJeejeree OeejsJej eeueCeemeejKes
nesles.
1963 ceOes yeeefJemkejebes mebeesOeve keee& ceOeeJej Deeues Demeleeve jesncejs eebeer
keejKeeveeJejerue meee iesueer Je keeUs keesuns eebeer meee emleeefHele Peeueer. yeeefJemkejebee
mebeesOeveemeeer Lees[ee mecemee efvecee&Ce Peeuee HeCe keesuns-keeUs eebeeke[tve ner menkeee& efceUeues.
leebvee yees[& Dee@He [eejskej efceeRie ceOes yemeCeeeer HejJeeveieer efceUeueer. HeCe leee JesUer Ske
Ievee Oe[ueer keer keesHejieeJe meeKej keejKeeveeeer efmLeleer Flej meeKej keejKeeveeee leguevesves
JeeF& nesleer. meeKej Gleej keceer neslee. Deee JesUer keener le%e Je Tme GlHeeoke meYeemeoebeer Ske
keefceer DeYeemeemeeer vesceueer. ee keefceerves Tme eesie leejKesee Je eesie JesUer keejKeeveeves
eqmJekeejeJee Deeer megevee kesueer. keeUs-keesuns eebveer leer ceeve kesueer. efJejesOekeebveer ee Ieveses
jepekeejCe kesues. DeYeeme ceb[Ueleerue Ske Tme GlHeeoke meYeemeo ee efJe<eeeJej yeesuet Feqle
neslee HeCe keejKeevee esDejceve eebveer leeuee yeesuet efoues veener leee yejesyej leeuee meYeeie=ne yeensj
55
peeCeeme meebefieleues. yeeefJemkejebvee leeJesUer mecepeues keer meeeOeejer Je efJejesOekeebveer leebvee efkeleer
ceole kesueer Deens Je efkeleer ceess menkeee& kesues Deens.
yeeefJemkejebvee efceUeuesuee menkeeee&es HejleHes[ kejCeeeer mebOeer efceUeueer. keejKeevee
JeJemLeeHeveeves yeeefJemkejebvee cenejeêleerue Flej keejKeeveebee DeYeeme keve keesHejieeJe
menkeejer meeKej keejKeeveeee owefvee efmLeleerme keejCeerYetle Iekeebee eesOe IesCeeeer efJevebleer
kesueer. yeeefJemkejebveer leer ceeve keve cenejeêleerue Flej meeKej keejKeeveebee legueveelceke
DeYeeme kesuee. ojjespe meeKej ieeUHe, meeKej Gleeje, GlHeeove eefees ojceeve nesCeejer meeKejseer
veemee[er, efJepesee JeeHej F. meboYee&le ceeefnleer ieesUe keve keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeevee
JeeF& DeJemLesle Deens ns mHe kesues. ee meJee&meeer Dekeee&#ece DeefOekeejer, efeHe FbefpeefveDej
kesefcem peyeeyeoej Deensle Demes meebefieleues. HeCe oesve DeeefOekeeNeebveer leees KeeHej [eejskejebJej
Hees[ues leecegUs leebvee leebee veeskeNee ieceJeeCee ueeieuee.
yeeefJemkejebveer DeeHeueee mebeesOeveemeeer ceeefnleer efceUJele Demeleebvee yejs JeeF& Demes yejse
DevegYeJe Deeues. keener DeeefOekeeNeebveer ceeefnleer efoueer lej keenerveer ebkee GHeefmLele keve mebeof iOe
ceeefnleer efoueer. Ske Deefeef#ele oefuele keeceieej lej cegueeKeleermeeer yeesueeJeueeeveblej yeeefJemkejebee
HeeeeJej [eskes sketve j[eeuee ueeieuee. ee mecemesletve megCeemeeer yeeefJemkejebveer eveeJeueer leeej
kesueer HeCe Gejs meceeOeeve keejke efceUeueer veenerle cnCetve yebeOf emle eveeJeueeree JeeHej kesuee HeCe
Heejmee Hejke He[uee veener. esJeer yeeefJemkejebveer DeveewHeeeefjke HeodOeleerves ceeefnleer efceUJeueer. ieHHee,
eee&, Jeweeqkeleke Yeser F. emebieer ceeefnleer efceUtCe ueeieues.
yeeefJemkejebveer yeoueuesuee efkebJee DeeOegefveke #es$ee meboYee&le efJeeej ceeb[leevee cnues Deens
keer, DeYeeme #es$eele ceesee mebKesves Jekeleer efeef#ele Deensle. leee yejesyej leebvee yeNeee eebieuee
ekeejs Fbepeeres %eeve Deens. leemeeer leebveer DeeHeuee DeYeeme #es$eees GoenjCe efoues. yeeefJemkejebveer
DeeHeuee mebeesOeve DenJeeueeee keener eleer, DeYeeme #es$eeleerue DeefOekeejer, Tme GlHeeoke Je keener
vesleebvee HeeJeueeb meJee&veere lee keeUpeerHegJe&ke Jeeeuee Demes veener. HeCe pee keener efveJe[ke
ueeskeebveer Jeeeueee leebveer leebee eefleefeee keUJeuee. Skee kee@esme efJejesOeer keee&kelee&ves cnues
Deens keer lees efveJe[Cetke ue[JeCeemeeer Depe& YejCee Deieesoj leeves 3 JesUe mebeesOeve DenJeen
Jeeeuee Je efveJe[Cetke ue{Ceeee efveCe&e Iesleuee Je DenJeeueeee ceoleves Demes keUues keer, ceeieerue
JesUer Deeceee keee egkee Peeuee neslee. Deelee Deecner lee egkee eUeeee efJeeej kejle Deenesle.
DeeHeuee mebeesOeveeee GHeeesie neslees Deens.
yeer.Sme.yeeefJemkej keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeee DeYeeme kejerle Demeleevee
Demes peeCeJeues keer, Jee*dcee, uesKeer meeefnle Je leee yejesyej meeeOeejer Je efJejesOeer He#e eebveer
jepekeejCe Je menkeej JesieUs DemeeJes ns ceeve Deens. leee yejesyej jepekeejCe menkeejemeeer ceejke
Demeueeees ner ceeve kejleele HeCe JeJenejele menkeejeee ceeOeceeletve meee Je meesee
ceeOeceeletve menkeej nse meceerkejCe efometve esles. keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeceOes
jesncejs eebeer meee nesleer. leeJesUs les ceneje^ efJeOeevemeYee meome (Deeceoej) nesles. leee yejesyej
efpeune kee@esmees les DeOe#e ner nesles. HeCe peeJesUer efJejesOeke DemeCeejs keeUs-keesuns keejKeeveeee
meesJej Deeues leecegUs jesncejs ee peeiesJej keeUs esDejceve Peeues. veblej les Deeceoej megodOee Peeues Je
kee@esmees efpeune DeOe#e ner yeveues. leecegUs yeeefJemkej cnCeleele cenejeêleerue menkeej
56
mecepeCeemeeer jepekeejCe mecepeues Heeefnpes Je jepekeejCeeee DeYeeme kejCeemeeer menkeej
DeYeemeues Heeefnpes.
8.3.3 cejee peeleeres eYetlJe :
cenejeêleerue eeceerCe Yeeieele DeeefLe&ke, jepekeere peerJeveele cejee ner Ske eYeeJeer peele
Deens. keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeceOes efJejesOeke Je meeeOeejer oesvner He#eele cejee nere
eYeeJeer peele Deens. leecegUs Flej DeuemebKeeke Je esee peeleeree ceoleerves meee efceUJetve cejee
peeleer Flej DeuHemebKeeke peeleeRvee esDejceve, GHeesDejceve, keee&keejer mebeeueke HeoeJej
yemeJeleele. Je leebee ke[tve nJes lee HeodOeleerves keee& keve Iesleele. leebvee cenlJeeeer Heos efoueer
peeleele HeCe lee Heoebee DeefOekeejeee JeeHej cee$e cejee peeleeree cepeeavese neslees. leecegUs ceeUer,
keejskej eebvee efceUeuesueer Heos ner veececee$e efkebJee keHegleUeree yeenguee meejKeere Demeleele. cejee
ner peeleeres veeles mebyebOe ner meJe&$e Hemejuesues Je Ie mJeHeees Demeleele. leecegUs cejee keesCeleener
mebIeves efeJeee eYeeJeer peele cnCetve emleeefHele Peeuesueer Deens.
8.3.4 menkeej #es$eeleerue DevegGejerle eve Ye<eeej :

yeer.Sme. yeeefJemkejebveer oerOe& DeYeeme kesueeveblej ner menkeej #es$eele Ye<eeej kee veener
ne eve efeuueke jenlees. why no corruption ? ee eveees Gej eesOeCeeee yeeefJemkej
eelve kejleele. HeCe leees meceeOeve nesF&ue Deee HeodOeleereer ceeefnleer efceUle veener. yeeefJemkej
DeYeeme efkebJee mebeesOeve kejle Demeleevee keener ieeser peeCeJeuee lee cnCepes DeeefLe&ke ieeser
meboYee&le menkeej #es$eele keceeueereer iegHlelee HeeUueer peeles. GIe[HeCes lee meboYee&le meeeOeejer efkebJee
efJejesOeke yeesuele veenerle. yeeefJemkej meJex#eCe kejle Demeleevee leebvee oesvner He#eeee ke[tve menkeee&
efceUeues HeCe leebee eleske neueeeueerJej Je efJejesOeke SskeceskeebJej DeejesHe eleejesHe kejleele keener
Ye<eeejereer ekejCes ueeskeebee meceesj ceeb[leele. leeceOes keefceeve Je Flej ieeseree GuuesKe
neslees. eeceerCe Yee<esle Hewmes Keeuues ee mJeHeele eee& nesles HeCe efJees<e cenlJeees cnCepes meYeemeo
eslekeNeebee ke[tve efJejesOe iebYeerj oKeue Iesleueer peele veener.
leecegUs npeejes ueeskeebee ke[tve oj Je<eea one keesereeJej Geue nesCeeNee #es$eeke[s
PeHe eerceble nesCeeee ceeie& cnCetve Heeefnues peeles HeCe Yeeeej cee$e meceesj esle veener. ns cee$e
yeeefJemkejebee meejKee DeYeemekeebvee efJees<e Deee& Jeeles.
8.4
meejebe (Summary)
yeer.Sme.yeeefJemkejebveer keesHejieeJe menkeejer meeKej keejKeeveeee #es$ekeee& HeodOeleerves

DeYeeme keve menkeej Je jepekeejCeeee menmebyebOe eesOeCeeee eemJeer eelve kesuee.
yeeefJemkejebveer jepekeejCe Je menkeej eebeeleerue menmebyebOe eesOeCeeee eelve kesuee. cenejeêleerue
jepekeejCe Je menkeej eebeele menmebyebOe Deens. jepekeejCeeleerue cenlJeeee Jekeleer menkeej
#es$eele Deensle. leee yejesyej menkeee& #es$eeleerue Jekeleer jepekeejCeeleerue cenlJeeee HeoeJej nkeke
ieepeJeleele. menkeejeletve jepekeejCe Je jepekeejCeeletve menkeej Deee HeodOeleerves cenejeêleerue
menkeej Je jepekeejCe eebee menmebyebOe Deens. ogmejer GuuesKeveere yeeye cnCepes cenejeêee
jepekeejCe Je menkeej #es$eeJej cejee ee peeleeres Jee&mJe Deens. cenejeêleerue menkeej #es$eeee
efJekeeme Je jepekeejCeeee efJekeeme meesyeleerves Peeueees yeeefJemkejebveer mHe< kesues Deens.
57
8.5
1)
Field And Field Work : It Problem and Challanges M.N.

Shinivas
Patel Sujata : Sociology in India; Trajectories and Challages.
Contributions to Indian Sociology - 45
2)
8.6
eve (Questions)
1)
yeer.Sme. yeeefJemkejebveer cenejeêleerue menkeej Je jepekeejCe eebeeleerue menmebyebOe keee

ekeejs mHe kesuee Deens les meefJemlej efuene?
yeer.Sme. yeeefJemkejebee mebeesOevee DeeOeejs cejee ner cenejeêleerue eYeeJeer peele Deens ns
meefJemlej meebiee ?
yeer.Sme. yeeefJemkejebee #es$ekeee& mebeesOeveeee DeeOeejs kesuesuee keesHejieeJe menkeejer
meeKej keejKeeveeJej meefJemlej efHHeCeer keje?
2)
3)
58
9
Yeejleere meceepeeeeeeer efeefkelmee
(Debates in Indian Sociology)
Ieke jevee
9.0
9.1
9.2
9.3
9.4
Gefes (Objectives)
peele (Caste)
peeleereer JeeKee (Caste Definition)
peeleereer ecegKe Jewefe<es (Characteristics of Caste)
Jeie& (Class)
9.4.1 emleeJevee (Introduction)
9.4.2 Jeiee&ee JeeKee (Class Definition)
9.5 Jeie&JeJemLeseer Jewefees (Characteristics of Class)
9.6 Yeejleere eeceerCe meceepeeleerue Jeie&
9.7 peeleer-Jeie&-meoe:efmLeleer
9.9 eyoeLe& (Glossary)
9.10 cenlJeees eve (Questions)
9.0
Gefodes (Objectives)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
peele cnCepes keee eeee DeYeeme kejlee esF&ue.

peele DeeefCe Jeie& eeleerue Hejkeeee DeYeeme kejlee esF&ue.
peeleeree DeYeeme keguee IekeebJej DeJeuebyetve Deens. ns mecepetve Ieslee esF&ue.
peeleeres ecegKe Jewefeees keesCeleer ns DeYeemeuee esleerue.
Jeiee&es DeeOeej keesCeles eeee DeYeeme kejlee esF&ue.
Jeie& kemes leeej nesleele. Jeiee&es DeeOeej keesCeles eeJej meefJemlej DeYeeme kejlee esF&ue.
Jeie&JeJemLeseer Jewefees keesCeleer eees Heefj#eCe kejlee esF&ue.
Yeejleere eeceerCe meceepeeleerue JesieJesieUee Jeiee&eer ue#eCes mecepegve Ieslee IesF&ue.
peeleer-Jeie& meoe: efmLeleer DeYeemelee esF&ue.
59
9.1
peele (Caste)
cejeer Yee<esleerue peele ne eyo mebmke=le ceOeerue peve ee eyoeHeemegve leeej Peeuesuee
Deens. peve ee eyoeee DeLe& pevceves, pevce IesCes Demee neslees. ee Jeve peele ne eyoeuee FbepeerceOes
caste (keem) ne eefleeyo JeeHejuee peelees. caste ne Fbeqiuee eyo Heeleg&ieerpe Yee<esleerue
caste ee eyoeHeemetve leeej Peeuee Deens. caste ee Heesleg&ieerpe eyoeeer JeglHeeer caste ee
ue@erve eyoeHeemegve Peeueer. caste ne eyo Jebe efkebJee ceeveJemecegn ne DeLe& megeerle kejlees. caste
ne eyo Heesle&gieerpeebveer JebeegOolesuee Godosegve 1567 meeueer ieesJee ceb[ueeee ntkegceveeceele mHe
kesuesuee Deens. cee$e ceeveJeJebeeee%eebveer ee meboYee&le mebeesOeve keve peeleer ee JebeegOoleses
efveoe&ke vemeueees mHe kesues Deens.
efJeefe ceeveJeer mecegn efkebJee Jebe SJe{eeHegjleee peeleerJeJemLesee DeLe& ceee&efole jeefnuesuee
veener ns. Deepeee peeleerJeJemLesee mJeHeeJeve ue#eele esles. peele ner pevceeves jles. peeleerle
ieefleeeruelesee DeYeeJe Demelees. SJe{se veJns lej eleske peeleereer Deeeejmebefnleener juesueer Demeles.
eleske peeleeree meceeefpeke opee& keesCelee DemeeJee, eleske peeleeree JeJemeee keesCelee DemeeJee, Skee
peeleerleerue Jekeleerves ogmeNee peeleerleerue Jekeleereer kemes JeeieeJes Fleeoer. yeeyeer ner peeefleJeJemLesves
efveefele kesuesuee Demeleele. Yeejleere eeceerCe mebjevesle peeefleJeJemLee ner Heej cenlJeeeer JeJemLee
Deens. mebegkele keggbyeeeceeCese peele ner Ske eeceerCe meceepeeleerue cenlJeHetCe& mebmLee Deens. Yeejleere
meceepeeeer GYeejCeer peeleer mebmLesJej Peeueer Deens. leecegUs peeleer ne Yeejleere eeceerCe meceepeeee Heeee
Deens Demes cnues peeles. peeleerJeJemLee ns HejbHejeiele Yeejleere meceepeees JeJesoke ue#eCe yeveues
Deens. Yeejleere peeleerJeJemLesee Fefleneme efoOe&keeueerve Deens. Jekeleeree meeceeefpeke DeeefCe
Jeweeqkeleke peerJeveele peeleerJeJemLee cenlJeeeer Yetceerkee yepeeJele Demes eeceerCe Yeejleeleerue
peeleerJeJemLesuee yebefomle Jeiee&es mJeHe eeHle Peeues Deens. Yeejleere meceepeeeer SketCe esCeerjevee
peeleerJej DeefLeefle Deens. Yeejleere meceepeeeer efYevve efYevve mecetneble Peeuesueer efJeYeeieCeer peeleervese
Ie[Jetve DeeCeueer Deens. DeeHeues yengleske meeceepeerke JeJenej peeleermebmLesJeje DeeOeejerle Demeleele.
Jekeleeree meceepeeleerue mLeeve peele Je pevce ee Jej DeJeuebyetve Demeles. Yeejleere meceepeeleerue efJeefJeOe
mecegnebeer Geveere ee mlejele peer efJeYeeieCeer Peeuesueer Deens. eeee cegKe DeeOeej cnCepes peele ne
Iekee Deens. peeleeres efJeefe mJeHe Je keee&HeOoleer eebveer Yeejleere meceepepeerJeve efveeb$eerle
Peeuesues Deens.
9.2
peeleereer JeeKee : (Caste Definition)
1.
meer.Se. kegues
When a class is somewhat strictly hereditary we may call it class.
2.
[e@. cegpegceoej Je ceove eebee celes

peele ne Ske yebefomle Jeie& Deens. Caste is a closed society.
3.
mej nye&& efjmues eebveer peeleereer JeeKee KeeueerueeceeCes kesueer Deens. Skee meeceeve veeJe
OeejCe kesuesuee, efJeJeef#ele ceeveJeer Deiej owJeer Deee keeuHeefveke cegU HegJe&peeHeemetve DeeHeuee mebleeve
HejbHejsuee megJeele nesles Demes ceeveCeeNee, efHeerpeele JeJemeee kejCeeNee Je pes DeeHeues ceve Jekele
60
kejCeeme meceLe& Deensle Deee ueeskeebke[tve lees Ske Skeefpevemeer mecegoee Deens Deeer ceevelee
HeeJeuesuee keggbyeeee mecege cnCepes peele nese.
Caste is a collection of families or group of families bearing
a common name, claiming a common descent from a mythical
ancestor human or divine, professing to follow the same hereditang
calling and regarded by those who are competert to give an opinion
as forming a single homogeneous community. Sir Herbert Rislay
(The people of India.)
4.
[e@. keslekej eebveer DeeHeuee History of caste in India ee ebLeele peeleereer
JeeKee KeeueerueeceeCes efoueer Deens.
peele ne Het{erue oesve Jewefees Demeuesuee meeceeefpeke mecetn nese. 1) efJeefe peeleerleerue
meYeemeoebee Heeser pevceeme Deeuesueebveee lee peeleeres meomelJe eeHle nesles. Deee ekeejs
peveceuesuee meJee&bee meceeJese lee peeleerle kesuee peelees. 2) DeeHeuee meomeebvee DeeHeuee peeleer
yeensjerue Jekeleereer ueivve kejCeeme ke[ke meeceeefpeke efveeceebejs eefleyebOe Demelees.
A caste is a social group having two charactoristics 1)
Membership is confined to those who are born of members and
includes all persons, so born. 2) The members are forbidden by an
inevorable social law to Marry outside the group Dr. S.V. Ketkar
(History of Caste in India)
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej :

yeefnefJe&Jeen yebOeveeJej DebleefJe&Jeen Jee&mJe emLeeefHele kejCes cnCepes peele nese. peele ne
yeboJeie& Deens. Demes cnues Deens.
Jeefjue efJeefJeOe leebeeJeve ns mHe nesles efke, peeleerJeJemLeses JekeleerJej Deveske efveyeOe
ueeouesues Deensle. JekeleereeR peele leeree pevceeJeve jle Demeles. ner peele Jekeleeruee yeouelee esle
veener. eeefeJeee JekeleeRves kesJne, keesCeeeer Je keee efjleerves efJeJeen kejeJee, keesCelee JeJemeee kejeJee
ns lej peeleerJeJemLee jJelese HeCe leeefeJeeener Jekeleeree meeceepeerke Je Iejiegleer peerJeveeleerue
cegues, JemeeflemLeeveees mJeHe meebmke=efleke Yeso Fleeoer yeeyeermegOoe peeleerJeve jle Demeleele.
Jekeleeres meceepeeleerue mLeeve leeree peeleerJevee jle Demeles. peeleerJeJemLee ner Deleble efkeue
Deee mJeHeeeer mebmLee Demegve leeree mJeHeele meceevelee veener. cnCetvee peeleereer efveefele Je
meJe&meeceeve Deeer Skee JeeKee kejCes keerCe Deens.
9.3
peeleermebmLeseer ecegKe Jewefees (Characteristics of Caste)
[e@. Oegex eebes peeleerJeJemLesee Jewefe<eemebyebOeeres efJeJeseve: [e@.Oegex eebveer keem keueeme
DeB[ Dee@keegHeseve, lemese keem DeB[ jsme Fb[eree, ee leebee oesvner ebLeeceOes peeleerJeJemLeseer
Heg{erue Jewefees meebieerleuesueer Deensle.
61
9.3.1 meceepeees Keb[elceke efJeYeepeve (Segmental Division of Society)
peeleerJeJemLescegUs mebHetCe& meceepeeeer JesieJesieUee ieeceOes efkebJee mecegneceOes efJeYeeieCeer nesle
Demeles. eleske peeleeree ie megmebIeerle Je mJeleb$e Demelees. leees mJele:es Ske Jewefe<eHetCe& DeeefCe
JesieUs peerJeve Demeles. eleske mecegneeer keee& , nkeke Je opee& eeceOes efYevvelee Dee{Ules. leeeeceeCes
ns ie efveefle-efveece, efJeJeen, KeeCes-efHeCes, meeceeefpeke mebHeke& ee yeeyele HejmHejebHeemetve efYevve
Demeleele. eele Jekeleeruee efceUCeejs meYeemeolJe Sseqke mJeHeees vemeles. lej peeleerJeJemLesle
Jekeleeres meYeemeolJe lee lee peeleerle DeefveJeee& Demeles. DeeHeueer peele yeouetve Jekeleeruee ogmeNee
peeleerle eJese kejlee esle veener. pee peeleerle Jekeleer pevceeuee Deeuesueer Deens lee peeleeres
meYeemeolJe leeruee meebYeeUJes ueeieles.
peeleerJeJemLee DeeefmlelJeele Demeuesuee meceepeeleerue Jekeleeree ceveele meceeefpeke
YeeJevesHes#ee peeleere YeeJevee peemle eyeU Demeles. ner mecegnefvee meomeees vewleerke kele&Je ceeveues
peeles. peeleerleerue keesCeleener meomeeveer efveeceebes GuueIebve kesueeme peele lee Jekeleeruee efe#ee
kejles efkebJee leeme peeleeryeefn<Je=e kesues peeles. Jekeleer peerJeveeleerue meJe& #es$es peele ee Iekeebves
efveeb$eerle kesuesueer Demegve peeleyeebOeJe pevce, ce=leg, GlmeJe ee keejCeebveer Ske$eerle esTve HejmHejebvee
menkeee& kejleele. Deee efJeefJeOe yeeyeercegUs peeleerie ne Ske mJeebHetCe& Je Flej ieeHeemegve JesieUe
DeesUKelee esCeepeesiee ie Deens.
9.3.2 peeleerleerue esCeerjevee (Hierarchy) :
peeleerJeJemLesle esCeerjeveses lelJe cenlJeHetCe& ceeveues peeles. meJe& peeleeree opee& meceeve
vemelees. keenervee es lej keenervee keefve opee& efceUeuesuee Demelees. peeleereer ner mJejevee es
ceOece DeeefCe keefve Deee Glejlee eceeves Peeuesueer efomeles. meeceeefpeke mlejjeves ceOes eleske
peeleeres mLeeve efveefele mJeHeele jJetve efouesues Demeles. ee mlejjeves meJee&le Jejee ece Jee mlej
yeecnCeebee Demelees. leeveblej #e$eere Je leeHeeesHe Jewe eebee ece ueeielees. egees mLeeve meJee&le
esJeer Demeles.
peele ner pevceeves jueer Demeueeves Jekeleeruee peeer peele yeouelee esle veJnleer, leeeceeCes
Jekeleeruee DeeHeuee meceepeeleerue opee&ner yeouelee esle veJnlee. Yeejleeleerue 200 (oesvemes) peeleerle Je
2000 (oesve npeej) Heespeeleerle Deeere Glece jevee Dee{Jetve esles. oef#eCe Yeejleeleerue
kecceueve peele eeuee DeHeJeeo Deens. kecceueve peeleeres ueeske mJele:uee yeecnCeebHes#ee es mecepeele.
leemeeer leebee mebIe<e& melele meg Deens. oesve eskeebee ieebes mLeeve efveefele juesues Demeues
lejer Flej peeleeree yeeyeleerle eskeefveeb mebyebOeer eleJeejer jefJeCes keerCe Demeles. GoenjCeeLe&
lesueer, kegUyeer, meesveej, Fleeoer peeleeree yeeyeleerle keesCeleer peele es ee meboYee&le keesCelesner mHe
efveece veenerle.
9.3.3 jeser-JeJenej Je meeceeefpeke mebyebOeeJejerue efveyeOe (Restrictions of Feeding
and Social Intercourse)
peeefle JeJemLesceOes Skee peeleerves ogmeNee peeleereer keesCelee ekeejes meeceeefpeke mebyebOe
sJeeJesle. leeeeceeCes jeser JeJeneje efJe<eeer keesCeles efveyeOe HeeUeJesle eemebyebOeer peeleeres ke[ke efveece
nesles. ee efveeceevegmeej eleske peeleerleerue Jekeleer keener efveeespeerle peeleeree ueeskeebee neleese DeVe
62
enCe ke ekeles efkebJee HeeCeer efHeT ekeles. cnCepese mJepeeleer ee ke[tve kees Devve IesCes, megkeer
HeUs IesCes eee nesles. cee$e efveef<eOo peeleeree Jekeleerke[tve Devve Je HeeCeer IesCes Deceeve nesles. ee
efveeceecegUs Jekeleeree DeeeejeJej Deveske ceee&oe He[uee neslee. GoenjCeeLe&, yeecnCe #e$eereeke[tve
legHeele efepeJeuesues Devve efkebJee HeUs IesT ekelees HeCe leeeeke[tve HeeCeele efepeefJeuesues Devve lees
Iesle vemes. keefve peeleeree Jekeleer cee$e Jeefj peeleerke[tve keesCelesner DevveHeoeLe& eeHle ke
ekeleele.
meeceeefpeke mebyebOeeee yeeyeleerlener peeleerJeJemLeses efveece ke[ke nesles. Ge peeleeree
ueeskeebvee keefve peeleeree ueeskeebee mHee&megOoe Deepener eeceerCe Yeeieelegve efveef<eOo ceeveuee peelees.
keefve peeleerleerue Jekeleeree mHeee&ves efkebJee leereer meeJeueer pejer DebieeJej He[ueer lejer efJeeU neslees
ner keuHevee oef#eCe Yeejleele leerJe eceeCeele Dee{Celes. leeefceUvee[t ceOes yeecnCeebeer yeesueleevee egeves
keener Deblej sJetve yeesueeJes Demee efveece Deens. eeCeej ee eg peeleerves yeecnCeebeer yeesueleevee
24(eesJeerme) HeeJeueebes Deblej sJeeJes Demee efveece neslee. kesjUceOes veeej ee keefve peeleeres ueeske
vebyeger yeecnCeebvee mHee& kejerle veJnles. cenejeêle ee efveeceeeer leerJelee DemHe=e peeleeree yeeyeleerle
efJees<e efometve esles. Kes[tleebeer mesJee kejCeejs vneJeer Je Jeefj ns megOoe DemHe=eebvee JeieUle nesles.
9.3.4 meeceeefpeke Je Oeeefce&ke Deeesielee Je efJees<eeefOekeej (Social and religious
disabilities and privilleges) :
es-keefveHeCee ne peeleeree mLeeF&YeeJe neslee. ee es-keefvelesee lelJeeJeje
peeleervee meceepeeceOes mLeeve Je efJees<e DeefOekeej efceUle nesles. peeleeryejesyej HeefJe$e-DeHeefJe$eleseer
YeeJevee pees[ueer iesueer nesleer. keefve peeleervee meceepeele keesCelese mLeeve vemeueekeejCeeves ee peeleer
Oeeefce&ke DeeefCe meeceeefpeke DeefOekeejeHeemetve Jebefele neslee. leJe{se veener lej keefve peeleervee
peieCeemeeer DeeJeeke Demeuesues meJe&meeOeejCe DeefOekeej Jee nkekemegOoe veekeejues iesues nesles.
ieeJeele efvejefvejeee peeleeree ueeskeebmeeer jenCeeee peeieeosKeerue JesieJesieee neslee. Jeefj
peeleervee ieeJeeleerue ceOeceJeleea peeiee efceUle Demes. DemHe=e ieeJeeee yeensj jenle Demele. keefve
peeleer Oeeefce&ke Je meeceeefpeke peerJeveele cegkeleHeCes Yeeie IesT ekele veJnles. keefve< mecepeuee
peeCeeNee peeleervee meeJe&peefveke efJenerjerJej HeeCeer Yejlee esle veJnles Je eeUslener eJese veJnlee.
cenejeêle DemHe=eebvee jmleeJej LegbkeCeeeerner yeboer nesleer. Flejebvee leebee efJeeU nesT vees
cnCetve kecejsuee Pee[t yeebOeeJee ueeies. pesCeskeve leeee HeeJeueees mes Hegmeues peeleerue.
LegbkeCeemeeer ieCeele ce[kes yeebOeuesues Demes. neleele Ietbiejeeer keeer OeeJeer ueeies. iegpejele ceOes
DemHe=eeveer DeeHeueer DeesUKe HeeJeer cnCetve peveeJejebeer efebies peJeU yeeUieueer Heeefnpesle Demee efveece
neslee.
keefve peeleerves keesCelee leNnses keHe[s OeeueeJesle, Yeeb[er JeeHejeJeerle Je Deuebkeej OeeueeJesle
eemeeermegOoe efveece nesles. ceueyeejceOeerue FmeJeepe Je eeCeej ee egebveer $eebee, megJeCee&ee,
eHeueeee JeeHej kejeJeeeee veener Demee efveece neslee. Oeeefce&ke yeeyeleerle egebvee Jesoees DeOeeve,
HeCe kejCeeme yeboer nesleer. Jewefoke mebmkeej kejCeeee nkeke Hekele yeecnCeebveee neslee. SketCee
eeceerCe meeceepeerke peerJeve ee efJeefJeOe yeeyeerveer HeesKejuesues nesles.
63
9.3.5 JeJemeee efveJe[erJej efveye&bOe : (Lack of Unrestricted choice of
occupation):
eleske peeleeree Ske efJeefe JeJemeee juesuee Demes. lees HejbHejeiele JeJemeee Skee
efHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s peele Demes. mJele:ee Fsvegmeej JeJemeee efveJe[Ceees mJeeleb$e lee
peeleerleerue ueeskeebvee veJnles. JeJemeee DeeefCe peeleer eebeeleerue HejmHej mebyebOe Je HejmHejeJeuebyeerle ns
Yeejleere peeleerJeJemLeses eoeve Jewefees Deens. eleskeeves DeeHeuee peeleeree Jeeeeuee pees
JeJemeee Deeuee Deens. leese JeJemeee kesuee Heeefnpes Demee efveece neslee. yeecnCeebee JeJemeee
DeOeeve kejCes, #eef$eeebee JeJemeee mebj#eCe kejCes Je mewefveke #es$e meebYeebUCes, Jeweebveer esleer Je
JeeHeej kejCes, lej egevee Flej keefve mesJee kejeJee ueeiele Demele. JeeHeej esleerJeJemeee Je
mewefvekeer JeJemeee yengleske meJe&e peeleerkejerlee ceeskeUs nesles HeCe menmee peeleeree JeJemeeeele yeoue
efometve esle veJnlee. SkeeHejerves eleske Jekeleeruee efceUeuesues ns DeeefLe&ke mebj#eCe nesles.
9.3.6 efJeJeeneJejerue efveyeOe : (Restriction on marriage) :
DeeblejefJeJeenees efveece ns peeleer JeJemLeses Ske cenlJeees Jewefe<e Deens.efnbotOecee&le
Deeblejpeeleere efJeJeeneJej ke[ke efveyeOe IeeueCeele Deeues Deensle. peele ne DeeblejefJe&Jeener ie Deens.
ee ieele eleske peeleerleerue Jekeleerves DeeHeuee pees[eroej DeeHeueee peeleerlegve efveJe[uee Heeefnpes
Demee efveece Deens. ns efJeJeenefJe<eeke yebOeve Deleeree keeskeesj HeCes HeeUues peele Demele ee efveeceebes
GuuebIeve kejCeeNeeme ke[ke eemeve efoues peeF&ue. cnCetvee Jesmve& ceeke& cnCeleele, DeebleefJe&Jeen
nee peeleeree keCee neslee. DeebleefJeJee&n efveyeOeele Devegueesce eefleueesce efJeJeeneee DeHeJeeo Dee{Ulees.
Devegueesce efJeJeenele Ge peeleerleerue Heg<e keefve peeleeree eeryejesyej efJeJeen ke ekele Demes.
ceeueyeejceOeerue vebyeer Je Flej yeecnCe peeleerleerue Heg<e veeej eeryejesyej efJeJeen kejerle Demes.
Deepener DeeblejefJeJee&nee efveece HegJeeaFleJeee eYeeJeer Demeuesuee efometve eslees.
9.3.7 DeevegJebefekelee :
Jekeleereer peele leeree pevceeJe jefJeCeele esle DemeueecegUs peeleeruee pevcelelJeeJej
DeeOeejerle ie Demes cnues peeles. pevce ne peeleeree DeeOeej Demelees. leecegUs pee peeleerceOes Jekeleer
pevceeme esles leere peele lee Jekeleerme keeece efekeles. leeree opee& ne leeree peeleerJeve efveefele
kesuee peelees. Skeoe efceUeuesuee ne opee& leebvee yeouelee esle veener keefve peeleereer Jekeleer Ge
peeleerle efkebJee Ge peeleerleerue Jekeleer keefve peeleerle eJese ke ekele veener.
Jeefjue Jewefeeeee DeeOeejs peeleerJeJemLee ner meeceepeerke mlejerkejCeeee ekeejeleuee
Demee ekeej Deens keer, peele ner meeceepeerke opee& Je JeJemeee ne pevcevese jlees. ee JeJemLesle
meeceepeerke ieefleeeruelesee DeYeeJe Deens. efJeJeen mebyebOe Je meeceeefpeke mebyebOe ee yeeyelener efveefele
efveece Deensle. ee efveeceebes GuuebIeve Jekeleerveer kesueeme leeuee eemeve kesues peeles. ee mebmLesuee
Oeceees DeefOe<eve Demeuesues efomeles.
cee$e DeeOetveerke keeUele DeeOetveerke leb$e%eeve Jee{les GoeesieerkejCe, oUCeJeUCeeeer
DeeOetveerke meeOeves,Heeefcee&le mebmke=leeree mebHeke&, meceepe megOeejkeebee eUJeUer, eeemekeere keeeos
ee Je Flej Deveske keejCeeveer peeleerJeJemLeseer yebOeves efeLeerue nesleevee efomele Deensle.
64
1)
peele ee mebkeuHevesJej eee& keje.
2)
peele ee mebkeuHevee keguee IekeebJej DeeOeejuesueer Deens. eeJej eee& keje.
9.4
Jeie& (Class)
9.4.1 emleeJevee :
iesuee ebYej efo[es Je<ee&ee keeUele peeefleJeJemLesle efeIeieleerves HeefjJele&ve Peeues. Deepe
meeceeefpeke opee&kejerlee pevce ne DeeOeej jeefnuee veener. Jekeleeree Hee$elesvegmeej JeJemeee
efveJe[Ceeeer meceeve mebOeer Ievesves meJeevee efouesueer Deens. eee DeLee&ves Deepe peeleer Jeiee&le HeefjJeleeale
nesle Deensle. eleske meceepeele esCeerjevee Dee{Cetve esles Jeie&efJenerle meceepe peieeleueee keesCeleee
meceepeele efometve esle veener.
meeceeefpeke mlejerkejCeees mJeHe meeJe&$eerke Deens meceepeeleerue eleske Jekeleeruee Ske
efJeefe mLeeve Demeles. Jekeleeres mLeeve efuebie, Jee, kegU, iegCeJeee, JeJemeee Fleeoer ieeserJej
DeJeuebyetve Demeles. Jekeleeree mLeeveevegmeej leeree opee& jle Demelees. opee&ee Deveg<ebieeves Jekeleeruee
Yegceerkee Heej Hee[eJee ueeieleele opee&ceOes Jekeleeruee DeefOekeej eeHle neslees. lej Yegceerkes ceOes kele&Je
DeeefCe peyeeyeoejNee Heej Hee[eJee ueeieleele. meceeve meeceeefpeke opee& eeHle Peeuesuee Jekeleeree Ske
Jeie& leeej nesle Demelees. Skeee Jeiee&leerue meomeeble meeceeefpeke Jele&ve leeeer peerJevecegues DeeefLe&ke
efmLeleer, JeJemeee ee yeeyeleerle meceevelee Dee{Utve esles. keesCeleener meceepeele Deee ekeejes Deveske
meeceepeerke Jeie& Demeleele. meeceepeerke Jeie& ne Jekeleeree meeceepeerke opee&Jej DeJeuebyetve Demelees.
DeeefCe eleske Jeie& ne ogmeNee Jeiee&ee leguevesle es efkebJee keefve Demelees. eleske Jeie& DeeHeueer
eeflee Je opee& efketCe jeneJee eemeeer eelveeerue Demelees.
9.4.2 Jeiee&ee JeeKee (Class Definition)
1.
ce@keDeeeJnj Je Hespe eebveer Jeiee&eer JeeKee Het{erue eceeCes kesueer Deens.
meeceeefpeke Jeie& ne mecegoeeeee Demee ne Yeeie Deens, efke pees meeceeefpeke opee&cegUs Flej YeeieeHeemetve
JesieUe Demelees.
A Social class is any portion of community marked off from the rest
by social status.
65
2.
Dee@ieyeve& Je efvecekee@He eebee celes

SKeeoee efJeefe meceepeele meceeve efkebJee meejKee opee& Demeuesuee JekeleeRee pees Ske
ie leeej neslees lees ie cnCepese meeceepeerke Jeie& nese.
A Social class is the aggregate of person having essentially the
same status in a given society.
3.
efievmeyeie& eebeeceles
Jeie& ne Deee JekeleeRee mecegn Deens keer, pees meceeve JebeHejbHeje mebHeeer, efe#eCe Je JeJemeee
eebee DeeOeejeJej meceeve peerJeveHeOoleer, meceeve efJeeejmejCeer Je eJe=eer peHele Demelees Je ee Deiej
eeleerue keener keejCeeves ns meome HejmHejebvee meceeve YegceerkesJeve Yesle Demeleele Je HejmHejebvee
DeeHeuee Skeee mecegnees meome ceeveleele.
A class is a grouo of individuals, who through common
descent, familiarity of occupation, health and education have come
to have a similar mode of life, similar stock of ideas, feeling,
attitudes and forms of behaviour, who on any or all of these
grounds meet one another on equal terms and regard themeselves,
although with a varying degrees of explietness as belonging to one
group. (Ginsberg)
4.
uesefHeej eebee celes :

mebHetCe& ueeskemebKesle efJeefe mLeeve efkebJee opee& efceUeuesuee meebmke=leerke mecegn cnCepes
meeceepeerke Jeie& nese.
A Social class is cultirally defined group mat accorded a
prticular position or status within the population a whole (R.T.
Lapire)
5.
efieuej eebveer meeceeefpeke opee&ee efJeeej kejleevee opee&vegHe eeHle nesCeeNee DeOeerkeejeuee
Je kelet&lJeeuee DeefOeke cenlJe efoues Deens les cnCeleele.
meeceeefpeke Jeie& Deee Jekeleeree ie Deens keer, pee ieees keener efJees<e DeOeerkeej Je
kele&Je Demeleele ns DeOeerkeej Je kele&Je leebvee eecegKeeves ee iegCeebcegUs eeHle nesleele keer pes iegCe lee
efJeefemebmke=leeree efves es Demeleele.
A social class may be defined as a catergory of person with
a self a privileges, responsibilities, power, obtained through their
position of a common degree of those qualities are appraised by
values in a particular culture. (J.B. Gettler)
66
9.5
Jeie&JeJemLeseer Jewefees (Characteristcs of Class)
9.5.1 meeceeefpeke opee& :

eleske meceepeele Deveske ie Demeleele. eleske ieeee Ske efJeefe opee& Demelees. nee
opee&vegmeej meceepeele leebvee es efkebJee keefve mLeeve efceUeuesues Demeles. Jekeleeree ee efJeefe
mLeeveeee efJeeej kevee leeree meeceeefpeke Jeiee&eer efveefeleer kesueer peeles.
9.5.2 es - keefve YeeJevee :
meceepeeleerue meJe& Jeie& ieees mebyebOe es - keefvelesee YeeJeveslegve efvecee&Ce Peeuesues
Demeleele. SKeeoe efJeefe Jeie& ne Flej Jeiee&ee leguevesle es efkebJee keefve mecepeuee peelees.
HejmHejeble efJeefe< meeceeefpeke Deblej sJetvee HejmHej efJejesOeer Yetefcekesletve ns Jeie& Jele&veJeJenej kejerle
Demeleele DeeefCe mJele:ee Jeie& efkeJetve sJeleele. Ge Je keefve Jeiee&leerue ueeskeebee ceveele es<keefvelJeeeer YeeJevee eKej Demeles.
9.5.3 meesHeeve HejbHeje :
meceepeele meJe&e Jeiee&vee meceeve opee& efceUle vemelees. eleske ieeee Ske efJeefe opee&
Demelees. ee opee&vegmeej meceepeele leevee e{lee efkebJee Glejlee eceeves Ske mLeeve Demeles. es<
Jeiee&leerue ueeskeebes meceepeeleerue mLeeve Ge Demeles Je keefve Jeiee&leerue ueeskeebes mLeeve Keeuees
Demeles. ceOekeeueerve meceepeele jepeIejeCeeleerue ueeskeebes Jeie& meJe&es neslee lej leeHeeesHee
mejoej ceb[Uer DeeefCe meJe&meeOeejCe eslekejer Je keejeieerj ueeskeebee Jeie& neslee. jesceve meeceepeele leerve
ecegKe Jeie& nesles. 1) Gekegueerve Jeie& 2) meJe&meeceeve pevelesee Jeie& 3) iegueeceebee Jeie&. DeeOetveerke
egieele efJeeejJebleeveer eeRcele Je iejerye Demes oesve ecegKe Jeie& ceeveues Deensle.
9.5.4 pevceees veieCe cenlJe :
Jeie&JeJemLesle Jekeleeree Jeie& jefJeleevee Jekeleeree pevce efJeeejele Iesleuee peele veener.
cnCepese Jekeleeree pevce ne Jeiee&ee DeeOeej vemelees. JekeleeRee pevceeJeve leeree Jeie& jle
vemeueecegUs keefve Jeiee&le pevceeuee Deeuesueer Jekeleer mJele:ee kele&JeeJej Ge Jeiee&le peeT
ekeles. Deee levnsves Jeiee&le ieleereeruelee efometve esles. Jekeleeres HetJe&pe keefve Jeiee&leues Demeues lejer
mJele:ee iegCeJeesves, keeweueeves, mJemeeceLeeves leer Jekeleer Ge Jeiee&le eJese efceUJetve mJele:ee
DeeefCe HetJe&peebee osKeerue opee& es ke ekeles. leeeyejesyej Ge Jeiee&le pevceeuee Deeuesueer Jekeleer
iegCeJeesves DeHee$e Demesue lej lee Jekeleeree keefve Jeiee&le meceeJese neslees. Lees[keee ee mlejerkejCe
ekeejele Jekeleeruee Skee Jeiee&legve ogmeNee Jeiee&le eJese efceUefJelee eslees.
9.5.5 Jeiee&eer DeefmLejlee :
Jeie& ne DeefmLej mJeHeeee mecegn Deens. mebHeeer, efe#eCe, JeJemeee ns Jeiee&es DeOeejYegle
Ieke Deensle. cegUele ns Iekee HeefjJele&veeerue Deensle. Jekeleereer Deepeeer ew#eCeerke Je DeeefLe&ke
efmLeleer HeefjefmLeleervegHe Je keeUevegHe yeouele Demeles. Deepe iejerye DemeCeejer Jekeleer mJekele&lJeeves
Goee eerceble nesT ekeles. cee$e JekeleeRee meeceepeerke opee&le keener Debeer mLewe&ner Demeles.
Jeie&JeJemLesle efvecee&Ce Peeuesuee meJe& Jeiee&ee Je opee& meeHes#ele: efmLej Demeueeves leebvee meeHes#e efmLej
ie Demesner cnCeleele.
67
9.5.6 ceee&efole meeceeefpeke mebyebOe :
JesieJesieUee Jeiee&es HejmHejebeer Demeuesues meeceeefpeke mebyebOe ceee&efole Demeleele.
Jeie&peeefCeJescegUs Skeee Jeiee&leerue JekeleerceOes DeeHeuee Jeiee&efJe<eeer Deelceereleseer YeeJevee Jeeerme
ueeieles. Gue efvejefvejeee Jeiee&ee ueeskeebceOes Demee DeeJeuesHeCee Dee{Cetve esle veener. leees
HejmHejebeer Demeuesues meyebOeb ceee&efole Demeleele. keejCe ee mebyebOeele es-keefvelJeeeer YeeJevee
Demeles. Jeefj Jeiee&leerue ueeske keefve Jeiee&leerue ueeskeebeer legkeHeCeeves Jeeiele Demeleele. leLeeHeer
iejpe cnCetve keefve Jeiee&leerue ueeskeebvee Jeefj Jeiee&leerue ueeskeebeer pegUJetve OeeJes ueeieles.
Lees[keeele es-keefvelJeeee YeeJevescegUs JekeleeRee mebyebOeeJej ceee&oe esleele.
9.5.7 meeJe&ef$eelee :
Jeie&JeJemLeses mJeHe meeJe&ef$eke Deens. meceepe ceie lees keesCeleener Demees eleske meceepeele
Jeie&JeJemLeses DeefmlelJe efometve esles. meeceeefpeke opee& jefJeCeees efveke<e eleske meceepeele JesieJesieUs
Demeues lejer meceepeele Jeie&JeJemLeses DeefmlelJe efveefJe&Jeeo Dee{Utve esles ner Jemleg efmLeleer Deens.
Lees[keeele keeue& ceekeme& eebveer Jeie& efJeYeepeveemeeer DeeefLe&ke DeeOeeje ecegKe ceeveuee Deens.
meceepeele eeRcele Jeie& Je eefcekeebee Jeie& Demes oesve ekeejes Jeie& Demeleele. Jesuesve eebveer eejerefjke
ece nee Jeie&efJeYeepeveeee DeeOeej ceeveuee Deens. SsJeee&le peerJeve peieCeeNeebee Jeiee&me Jesuesve
efJekeemeer Jeie& Demes cnCeleele. leeveer ceOeceJeiee&eer keuHevee mHe< kejleevee Demes cnues Deens keer,
ne Jeie& efJeueemeer Jeiee&es DevegkejCe kejCeeee eelve kejlees. HeCe lees eflelekee eerceble vemelees.
Jeie& DeeefCe peele ee meeceeefpeke mlejerkejCeeee oesvner ekeejeble keener cegueYetle Hejke
efometve eslees. peele DeeblejefJe&Jeener mecegn Deens. cee$e Jeiee&leerue meome ogmeNee Jeiee&eer efJeJeen-mebyebOe
emLeeHeerle ke ekeleele. peeleer mebmLesle KeeveHeeve Je meeceeefpeke mebyebOeeJej efveyeOe Ieeleues peeleele,
cee$e Jeie&JeJemLesle Demes efveyeOe efometve esle veenerle. peele pevceevegmeej jles. pevceeves juesues
meYeemeolJe keeece Demeles. cee$e Jeieees meYeemeolJe mebHeeer, efe#eCe, JeJemeee eevegmeej jle
Demeles. peeleerle JeJemeeeeeer efveefeleer Demeles. Hejbleg Jeie&JeJemLesle Jekeleeruee JeJemeee efveJe[eryeeyele
HetCe& mJeeleb$e Demeles. peele yeouelee esle veener HeCe mJemeeceLeeee yeUeJej Jeie& yeouelee eslees cnCepes
Skee Jeiee&legve ogmeNee Jeiee&le Jekeleer eJese kejles.
1)
Jeie&JeJemLeseer Jewefee meebiee.
2)
Jeie& ner mebkeuHevee mHe keje.
3)
peeleereer JeeKee meebietve efleeer Jewefees mHe keje.
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
68
9.6
Yeejleere eeceerCe meceepeeleerue Jeie&
9.6.1 emleeJevee :
Yeejleere eeceerCe meceepe Deveske efJeYeeieebceOes efJeYeeieuee iesuee Deens. eeceerCe meceepeeleerue
mlej jevesee peeleerJeJemLee ne cenlJeeee DeeOeej neslee. peeleerJeJemLeseer HeeUscegUs eeceerCe meceepeele
DeoeeHeoer cegU Oeve Deensle. eeceerCe meceepeeleerue meeceeefpeke mlejerkejCeeee DeYeeme kejleevee
lee efkeeCeer DeefmlelJeele Demeuesuee meeceeefpeke Jeiee&eener efJeeej kejeJee ueeielees. mJeeleb$eesej
keeUele DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je jepekeere Iekeeee eYeeJeecegUs peeleerJeJemLeses yebOeve eeceerCe
meceepeele KetHee efeefLeue Peeues Deens. DeeOetefveke DeewoeesefiekejCeecegUs eeceerCe meceepeeleerue HejbHejeiele
JeJemeee ueeeuee peele Deensle. cnCetvee eeceerCe Yeejleeleerue Jeiee&es mJeHe mecepeeJetve IesCes iejpeses
Deens.
Yeejleeleerue eeceerCe meceepe ne cegKele: ke=ef<eeOeeve meceepe Deens. eeceerCe pevelesee esleer
nee cegKe JeJemeee Deens. esleer nse leebee GHepeerefJekeses meeOeve Deens. mJeeleb$eesej keeUele
eemeveeves Deewoeesefieke efJekeemeees keee&ece nebleer Iesleues Demeues lejer eeceerCe Yeeieele GoeesieOeboeeer
Heejmeer Jee{ Peeueer veener. Yeejleeleerue 80 % ueeske Kes[eeble jenleele Je SketCe ueeskemebKeeHewkeer
69 % ueeske ele#e esleerle keece keve DeeHeueer GHepeerefJekee YeeieefJeleele. meenefpekee DeepeegOoe
Yeejleere eeceerCe meceepeeee mlejjevesee esleer ee JeJemeeeeeer peJeUee mebyebOe Deens.
Ge, ceOece DeeefCe keefve Demes Jeie& DeeOegefveke meceepeele efometve esleele, lemese Jeie&
eeceerCe meceepeelener Dee{Uleele. eeceerCe meceepeeleerue Jeie&jevesee Heeee esleer ne Deens. meenefpekee
eeceerCe meceepeele Keeueerue Jeie& Dee{Utve esleele.
9.6.2 peefceveoej Je ceess eslekejer :
Yeejleeleee eeceerCe meceepeeleerue meJee&le eerceble DeeefCe meOeve Jeie& cnCetve ee Jeiee&ee
GuuesKe kesuee peelees. eeceerCe meceepeeleerue mebHetCe& DeeefLe&ke Je meeceeefpeke mebHetCe& DeeefLe&ke Je
meeceeefpeke peerJeve ee Jeiee&ves efveeb$eerle kesues Deens. ne Jeie& meJee&le eyeU DemeueecegUs eeee neleele
yejereeer meee SkeJeuesueer Demeles. ne Jeie& mebKesves Deieoer DeuHe Deens. leebveer SketCe peceerveeree
Heej ceesee #es$eeJej DeeHeueer ceeuekeer emLeeHeerle kesueer Deens. megceejs 10% ueeskeebke[s 50% ntve
DeOeerke eslepeefceveereer ceeuekeer Deens. efJekeeme eesie Demeuesuee peceerveerHewkeer 11% peceerve Ske
kekee Jeiee&ke[s Deens. yeekeeree 99% peceerve ceeuekeebke[s 89% SJe{er peceerve efeuueke Deens.
efyeefeHetJe& Yeejleere eeceerCe meceepeele yejere HeefjJele&ves Ie[tve Deeueer Deensle. efveJee&neOeeve
DeLe&JeJemLee eeceHebeeele, peeleer Je keggbye eebee eYeeJe Je DeeefLe&ke mJeebHetCe&lesves esleer Je efyeiej
esleerJej DeJeuebyetve DemeCeeNeebceOeerue mecveJee ner efyeefeHetJe& eeceerCe meceepeeeer Jewefees nesleer.
efyeefeebee Deeieceveeveblej Yeejleere Kes[eebee keeeeHeue Peeuee. 1971 ee efejieCeleervegmeej
Yeejleele efJeefJeOe #es$eele pes ueeske keece kejleele. leeHewkeer Skeee esleeree #es$eele 2/3 ueeske
keece kejerle Deensle.
peceerveoej Je ceess eslekejer ee Jeiee&ke[s peceerveereer ceeuekeer Demeueer lejer ee Jeiee&leerue
ueeske mJele: peceerve kemele vemele. esleerJej GHepeerefJekee kejCeejer kegUs Je Yegceernerve eslecepetj
69
eebeeceeHe&le peceerveer keve Iesleele DeeefCe peefceveerleerue GlHevveeee ceese Jeee Geueleele. ee
Jeiee&eer DeeefLe&ke efmLeleer eebieueer Demeles. menkeejer eUJeUeree Heeeoener eee Jeiee&ves DeefOeke
Iesleuesuee Deens. HeefjCeecele: eeceerCe meceepeeJej leebeere Heke[ DeOeerke cepeyetle Peeueer Deens.
mJeeleb$eesej keeUele eemeveeves eeceerCe meceepeeleerue DeeefLe&ke efJe<ecelee otj kejCeemeeer Deveske
GHeee eespeerues Deensle. cee$e Deveske keeeos kevener peceerveoejeeer peceerveceeuekeer nesleer leeere
Deens. DeeefLe&ke efJe<ecelee ve< kejCeemeeer eemeveeves keceeue peceerve OeejCee efJe<eeke keeeoe kesuee.
ee keeeoeeleerue Deveske $egeRcegUs DeceueyepeeJeCeerle De[LeUs efvecee&Ce Peeues. efvejefvejeee
Iekejepeeveer kesuesuee ee mebyebOeeree keeeoeele SkeJeekeelee veener. leecegUs ee keeeoeeveeb
eslepeefceveeree ceeuekeerefJe<eeeree efJe<ecelesme otj kejCeele DeHeee Deeues Deens.
9.6.3 meeJekeej Je JeeHeejer :
eeceerCe meceepeeleerue ogmeje eYeeJeer Jeie& cnCepes es, meeJekeej DeeefCe JeeHeejer ne nese.
Yeejleeleerue iejerye eeceerCe pevelee eeeerve keeUeHeemetve meeJekeejeeneree efJeUKeele meeHe[ueer
Demeueees efometve esles. eeceerCe meceepeeleerue yengmebKe pevelee oeefjeelee DeeHeues peerJeve IeeueJeerle
DemeueecegUs leeruee De[erDe[eCeeree JesUer meeJekeejeee Deeee IesCeeeerJeee Heee&e vemes. eeceerCe
Yeeieeleerue meOeve peceerveoejee meeJekeejer kejerle Demes. cnCepese meeJekeej DeeefCe peceerveoej eebeer
Yetefcekee meejKeere nesleer. meeJekeej iejerye pevelesee De[erDe[eCeeree keeeoe IesTve Yejcemee
Jeepeeves kepe& osle Demele. ee JeJenejele Hekele eyoeJej efJeJeeme sJetve meJe&keener kesues peeles.
kepee&eer jkekece DeeefCe leeJejerue Jeepe osves eslekeNeevee Deekee nesF&. cnCetvee cnues peeles keer
Yeejleere eslekejer kepee&le pevcelees. kepee&le Jee{lees. kepee&le cejlees. Deueerke[erue keeUele eemekeere
GHeeeeespeveecegUs meeJekeejeeneruee Lees[emee DeeUe yemeuesuee Deens. cee$e Depegvener keener eceeCeele
Kes[eeesHee[eeble ne Jeie& DeefmlelJeele Deense.
9.6.4 ceOece eslekejer :
eeceerCe meceepeele peebeeke[s mJele:ee keggbyeeee GojefveJee&n kejlee esF&ue, SJe{er
peceerve Demeles, Deee eslekejer keggbyeeee meceeJese ceOece eslekejer ee Jeiee&le neslees. ee Jeiee&leerue
eslekejer mJele: ke keve DeeHeueer peceerve efHekeefJelees. ee Jeiee&ke[s peceerveeres #es$e yeNeeHewkeer
Demeues lejer De%eeve, Yeeb[Jeueeee DeYeeJe ceeieemeuesueer GlHeeove meeOeves. efvej#ejlee eecegUs leebes
esleerlegve efveIeCeejs GlHeVe pescelescee Demeles. ke DeOeerke Je GlHevve keceer eecegUs ne eslekejerner
oeefje DeeefCe kepe&yeepeejerHeCeeee yeUer jlees. peebeeke[s mene SkejeHeemetve lej SkeesCe Hevveeme
Skeje Heele peceerve Demeles. leebee ceOece eslekeNeeble meceeJese neslees.
9.6.5 ueneve eslekejer :
pee eslekeNeebee ceeuekeeres peceerveeres #es$e Deefleee DeuHe efkebJee leeske[s Demeles. leebee
ee Jeiee&le meceeJese neslees. oseele Deee eslekeNeebeer mebKee eeb[ Deens. peceerve keceer Demeueeves
GlHevvener keceer leecegUs ee Jeiee&leerue ueeskeebvee DeeHeuee GojefveJee&nemeeer peceerveoejeke[s eslecepegj
cnCetve jeyeeJes ueeies. ee Jeiee&leerue eslekejer keggbyeepeJeU mJele:ee ceeuekeereer Heee SkejeHes#ee keceer
peceerve Deens. DeeefCe Yeejleele Deee eslekejer keggbyeeeer mebKee megceejs 72% Peeueer Deens. ee
Jeiee&leerue eslekeNeebeer DeeefLe&ke efmLeleer vesnceere nueeKeereer Demeles. eeceerCe meceepeeleerue ueneve
eslekejer Hejekeeseree oeefjeele peerJeve peiele Demelees. keejCe ne eslekejer vee eslekejer Demelees vee
cepegj. Lees[keeele ueneve eslekejer cepegjeHes#eener nueeefKele peerJeve peiele Demelees. keejCe leeuee
peceerveerlegve peemle GlHevvener Ieslee esle veener DeeefCe Deens leer peceerve efJekeeJeer DemesmegOoe Jeele veener.
70
ee kee$eerle lees meowJe De[keuesuee Demelees. cnCetve ee Jeiee&uee ceOece Je ceesee eslekeNeebee
cesnjyeeveerJej peerJeve peieeJes ueeieles.
9.6.6 Yegefcenerve eslecepegj :
Yegefcenerve eslecepegj DeeHeueer GHeefpeefJekee esleerJeje kejerle Demeleele. Hejbleg ee Jeiee&leerue
ueeskeebke[s leebee ceeuekeereer cegUere peceerve vemeles. Yegceernerve eslecepegjebee Heej ceese Jeie& eeceerCe
meceepeele DeeJetve eslees. ee Jeiee&leerue ueeske peceerveoej Jee ceess eslekejer eebeeke[s eslecepegj
cnCetve keece kejleele DeeefCe leeletve efceUCeeNee DeueHe cepegjerJej les DeeHeueer GHepeerefJekee YeeieefJeleele.
Yeejleeleerue eslecepegjebeer efmLeleer Deefleee eeseveere Je Yeeeveke Deens. oeefjeeve melele efHeele
Demeuesuee ee Jeiee&le Je<e&Yej keecener efceUt ekele veener. jespeieejebeer eemJeleer vemeles. leebee
jespeieej peceerve ceeuekeebee cepeer&Jej DeeefCe iejpesJeje DeJeuebyetve Demeles. leebee jespeieejeree oj
Deefleee keceer Demelees. leecegUs emebieer leebvee DeOe&Heeserner jeneJes ueeieles. kegbgyeeleerue keener meome
eslecepegj cnCetve jespeee npesjerves keece kejleele lej keenerpeve meeueie[er cnCetve Deeeg<eYej
ogmeNeeee esleele jeyele Demeleele. meeueie[er Je<ee&ee yeesueerves peceerve ceeuekeeke[s cepegj cnCetve
keece kejlees. leeuee jespeieejereer nceer Demeles. cee$e leeeer efmLeleer iegueeceemeejKeer Demeles. leeuee
ceeuekeeke[s He[sue les keece kejeJes ueeieles. ee Jeiee&le eecegKeeves keefve peeleeree ueeskeebee DeOeerke
YejCee Demelees.
9.6.7 Flej JeeeeJemeeefeke
eeceerCe meceepeele esleerJeJemeeeeJej DeJeuebyetve Demeuesuee Flej JeJemeee kejCeeNee
JeeJemeeeerkeebeener Ske Jeie& Demelees. eeceerCe meceepeeleerue Flej JeJemeee eecegKeeves
esleerJeJemeeeeeere efveie[erle Demeleele. owvebefove iejpeebeer Hetle&lee kejCeemeeer Je esleer JeJemeeeeuee
Hegjke cnCetve ee JeJemeeeeuee cenlJe Deens. eeceerCe Yeeieele ee JeeJemeeeerkeebvee efkebJee keejefiejebvee
yeueglesoej Je Deueglesoej cnCetve DeesUKeues peeles. ee JeeJemeeeeRkeele megleej, ueesnej, eeYeebj, Heefj,
vneJeer, iegjJe, keesUer Fleeoer JeeJemeeeerkeebee meceeJese neslees. ns ueeske esleeruee ueeieCeeNee Jemleg
HegjefJeCeees keece keve leeee ceesyeoueele esleceeuekeeke[tve jefJeueeeceeCes keener eceeCeele
esleerleerue DevveOeeve Je Flej Jemleg Iesle Demeleele. HetJeeaee keeUer Kes[eebes DeeefLe&ke peerJeve
mJebeHetCe& yeveefJeCeele ee JeeJemeeeeRkeeee ceese Jeee neslee. Deee ekeejs eslekejer DeeefCe
JeeJemeeeerke HejmHejebJej DeJeuebyetve nesles.
meOe: efmLeleerle cee$e ee eeb$eerkeerkejCeecegUs HejbHejeiele JeJemeeeees mJeHe yeoueues. ee
JeJemeeeees cenlJe keceer Peeues. Jee[lee enjer mebHekee&cegUs Kes[eebeer mJeebHetCe&lee ve Peeueer.
veJeveJeerve JeeJemeeeerke mHeOee&le pegves JeJemeee ceeies He[t ueeieues. HejbHejeiele JeJemeee cees[keUerme
DeeueeecegUs, keejeieerjebee GHepeerefJekeses meeOeve efnjeJeues iesues. leebeeHet{s DeeefLe&ke mebke GYes
jeefnues. HeefjCeeceer GHeefpeJeerkesee eesOeele ns eeceJeemeer enjeke[s OeeJe IesT ueeieues.
Lees[keeele eeceerCe Jeie&jevesee efJeeej kejlee meceepeele ceesee eceeCeele DeeefLe&ke Je
meeceeefpeke efJe<ecelee Dee{Ules. eerceble eslekejer Je peceerveoej eebee neleele meJe& meee SkeJeueer
DemeueecegUs ee Jeie&jeveslener peeleerYeso efometve eslees. es, meeJekeej, JeeHeejer, peceerveoej ns Ge
peeleerleues Demeleele lej eslekejer, eslecepetj ee Jeiee&le keefve peeleerleerue ueeskeebee YejCee
Dee{Ulees. DeLee&le Deueerke[erue keeUele Skeee Jeiee&le JesieJesieUee peeleerleerue ueeskeebee meceeJese
nesT ueeieuee Deens.
71
1)
Yegceernerve eslecepetj keesCeeuee cnues peeles les efuene.
2)
Yeejleere eeceerCe meceepeeleerue Jeiee&Jej eee& keje.
9.7
peeleer - Jeie& - meoe: efmLeleer
9.7.1 meceepeeee Keb[elceke efJeYeepeveeceOeerue HeefjJele&ve :

HetJeea peeleeres meYeemeolJe pevceeJeve jle Demes. leecegUs leees mJeHe yebefomle nesles.
Deepe eeeerve keeUeleerue peeleer eceeves keesCeleerner peele efmLej veener. leereele HetJeeaeceeCes Skeer veener
jepekeere eve, eceerke mebIevee, keejKeeves , keeee&uees Deee JesieJesieUee JeJemeeeele Deveske
peeleeree JekeleeRveer eJese kesuee Deens. leecegUs peeleeree mebkegefele efvee jeneruesuee efomele veenerle
Jekeleeree opee& peeleerJej DeeOeejerle jeneruee veener. lej leeree opee& iegCe, keeweue, Hewmee Je
JeJemeeeeJej DeeOeejuesuee Deens.
9.7.2 peeleeree DeOeerkeej HejbHejsceOeerue HeefjJele&ve :
peeleerJeJemLesleerue DeOeerkeej, HejbHeje eeuee Oeeefce&ke DeefOekeej neslee. peeleer JeJemLesvegmeej
yeecnCeees mLeevemeJeexe nesles. cee$e meoe: efmLeleerle DeewoeesefiekeerkejCeecegUs Je yegefOoJeeoecegUs
yeecnCeees Jee&mJe keceer Peeues Deens. leebee eYeglJeeuee Oekekee yemeuee Deens. DeeOegveerke egieele eceeesner
eYeglJe keceer nesle eeueues Deens.
9.7.3 peeleere mlejjevesleerue yeoue :

peeleerJeJemLesJeve meceepeele peer mlejjevee efvecee&Ce Peeueer nesleer, leelener Deepe yeoue
Peeuee Deens. peeleerJeJemLesvegmeej YesoeJej DeeOeejuesueer Ge Je efveeleseer YeeJevee mebHegele Deeueer
Deens. efe#eCeees #es$e meJeemeeer Kegues kesues iesueecegUs meJe& peeleeres ueeske eeee keeeoe IesT ueeieues.
keefve peeleeres ueeske Ge peeleerleerue ueeskeebes DevegkejCe ke ueeieues. es mecepeueer peeCeejer
yeecnCe peele DeeefCe Flej peeleer eebeeleerue Deblej efoJemeeieefCeke keceer nesle Deens.
9.7.4 DemHe=eebeer Gvveleer :
meJee&meeer efe#eCe Kegues Demeuee kejCeeves meJeevee efe#eCeeeer meceeve mebOeer efceUeueer.
DemHe=e peeleervee efe#eCe Je veewkejer neele Deveske meJeueleer efceUt ueeieueee. les ueeske efe#eCeecegUs
GeHeome yeveg ueeieues. neeJeve leebvee opee& eeHle nesT ueeieuee. eecegUs peeleerJeJemLeseer eewke
ef{ueer Peeueer.
72
9.7.5 HejbHejeiele JeJemeeeele yeoue :
pevceevegmeej JeJemeeeefveefeleer ns peeleer mebmLeses ecegKe Jewefees Deens. eleske Jekeleeruee
DeeHeuee efHe{erpeele JeJemeee kejCes yebOevekeejke nesles. cee$e mee:efmLeleerle eleske Jekeleer DeeHeuee
Fsvegmeej, DeeJe[ervegmeej keesCeleener JeJemeee ke ekeles. Yeejleere Ievesves JeJemeeeeee efveJe[er
mebyebOeer meJeevee meceeve mebOeer efouesueer Deens.
9.7.6 Keeve-Heeve mebyebOeeee eefleyebOeele efeefLeuelee :
Deepe DeeOetefvekeerkejCeeee eYeeJeecegUs Je Jee[lee mebHekee&cegUs KeeveHeevee Jejerue efveyeOe
efeLeerue Peeuesues Deensle. ne@sue, KeeveeJeUer esLes efJeefJeOe peeleeres ueeske Ske$e Yeespeve Iesleele. lee
yeue meoe:efmLeleerle Heejmes efveyeOe veenerle.
9.7.6 pevceevegmeej opee& eele HeefjJele&ve :
HejbHejeiele peeleerJeJemLesle Jekeleeree opee& efleee pevceevegmeej jle Demes. Hejbleg Deepe
pevce ne Ieke Jekeleeree opee& jefJele vemegve mebHeeer, JeJemeee, efJeoJellee eeJeve Jekeleeree opee&
jle Deens. mee:efmLeleerle pevceeSsJepeer Jekeleeree iegCeebvee DeeefCe kele&=lJeeuee FLes mLeeve Deens.
Leeskeeele mee:efmLeleerle peeleer JeJemLescegUs meceepeele peer Geveereleseer YeeJevee efvecee&Ce
Peeueer nesleer leer ve Peeueer. peeleereer pegveer cegUes Je meebmke=leerke Deeoe& yeoueues. Deepe peeleer
efeLeerue Je eYeeJeegve yeveuee Deensle ns pejer Kejs Demeues lejer peeleer mebmLeses DeefmlelJe HetCe&HeCes ve
Peeues Deens. Demes cee$e DeeHeueeuee meceepeele peeleeres DeefmlelJe DeeHeCeeme efometve esles.
1.
ueneve eslekejer DeeefCe Yetefcenerve eslekejer eeceOeerue Hejke meebiee.
2.
peeleer DeeefCe Jeie& ceOe efmLeleer meebiee.
9.8
meejebe (Summary)
peele ner DevebJebeerkelesJej DeeOeejuesuee Ieke Deens. Jekeleereer peele ner leebee pevcee
Jeve jle Demeles. lej Jekeleer pee keggbyeele pevceeuee Deeuee lee keggbyeeeer peele leeuee keenerner
ve kejlee ceerUles cnCepese peele Jekeleeruee DeeHeesDeeHe efceUles. Hejbleg Jeie& ee mebkeuHeves ceOes leme
veener. keejCe Jeie& ne Skee efJeefe ueeskeebee efceUtve leeej Peeuesuee Demelees. Jeie& efceUefJeCeemeeer
Jekeleeruee Oe[He[ kejeJeer ueeieles. cnCepese Jekeleer ne SKeeoee Jeiee&ee meome ne kejeJeer ueeieles,
Oe[He[ kejeJeer ueeieles cnCepes Jeiee&es meomelJe ns leeee iegCeeJej DeeefCe keeweueeJej DeJeuebyetve
Demeles.
73
9.9
eyoeLe& (Glossary)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
efveoe&ke - oeKeefJeves, oeKeefJeveeje

JeJeoske - leHeemeves, DeYeemeves
Keb[elceke - JesieJesieUs Yeeie, ekeej
mlej - KeeueerJej, SkeHes#ee ogmejeJej
efveyeOe - efveece
mLeeF& - keeecemJeHeer, keOeer ner ve peeCeeje
DeOeereve - Jee&mJe, Heie[e
veieCe - Depeeryeele vemeles
meeJe&ef$ekelee - meJe&e efkeeCeer, meieUer ke[s
SsJee& - megKemeeseerves, megKekeejke, Deejeceoeeke
9.10 eve (Question)

1.
2.
3.
Jeiee&eer JeeKee meebietve leebee Jewefe<eees JeCe&ve keje.

peele DeeefCe Jeie& eeleerue Hejkeees meefJemLej efJeJeseve keje.
peele DeeefCe Jeie& legceee eyoeble ceeb[e.
74
10
Yeejleere meceepeeeeeeer efekeerlmee
(Debates in india Sociology)
Ieke jevee
10.1 Gefo<es (Objectives)
10.2 DeeOegefvekelee (Modernity)
10.3 DeeOegefvekeleseer JeeKee (Definition of Modernity)
10.4 mHeerkejCe (Interpretation)
10.5 HejbHeje (Tradition)
10.6 HejbHeje DeeefCe DeeOegefvekelee eeleerue Hejke (Difference between Traditional
Modernity)
10.7 leUeieUeleerue meeceeefpeke efmLeleer (Sociology from below)

10.8 meeF&ceve keceereve
10.9 megOeejCeeJeeoer DeeefCe keueeCekeejer keee&ece (Aneliorative and welfare
programmes)
10.10
10.11
10.12
10.13
10.14
10.15
10.16
10.17
10.18
10.19
10.20
HebeJee<eeake eespevesle efJekeemeeeer eespevee

jeKeerJe celeoej mebIe
mejkeejer mesJee ceOes efJees<e Deej#eCe
Flej ceeieebme peeleer / Jeie& (Other backward castes / classes)
Deej#eCe veerleer (The Reservation Policy)
Devegmegeerle peeleer DeeefCe Yekeee Je efJecegkele peeleer-peceeleermeeer Deleeeej eefleyebOeke
keeeoe (1989)
Devegmegeerle peeleermeeer je<êre Deeeesie
Devegmegeerle peeleermeeer jeêre Deeeesieeeer keeex
meejebe (Summary)
eyoeLe& (Glossary)
cenlJeees eve (Questions)
75
10.1 Gef<es (Objectives)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
DeeOegefvekelee cnCepes keee? ee mebkeuHevesee DeYeeme kejlee esF&ue.

HejbHeje ee mebkeuHevesee DeYeeme kejlee esF&ue.
DeeOegefvekelee DeeefCe HejbHeje eeleerue Hejkeeee Dee{eJee Ieslee esF&ue.
leUeieUeleerue meeceeefpeke Iekeebeer efeefkelmee kejlee esF&ue.
meeeceve keceereve cnCepes keee? ns peeCetve Ieslee esF&ue.
HebeJeeef<e&ke eespevesle efJekeemeeeer keesCeleer Yegefcekee Deens eeJej ue#e keWerle kejlee esF&ue.
jeKeerJe celeoej mebIe kee Je keeemeeer DeeJeeke Deensle eeJej efeefkelmee kejlee esF&ue.
mejkeejer mesJeeceOes oueerleeee Deej#eCeees cenlJe, peeCetve Ieslee esF&ue.
Devegmeteerle peeleer DeeefCe peceeleermeeer jeêre Deeeesieeeer keee& keee? ns ue#eele Ieslee
esleerue.
10.2 DeeOetefvekelee : (Modernity)

DeeOetefvekelee eyo meeOeejvele: Gej-HeejbHeejerke, Gej ceOeceegieerve Ssleernemeerke
keeueeJeOeer efveo&eerle kejlees. pees meeceJeeo les Yeeb[JeueJeeo, DeewoeesieerkejCe, Oece&efvejHes#eJeeo,
je^-jepe DeeefCe leebee mebmLee eeke[s Heee Geueleevee efomelees. mebkeuHeveeee DeeOeejeJej
DeeOegefvekelesee mebyebOe DeeOegveerkeegie DeeefCe DeeOegveerkeleseer Deens. Hejbleg ne Ske efJeefe mebkeuHeveeeer
efveceealeer kejlees. pees keer Heeefeceele oe&ve ceOes Skee efJeefe Deeboesueveeke[s Feeje kejlees.
DeeOegveerkelee Hekele Yeeb[JeueJeeoee Goee yejesyej meeceeefpeke mebyebOeeuee egOoe efveo&eerle kejlees.
DeeOegveerkelee yeewefOoke mebmke=leeree eJe=eervee egOoe efveo&eerle kejlees. efJees<ekeve Deeboesueveeuee
Oece&efvejHes#eerkejCe DeeefCe Gej Deewoeesieerke peerJeveeyejesyej pees[uee iesuee Deens. pemes efke,
ceekeme&Jeeo, DeefmlelJeeo DeeefCe meeceeefpeke efJe%eeveeeer DeewHeeeefjke mLeeHevee ee meboYee&ceOes,
DeeOegefvekelesuee F.me. 1436-1789 ee meebmke=efleke DeeefCe yeeweqOoke Deeboesuevee yejesyej pees[uee
iesuee Deens. peeee efJemleej 1970 oekee Heele efkebJee leeee veblej Peeuee.
mecyebOeerle eyo :
Fbepeer eyo cee@[ve& (DeeOegveerke) cees[es Heemegve ue@erve eyo cees[ve&me yeveuee Deens. ee
eyoeee GHeeesie F.me. Heee ceOes meeHe[lees. pees keer cegU Hee Heemegve FmeeF& egieeuee Deueie
kejCeeee meboYee&le Deens. eeee efJeleerefjkele ee eyoeee GHeeesie 17 (melejeJee) elekeeHeemegve
megJeele Peeueer Deens. pees efke (HeJeejue Dee@He efo SeqveSv De@v[ oer cee@[vme&) Heemegve yeveuee neslee.
leeeeceOes JeeoefJeJeeo egOoe kesuee iesuee neslee. DeeOegveerke mebmke=leer (egveeveer-jesceve) mebmke=leerHes#ee
JesieUer Deens kee? DeeefCe ne JeeoefJeJeeo 1690 ee oekeeee megJeeleeruee Dekeeoceer eevkewmeee
ceOes meeefneqleke DeeefCe keueelcekeeceOes JeeoefJeJeeo neslee.
ee eeesieevegmeej DeeOegefvekelee es leeleHee& nesles. meOeeee efmLeleeree leeie kejves, DeeefCe
Ske veefJeve megJeele kejCes. DeeefCe Ssefleneefmeke cegU eyoeeer JeeKee kejCes. eeee efJeefleefjkele
76
DeeOegefvekelee DeeefCe DeeOegefveke ceOeerue Deblej SkeesCeermeeuee (19) elekeeHeele (2007) Heele
kesue iesue veener.
10.3 DeeOegefvekeleseer JeeKee (Definition of modernity)

1.
jespesveeT:
DeeOegefvekelee Ske eieleerefeueleske[s efveoxeerle kejles, pees ceevegme peeefleuee De%eevelee DeeefCe
leHe&nervelee Heemegve cegkele kejCeeee efveee kejlees.
2.
[sueever :
meeceeefpeke DeeefCe oee&efveke peyeeyeoejer yejesyej ceewueerke veJeerve peyeeyeoeNee efvecee&Ce
Peeueee. DeeOegefvekelese egie meeceeefpeke efmLeleer Heemegve DeewoeeskeerkejCe DeeefCe ece efJeYeepeve mHe<
nesles DeeefCe oee&efveke Heeves efveefelelee eer neveer.
10.4 mHeerkejCe :
DeeOegveerke meceepe efkebJee Deewoeesieerke meYelee meeer Ske DeeegefueHeer eyo Deens. DeOeerke
Heele GuuesKe kesuee veblej eeee mebyebOe
1) peieeyeodoue Ske Keeme efkeesveemeer Deens. Deee peieeee efJeeej sJeves pees HeefjJele&veemeeer
leej Deens. ceeveJeer nmle#esHee ejs.
2) DeeefLe&ke mebmLee, efJees<e keve Deewoeesieerke GlHeeove DeeefCe Ske yeepeej DeLe&JeJemLee ee
Heefjmej.
3) jepeefkees mebmLeeeer Ske efveefele e=bKeuee, peeceOes je^-jepe eeceerue Deens. Keeme keve
ee Jewefeee HeefjCeeceeee Hee ceOes, DeeOegveerkelee SKeeoee HetJe& meeceeefpeke JeJemLeeee
leguevesves DeOeerke ieleerefeue Deens.
DeeOegefvekelee :
Flej mebkeuHevee eceeCesee DeeOegefvekelee ee mebkeuHeveeeer JeeKee kejves egOoe DeJeIe[
Deens. mebkeuHevee ose-keeU meeHes#e vee kesJeU DeeHeuee leeeqlJekelee ceOes peer keer DeeHeuee
JeeJenejerke Ieves ceOes iegbleeiegbleereer nesles. DeeOegveerkelee egdOoe Ske iegbleeiegbleereer mebkeuHevee Deens.
eee cegKe keejCe DeeOegveerkelesee efJekeemeeceOes ceese efJemleej Deens.
Ske meeOeejCe ceevegme DeeefCe Ske yegOoerpeerJeer Jekeleer DeeOegveerke nesCeeee DeLe& Skee
mecePele veenerle. %eeveeeeere mLejecebOes DeeefCe meeceeve peerJeve JeJenejeceOes DeeOegefvekelesee DeLe&
JesieUe Deens. ns DeLe& HejmHej efJejesOeer HeCe Demeg ekeleele. pee JesUsme DeeHeCe mebkeuHeveelceke
eceeCeele GHeeesie yeIelees. lesJne mecepelees keer %eeveevegmeej ee mebkeuHeveeee efJemleej nesleeveeb efomelees.
jepeeee, meceepeeee, DeLe&eee Fleeoer %eeveeee #es$eele DeeOegefvekeleseer JeeKee SkemeejKeer
77
kesueer peele veener. SsJe{se veener lej DeeOegveerkelee Ske ieefleeerue mebkeuHevee Deens. DeeOegefvekelee ee
mebkeuHevesJej JesU peeiee/efkeeCe Fleeefo ieeseRee egOoe Demej He[uesuee efomelees. egjesHeere oseeleerue
DeeefCe Deeeeree DeeefCe Deeeerkeer oseeleerue DeeOegveerkelee SkemeejKeer efomele veener. esJe{se veener lej
lee oseeleerue DeeOegefvekelesee eeogYee&Je es keejCe HeCe JesieJesieUs Deensle. eecegUs yeesueues peeles efke
DeeOegefvekelee JesieJesieUee ekeejeer Demeg ekeles. peerlekeer efJeefJeOe meeceeefpeke JeJemLeseer DeJemLee
efkebJee leeuee HeefjJeleeale kejCeejer mecemee Deens. eeJeve mHe nesles efke, DeeOegefvekeleseer mebkeuHevee
efJeveekeejCe iegbleeiegbleereer veener.
DeeOegefvekeleseer megJeele kesJne DeeefCe kegs Peeueer eeee eesOe Iesleevee keguee efveefele
FmeefJemeveele meebieves efvejLe&ke GHeece Deens.
1)
DeeOegefvekeleseer JeeKee DeeefCe leees mHe<erkejCe oee.
2)
DeeOegefvekelee ee mebkeuHevesJej Hejer#eCe keje.
10.5 HejbHeje (Tradition)

efJeefe Yeewieesefueke #es$eele Ske$e jenCeeNee Jekeleeree mecegneHeg{s keener meeJe&$eerke Je
meecegnerke mJeHeeee mecemee Demeleele. DevveHeeCeer, efveJeeje, mJej#eCe, keeceJeemeveeHetleea,
DeHelemebieesHeve, iCeebeer osKeYeeue ce=leejerbjebeer efJeuenJee Fleeoer eve eleske meceepeeme
mees[JeeJes ueeieleele. Jekeleerveer HejmHejebeer kemes JeeieeJes, ne ner eve Demeleese. JeejbJeej GodYeJeveeNee
Deee eveeee yeeyeleerle DeeHeuee Yeewieesueerke HeefjefmLelevegHe lemese GoefveJee&neLe& GHeueyOe
Demeuesuee ieeservegmeej keener ceeie& eesOegve kee{uesues Demeleele. Je ojJesUer veefJeve eeesie keve
HeenCeeSsJepeer DevegYeJeeves meceeOevekeejke juesues Je mejeJeees Peeuesues ceeie& DeeejCeeke[se
ueeskeebeer eJe=eer Demeles. efvejer#eCe, DevegkejCe, DevegYeJeeeer osJeeveOesJeeve eecegUs ns ceeie&, lee meJe&
meceepeele emegle nesTve yeveleele. ee efJeefJeOe Jele&veekeejeeer keener keuHeveener efveie[erle
Demeleele. ee Deeeej efJeeejeeer Ske efJeefe eCeeueer yevegve peeles. Je leer Skee efHe{erke[tve
ogmeNee efHe{erke[s meebmke=leerke Jeejmee ee Heeves mebeefcele nesle Demeles. leerueee HejbHeje cnCeCeele
esles. ner HejbHeje lee lee meceepeeee Skelesme, mLewee&me, meeleleeme Je Jewefe<eeme keejCeerYetle lemese
Hees<eke Demeles. Yeewieesefueke Je DeeefLe&ke efmLeleblejs, Deve meceepeebeer mebHeke& Je oUCeJeUCe Fleeoer
keejCeebveer HejbHejsceOes yeoue nesle peeleele. ns Kejs, leLeeHeer veJeeeer pegveeeer meebie[ Ieeleueer peeles Je
mecevJeener meeOeuee peelees. keener DeeeejefJeeej lej veJeerve HeefjefmLeleerme DevegHe vemeues, lejer
HetJee&Heej eeuele Deeues cnCetve ueeske leevee efeketve jenleele.
78
ceeCemeele Jeebeerke Je veJeerve mebHeeoerle iegCe Demeleele. ns meJe& peerJeveeLe& keuenele eemJeer
nesCeemeeer GHeegkele nesleele ns oesvner efceUtve HejbHeje efvecee&Ce nesles. ceeieee ceeveJeer efHeerke[tve
Het{erue efHeerme eeHle Peeuesueer HeOoleer cnCepes HejbHeje nese. ceveg<eeeer efJeefe eke=leer Demeles.
lesJe{eeJej peerJeveeLe& keuenele ceeveJe eemJeer nesT ekele veener. ceeCegme efvemeiee&ee efJeeej keve
veJes iegCe, %eeve keueekeeweuees, DeeejCeHeOoleer Jee peieCeeeer meeOeves mebHeeove kejlees Je eemJeer
neslees. ns meJe& mebHeeoerle efJees<e Heg{erue Heer{eruee efceUleele. leebeer jeJeerke HeOoleer Jee eekeesjer yeveles.
meJe& ceeveJeer mebmke=leer ner Deeer HejbHejee nese HeCe HejbHejsleerue DeHegCe&lee Je oes<e Oeeveele DeeueeJej
veJeer ceevemeerke lemese Yeewefleke meeOeves Je leebee HeOoleer ceeCegme eesOelees. leecegUs veJeer HejbHeje
efvecee&Ce nesles. ceeveJeer peerJeveeee cnCepes mebmke=leeree meJe& eeKee Jee #es$es eeble pegveer HejbHeje,
HeefjJele&ve Je veJeer HejbHeje Deeer ceeueerkee Demeles. DeeefCe leereecegUse peerJeveeLe& keuenele ceveg<e
eemJeer neslees.
HejbHejsceOes meceepeeeer jevee, JekeleerJele&veees mebIeve, eOoe DeeefCe meebmke=efleke eeflekes
eebee meceeJese neslees. keeneree celes meceepeele pes efomeles, pes ceeveJeer Jele&veekeej, Dee{Uleele,
leebveee HejbHeje cnCeeJes. Flej keeneree celes jepekeere, meeceeefpeke, meebmke=efleke Skeelceleseer
eleerkes cnCepese HejbHeje nese. meceepe DeeHeuee mecemee kemee mees[efJelees, meceepeees Ieke
meeceepeerke mebkeevee kemes leeW[ osleele, YeglekeeUele leebveer ee mecemee keee mees[efJeuee DeeefCe
meeceeefpeke mebIe<ee&legve meceepeeeer jevee keeer leeej Peeueer. eeJeve ner HejbHeje cnCepes keee ns
keUg ekeles. meeceeefpeke DeeefCe meebmke=efleke Jewefeeees meelele cnCepes HejbHeje Deeer JeeKee kesueer
peeles. keesCeleerner iees HeejbHeejerke Deens keer veener, ns leeree cegueeJeve jle Demeles.
Jekeleermecegneme mebmLeeeer pejer Demeles Je pegvee efHe{erke[tve mebmLeelceke peerJeve efveJe[uesues Demeles.
mebmLee ner HejbHeje vemegve mebmLesee cegueeefJe<eeereer eOoe ner HejbHeje Demeles. cnCegvee HejbHeje cnCepes
cegue Demeuesueer keuHevee nese. Oeeefce&ke ebLeees meelele DeeefCe leele efHe{eeved efHe{ee nesCeejs mebeceCe
ne ner HejbHejsee Yeeie Demelees. pegvee efHe{erke[tve veJee efHe{erke[s peleve kejCeemeeer efouesuee sJee,
Demeener HejbHejsee DeLe& Deens. lee keuHevesle, pes pegvee efHe{erke[tve Deeuesueer Deens leele Yej ve
Ieeuelee DeLeJee leelegve keenerner ve JeieUlee pemesee lemes peleve kejeJeeees ne DeLe& Deens.
HejbHejseer JeeKee kejleeveee HejbHeje nee efmLej Demeleele DeeefCe lee HeefjJele&efvee
Demeleele, Demes oesvner efJeeej ceeb[ues iesues Deensle. DeeOegveerke keeUele Jele&veees pes keener ekeej
meceepeeves peleve keve sJeues Deensle, leees meelele cnCepes HejbHeje, ner keuHevee Het{s esle Deens.
Oeeefce&ke HejbHejeee yeeyeeflele lee Hejcesejeke[tve DeLeJee es<eerlee ke[tve, Deeuee Deensle Demes ceeveues
peeles. Sefleneefmeke HejbHejener Oeeefce&ke HejbHejseceeCes { nesleele. ee HejbHejevee eeflekeelceke DeLe&
Demelees. leelegvee je^Jeeo Je mecegnefvee peesHeemeuee peeleele. Oeeefce&ke Ssefleneefmeke lemese
meeceeefpeke HejbHejees Kejs oe&ve efe$ekeuee, Jeemlegkeuee, Jee*e Fleeoer ceOes Ie[les. keesCeleener
meceepeeeer meebmke=leerke Ievee keeer DemeeJeer, meceepeeeer meebmke=leerke Je meeceeefpeke Gefoes
keesCeleer DemeeJeerle, meebmke=leerke Ievesee ceee&oe DemeeJeele Fleeoer ieeseRee HejbHejseer peJeUee
mebyebOe Demelees.
meceepeeee meebmke=efleke HejbHejseer oesve Debies Demeleele 1) yeefnjbie Jee cegle& mebmke=leer Je 2)
Deblejbie Jee Decegle& mebmke=leer lee lee eoseees Yeewieesefueke efJees<e: DevveHeeCeeeer GHeueyOelee Jee
kecejlee; e=legceeveeleerue yeoue; lee Yeeieeleerue eeefCe Fleeefoee efveefcelleeves keener jeJeerke
79
ekeejee emebieevee leeuee JeejbJeej leeW[ oeeJes ueeieles. veelesJeeF&ke DeefleLeer Je DeHejereerle Jekeleer
eebeeeer JeeieCeees emebie ner JeejbJeej esle Demeleele. Deee JeejbJeej esCeeNee emebieeee yeeyeleerle,
Jele&ve ekeej yengleebeer meJe&meeceeve Peeuesues Dee{Uleele, Demes Jele&veekeej cnCepes lee lee
Yegeoseeleerue meceepeeeer cegle& DeLeJee o=<ee mebmke=leer nese. lee lee meceepeeeer Yee<ee, KeeveHeeve
DeJepeejs Je nleejs, JeeeJejCes, Iejs, eJeemeeeer meeOeves, efJeJeenefJe<eeke eeueerefjleer, veeleerieeWleer
jefJeCeeee HeOoleer, Deew<eOeesHeeej HeOoleer, eemeveHeOoleer, Flejebee mLeeve Je opee&vegmeej
leeeeeer JeeieCeeee jerefle Fleeoeree meceeJese cegle& mebmke=efleee meojele neslees.
ee ele#e Jele&veeee cegUeeer keener mecepegleer Jee eOoe keener cegueekeuHevee keener ceeveob[
lemese keener ie=nerlesner Demeleele. ee meJe& iees<er HejmHejebeer efveie[erle Demeleele. ee meJe& efceUtve
yeveuesueer efJeeejeCeeueer cnCepes mebmke=leeres Delebjbie nese.
meebmke=leerke mecepegleeree meojele lee lee meceepeeleerue ueeskeebes efJeeej, %eeve Je efJe%eeve,
DebOeeOoe, HegjeCekeLee ee ieeser esleele. ee Hewkeer HegjeCe keLeees cenlJe meebmke=leerke peerJeveele Heej
Demeles. lee lee meceepeeleerue ueeske HegjeCekeLee cnCepes kesJeU keefuHelekeLee efkebJee keueelceke
keuHevee efJeueefmeles ceeveerle veenerle, lej Sseflenemeerke Ievee ceeveleele. yeee yeueeleerue iees cnCepes
Sseflenemeerke Je=eebvle nesle, Deeer eOoeUt efemleer Oecee&eebeer eOoe Demeles. eeeceeCese eleske
meceepeeee peerJeveJeJenej leebee HegjeCekeLeeveer eYeeJeerle Peeuesuee Demelees. Demes yee@veermuee@
ce@efueveesmkeer (1884-1942) ee meebmke=leerke ceeveJeeee%eeves oeKeJetve efoues Deens.
F Je efnlekej keee, ee efJe<eeeree keuHevee eleske meceepeele Demeleele. Goe. mebece,
menkeee&, esce, Demlese, DeJeeYeereej ns iegCe meecegnerke peerJeveeee efves F ceeveues iesues Deensle.
%eeveevebo, meewoee&vegYeJe Je DeOeeeqlceke ieg DevegYegleer ee ieeser Jekeleeres peerJeve mebHevve yeveefJeleele
cnCegve ceesueeee ieCeueee peeleele. ner cegues efmeOo nesleerue Deee leNnseer meceepe JeJemLee
Ie[efJeCeele Deeuesueer Demeles. Je meceepeeleerue Jekeleer ner DeeHeueer Gefoes ee cegueebeer megmebiele
sJeerle Demeleele. keener cegues meceepeeee efpeJeveele keWeregle Demeleele, lej keener meeOeveerYegle
Demeleele pee ieeser kejCeele ueeskeebee ekeleeree Je JesUsee yejeemee Yeeie Kee& nesle Demelees,
pee ieeser leebee eee& mebYee<eCeees Je Jeeo-efJeJeeoees efJe<ee yeveleele, pee iees<er Je[erueOeejer
ceb[Uer ueneveeee ceveeJej efyebyeeefJeCeeee eelve kejerle Demeleele, pee eeefj$eiegCeebeer Je Je=eereer
meceepeele eebmee nesle Demeles. leeJeve lee lee meceepeeeer keWerYegle cegues keesCeleer Deensle, ns
keUles.
SKeeoee meceepeeleerue ueeskeebee keener iees<er kejCeeJej DeeefCe keener iees<er ve kejCeeJej
Yej Demelees Demes Dee{Utve esles. lee ieeser kee#eeves eUCeeee cegUeeer keener meebmke=leerke ie=efnles
Demeleele. Goe. Flejebee JeeF& Febee HeefjCeece nesT ekelees DeeefCe leebeer ueeieg ekeles, ns
ie=nerle Oeve yeeuekeeuee keeUer leer ueeJeCes Je Flejebee osKele leebvee GIe[ GIe[ ogOe ve Heepeves;
peeognesCeeeer melelee ie=nerle Oeve yeeuekeeeer veKes, kese Jeiewjs Flejebee neleer ve ueeieleerue eeeer
keeUpeer IesCes, mJele:es veeJe Hejkeeeme mecepegveosves; ceewpeeryebOeveeee JesUer osCeele Deeuesues veeJe iegHle
jeKeves, Je[erue ceveg<e pesJele Demeleevee leeme vecemkeej ve kejCes F. ekeejeeer keejCeerceebme ke
ueeieues, keer Jejerue efJeOeeveeeer melelee Heles.
80
10.5.1 meebmke=efleke ceeveob[ :
meebmke=efleke ceeveob[eee meojele, ueeskejerleer (keeskeJespe), {er, eLee Je vewleerke mebkesle
eebee meceeJese neslees. esleereer keeces, mJeebHeeke, pesJeCeKeeCe, efYevve emebieer kejeJeeeee HesnjeJe,
Flejebvee leebee leebee meeceeefpeke opee&vegmeej DeefYeJeeove Deeeflee, JeOeg-Jej efveJe[, eeskeeoe&ve
Jeiewjs ieeser kejCeeee pee jerefle pevemeeceeveebke[tve eesie ieCeueee peeleele, leebvee ueeskejerefle
Deeer meb%ee Deens. ee ueeskeefjleer cnCepes Jekeleeree Jele&veeJej Demeuesuee meeceeefpeke Dekegbeeeee
Ske ekeej nese. cee$e ne Debkege DeveewHeeeefjke Je meewce mJeHeeee Demelees. peer Jekeleer ueeskejerefle
Devegmejerle veener leeruee ueeske nmeleele. Flekese.
10.5.2 {er DeeefCe eLee :
{er DeeefCe eLee ns meeceeefpeke Jele&veees efveeceve kejCeejs Debkege DeOeerke cenlJeees Je
eYeeJeer nesle. Jeef[ueOeeNeebvee, yejesyejeree Je Flejebvee mebyeesOeves, DeYeeieleees Deefleee meeceeefpeke
ee cenlJeees Demes efJeJeeneoer emebie efvejesHe osves IesCes, Fleeoeree mebyebOeele efjefleefjJeepe {
Peeuesues Demeleele Je les ve HeeUCeeNee Jekeleereer ueeske keceer mebyebOe sJet ueeieleele. ee efves
jerefleefjJeepeeee Debkege DeOeerke eYeeJeer Je peeeke Demelees.
meecegnerke peerJeve Je meceepeeeer OeejCee eebee efJeeej kejCee FleHele pees meceepe eiele
Peeuesuee Demelees, lee lee meceepeele keener Jele&veekeej F, DeeJeeke Je vewleerke lej keener
Devewleerke mecepeCeele esleele DeeefCe kele&Jeekele&Je efJe<eeke efJeOeerefve<esOe ner DeeefmlelJeele Demeleele. ns
vewleerke mebkesle cnCepes Ske ekeejee ueeskeefjleere nesle. Hejbleg leebvee meceepeefnleefJe<eeke
lelJe%eeveeeer yewke Demeles. JewJeenerke Skeefvee, ie=nmLeOecee&es Heeueve, eeceeCeerke JeJenej, Deefnbmee
Demlese ner vewleerke mebkesleeeer GoenjCes nesle. meceepeeleerue HejbHejeiele vewefleke mebkesleees GuuebIeve
KeHeJetve Iesleues peele veener. leebes GuueIebve kejCeeNee Jekeleerme yeefn<keej, osn ob[, keejeJeeme F.
mJeHeeee efe#ee kejCeele esleele.
10.5.3mebmLeelceke Jele&veeyebOeb :
Decegke Decegke ieeser meceepeeee efmLeleeree efves cenlJeeee Deensle, ee peeefCeJeslegve
meceepee ceOes pee JeJemLee efvecee&Ce Peeuesuee Demeleele. leebvee meeceeefpeke mebmLee ner meb%ee Deens.
Jemleges GlHeeove, osJeIesJe, Deeeele efveee&le, Deejesiej#eCe, ce=leosneeer, efJeuensJee, e$egHeemetve
mebj#eCe, epeeslHeeove, cegueebes efe#eCe F. ieeser Sbkeoj meceepeeeee iejpee Deensle. ee
peeefCeJeslegvee efJeJeenmebmLee, keggbyeemebmLee, efe#eCemebmLee, efJellemebmLee, jepemebmLee,
veeeoevemebmLee, Oece&mebmLee Jeiewjs DeefmlelJeele Deeuesuee Deensle. meceepepeerJeve ee ekeejs
mebmLeelceke Peeues keer Jekeleeruee keener emebieelegve peeJese ueeieles DeeefCe keener Yegceerkee eqmJekeejCee Je
Heej Hee[eJeee ueeieleele.
efJeOeerHetJe&ke Je eHeLeHetJe&ke efJeJeen Jee ejerjmebyebOe, DeHeleeee eesie mebieesHeveeee efves
eesie lee Jeeele Devemebmkeej, JeleyebOeemeejKes efoeeefJeOeer, efJeoeeLeea oeseer Je kele&Jes meceepeeee
DeHes#eevegmeej yepeeJeCes Jeiewjs mebmLeelceke Jele&veeyebOeeeer GoenjCes nesle. ee Hewkeer Heg<keU
Jele&veeyebOeeeer jeJeerke HeOoleer efveie[erle Peeuesuee Demeleele.DeeefCe lee HejbHejsves efkegvener jenleele.
leees Ske keejCe Demes, keer meecegnerke peerJeveeee efves DeLe&HetCe& Deensle, ner peeCeerJe meceepeeleerue
Jekeleervee Demeles. ogmejs keejCe cnCepes epeeslHeeer, ce=leg F. Ieveeeer ceevemeeee YeeJevee Je
YeeJeveelceke mecepegleer efveie[erle Demeleele. ee efJeOeervee HeejbHeejerke eeflee eeHle Peeuesueer
81
Demeueevesner ueeske lee eeuet sJeleele Je Deee jerefleves ner HejbHeje DeKeb[erle jenles eeHewkeer keener
efJeOeeree efveefceeeves ceeCemeeeer meceejbYeeeer nesme, mebHeeeree eoe&veeeer Fe, keueelceke, eJe=eer,
meecegnerke, Deeveboeeer Fe Jeiewjsner HetCe& nesleele Je leecegUsner yejse efJeOeer leebleerue DeLe& mecepeuee
veener, lejer efketve jenleele. keener efJeOeer lej GlmeJeefeelesme DeeefCe JewYeJeee&veeme kesJeU efveefcee
cnCegve Heej Hee[Ceele esleele.
HejbHejeiele ueeskejerleer, {er, vewleerke, Deeeejmebkesle Je efJeOeer efve<esOe, mebmLeelceke
Jele&veeyebOe, lelJe%eeve, Oeeefce&ke mecepegleer Je eOoe FleeoercegUs meceepeeleerue Jekeleeree Deeeej
efJeeejele Je Gefo<eble meejKesHeCee jenlees Je meceepepeerJevener yengleebeer megefmLej jenles. yengleebeer Demes
cnCeees keejCe Demes, keer HeefjefmLeleerleerue yeoue, efJe%eeveeeer eieleer, Deve meceepeeee mebmke=leereer
mebHeke&, JekeleercelJeefJekeemeeeer Dees{, DeOeelceerke peeefCeJee F. Deveske keejCeecegUs meceepeees
HeefjJele&vener nesle Demeles. Je eeuele Deeuesuee HejbHejsle veJeveJeerve efJeeej, ceguees, vewleerke juesuee,
peeeke, Deefve<, meceepeefnleeme DeHekeejke juesuee HejbHeje yeoueCeemeeer Heg<keU JesUe meceepe
eUJeUer, Deeboesueves Je yeb[Keesjerner kejleevee FeflenemeeJeve efometve esles. DeLee&lee pegvee nekee
HejbHejebee leeie kesueeJej leebeer peeiee IesCeeNee veJee DevegHe ieeseresner keeueelebjeves HejbHejsves
Heeblej nesles.
1)
HejbHeje mebkeuHeveseer JeeKee meebiegCe leeres efJeeues<eCe keje.
2)
HejbHeje nee mebkeuHevesJej efveyebOe efuene.
10.6 HejbHeje Je DeOegefvekelee :

HejbHejslegve DeeHeCe DeOegefvekeleske[s JeUlees. Hejbleg HejbHeje Je DeeOegefvekelee nee oesve
efceleerceOeerue cegueYegle Hejke keee ns yeIeves DeeJeeke Deens. ee meboYee&le e@uekee@ Heejmevme ee
meceepeeee%eeves efJekemeveeerue oseeme ueeieg nesCeejer eueeJeve yeoueveejer meeceeefpeke HeOoleer
efouesueer Deens. leelegve DeeOegefveke Je HeejbHeeefjke meceepeees legueveelceke mHeerkejCe kejlee esles
Ieemeeer eLece nesPesefuePe nee lep%eeves DeYeeme keve leerve cegues ceeb[ueer. leer cegues HeejbHeeefjke
efJeOo DeeOegefveke nee eceeves 1) efJeefelee efJeOo efJeeJeeHekelee 2) efJemle=lJee efJeOo DeeefCe
DeefHe&le efJeOo Deefpe&le opee& Deeer Deensle. nee efJeYeeieCeerle nesPesefuePe veblej me@cHekee nee
lep%eeves oesve cegueebeer DeOeerke Yej Ieeleueer. leer cegues 1) meecegoeeerkelee efJe JekeleerJeeo DeeefCe
2) YeeJeveelcekelee efJe lemLelee Deee efjleerves Heejmevmeves efouesuee nee Heee eueeee DeYeeme
DeeHeCeebme HejbHeje Je DeeOegefvekelee Ieeleerue Hejke oeKeefJelees. Iee eueebes mHeerkejCe Devegeces
Het{erue eceeCes Heene.
82
10.6.1 HeejbHeejerke meceepe
1)
efJemle=lelee :
Yegefcekee Je meeceeefpeke mebyebOe ns mecepeCeepeesies, ceeskeUs Je iegbleeiegbleeres vemeleele.
2)
DeefHe&le opee& :
efceUeuesuee Yegefcekee Je opee& lemese ie mebyebOe pevceevegHe Je efHe{erpeeleeceeCes jleele.
3)
efJeefelee :
SKeeoee Yeeieeroejeeer efveJe[ efkebJee leees meeceeefpeke mebyebOe ns leeee ieevegHe
mebyebOeeeer efkebJee Yegceerkeeeer efveie[erle Demeleele, leeee keeceeeer veJns. lee keeceeme
ueeieCeeNee efveke<eebee leeee ieeleerue meeceeefpeke mebyebOeeeer efkebJee Yegecf ekeebeer mebyebOe
Demeleese Demes veener.
4)
meecegoeefekelee :
ueeskeebeer cegues Je meg%eHeCee ns leebee ieeJeve lemese meeceeefpeke meYeemeoelJeeJeve
jles. les keesCe Deensle neeHes#ee keesCelee ieees, keesCelee meceepeees Deensle neeme cenlJe
Demeles.
5)
YeeJeveelcekelee :
meeceeefpeke peerJeve ns YeeJeveebveer Yejuesues Demeles.
10.6.2 DeeOegefveke meceepe :
1)
2)
3)
4)
5)
efveefelelee : Yegefcekee Je mebyebOe ns megOeejuesues Je efveefele Demeleele. leeble ece efJeYeeieCeer

mHe Demeles. lemese meebOeerke peerJeveebke[s peeCeeme JeeJe Demelees.
Deefpe&le opee& : Yegefcekee Je opee& lemese ie mebyebOe ns Jeeqkeleiele eelve Je ueeekeereceeCes
jleele.
efJeeJeeHekelee : SKeeoee Yeeieeroejeeer efveJe[ efkebJee leees meeceeefpeke mebyebOe ns leeee
ieevegHe mebyebOeeeer efkebJee Yegefcekeebeer vemegve neleele Demeuesuee keeceeeer efveie[erle
Demeleele. leeeer Yegefcekee ner meJe&meeOeejCe efveke<eebJej efkebJee ieeleerue meeceeefpeke
mebyebOeeJej DeJeuebyetve vemeles.
JeeqkeleJeeo : ueeskeebeer cegues Je meg%eHeCee ns leeee ke=leerJeve jueerues peeles. les keesCe
Deensle neeHes#ee les keee ke ekeleele Ieeme cenlJe Demeles.
lemLelee : meeceeefpeke peerJeve ns meecepemeHeCeees, meg%eHeCeees Demeles. YeeJeveelcekelesHes#ee
lemLelesuee cenlJe Demeles.

1) DeeOegefvekelee DeeefCe HejbHeje eeceOeerue Hejkeees mHeerkejCe Iee.
2) DeeOegefvekelee DeeefCe HejbHeje oesvner mebkeuHevee HejmHej efJejesOeer Deensle OeeJej efeefkelmee keje.
83
10.7 leUeieUeleerue meeceeefpeke efmLeleer

oueerle (eg) keesCe Deensle DeeefCe kesJneHeemetve efkebJee keguee keejCeecegUs leebee opee&eer
efmLeleer Keeueee opee&eer yeveueer yeecnkeeU efkebJee Gej Jewefoe keeUeHeemegve Deveske ekeejes oeKeues
oefueleeee (egeee) yeeyeleerle yeIeeeuee efceUleele leebvee e%eeeUe ceOes peeCeeeer HejJeeveieer
veekeejueer iesueer nesleer. Jewefoke meeefnleele peeceOes Jeso yeecnCe, DejCeke, HetJe& GHeefve<eo Fleeoer
meeefnleeceOes Demes kegues oeKeues efceUle veenerle pes efke eg peeefle HetJeea efkebJee lelkeeueerve keeUele
neslee. e=ieJesoe ceOes peJeUHeeme F.me. HetJe& 1500 Jee elekeeHeele Hekele leervee peeleer
DeeefmlelJeele neslee. cnCepes yeecnCe, #eef$ee DeeefCe Jewe eebee GuuesKe yeIeeeuee efceUlees.
neeJeve Demes efmeOod nesles efke eg peeefle eer jevee Deee& eje e=iJesoeee esJeee HeHee ceOes
kesueer iesueer. Yeejleere meceepeeee%e peer.Sme. Oegex ves egOoe meebieerleues keer, Jewefoke egiee ceOes ege
Heefnuee leerve JeJemLeeuee ceevelee nesleer. egevee Deeee&ee Oeeefce&ke eLeees Heeueve kejCeeHeemegve
JeJeefmLeleefjlee jesKeues iesues nesles.
10.8 meeeceve keceereve

1935 ceOes meeeceve keceereve eje Devegmeteerle peeleer ee eyoeee eeesie kesuee iesuee
neslee. pees keer, DemHe=elee ueeskeebmeeer GHeeesieele Deeveuee iesuee. [e@. Deebyes[kejeee celeevegmeej
Deeefocekeeueerve Yeejleele eebvee Yeive Heg<e efkebJee yeee peeefle ceeveues peele nesles. Fbepe leebvee oefuele
Jeie& cnCepes nesles. 1931 ee peveievevesvegmeej leevee yeeepeeefle ee Heele Jeieeake=le kesue iesue.
cenelcee ieebOeerves leevee nefjpeve (Fejebeer ueskej) Demes cnues. Hejbleg DemHe=e peeleerceOeerue efe#eerle
ueeskeebveer ee veecekejCeeee eqmJekeej veener kesuee. keejCe efke les efJeeej kejle nesles keer, Fejebeer
ueskejs cnCegve Demeceevelee efvecee&Ce kejCeejer JeJemLee ve kejCeeeer kesues peele nesles. Yeejleere
jepeIeveses efeuHekeej [e@.yeer.Deej.Deebyes[kej eebveer ege meeeceve keceereve eje efouee iesuesuee
eyoeee GHeeesie kesuee.
meeeceve keefceeveves keguee peeefleuee Devegmegefele peeefle ceOes meeqcceefuele kejeJeeees
eemeeer keener DeOeej meebefieleues Deensle. les Heg{erue eceeCes meebielee esleerue.
0
0
0
0
0
lee peeefle Ge peeefleveeb mHeee&ves DeHeefJe$e kejleele kee ?

lee peeefle cebefojeceOes eJese ke ekele veenerle kee ?
lee peeefleuee eeUsle, efJenerjer DeeefCe meeJe&peveerke efkeeCeer eJese veekeejuesuee Deens kee?
lee peeeflemeeer yeecnCe Hegjesefnleebes keece ke ekeles kee?
lee peeeflemeeer Oeesyeer, Jeejerke Fleeoer keece ke ekeleele kee ?
84
0
0
0
lee peeefleke[tve megef eef#ele Jeeqkele meeceeefpeke Deeoeve-eoeveeceOes Ge peeefleee eje

meceeve ceeveuee peelees kee ?
lee peeefle DeeHeuee Deefeef#ele, De%eele DeeefCe ieefjyeerkeejCeecegUs oefuele Deenesle eecegUs
meeceeefpeke Heeves eesie nesT ekele veener kee ?
lee peeefle DeeHeuee JeJemLeeJeve oefuele ceeveuee peeleele kee?
10.9 megOeejCeeJeeoer DeeefCe keueeCekeejer keee&ece

cenelcee ieebOeerves Geejuesuee eyo nefjpeve (FJejebeer ueskejs) eebveer egOoe nefjpeveebee
cegodoe efJekeemeemeeer Geuetve Oejuee neslee. Hejbleg leeee Deieesoj egOoe keener eelve kesues iesues
nesles. leeceOeerue ecegKe eelve neslee. (1916-1922) oefuele Jeiee&uee efe#eCeebes eeslmeenve osCes.
DemHe=elee efveJeejveemeeer keee& Je eespevee yeveJeueer iesueer nesleer. ogkeeve efkebJee Hegpee mLeeveeceOes
leebeemeeer efkebJee leebee eJeseemeeer GodoseHetCe& keener keee&ece leeej kesues iesues nesles.
mJeeleb$e eeHleeree veblej Yeejleere jepeIeves ceOes Devegmetef ele peeleer (DeeefCe leee
yejesyej Devegmetefele pevepeeleer DeeefCe ceeieemeuesuee peeefle) ee meeceeefpeke efveeesielee efveJeejCeee
Godoseeves efkebJee efJeefJeOe efnleeuee eeslmeeefnle kejCeeee Godoseeves keener eelve kesues iesues nesles.
leeee cenlJeHetCe& Godose neslee. DemHe=elee efveJeejCe, meeceeefpeke Deveee efkebJee efJeefJeOe ekeejee
ees<eCeeHeemegve megkee, Oeeefce&ke mebmLee ceOes meJe& Jekeleerbvee eJese efJeefnjer, leueeJe, ne@sue efkebJee
ogkeevee ceOes eJese, eeUe, ceneefJeeeueeeceOes eJese efceUefJeCeeee DeOeerkeej, eemekeere mesJesceOes
leebeemeeer jepeeuee Dej#eCe osCeeeer Devegceleer, ueeskemeYee DeeefCe efJeOeevemeYee ceOes leebvee
eefleefveefOelJe osCes, leebee efnleemeeer efkebJee efnleeee j#eCeeLe& DeeefCe keueeCe keee&eceeuee
eeslmeeefnle kejCeeee Godoseeves meuuee meefcelee DeeefCe efJeYeeieeeer mLeeHevee kejCes, Fleeoer. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[kejebveer ee keeee&uee jepevewefleke oeve eer meb%ee efoueer.
Devegmetef ele peeeflebee efnleeee j#eCeeLe& Devegmegefele peeefle DeeefCe pevepeeefle jeêre
Deeeesie ee Heele Ske keee& JeJemLee eer mLeeHevee kesueer iesueer. ne Deeeesie Devegmegefele peeefle,
Devegmegef ele peceeleeree efJekeemeemeeer efveleer DeeefCe ekejCeeJej keee&, kejCeeee Godoseeves
meuueenekeej meefceleeree Heele efvecee&Ce kesuee iesuee. leeceOes meeceeefpeke ceeveJeeee, meeceeefpeke
keee& efkebJee Deve, meeceeefpeke efJeOeJeeveebeer meceerleer Deens. eebes ecegKe keee& Het{erue eceeCes Deensle.
0
DemHe=eleseer efmecee efkebJee leelegve GlHevve meeceeefpeke YesoYeeJe DeeefCe Jele&ceeve

GHeeeeespeveeee eYeeJeefeueleses DeOeeve kejCes.
Devegmegef ele peeefle DeeefCe Devegmegefele peceeleer ee meomeebee eefle kesues iesuesues DeHejeOe
DeeefCe meeceeefpeke DeeefLe&ke HeefjefmLees DeOeeve kejCes.
meceepeeee cegKe eJeenele SkeerkejCeeuee megefveefele kejCeeee Gooseeves Devegmegef ele

peeleer DeeefCe Devegmegefele peceeleer efJekeemeee efJeefJeOe Debieeee DeYeeme kejCes.
85
10.10 HebeJee<eeake eespevesle efJekeemeeeer eespevee

HebeJee<eeake eespevesle Devegmegefele peeefle DeeefCe Devegmegefele peceeleeree keueeCeemeeer efJees<e
ue#e efoues iesues.
mJeleb$e Yeejleeeer Heefnueer HebeJeeef<e&ke eespevesle leebee efJekeemeemeeer (1951-56) ceOes
30.04 keeser Heeebeer lejlego kejCeele Deeueer. leele Jee[ keve ogmeNee HebeJeeef<e&ke eespevesle
(1956-61) HebeJeeef<e&ke eespevesle 79.41 keeser Heeebeer lejlego kejCeele Deeueer. le=leere
eespevesle (1961-66) ceOes 100.40 keeser Hees. HebeJeeef<e&ke eespevesle (1974-79) ceOes
296.19 keeser Hees. meneJeer eespevee (1980-85) ceOes 1337.21 keeser Hees DeeefCe
meeleJee HebeJeeef<e&ke eespevesle (1985-90) ceOes 1521.42 keeser Heeebeer lejlego kesueer iesueer.
ee ueeskeebmeeer jepe mejkeejves egOoe ceesee eceeCeele DeeefLe&ke eespevee leeej kesueer.
keW mejkeej ke[tve efveeespeerle eespevee jeyeJeuee iesuee, lee keener Het{erue eceeCes meebielee
esleerue.
1.
efJeefJeOe mesJeeceOes Devegmegefele peeefle DeeefCe Devegmegef ele peceeefleee eefleefveOeerlJeeceOes

megOeejCee Ie[Jetve Deeveveeee Godos eeves efJeefJeOe mHeOee&lceke Heefj#eebmeeer ^sefvebie DeeefCe
keeWefeie.
2.
Ge, efe#eCe eeHle kejCeeee Godoseeves ce@êrke Heefj#ee veblej DeeefLe&ke ceoleeree
Heele efe<eJe=eer osves.
3.
eeUe, ceneefJeeeuee DeeefCe efJeeeHeerele efe#eCe IesCeeNee Devegmegefele peeefle DeeefCe

Devegmegefele peceeleeree efJeeeLeemeeer efveJeemeemeeer Jemleerie=neeer efveceealeer.
4.
Devegmegef ele peeefle DeeefCe Devegmegefele peceeefleee efJekeeme DeeefCe mecemeebee DeYeemeele jme
efvecee&Ce kejves DeeefCe eefmeOo meceepe efJe%eeve mebeesOeve mebmLeemeeer DeeefLe&ke ceole osCes.
5.
Devegmegef ele peeefle DeeefCe Devegmegefele peceeleeree efJeoeeLeemeeer cesef[keue efkebJee

FbefpeefveejeRie keesme&es Hegmlekes eoeve kejves.
6.
Yeejleeee yeensj cnCepes efJeoseele efe#eCe IesCeeNee efJeoeeLeevee efe<eJe=eer DeeefCe eJeeme
Devegoeve osCes.
Devegmegef ele peeefle DeeefCe peceeleeRee efJekeemeele ieleer Deeveveemeeer Jeefjue

GHeeeeespeveeee efJeeflejerkele Yeejleere mebefJeOeeveves efJeYeefvve mlejeJej eemekeere mebmLeeceOes leebes
eefleefveOeerlJe efkebJee ew#eefCeke mebmLeeceOes DeeefCe veewkeNeebceOes Deej#eCe sJeues iesues . Devegmegef ele
peeleermeeer 15.0 eefleele Dej#eCe sJeues iesues. ner ceee&oe keener jepeeceOes HeeJeerueer iesueer Deens.
10.11 jeKeerJe celeoej mebIe

Devegmegef ele peeleer meeer keener jeKeerJe celeoej mebIe jeKeerJe sJeCeele Deeues Deens. eeee
cegKe Godose Devegmegef ele peeleeres eefleefveOeer ueeskemeYesle DeeefCe efJeOeeve meYesle efveJe[tve oeeJesle Demeer
86
egOoe lejlego kejCeele Deeuesueer Deens. leer ueeskemebKesee eceeCeele sJeCeele Deeuesueer Deens. jeKeerJe
celeoej mebIeecegUs Devegmegef ele peeleeres GcesoJeej mebmeosle DeeCeer efJeOeeve meYesle efveJe[tve Deeveues
peeleele.
10.12 mejkeejer mesJeeceOes efJees<e Deej#eCe

mejkeejer veewkeNeeceOes efJees<e Deej#eCe kesJeU Yeleea ceOese veener lej Ge HeoeJej
HeoesVeleer ceOes ueeieg Deens. leebee eefleefveOeerlJeeuee megefveefele kejCeemeeer Jeeeee ceee&osle meg,
eesielee ceOes meg efkebJee DevegYeJeeceOes ege meg efoueer peeles. HebOeje veesJnsbyj (15.11.1992)
ee Deej#eCe ekejCeeJej DeeHeuee efveCe&eeesceOes Ge veeeeueeeves cnues efke, Heoesvveleer ceOes
keguese Dej#eCe Demeg ekele veener, Hejbleg keW mejkeejves keener JesUemeeer ns Dej#eCe eeuet
sJeCeeee efveCe&e Iesleuee. Ge veeeeueeeves ner egOoe Iees<eCee kesueer keer, keener jeJeerke Heos, pemes
efke, efJe%eeve efJeYeeie, efeefkelmee efJe%eeveeceOes, FbefpeefveejeRie ceOes, mebj#eCe, efe#eCeeceOes eesHesmej,
Sej FbefC[ee Je Fbe[
f eve Sej ueeFvme ceOes Heeeue Fleeoer Heoemeeer Deej#eCe efoues peeCeej
veener.
Jejerue meJe& GHeee eespeveecegUs Devegmegeerle peeleer Devegmegeerle peceeleeree efmLeleerceOes yeoue
Peeuee kee? eeJej keener ueeskeebes cele Deens efke, pees Heele peeefle JeJemLee Deens efkebJee peeefle
JeJemLee DeefmlelJeele jenerue lees Heele Devegmegefele peeleer-peceeleeree HeefjefmLeleer ceOes megOeejCee
Ie[tve esCeej veener.
1.
Devegmegeerle peeleer DeeCeer Devegmegefele peceeleeree efJekeemeemeeer HebeJeeef<e&ke eespevesle
kesuesuee lejlegoeree Dee{eJee Iee.
2.
Devegmegeerle peeleer DeeefCe peceeleermeeer mejkeejer mesJee ceOes Dej#eCeees cenlJe kee? IeeJej
ekeee ekee.
10.13 Flej ceeieeme peeefle / Jeie&
(Other Backward Castes
/Classes)
Devegmegef ele peeefle DeeCeer Devegmegeerle peceeleermeeer Deej#eCeeeer megefJeOee mJeeleb$eeeHleer
veblej Yeejleere jepeIevesle efoues iesues, Hejbleg Flej ceeieeme peeleer / Jeiee&meeer Deej#eCe 7 Dee@iem
1990 ceOes pevelee oue mejkeej eje Iees<eerle kesueb iesue. 27 eefleele peeies Jejleer 3742 ceeieeme
peeefle DeeCeer Jeiee&me megjef#elelee efoueer ns ceb[ue Deeeesieeee efmekeejeerJeve efoue iesue. Deeeesieeveer
31 ef[meWyej 1980 ceOes DeeHeuee efjHees& meeoj kesuee neslee. ee efjHees&Jej ueeskemeYee DeeefCe
jepemeYee oesvner meYeeie=nele eee& kesueer nesleer. leeveblej ns ekejCe Heefj#eCeemeeer meefeJe
87
meceerleerke[s HeeefJeues iesuee neslee. ns ekejCe mebmeosee oesvner meYeeie=neceOes KegHe JesUe efJeeej
kejCeemeeer HeeefJeues iesueW Hejbleg kegueee efveCe&e Iesleuee iesuee veener. ceb[ue Deeeesieeee
efmeHeejmeereer Iees<eCee lelkeeueerve HebleeOeeve Jeer.Heer. efmebn eebveer kesueer. ne Ske jepeefkee efveCe&e
ceeveuee iesuee. keejCe eeeemeer mebyebOeerle GodYeeJeCeeNee mecemeebee DeYeeme ve kejlee Iesleuee iesuee
neslee. leebveer peeleer DeeefCe peeefle megeke ceOes esCeejer ieleer, leerJelee DeeefCe Deewefeleuee eYeeJeerle ve
kejlee ne efveCe&e Iesleuee iesuee neslee.
ceb[ue Deeeesie eje efJeefe peeefle/Jeiee&uee ceeieeme Deens cnCetve jefJeCeemeeer keguee
efvekeme ueeJeuee iesuee neslee? Deeeesieeves leerve efvekemeeee GHeeesie kesuee neslee. meeceeefpeke, ew#eefCeke
DeeefCe DeeefLe&ke meeceeefpeke megekeebes eej DeeOeej nesles, ew#eefCeke megekeebes leerve DeeefCe DeeefLe&ke
megekeebes eej DeeOeej nesles. Skebojerle Deekeje efveoxeke nesles. eleske efveoxekeeuee efJees<e Jepeve
efoues iesues. les ceveceeveer efkebJee efJeJeskenerve nesles. meeceeefpeke efveoxekeeuee leerve iegCeebes Jepeve ew#eefCeke
efveos&ekeeuee oesve iegCeebes DeeefCe DeeefLe&ke efveoxekeeuee Ske Debkeees Jepeve efveOee&efjle kesues iesues. pee
peeefleuee 50 eefleele iegCe efceUeues,DeLee&le Deekeje iegCe efkebJee peemle leebvee ceeieeme peeleeree eeoer
ceOes sJeues iesues.
ceb[ue Deeeesieeeer efmeHeejerme ueeieg kejCeeee efveCe&eeves efJeoeeLeeceOes Deeees<eee
JeeleeJejCe Peeue. mebHetCe& oseele Deeboesueve Ye[keue KegHe kegtbyeeuee DeeHeuee cegueeee efe#eCeemeeer
KegHe mecemeebee meecevee kejeJee ueeieuee. ueeYeoeeke veewkejer eeHle kejCeemeeer De[eCeer
HeefnueeHeemegvee nesCeee keejCe oseele, ceesee eceeCeele yesjespeieejer nesleer. KegHe efJeoeeLeea
yesjespeieejer efkebJee efvececee jespeieejeee ekeeslescegUs Ieeyejues nesles. Deee HeefjefmLeleer ceOes mejkeejves
Iesleuesuee efveCe&eeceOes 27 eefleele es Deefleefjkele Deej#eCe efveele leCeeceOes vewjee efvecee&Ce
kejCeees keejCe nesles.
10.14 Deej#eCe veerefle :

Devegmegef ele peeleer yejesyej ceeieeme peeleeree ueeskeebvemeeer efJees<e DeOeerkeej DeeefCe
eespeveeeer ceeieCeer ne DeOeerkeejebee efJe<ee Deens. ne DeOeerkeej vee Goejlee efkebJee ueeskeGHekeejeee
Deens. meJe& Deeeesieeves efkebJee meefceleeves ee cegodoeeee efJeeej kesuee. eeceOes efceuej meefceleer (HetJe&
jepe cewmegj eje efveegkele) efkebJee keeueskej Deeeesie (Yeejle eje 1955 ceOes efveegkele) eqmJekeej
kesuee Deens. keener veeeeueeeves egOoe ee ekejCeeeer leHeemeveer kesueer Deens. Skee veeeeOeereeves
mebkesle efouee keer Deej#eCe eespevescegUs Deeleefvelesuee pevce efouee. leecegUs eleske peeleeruee DeeefCe
mecegoeeeuee Jeeg ueeieues keer DeeHeCe ceeieeme Deenesle Demes ceeveveele ueeieues Deensle. ogmeNee Skee
IevesceOes meJeexe veeeeueeeee HetJe& cegKe veeeeOeere veeecegleea eveg[ ves efmeHeeefje kesueer
nesleer keer, Deej#eCe eespeveses HetvejeJeueeskeve oj Heee Je<ee&veblej kesue Heeefnpes. meJeexe veeeeueeeves
15-11-1992 DeeHeuee efveCe&eeceOes peeleeree DeeOeejeJej Deej#eCe eespevesuee Devegceesove efoue.
Deepeee efJe<eeeJej eee& nesle Deens, Deej#eCe eespevee efkebJee mebj#eCeelceke YesoYeeJe veeeeuee
megefveefele kejCeemeeer efkebJee meeceeefpeke Heeves oefuele efkebJee DeeefLe&ke ees<eveees efekeej oueerle
ueeskeebmeeer leke&HetCe& DeeefCe ueeYeoeeke eespevee Deens.?
88
10.15 Devegmegefele peeleer DeeefCe Yekeee efJecegkele peeleer-peceeleermeeer Deleeeej

eefleyebOe keeeoe (1989)
Devegmegef ele peeleer DeeefCe Yekeee efJecegkele peeleer-peceeleermeeer Deleeeej LeebyeefJeCeemeeer
Deleeeej eefleyebOe keeeoe kesuee. ee keeeoees Gefodo ns Deens keer, Devegmegef ele peeleer Je Yekeee
Je efJecegkele peeleer peceeleerleerue ueeskeebvee meceepeeee cegKe eJeenele DeeCeves.
ee keeeoevegmeej Keeme veeeeueeeeer vesceCegke keve Devegmegef ele peeleer Je Yekeee Je
efJecegkele peeleerleerue ueeskeebefJeOo Keues mees[efJeues peeT ekeleele.
0
iegvns Je efveeceebes GuuebIeve :

pees keesCeer Devegmegefele Je Yekeee Je efJecegkele peeleer peceeleerleerue vemegve iegvne kesueeme
leeme keceerle keceer mene ceefnves Je peemleerle peemle Heee Je<ee&Heele legbieJeeme Je ob[ cnCegve keener
jkekece YejeJeer ueeiesue.
0
iegvneees mJeHe Keeueerue eceeCes :
1. Deee leNnseer Jele&Cegke keer efpeeecegUs De.pee. Je Ye.efJe.pee.pe ceOeerue Jekeleerme peKece nesF&ue,
efkebJee leeee HeeCeGleeje nesF&ue efkebJee leeme $eeme nesF&ue efkebJee leebee peeiesceOes OeeCe, keeje
ekeCes efkebJee ekeeT HeoeLe& efkebJee cesuesueer peveeJej eketCe osves efkebJee leebee espeejer ekeCes.
2. De.pee. Je Ye.efJe.pee. peceeleer ceOeerue SKeeoee Jekeleerme peyejomleerves DebieeJejerue keHe[s
kee[eJeeeme ueeJeCes efkebJee leeme keHe[s kee{tve eeueCeeme ueeJeCes efkebJee leees leeW[ jbieJetve
leebeer efOeb[ keeCes efkebJee Demes ke=le pes ceeCegme cnCetve meceepeeleerue lee Jekeleereer efkeceble
keceer kejves.
3. egefkeee ceeiee&ves De.pee.Je Ye.Je efJe.pee.pe. ceOeerue SKeeoee Jekeleeree peceerveerJej keypee
kejCes efkebJee peceerve kemeCes efkebJee Deeer peceerve lee Jekeleeres veeJe keceer keve DeeHeuee
veeJeeJej kejCes.
4. egkeeree ceeiee&ves De.pee. Je Ye.Je efJe.pee.pe. ceOeerue SKeeoee Jekeleeree veeJeeJejerue peceerve
efkebJee keener peeiee efkebJee HeeCeer kee{tve IesTve lee Jekeleeree Deevebo efnjeJetve IesCes.
5. mejkeejves meebefieleuesueer meeceeefpeke peyeeyeoejer cnCegve De.pee.Je Ye. Je Jeer.pee. peebveer
peceeleerleerue SKeeoee Jekeleerme Yegue Hee[tve efkebJee peyejomleer kejerve Yeerke ceeieeJeeeme ueeJeCes
efkebJee leeee ekeejes Jele&ve leeme kejeJeeeme ueeJeCes.
6. De.pee.Je Ye.Je efJe.pee.pe ceOeerue SKeeoee Jekeleerme peyejomleer keve celeoeve ke ve osves
efkebJee SKeeoee jeJeerke GcesoJeejeme celeoeve kejeJeeeme ueeJeCes efkebJee keeeoeeves
meebefieleuesuee HeOoleerHes#ee Jesieee HeOoleerves celeoeve kejeJeeeme ueeJeCes.
89
7. meceepe mesJekeeme DeefJeeemeen& ceeefnleer HegjefJeCes DeeefCe leecegUs lees meceepemesJeke leeeer
keeeoseerj leekele JeeHeve De.pee.Je Ye.efJe.pee ceOeerue Jekeleerme peKeceer kejsue efkebJee $eeme
osF&ue.
8. peeCeerHetJe&ke HeeCeGleeje kejCes efkebJee Deee leNnsves IeeyejefJeCes keer leeeer ceeveneveer nesF&ue Je ns
meJe& ueeskeebes ue#e Demesue Deee meeJe&peefveke efkeeCeer kejCes.
9. De.pee.Je Ye.Je efJe.pee.pe ceOeerue keesCeleener Jekeleereer eenke cnCegve meeJe&peefveke ne@sue efkebJee
Deee keesCeleener meeJe&peefveke efkeeCeer leeme Kejsoer ke ve osCes.
10. De.pee.Je Ye.Je efJe.pee.pe ceOeerue keesCeleener Jekeleerme peyejomleerves leebes jenles Iej efkebJee ieeJe
mees[tve peeCeeme ueeJeCes.
10.16 Devegmegefele peeleermeeer jeêre Deeeesie :

1990 ceOes jepeIevesceOes megOeejCee (65Jeer megOeejCee) kesueer iesueer leeveblej
Devegmegef ele peeleer DeeefCe Yekeee efJecegkele peeleer Je peceeleermeeer keeeoseerj jeêre Deeeesie
DeefmlelJeele Deeuee. 1992 ceOes keeeoe mecele kesuee iesuee. leeveblej DeeCeKeer leerve eemeejKese
Deeeesie vesceues iesues.
0
Devegmegefele peceeleermeeer jeêre Deeeesieeeer keeex :

ee Deeeesieeeer keee& Je peyeeyeoejer KeeueerueeceeCes Deens.
1. jepe Ievesves efouesuee Devegmegefele peeleeRee mebj#eCeeee meboYee&le DemeCeeNee ieeseryeeyele
osKejsKe kejCes efkebJee eesOegve keeves pes jepeIevesee Devegmeej efkebJee Flej keesCeleener
efveeceevegmeej efkebJee mejkeejves efouesuee ngkegceevegmeej Demesue Je mebj#eCeeee keee&HeOoleeree
Dee{eJee IesCes.
2. Devegmegef ele peeleeree nkekeebee DeeefCe mebj#eCeeee vegkemeeve kejCeeyeeyeleee kejCeele,
Deeuesuee leeejeReer eewkemeer kejCes.
3. Devegmegef ele peeleeRee DeeefLe&ke Je meeceeefpeke megOeejCeemeeer eespevee DeeCeCeebceOes ele#e
menYeeieer nesCes DeeefCe me}e osCes DeeefCe leebee megOeejCeeee Dee{eJee IesCes.
4. pee mebj#eke HeOoleeree JeeHej eeuet Demesue leebee Dee{eJee IesTve lees DenJeeue je^Heleervee
meeoj kejCes.
5. Deee DenJeeueeceOes HeefjCeecekeejke GHeeeebeer efeHeejme kejCes keer peecegUs mebj#eke
GHeeeeespeveebeer DecebueyepeeJeveer HeefjCeecekeejke nesF&ue lemese Flej efeHeejmeer mebj#eCe
meeceeefpeke Je DeeefLe&ke Gvveleer Je efJekeeme, Devegmegefele peeleeRee efJekeeme PeHeeeeves nesF&ue,
ee megevee keW efkebJee jepeeuee kejCes.
90
6. Deeee ekeejeer Flej keee& peer mebj#eCe, DeeefLe&ke Je meeceeefpeke Gvveleer PeHeeeeves nesTve
Devegmegeerle peeleeree efJekeeme nesF&ue lemese Jeeueeme je^Heleer lee meboYee&le SKeeoe efveece
ke ekeleerue.
0
Deeeesieees DeefOekeej :
peeJesUer Deeeesie SKeeoee leeeefjeer eewkeeer kejerle Demesue efkebJee SKeeoee ekejCeeeer
eewkeeer kejerle Demesue lesJne leeuee efoJeeCeer veeeeueeeeceeCes DeefOekeej Demeleerue.
1.
SKeeoee Jekeleerme npej nesCeemebyebOeer Deeose osCes, Yeejleeleerue keesCeleener Yeeieelegve

leeeer eHeLesJej leHeemeCeer IesCes.
2.
keesCeleener keeieoHe$eebee eesOe IesCes DeeefCe leeeer GlHeeove eefeee leHeemeCes.
3.
eefle%eeHe$eeJej HegjeJes IesCes.
4.
keesCeleener veeeeueeelegve efkebJee keeee&ueeeke[tve meeceeefpeke keeieoHe$es efkebJee leebeer

melee$e ceeieefJeCes.
5.
keeieoHe$eeeer Je mee#eeroejebeer leHeemeCeer kejCeemeeer Deeeesieeme HeeefJeCes.
6.
je^Heleer osleerue Demes keesCelesner ogmejs ekejCe.
Devegmegefele peceeleeRmeeer jeêre Deeeesie :
10.17 Devegmegefele peceeleeRmeeer jeêre Deeeesieeeer keeex

1. Devegmegef ele peeeflebee mebj#eCeemeeer Demeuesuee lejlegoeRes keee& eesie ekeejs nesle Deens efkebJee
veener eeyeeyele mebeesOeve kejCes (ee lejlegoer Yeejleere jepe Ievesves, efouesuee Deensle leele
efJeefJeOe lejlegoer Goe. efe#eCeefJe<eeke, DeeefLe&ke, meeceeefpeke, jepekeere DeeefCe veewkejer mesJee
eebee meceeJese neslees.)
2. Devegmegef ele peceeleeRee nkeke Je mebj#eCeeyeeyele leeejeReer eewkeeer kejCes.
3. jepe efkebJee keW HeeleUerJej Devegmegeerle peeleereer megOeejCesleerue eieleeres cegueceeHeve kejCes,
leebee
meeeree DeeefLe&ke Je meeceeefpeke megOeejveekejerlee eespevee DeeKeCeele Yeeie IesCes
Je lee meboYee&le meuuee osCes.
4. je^Heleervee Jeeef<e&ke DenJeeue meeoj kejCes lemese DeeJeekelee Jeeueeme Flej JesUerner
Devegmegeerle peceeleermeeeree mebj#eCe lemese DeeefLe&ke DeeefCe meeceeefpeke megOeejCeebmeeeree
pee eespevee Demeleerue leebeer DeceueyepeeJeCeer JeJeefmLele nesle Deens efkebJee eeee DenJeeue
HeeefJeCes lemese Deee eespeveebee HeefjCeecekeejke DeceueyepeeJeCeermeeer GHeee eespevee
megeefJeCes.
5. Devegmegef ele peceeleeRmeeeree meboYee&leerue Flej keee& kejCes.
91
6. Devegmegef ele peceeleermeeeree mebj#eCe megOeejCee, eieleer DeeefCe Yeueemeeer Deeeesie Keeueerue
ekeejeer Flej keeex ke ekelees.
0
Devegmegeerle peceeleeree esee pebieueeceOes jenle Demeleerue leer peeiee leebvee keeecemJeHeer
efceUefJeCeemeeer eelve kejCeeeer iejpe Deens.
efveeceeeceeCes Devegmegef ele peceeleeRee Keveerpe mebHeeer, HeeCeees eesle Jeiewjs eeJej nkeke
jenerue.
Devegmegef ele peceeleeRee megOeejCesmeeer GHeeeeespevee kesuee Heeefnpesle DeeefCe leebeemeeer

keeecemJeHeer GlHevveeeer meeOeves GHeueyOe keve efoueer Heeefnpesle.
Devegmegef ele peceeleeree ceesceesee megOeejvesee ekeuHeecegUs efJemLeeefHele Peeuesuee Demeleerue

leebee Hetve&Jemeveemeeer eelve kejCes.
Devegmegef ele peceeleer leebee ceele=YegefceHeemetve ogjeJeuee peeCeej veenerle, eemeeer GHeee eespevee
leeej kesuee Heeefnpesle DeeefCe pee peceeleer Deeieesoje ogjeJeuee Demeleerue leebee
Hetve&Jemeveemeeer eelve kesues Heeefnpesle.
Devegmegef ele peceeleeRes peemleerle peemle menkeee& Je leebee menYeeie, pebieues DeeefCe meeceeefpeke
JeveerkejCe eebee mebJeOe&veemeeer keve Iesleuee Heeefnpes.
Devegmegef ele peceeleer peer melele Skee peeiesJeve ogmeNee peeiesJej esleer kejCeeeer HeOoleer
DeJeuebefyeleele leer HeOoleer yebo kejCeemeeer eelve kesues Heeefnpesle cnCepes leebeer mJele:eer,
peefceveereer DeeefCe Heee&eeves Heee&JejCeeeer DeJeveleer Leebyesue.

1.
Deej#eCe efveleer eeJej erHee oee.
2.
Devegmegef ele peeleermeeer jeêre Deeeesieees keee& keesCeleer les efuene.

pej Devegmegefele peeleervee efJeesn kejCeemeeer leeej Jneeee Demesue, peme efke les
DevegYeJeele keer efnbmes efeJeee DeeHeuee DeeJeepe Sskeuee peele veener, lesJne jeêuee eebeemeeer KegHe
ceeser efkebcele egkeJeeJeer ueeiesue, Deecees mejkeej DeeefCe peCelesuee nee ueeskeebvee mevceeveees peerJeve
peieCeemeeer eebieues JeJenejeeer mebOeer oeeJeer ueeiesue. Deee ekeejs Deej#eCeees eebieues DeeefCe JeeF&
HeefjCeeceeJej eee& keve eebieues keener eeHle nesCeej veener. eebeecegUs mecemee DeeCeKeervee iebYeerjner
nesF&ue DeeefCe oseees legke[s nesleerue. ekeleer eeHle DeefYepeve, mejkeej, jepevewefleke oue DeeefCe
92
pevelesuee keejCes eesOeCeemeeer Keesueele peeJes ueeiesue, kee Deej#eCe mHe Heeves DeeJeeke Peeues
Deens. DeeefCe nee Ieeleke eLesuee meceeHle kejCeemeeer keee kejves DeeJeeke Deens.
10.19 eyoeLe& : (Glossary)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
meeceJeeo : meceevelesuee cenlJe osCes, meceevelee DemeeJeer Demes ceeveves.

Oece&efvejHes#eJeeo : meJe& Oece& meceeve, kegueee Skee Oecee&uee cenlJe ve osCes.
efJeuesnJee : veeefnbmes kejCes, mebHetCe& ve kejCes.
efmLeleblej: yeoue, HejerJele&ve
eeflekes : Kegve, efevn
mebeceCe : Skeeke[tve ogmeNeeke[s peeCes, SkeeefHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s peeCes.
ce=le : [eseeves efomeveejs, mHee& peeCeJeves
efJeJeskenerve : keenere mecepele vemeves, peeefCeJe vemeves.
DeefJeJeemeen& : egkeereer ceeefnleer, Kejs vemeves.
10.20 eve : (Questions)

1.
2.
3.
4.
DeeOegefvekelee cnCepes keee? DeeOegefvekeleses mHeerkejCe oee.

HejbHejeeer JeeKee oee. DeeefCe HejbHejses efJeues<eCe keje.
DeeOegefvekelee DeeefCe HejbHeje eeleerue Hejke mHe< keje.
Devegmegef ele peeleer DeeefCe peceeleermeeer HebeJee<eeake eespevesle efJekeemeeeer eespevee eeJej
efJeJeseve keje.
93
efJeYeeie - 2
11
efJekeemeeeer ceeefnleer keve IesCes
(Understanding Development)
Ieke jevee :
11.0 Gefodoes (Objectives)
11.2 cetueYetle mebkeuHevee : meeceeefpeke HeefjJele&ve
(Basic Concepts: Social
Change)
11.3 meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeLe&, JeeKee, Gleebleer Jeeo DeeefCe efJekeeme (Meaning
11.4
11.5
11.6
11.7
11.8
11.9
Definition, Evolution Growth and Development of Social

Change)
meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke / keejCes / lelJes / keejkes (Facts or Causes of
Social Change)
meeceeefpeke HeefjJele&veeeer Jewefe<es (Characteristics of social change)
meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue De[LeUs (Obstactes in social change)

meejebe (Summary)
eve (Questions)
meboYe& ebLe (References Books)
11.0 Gse (Objectives)

1)
2)
3)
efJeeeLeevee efJekeemeeyeeyeele ceeefnleer keve osCes.

meeceeefpeke HeefjJele&veeeer Gleebleer efJekeemeeeer ceeefnleer keve IesCes.
meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke, Jewefees, De[LeUs eebeer ceeefnleer peeCetve IesCes.

iesuee DeOe&elekeeleerue ecegKe mebkeuHevee Hewkeer efJekeeme ner Ske mebkeuHevee Deens. jsceC[
efJeefueecme DeeHeueeuee meebieleele leeeeceeCes pejer efJekeeme ([sJnueHeceW) eyo Fbepeer Yee<esceOes
melejeJee elekeeee ceOeeHeemetve meceeefJe< neslee. lejer megOoe efJekeemeeee efmeOoeble eecegKeeves
ogmeNee ceneegOoebveblej DeefmlelJeele Deeuee.
94
efJekeeme nee eyoeee Deveske GHeeespeveebee Dee{eJee Iesleevee efJeefueecmeves oeKeJeues Deens
keer, efJekeeme Ie[tve esCeeee mebkeuHeveseer mebyebeOf ele eyoebee DeeOegefveke Je meJee&le jbpeke JeeHej ne
DeeefLe&ke yeoueeee mJeHeeeer mebyebefOele mebkeuHeveebeer pees[uee iesuesuee Deens. efJekeemeeee
mebkeuHevesee Giece kemee Peeuee? neeee DeeefCe ner mebkeuHevee pee yeeweqOoke DeeefCe Ssefleneefmeke
HeeJe&YetceerJej JeeHejueer peeleevee Dee{Ules. efleee Giece kemee Peeuee? neeeer eee& ee ekejCee ceOes
kejCeele Deeuesueer Deens.
HeefjJele&ve ne eyo DeeHeuee vesnceeree Heefjeeeee Deens. HeefjJele&ve cnCepes yeoue nese.
owvebefove peerJeveele Deveske ieeseRceOes yeoue Dee{Ulees. HetJeea iees pee efmLeleerle nesleer lee efmLeleerle
vemeCes cnCepes leele yeoue nesCes nese. HeefjJele&ve ne efvemeiee&ee efveece Deens. efvemeiee&ee meboYee&le
yeoue efkebJee HeefjJele&ve ne eyo DeeHeCe vesnceere JeeHejlees. keeue KetHe Leb[er veJnleer. Hejbleg Deepe cee$e
ke[ke Leb[er Deens. eeeee DeLe& keeueee vewmeefie&ke JeeleeJejCeele yeoue efkebJee HeefjJele&ve Peeues Demes
DeeHeueeuee meebieeees Demeles. vewmeefie&ke HeefjmLeleerceOes melele HeefjJele&ve nesle Demeles. HeeJemeeUe,
efnJeeUe DeeefCe GvneUe Demes efvemeiee&es $elegeke Deens. ee $elegeeecegUs vewmeefie&ke JeeleeJejCe
HeefjJele&ve Dee{Utve esles.
efvemeiee&eceeCese ceeveJe meceepeele osKeerue HeefjJele&ve nesle Demeles. ceeveJe meceepe ne HetCe&HeCes
efmLej veener lej keeUevegmeej ceeveJe meceepeele HeefjJele&ve Ie[tve esles. megeefmeOo eerke efJeeejJebles
De@efjme@ue eebveer ceeveJe ner meceepeeerue eeCeer Deens Demes cnues Deens. ceeveJe ne meceepeeerue eeCeer
lej Deense Hejbleg leee eceeCes lees HeefjJele&veeerue osKeerue Deens. ceeveJeer meceepeees HeefjJele&veeeruelee ns
cenlJeees Demes Ske Jewef ee Deens. ceeveJeer meceepeeee HeefjJele&veeeer eefeee melele meg Demeles.
ceeveJe meceepeeee Deeeej-efJeeej, mebmLee, mebIevee, peerJeveHeOoleer Fleeoer ceOes melele HeefjJele&ve
nesle Demeles. ee HeefjJele&veeee eefeescegUs e ceeveJe meceepe jeveer DeJemLesletve Deepeee eiele
DeJemLesle esTve Heesneseuee Deens. leecegUs ceeveJeer meceepeee erves HeefjJele&veeeer eefeee Deleble
cenlJeeeer Deens.
Decesefjkeve meceepeeee%e [e@. n@jer pee@vmeve eebeeceles, keesCeleener meceepeele oesve
ekeejee eefeee meeleleeves meg Demeleele. 1) meceepeJeJemLesle mLeex eoeve kejCeejer eefeee
DeeefCe 2) meceepeJeJemLesle HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer eefeee. meceepeJeJemLesle mLeex eoeve
kejCeeNee eefeesle meeceeefpekejCe DeeefCe meeceeefpeke efveeb$eCe eebee meceeJese neslees.
meeceeefpekejCeeee eefeesletve lee meceepeeleerue cetues, Jele&veekeej iejpe YeeieeefJeCeeee HeOodleerves
DeblejerkejCe kejCeees eelve kesues peeleele. leee eceeCes meeceeefpeke efveeb$eCeeee ceeOeceeletve
meceepemebcele Jele&veees Heeueve kejCeemeeer meomeebJej oyeeJe DeeCeuee peelees. Deeeekeejs
meeceeefpekejCe DeeefCe meeceeefpeke efveeb$eCeeejs meceepeele mLewe& sJeues peeles.
meceepeJeJemLeses mLewe& efkeJetve sJeCeeee efves meeceeefpekejCe kesues peeles. Hejbleg
meeceeefpekejCe kejle Demeleevee DeeF& Je[erue cegueebvee peeCeerJeHetJe&ke efJeeceeve meceepejeves Hes#ee
YeefJe<ekeeueerve meceepeeuee megmebiele Deeer cegues DeeefCe Jele&veekeej efekeefJeleele. eeeee DeLe& leebee
DeeF& Jeef[ueebvee leebves pes efekeefJeues les les DeeHeuee cegueebvee pemesee lemes efekeJeerle veenerle. cnCepes
cegueebes meeceeefpekejCe kejerle Demeleevee. DeeF& Je[erue leebvee veefJeve ieeser megOoe efekeefJeleele.
leecegUs meeceeefpeke HeefjJele&veees yeerpeejesHeCe meeceeefpekejCeeejs kesues peeles. cnCetvee meeceeefpekejCe
meeceeefpeke HeefjJele&veeee eefeesuee meee kejerle Demeles.
95
meceepeeeeees peveke Dee@iem kee@c eebveer meceepe HeefjJele&ve oe&eJf eCeeNee efJekeemeeee
DeJemLee efkebJee leerve DeJemLeebee efveece ne efmeOoeble ceeb[uee. kee@cee celes ceeveJeer meceepeeee
efJekeeme ne ecee: Oece&eeeere, DeeOeeeqlceke DeeefCe ele#eJeeoer ee leerve DeJemLeeletve Peeuee Deens.
nye&& mHesvmej eebveer meceepeele mepeeleereleske[tve efJepeeleereles ke[s yeoue nesle Demeueees mHe
kesues. megeefmeOo efJeeejJeble keeue& ceekeme& eebveer belceke YeeweflekeJeeo ee DeeHeuee peieeefmeOo
efmeOoebleeejs meceepeele HejmHej efJejesOeer efJeeejbee mebIe<ee&ceOetve meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles Demes
mHe kesues Deens. leebe eceeCes S[Je[& eeuej Lee@me&erve Jesuyeve Dee@ieyeve& meesjesefkeve Fleeefo
meceepeeee%eebveer meeceeefpeke HeefjJele&veeee meboYee&le JesieJesieUs efmeOoeble ceeb[tve meeceeefpeke
HeefjJele&veeeer ceerceebmee kesueer Deens.
11.2 cetueYetle mebkeuHevee ; meeceeefpeke HeefjJele&ve (Basic Concepts:

Social Change)
efJekeeme mebkeuHevesee Giece :
Deieoer megJeeleeree JeeHejeceOes efJekeemeeeer mebkeuHevee efJeIeve efkebJee legCes cees[Ces
neeee efJeOoeLeea eyo cnCetve JeeHejueer iesueer. HekeeeceeCes DejeJee elekeeceOes lee
mebkeuHevesee efJemleej Peeuee DeeefCe leeceOes ceeveJeer ceveeee #eceleees efJekemeve kejJeeee YeeJe
meceeefJe Peeuee. meeceeve yeesueer Yee<es ceOes efJekeeme cnCepes Deeer eefeee keer peeejs SKeeoer Jemlet
efkebJee SKeeos ejerj eebee #ecelee Jekele nesleele. pees Heele vewmeefie&ke mebHetCe& HetCe& mJeHeeleerue #ecelee
eeHle nesle veenerle. lees Heele ner eefeee meg nesle Demeles. Deee ekeejs lee mebkeuHevesee Heefnuee
ecegKe efJemleej veJeerve peerJeeeeeceOes Peeuee DeeefCe lees Gleebleereer mebyebOeerle mebkeuHevesee peJeU
DemeCeeje peeCeeje neslee. cnCetve ner mebkeuHevee Heke ekeejs JevemHeleer DeeefCe eeCeebee vewmeefie&ke
Jeeoeres mHeerkejCe JeeHejueer iesueer nee HekeebceOes efJekeemeees Gefo DeeefCe Heg{s peeTve leeeer
keee&HeOoleer oe&efJeCes ekee Peeues.
DejeJee elekeeee esJeee HebeJeerme Je<ee&ceOes ee peerJeeeeere Hekeebes meeceeefpeke
eewkeerceOes Heeblej Peeues. lemese Jee@uHe (1759) DeeefCe [eefJe&ve (1859) neebee ceOes
mebpeerJeeee DeeefmlelJeeee megeesie ekeejee yeoueeee mebkeuHevesceOetve DeefOeke HeefjHeCe& ekeejeee
yeoueeke[s peeleebvee efJekeemeeee mebkeuHevesee Goe Peeuee. DejeJee elekeeee ceOecee ceOes
efJeefe Gleeble nesle peeCeeNee HHeebceOetve peeCeeNee meceepeeeer mebkeuHevesee cnCetve efJekeeme ner
mebkeuHevee Jekele Peeueer DeeefCe efleeer JeeKee meekeej nesCes Deeer kesueer iesueer eieleereer mebkeuHevee
nee JeeKesceOes meceeefJe kesuesueer nesleer. ee keeueKeb[eceOes Jew%eeefvekeebejs efJekeeme DeeefCe
Gleebleer nee mebkeuHevee meceeveeLeea mebkeuHevee cnCetve JeeHejuee peele neslee.
efJekeemeeeer yeeweqke Heee&Yetefce :
DeeHeCe Heenlees keer SkeesCeefJemeeJee elekeeee esJeer efJekeemeeee mebkeuHevesceOes Deveske
ekeejes efYevve DeLe& Skeef$ele kesues nesles. nee eveemeesyele meceepeeeeeee Heeee IeeueCeejer ceneve
Jekeleer leebee efYevve ceeiee&vegmeej pees[uee iesuee neslee. efJekeemeeee JeeHeke eewkeer ceOes
Dee@iem kee@cHee meeceeefpeke efmLejlJeeee DeeefCe meeceeefpeke yeoueeee mebkeuHeveecegUs keener
mecemee efvecee&Ce Peeuee. ogjKeeF&ceee eebef$eke DeeefCe meWef e efmLejlesee mebkeuHeveecegUs ner keenermes
lemese Peeues. ee mecemeses efe$e ceekeme&ves DeefOeke JeemleJe ekeejele ceeb[ues DeeefCe efJekeemeeee
96
efmeOoebleeee GvveleerceOes DeeefCe leeee KeesueJej efJemleej nesCeeceOes cetueYetle mJeHeees eesieoeve
efoues.
efkebyentvee ceekeme&ee ceeb[Ceerleerue efJekeeme ne Ske ecegKe Ieke yeveuee. leeves meceeve Deee
DeeJeeke Demeuesuee vewmeefie&ke efveeceevegmeej efJemleejCeejer Ssefleneefmeke eefeee cnCetve efJekeemeeee
GuuesKe kesuee. Feflenemeeeer nsiesueeer mebkeuHevee DeeefCe Gleebleereer [eefJe&veeer mebkeuHevee nee
oesvneReer Ske$e ceeb[Ceer Jew%eeefveke egieeeer Hene nesCeeee ceekeme&ee keeUele kesueer iesueer.
eieleer, Gleebleer, HeefjHekeJelee nee meejKee eyoebee mecetnemeesyele efJekeemeeuee
pees[CeeNee GHeefjnee& mebyebOeevee mecepetve IesCeeme DeeHeCe megJeele kesueer. efJekeeme vesnceere Ske
Devegketue Ieke oe&Jelees. meeOeeke[tve iegbleeiegbleerke[s peeCeejs HeeTue kecemejleske[tve esles ke[s
DeeefCe JeeF&eke[tve eebieueeke[s peeCeeee eJeeme oe&Jelees. ne eyo ns oe&Jelees keer, Jekeleer efkebJee
SKeeoer iees eebieuee ekeejs keee&jle Deens. keejCe DeeJeekelee DeU JewefJeke efveece Oeeeeee
peeefCeJes ceOes Skee Feqle Oeweeee efoesves Deeieskete keve Deens. Skee elekeeHetJeea
Heee&JejCeeeeeee peveke nsueseqkeve efouesuee eyoeee DeLe& Deepener efketve Deens. efJekeeme ne FLetve
Heg{erue keeUele Demee peeotee eyo Demesue pees DeeHeuee YeesJeleer Demeuesuee meJe& iet{ ieeseRes
(mecemeebes) meceeOeeve kejsue efkebJee keceerle keceer leebes kemes meceeOeeve kejeJes. ee yeoue DeeHeueeuee
ceeie&oe&ve kejsue.
keeUeee DeesIeele efJekeeme meJe& ceeveJeer meceepeebeer Ske DeeJeekelee DeeefCe DeefveJeee&
YeefJeleJe cnCetve yeefIeleuee peeCeeme megJeele Peeueer. meeceeefpeke peerJeveees efkeleske ekeej Demeleevee
ner pees Ske ekeej GlHeeoveeeer DeewOeesefieke HeOoleer - meeceeefpeke Gleebleeree Skejs<eere HeOoleeree
Debeflece HHeebeer JeeKee juee. Deee ekeejs Heeeele mebkeuHevee ceOes Feflenemeeeer Hegve&jevee
kejCeele Deeueer. efJekeemeeee nee HekeecegUs Feflenemeeee Heeeele JebeeJeUeruee
(GejeKe[eeuee) peeieefleke Jee&mJe eeHle Peeues DeeefCe leecegUs efYevve-efYevve mebmke=leerleerue ueeskeebeer
leebee meeceeefpeke peerJeveees ekeej efveefele kejCeeeer mebOeer mebHegele Deeueer.
Demes Demeues lejerner nee efkeeCeer DeeHeueeuee efJekeemeeee ceeb[Ceeres egjesHekeWerle mJeHe
ue#eele sJeCes DeeJeeke Deens. leecegUs He=LJeerJejerue oesve le=leereebe ueeskeebmeeer efJekeeme nee eyoeee
mekeejelceke DeLe& - pees leeee meeceeefpeke efveefce&leerletve oesve elekeebveer Giece HeeJeuee les kemes veener.
eeeer DeeJeCe osCeeje Deens. lees Ske Deefve DeHeceevepeveke HeefjefmLeleeree efveoe&ke Deens.
leeHeemetve megkee nesCeemeeer leebvee Flejebes DevegYeJe DeeefCe mJeHveebee Debieerkeej kejeJee ueeiesue.
JetuHeieBie peeKmeves mebHeeefole kesuesuee efJekeeme eyokees<e 1992 ceOes Heefnueeboe
ekeeefele Peeuee. leebves esJeee 40 Je<ee&vee efJekeeme egie cnCetve mebyeesefOele kesues Deens. DeeefCe leee
JesUsme ns egie Deelee meceeHleeree peJeU esle Deens. DeeefCe leeee Demle nesCeeeer JesU Peeuesueer Deens. Demesner
cnues Deens.
efJekeemeeeer keejkeer&o :
JetuHeieBie mee@me celes tceveejs efJekeemeeee mebkeuHeveses efleee FeflenemeeceOes Deleble
veeecee DeeefCe efJeue#eCe HeefjJele&ve Peeues nesles. DeeefCe DeeOegefvekeleeJeeoer mewebeflekeeb ejs cnCepese
efleee Heefnuee eCes- leebejs efleee DeeCeKeervee efJeHeeeme kejCeele Deeuee pesJne leebveer efJekeemeeuee
DeeefLe&ke Jeeoeree yejesyej DeeCetCe sJeues. ee efJeeejJebleemeeer efJekeeme cnCepes DeefJekeefmele
97
eoseeleerue eefle Jeeqkeleceeies Demeuesueer GlHevveeeer Jee{ nese. 1955 ceOeerue uesJeermees eefleHeeove
Heeefnues. ns mecepetve Iesleues Heeefnpes keer, Deeceee meeer cegKe Ieke efJelejCe vemetve Jee{ Deens.
efJekeemeeeer mebyebefOele peeieefleke HeeveeJejerue efJeeej eefees ceOes Demeuesuee DeeefLe&ke Jee{erJej
Demeuesuee cegKe Yej oe&Jeles. GuuesKeveere Deens. ee ieeserJej [eJee yeepetke[s (meeceJeeoeke[s)
eer Demeuesuee He@ue yeejeve meejKee DeLe&eee%eeuee DeeefCe Jee@uj jesmesJn ee meeceJeeoer
vemeuesuee peeefnj veeceeee uesKeueemeejKee DeeOegefvekeleeJeeoer meewebefvekejCe DeeefLe&ke Jee{eruee efoues
peeCeejs ns cenlJe Hele nesles.
lejermegOoe Hevveemeee oekeeee esJeer DeeHeuee efJekeemeeuee Hekele DeeefLe&ke Jee{erHeemetve
JesieUs kejCeeee eelve efomelees. Heefnuee mebegkele je^ - efJekeeme oekeeee (1960-70) ke=leer
emleeJeeceOes veceto kesues iesues Deens keer, efJekemeveeerue oseebeer mecemee Hekele Jee{ ner veener lej
efJekeeme Deens. (leeceOes Heg{s cnues iesues nesles.) efJekeeme cnCepes Jee{ DeefOeke yeoue leevegmeej yeoue
ne meeceeefpeke meebmke=efleke DeeefCe DeeefLe&ke lemese iegCeelceke DeeefCe mebKeelceke ner Demelees. ueeskeebes
jenCeerceeve megOeejCes ner iees meJee&le cenlJeeeer Demeueer Heeefnpes.
nUgnUg nesle Demeuesuee ne yeoue DemetvemegOoe Heefnuee mebHetCe& mebegkele je^-efJekeeme
oekeeceOes efJekeemeeuee Deveske HeebHeemetve peeCeeje DeeefLe&ke Jee{eree mHe Demee ceeie& cnCetvee
mecepeCeele Deeues. meeceeefpeke Iekeebvee DeeefLe&ke Iekeebeer pees[Ceeje Ske$eerkejCe efJekeeme
mebeesOeve eyo jeefnuee. 1963 ceOes mebegkele je^ meeceeefpeke efJekeeme mebeesOeve mebmLee mLeeHeve
Peeueeveblej 1960 ee oekeele veblej ceeve kesuesuee meeceeefpeke efJekeeme keener eceeCeele DeeefLe&ke
YejYejeeres Yeeefkele DeeefCe keener eceeCeele leemeeeree vewefleke DeeOeej DeeefCe leeceOes DebleYetle&
Demeuesues Heefjece Deee ekeejs mecepeuee iesuee.
lejermegOoe meeee oekeeee esJeer DeeefLe&ke Jee{eree eskeeee Deeeneee efJejesOeele
Deveske ieeser Ie[Ceeme megJeele Peeueer. lee keeUeee OeesjCeeleerue Je HeOoleerceOeerue kecelejlee
oekeeee DeejbYeeree efmLeleerHes#ee DeefOeke GIe[ nesleer. Ske$eerkejCeeeer ceeieCeer kejCeejs Ieke
DeefOeke JeeHeke Peeues nesles DeeefCe peueo YejYejeercegUs Demeceeveles ceOesner Jee{ nesles. ns mHe Peeues
nesles. leecegUs leeJesUer DeLe&eee%e ns meeceeefpeke Iekeebvee meeceeefpeke DeJejesOe cnCetve peemle
eceeCeele yebOeve nesles. keuHeveeee HeeleUerJej
leeJesUer efJekeemeeee DeeefLe&ke JeeKesee
cegKeJeee efJeOo DeefOeke meJe&meeOeejCe efJejesOeer megj neslee DeeefCe leeves leeee Gefoebvee keceer
efkebJee DeeefOeke eceeCeele mebyebOeerle vemeuesuee mebKeelceke efveke<ee&Hegjles ceee&oerle kesues.
peeieefleke DeLe&JeJemLesleerue DeefOeke iejerye eoseeee efJekeemeeee meboYee&le 1980 ee
oekeeuee njJeuesues oeke cnCetve DeesUKeues peeles. cnCepes kepee&ee mebkeeves leebvee ceesee
eceeCeele ceeies DeeCeues lejerner DeeHeueeuee ns mecepetve GlHevveele Ie Peeueer Demeueer lejer lee Gue
lemese oef#eCe DeeefCe HetJe& peeieefleke DeLe&JeJemLeseer DeefOeke efveie[erle Peeuesues nesles. oef#eCe
Deeefeeeeer oseebmen leebveerner ceOeHetJexleerue lesue HegieJeeeee (yetce) ueeYe efceUeuee neslee.pes keer lee
keeUeleerue meJee&efOeke YejYeje Demeuesues JeeHeej #es$e nesles. He@efmeefHeke Deeefeeeeer oseebveer ceOes
HegJexleerue oseebvee eceekeleereer efveee&le kesueer peeceOetve He@efmeHeerke Deeefeeeeer oseebvee leguevesves keceer
PeU Jemeueer eees Ske keejCe cnCepes 1970 ee oekeeceOes efveee&le mesJeekej Demeuesuee leeee
kepee&es eceeCe oef#eCe Decesefjkeve oseeee DeOex nesles. leebvee ueeYeuesuee Yegjepekefuee Devegketueles
yejesyeje veJeerve eueve keWerle peeieefleke DeLe&JeJemLes ceOes lee kepee&ee kecelejles yeeyele (esef[
98
kee@^@keeve) keceer mebJesoveeerue nesles Demes Demeues lejer megOoe efJekeefmele Gej DeeefCe DeefJekeefmele
oef#eCe eeceOeerue ojer oebJelee iesueer Deens. Deebs ieg[&ue e@kemeefnle DeeOegefvekeleeJeeoees erkeekeej
eebeeceles ne GlHeeoveeee peeieefleke JeJemLesceOes (peeieeflekeerkejCes) eflemeNee peieeleerue oseeee
Jee{lee Ske$eerkejCeeee (leeeer kecelejlee efkebJee DeHetCe&lee veener) HeefjCeece Deens peecegUs Ievee
Deee ekeejs Ie[uee.
1990ee oekeeceOes efJekeeme ekeuHe DeefOeke efkesee efJekeeme juee DeeefCe eflemeNee
peieeleerue oseeceOeerue meome oseebceOes leeeer efJeeemeeefnlee yeNeee eceeCeele keceer Peeueer. leeuee
efcee eceeCeele ee efceUeues DeeefCe leeee cegKe efJe<eeeuee keWerle kejCeeyeodoue Jee{leer eefleefeee
Deens. peieeee keener YeeieebceOes Jeebefeke efkebJee meebmke=efleke peeCeerJesee eUJeUereer leebee
jepekeere oeJeebvee Hegve:ceeb[Ceeme megJeele kesueer Deens. lemese DeewHeeeefjke DeeefLe&ke mebyebOeeee
Heefueke[s JewkeefuHeke GHepeerefJekesmeeeree OeesjCeebvee DeeKeCeemeeer eUJeUeres eceeCe Jee{le Deens.
leeee Godse mecegoeeeee GHeefpeJeskeses veJeerve Heee&e eesOeCes efkebJee DeeOegefveke JeeefCepe JeJemLesceOes
efJees<e ekeejs Heg[s Demeuesuee pegvee peerJeveewueervee veJeeves meceesj DeeCeCes nener Deens. nee eUJeUer
efJekeeme ekeuHeeee OeseebceOeerue efJeJeeme keceer Peeueees oe&efJeleele.
DeeHeueer eieleer leHeemee : (Check your progress)
1. efJekeeme mebkeuHevesee Giece DeeefCe efJekeemeeeer yeeweqOoke HeeJe&Yetceer mHe keje.
efJekeemeees HeefjCeece :
mebegkele je^s DeeefCe efJekeemeeee DeejeKe[eeee (FmeefyueeceW) megJeeleeree Flej
mebmLeeveer peieleuee oseebeer leerve ieebceOes Jeie&Jeejer kesueer Deens. efJekeefmele ose, efJekemeveeerue ose
DeeefCe keceer efJekeefmele ose. efJekeeme DeejeKe[eeee megJeeleeruee meceer#ekeebveer nee efJeYeeieCeeruee
1960 ee oekeeee GejeOee&le efJekeefmele DeeefCe DeefJekeefmele ose (Deb[j-[sJnueH[) neeHegjles
ceee&efole kejCeeeer mebkeuHevee ceeb[ueer. leebeeceles, ceeieemeuesues efkebJee iejerye ose JemeenleJeeoeee
keeUeleerue eefeesceOes leebeer uet Peeueeves Je jeêre DeeefCe Deeblej jeêre HeeleUerJej eeuet
Demeuesuee Yeeb[Jeueeeneree peeeke ees<eCeecegUs lee HeefjefmLeleeruee Heesnues nesles. DeefJekeefmelelee ner
efJekeemeeeer efve<Heleer nesleer. 1960 ceOes Gej ieesueeOee&efleue ose oef#eCe ieesueeOee&leerue oseeHes#ee 20
He DeefOeke eerbcele nesles. DeeefCe 1980 ceOes les 46 He DeefOeke eerceble Peeues.
JeesuHeieBeie mee@me efvejer#eke nee erkesJej Dee#esHe Iesleele DeeefCe oeJee kejleele keer,
erkeelceke ekeejs ve ceeb[lee les nee efkeesveeee efJejesOe kejleevee efomeleele. efJekeemeeee
efoeenerve DeeefCe {eWieer Deee Heeeele OegefjCeebJejerue leebee HeefjCeecekeejke erkescegUs les Hekele
efJekeemeeee Hekeeuee Ske peeueerce mJeHe osCee ceOese eemJeer Peeues Deensle.
Gejses oef#eCe yeouees OeesjCe peecegUs DeesUKeues peeles. lee meewneo&, Yeeeej ees<eCe
eebee efceeCeeeer cetueYetle eewke osCeees keesce efJekeemeeves kesues Demes mee@mees cele Deens. lemese
99
leeee oeJee Deens keer, pee Ssefleneefmeke HeefjefmLeleercegUs ner keuHevee ele#eele Glejueer, leer efmLeleer
mebHegele Deeuesueer Deens. HeejbHeeefjke ceeveJeeuee DeeOegefveke ceeveJeeceOes yeoueCeeje efJekeeme ekeuHe
DeeemJeer juee Deens. leeee Gue, leecegUs ceeveJeer meceepeebceOes DeeefCe meceepeebleie&le Heej
ceesee eceeCeele efJeefJeOeleseer neveer Peeueer Deens. Deepeee keeUeleerue JeeHeejer ose (jepe JeJemLee)
DeeefCe efJe%eeve ner peeieeflekeerkejCe Ie[JeCeejer eeb[ ekeleer Deens. DeewOeesefieke Jee{erJej DeeOeeefjle
meceepe eebes Deveske GHeegkele Heee&n nee Jee{lee Skemegjer mebmke=leerves mebHegele DeeCeues Deensle.
DeeefCe Deleble JesieUs Demeuesues YeefJe<e jeveelceke ekeejs neleeUCeeee ceeveJeer #ecelesuee
Oeeskeeoeekejerlee kecekegJele kesues Deens.
1. efJekeemeees HeefjCeece mHe< keje.
11.3 meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeLe&, JeeKee GleebleerJeeo DeeefCe efJekeeme :

(Meaning, Definition,
Evolution
Development of Social Change)
Growth
and
meceepeeeeele meeceeefpeke HeefjJele&veeeer mebkeuHevee efJees<e cenlJeeeer Demetve leer Skee

efveefele DeLee&ves JeeHejueer peeles. meeceeefpeke HeefjJele&veeee meboYee&le meceepeeee%eebveer keener JeeKee
efouee Deensle. ee JeeKee ue#eele Iesleueevebleje meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeLe& DeefOeke mHe
nesF&ue.
11.3.1 JeeKee :
1)
n@jer pee@vmeve : cetueYetle DeLee&ves, meceepe mebjevesleerue yeoue cnCepese meeceeefpeke HeefjJele&ve
nese. (In its basic sense social change means change in social
structure) - (Harry Johnson)
2)
efkebipeues [seqJnme : meeceeefpeke HeefjJele&ve cnCepes meeceeefpeke mebIeveele DeLee&le meceepeeee
mebjevee DeeefCe ekeeee&le Peeuesuee yeoue nese.
3)
ce@keDeeeJnj DeeefCe Hespe : meceepeeeele%e cnCetve DeeHeueer efJees<e DeefYeeer ner
meeceeefpeke mebyebOeeeer Deens. kesJeU ee meeceeefpeke mebyebOeeleerue yeoueeme meeceeefpeke HeefjJele&ve Demes
cnCeleele.
4)
efieefueve DeeefCe efieefueve : meeceeefpeke HeefjJele&ve cnCepes mJeerke=le peerJeve eCeeueerleerue
HeefjJele&ve nese. ceie les HeefjJele&ve Yeewieesefueke HeefjefmLeleer, meebmke=efleke Ieke, ueeskemebKeseer jevee
100
efkebJee efJeeej eCeeueerle Peeuesuee Demees, ns HeefjJele&ve efkebJee DeeefJe<keej keesCeleener jerleerves
mecegneDebleie&le Peeuesues Demeles.
njer pee@vmeve DeeefCe [seqJnme eebveer meeceeefpeke mebjevesleerue yeoue cnCepes meeceeefpeke
HeefjJele&ve Demeueees mHe kesues Deens. lej ce@ke DeeeJnj DeeefCe Hespe eebveer meeceeefpeke mebyebOeeleerue
yeoueeme meeceeefpeke HeefjJele&ve cnues Deens. efieefueve DeeefCe efieefueve eebveer mJeerke=le peerJeve eCeeueerleerue
HeefjJele&ve meeceeefpeke HeefjJele&ve ceeveues Deens. Jejerue meJe& JeeKeebee DeOeeveeJeve ns mHe nesles
keer, meceepeeee mebjevesleerue HeefjJele&ve cnCepes meeceeefpeke HeefjJele&ve nese.
n@jer pee@vmeveee celes, keesCeleener Jemlegbee efJeefJeOe YeeieebceOes Demeuesuee Heg<keUee efmLej
mJeHeees HejmHejmebyebOe cnCepes lee Jemleteer mebjevee nese. eeeee DeLe& Jemletbes Deveske Yeeie efkebJee
Ieke Demetve leebeele efveefele mJeHeees mebyebOe Demeleele. keesCeleener JemleteceeCese meceepeeeer
jevee megOoe keener Iekeebveer efceUtve Peeuesueer Demeles. ee meceepemebjevesee Iekeele HeefjJele&ve
Peeues keer, meceepeeee mebjevesle osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve esles.
meceepeeeeeee eyokeeseele meceepemebjeveseer JeeKee kejCeele Deeueer Deens. ee
JeeKesvegmeej keesCeleener meceeefpeke mecetneee Debleie&le JeJemLesee emLeeefHele ekeej cnCepes
meceepejevee nese. mecetneee meomeebee HejmHejebeer DeeefCe Keg mecegnebeer Demeuesuee mecegeeeee
mJeHeeee meceepemebjevesle DebleYee&Je neslees. eeJeve ns mHe nesles keer, keesCeleener meceepeeee
efJeefJeOe Yeeieebee HejmHejmebyebOeeee efmLej mJeHeeJeje lee meceepeeeer mebjevee efkebJee JeJemLee
DeJeuebyetve Demeles. leecegUs meceepeeee efJeefJeOe Yeeieebee HejmHejmebyebOeeee mJeHeele yeoue Peeuee
keer, meceepemebjevesle yeoue neslees. cnCepese meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles.
meeceeefpeke mebjeveses Yetefcekee, GHeie eceeCekes DeeefCe cegues ns eej ecegKe Ieke Demetve les
HejmHejmebyebefOele Deensle. ee Iekeebleerue HeefjJele&veeee eYeeJe meeceeefpeke mebjevesJej He[tve meeceeefpeke
HeefjJele&ve Ie[tve esles. meeceeefpeke mebjevesee Ieke lelJeeee DeeOeejs meeceeefpeke HeefjJele&veees
efJeues<eCe n@jer pee@vmeve eebveer Sociology - A Systematic Introduction ee ebLeele
Heg{erue eceeCes kesues Deens.
1)
meeceeefpeke cegueeleerue yeoue (Change in Social Values) :

meeceeefpeke mebjevesee Ieke lelJeeceOes cegueeee DebleYee&Je neslees. meceepeele eeefuele
DemeCeeNee Deleble JeeHeke eceeCekeebvee cetues cnCeleele. cegue ns Ske ekeejes ceeHeob[ Demeles.
eebee DeeOeejeJej eesie efkebJee Deeesie, eebieues efkebJee JeeF&, etke efkebJee yejesyej Demes Jele&veeee
meboYee&le cetueebkeve kesues peeles. cegues ner meceepeekeefjlee Deeoee&lceke Demeleele. leebee DeeefCe
Yetefcekeebee peJeUee mebyebOe Demelees. meceepeeleerue JekeleeRveer cegueevegmeeje Jele&ve kejeJes Deeer
meceepeeeer DeHes#ee Demeles.
meeceeefpeke cetues yeouele Demeleele. Hejbleg cetueebceOes DeuHekeeUeceOes HeefjJele&ve nesle veener.
leekeefjlee yeNeee oerOe&keeUeeer DeeJeekelee Demeles. pesJne cegueele HeefjJele&ve nesles lesJne JekeleeRvee
HeefjJeleeale cegueevegmeeje Jele&ve kejeJes ueeieles. Deee JesUer meceepeele osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve esles.
101
2)
mebmLeelceke HeefjJele&ve : (Institutional Change) :

meceepeeleerue efJeJeenmebmLee, keggbyemebmLee, jepemebmLee Fleeoer meeceeefpeke mebmLeele
HeefjJele&ve Ie[tve Deeueeme, meceepeele osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve esles. efJeefe mebyebOeees efveOee&jCe
kejCeeNee eceeCekeebeer meeHes#ele; efmLej JeJemLee cnCepes mebmLee nese. mebmLeelceke HeefjJele&veecegUs
mebIevee, Yetefcekee DeeefCe DeeeeeceOes osKeerue HeefjJele&ve nesle Demeles.
efJeJeenmebmLesceOeerue yengHelveer efJeJeene SsJepeer SkeHelveer efJeJeeneeer HeOole DeefmlelJeele esCes,
keggbye mebmLesleerue mebegkele keggbyeees efJeIeve nesGve efJeYekele keggbye HeOoleer efvecee&Ce nesCes efkebJee
ngketceeener SsJepeer ueeskeeener HeOoleer efvecee&Ce nesCes ner meJe& meeceeefpeke mebmLesleerue HeefjJele&veeeer
GoenjCes nesle. mebmLeelceke HeefjJele&veecegUs meceepeele megOoe HeefjJele&ve Ie[tve esles.
3)
ceeuekeer nkeke Je Hegjmkeej efJelejCe HeefjJele&ve (Change in Distribution of
Possession and Rewards) :
ceeuekeer nkeke Je Hegjmkeej efJelejCe JeJemLesle HeefjJele&ve Peeueeme meceepeele osKeerue

HeefjJele&ve Ie[tve esles. meceepeJeJemLesee mebjeveelceke DeeefCe GHemebjeveelceke Deee HewuetbceOes
Hejke kesuee peelees. mebjeveelceke HewuetbceOes yeoue ve neslee GHemebjeveelceke HewuetbceOes osKeerue yeoue
Ie[tve esle Demelees. Hegjmkeej, meJeueleer DeeefCe ceeuekeer nkeke eebes efJelejCe ne meceepeJeJemLesee ee
GHemebjeveelceke HewuetbHewkeer Ske Hewuet nese. Goe. SkeeefOekeejeener efvecee&Ce Peeueeme leecegUs ceeuekeer
nkekeebJej HeefjCeece neslees. Deee ekeejs ceeuekeer nkeke Je Hegjmkeej eebee efJelejCe eCeeueerle HeefjJele&ve
Peeueeme meeceeefpeke mebjevesle HeefjJele&ve nesles. cnCepese meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles.
4)
Yetefcekee OeejkeebceOeerue HeefjJele&ve : (change in personnel)

meceepeeee efkebJee keesCeleener mebIeefle mecegneee Ske JeJemLee cnCegve efJeeej kesueeme
eleske meomeeee YetefcekeeOeejke cnCetve efJeeej kejlee esF&ue. keener keeUeveblej Yetefcekee
OeejkeebceOes megOoe yeoue nesle Demelees. pemes Jekeleer Je=Oo Peeueeme DeLeJee ce=leg HeeJeueeme lee
Jekeleereer peeiee ogmejer Jekeleer Iesles. cnCepese Yetefcekee OeejkeebceOes yeoue neslees. Yetefcekee
OeejkeebceOes HeefjJele&ve Peeueeme leebee keee&#ecelesceOeerue Hejke ue#eele eslees.
Goe. SKeeoe mebmLesee pegvee DeOe#e yeoueJetve veJeerve Jekeleer DeOe#e Peeueer DeeefCe veJeerve
DeOe#e DeefOeke keee&#ece Demesue lej leecegUs lee mebmLesee keee&eCeeueerJej leeee HeefjCeece neslees.
Deeeekeejs Yetecf ekeeOeejkeebceOeerue yeoue ne Heee&eeves cegues DeeefCe eceeCekeebvee eYeeefJele kejCeeje
jueecegUs meeceeefpeke mebjevesle HeefjJele&ve nesles DeeefCe leecegUs meceepeele HeefjJele&ve nesles.
5)
YetefcekeeOeejkeebee #ecelee Je DeefYeJe=eer ceOeerue HeefjJele&ve :

Yetefcekee OeejkeebceOeerue HeefjJele&ve DeeHeCe ue#eele Iesleues. peeeceeCes YetefcekeebOeejkeeceOes
nesCeeNee yeoueeee mebyebOe ne mebjeveelceke HeefjJele&veeeer Deens. leese mebyebOe Yetefcekee Oeejkeebee
#ecelee Je DeefYeJe=eer eebee ceOes nesCeejs HeefjJele&ve DeeefCe mebjeveelceke HeefjJele&ve eele Deens. Yetefcekeeb
OeejkeebceOeerue #ecelee DeeefCe DeefYeJe=eerceOeerue yeoue ne mebjeveelceke veener. Hejbleg les mebjeveelceke
HeefjJele&veees Ske keejCe Deens. keesCeleerner JeJemLee ner lee JeJemLesle menYeeieer nesCeeNee JekeleeRee
keee&#ecelesJej Je DeefYeJe=eerJej DeJeuebyetve Demeles. leecetUse YetefcekeeOeejkeebee #ecelee DeeefCe
DeefYeJe=eerceOes yeoue efkebJee Hejke Peeuee lej leeee HeefjCeece JeJemLesJej nesTve HeefjJele&ve Ie[tve
esles.
102
Deeeekeejs n@jer pee@vmeve eebveer meeceeefpeke mebjevesleerue HeefjJele&ve cnCepes cegues, mebmLee,
ceeuekeer nkeke Je Hegjmkeej efJelejCe, Yetefcekee Oeejkeebee #ecelee Je DeefYeJe=eerleerue HeefjJele&ve nese.
Demes eefleHeeove kesues Deens.
meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeLe& Je JeeKee meebiee .
11.3.2 Gleebleer (Evolution) : [eefJe&ve (Darwin) :

eebveer meJe&eLece pewefJeke Gleebleeree efmeOoeble (Biological Evolution) ceeb[uee.
[eefJe&veee GleebleerJeeoeee meceepeeee%eebveee efJeeejeJej osKeerue eYeeJe He[uee. leecegUs keener
meceepeeee%eebveer meeceeefpeke Gleebleer (Social Evolution) yeoue DeeHeues efJeeej ceeb[uesle.
Evolution ne Fbepeer eyo ue@efve Yee<esleerue Evovere ee eyoeHeemetve yeveuee Deens. ee
eyoeee DeLe& efJekeefmele nesCes (To Develop) efkebJee eke kejCes Demee Deens. Evolutionee
eyoemeeer cejeer ceOes Gleebleer Demee eyo JeeHejCeele eslees. Gleebleer ner meb%ee Jee{
(Growth)ee meb%esHes#ee DeefOeke JeeHeke Deens. keejCe Jee{ meb%esle Hekele mebKeelceke yeepetJej Yej
efouee Deens. lej GleebleerceOes Deebleefjke yeepetJej Yej efouee peelees.
Gleebleer cnCepes ceboieleerves (nUtJeej) nesCeejs HeefjJele&ve nese. eeceOes lee meceepeeleerue
megHle Deebleefjke Jewef e<eebee efJekeeme neslees. nye&& mHesvmej, S[Je[& eeuej, ceeie&ve Fleeoer
meceepeeee%eebveer Gleebleer yeeyele efmeOoeble ceeb[ues Deensle. mHesvmejves lej meeceeefpeke Gleebleeres
eej efveece meebefieleues Deensle.
1)
2)
3)
4)
meeceeefpeke Gleebleer ns vewmeefie&ke efJekeemeeee efveeceebes Ske meebmke=efleke efkebJee ceeveJeer

mJeHe Demeles.
peeeceeCes vewmeefie&ke efJekeeme neslees. leeeeceeCes meeceeefpeke efJekeeme neslees.
meeceeefpeke Gleebleer ner Ske ceboieleerves nesCeejer eefeee Deens.
meeceeefpeke Gleebleer eieefleeerue Demeles.
mHesvmej eebee celes, GleebleerceOes HeoeLe& Deefveefele, DemebyeOo meceeveleske[tve efveefele

megmebyeOo efYevveleske[s HeefjJeefle&le nesleele. meceepeeee yeeyeleerle meeOee DeJemLeske[tve iegbleeiegbleeree
DeJemLeske[s efmLeleblej nesle peeles. ns nesle Demeleevee kesJeU Deekeejele yeoue nesle vemetve
meceepeeee mebjevesceOes osKeerue yeoue nesle peeleele. ceeie&veves keggbyeeeer GlHeeer mJewjeeej
DeJemLeske[tve Ske efJeJeen keggbyeeee DeJemLesele Peeueer Demeueees mHe kesues Deens.
103
Gleebleer ee ekeejee HeefjJele&veeletve meceepeeleerue HeefjJele&veeeer efoee mHe nesles.
meceepeeleerue cebo ieleerves, efvejblej DeeefCe efoesves nesCeejs HeefjJele&ve Gleebleer Jeve ue#eele esles. efJees<e
cnCepes Deeeekeejee HeefjJele&veemeeer oerOe&keeUeeer DeeJeekelee Demeles.
1. meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue Gleebleereer ceeefnleer efuene.
11.3.3 eebleer (Revolution) :

GleebleercegUs meceepeele HeefjJele&ve esle Demeles. Hejbleg ns HeefjJele&ve ceboieleerves Ie[tve esles.
leeeeceeCes megOeejCee, eieleer DeeefCe efJekeemeeee ceeOeceeletve osKeerue ceboieleerves HeefjJele&ve nesle
Demeles. ee meJe& ekeejebHes#ee eebleer ne meeceeefpeke HeefjJele&ve ekeej cee$e DeeHeuee JewefeeebcegUs
JesieUe Deens. eebleerejs meceepeele Dekemceele, lJeeefjle DeeefCe Deecegueee mJeHeees HeefjJele&ve nesle
Demeles. emLeeefHele meeceeefpeke JeJemLesuee yeouetve veJeerve meeceeefpeke JeJemLee efvecee&Ce kejCeemeeer
eebleerkeejer eUJeUer eelve kejerle Demeleele. eebleerkeejer eUJeUerceeies Ske efveefele efJeeej eCeeueer
Demeles. yengmebKeke ueeske nkekeebHeemetve Jebef ele DemeCes, eebleerkeejer mebIeefle mecetn, eYeeJeer efJeeej
eCeeueer DeeefCe eebleerkeejer vesle=lJe ee ieesercegUs eebleer Ie[gve esCeeme efJees<e ceole nesles. eebleer
jepekeere efkebJee meeceeefpeke Demees eebefleee kesJeU meceepeeee Skee efJeefe #es$eeJeje eYeeJe He[le
veener. lej meceepeeee Flej #es$eeJej osKeerue leeee HeefjCeece nesle Demelees. eebleer ner ueeskeeener ceeie&
DeeefCe efnbmeelceke ceeie& Deee oesvner ceeiee&ves Ie[Jetve DeeCeueer peeles.
eevmeceOes 1789 ceOes eebleer Ie[tve Deeueer ee eebleerves eevmeceOeerue jepeseener JeJemLee
ve keve mJeeleb$e, mecelee, yebOeglee DeeefCe veee ee lelJeebJej DeeOeeefjle Demeuesueer ueeskeeener
mJeerkeejueer. ee eebleeree eevmeee meceepepeerJeveeJej Heej ceese HeefjCeece Peeuee. ee eebleercegUs
eevmeceOes Deecetueee Demes meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. ceekeme&ee eebleerkeejer
efJeeejeCeeueerJej DeeOeeefjle uesefveveves jefeeele 1917 ceOes eebleer kesueer. ee eebleercegUs jeefeeeleerue
meceepeele lJeefjle HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. eebleer ner Deeeveke efkebJee Dekemceele Ie[tve esle Demeueer
lejer eebleermeeer DeeJeeke Demeuesueer HeeJe&Yetceer efvecee&Ce kejeJeer ueeieles. leje meceepeele eebleer
Ie[tve esles. eebleer menpe Ie[tve esles Demes veener. eebleeruee emLeeefHele ueeske melele efJejesOe kejerle
Demeleele. keejCe meceepeJeJemLeseer emLeeefHele ueeskeebes efJeefe efnlemebyebOe Demeleele. leecegUs leebvee
keesCelesner HeefjJele&ve vekees Demeles.
Lees[keeele eebleer ne meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske cenlJeeee ekeej Deens. eebleeree ceeveJeer
peerJeveeJej Heej ceese eYeeJe He[le Demelees. leecegUs meceepeele lJeefjle JeeHeke HeefjJele&ve Ie[tve esles.
104
1. meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue eebleer efJe<eeer ceeefnleer efuene.
11.3.4 eieleer : (Progress) :

meeceeefpeke HeefjJele&veeee eieleer ne megOoe Ske cenlJeeee ekeej Deens. eieleercegUs meeceeefpeke
HeefjJele&ve Ie[tve esles. Progredior ee ue@efve eyoeHeemetve Peerefme&eer ne eyo yeveuee Deens. eieleer
cnCepes meceepe mJeerke=le Oeseebee efoesves ieeuesuee Heg{ee HHee nese. uecues (Lumely) eebee
celes, eieleer HeefjJele&ve nese. Hejbleg ns HeefjJele&ve keesCeleener efoesves nesle vemetve Feqle efkebJee ceeve
efoesves nesCeejs HeefjJele&ve nese. (Progress in change, but is change in adesired
or approved direction) lej ce@keDee@Jnj eebee celes, eieleer ne meb%esves kesJeue efoeseee yeesOe
nesle veener. lej leer Debleerce Oeseeke[s IesTve peeles. (By Progress we imply not merly
direction, but towards some final goal.)
eieleeree meb%esceOes oesve ieeser cegKe Deensle. 1) Oeseees mJeHe 2) lee OeseeHeemetve
DeeHeues Deblej; Deee ekeejs eieleer cnCepes Yeewefleke DeeefCe vewefleke Deee oesvner ekeejeer mece=Ooer nese.
Gleebleer ejs kesJeU HeefjJele&ve metefele kesues peeles. les HeefjJele&ve eebieues DeLeJee JeeF& Demetve ekeles.
Hejbleg eieleer ner vesnceer eebieueer Demeles. keejCe meebmke=efleke cetueeves ceevelee efouesuee efoesves Peeuesues
HeefjJele&ve cnCepes eieleer nese. eieleer cnCepes Gvveleereerue HeefjJele&ve nese. SKeeoe meceepe eiele nesle
Deens efkebJee veener ns leemeceepeees ceeve kesuesuee cegueebee meboYee&le cegueeceeHeve keve meebielee
esles. peeJesUer efJekeeme DeLeJee Gleebleer ner DeHesef#ele efoesves nesle peeles. lesJne lee Gleebleeruee eieleer
cnCelees esles. eieleer peeCeerJeHetJe&ke kesueer peeles. SKeeee efJeefe #es$eele efveeespeveyeOo jerleerves eelve
keve eieleer meeOe kesueer peeles. eieleerle yeoueeeer ieleer cebo Demeles. ee Gue eebleer ceOes yeoueeeer
ieleer ner leerJe Demeuesueer Dee{Utve esles.
eieleereer Jewefe<es ner Heg{erue eceeCes meebielee esleerue.
1)
eieleer HeefjJele&ve Deens. Hejbleg ns HeefjJele&ve keesCelee lejer efJeefe efoesves Demeles.
2)
Feqle Oeseeeer Hetleer& kejCeeNee HeefjJele&veeee DeJemLesuee eieleer cnCeleele.
3)
eieleer ner meecegefnke Demeles.
4)
eieleerkeefjlee Fe DeeefCe mebkeuHe DeeJeeke Demeles.
5)
eieleereer mebkeuHevee HeefjJele&veeerue Deens peeme Deepe eieleeres eleerke mecepeues peeles leer
Gee Heleveees eleerke yevet ekeles.
eieleeree efJeOo DemeCeejer meb%ee cnCepes DeOeesieleer nese. DeOeesieleer (Regress) ner
meb%ee osKeerue HeefjJele&ve oe&ke Deens. eieleer cnCepes meceepeeeer Feqle Oeseeke[s Jeeeeue nese.
lej DeOeesieleer cnCepes meceepeeeer Oeseeee efJeOo efoesves nesCeejer Jeeeeue nese. Jekeleerves
105
meceepeeee eceeCekeeb efJeOo Jele&ve kesues lej les efJeeefuele Jele&ve nese. lee efJeeefuele Jele&veeme
DeOeesieleer cnues peeles. meeceeefpeke mebyebOeeJej efveeb$eCe sJeCeejer ekeleer peeJesUer eYeeJeer vemeles.
leeJesUer efJeeueve nesles. eceeCeke etvelee ns DeOeesieleerese GoenjCe nese. DeOeesieleeree HeefjefmLeleerle
meceepeeleerue efJeefJeOe Ieke DeeHeueer meceepeele meeceeefpeke mecemee Jee{leele. DeOeesieleer ner kesJeU
ceeveJeefveefce&le keejCeecegUse Ie[tve esle Demeles Demes veener lej Deveskeoe eefleketue vewmeefie&ke keejCeebcegUs
megOoe DeOeesieleer Ie[tve esles.
meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue eieleer efJe<eeer ceeefnleer efuene.
11.3.5 efJekeeme (Development) :

ceeveJe ne meceepeeerue eeCeer Deens. leee eceeCes lees efJekeemeeerue Deens. ceeveJeeuee efJekeeme
nJee Demelees. lees efJekeemeeee efoesves Jeeeeue kejerle Demelees. leecegUs ceeveJeer meceepeeee efJekeeme
Peeuesuee Dee{Ulees. efJekeemeeee ceeOeceeletve ceeveJeer meceepeele HeefjJele&veeeer eefeee efvejblej meg
Deens. meceepe nUtnUt meYelesee Ge Deee DeJemLeske[s peelees. leecegUs meceepeeee efJekeeme Ie[tve
eslees.
meJe& meceepeeee efJekeeme Ie[tve esle Demeuee lejer meJe&e meceepeele Skeee efoesves efJekeeme
Ie[tve esF&ue Demes veener. meceepeeHejlJes efJekeemeeee mlej ne JesieJesieUe Demelees. leecegUs peieeleerue
meJe&e meceepeeee SkemeejKee efJekeeme Ie[tve eslees. lej keener meceepeeee efJekeeme ueJekej Ie[tve
eslees. lej keener meceepeele efJekeemeeeer eefeee Deefleee cebo Demeles. DeeefoJeemeer mecegoeeele
efJekeemeeeer ieleer cebo Deens. lej lee leguevesle enjer mecegoeeele efJekeemeeeer ieleer ner peemle Deens.
Demes Demeues lejer eleske meceepe ne efJekeemeeee efoesves Jeeeeue kejerle Demelees. leecegUs
meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles.
meeceeefpeke HeefjJele&veeee efJekeeme DeeefCe eieleer ee oesvner ekeejebceOes yejse meece Deens.
Deveske ueeske efJekeeme DeeefCe eieleer eeceOes Yeso kejerle veenerle Demes Demeues lejer ee oesvner
ekeejebceOes Hejke Deens.
meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue DeefYeesle Demeuesuee efJekeemee yeeyele Dee{eJe ee.
106
11.3.6 eefeee (Process) :
meceepeele melele eeueCeejer efeee cnCepes eefeee nese. meeceeefpeke HeefjJele&ve ner Ske
eefeee ceeveCeele Deeueer Deens. keesCeleener meceepeele megJeeleerHeemetve DeefmlelJeele Demeuesuee ekeleer
DeeefCe yeee ekeleeree eYeeJeecegUs Skee efJeefe HeOoleerves yeoue nesle Demelees. ne yeoue Skee
DeJemLeske[tve ogmeNee DeJemLesele peeCeeje Demelees. Hejbleg nee DeJemLee eiele, Deeiele,
SkeerkejCeelceke, efJeIeveelceke menkeee&-mebIe<ee&lceke Deee keesCeleener ekeejee Demet ekeleele.
oesve mebmke=leer ceOeerue Jekeleeres HejmHej mebyebOe Demeueeme leebeele meeceeefpeke mebyebOe
efvecee&Ce nesleele. pej leebeele mvesn DeeHeguekeeres mebyebOe Demeleerue lej mebIeveelceke eefeee meg
nesles. ee Gue efJejesOe Demeueeme leer mebIe<ee&lceke eefeee nesF&ue. Deveskeoe ogye&ue mecegn efkebJee
mebmke=leeruee ekeleereeueer mecegneeer efkebJee mebmke=leereer le[pees[ kejeJeer ueeieles. JesieJesieUee mecegnele
mHeOee&, menkeee&, mebIe<e&, Skeelcelee Fleeoer eefeee Dee{Uleele. HeefjJele&veeee eefeeses Ske
cenlJeees Jewefe<es cnCepes Ske efeee Peeueeveblej ogmeNee efeeseer megJeele nesles. Deeeekeejs
HeefjJele&ve ns keener keeU melele meg Demeles. Hejbleg eefeesceOeerue yeoue efkebJee HeefjJele&veeeer keejCes
efveefeleHeCes meebieCes keerCe Demeles.
meeceeefpeke HeefjJele&veeee Gleebleer, eebleer, eieleer, efJekeeme, eefeee ee ekeejeeceeCese
Devegketuelee DeeefCe megOeejCee ns osKeerue meeceeefpeke HeefjJele&veees ekeej Deensle.
meeceeefpeke HeefjJele&veeerue eefeee yeeyele ceeefnleer efuene.
11.4 meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke efkebJee keejCes / lelJes / keejkes (Facts or

causes of social change) :
meceepeele keesCelesner HeefjJele&ve DeeHeesDeeHe nesle veener. meeceeefpeke HeefjJele&veeee keejCeebes
efJeues<eCe kejleevee efieefueve DeeefCe efieefueve eebveer Yeewieesefueke HeefjefmLeleer, meebmke=efleke Ieke,
ueeskemebKeseer jevee efkebJee efJeeej eCeeueerleerue yeoueeletve meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tce esles Demes
eefleHeeove kesues Deens. ce@keDeeeJnj DeeefCe Hespe eebveer pewefJeke keejke, leebef$eke keejke DeeefCe
meebmke=efleke keejkeebcegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve nesle Demeueees mHe kesues Deens. Deeieyeve& eebveer
meebmke=efleke keejkeebcegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve nesle Demeueees mHe kesues Deens. Dee@ieyeve& eebveer
meebmke=efleke Heeeeeve (Cultiral Lag) ne efmeOoeble ceeb[tve leebef$eke keejCeebcegUs meeceeefpeke
HeefjJele&ve Ie[tve esles Demes mHe kesues Deens. n@jer pee@vmeveves meceepe JeJemLesleerue keejCes, meeceeefpeke
JeeleeJejCe DeeefCe iewjmeeceeefpeke JeeleeJejCe ee leerve keejkeebcegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve nesle Demeueees
veceto kesues Deens.
107
meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke efkebJee keejCes :
1)
Yeewieesefueke Ieke (Geographical Factor)
2)
ueeskemebKee Ieke (Demographical Factor)
3)
pewefJeke Ieke (Biological Factor)
4)
DeeefLe&ke Ieke (Economic Factor)
5)
leebef$eke Ieke (Technical Factor)
6)
meebmke=efleke Ieke (Cultural Factor)
1)
vewmeefie&ke efkebJee Yeewieesefueke efkebJee Heee&JejCe Ieke : (Geographical Fact or

Natural Factors) :
vewmeefie&ke efkebJee Yeewieesefueke Ieke ne meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske cenlJeeee Ieke Deens.
n@jer pee@vmeve eebveer JeeleeJejCeees meeceeefpeke JeeleeJejCe (Social Environment) DeeefCe iewj
meeceeefpeke JeeleeJejCe (Non-Social Environment) Demes oesve ekeej meebefieleues Deensle.
vewmeefie&ke efkebJee Yeewefleke Iekeebee meceeJese iewjmeeceeefpeke JeeleeJejCeele neslees. keesCeleener ceeveJeer
meceepe Skee efJeefe< Yeewieesefueke eoseele JeemleJe kejlees. Yeewieesefueke JeeleeJejCeeee ceeveJeer
peerJeveeJej melele HeefjCeece nesle Demelees. Yeewieesefueke JeeleeJejCeele Yetefce, ske[ee, HeJe&le, HeeTme,
veIee, leueeJe, meceg, Je=#eJesueer, eeCeer, Leb[er, G<Celee DeeefCe Deve Iekeebee meceeJese kesuee peelees.
ee Yeewieesefueke Iekeebejs ceeveJeer peerJeveees efveOee&jCe kesues peeles. Demes Yeewieesefueke efveOee&jCeJeeeebes
cele Deens. efnHHeeseserme (Hippocractes)cee@Csmkeet (Montesquieu) yekeue (Buckle)
nbefive (Hunttington) jspeue (Ratzel) uesHues (Leplay) kegceejer mescHeue (Miss
Semple) Fleeoerveer Yeewieesefueke efveOee&jCeJeeoees meceLe&ve kesues Deens. ee efJeeejJebleeveer Yeewieesefueke
Iekeebveee ceeveJeer peerJeve, mebbmke=leer DeeefCe meYelesee DeeOeej ceeveuee Deens. leebee celes keesCeleener
oseeee meeceeefpeke, DeeefLe&ke, Oeeefce&ke, jepekeere DeeefCe meebmke=efleke peerJeveeee eleske Hewuet ne
oseeee Yeewieesefueke JeeleeJejCeeejs efveefele neslees.
Yeewieesefueke JeeleeJejCeele osKeerue yeoue neslees. Yeewieesefueke Iekeebee meboYee&le oesve ekeejs
HeefjJele&ve Ie[tve esles. 1) $elegeeevegmeej nesCeejs HeefjJele&ve DeeefCe 2) Deekeeqmceke HeefjJele&ve.
Deekeeqmceke HeefjJele&veeeer ieleer ner efJeue#eCe Demeles. Deekeeqmceke HeefjJele&veeueee Yeewieesefueke GlHeeo
Demes osKeerue cnues peeles. Yeewieesefueke GlHeeoeceOes YetkebHe pJeeueecegKeer JeeoUs, og<keeU, ceneHetj
Fleeoeree meceeJese neslees. Yeewieesefueke GlHeeleecegUs eeCeneveer DeeefCe efJeeneveer nesles. ee GlHeeleebvee
yentmebKe ueeske osJeerkeesHe mecepeleele. Yeewieesefueke mebkeecegUs ceeveJeebeer DeHeefjefcele neveer nesles. 2
meHWyej 1962 ceOes Heefece F&jeCeceOes Heej ceesee eceeCeele YetkebHe Peeuee neslee. veesJnWyej
1970 ceOes HetJe& Heeefkemleeve (yeebieueeose) Yeer<eCe JeeoU Deeues nesles. leeceOes ueeKees ueeske
ce=legcegKeer He[uesle. cenejeêle Gmceeveeyeeo DeeefCe HejYeCeer efpeuneele peevesJeejer 1994 ceOes
YetkebHe nesTve Heej ceesee eceeCeele eeCeneveer DeeefCe efJeeneveer Peeueer nesleer. ee Ieveebee ceeveJeer
peerJeveeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. npeejes ueeske ce=legcegKeer He[leele. keggbyeeeer Jeeleenle nesles.
DeHebie, jesieer efvejeOeej ueeskeebeer mebKee Jee{les.
Yeewieesefueke mebkeeJej ceele kejCeeee efves ceeveJeeves Deveske GHeee eespevee kesuee
Deensle. ceneHegjecegUs nesCeejer neveer eUCeemeeer OejCes yeebOeCes, Deesefueleeee meeseer kejCes, Je=#eebeer
ueeieJe[ kejCes Fleeoer GHeeeeespevee kejCeele Deeuee Deensle. YetkebHeeHeemetve nesCeejer neveer
108
eUCeeee erves osKeerue ceeveJeeves JesieJesieUs GHeee eesOeuesle. Skebojerle Yeewieesefueke DeeHeeerHeemetve
yeeeJe kejCeeee erves ceeveJeeves efJees<e eelve kesuesle. leeletve ceeveJeeee efJekeeme Ie[tve Deeuee
Deens. efveJeememLeeve, KeeveHeeve, JeseYet<ee, Oeeefce&ke Deeeej, mebkesle DeeefCe eLee HejbHeje Fleeoer
Yeewieesefueke IekeebceOes HeefjJele&ve Peeueeme ceeveJe meceepeele osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve esles. cnCetve
Yeewieesefueke Ieke ne meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske cenlJeeee Ieke ceeveCeele Deeuee Deens.
2)
ueeske mebKeelceke Ieke (Demographic Factor) :

meeceeefpeke HeefjJele&veeee ueeskemebKeelceke Ieke ne Ske cenlJeeee Ieke Deens.
ueeskemebKeelceke IekeebceOes ueeskemebKesee Deekeej, eer-Heg<eebes eceeCe, cegues, leCe DeeefCe
Je=Ooebes eceeCe, ueeskemebKeses OevelJe, ueeskeebes Deeeg&ceeve, pevce-ce=legoj, JekeleeReer keee&#ecelee,
ueeskemebKeses mLeeveeblejCe Fleeoer ieeseRee meceeJese neslees. ee ueeskemebKeelceke ieeseRceOes yeoue
Peeueeme leeee HeefjCeece meceepeeJej osKeerue nesle Demelees.
ueeskemebKesle Je=Ooer Peeueeme ueeskemebKesee eve efvecee&Ce nesTve leeee eYeeJe meceepeeJej
He[lees. leeletve efJeefJeOe mecemee efvecee&Ce nesleele. Yeejleele ueeskemebKee Je=Ooeree pJeueble eve efvecee&Ce
Peeuee Deens. leeletve eot<eCe, yeskeejer, ieefjyeer, kegHees<eCe, ieefue Jemlee Fleeoer Deveske mecemee
efvecee&Ce Peeuee Deensle. ceeuLeme eebes ueeskemebKee meboYee&le efJeeej eefmeOo Deensle. ceeuLemeee
celes, ueeskemebKee Je=Ooer ceOes oseele GHeemeceej, jesiejeF&, oeefje, yeskeejer Fleeoer Deveske mecemee
efvecee&Ce nesleele. leecegUs ueeskeebes mJeemLe efyeIe[les. leebee jenCeerceeveeee mlej Iemejlees. ee meJe&
ieesercegUs Jekeleeriele efJeIeve keewgbefyeke efJeIeve DeeefCe meeceeefpeke efJeIeveeme Deele#eHeCes
eeslmeenve efceUles. ueeskemebKee Je=OoercegUs meeceeefpeke mebjevee DeeefCe mebIeveeceOes efJees<e HeefjJele&ve
Ie[tve esles.
ueeskemebKesee pevce DeeefCe ce=legojeee osKeerue meceepeeJej HeefjCeece He[lees. pej oseeleerue
pevceojele Ie DeeefCe ce=legojele Jee{ Peeueer. lej lee oseeee ueeskemebKesle Ie nesTve
meceepeeleerue keee&eerue Jekeleeres eceeCe keceer nesles. GHeueyOe Demeuesuee vewmeefie&ke meeOeveebee HegjsHegj
GHeeesie kejlee esle veener. leecegUs oseeeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer KeeueeJeles.
ueeskemebKesleerue Ie DeeefCe Je=Ooeree eYeeJe ueeskemebKese jevesJej megOoe He[lees.
ueeskemebKesee jevesle HeefjJele&ve Peeueeme leeee meeceeefpeke peerJeveeJej HeefjCeece neslees. pej Je=Oo
DeeefCe cegueebeer mebKee DeefOeke Demesue lej DeeefLe&ke GlHeeove keceer nesF&ue. keejCe leCe ueeskeebee
GlHeeove keeee&le Heej ceese Jeee Demelees.
yeensjerue oseeleerue ueeskeebes oseele Deeieceve efkebJee oseeleerue ueeskeebes Flej oseele
mLeueeblej nesCes ee oesvner ieeseRee meceepeeJej HeefjCeece nesTve meeceeefpeke, jepekeere, DeeefLe&ke
DeeefCe meebmke=efleke HeefjJele&ve Ie[tve esles. Yeejleeeer HeeUCeer PeeueecegUs Heefece DeeefCe HetJe&
Heeefkemleeveeletve peJeUHeeme 89 ueeKe ejCeeLeea Yeejleele Deeues nesles. leecegUs oseeee meebmke=efleke,
meeceeefpeke DeeefCe DeeefLe&ke #es$eele HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. Decesefjkesee eesOe ueeieueeveblej
egjesHeeleerue ueeske Decesefjkesee eesOe ueeieueeveblej egjesHeeleerue ueeske Decesefjkeles iesues. Deueerke[s
efJeOeeefJeYetef<ele ueeske Decesefjkesle mLeeefeke nesle Deensle. leecegUs Ge efe#eCe eeHle kesuesuee
mebeesOeke [e@kej, Fbepf eefveej ee ueeskeebee %eeveeee Heeeoe oseeuee nesle veener. Heee&eeves
109
Yeejleeee efJekeemeeuee DeefOeke ieleer esle veener. ueeskemebKesleerue OevelJeecegUs keener mecemee efvecee&Ce
nesleele. lej keOeer leeletve ieefleeeruelesme esjCee efceUles.
ueeskemebKesee Je=OoercegUs efvecee&Ce nesCeeNee mecemeebJej GHeee eespevee kejCeemeeer
veJeveJeerve mebeesOeve kejCeeeer esjCee ueeskeebvee efceUeueer. leeletve ceeveJeer %eeveele Jee{ Peeueer.
DeuHeJeeele efJeJeen kejCes, peemle DeHeleebvee pevce osCes Fleeoer HeejbHeeefjke efJeeejele osKeerue yeoue
Peeuee. efeeebvee meceepe peerJeveele cenlJe eeHle Peeues. keceer DeHele Demeueeme leebvee eebieues efe#eCe
osCes, eYeeJeer meeceeefpekejCe kejCes, Fleeoer ieeseRvee ueeske ceevelee osT ueeieues. leecegUs meceepeeee
efJekeeme nesCeeme ceole Peeueer.
Deeeekeejs ueeskemebKeseer Je=Ooer, pevceoj DeeefCe ce=legoj ueeskemebKeseer jevee,
ueeskemebKeses mLeueeblej, ueeskemebKeses IevelJe Fleeoer ueeskemebKeelceke Hewuetleerue yeoueecegUs
meeceeefpeke peerJeveele osKeerue HeefjJele&ve Ie[tve esles.
3)
pewefJeke Ieke (Biologocal Factor) :

pewefJeke IekeebcegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles. pewefJeke Iekeeble DeevegJeebefekelee Jebe
DeeefCe ueeske mebKee eebee meceeJese neslees. pewefJeke eefeesle lee mebeceCeeee efveeceevegmeej ceeieerue
efHe{erleerue DevegJeebefeke iegCe Heg{erue efHe{erke[s mebeefcele kesues peeleele. ee mebeceCe eefeesle keener
iegCeebes nveve nesles. leeee HeefjCeece Heg{erue efHe{eree eejerefjke ue#eCeeJej He[lees. leecegUs cegues
DeeF&Je[eruemeejKeer vemeleele. leeee eejerefjke ue#eCeebceOes Hejke Dee{Ulees. eejerefjke
ue#eCeemeesyelee Jekeleeree keee&#ecelesJej HeefjCeece neslees. cnCetve ceeieerue efHe{ereceeCes veJeerve efHe{er
jeneruee Demes veener. HeefjCeecele: meceepepeerJeveele HeefjJele&ve nesles.
Jebe ner Ske pewefJeke mebkeuHevee Deens. DevegJeebefeke mJeHeeee eejerefjke ue#eCeebcegUs
efJees<elJe HeeJeuesuee ueeske mecegoeeeme Jebe Demes cnCeleele. Jebe es leeee YeeJeveecegUs Jebes<e,
Jeebefe<e leCeeJe, Jeie&mebIe<e& Fleeoer Deveske meeceeefpeke eve efvecee&Ce nesleele. Jebes<e, Jeebefeke leCeeJe
Deepe ner keener meceepeele Dee{Ulees. efveees DeeefCe Jesle JebeeceOeerue ueeskeebee mebIe<e& meJe&Yegle Deens.
Jeebefeke mebIe<ee&cegUs meceepe peerJeve efJees<e eYeeefJele nesle Demeles. Deeeekeejs meeceeefpeke peerJeveele
HeefjJele&ve Ie[tve DeeCeCeeje pewefJeke ne Ske Ieke Deens. pewefJeke IekeebcegUs nesCeejs HeefjJele&ve ns
oerOe&keeUeee meboYee&lee mHe kejlee esles.
4)
DeeefLe&ke Ieke (Economic Factor) :

DeeefLe&ke Ieke megOoe meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske Ieke Deens. DeeefLe&ke megOeejCeebcegUs
lee meceepeeee meeceeefpeke mebmLee, HejbHeje, jerefleefjJeepe DeeefCe ueeske{erceOes Heej ceesee
eceeCeele HeefjJele&ve Ie[tve esles. Yeejleele DeewOeesefieke efJekeeme PeeueecegUs meeceeefpeke mebjevesle
cenlJeees HeefjJele&ve Ie[tve Deeues Deens. Jekeleeree DeeefLe&ke HeefjefmLeleer ceOes yeoue Peeueeme, leebee
meeceeefpeke mebyebOeeceOes osKeerue yeoue neslees.
keeue& ceekeme&ves meeceeefpeke HeefjJele&veele DeeefLe&ke Ieke cenlJeeee ceeveuee Deens. keeue&
ceekeme&ee celes, GlHeeove meeOeveeceOes HeefjJele&ve Peeueeme meeceeefpeke mebmLee, meeceeefpeke mebyebOe
eeceOes Heej ceesee eceeCeele HeefjJele&ve Ie[tve esles. eeJeve ns mHe nesles keer, DeeefLe&ke Ieke ne
osKeerue meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske cenlJeeee Ieke Deens. DeeefLe&ke Iekeele HeefjJele&ve Peeueeme
leeee HeefjCeece meeceeefpeke peerJeveeJej He[gve meceepeele Deecegueee HeefjJele&ve Ie[tve esles.
110
5)
leebef$eke Ieke (Technological Factor) :

DeeOegefveke keeUele leebef$eke Ieke ne meeceeefpeke HeefjJele&veeee Ske cenlJeeee Ieke Deens.
leebef$eke IekeebcegUs DeewOeesefieke eieleerme eeuevee efceUles. GlHeeove, JeeHeej, oUCeJeUCeeee lemese
Flej #es$eele eebleer Ie[tve esles. veeiejer mecegoeeeleerue ueeskemebKesle Heej ceesee eceeCeele
Jee{
nesles. leecegUs Jeeqkeleiele DeeefCe DeveewHeeeefjke mebyebOe sJeCes keefCe nesles. meecegoeefeke peerJeve
mebHegele esTve ogece mecegn DeefmlelJeele esleele DeeefCe DeewHeeeefjke mebyebOeeuee cenlJe eeHle nesles.
enjeee efJekeemeeyejesyej iegvnsieejer, yeeueiegvnsieejer, ieeefue Jemleer, Jesee JeJemeee, mebIe<e& Fleeoer
Deveske mecemee efvecee&Ce nesleele. leebef$eke efJekeemeecegUs mebHeeer DeeefCe iegCekeeweues eebvee cee$e cenlJe
eeHle nesles. HeefjCeecele: JekeleerJeeoeme eewlmeenve efceUles.
enjele ceessceess keejKeeves efvecee&Ce Peeueeme keejKeeveele keece kejCeemeeer
Kes[eeleerue ueeske enjele esleele DeeefCe enjele peeiee DeeefCe Iejeee mecemee efvecee&Ce nesleele.
DeewOeesefiekejCe DeeefCe veeiejerkejCeeee eYeeJeecegUs mebegkele keggbyeees efJeIeve nesTve efJeYekele keggbye
HeOoleer DeefmlelJeele esles.
meeceeefpeke DeeefCe keewgbefyeke peerJeveeeceeCes Oeeefce&ke DeeefCe meebmke=efleke peerJeveeJej leebef$eke
Iekeeee eYeeJe He[uesuee Dee{Ulees. leebef$eke efJekeemeecegUs ceeveJeeee %eeveele Yej He[ueer. eeeere
efJeeejebvee efJees<e cenlJe eeHle Peeues. Oecee&mebyebOeeree efJeJeeme, eOoe, osJeer ekeleer, ueeske{er,
efjleerefjJeepe, HejbHeje Fleeoer ieeser osKeerue eYeeefJele Peeuee. Jekeleer eleske ieeseRee eeeere
efkeesveeletve efJeeej ke ueeieueer. efJeefJeOe Oecee&es ueeske Skeee keejKeeveele keece keejleele.
kee@ueveer ceOes JeemleJe kejleele. leecegUs Skeceskeebvee mecepetve IesCeeeer mebIeer efceUeueer. mebkegefele
Oeeefce&ke Je=eer ve nesTve leebef$eke IekeebcegUs meebmke=efleke #es$eele osKeerue cenlJeees HeefjJele&ve Ie[tve
Deeues Demeueees peeCeJeles.
Deeeekeejs leebef$eke Iekeeee ceeveJeer meceepeeJej Heej ceese eYeeJe He[tve meceepeeee
meeceeefpeke, Oeeefce&ke, meebmke=efleke #es$eele Heej ceess HeefjJele&ve nesles.
6)
meebmke=efleke Ieke (Cultural Factor) :

eleske meceepeeeer Ske efJeefe mebmke=leer Demeles. meceepeeee mebmke=leer ceOes Yeewefleke
DeeefCe DeYeewefleke iees<eRee meceeJese neslees. Hejbleg S[Je[& eeuej, meesjesefkeve ce@keDeeeJnj Fleeoer
meceepe eee%eebveer mebmke=leerceOes DeYeewefleke ieeseruee cenlJe efoues meceepeeee Ske meome cnCetve
Jekeleer pes %eeve, efJeJeeme, keuee, veereflelJes keeeos, meJeeer DeeefCe Flej #ecelee eeHle kejlees. lee
meJee&ee Ske$eerkejCeeme eeuejves mebmke=leer cnues Deens. cnCepese mebmke=leerceOes %eeve, efJeJeeme,
keuee, veereflelJes DeeefCe cetues eebee meceeJese neslees. mebmke=leeree ee Iekeele HeefjJele&ve Ie[tve
Deeueeme leeee HeefjCeece meeceeefpeke peerJeveeJej neslees DeeefCe meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles.
leebef$eke Iekeele HeefjJele&ve Peeueeme, ueeskeebes Deeeej-efJeeej, cetues, efJeJeeme, mebmLee,
mebIevee osKeerue eYeeefJele nesleele. Demes cele ce@ke DeeeJnj eebveer ceeb[ues. leebef$eke Iekeebee mJeerkeej
kejeeee efkebJee veener. ns cee$e lee meceepeeee meebmke=efleke IekeebJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetvee
leebef$eke ieeseRee mJeerkeej meJe& meceepeele meejKee eceeCeele Peeuesuee Dee{Utve esle veener. leebef$eke
Iekeebee mJeerkeej kesueeveblej megOoe leeee meeceeefpeke peerJeveeJej Ske meejKee HeefjCeece nesle
veener. eees cegKe keejCe cnCepes lee meceepeeleerue meebmke=efleke Ieke nese. efJeefe< meebmke=efleke
111
IekeebcegUs efJeefe< ekeejee DeeefLe&ke, jepekeere, meeceeefpeke mebmLee efvecee&Ce nesleele. ce@kemeJesyejves
Yeeb[Jeueeeneree Goeekeefjlee efJeefe< meebmke=efleke veereflelelJes keejCeerYetle Demeueees mHe kesues
Deens. ce@keme Jesyejee celes, eessmb HebLeeleerue veereflelelJes ner Yeeb[Jeueeeneree efJekeemeekejerlee
Devetketue nesleer. cnCetve eessmb HebLe Demeuesuee ne@ueW[ Fbiueb[, Decesefjkee Fleeoer oseele
Yeeb[Jeueeeneree efJekeeme Peeuee. Hejbleg Fueer, mHesve Fleeoer oseele ke@Leeefueke HebLeees ueeske
DemeueecegUs lesLes Yeeb[Jeueeeneree efJekeeme Peeuee veener. cnCepese SKeeee meceepeele kemes HeefjJele&ve
esF&ue ns lee meceepeeee meebmke=efleke IekeebJej yeNeee eceeCeele efveYe&j Demeles.
meceepeeeer mebmke=leer ner efmLej mJeHeeeer Jeele Demeueer lejer oerOe&keeUeee efJeeej
kesueeme keesCeleerner mebmke=leer ner efmLej veener. veJe-veefJeve eesOeecegUs mebmke=leer ceOeerue IekeebceOes
HeefjJele&ve Ie[tve esles. leebeeceeCes Skee mebmke=leeree mebyebOe ogmeNee mebmke=leereer DeeueecegUs lee oesvner
mebmke=leerceOes keener yeeyeleerle yeoue Ie[tve eslees. Hejbleg keesCeleener mebmke=leerle menpeHeCes yeoue Ie[tve
esle veener. leekeefjlee megJeeleeruee efJejesOe neslees. HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeemeeer meeceeefpeke,
meebmke=efleke eUJeUer efvecee&Ce nesleele. DeeOegefveke keeUele lej mebmke=leeree HejbHejeiele cegueebceOes
efJees<e yeoue Peeueees Dee{Utve esles. HejbHejeiele cegueebSsJepeer veJeerve cegues DeeefmlelJe Deeueerle.
DeeOegefveke keeUele Deveske Oecee&ee, mebmke=leeree ueeskeebee HejmHej mebyebOe DeeueecegUs osKeerue
meebmke=efleke cegueebceOes yeoue Ie[tve Deeuee Deens.
meceepeeee mebmke=leerceOes cnCepese meebmke=efleke Iekeeble HeefjJele&ve Peeueeme leeee
HeefjCeece meeceeefpeke peerJeveele neslees DeeefCe leeletve meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles. Dee@ieyeve&ves megOoe
mHe kesues Deens keer, meceepeeee Yeewefleke, meebmke=efleke ceOes ueJekej HeefjJele&ve nesles. leeceeveves
DeYeewefleke mebmke=efle ceOes ueJekej HeefjJele&ve Ie[tve esle veener. Yeewefleke mebmke=efle ceOes HeefjJele&ve
PeeueecegUs efJeuebyeeves kee nesF&vee Hejbleg DeYeewefleke mebmke=efle ceOes osKeerue HeefjJele&ve nesle Demeles.
cnCetve meebmke=efleke Ieke ne meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeeje Ske Deefleee cenlJeeee Ieke
Deens.
Yeesieesefueke ueeskemebKee pewefJeke, DeeefLe&ke, leebef$eke, meebmke=efleke ee IekeebcegUs meeceeefpeke
HeefjJele&ve Ie[tve esles. ee IekeebeceeCese ceeveefmeke esjCee, efe#eCe, meeceeefpeke ieefleefeuelee,
JeJemeee Fleeoer keener keejCeebcegUs megOoe meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve esles. meeceeefpeke HeefjJele&veeme
kesJeU keesCelee Ske Ieke peyeeyeoej vemetve ee efJeefJeOe IekeebcegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve Ie[tve
esleevee efomeles.
meeceeefpeke HeefjJele&veeeer JeeKee meebietve meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke / keejCes / lelJes / keejkes
mHe< keje.
112
11.5 meeceeefpeke HeefjJele&veeeer Jewefees (Characteristics of Social

Change) :
meceeefpeke HeefjJele&veeeer eefeee ner Deefleee iegbleeiegbleereer Deens. keejCe meeceeefpeke
HeefjJele&ve meJe&$e meejKeee mJeHeele Ie[tve esle veener. HeefjJele&ve ns ieefleeerue leee eceeCes Deefleee
cebo osKeerU Demet ekeles. HeefjJele&veeme JesU DeeefCe keeUees yebOeve vemeles. meeceeefpeke HeefjJele&ve ner Ske
meeHes#e mebkeuHevee Deens. les HeefjefmLeleer DeeefCe mLeeveevegmeej JesieJesieUs Demeles. HeefjJele&ve ee
mebkeuHevescegUs meceepeeleerue HeefjJele&ve eebieues-JeeF&, efveeesefpele efkebJee mJeeYeeefJeke Skejs<eelceke efkebJee
eeeJej, leelkeeefueke efkebJee keeece mJeHeees Deens. eeefJe<eeer keesCeleee yeesOe nesle veener. cnCetvee
HeefjJele&ve ner Ske lemLe mebkeuHevee Deens Demes ceeveues peeles. cegj (W.E.Mure) eebveer DeeOegefveke
meceepeeee meboYee&le meeceeefpeke HeefjJele&veeeer Heg{erue keener Jewefees meebefieleueer Deens.
1)
meeJe&Yeewefcekelee (Universality) :
meeceeefpeke HeefjJele&ve eleske meceepeele Ie[tve esles. keesCeleener meceepe ne mLeeeer vemelees.
DeeefoJeemeer meceepe DeeefCe DeeOegefveke meceepe nee oesvner meceepeele HeefjJele&ve Dee{Utve esles. oesvner
meceepeeleerue HeefjJele&veees mJeHe ns cee$e meejKes vemeles keejCe meeceeefpeke, meebmke=efleke, leebef$eke,
pewefJeke, Yeewieesefueke Fleeoer IekeebcegUs HeefjJele&veebes mJeHe ns JesieJesieUee ekeejes Demeles. cnCetve
DeeefoJeemeer meceepeele leebef$eke Iekeebee DeYeeJe DemeueecegUs lee meceepeeleerue HeefjJele&veeeer ieleer cebo
Demeles. eeGue, DeeOegefveke meceepeele cee$e leebef$eke eiele efJeeej eCeeueercegUs peueo HeefjJele&ve Ie[tve
esles HeefjJele&ve ns meJe& ceeveJeer meceepeele Dee{Utve esles. leecegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve ns meeJe&Yeewefceke
Demeles.
2)
meeceeefpeke
HeefjJele&ve
meecegoeefeke
HeefjJele&ve
(Social
Change
is
community change) :
meeceeefpeke HeefjJele&ve cnCepes Skee Jekeleeree peerJeveeleerue efkebJee keener Jekeleerbee peerJeve
eefleceeveeleerue HeefjJele&ve veener lej meeceeefpeke HeefjJele&ve cnCepes mebHetCe& mecegoeeeee peerJeveeleerue
HeefjJele&ve nese. Lees[keeele HeefjJele&ve ns Jeweeqkeleke mJeHeees vemetve meeceeefpeke Demeles.
3)
DeHeefjnee& (Inevitably) :
HeefjJele&ve ne efvemeiee&ee efveece Deens. meeceeefpeke HeefjJele&ve ner Ske mJeeYeeefJeke Ievee
Deens. ns meeceeefpeke HeefjJele&ve ns eUlee esle veener. meceepeele keesCelee vee keesCelee keejCeecegUs
yeoue Ie[tve esCes DeHeefjnee& Demeles.
4)
ieefleefYevvelee (Unequal Speed) :

meJe&e meceepeele HeefjJele&ve nesle Demeles. Hejblet meJe& meceepeeleerue HeefjJele&veeeer ieleer meejKeer
vemeles. meceepeHejlJes meeceeefpeke HeefjJele&veeeer ieefle efYevve Demeles. keener meceepeele HeefjJele&ve Deleble
ceboHeCes Ie[tve esles lej keener meceepeele HeefjJele&ve ns peueo ieleerves nesle Demeles. cnCetve ieefleefYevvelee ns
meeceeefpeke HeefjJele&veees Ske Jewefes Deens.
5)
legueveelceke (Comparability) :
meeceeefpeke HeefjJele&ve ns menpeHeCes ue#eeleesle veener. keesCelesner oesve mecegoee mecegn efkebJee
meceepeeeer leguevee kesueeme keesCelee mecegoee mecetn efkebJee meceepeele HeefjJele&ve Peeues ns ue#eele esles.
Goe. veeiejer mecegoee DeeefCe DeeefoJeemeer mecegoeeeeer leguevee kesueeme Demes Dee{Utve esles keer,
DeeefoJeemeer meceepeeee leguevesle veeiejer mecegoeeeeer HeefjJele&veeeer ieefle DeefOeke peemle Demeles.
113
eeJeve ns mHe nesles keer oesve meceepeeeer leguevee kesueeefeJeee keesCelee meceepeele efJees<e HeefjJele&ve
Ie[tve Deeues ns ue#eele esle veener.
6)
Deetke YeefJe<eJeeCeer Deekee (Definite Prediction is not Possible) :

meeceeefpeke HeefjJele&veeee meboYee&le Deetke YeefJe<ekeLeve kejCes Deekee Deens. keejCe
meeceeefpeke HeefjJele&veeee meboYee&le Demee keesCeleener efveece veener keer peecegUs efveefele YeefJe<ekeLeve
kejlee esF&ue Hekele SsJe{se meebieCes ekee Deens keer, meeceeefpeke DeeboesueveecegUs SKeeoer mecemee ve
kejlee esF&ue. efkebJee DeewOeesefiekejCe DeeefCe veeiejerkejCeebcegUs HeefjJele&veeeer ieleer Jee{sue. Hejbleg
YeefJe<ekeeUele meeceeefpeke mebyebOeees efveefele mJeHe keee Demesue ns meebieCes keerve Deens.
leeeeceeCes DeeHeues Deeoe& cegue, ceveesJe=eer, keesCeleer Demesue nee yeeyele YeefJe<ekeLeve kejCes
Deekee Deens.
7)
Decegle&lee (Abstract) :
Jekeleer cnCepes meceepe veener lej meeceeefpeke mebyebOeeeer JeJemLee cnCepes meceepe nese.
meeceeefpeke mebyebOe ns Decetle& Dee DeeefCe ceveesceve Deekeueve nesCeejs Demeleele. meeceeefpeke cetues,
eceeCekes ner Decetle& Demeleele. leecegUs meeceeefpeke cetues, eceeCekes DeeefCe meeceeefpeke mebyebOe eeceOes
nesCeejs HeefjJele&ve osKeerue Decetle& Demeles. cnCetve meeceeefpeke HeefjJele&veees mJeHe Decetle& Demeles.
DeeHeueer eieleer leHeemee : (Check your Progress)
meeceeefpeke HeefjJele&veeee JeeKee meebietve meeceeefpeke HeefjJele&veees Jewefe<es / ue#eCes mHe keje.
11.6 meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue De[LeUs
(Obstacles in Social
Change) :
meceeefpeke HeefjJele&veeee DeYeeme kejleevee meceepeeee%eebvee Demes Dee{Utve Deeues Deens
keer, meJe& meceepeele HeefjJele&veeeer ieleer meejKeer vemeles. keejCe eleske meceepeeleerue HeefjefmLeleer
HeefjJele&veekeefjlee Devegketue vemeles. keener Deeer lelJes Demeleele keer peecegUs HeefjJele&veeme eeslmeenve
efceUle veener meeceeefpeke HeefjJele&veekeefjlee pej meceepeele Devegketue JeeleeJejCe efkebJee HeefjefmLeleer
Demesue lej HeefjJele&ve Ie[tve esCeeme ceole nesles. eeGue HeefjJele&veeme efJejesOe kejCeejs Ieke
meceepeele Demeleerue lej HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCes keerCe Demeles. meeceeefpeke HeefjJele&veeee eefeesle
yeeOee efvecee&Ce kejCeejs Ieke ns Heg{erueeceeCes Deensle.
1)
HejbHejeefeelee : ceeCetme ne HejbHejeefeelee Demeles. keejCe HejbHejeee ceeveJeer peerJeveebJej
efJees<e eYeeJe Dee{Ulees. HejbHejeee ueeske DebOeeJe=eerves mJeerkeej kejleele. HejbHejses meeefnle, keuee,
JeseYet<ee, meeceeefpeke, meebmke=efleke, Oeeefce&ke, DeeefLe&ke Fleeoer meJe&e #es$eele eeyeue Dee{Ules.
HejbHejsee efJeOo Jele&ve kejCeeme Jekeleer menpeHeCes leeej vemeles. keener HejbHeje nee keeueyeee
Peeuesuee Demeleele. lejer osKeerue meceepe lee HejbHeje mees[tve eeeuee leeej vemelees. eeletvee
meeceeefpeke HeefjJele&veeme efJejesOe kesuee peelees. pegves les meesves, Deeer ceeveefmekelee eeletve efvecee&Ce nesles.
114
2)
De%eeve : De%eevelescegUs ueeske meeceeefpeke HeefjJele&veeme efJejesOe kejleele De%eeveles ceOetvee
Deveske Keesee mecepetleer DebOeeOoe efvecee&Ce nesleele. leecegUs ceeveJe Jemletefve efJeeej ke ekele
veener. %eeve efceUefJeCeeee eelve kesuee peele veener. Gue eesie DeeefCe Gefele ieeseRvee efJejesOe kesuee
peelees. De%eeveecegUs meceepe efmLeleerefeue yevelees. Yeejleele efe#eCeeee DeYeeJe DemeueecegUs ceeveJe
mebkegefele Je=eeree yevelees DeeefCe DeeHeueer peerJeve HeOoleer nere eebieueer Deens. Demee leeee efJeJeeme
Demelees. leecegUs meceepe peerJeveele HeefjJele&ve kejCeeme lees Devegketue vemelees.
3)
meJeeer : ceeveJe ne meJeeeree iegueece Demelees. DebieJeUCeer He[uesuee meJeeer mees[Ceeme lees
leeej vemelees. efJeefe ekeejes Jele&ve Hegve:Hegvne kejCeebeer eJe=eer cnCepes meJee nese. meJeeecegUs
Jele&veeuee {lee esles. meJeeer JekeleeRvee megjef#elelee eoeve kejleele. leecegUs veJeerve iees
mJeerkeejCeeme Jekeleer vekeej osles. Jekeleer meJeeeree les Flekee iegueece nesles keer, SKeeoer veJeerve iees
leeuee Hele Demesue, lejer leer iees lees mJeerkeejerle veener. cnCetve meJeeercegUs meeceeefpeke HeefjJele&ve
nesCeeme De[LeUe efvecee&Ce neslees.
5)
veJeerve eesOeebvee efJejesOe : pee meceepeceOes veJeerve eesOeeuee efJejesOe neslees. lee meceepeele
HeefjJele&ve Ie[tve esle veener. {erefee, HejbHejeefee DeeefCe pegvee ieeseRvee efeketve jenCeeNee
meceepeele veJeerve eesOeebvee efJejesOe neslees. leecegUs veJeerve eesOe ueeJeCeeme esjCee efceUle veener. veJeerve
eesOe ns Oecee&efJeOo ceeveues peeleele. veJeerve eesOeebvee efJejesOe kejCeeeer eJe=eer Demeuesuee meceepeele
HeefjJele&veeme eeuevee efceUle veener. keejCe pee eesOeecegUs meceepeele HeefjJele&ve Ie[tve esCeej Demeles.
lee eesOeveebe efJejesOe kesuee peelees. leecegUs meeceeefpeke HeefjJele&veebceOes De[LeUe efvecee&Ce neslees.
5)
mebee ; mebee cnCepes veJeerve ieeser efJe<eeer lee ieeseRee HeefjCeeceeyeeyele Demeuesueer
Deefveefeleleseer YeeJevee nese. keee nesF&ue? kemes nesF&ue? leees HeefjCeece JeeF& lej nesCeej veener
vee? Fleeoer Deveske eve mebeeeletve efvecee&Ce nesleele. mebeeeeer Je=eer veJeerve keener mJeerkeejCeeme
efJejesOe kejles. mebeeer mJeYeeJeees ueeske keesCelesner Jele&ve kejCeeme leeej vemeleele. keejCe veJeerve
ieeseryeodue les meebeke Demeleele. mebeeeeer YeeJevee eieleeruee ceejke Demeles. les yeeyele Deveske eve les
GHeefmLeleerle kejleele. cnCetve mebeeeeer YeeJevee ner HeefjJele&veeceOeerue Ske De[LeUe nese.
6)
Jeeqkeleiele mJeeLe& : eeefuele meceepeJeJemlee pee ueeskeebes efnlemebyebOe peesHeemeues peeleele les
ueeske kesJeU DeeHeuee Jeeqkeleiele mJeeLee&keefjlee veJeerve HeefjJele&veeee mJeerkeej kejerle veener. keejCe
HeefjJele&ve Ie[tve Deeueeme leebee Jekeleeriele mJeeLee&eer Hetleea kejCes ekele vemeles. pee iees<eRceOes
keener ueeskeebes efnlemebyebOe peesHeemeues peeleele. leeieeser ceOes yeoue kejCeeme leebee efJejesOe Demelees.
Deeeekeejs kesJeU DeeHeuee efnlemebyebOeemeeer ueeske HeefjJele&veeuee efJejesOe kejleele.
Deee ekeejs meeceeefpeke HeefjJele&veeme yeeOee DeeCeCeejs keener Ieke Deensle. peecegUs
HeefjJele&veeceOes De[LeUe efvecee&Ce neslees. Hejbleg Deeer efkeleerner efJejesOeer lelJes efkebJee De[LeUs Demeues
lejer HeefjJele&veeeer eefeee ner Leebyele veener. HeefjJele&veeeer eefeee efvejblej meg Demeles. Hejbleg ee
De[LeeecegUs peueo ieleerves HeefjJele&ve Ie[tve esle veener. HeefjJele&veeeer ieleer cebo nesles ner iees
veekeejlee esle veener.
115
DeeHeueer eieleer leHeemee : (Check your Progress)
meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue De[LeUs / De[eCeer eve keesCeles les meebiee .
11.7 meejebe (Summary) :

HeefjJele&ve ne efvemeiee&ee iegCeOece& Deens. keesCeleerner iees< cetle& efkebJee Decetle& Demees leer
peeeree leeer jnele veener. lemeee meceepener HeefjJele&veeerue Deens. yeoue pejer mJeeYeeefJeke Demeuee
lejer meceepe efmLejlee emLeeefHele kejCeeee eelve kejlees. HeejbHeeefjke meceepeele HeefjJele&ve cebo ieleerves
nesles lej Goe. DeeefoJeeeer Je eeceerCe meceepe ee Gue enjer meceepeele HeefjJele&veeee Jesie peemle
Demelees.
HeefjJele&ve cnCepes keesCeleener Jemletle ceeCemeebve mecetnele HeefjefmLeleerle keeUevegmeej yeoue
neslees. les HeefjJele&ve nese. pes keeue nesles les Deepe veener DeeefCe pes Deepe Deens les keener keeUeves lemese
jenle veener ner efmLeleer cnCepese HeefjJele&ve.
HeefjJele&ve ner meeJe&ef$eke Ievee Deens leer Decetle& Deens. eflees mJeHe meecetefnke Demeles. leer
keeUevegmeej Ie[les. HeefjJele&veeyeeyele efJeefe< YeefJe<e kejlee esle veener.
11.8 eve (Question) :

1)
2)
3)
4)
5)
meeceeefpeke HeefjJele&veeee DeLe& Je JeeKee meebietve Gleebleer Jee{ DeeefCe efJekeeme nee
mebkeuHevee mHe keje.
meeceeefpeke HeefjJele&veees Ieke / keejkes / lelJes / keejCes meebiee.
meeceeefpeke HeefjJele&veeeer JeeKee meebietve meeceeefpeke HeefjJele&veees Jewefees meebiee.
meeceeefpeke HeefjJele&veeleerue De[LeUs mHe keje.
meeceeefpeke HeefjJele&veeee cetueYetle mebkeuHevee meebiee
11.9 meboYe& ebLe (Reference) :

1)
2)
[e@. eoerHe DeeieueeJes, meceepeeee, eer meeF&veeLe ekeeeve - veeieHetj

ee. S.Jeee.keeW[skej, meceepeeee, He[kes ekeeeve - keesuneHetj
116
12
mewodOeebleerke erkeesve
1. DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble
Ieke jevee :
12.1
12.2
12.3
12.4
12.5
12.6
12.7
12.8
12.9
12.10
DeeOegefvekeerkejCe DeLe&
DeeOegefvekeerkejCeeeer JeeKee
DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleeeer cetuelelJes
jesmesJeee DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble
[@efveDeue ueve&j eebes HeejbHeeefjke meceepe HeefjJele&ve meboYee&leerue DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble
DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleees iegCe - oes<e
meejebe (Summary)
mejeJe eve (Question)
12.1 emleeJevee : (Introduction)

meeOeejCele: 1960 ee oekeele Heeeele oseeceOes DeeOegefvekeerkejCeeeer eefeee peesj
Oe ueeieueer. eb$eeslHeeove HeodOeleer Je leb$e%eeveeves meceepeeee meJe&e #es$eele Deefleee peueo ieefle
eieleer nesJet ueeieueer. meceepeeee meJe&e HeeleUerJej ue#eefCee yeoue Peeues. leecegUs ee yeoueebee
DeYeeme kejCeemeeer meJe&e meeceeefpeke eeeebveer megJeele kesueer.
1960 ee oekeele DeeOegefvekeerkejCeeee meboYee&leerue mewodOeebleerke efkeesve Heeeele
Je Yeeb[Jeueeeneree yeepetee neslee. efJekemeveeerue oseebes HeeeeleerkejCe nesCeeee eefeesee Ske
Yeeie cnCetve DeeOevegefvekeerkejCe eefeee DeYeemeeuee peele nesleer. Deieoer megJeeleerme DeeOegefvekeerkejCe
efmeodOeeble oesve mJeleb$e Je HejmHejeeer pees[uee peeCeeNee eeKeebee ceeOeceebletve nesle neslee. Ske Gleebleeree eeeere efmeodOeeble eeceOes kee@c, [gjKeeF&ce Je Flejebee meceeJese neslees. meceepe
efveefele efJenesves Gleeble neslees ee efJeeejeves eYeeefJele nesJetve DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble ceeb[uee.
ogmeje - keee&Jeeoer efmeodOeeble e@uekee@ Heeme&vme eebveer ne efmeodOeeble ceeb[uee. ceeveJeer meceepe ne Ske
JeJemLee Deens. Deveske mebmLeeee ceeOeceeletve Ske mebjevee leeej nesles. leeletve meeceeefpeke keee&
Ie[les Demee efJeeej ceeb[Ceele Deeuee.
117
ogmeNee ceneegodOee veblej ceesee eceeCeele mebHetCe& peieYej JeJemLee yeoue HeneJeeeme
efceUeuee. peeieefleke HeeleUerJej mebmLee mebIeveeeer mLeeHevee kejCeele Deeueer. peeieefleke OeesjCes
efveefele kejCeele Deeueer. efJekemeveeerue oseebveer veefJeve DeeefLe&ke OeesjCes efveefele keve DeeefLe&ke
efJekeemeemeeer efveefele efoee efveOee&efjle kesueer. leecegUs DeeOegefvekeerkejCeeeer eefeee peesj Oe
ueeieueer. mebHetCe& peie ieefleeerue efJekeeme eefeesle Dees{ues iesues.
12.2 DeeOegefvekeerkejCeeee DeLe&

DeeOegefvekeerkejCe ner efJekeemeeeer ieefleefeue eefeee Deens. eeceOes Deme#ece jepe,
DeefJekeefmele jepeees Heeblej DeewOeesefiekeerkejCe Peeuesuee me#ece, meefee efJekeefmele jepeele
kejCeeeer eefeee Deens. HeejbHeeefjke meceepeeHeemetve meceepe yeouele peelees Demes metefele kejCeeNee
efJekeeme efJe<eeke eefeesuee DeeOegefvekeerkejCe Demes cnCeleele. enjerkejCe Je DeewOeesefiekejCe ns
DeeOegefvekejCe eefeesee HeefjCeece Deensle.
12.3 DeeOegefvekeerkejCeeeer JeeKee :

1.
efJeuye& cetj :
DeeOegefvekeerkejCe cnCepes HeejbHeeefjke efkebJee DeeOegefveke keeUeHes#ee ceeieeme meceepeees
leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle Je mebIeefle meceepeeceOes nesCeejs mebHetCe& HeefjJele&ve Deens. peecegUs efJekeefmele
meceepe DeesUKeuee peelees.
2.
[@efveDeue ueve&j :
DeeOegefvekejCe ner meeceeefpeke yeoueeeer eefeee; peeceOes efJekeeme ne DeeefLe&ke Ieke
Demelees, Deeer DeeOegefvekeleseer JeeKee kesueer Deens.
DeeOegefvekeerkejCeeeer eefeee meeceeefpeke Je DeeefLe&ke efJeues<eCeeJej DeeOeeefjle mebeesefOele
keve DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble ceeb[Ceele Deeues. JemeenleJeeoeree eYeeJeeves DeefmlelJeele Deeuesueer
DeeOegefveke #es$e lemese HeejbHeeefjke #es$eeee efJekeeme ee oesvner erkeesveeletve DeeOegefvekeerkejCe
efmeodOeeble ceeb[Ceeee eelve kejCeele Deeuee.
12.4 DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleeeer cetuelelJes

1. DeeOegefvekeerkejCe meceepeele efJees<e ekeejeer mebjevee Demeueees efJeues<eCe kejles.
2. DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble Yeeb[Jeueeener JeJemLesee Je yeoueebee eefeeebee efJees<e DeYeeme
kejles.
3. ece, Yeeb[Jeue, yeepeejHes, leb$e%eeve oe&JeCeejer eefeee Deens.
4. veeskejeener JeJemLesuee DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleele DeOeesjsefKele kejCeele Deeuesues Deens.
5. DeefOekeej lelJeeJej DeeOeeefjle jepeefkee JeJemLeebee Jee{eree DeYeeme ee efmeodOeebleele
kejCeele eslees.
6. DeeOegefvekejCe efmeodOeebleele ueeskeeener eefeesee DeYeeme kejCeele eslees.
118
7. DeeOegefvekejCeeee efmeodOeeble JeeqkeleJeeo megodOee Yej oslees. Jekeleer Je Jekeleeres meJe& meeceeefpeke,
DeeefLe&ke Je jepeefkee efJekeemeeee keWmLeeveer Demeueees ceeveues peeles.
8. DeeOegefvekejCeeee efmeodOeeble meeceeefpeke eieleeree meJe&HeeleUerJejerue mebkeuHevesJej DeeOeejerle
efJeues<eCe kesues peeles.
12.5 jesmesJeee DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble

Jee@u jesm@Je Ske DeeefLe&ke Feflenemelep%e nesles. leebvee Decesefjkeemeeer DeeefLe&ke
meuueeieej cnCetve keece kesues Deens. DeeefLe&ke Jee{erceOeerue HHes meceepeJeeoer vemeuesuee peeefnjveecee nee
leebee 1960 ceOes ekeeefele Peeuesuee HegmlekeeceOes DeeOegefvekeerkejCeeee efkeesveeleerue
Yeeb[JeueJeeoeke[s PegkeCeejer Jeweeefjke efoee mHeHeCes efomeles. leebee efmeodOeebleees eefleceeve veJe
GleebleJeeoer mJeHeees nesles. DeeOeeree DeJemLesletve meceepe JeJemLee efJeefe eceevegmeej yeoueles Je
efJekeefmele neslees jesmesJees DeeOegefvekeerkejCeebee efmeodOeeblees eefleceeve efyeefe DeewOeesefieke eebleerJej
DeeOeeefjle nesles.
jesmesJeee celes, yeoueeee eefeee meesHee Demeleele. Heg{erue Heee efJekeemeees eefleceeve
JeeHeve DeeefLe&ke efJekeemeemen meeJele efJekeeme eeHle kejves ekee nesles. leebveer meteJeuesuee DeeefLe&ke
Jee{eree Heee ekeebjeceOes efkebJee HHeele meJe& meceepeebeer efJeYeeieCeer kesueer peeT ekeles.
1)
HeejbHeeefjke meceepeeee HHee :

ee DeeJemLesle GlHeeoveeeer HeodOeleer HeejbHeeefjke nesleer. ke=<eer Je DeefJekeefmele leb$e%eeveeJej
DeeOeeefjle JeJemeee efkebJee DeeefLe&ke Ieke efveOee&efjle nesles. keggbye Je veeles mebyebOe cenlJeees nesles.
2)
eieleeree Gbyejeeee keeU :

ee keeueeJeefOele veJe leb$e%eeveeee Giece Peeuesuee neslee. meceepeeleerue DeLe& JeJemLee
HeejbHeeefjkeleske[tve DeeOegefvekeleske[s Jeeeeue kejle nesleer.
3)
eieleereer DeJemLee :
ee DeJemLesle HeejbHeejerke meceepeJeJemLee PeHeeeeves yeoueles. veefJeve leb$e%eeve,
DeewOeesefiekejCe, veeiejerkejCe ee eefeee PeHeeeeves meceepeJeJemLee yeouetve ekeleele.ee eefeeseer
megJeele Fbiue[, Decesefjkee, eevme, jefeee veblej efeve, peeHeeve Yeejleele Hemejueer. 1960 veblej
mebHetCe& peie ee eefeesee DeeefOeve Peeues Deens.
4)
HeefjHekeJe DeJemLesee HHee :

ee HHeele efJekeefmele nesCeejer DeLe&JeJemLee meJe& DeeefLe&ke eefeeebceOes DeeOegefveke
leb$e%eeveeee JeeHej kejles. mekeue Iejiegleer GlHeeove (G.D.P.)10 les 20 kekeebceOes Demeuesuee
GlHeeoveeee JeeHej iegbleJeCetkeerceOes kesuee peelees.
5)
Ge Tpexee JeeHej (kebPeceve) :

esJeee HHeeceOes DeeefLe&ke #es$eele DeeOee[erJej Demeuesuee kebHevee meeceeve eenke
meceepeeceOes DeeefCe mesJeeb #es$eeceOes Demeuesuee Dee{Uleele. meeceeefpeke keueeCe Je meeceeefpeke
119
megj#esmeeer DeeefLe&ke mebmeeOeves Deejef#ele kesueer iesueer Deensle. keueekeejer jepeeee Goe Peeuee
Deens.
jesmesJeves DeeOegefvekeerkejCeeee efmeodOeebleeme Ske ieefleeerue ([eeve@ecf eke) efmeodOeeble cnCetve
efJeeej kejleele. leebee celes ne efmeodOeeble Hekele DeeefLe&ke Iekeebeere mebyebOeerle veener lej
meeceeefpeke efveCe&e Je mejkeejee OeesjCeeeer megodOee mebyebOeerle Deens.
12.6 [@efveDeue ueve&jeebes HeejbHeeefjke meceepe HeefjJele&ve meboYee&leerue DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeeble
[@efveDeue ueve&j eebveer HeejbHeeefjke meceepeees HeefjJele&ve - 1958 ee DeeHeuee ebLeele
HetJe&ke[erue oseebceOeerue DeeOegefvekeerkejCeeee eefeeses cegueceeHeve kesues Deens. efJekemeveeerue oseees
vecegvee meJes&#eCe keve DeeOegefvekejCe efmeodOeeble ceeb[uee Deens.
ueve&j eebee celes DeeOegefvekeerkejCe ner Ske peeieefleke eefeee Deens. Je leer mebHetCe& peieele
meejKeee ekeejs Ie[les. ueve&j eebeeceles meceepeceOeerue mebmLeelceke yeouee yejesyej JeeqkelecelJe
yeoueebcegUs ner DeeOegefvekeerkejCe eefeee Ie[tve esles. ieleerceeve JekeleercelJeeee efJekeeme (ceesyeeF&ue
Heme&veeefueer) efJekeeme ne DeeOegefvekeerkejCe eefeeeee cegKe Ieke ceeveuee Deens. ueve&j DeeHeuee
efmeodOeebleele HeejbHeeefjke Je DeeOegefveke Demes ie kejlees. mee#ejlee, emeej ceeOeces, enjerkejCe F.
DeeOegefvekeerkejCeees Ieke ceeb[ues peeleele. leee yejesyej meeceeefpeke Je Jeweeqkeleke HeeleUerJej efJeeej
kesuee iesuee Deens.
12.7 DeeOegefvekeerkejCeeee efmeodOeebleees iegCe-oes<e :

DeeOegefvekejCeeee efmeodOeebleeeer meefce#ee kejleevee iegCe yejesyej oes<eeee efJeeej kejCes
eceeeHle Deens. 1960 veblej peieeceOes PeHeeeeves efJemleejuesueer DeeOegefvekeerkejCeeee eefeesves
mebHetCe& peieeeer meeceeefpeke, DeeefLe&ke, JeJemLee PeHeeeeves yeouetve ekeueer. DeeOegefvekeerkejCeeee
efmeodOeebleeeer peceseer kecekegJele yeepet Heg{erue eceeCes1)
DeeOegefvekeerkejCeeee eefeesves mebHetCe& JeJemLee yeoueueer Deens. Deveske ose efJekeefmele Peeues
leecegUs efJekeefmele Peeuesuee oseebveer DeefJekeefmele oseeJej DeeHeuee leeyee efceUJeCeeee eelve kesuee.
mebHetCe& DeLe&JeJemlee mJele:ee leeyeele sJeCeeee eelve Peeuee. leecegUs DeJeuebefyeleees eceeCe Jee{ues
(ef[Jes[veer efLeDejer)
2)
efJekeefmele oseebee HeeleUerJej esCeemeeer efJekemeveeerue ose leebee meeceeefpeke
jepekeere, DeeefLe&ke mebjeveevee Heg{s vesCeemeeer Oe[He[ kejleele. HeCe Demes kejleeve efJekemeerle
oseebee DeeOeerve nesCeeee Oeeskee mebYeJelees.
3)
DeeOegefvekeerkejCe ner mebkeuHevee Heeeele oseeletve Peeuesueer Deens. leebee efveefele DeeOeej
Yeeb[Jeueeener Deens. leecegUs Yeeb[Jeueeeneree emeej DeeOegefvekeerkejCeeee eefeesyejesyej nesCeeeer
ekeelee veekeejlee esle veener.
120

DeeOegefvekeerkejCeeeer mebkeuHevee ogmeNee ceneegodOee veblej Goeeme Deeueer. efJekeefmele
meceepeeves meeceeefpeke, Yeewefleke Je mebmke=efleke efves ceeieemeuesuee peieeuee yeoueCeeeer #eceleeee
ie=nerkeeee mebe cnCepes DeeOegefvekejCe efmeodOeeble nese. HeejbHeeefjke meceepe pesJne ceesee DeeOegefveke
meceepeeee mebHekee&le esleerue lesJne leebeeceOes efJekeemeeeer eefeee DeefOeke ieefleceeve nesF&ue.
cegUelee DeeOegefvekeerkejCeeee efmeodOeebleeeer ceeb[Ceer yeoue Je HeefjJele&veeee mJeHeele kesueer Deens.
1960 veblejee peeieefleke DeeefLe&ke Je=odOeeree DeJemLeebee efJeeej DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleele
Peeuee Deens.

[e@. yeesye[s ekeee (mebHeeoke) : DeeefLe&ke efJekeeme, HeefjJele&ve ceeveJeer nkeke
emeeo ieesHeerke=<Ce, efJekeeme kee meceepeeee, jeJele Heeqyuekeseve -peeHetj, veF& efouner 1999.
12.10 eve :
1)
2)
3)
DeeOegefvekeerkejCe cnCepes keee?DeeOegefvekeerkejCe efmeodOeebleeeer lelJes meebiee.

jesmesee efmeodOeebleees meefJemlej efJeues<eCe keje.
DeeOegefvekeerkejCeees iegCe-oes<e meefJemlej meebiee.
121
13
mewodOeebleerke efkeesve
2 DeJeuebyeve efmeodOeeble
(Deoendency Theory)
Ieke jevee
13.2 DeJeuebyeve efmeodOeeble (Deoendency Theory)
13.3 iegb[j eBke peeieefleke JeJemLee efmeodOeeble
13.4 Fce@vegDeue Jee@uejmeF&ve peeieefleke JeJemLee efmeodOeeble

1950 Je 1960ee oekeele emeeefjle Peeuesueer efJekeemeeeer mebyebOeerle JeJemLee
oe&efJeCeemeeer DeJeuebyeve efmeodOeeble JeeHejuee peeles. DeJeuebyeve efmeodOeebleecetUs efJekeemeeee meboYee&leerue
Ske DeefOeke meJe&meeceeve efkeesve Deekeejuee Deeuee. DeJeuebyeve efmeodOeeble Je peeieefleke DeefJekeefmele
efmeodOeeble eeceOes yeNeee yeeyeleerle meece Deens. efJekeemeeee DeYeeJe ner DeJeuebyeve efmeodOeebleeeer
pees[ueer iesuesueer cenlJeHetCe& mebkeuHevee Deens. eflemeNee peieees Jewefe<es Demeuesuee iejeryeer, DeeefLe&ke
oewye&ue efmLeleeres JeCe&ve kejCeemeeer JeeHejCeele Deeuesueer mebkeuHevee Deens. efJekemeerle oseeeeke[tve
Peeuesuee JeCe&ve ner DeJeuebyeerlee efmeodOeebleeceOes ceeb[Ceele Deeues Deens.
efJekeemeeee DeYeeJeeee efmeodOeeble cegKele: DeeefLe&ke mebjeveseer mebyebefOele Deens. Hejbleg keener
eceeCeele lees DeeOegefvekeerkejCeeee efmeodOeebleeuee DeeJeenve Je efJekeemeees meceepeeee cnCetve efJekeefmele
Peeuee. eflemeNee peieeleerue efJekeemeees mHeerkejCe ne efmeodOeeble kejlees.
13.2 DeJeuebefyelJeeee efmeodOeeble (Deoendency Theory)

efJekeefmele Yeeb[Jeueeener oseebveer Heg{s DeeCeuesuee efJekeemeees iegCe efJees<e Deieoer
megJeeleerHeemetvee HejeJeuebyeeee mebjevesle yebefomle Demeuesues nesles. ns HejeJeuebyeve efJekeefmele
Yeeb[Jeueeener ose Je efJekemeveeerue oseeceOeerue HejmHej mebyebOee ceOes DeefmlelJeele nesles. ogmeNee
ceneegodOeeveblej efJekemeveeerue oseeceOes DeeOegefvekeerkejCe eefeee Jesieeves meg Peeueer. HeCe ee oseebeer
122
cegKe mecemeeb ner nesleer keer, DeewOeesefiekejCeees keee&ece eeueJeCeemeeer les Yeeb[Jeue efvecee&ve
kejCeemeeer me#ece veJnles. leemeeer leebvee HeejbHeeefjke ke=<eer JeJemLee yeouetve JeeHeejer ke=<eer ejs
Yeeb[Jeue GYee kejCes iejpeses nesles. ee eefeescegUs eeceerCe meceepeJeJemLesle ceess efmLelJelejs efvecee&Ce
Peeueer.
DeewOeesefiekejCe eefeesee JeeHej keve Deveske oseebveer GlHeeove Jee{Jeues HeCe peeieefleke
yeepeejHessle GlHeeoveees oj Iemejues Je Geesie keesuece[tve iesues eeuee keejCe yeepeejHessleerue
Jee{uesues GlHeeove SsJe{se veJnles lej efJekeefmele oseeeer mJeebHetCe&le ns keejCe nesles. mebHetCe& peeieefleke
yeepeejHese Je DeeefLe&ke meeekeW efJekeefmele jeêeeke[s Demeueeves efJekemeveeerue Je DeefJekeefmele
jeêbvee leebeeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles Deeues. efJekemeveeerue oseebceOeerue GlHeeoveeee,
DeewOeesefiekeerkejCeebee eefeesuee Hegve&peerefJele kejCeejs (F&meerSueS) OeesjCe jeyeJeCeele Deeues. ee
OeesjCeeves efJekemeveeerue oseebvee Lees[e DeeOeej efceUeuee HeCe efJekemeerle jeêbveer DeeHeues Yeeb[Jeue ee
oseeceOes iegbleJeCeeme megJeele kesueer. peecegUs veJe-JemeenleJeeoe megJeele Peeueees Deveskeebveer celes
veeWoJeueer.
Deee ekeejs DeeOegefvekeerkejCeeee efmeodOeebleeee oeleebee efJejesOeele eskeeuee peeTve
efJekeefmele Peeuesuee DeJeuebefyelJeeee efmeodOeebleeves Heefecesee yejesyej esCeeyeue efJekemeveeerue
oseevee me#ece cnCetve Heeefnues. DeeOegefveke Yeeb[Jeueeener oseebee DeLe&JeJemLesceOeerue DeeefLe&ke
efnlemebyebOe eyeue Je peeeeJej Jee&mJe Deens. Demes eebeeleerue DeeefLe&ke efnlemebyebOe nJes lee eceeCes
me#ece nesles.
13.3 iegb[j eBke peeieefleke JeJemLee efmeodOeeble :

eBke eebee celes Yeeb[JeueJeeoeee Feflenemeele efJekemeveeerve oseebmeeer pes JemeenleJeeoees
Je meeceepeJeeoeves kesues les Hekele DeefveyeOe ueeuee, ueg Je ees<eCe veJnles lej lee oseebceOes
Yeeb[JeueeeneReer Ske eefeee nesleer. efpeves efJekemeveeerue oseebee meeleleHetCe& Je DeefveyeOe
ees<eCeemeeereer mebjevee GYeer kesueer. eBke Yeeb[Jeueeeneruee peeieefleke JeJemLee ceeveleele. peeceOes
efJekeeme Je efJekeemeeeer kecelejlee eebvee efJeefveceeeeer Ske JeJemLee efkebJee mebyebOeees ekeej cnCetve
mHe kejleele. eBke ns ceneveiej, GHeveiej ee #es$eeeer efveie[ efJekeemeeee eefeesee DeYeeme
kejleele.
eBke cnCeleele keer, efJekeemeeee DeYeeJeeee efmeodOeebleeee DeYeeme kejleevee efJekemeveeerue
oseeee DeYeeme kejeJee lee DeeOeejs efometve esF&ue keer oseebeer efJekeemeeee DeYeeJeeeer DeJemLee
leebee Yeeb[Jeueeener oseemeesyeleee meeceepeJeeoer mebyebOeecetUs Deens.
13.4 Jee@uejmeF&ve peeieefleke JeJemLee efmeodOeeble :

Jee@uejmF&veves peieeuee Yeewieesefueke meercee Je mJeleb$e oseebee Heueerke[s DeefmlelJe Demeuesueer
Je ceesee eceeCeele DeeefLe&ke eefeeebJej DeeOeeefjle Ske Ieke JeJemLee cnCetve Heenerues Deens.
Jee@uesjmF&ve 15Jee elekeele Yeeb[Jeueeener DeefmlelJeele Deeueees meebieleele. Yeeb[Jeueeeneres cegKe
lelJe DeeefOekeeefOeke veHee efceUJeCes nse nesles.
123
Jee@uesjmF&ve eebveer ceeb[uesues peeieefleke JeJemLesee efmeodOeeble peeieefleke ece efJeYeeieCeer
Deens. peecegUs efJeefJeOe meebmke=efleke JeJemLee Skee DeLe&JeJemLesle Ske$e Peeuee Deensle. peeieefleke
JeJemLee ns Ske HejmHej - DeJeuebyetve Demeuesuee oseebeer JeJemLee Deens. ns ose jepeefkee Je
DeeefLe&ke mebyebOeeveer Ske- ceskeebeer pees[uesues Deensle. megOeejerle oUCe-JeUCe Je mebeej meeOeveecegUs
peeieefleke JeJemLee efJemleeefjle nesle Deens.

efJekeemeeee DeYeeJeeee efmeodOeeble DeJeuebefyelJeeee Je peeieefleke JeJemLee efmeodOeeble
Skeceskeebee eeKee Deensle. Yeeb[Jeueeener, efJekemeveeerue, DeefJekemeerle Deee leerve efJeYeeieveerJej nee
efmeodOeebleeeer jevee kejCeele Deeueer Deens. efJekeefmele Yeeb[Jeueeener ose veJe meeceepeJeeoer Deensle
Demes nee efmeodOeebleeletve mHe nesles. peeieefleke JeJemLee efmeOOeeble Yeeb[Jeue JeJemLee HeefjJele&veeJej
ekeee ekeles lej efJekemeveeerue ose ns efJekeefmele oseebJej DeJeuebyetve Demeueees DeJeuebyeerle
efmeodOeeble mHe kejlees.

1)
Alavi Hameza and Shahin Teador, Introduction to the
Sociology of Developing Societies.
2)
Harrisan David, Sociology of Modernisation
Development, Heritage Publishers, New Delhi.
Fbjves eesle
www.aabss.org.

1)
2)
DeJeuebefyelee efmeodOeebleeJej meefJemlej eee& keje.

efJekeemeeee DeYeeJe Je peeieefleke JeJemLee efmeodOeebleeJej meefJemlej efuene.
and
124
14
mewodOeebleerke efkeesve
3 - veefJeve Kegueer DeLe&JeJemLee Je GoejerkejCe
Ieke jevee
14.2 veefJeve Kegueer DeLe&JeJemLee Je GoejerkejCe
14.3 GoejerkejCeeeer Jewefees

1939 les 1945 ee keeUele ogmeNee ceneegodOeecegUs Decesefjkes Jeefleefjkele Flej jeêbeer
DeHeefjefcele DeeefLe&ke neveer Peeueer nesleer. peHeeve, Fueer eemeejKee oseebveer lej Nnemeeeer Heeejer
iee{ueer nesleer. peeieleerke yengleske oseebeer DeLe&JeJemLee HetCe&HeCes cees[keUerme Deeueer nesleer. Deee JesUer
DeLe&JeJemLesuee mLewe& DeeCetve osCeemeeer meecetnerke menkeeee&eer iejpe Yeemeueer. eeletve 1946
meeueer peeieefleke yeBke Je Deeblejeêre veeCesefveOeer ee peeieefleke mLejeJejerue DeeefLe&ke mebmLee efvecee&Ce
Peeuee. lemese 1948 meeueer JeeHeej Je pekeele efJe<eeke kejej kejCeele Deeuee. DeeefLe&ke
mLewee&ee efkeesveeletve peeieeflekeerkejCeeeer ner Yetefcekee cenlJeHetCe& ceeveueer Deens.
14.2 veefJeve GoejerkejCe OeesjCe :

1980ee megceejeme Heeefeceele oseeleerue DeLe&JeJemLee YejYejeeruee Deeueer. Deeefeee,
oef#eCe Decesefjkee, Keb[eleerue efJekeefmele Je DeOe&efJekeefmele jeêbceOes Deefleefjkele Yeeb[Jeue
iegbleJeCeemeeer Heeefeceele jeêbleerue kebHevee Glmegke neslee. ee jeêle Yeeb[Jeue iegbleJetve
vewmeefie&ke meeOevemebHeeer JeeHejCeeme Je yeepeejHeseJej leeyee efceUJetve DeeefOekeeefOeke veHee efceUJeCeeee
ee kebHeveeee oeJee neslee. Heeeele jeêee efnlemebyebOe peesHeemeCeeee efkeesveeletve lesLeerue
eeemekeebveer peeieeflekeerkejCe, GoejerkejCe JeeHeejemeeer Kegues #es$e OeesjCeebee Hegjmkeej kesuee. ee
OeejCeeee Hetle&lesmeeer efJekeefmele jeêveer Heg{ekeej Iesleuee leee yejesyej oyeeJe leb$eeee JeeHej keve
Deveske jeêb eer kejej keve Iesleues. Yeejleeves 1991 meeueer ee kejejeJej menee keve veefJeve
Goejerkejveees OeesjCe eqmJekeejues.
125
14.3 GoejerkejCeeeer Jewefees :

1)
HejmHej mebHekee&le Jee{ :

peeieeflekeerkejCe, GoejerkejCe cegkele JeeHeej (L.P.G.) ee OeesjCeecegUs peeieefleke
jeêbceOeerue mebHekee&ee efJemleej Peeuee. HejmHejebeeleerue meJe&e #es$eeleerue osJeeCe-OesJeeCe megueYe Je
ekee Peeueer. mebHeke& eebleercegUs ceeefnleeres peeUs Hemejues Deens. JeeHeejeyejesyej meeceeefpeke Je
meebmke=efleke osJeeCe-IesJeeCe Jee{ueer Deens. mebHetCe& peie Deleble Jesieeves peJeU Deeues. DeefJekeefmele je<^s
efJekeefmele jeêee mebHekee&ves efJekeemeeke[s PeHeeeeves Deesmej nesle Deensle.
2)
efJe%eeve - leb$e%eeveeee Jee{lee JeeHej :

peeieeflekeerkejCeecegUs mebHeke&#es$e Jee{ueer leee yejesyej GoejerkejCeecegUs efJe%eeveleb$e%eeveeeer ner osJeeCe-IesJeeCe Jee{ueer Deens. peeieefleke kebHeveees eceeCe efoJemesve efoJeme Jee{le Deens.
cegkele DeLe&JeJemLescegUs jeêre meercee DemHe Peeueeves leb$e%eeve efJeefJeOe oseele HeesneCes menpe Peeues
Deens.
3)
{ JeeHeejer mebyebOe :
peeieeflekeerkejCeecegUs peeieefleke yeepeejHese meJe& jeêbvee Keguee Peeuee. oesve jeêle
JeeHeej mebyebOe DeefOeke yeUke nesCeeme ceole Peeueer. efJe%eeve-leb$e%eeveeee efJekeemeecegUs peie
DeefOeke peJeU Deens.
4)
efJekeemeeeer mebOeer :
peeieeflekeerkejCeecegUs DeefJekeefmele Je DeOe&efJekeefmele jeêbvee efJekeemeeeer meceeve mebOeer eeHle
Peeueer. ess ose osKeerue Deebleje<êre JeeHeejele DeeHeues mLeeve efveefele ke ueeieues. yeNeee
oseebveer DeeHeuee efJekeeme meeOeCeeee eelve keve ee efceUJeues Je mJeeJeuebyeer yeveues.
5)
veJe JemeenleJeeoeee Goe :

peeieeflekeerkejCeecegUs ye[ee jeêleerue ceesee kebHeveebveer yeepeejHese keeyeerpe kesueecegUs
oseeceOeerue ojer Jee{le Demeueees efomeles. eerceble je^ DeeefLe&ke meee keW yevele Deensle. leecegUs
efJekemeveeerue Je DeefJekeefmele je^s DeeefOekeeefOeke iejerye yevele Deensle. veJee JemeenleJeeo
GoejerkejCeecegUs efvecee&Ce Peeuee Deens.

ogmeNee ceneegodOeeveblej peeieeflekeerkejCe, GoejerkejCe cegkele DeLe&JeJemLee ee eefeee Ske
iejpe cnCetve meceesj Deeuee. peeieeflekeerkejCeeee peJeU - peJeU meJe&e jeêvb eer Hegjmkeej kesuee. ee
eefeeecegUs peeieefleke efJekeeme eefeesuee keceeueereer ieleer eeHle Peeueer. meJe& jeêbvee efJekemeeeer
meceeve mebOeer eeHle Peeueer. DeefJekeefmele je^ efJekeemeeee eefeesle Deeueer.
Demes Demeues lejer Heeeelce Yeeb[Jeueeener ose Je efJekeefmele osee DeeefLe&ke meee keW
yeveues. DeefOeke veHee efceUJeCeeee nJeemeemeeer DeefJekeefmele Je efJekemeveeerue je<êbes ees<eve nesJet
ueeieues. Deeblejjeêre kebHeveebee veeJeeves veJee JemeenleJeeo tHee ceeiee&ves meg Peeuee Deens. ee veJe
126
JemeenleJeeoeme LeebyeJetve jeê-jeêceOeerue mecelesee Je mecemle ceeveJepeeleeree keueeCeees ceeie&
ceeskeUs kejlee esleerue.
14.5 mJeeOeee / eve (Questions)

1.
2.
GoejerkejCe cnCepes keee? GoejerkejCeeee peeieefleke HeefjCeeceeJej eee& keje.

Yeejleeves eqmJekeejuesuee 1991 ee veefJeve DeeefLe&ke IeesjCeees HeefjCeece Lees[keeele meebiee.
127
15
(efJemLeeHeve, Hegve&Jemeve DeeefCe Heee&JejCe)
(Process of Development - Crisis &
Responses)
Ieke jevee :
15.1
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
Gefes (Objectives)
emleeJevee (Introductions)
efJekeeme, efJemLeeHeve, Hegve&Jemeve JeeKee
efJekeeme DeeefCe efJemLeeHeveeeer mecemee
efJemLeeHeve DeeefCe Hegve&Jemeve (Displacement & Rehabilition)
mLeueeblej DeeefCe Hegve&Jemeve (Issue of land displacement &
Rehabilitation)
15.7
15.8
15.9
15.10
15.11
15.11
HegveJe&meveemeeer GHeeeespevee (Rehabilitation)

Heee&JejCe (Environment)
Heee&JejCeeeer DeJeefveleer (Environmental Degradation)
Heee&JejCeeleerue Demebletueve
meejebe (Summary)
eve (Questions)
15.1 Gefodes (Objectives)

1.
2.
3.
efJekeeme, efJemLeeHeve DeeefCe Hegve&Jemeve peeCetve IesCes

Hegve&Jemeveeee De[eCeer GHeeeeespevee peeCetve IesCes
Heee&JejCe, leebee nesCeeje Nneme peeCeCeemeeer
15.2 emleeJevee (Introductions)

Yeejle peieeleerue cenemeee yeveCeees mJeHve Henele Deens. leemeeer lesLeerue peveleses
jenCeerceeve Deleble megKeeo Demeues Heeefnpes. meJe& megKemeeseer efceUeuee Heeefnpesle. leemeeer mebHetCe&
Yeejleereebee meJe& iejpee HetCe& kesuee Heeefnpesle. leemeeer GlHeeove Jee{efJeues Heeefnpes. keejKeeves
kee{ues Heeefnpesle. lemese Deveske ekeuHe jeyeJetve Yeejleeee efJekeeme Ie[Jetve DeeCeuee Heeefnpes. efJekeeme
128
cnbue keer Jeerpeefveefce&leer DeeJeeke Deens. leemeeer ekeuHe jeyeefJeuepeele Deens. Yeejleele
Jeerpeefveefce&leer Deleble keceer Deens. Jeerpeseer ceeieCeer peemle DeeefCe efveefce&leer keceer Deens leemeeer Deveske
ekeuHee jeyeefJeues peeleele. YeejleemeejKee oseele Jeerpe ekeuHee jeyeefJeues peele veenerle lej
efJekeemeeee erves Deveske ekeuHe jeyeJeCeele esle Deensle.
efJekeemeeee erves Deee ekeuHeees keener jepeele ceesdee eceeCeele mJeeiele kesues peeles
lej keener jepeele Deee ekeuHeele ceesdee eceeCeele efJejesOe kesue peele Deens. pesLes efJeefJeOelesue Oeeskee
cnCetve Heee&JejCeele%eebveerner ee ekeuHeeue efJejesOe kesue eeletve mLeeefveke Heee&JejCeleb%eeveer ekeuHe
eUJeU ceesdee eceeCeele GYeer kesueer.
keener jepeele ee DeboesueveecetUs ekeuHe eespevee DeOe&Je jeefnuee lej keener ekeuHe
keeecees yebo He[ues lej keener eespevee ogmeNee jepeele mLeeueblejerle kejeJes ueeieues. ee ekeuHeecetUs
pes efJemLeeHeerle Peeues. leebes HegveJe&meve kesues peeles.
15.3 efJekeeme, efJemLeeHeve Je Hegve&Jemeve : JeeKee :

efJekeeme :
megJeeleerue efJekeeme cnCepes kesJeU DeeefLe&ke efJekeeme mecepeue neslees. efJekeemeeee DeLe&
DeeefLe&ke efJekeeme DeeefCe meeceeefpeke HeefjJele&ve eebeeleerue mebyebOeeee DeYeeme nesF&Heele keeece neslees.
leeveblej efJekeeme mebkeuHevesle ceeveJeer peerJeveeee efJeefJeOe Hewuetee meceeJese nesT ueeieuee. efJekeeme
cnCepes, meceepeeves GHesef#ele efoeske[s kesuesues HeefjJele&ve nese.
efJekeeme cnCepes kesJeU DeeefLe&ke Je=Ooer efkebJee eieleer SJe{se DeefYeesle veener lej ceeCemeebee
(meceepeeee) efJeeej efJekeemeele neslees.
efJekeeme cnCepes kesJeU jeêre GlHevveele Jee{ vemetve iejerye Je eerceble jeêleerue Jebefele
Jeiee&eer meJeeefieCe Gvveleer nese.
ceeveJeer efJekeeme meeOeCeemeeer Deveske eespevee ekeuHe jeyeefJeues peeleele. Deee JesUsme pee
ueeskeebee peefceveer, esleer Iesleueer peeles. Deee ueeskeebvee efJemLeeerle Demes cnCeleele.
efJemLeeHeve cnCepes :
1)
efJemLeeHeve cnCepes vesnceeree efkebJee eesie YetYeeieeJeve ogmejerke[s mLebueelej OesCes.
2)
keesCelesner mebke Demees ceeveJeefveefce&le efkebJee vewmeefie&ke Demees leeee meeceeve ueeskeebJej
ceesee eceeCeeJej HeefjCeece neslees. leele ceeveJe Je efJeeneveer ceesee eceeCeeJej neslees.
mebkeeveblej lee ueeskeebee efJemLeeHeveeeer mecemee efvecee&Ce nesles.
HegveJe&meve cnCepes :
1) HegveJe&meve cnCepes ueeskemebmLeseer Skee #es$eeletve ogmeNee #es$eele efveeespeveeee DeeOeejeJej
yeoueer kejCes nese.
2) Skee efJeefe #es$eele jenle Demeuesuee keggbyeees mLeeveblej keve ogmeNee efveeespeerle #es$eele
Jemeenle mLeeHeve kejCes Je lee ueeskeebee meeceeefpeke, DeeefLe&ke iejpee Je Flej mesJee HetCe&
kejCes cnCepes HegveJe&meve nese.
129
3)
HegveJe&meveeeer meb%ee ner efe#eCe, Yeewefleke keeex, ceeveefmeke meceeeespeve, meeceeefpeke

Devegkeguelee, JeeJemeeefeke eesielee, eebeeeer efJees<elJeeves mebyebOeerle Demeuesuee mesJeebeer
mebyebOeerle Demeles.
efJekeeme efJemLeeHeve DeeefCe HegveJe&meve ee eflevner Ieke SkeceskeebOeejerle Deensle. efJekeeme

meeOeleevee pee ueeskeebvee efJemLeeHeerle JneJes ueeieles leebes HegveJe&meve kejeJes ueeieles DeveLee ekeuHe
eUJeUer Jee{erme ueeieleele.
15.4 efJekeeme DeeefCe efJemLeeHeveeeer mecemee :

YeejleemeejKee efJekemeveeerue oseele ceeieerue Deveske HebeJeeef<e&ke eespeveebceOetve meJe&
#es$eebee efJekeemeeJej Yej osCeele Deeuesue Deens. efJekeeme kejCes ner DeHeefjnee& eefeee Deens. Hejblet ner
eefeee jeyeJeleevee leeletve nesCeejer eieleer DeeefCe vegkemeeve ee oesvner ieeser ue#eele OeeJee ueeieleele.
ee yeeyeleerle Jeke oesve efJeeej eJeen efometve esleele
1)
Skee efJeeej eJeenevegmeej efJekeeme kejeJeeeeee Peeueeme vewmeefie&ke mebHeeer DeeefCe
ceeveJeebee meebmke=efleke peerJeveees vegkemeeve nesCeej ns ie=nerle Oejues Heeefnpes. Hejblet ee leeseeHes#ee
ueeYeees eceeCe peemle Demeles ns megOoe ue#eele IesCes DeeJeeke Deens.
2)
ogmeNee efJeeej eJeenevegmeej efJekeeme pej kejeJee efJekeemeeuee efJejesOe veener. Hejblet pee
efJekeeme eespeveebcegUs peefceve, pebieue DeeefCe HeeCeeeer / peueeer DeHeefjceerle neveer nesle Demesue lee
Heefjmejeleerue ceeveJeer peerJele Oeeskeeele esle Demesue lej Deee eespeveebee DeeKeCeeree Hegve&efJeeej
kejeJee pesCeskeve efJemLeeefHeleebee eve efvecee&Ce nesCeej veener, lemese leeletve eeele/efejbpeerJeer
efJekeeme meeOe nesF&ue. Ske ekeejs efJekeemeJeeoer DeeefCe Heee&JejCeJeeoer eebeele ne Jeeo eeueuesue
Dee{Ulees. Heee&JejCeJeeoer efJemLeeefHeleebee eve/mecemee mees[efJeCeemeeer eemeveeke[s melele leieeoe
ueeJeerle Deensle. leebee celes efJemLeeHeerleebee eve mees[eefJeCes ner Ske eemeveeeer ceeser peyeeyeoejer
Deens.
efJemLeeHeveeletve Keeueerue mecemee efvecee&Ce Peeuesuee efometve esleele.
1)
kegtbye GOJemle Iesles.
2)
ieeJe efkebJee Heefjmej efJekeeme #es$eeKeeueer esCeej ns keUleee ueeskeebceOes leeCeleCeeJe efvecee&Ce
neslees. leeee HeefjCeece ueeskeebee eejerefjke DeeefCe ceeveefmeke mJeemLeeJej neslees.
3)
efJemLeeHeerle ueeskeebvee eesie lees ceesyeoue ve efceUeueeme Deee mebke emle Jekeleer Deelcenlee
ner kejleele.
4)
Deee Jekeleer HejbHejeiele jespeieejele cetkeleele lej veefJeve jespeieejele leebvee pece yemeefJeCes
keefCe peeles. Deee JekeleeRvee DeeHeuee peerJeveeJeeke iejpeener leebvee Hetleea kejCes ekee
vemeueeves oeefjeebes eceeCe Jee{uesueer efometve esles.
5)
efJemLeeHeerle mecemeebcetUs yesjespeieejereer mecemeener ceesee eceeCeele Jee{le Demeuesueer efometve

esles. DeeefoJeemeer, eeefceCe Yeeieeleerue efJemLeeHeerleees eceeCe peemle Deens Deee ieeJeeleerue
130
ueeskeebes jespeieej yeg[leele veefJeve jespeieej ueJekej Je efceUeueeves yesjespeieejereer mecemee
ceesee eceeCeele GodYeJeles.
6)
DeeoerJeemeer DeeefCe eeefceCe IekeebceOes efJemLeeHeerleebes eceeCe peemle Deens. leebvee eesie lees
ceesyeouee efkebJee megefJeOee ve efceUeueeves leebee owvebefove iejpee Flej keejCeebmeeer pemes
efJeJeen, cetleg, meCe F. meeer meeJekeejeke[tve kepe& kee{eJes ueeieles leecegUs
kepe&yeepeejerHeCee meejKeer mecemee Jee{uesueer efometve esles.
7)
efJemLeeHeerleebvee ogmeNee efkeeCeer mLeeveeblejerle kesues peeles. keener efkeeCeer leebes

mLeeveeblejerle kesues peeles lee JeeleeJejCeeeer le[pees[ kejCes keefCe peeles. leeHes#ee JesieUer
iees cnCepes ee efJemLeeefHeleebee mLeeefveke ueeskemenpeHeCes eqmJekeej kejerle veenerle. leecetUs
mLeeefveke DeeefCe efJemLeeHeerle eebee mebIe<e& efvecee&Ce neslees.
8)
efJemLeeHeerleebvee HejbHejeiele JeJemeee mees[tve veefJeve JeJemeee eqmJekeejCes menpe ekee nesle
veener.
9)
ee efJekeemeecetUs efvemeiee&eer ceesee eceeCeeJej neveer nesles. veodee veeues eeee eJeen yeouelees.
veoeeleerue HeeCeeeer HeeleUer keceer nesles.
Deee ekeejs meceepeeJej DeeefCe Heee&JejCeeJejner ee efJemLeeHeveecetUs mecemee efvecee&Ce nesleele.
11.5 efJemLeeHeve DeeefCe Hegve&Jemeve (Displacement and Rehabilition)

:
meceepeeee mLeeefelJe efJekeemeeyejesyej pegUuesues Demeles. Yekeee mecegoeeeee meebmke=efleke
DeeefCe meYelesee efJekeeme lee eceeCeele Ie[uesuee efomele veener. mecegoeeeee efJeefe YetYeeieeJeje
meceepeeee efJekeeme Peeuesue efometve eslees. lej efveeespeerle efJekeeme eefeesle mecegoeees mLeeefelJe
Oeeskeeele esles. lee mecegoeeleerue ueeskeebvee elekeevegelekeebeer Iejsoesj, eerpeJemlet, peceerve,
meebmke=efleke Jeejmee eeletve otmejerke[s Jemleer kejeJeer ueeieles.
efJemLeeHeve cnCepes vesnceeree efkebJee eesie YetYeeieeJeve ogmejerke[s mLeueeblejerle
kejCes/nesCes.
efJemLeeHeveeeer mecemee ner peeieefleke Deens. Yeejleele mJeeleb$eeslej keeUele efJemLeeHeveeee

eve efvecee&Ce Peeuee. ueeske mJesves efJemLeeHeerle nesle veenerle lej efJekeemeemeeer efkebJee efvemeiee&ee
DeJekeHescetUs meceepeeJej efJemLeeHeerle nesCeeeer JesU esles. Deee ueeskeebvee ueeYeeeer DeHes#ee Demeles.
efveeespeveefjlee leebes HegveJe&meve kejves DeeJeeke Demeles.
efJemLeeHeveeeer keejCes (Causes of Displacement)

1)
YetkebHe : leerJe mJeHeebee YetkebHeecetUs ceesee eceeCeele mebHeeer Je eeCeneveer / efpeJeerle neveer
nesles. Iejsoejs He[leele. meJe& megKemeeseer ve nesleele. ueeskeebvee yesIej JneJes ueeieles. keener JesUe leee
efkeeCeer efkebJee JesieUee efkeeCeer Jemleer kejeJeer ueeieles. ueeske ceesee eceeCeele nesCeeNee YetkebHeecetUs
ee vewmeefie&ke DeeHeeercegUs efJemLeeHeerle nesleevee efomeleele. Goe. ke ceOeerue JeejbJeej nesCeeje YetkebHe,
131
leee yejesyej JeeoUs, ceneHetj, pJeeueecetKeer Deee vewmeefie&ke mebkeecegUs efJemLeeHeveeee eve efvecee&Ce
Peeuesuee efometve eslees.
2)
Deewoeesefieke Jemeenleer : efJekeeme eefeesle Deewoeesefieke Jemeenleer efvecee&Ce kesuee peeleele.
leele DeJepe[ Goeesie Keefvepeebes GlKeueve F. ee meceeJese Demelees. lee YetYeeieeJej jenCeeNee
ueeskeebvee ogmeNee efkeeCeer nueefJeCeeme esles. Goe. Deesefjmee jepeeleerue keesjeHetj efpeuneleerue
Deuegefceefveece Goeesieemeeer 15 ieeJeeleerue 610 kegbtyeebvee efJemLeeHeerle JneJes ueeieues.
3)
jepekeere keejCes : meebeoeefeke mebIe<ee&eceeCese oseeeer HeeUCeer, yeebieueoseeeer efveefce&leer,
efeveves efleyesJej kesuesuee keypee Deee IeveebceOetve ceesee eceeCeele efJemLeeefHeleebee Jeie& efvecee&Ce Peeue.
Deepener Deee efJemLeeefHele Yeejleele efkeefkeeCeer Jemeuesues efometve esleele.
4)
megjef#ele Jeve ekeuHe : HeetHe#eebes, eeCeebes DeefmlelJe Ieeskeeele esT vees. leebes
DeefmlelJe ve nesT vees cnCetve keener pebieues jeKeerJe sJeCeele esleele. lee YetYeeieeJej jenCeeee
ueeskeebvee efJemLeeHeerle JneJes ueeieles.
5)
ceeser OejCes :eemeveeves Deesueerleeeer meese efHeCeeee HeeCeeeer JeJemLee, Goeesie
Oeboeemeeer ueeieCeej HeeCeer, Hegjees efveeb$eCe kejCeeee nsletves veoeeJej OejCes yeebOeCeeeer eefeee
meg kesuesueer Deens. ceesee OejCeebcetUs efJemLeeHeveeeer mecemee peemle peefue Peeuesueer Deens.
1)
efJemLeeefHele nesCeeeer efJeefJeOe keejCes meebiee
11.6 mLeueeblej
DeeefCe
Hegve&Jemeveeee
eve
(Issue
of
land
displacement and Rehabilitation)

ceeveJeeves mJele:ee efJekeemeemeeer, keueeCeemeeer megKemece=Ooermeeer efvemeiee&Jej meeleleeves
DeeeceCe kesuesues Deens. vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeree mJele:ee Heeeoeemeeer ceesee eceeCeele JeeHej
kesuesues Deens. veoeebJej ceesceeser OejCes yeebOetve HeeCeeee JeeHej peueefmebele DeeefCe peueefJeoegle
efveefce&leermeeer kesuesue Deens. ceeveJeeves DeeHeuee ueewkeerke eieleeres oeesleke cnCetve ueesn Heesueeo,
efmeceW, Kele keejKeeves, Deew<eCeerke keWs meg kesueer. pebieueeer De#eje keleue keve esle
ueieJe[erKeeefue eesie Deeer peceerve leeej kesueer. efJekeemeecetUs ceeveJeeves nJee, ce=oe Je HeeCeer eebes
eot<eCe kesues Deens. Heee&JejCeees mebletueve efyeIe[efJeues. efJekeemeeee Heee&JejCeeJej Peeuesuee HeefjCeece
Heg{erue eceeCes Deens.
132
peefceveeree Jee{lee JeeHej :
Jee{lee veeiejerkejCeebcegUs DeeefCe DeewoeesefiekeerkejCeecegUs peefceveeree legJe[e efvecee&Ce
Peeuesuee Deens. enjebee efJemleej Deleble ceesee eceeCeele nesle Deens. Deee ee ceesee enjele
ueeskemebKeses eceeCener Jee{ues Deens. eeefceCe Yeeieeleerue ueeske enjeke[s veeskejer JeJemeeeeee
efveefceeeves mLeueblej kejerle Deens. leecetUs enjeueieleeer esleereer efHekeebeer peceerve Deelee efyeiej
esleerle Heeblejerle nesle Demetve peefceveeres Huee@dme Hee[tve leeJej ceesceesee ieieveegbyeer Fceejleer
GYeejuee peele Deensle. eot<eCeeee efveeb$eCeeKeeueer eslepeefceveeres efnjJes Hes, Deepetyeepetuee
Demeuesueer pebieues cenlJeeeer Yetecf ekee yepeeJeerle nesleer. cee$e ceeveJeeves mJele:ee Heeeoeemeeer
efvemeiee&Jej DeeeceCe keve ceesee eceeCeeJej pebieuelees[ kesueer. eslepeceerveeree JeeHej Deepe
Fceejleereer yeebOeCeer, ceesceesee Deewoeesefieke Jemeenleereer efveefce&leer. efJeceeveleUebeer GYeejCeer
eemeejKee keeee&meeer kesueer peele Deens. enjeiele ueiele Demeuesuee eslepeceerveere JeeHej
YeepeerHeeue, HeUHeUeJeUs eebee ueieJe[ermeeer kesue peele Demes. cee$e Deepe Jee{lee ueeskemebmLesee
efveJeemeeeer iejpe YeeieeefJeCeemeeer Deepe ee peefceveer JeeHejele DeeCeuee peele Deensle lemese esleer
kejCeeHes#ee efJeefJeOe esleerHetjke JeJemeee kejCeeke[s ueeskeebee keue Jee{le Deens. peefceveeree
efkebceleer osKeerue Yejcemee Jee{ueeves eslepeefceveereer ceeuekeer DemeCeejs ueeske ekeve Hewmee efceUlees
cnCetve peefceveer efJekele Deensle. keesj[Jee[t peefceveer OejCeecetUs ueieJe[erKeeueer DeeCeCeele esle Demeuee
lejer OejCe GYeejCeercetUs pebieueeeer neveer Peeuesueer Deens. DeeOegefveke efJe%eeve Je leb$e%eeveecetUs Deepe
keesCeleer KeefvepemebHeeer kegs GHeueyOe Deens eeeer ceeefnleer efceUles. eeee GHeeesie keve Deveske
efkeeCeer KeeCekeece meg Peeues. KeeCeeree DeemeHeemeee eoseele ceesceess Goeesie, JeJemeee meg
Peeues. Skee yeepetve efJekeeme Peeue ns JeemleJe Deens lej ogmeNee yeepetuee Heee&JejCeeeer Peeuesueer neveerr ner
efYe<eCe JeemleJe veekeejlee esle veener.
ceeveJeeee Deefleefjkele megOeejCesee nCeemeeHeeser Heee&JejCeeeer keOeerner Yeve ve esCeejer
neveer nesle Deens. ee Heee&JejCeeee Nnemeeuee ceeveJee keejCeerYetle Deens. leees HeefjCeecener ceeveJeeuee
YeesieeJes ueeieleele. eebieues Heee&JejCe ner ceeveJeeeer DeeOegefveke Je cenlJeeeer iejpe Deens. Ieeleke
Heee&JejCeecegUs ceeveJeer peerJeveele Oeeskee efvecee&Ce neslees. Heee&JejCeeee Jee{lee NnemeecetUs ueeskeebee
peerJeveceeveeJejner efJeHejerle HeefjCeece Peeuesuee Deens.
keener ueeskeebvee DeeHeuee ieeJeeHeemetve, Kes[ee Heemetve, pevceYetefceHeemetve efJemLeeefHele
nesCeeeer JesU esles leemeeer ceeveJeefveefce&le lemese vewmeefie&ke keejCes ner keejCeerYetle jleele. Goe.
og<keeU, ceneHetj esCes ner vewmeefie&ke keejCes Deensle lej cees ceeser OejCes, cees ceeser HeeyeebOeejs
ekeuHe, ceess Deewoeesefieke keejKeeves ner ceeveJe efveefce&le keejCes Deensle.
keener JesUe Heee&JejCeeleerue yeoueecetUs ner ueeskeebvee efJemLeeHeerle JneJes ueeieles.
Hegve&Jemeve : Rehabilitation :
Hegve&Jemeve ne veJeeves efvecee&Ce Peeuesue meeceeefpeke eve Deens. cees ceeser ekeuHe
GYeejCeercetUs ne eve efvecee&Ce neslees. ceesceeser OejCes, ceess efJepeekeuHe DeCet Yeeebeer GYeejCeer F.
keejCeebcetUs ne eve efvecee&Ce Peeuee Deens. ue#eeJeOeer ueeskeebvee ee keejCeebcetUs peieele efJemLeeHeerle JneJes
ueeiele Deens. Deee efJemLeeeerleebes Hegve&Jemeve kejCes ne leebee nkekee Deens. pee ekeuHeecetUs
eespevescetUs ueeske efJemLeeHeerle nesle Demeleerue lej lee ekeuHeebee Heeeoe lee efJemLeeHeerleebvee efceUeuee
Heeefnpes. leebvee jenCeemeeer Hegve&Jemeve kejCes iejpeses Demeles. esleermeeer otmejerke[s peefceve osCes,
esleermeeer HeeCeemeejKee megefJeOee HegjefJeCes iejpeses Demeles.
133
Hegve&Jemeveeee nkekeemeeer Keeueerue lelJeeeer DeceueyepeeJeCeer kejCes iejpeses Deens.
0
efJemLeeefHeleebes Hegve&Jemeve kejCes ner lee jepemejkeejeer peyeeyeoejer Deens.
0
Hegve&Jemeveeme eLece eeOeeve osTve jeefJeke JesUsle Hegve&Jemeve eefeee HetCe& kejeJeeeme nJeer.
0
mLeueeblejerleebee ceeieCee Ssketve Iesleuee peeJeele Je ceeve kesuesuee ceeieCeebeer Hetle&lee
efJeveelekeej kejeJeer.
0
Hegve&Jemeve eefeesJejleer ue#e sJeCeemeeer meeceeefpeke mebmLeevee Goegkele kejeJes.
1950 veblej 25 ueeKe ueeske efJemLeeHeerle Peeues leeHewkeer 50% ueeskeebes Hegve&Jemeve
kejCeele Deeues. DeeefCe Depegvener 50% efJemLeeHeerleebes Hegve&Jemeve Peeuesueer veener. leeceOes DeeoerJeemeer
DeeefCe eeceerCe ueeskeebeer mebKee meJee&efOeke Deens. Goe. eeefceCe Yeeieele, DeeoerJeemeer Yeeieele OejCes
yeebOeCeeee efveCe&e Iesleuee peelees. lee DeeoerJeemeer, eeefceCe pevelesee JeJemeee, veeskejer, Iejebeer
lemese DeeefLe&ke ceole osCeees Deeeeme efoues peeles. Hejblet Skeener ieeseReer Hetle&lee kesueer peele veener.
leecetUs efkeleerlejer efJemLeeHeerle ueeskeebveer Deelcenlee kesuesuee neslee. Hegve&Jemeve cnCepes efJemLeeefHeleebes
ogmeNee #es$eele efveeespeve HeOoleerves mLeeveeblejerle kejCes nese.
efJemLeeefHeleebes Hegve&Jemeve kejle Demeleevee keener cenlJeeee ieeser ue#eele Iesleuee peeleele.
0
leebee jenCeeeer mecemee mees[JeCeemeeer leebvee eebieueer Iejs yeebOetve oeeJeerle.
0
efJemLeeHeerleebvee eesie eebieuee meeseer megefJeOee HegjefJeuee Heeefnpesle. Goe. HeeCeer, efJepe,
Fleeoer.
0
efJemLeeHeerleebee cetueebmeeer DeebieCeJee[er, eeUe, Deejesie efJe<eeke megefJeOee efvecee&Ce keve
oeeJeele.
0
efJemLeeHeerleebvee eesie Demee ceesyeoue osCeele eeJee. DeeefLe&ke vegkemeeve Yeve osCeele eeJes.
0
JeJemeee, veeskejermeeer DeeefLe&ke ceole oeeJeer.
efJemLeeHeerleebee Hegve&Jemeveemeeer esCeeNee De[eCeer :
efJemLeeefHeleebes Hegve&Jemeve kejCes eemeveeeer peyeeyeoejer Demeles. ee eemeveele keece kejCeejs
veeskej ns efJemLeeHeerle vemeleele. leebvee ee efJemLeeHeerleebe s eve mecemee mecepeeJetve IesCes pecele veener.
ee mecemeebefJe<eeer les Deleble keesj[s Demeleele. efJemLeeHeerleebee evee efJe<eeer leebvee keener vemeles.
Deejeceele les DeeHeues keece efojbieeF&ves kejleele. leecetUs efJemLeeHeerleebee Hegve&JemeveemebyebOeer leHHejlee
oeKeues peele veener.
efJemLeeHeerleebee peefceveer, ekeuHeebmeeer Iesleuee peeleele. Hejblet ee efkeeCeer 20, 20 Je<ex
Peeueer lejer leer eespevee HetCe& kesueer peele veener. keenerJesUsme lees ekeuHe DeOe&Je jeefnue peelees. leecetUs
efJemLeeHeerleebvee leeb peefceveeree eesie lees DeeefLe&ke ceesyeoue efceUle veener. efkebJee keesCeleener Heeeoe
leebvee nesle veener.
1
mLeueeblej DeeefCe Hegve&Jemeve eebee menmebyebOe mHe keje.
134
15.7 Hegve&Jemeveemeeer GHeee : Rehabilitation :

oseeee efJekeeme Oe[Jetve DeeCeCeemeeer ceesceess ekeuHe Je GoeesieOebos mLeeHeve kejeJes
ueeieleele. leele meeJe&peefveke Je Keepeieer #es$eeleerue keejCeeves jmles, jsueJes, OejCes yeebOeCes, eebee
meceeJese neslees. pee Hejermejele ee eespevee Je ekeuHe GYeejCeele esleele lesLeerue peefceveer mejkeejee
leeyeele IeeJee ueeieleele. leele Deveske ieeJes, Kes[er, DeeoerJeemeer Jemleer, eslepeefceveer Je Iejs
eebeeJej eefleketue HeefjCeece neslees. lesLeerue ueeske efJemLeeHeerle nesleele. leebes eesie lee efkeeCeer
Hegve&Jemeve kejves DeeJeeke Demeles. Hegve&Jemeve eesieefjlee JneJes eemeeer mejkeejves keener DeeJeeke
keeeos kesuesues Deensle.
Hegve&Jemeve cnCepes :
1.
Hegve&Jemeve cnCepes ueeskemebKeseer Skee #es$eeletve ogmeNee #es$eele efveeespeveeee DeeOeejeJej

yeoueer kejCes nese.
2.
Skee efJeefe #es$eele jenle Demeuesuee keggbyeees mLeueeblej keve ogmeNee efveeespeerle #es$eele
Jemeenle mLeeHeve kejCes Je lee ueeskeebee meeceeefpeke, DeeefLe&ke iejpee Je Flej mesJee HetCe&
kejCes cnCepes Hegve&Jemeve nese.
3.
mêmejeye& : eebee celes Hegve&Jemeveeeer ner meb%ee efe#eCe, Yeewefleke keee&, ceeveefmeke
meceeeespeve, meeceeefpeke Devegkeguelee, JeeJemeeefeke eesielee eebeeeer efJees<elJeeves mebyebOeerle
Demeuesuee mesJeebeer mebyebOeerle Demelees.
Hegve&Jemevee mebyebOeer GHeee :

Hegve&Jemeve eesie jerleerves JneJes ueeieles. leemeeer GHeeeeespevee keee kejlee esleerue les Heg{erue
eceeCes.
1)
Iejs : efJemLeeHeerle ueeskeebvee DeeHeues HejbHejeiele jnele Demeuesues Iej, peeiee Je ieeJe mees[eJes
ueeieles HeCe ele#eele veefJeve peeieer jenCeeme ueeske menpeefjleeb leeej nesle veenerle. cnCetve veefJeve
peeiee jenCeemeeer ceesHele Je ceeser Iejs osCes iejpeses Demeles. efeJeee jenCeemeeer Iejs yeebOetve osCes
iejpeses Demeles.
2)
peefceveer : efJemLeeHeerle ueeskeebee Goj efveJee&nemeeer leebvee esleer kejCeemeeer peefceveer
GHeueyOe keve oeeJee ueeieleele. keejCe eeefceCe Yeeieele yengleebe ueeske esleer JeJemeee kejerle
Demeleele. leebvee esleereesie peefceveer ceesHele GHeueyOe keve osCes Hegve&Jemeveele DeHes#eerle Demeles.
3)
YejHeeF& JesUsJej osCes : ieeJeeleerue ueeskeebeer esleer Je Flej JeJemeee ekeuHeemeeer mejkeej
pecee kejles lesJne les efmLej mebHeeeruee cegkeleele leemeeer efJemLeeHeerleebee mebHeeeres eesie cetueceeHeve
keve ueiesee leebvee vegkemeeve YejHeeF& efceUCes DeeJeeke Demeles. Goe. Demes Deensle keer Deveske
135
ekeuHe jeyeJeues peeleele. 10, 15 Je<e& Peeues lejer leebvee vegkemeeve YejHeeF& efoueer peele veener. leebes
DeeefLe&ke vegkemeeve nesles. Heee&eeves Deveske mecemeebvee leebvee leeW[ oeeJes ueeieles.
4)
veeiejer meesF& HegjefJeCes : efJemLeeHeerle ieeJeele ueeskeebvee kesJeU peceerve GHeueyOe keve Je Iejs
yeebOetve eeuele veener lej lee ieeJeele jmles, Jeerpe, meeb[ HeeCeeeer megefJeOee, efHeCeees HeeCeer, meceepe
ceboerj, mceeeve Yetceer, yememeeer Leebyee, KesUCeees cewoeve, eeUe Fceejle, oJeeKeevee ee meJe& veeiejer
megefJeOee GHeueyOe keve efouee Heeefnpesle.
5)
Flej megefJeOee : ekeuHeemle cnCetve leee ekeuHeele Goeesieele kegtbyeeleerue Skeeme veeskejer
osCes, eeUe, ceneefJeodeeueeele ceesHele efe#eCe jeKeerJe peeiee ee meejKee megefJeOee osCes iejpeses
Demeles.
Hegve&Jemeve kejleevee Jejerue GHeeeeespevee kejCes iejpeses Demeles. keejCe ueeskeebceOeerue
mecemee Je leebeeleerue Demeblees<e keceer nesF&ue. efJekeeme ekeuHeecetUs yeeOeerle nesCeeNee ueeskeebes
Hegve&Jemeve keener keeUceee&oerle nesCeemeeer ceneje^ jepe Hegve&Jemeve eeOeerkejCe mLeeHeve kesues Deens.
ee eeOeerkejCee DeeOeejs efJemLeeHeerleebes Hegve&Jemeve kesues peeles.
efJemLeeefHele Je leebes Hegve&Jemeve keener GoenjCes
De.e.
ekeuHe
efJemLeeefHele
mebmLee
SketCe veeJes
legbieYee efmebeve ekeuHe (kevee&ke 1941)
63
4000
oeceesoj Keesjs (Heefece yebieeue)
32
45000
13000 ueeske
je<êre De@uegefceefveece ekeuHe (Deesefjmee)
15
610 keggbye
jengjkesue merue ekeuHe
32
15590 ueeske
nsJeer FbefpeefveDejeRie kee@Heexjs eve (jebeer)
25
Yeejleele JeeIe ekeuHeemeeer 15 #es$e megjef#ele
677
eeefeJeee efJeoYe&, HeseekeuHe, Yeb[eje ieesmeer ekeuHe mejoej mejesJej (vece&oe) eeefeJeee
Heemkees ekeuHe, efmebietj ekeuHe, Jesoeblee ekeuHe, pewleeHetj ekeuHe ee Deee meejKes ekeuHe jeyeefJeues
peele Deensle. ee ekeuHee yejesyeje ekeuHeemeeer peve Deeboesueve ner Jee{le Deensle.
1)
Hegve&Jemeveee efJeefJeOe GHeeeeespeveeee Dee{eJee Iee.
136
15.8 Heee&JejCe (Environment)

Heee&JejCe ceeveJeeuee ueeYeuesueer owJeer osCeieer Deens. nJee, HeeCeer, Devve, Jee, efveJeeje ee meJe&
ceeveJeeee cetueYetle iejpee Heee&JejCe HetCe& kejles. ceeveJeer peerJeve mece=Oo, DeeefCe megKeer yeveJeles. pees
Heele Heee&JejCe megjef#ele Deens lees Heele ceeveJeer peerJeve ner megjef#ele Demeles. leecegUs Heee&JejCe DeeefCe
ueeskemebKee HejmHejHetjke Demeleele. pees Heele ueeskemebKee Heee&Hle Demeles lees Heele Heee&JejCe ner
megjef#ele Demelees. ceeCetme Heee&JejCe peHelees. egOo nJee, HeeCeer, pebieues ner efJekeeme HetJe& DeJemLesle
ceeCemeeeer GHepeerefJekeseer meeOeves Demeleele. cee$e Jee{lee ueeskemebKes yejesyej kesJeU efvemeiee&ves
HegjefJeues GHepeerefJekeseer meeOeves DeHetjer He[t ueeieleele. pebieues lees[tve ceeveJeer Jemlee Jee{t ueeieleele
keejKeeveeeer Iegje[er, ueneveceeser Jeenves. enjele 24 leeme Oetj Deeskele Demeleele. jemeeeefveke
keejKeeves, YejJemleerle jmeeeveebee HeeTme Hee[leele. ueeske egOo nJesuee osKeerue HeejKes nesleele.
ieoea, ieeWiee, DeJepe[ Jeenves, eb$es eebee Ke[Ke[e F. cetUs OJeveer eot<eCe efvecee&Ce nesles. Heee&JejCe
meceleesue {Ulees. pebieue lees[ercetUs Hepe&veceeve Deefveeefcele nesles. peceerveereer OetHe nesles. peefceveeree
megHeerke ceeleeree Jejee Yej HeeJemeeee HeeCeeyejesyej Jeentve peelees. peefceveereer GlHeeokelee keceer nesles.
pes Heee&JejCe ceeveJeele peerJeve oeeer jCeeNee Heee&JejCeeee Jee{lee ueeskemebKesee neletve Nneme nesT
ueeielees. ceeveJeer peerJeve og:Keer nesT ueeieles.
peeieefleke DenJeeue : peeieefleke efJekeeme DenJeeue 1997 ceOes peeieefleke Heee&JejCeeee
DeOe:Heleveeyeue efeblee Jekele kejCeele Deeueer Deens. Deepe eotef<ele Heee&JejCe ner peeieefleke
efJekeemeeleerue meJee&le ceese De[mej Deens. JeeleeJejCeeleerue $elegceeveeleerue yeoue ner meJeeefOeke efebleseer
yeeye yeveueer Deens. eslee 100 Je<ee&le YetHe=eJeefjue leeHeceeve 1.5 les 6.3 ef[eer Hesjve neF&ves
Jee{sue DeeefCe mecegeeer HeeleUer 6 les 38 Fbeeveer Jee{sue Demee le%eeee Deboepe Deens. Demes Ie[ueeme
JeejbJeej ceneHetj DeeefCe JeeoUs nesleerue. JeejbJeej og<keeU He[leerue. ns peeieefleke Heee&JejCeelceke mebke
Deense. pewefJeke efJeefJeOelesee veee, DeeefCe Deeblejjeêre peue mebj#eCe ee osKeerue peeieefleke
Heee&JejCeeee mecemee Deensle. mLeeefveke HeeleUerJejerue Heee&JejCeelceke mecemee Deensle. peue DeeefCe
Jeeet eot<eCeeee pebieue lees[ DeeefCe peefceveereer OetHe nesCeeee ee mecemee Deelee keesCeleee ose
Deeblejeêre menkeeee&efeJeee mees[Jet ekeCeej veener.
DeJepe[ GoeesieOebos, KeeCeer, jeKeerJe pebieues DeeefCe ceesee OejCeebcetUs efJemLeeHeerle Peeuesuee
ueeskeebes Hegve&Jemeve kejCes Deleble iejpeses Deens. leeleuee leele efJemLeeefHeleeb ceOes OejCeemleebeer
mebmLee meJee&Oeerke Deens. leeceOes DeeoerJeemeer DeeefCe eeefceCe ueeske peemle Deens. 1894 ceOes
OejCeemleebee YetmebHeeoveeee keeeoe kejCeele Deeuee. 1984 ceOes ee keeeoeele ogmleer
kejCeele Deeueer. ee keeeoeevJees OejCeeee Hejer#es$eeleerue eYeeJeerle peefceveeree ceesyeoue osCeeme
mejkeej yeebOeerue Deens. eemeveeves Hegve&Jemevemeeer ceesee eceeCeeJej eelve kejerle Demeleeveener
1950 veblej 25 ueeKe ueeske efJemLeeHeerle Peeuesues efometve esles. leeleerue 50 % ueeskeebes Hegve&Jemeve
kejCeele Deeues Deens. lej Depegvener 50% efJemLeeHeerlee Deensle. leele 40% DeeoerJeemeer Deensle.
Hegve&Jemeve cnCepes efJemLeeefHeleebvee otmeNee #es$eele efveeespeve yeOo mLeeveebleefjle kejCes nese.
Hegve&Jemeveele
1) efJemLeeHeerle ueeskemebKesee meceeJese Demelees.
2) efHe[erle YetYeeieeJeve megjef#ele YetYeeieeke[s mLeeveebleefjle kesues peeles.
137
3) ns mLeeveeblejCe efveeesefpele DemeeJes .
Deee ekeejs efJemLeeefHeleebes Hegve&Jemeve kesues peeles. efkebJee lee eceeCes eelve kesues peeleele.
eemeve lemese keener mJese mebIevee ne eelve kejleele.
efHe oee 1)
Heee&JejCe
15.9 Heee&JejCeeeer DeJeveleer (Environmental Degradation)

Heee&JejCe DeJeveleer efkebJee Nneme cnCepes ceeveJeer efeeecetUs pewefJeke eefeeebveer Heee&JejCeeNee
HeefjefmLeleerle efvecee&Ce kesuesuee efyeIee[ nese. Deewoeesefieke eebleer, DeeOegefveke eieleer, veeiejerkejCe,
eeeere mebeesOeveele Jee{, ueeskemebKesleerue eeb[ Jee{ Je efJekeeme lemese leb$e%eeveeleerue peerJeIesCeer
mHeOee& F. efJeefJeOe Ieke Heee&JejCeeee DeJeveleeruee keejCeerYetle Deensle.
Heee&JejCeeleerue pewefJeke IekeeHewkeer meJeele yegOoerceeve Ieke cnCepes ceeveJeeeCeer nese.
ceeveJeevese DeeHeuee yegOoercelesee meeeeves Heee&JejCeele yeoue Ie[Jetve DeeCeCes. Heee&JejCeeeer DeJeveleer
cnCepes vewmeefie&ke meeOeve meeceeeree ceesee eceeCeeJej nesCeeje JeeHej. Goe. nJee, HeeCeer, ce=oe eebee
DeefleJeeHejebve HeefjmebmLee Je JeveeeCeer eebee ceesee eceeCeeJej efJeveee Peeueeves Heee&JejCeeeer nesCeejer
neveer nese. vewmeefie&ke meeOeve meeceeeree ceesee eceeCeeJej DeJewOe JeeHej kesue peelees. leeJesUer
Heee&JejCeeee Nneme efkebJee DeJeveleer nesle Demeles.
Heee&JejCeeeer DeJeveleer ner vewmeefie&ke efkebJee ceeveJeecetUs nesle Demeles. keOeer keOeer ceeveJeer efkebJee
Flekeee eeb[ eceeCeele efJemle=le eceeCeele Ie[le Demeleele keer leecetUs Heee&JejCeeee Nneme peeieefleke
HeeleUerJej Ie[tve eslees. leele DeesPeesve Jeeetee Yej ve nesCes, Gpee& eesleebee Nneme, JeeuebJeerkejCe
DeCegmHeesecetUs nesCeeje mebnej Fleeoer peeieefleke HeeleUerJejner Ievee Ie[leevee efomeleele.
1)
efvemeiee&eer neveer : ceesceesee OejCeebcetUs lee Heefj#es$eeleerue peefceve, pebieue, Je=#e, HeegHe#eer,
eeCeer ee eeJej efJeHejerle HeefjCeece Peeues. yeg[erle #es$eeleerue pebieues ve Peeueer lee Yeeieele jenCeejer
JeeHeos FLesefleLes Deeee eesOet ueeieles. ke=ceer, Heet He#eebes DeeecemLeeve ve Peeues. pewJeefJeefJeOelee
ve Peeueer. vewmeefie&ke mebHeeeres eeb[ eceeCeele vegkemeeve Peeues.
2)
veoeebes eJeen : veoeebJej ceeser OejCes yeebOeueecetUs leebes vewmeefie&ke eJeen yeoueues. pee
veoeebvee yeejener ceefnves HeeCeer nesles leecetUs veoerkeeer Jemeuesuee ieeJeebvee ns HeeCeer HegjefJeues peeF&.
lemese ee veoeebceOetve yeebOekeeceemeeer jsleer ner GHeueyOe nesle Demes. veoeree KeesNeeleerue efJenerjeree
HeeCeeeer HeeleUer keeece Demes. Hejblet OejCeecetUs efJeefe YetYeeieeJej HeeCeeee meee Peeuee. veoeree
138
eJeen yebo Peeue. veoeree eJeenele ieeU meeetve GOeUHeCee Deeuee ueeskeebee efHeCeeee HeeCeeee
eve GodYeJeueHeee&eeves nefjleeJej HeefjCeece Peeue.
3)
Hegjees Jee{les eceeCe : ceesee OejCeebletve HeeJemeeeele HeeCeeee meee Jee{le peelees.
efJeefe ceee&osHeele meee Peeueeveblej HeeCeer mees[ues peeles. leeletve Hetjeee Oeeskee efvecee&Ce neslees.
ogmejs cnCepes veoeree Hee$eele ieeU meeeueecetUs Deeuesuee GIeUHeCeecetUs Hegjebes eceeCe Jee{les.
4)
oueoueerkejCe DeeefCe ueJeCeerkejCe : ceesee OejCeele HeeCeeee meee Jee{le peelees. efJeeeue
#es$eele HeeCeer Hemejles. leeletve oueoue efvecee&Ce nesles. melele HeeCeeee meeeecetUs lee #es$eees
ueJeCeerkejCe nesCes cnCepese mlej Jee{leele. Deeer peceerve Heerkeebmeeer GHeeesieer He[le veener.
5)
YetkebHe : ceesee OejCeele meeJeuesuee HeeCeeee eeb[ oeye lee Yet#es$eeJej He[les. Deee
Yeteoseele YetkebHe nesCeeeer ekeelee peemle Demeles. keesevee Heefjmejele nesCeejs YetkebHe ns HeeCeeee
Jee{lee oeyeecetUs nesleele ns keejCe meebefieleues Deens.
1)
Heee&JejCeeee DeJeefveleerme keejCeerYetle keejCeebee Lees[keeele Dee{eJee Oee.
15.10 Heee&JejCeeleerue Demebletueve

1)
Jee{leer pebieue lees[ : efJekeemeeee veeJeeKeeueer ceeveJeeves efvemeiee&Jej DeeeceCe keve ceesee
eceeCeeJej pebieuelees[ kesueer. mJeeleb$e eeHleer veblej jsuJesceeie& yeebOeCeer lemese jsuJes ceeiee&ee efJemleej
eemeeer ceesceeser pebieues GOJemlee kejCeele Deeueer. pebieueHeemetve efceUCeeNee ueeke[eee JeeHej
jsueJesee eqmueHejmeeer kejCeele Deeue. lemese Flej pebieues lees[tve Deveske eespevee ekeuHe jeyeefJeues
peeleele. Yeejleele pebieueees eceeCe Hekele 12 % Flekese Gjuesues Deens. ner pebieues cnCepes ceeveJeele
peerJeve osCeejer peerJeveoelee Deensle. ner ceeveJe cee$e ee pebieueeee veee kejerle Deens. leecetUs mebHetCe&
ceeveJepeeleerletve Oeeskee efvecee&Ce Peeuee Deens.
2)
mLeeveeblejerle esleer : eeeerve keeueeHeemetve ceeveJe HeejbHeejerke esleer kejerle Deens. leer
mLeeveeblejerle cnCepese yeoueleer cnCepese Petce esleer nese. Petce esleer cnCepes Deepetyeepeteer
pebieueeleerue Pee[s lees[tve leer peeUues peeleele leeeer jeKe peefceveerJej HemejJetve leeJej esleer kesueer
peeles. ee esleermeeer ceesee eceeCeeJej pebieues lees[ueer peeleele. leeee HeefjCeece Heee&JejCeeJej He[lees
Je Heee&JejCeees mebletueve efyeIe[les.
3)
efJekeeme eespevee : pebieueceOetve jmles, ceneceeie&, jsuJesceeie&, efJeoegle ekeuHe, OejCes, enjs,
keeueJes, DeeefCe Deewoeesefieke Jemeenleer eemeejKes ekeuHe GYeejleevee yesmegceej pebieuelees[ kesueer peeles.
pebieueeee kejCeele esCeeNee efJeveeeecetUs peJeUHeemeee ueeskeebvee eeje, JewjCe, mejHeCe, ueeket[
Deee Jemlet efceUle veenerle. Goe. lesnjer ekeuHe jeyeJeCeele Deeuee leemeeer 4600 nskej
139
#es$eeleerue peefceve/pebieues HeeCeeKeeueer iesueer. leecetUs megceejs 4000 kegbtyes efJemLeeHeerle Peeueer. ee
efJejesOeele Deboesueve kejCeele Deeues. mLeeefveke 90 % ueeskeebvee jespeieej efceUeuee. ekeuHeemleebvee
DeeefLe&ke ceesyeouee efceUeuee. Hejblet Heee&JejCeeeer ceesee eceeCeele neveer Peeueer. Heee&JejCeees mebletueve
efyeIe[ues.
4)
FbOeveemeeer ueeket[ : Yeejleele FbOeveemeeer ceesee eceeCeele ueeket[ JeeHejues peeles.
DeefJekemeerle oseebceOes peJeUHeeme 85% ueeket[ FbOeveemeeer JeeHejues peeles. Yeejleele ojJe<eer& 1015 ueeKe nskej pebieues FbOeveeeer iejpe HetCe& kejCeemeeer lees[ueer peeleele. pebieuelees[eRee HeefjCeece
Heee&JejCeeJej neslees. HeeTme, keceer HeeTme, og<keeU eemeejKee vewmeefie&ke mebke efvecee&Ce nesleele.
JeeHeejer Je Deewoeesefieke #es$eeleerue ceeieCeer :
Deewoeesefieke #es$eele Hesee yeveJeCeemeeer, esme Jesmveemeeer, Heefve&ej yeveefJeCeemeeer,
kee[eeHesee yeveefJeCeemeeer, keeieo efveefce&leermeeer Je HueeeJet[ leeej kejCeemeeer ueeke[eee
ceesee eceeCeeJej GHeeesie kesue peelees. leecetUs ceesee eceeCeeJej Je=#elees[ kesueer peeles. keeieo
Goeesieele osKeerue ueeket[ ceesee eceeCeeJej JeeHejues peeles. 51% yeebyet keeieo Goeesieele JeeHejuee
peelees. Goe. DeemeececeOes 52 keejKeeves Deensle. ee keejKeeveele ueeke[eeer iejpe ueeieles.
leeJesUsme Deepetyeepetee pebieueeeer lees[ keve keve ueeke[s keejKeeveele HegjefJeues peeleele.
ee Jejerue keejCeeb yejesyeje Flej keejCeebcetUsner pebieueee ceesee eceeCeele Nneme neslees.
pemes keer JeeUJeeree eeotYee&Jeeves ner Pee[s JeeUtve peeleele. lemese Pee[ebJej He[Ceejs jesie, Hetj, JeCeJee
ee meejKee keejCeebcetUsner pebieueee Nneme neslees. Deepe keesCelesner Pee[ lees[CeeHetJeea pebieue
DeefOekeejereer HejJeeveieer OeeJeer ueeieles. Hejblet lejerner keener Jekeleer HejJeeveieer ve Ieslee ceesee eceeCeele
Je=#e lees[ kejleele.
5)
vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree Nneme : efvemeiee&ves ceeveJeemeeer efJeefJeOe ekeejeer vewmeefie&ke
meeOevemeeceeer GHeueyOe keve efoueer Deens. DeeefCe eee vewmeefie&ke meeOevemeeceeeree meeneeves
DeeHeuee yegOoerkeeweueeves mJe:leeee efJekeeme Ie[Jetve DeeCeuee. DeeOegefveke leb$e%eeveeee ceeOeceeletve
ceeveJeeves Deceee&o eceeCeele meeOevemebHeeeree GHeeesie kesuee DeeefCe jenCeerceeve GbeeJeues ceeveJeeves
peemleerle peemle meeOevemebHeeereer GHeeesie kejeJeeeme megJeele kesueer. Goe. Gpee&, efJepe
efveefce&leermeeer, Keefvepelesue, KeefvepeJeeet, keesUmee, oie[er keesUmee eebee Deceee&o JeeHej meg kesuee.
Demese pej ceeveJeeves Deceee&o meeOevemebHeeeree JeeHej meg kesuee lej YeefJe<eele Keefvepe mees
mebHeg<ele esleerle Demes YeefJe<e eee%eebveer Jele&Jeues nesles. ueeskemebKesle nesCeeNee Jee{ercetUs - efJepe,
HeeCeer, peefceve, DevveOeeve eebeer Jee{leer ceeieCeer HetCe& kejCeemeeer ceeveJe melele pebieues lees[erle Deens.
pebieueee veee kejerle Deens. HeeCeemeejKee meeOevemebHeeeree JeeHej peueefmebeve, peueefJeegle, ekeuHe
eemeeer kesue peelees. Hejblet yeNeee efkeeCeer HeeCeeeer beeF& efvecee&Ce Peeuesueer Deens. Lees[keeele
Keefvepe lesue, KeefvepeJeeet, oie[er keesUmee ner vewmeefie&ke mebHeeer pejer cegyeueke eceeCeele GHeueyOe
Demeue lejer leeuee ceee&oe Deensle. eeke[s ceeveJeeves DeepeHeele efJees<e ieebYeeree&ves ue#e efouesues veener.
6)
eot<eCe : ceeveJeeves DeeHeue efJekeeme meeOeveevee eot<eCeemeejKee mecemee efvecee&Ce kesuee.
ceesee eceeCeeJej Peeuesuee DeewoeesefiekeerkejCeecetUs nJee, HeeCeer, OJeveer Je ce=oe eebee eot<eCeele Jee{
Peeueer. meeb[HeeCeeeer efJeuensJee ueeJeleevee veoer Je mecegele lemese peefceveerJej ceesee eceeCeele HeeCeer
mees[ues peeles. keejkeeveeleerue ceesceesee Oegje[beeletve Deveske Oeeleke Jeeet nJesle mees[ues iesues. nJes
140
ceOes mees[uesuee Ieeleke JeeetcetUs JeeleeJejCeeleerue DeesPeesveee Lej keceer Peeuesue efometve eslees. leeee
HeefjCeece ceeveJeer DeejesieeJej Peeuesue efomelees. Goe. Jemeveees Deepeej, lJeeses efJekeej eebes eceeCe
Jee{uesues Deensle.
lemese meeb[HeeCeer, jemeeeefveke efceeerle HeeCeer veoee mecegele mees[ueecegUs ceesee eceeCeele
peueeot<eCe Peeues.
7)
meeiejer Nneme : He=LJeerJejerue mepeeRJeeee DeefmlelJeemeeer HeeCeer Deefleee cenlJeees Deens.
Hejblet DeeOegefveke keeUele meeiejeeer DeJeveleer nesle Deens leer ceeveJeefveefce&le DeeefCe vewmeefie&ke Deee oesvner
ekeejs nesles ee DeJeveleeres eceeCe 80% Deens. leees cenlJeees keejCe cnCepes GoeesieOeboeeceOetve
yeensj He[CeeNee meeb[HeeCeecetUs ner DeJeveleer nesles. Ievekeeje, Jeerpeefveefce&leer ekeuHeecetUs peue eot<eCe
nesles. leee eceeCes efkejCeeslmeejer ekeeT HeoeLee&ee efvejefvejeUee ceeiee&vesner peueeot<eCe nesles.
Deee ekeejee peueeot<eCeecetUs meeiejer DeJeveleer nesles.

ceeveJeer efJekeeme meeOeve Demeleevee ceesceess ekeuHe Je GoeesieOebos mLeeHeve kejeJes ueeieleele.
leele meeJe&peefveke Je Keepeieer #es$eeleerue keejCeeves jsuJes, jmles, OejCes JeebOeCes eebee meceeJese neslees.
pee Heefjmejele ee eespevee efkebJee ekeuHe GYeejCeele esleele lesLeerue peefceveer mejkeejuee leeyeele
OeeJee ueeieleele. leele Deveske ieeJes, Kes[er, DeeoerJeemeer Jemleer, eslepeefceveer Je Iejs eebeeJej
eefleketue HeefjCeece neslees. lesLeerue ueeske efJemLeeHeerle nesleele. leebes eesie lee efkeeCeer Hegve&Jemeve
kejCes DeeJeeke Demeles. efJemLeeHeveebeer Deveske keejCes Deensle. vewmeefie&ke DeeefCe ceeveJeefveefce&le
keejCeebcetUs meceepe, mecetn, Kes[er, ieeJe efJemLeeHeerle nesleele. leebes Hegve&Jemeve kesues peeleele.

1)
2)
3)
efJemLeeHeveeee mecemeebee Dee{eJee Iee.

Hegve&Jemeveemeeer eespeues}ee GHeee eespeveebeer meefJemlej ceeefnleer Iee.
Heee&JejCeeee DeJeefveleerme keejCeerYetle keejCeebee Dee{eJee Iee.
141
16
(efJejesOeer eUJeUer)
(Resistance Movements)
Ieke jevee :
16.3 Heee&JejCeeleerue mebIe<e& / De[LeUs : Heee&JejCeeleerue yeoue DeeefCe nefjleie=n HeefjCeece
16.4
16.5
16.6
16.7
16.8
16.9
16.10
16.11
(Climate change & loss of green cover)

DevveOeeve efJe<eeke mecemee (Food crisis)
efJejesOeer eUJeUeer ceeefnleer

Heesmkees eUJeU / ekeuHe - Heesmkees (Posco movement)
Jesoeblee eUJeU / ekeuHe (Vedanta movement)
efmebietj eUJeU / ekeuHe (Singur movement)
pewleeHetj eUJeU / ekeuHe (Jaitapur movement)
meejebe (Summary)
eve (Questions)
16.1 Gefodes (Objective)

1)
2)
3)
Heee&JejCeeleerue De[LeUs peeCetve IesCes.

Heee&JejCeeee ekeuHeeeer ceeefnleer nesles.
ekeuHe DeeefCe efJejesOeer eUJeUer peeCetve IesCeemeeer.

efJekeeme meeOeCeemeeer keW mejkeej Je jepe mejkeej lemese Yeejleere DeeefCe DeYeejleere
kebHevee Deveske eespeves Debleie&le ekeuHe jeyeefJeleele. lee ekeuHeemeeer ueeieCeejer peefceve mebHeeoerle
kesueer peeles. efkebJee pee efkeeCeeer peefceve esleer eesie vemesue lee peefceveeree JeeHej ekeuHeemeeer
kesuee peelees. lej eslekeNeebke[tve, DeeoerJeemeerke[tve efkebJee eeefceCe ueeskeebke[tve ekeuHeemeeer peefceve
142
Iesleueer peeles. Deee ueeskeebvee eesie lees ceesyeouener efoue peelees. lej keener JesUsme ekeuHe jeyeJeleevee
pebieues, oNee, Keesjs, [eWiej keHeejer lees[tve ekeuHe jeyeJeCeeee eelve kesuee peelees. eecetUs
Heee&JejCeele Oeeskee efvecee&Ce neslees. Heee&JejCeees mebletueve efyeIe[les. Heee&JejCeeee Nnemeeuee megJeele
nesles. cnCetve Heee&JejCe yeeeJe meefceleer efkebJee Heee&JejCele%e Deee ekeuHeeuee efJejesOe kejleele.
ekeuHe jeyeJeleevee mesPe Debleie&le cnCepese pee peefceveerJej esleer kesueer peele veener efkebJee
peer peefceve esleer eesie veener Deeer peefceve efJees<e DeeefLe&ke mlejeee (mesPe) ee JeeHej keve peefceve
mebHeeoerle kesueer peeles Je leeJej ekeuHe GYee kesue peelees.
ekeuHe jeyeJeleevee kebHeveer efkebJee ekeuHeOeejer eslekeNeebke[tve, DeeoerJeemeerke[tve
peyejomleerves peefceve yeUkeeJetve ekeuHe GYee kejleele. DeeeJesUsme mLeeefveke ueeskebe ee ekeuHeele
efJejesOe kejleele. leeee efJejesOeele eUJeU GYeer kejleele. Deee ekeuHeecetUs Deveske efkeeCeeee
esleer GlHeeoveele Oeeskee efvecee&Ce Peeue Deens. esleer GlHeeove Ieues Deens. lej esleer ceeueeJej efJeHejerle
HeefjCeece Peeuesuee efometve eslees. cnCetve mLeeefveke ueeske Deee ekeuHeeuee efJejesOe kejleele.
16.3 Heee&JejCeeleerue mebIe<e& /De[LeUs : Heee&JejCeeleerue yeoue DeeefCe nefjleie=n

HeefjCeece (Climate change and loss of green cover)
YetHe=eJeve Glmeefpe&le nesCeejer GCCelee JeeleeJejCeecetUs Skeoce Glmeefpe&le nesle veener.
He=LJeerYeesJeleer nefjleie=nees keece kejles. DeveLee Glmepe&veeves He=LJeerJejerue meJe& G<Celee efveIetve peeTve
He=LJeeres leeHeceeve Keeueer iesues Demeles. JeeleeJejCeeNee ee mebj#eke keJeeeee HeefjCeeceeme nefjleie=n
HeefjCeece Demes cnCeleele. leLeeHeer JeeleeJejCeele eot<eCe Jee{le Deens. vewmeefie&ke JeeeteceeCes efJeeefuele
Peeues Deens. keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[ (CFCS) Je lelmece Jeeetes eceeCe Jee{le Demeueeves
nefjleie=n Ievee efJeke=le nesle Deens. nefjleie=n Jeeet Glmepe&vee yeeyele peieeleerue ecetKe jeêee
menYeeie Jee{ue Deens. ns ue#eele esles. eeee HeefjCeece nefjleie=n keeee&Jej nesle Demeueees efometve esles.
1990 Heemetve JeeleeJejCeeleerue HeefjCeece He=LJeerJej eke<ee&ves peeCeJet ueeieues lej 21 Jee elekeeHeemetve
He=LJeeree mejemejer leeHeceeveele Jee{ Peeuesueer efometve esles. G<Celee Jee{uesueer efometve esles. HeeJemeees
eceeCe keceer Peeuesues Dee{Ules. JeeleeJejCeeleerue yeouelee leeHeceeveecetUs efvemeie&eener yeoueues
Dee{Ules.
efJeefJeOe GoeesieOebos, keejKeeveoejerleuee Jeeeg Glmepe&veele CO2, CO, N2O, CFC3
Demeleele ns Jeeet FveHee js[ efkejCeebes ees<eCe kejleele. iesuee oesve-leerve oekeeble mege&ekeeeebveerke
G<Celeej#eke Jeeetes ns eceeCe Jesieeves Jee{le Demeueees peeCeJeles Deens. ee Jeeetes leHeebJejeleerue
Jee{lee eceeCeeee keeue Demeee meg jeefnuee lej He=LJeeree JeeleeJejCeele ceess yeoue ceeveJeer
JeJemLeebJej DeeIeele nesTve Demebletueve Jee{sle.
Deee ekeejs JeeleeJejCeeleerue yeoueecetUs vewmeefie&ke Demes keer ceeveJe efveefce&le Demes JeeleeJejCe
ceesee eceeCeele yeoue nesle Deens leeee HeefjCeece ceeveJe lemese eeCeercee$eeJej ceesee eceeCeeJej nesle
Demeueees peeCeJeues Heee&JejCeele De[LeUe efvecee&Ce kejCeejs Deveske GoeesieOebos, keejKeeves efveIele
Deens efvecee&Ce nesle Deensle. leecetUs Heee&JejCeeuee Oees[e efvecee&Ce nesTve Heee&JejCeees mebletueve
efyeIe[uesues Deens.
143
16.3 DevveOeeve efJe<eeke mecemee (Food Crisis)

efJekemeveeerue oseebceOes DevveOeeve efJe<eeke mecemee ne Ske efeblesee efJe<ee Deens.
Deueerke[ee keeUele ee mecemeses mJeHe DeeCeKeere leerJe Peeues Deens. YeejleemeejKee
efJekemeveeerue oseeceOes megceejs 50 % Hes#ee DeefOeke ueeskemebKee esleerJej DeJeuebyetve Deens. lemese
esleer ne Yeejleere DeLe&JeJemLesee keCee Demeueees ceeveles peeles. Demes Demetvener mJeeleb$eesej
keeUele HeeeeYetle #es$eeee lemese Goeesieeee efJekeeme Peeue. cee$e esleer #es$eeke[s cnCeeJes lemes ue#e
osCeele Deeues veener. esleer #es$eeleerue Deeoeve-eoeve iegCeesej Jemle Peeuesues Demetve Depetve Yeejleele
DevveOeeCeeeer mecemee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
16.4 Yeejleeleerue DevveOeeveeeer mecemee / legJe[e :

1)
DevveOeeve legJe[e : Yeejleeves efJeefJeOe #es$eele efJekeeme meeOeuee Demeue lejer meJe&meeceeve
ueeskeebee DevveOeeveeee iejpeseer Hetle&lee kejCeele eemeveele lemese eeemeve eb$eCesuee cnCeeJes lemes
ee Deeuesues veener. ceesee eceeCeeJej DevveOeeveeee YeeJeele Peeuesuee Jee{ercetUs meceepeeleerue
meJe&meeceeve Iekeebvee ient, leebotU, [eUer, Keeoelesue eemeejKee peerJeveeJeeke Jemlet Kejsoer
kejCes HejJe[le veener keenerJesUe JeeHeejer Jeie& DevveOeeveeeer ke=ef$ece beeF& efvecee&Ce kejleele. Deee
HeefjefmLeleerle lee Jemleteer efkebcele Jee{le peeles. Goe. keener keeUeHetJeea letj[eUeres oj 100 .
eefleefkeueesHeele Jee{uesues nesles. ele#eele ceeieerue nbieeceele letj[eUeree GlHeeoveele Ie Peeueer
nesleer. ner pejer JeemleJelee ue#eele Iesleueer lejer Deieoer [eUereer GHeueyOelee veJnleer Deeer HeefjefmLeleer
veJnleer cee$e JeeHeejer Jeiee&ves ke=ef$ece beeF& efvecee&Ce keve letj[eUer meejKeer peerJeveeJeeke Jemlet
peemle ojeves efJekeCeeme megJeele kesueer. esleer#es$eeletve esCeeje esleceeue ne Les eenkeebHeele
Heesnele veener. eele ceOemLe De[lese peemle Demeleele Je cetU efkebceleerHes#ee peemle efkebceleeruee Jemlet
eenkeebvee Kejsoer kejeJee ueeieleele. ee JeemleJelescetUs keener JesUe eenke osKeerue Deefleee ceneie
Demeuesuee Jemlet Kejsoer kejCeees veekeejleele. eslekejer Jeie& osKeerue DeeHeuee GlHeeoveele
yeepeejHessle GeJe veener cnCetve mebyebOeerle Jemletes GlHeeove kejCeees eUleele. DevveOeeveebeer
mecemee efvecee&Ce nesCeeme meeJe&peefveke efJelejCe JeJemLee osKeerue keener eceeCeele keejCeerYetle Deens.
jsevekee[e&Jej osKeerue DeeJeeke lee JesUer DeeJeeke ieeser GHeueyOe keve efouee peele veenerle.
lemese ogkeeveoej osKeerue GHeueyOe Demeuesuee Jemlet mejkeejves jJetve efouesuee efkebceleerHes#ee peemle
ojeves efJekeleele. JemletHes#ee keeUeyeepeej kejleele.
2)
DeeOegefvekeleb$eHeOoleerves efvecee&Ce kesuesues DevveOeeve Je leees og<HeefjCeece :

DeeOegefveke keeUele esleer leb$e%eeveele yeoue Peeuesue Demetve DeleeOegefveke leb$eeee meeeeves
GlHeeove Iesleues peeles. eslekejer Jeie& esleermeeer DeeOegefveke leb$eeee JeeHej kejle Demeuesues efometve
esleele. peceerveereer GlHeeokelee Jee{efJeCeemeeer jemeeeefveke Keleebee ceesee eceeCeeJej JeeHej,
megOeejerle efyeeeCes, efkekeveeeke eebee ceesee eceeCeele JeeHej kesuee peele Demeueeves esleer #es$eeleerue
GlHeeove Jee{ues cee$e efHekeebee keme cee$e keceer Peeuee. DevveOeeveele opee&le IemejCe Peeues. yeNeee
JesUe jemeeeefveke Keleebee DeefOeke JeeHejebcetUs efHekeebJej og<HeefjCeece Peeuesues Dee{Utve Deeues Deens.
Goe. SKeeoee efHekeebJej Deeflejerkele jemeeeefveke Keleebee DeeefCe efkeke veeekeebvee JeeHej kesueeves les
efHeke ve nesles. Deee efJeefJeOe keejCeebcetUs DevveefJe<eeke mecemee DeefOekee leerJe nesles. lemese
DeeOegefveke leb$e%eeveecetUs peceerveereer megefHekeleener keceer Peeuesueer efometve esles.
144
3)
ogye&U Iekeebeer DevveefJe<eeke mecemee :

Yeejleeves DeeHeuee jepeIevesle ogye&U Iekeebvee HetCe& mejb#eCe efoues peeF&ue Demes peenerj
kesuesues Demeues lejer Devetmetef ele peeleer-peceeleer, DeeoerJeemeer ee Jeiee&uee Hegjsmes Devve efceUle veener.
ojjespe DeeJeeke Demeuesuee 2250 ke@uejerpe osKeerue efceUle veener. leecegUs kegHees<eCeeeer mecemee
efvecee&Ce Peeuesueer Deens. Yeejleeleerue cesUIeeele jenCeeNee JekeleeRvee Hegjsmee Deenej efceUle vemeueeves
lesLes kegHees<eCeeeer mecemee efvecee&Ce Peeuesueer Deens. DevveOeeveeeer mecemee Yeejleele ceesee eceeCeele
Deens. leee eceeCes peieele osKeerue ner mecemee peeCeJeles. Goe. Deeefekesleerue FefLeDeesefHeee ee
jeêle esleer DeefJekemeerle Demetve DevveOeeveeeer iejpe HetCe& kejCeemeeer Flej Deeefekeve jeêJej
DeJeuebyetve jneJes ueeieles. cee$e HeeeeYetle megefJeOeebee DeHegje efJekeeme lemese oUCeJeUCe meeOeveebee
DeYeeJe eecetUs DevveOeeveeee Deeeeleerle Deveske eve efvecee&Ce Keeuesues Deensle. leecetUs FefLeDeesefHeee
meejKee jeêle DevveOeeveeeer ceesee eceeCeeJej beeF& efvecee&Ce Peeuesueer nesleer.
4)
eemeveebeer DemeHeuelee : efJekemeveeerue oseebceOeerue mejkeejer OeesjCeebeer efJeHeuelee ns megOoe
DevveOeeve efJe<eeke mecemeebeer efleJelee Jee{efJeCeees Ske keejCe Deens. Goe. DevveOeeveebee eve
mees[efJeCeeee erves Yeejleeee esleer ceb$eeueeves Deveske JesUsme esleerefJe<eeke OeesjCe Ieesef<ele kesuesues
Demeues lejer leele iejpesvegmeej yeoue kejCeele Deeuesues veenerle. esleceeueeuee keeHetme Je Tme eebee
JeieUlee keceer efkebcele osCeees mejkeej JeejbJeej eUles. lemese pee efkebceleer efveefele kesuesuee
Deensle. leeHes#eener keceer efkebceleerle eslekeNeebvee DeeHeue esleceeue efJekeeJee ueeielees. HeUHeUeJeUebeer
efveee&le keve Hejkeere eueve efceUefJeCeees OeesjCe eemeveeves DeeKeuesues Demeues lejer ele#eeleerue
JemletefmLeleer JesieUere efomeles eemeveeves esleceeueefJe<eeer efveefele Demes keesCelesner OeesjCe DeeKeuesues
vemeueeves leeee Hekee eslekejer Jeiee&uee yemeuesue Deens Je DevveOeeveeeer mecemee efvecee&Ce Peeuesueer
Deens.
Yeejleele mJeeleb$eesej keeUeveblej ueeskemebKee ceesee eceeCeele Jee{ueer. Jee{lee
ueeskemebKesee DevveOeeveeee iejpee cee$e HetCe& kesuee peele vemele. 1951 Heele Yeejleeeer
ueeskemebKee 36 keeser nesleer. 2012 ee peCeieCevesvegmeej 121 keeser Jee{ueer Deens. Deee ee
Jee{lee ueeskemebKesle DevveOeeve efJe<eeke HegjJee kejCes iejpeses Demeles. Hejblet Jee{lee
ueeskemebKesuee DevveOeeveebee HegjJee nesCes ekee vemeueeves DevveOeeveeee legJe[e efvecee&Ce neslees.
DevveOeeve HegjJeeee JeJemLesle oseeleerue SketCe ueeskemebKesle mebKeelceke Je iegCeelceke
nCee Hegjsee eceeCeele DevveOeeve HegjefJeCes DeeefYeesle Demeles. DevveOeeveeee DeHegNee HegjJeeeves
eejerefjke Jee{eree Jesie ceboeJelees. Deejesie Iemejles Ge cetlegoj keceer eejerefjke neueeeueer DeeefCe
keceer GlHeeokelee ee meejKee mecemee efvecee&Ce nesleele. cnCetvee ueeskemebKee Jee{eryejesyej
DevveOeeve HegjJee Jee{Ces DeefveJeee& Demeles. mejkeejves DevveOeeve HegjJeeees efveeespeve kejleevee
ueeskemebKee eeeeee DeeOeej OeeJee ueeielees. SKeeoee oseeleerue DevveOeeveees GlHeeove ns
oseeleerue pevelesuee Hegjsmes Demesuee Demes veener. Deee efmLeleerle DevveOeeveebee legJe[e Demeuesuee
oseebvee Flej oseebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. yejere DeefJekemeerle efkebJee DeOe&efJekemeerle je^s
Deebleje<êre mebmLeeee ceoleer efeJeee oseeleerue DevveOeeveebeer Jee{leer ceeieCeer Hetjer ke ekele
veenerle cnCetve ueeskemebKee ceb[U DeeefCe mebegkele je^ mebIevesleerue ueeskemebKee efJeYeeie DeefJekemeerle
jeêbvee DevveOeeveebeer eebieueer ceole kejlee eeJeer. ee meeer ueeskemebKee Jee{ DeeefCe DevveOeeve
HegjJee eebee DeYeeme kejCes.
145
DevveOeeve efJe<eeke mecemeebee Lees[keeele Dee{eJee Iee.
16.5 efJejesOeer eUJeUereer ceeefnleer

Deewoeesefieke eebleer veblej keejKeeveoejeeer efJekeeme Peeuee. ueeskemebKeeJee{ PeHeeeeves
Peeueer lemese Jeenletkeeree meeOeveebee efJekeeme Peeuee. leecetUs peieele meJe&$e vewmeefie&ke mebHeeeree
Nneme nesT ueeieuee. efvemeiee&es mebletueve efyeIe[ues leecetUs Heee&JejCe efJe<eeke Deveske mecemee efvecee&Ce
Peeuee.
lemese ceeveJeer efJekeeme meeOeCeemeeer Deveske ekeuHe jeyeefJeues peele Deensle. lee ekeuHeeee
Heee&JejCeeuee ceese Oeeskee efvecee&Ce Peeuee Deens. mebHetCe& peieele meeceeefpeke, ceeveJeer efJekeeme
meeOeCeemeeer Deveske ekeuHe jeyeefJeues peele Deensle. leecetUs peieele Heee&JejCeeeer mecemee ceesee
eceeCeele efvecee&Ce Peeueer. peeieefleke eot<eCe Jee{ues. Heee&JejCeeee Nneme ceesee eceeCeele nesle Deens.
Heee&JejCeeleerue Demebletueve Jee{ues. Heee&JejCeeleerue DemebletueveecetUs Heee&JejCeere mecemee efvecee&Ce
Peeuee. mebHetCe& peeieefleke mlejeJej Heee&JejCeees mebJeOe&veemeeer eelve kejCeeme esle Deensle.
mebJeOe&veemeeer Heee&JejCe le%e, Heee&JejCeesceer, mJebemesJeer mebmLee keee&jle Deensle. efJejesOe
oe&efJeCeemeeer Heee&JejCe efJejesOeer eUJeUer meg Deensle.
Yeejleele Deveske ekeuHe GYes kesues peele Deensle. Goe. Heesmkees ekeuHe Deesefjmee, Jesoeblee ieesJee, Deesefjmee efmebietj, Heefece yebieeue, DeeefCe pewleeHetj - keeskeCe Demes veefJeve ekeuHe GYes kesues peele
Deensle. ee ekeuHeeuee mLeeefveke ueeskeebveer DeeefCe Heee&JejCe Jeeoeebveer ceesee eceeCeele efJejesOe kesue
Deens. ee efJejesOeees Heeblej eUJeUerle Peeues Deens. HeefjCeeceer keener ekeuHe DeOe&Je DeJemLesle
Deensle. lej keener ekeuHe yebo kejeJes ueeieues lej keener ekeuHe mLeueeblejerle kejeJes ueeieues. lej ee
ekeuHeeee meefJemlej DeYeeme ke ee.
16.6 Heesmkees eUJeU (Posco Movements)

oef#eCe keesjereeleerue Heesnebie merue kebHeveer (Heesmkees) ner peieeleerue Deesmej GlHeeokeeHewkeer
Ske kebHeveer Deens. ee eefmeOo kebHeveerves pee efkeeCeer cetyeueke eceeCeele ueesnKeefvepe GHeueyOe Deensle.
Deee efkeeCeer Heesmkees kebHeveerves DeeHeueer kebHeveer GYeer kesueer. petve 2005 uee ee kebHeveerves Deesefjmee
esLes efmue kebHeveer mLeeHeCeemeeer eelve kesue. Dee@iem 2005 uee DeesefjmeeceOes ner efmue kebHeveer
jefpemj kejCeele Deeueer. DeesefjmeeceOes ueesnKeefvepeebeer mJeeueer cegyeueke Demeueeves Heesmkees kebHeveerves
ner kebHeveer mLeeHeve kesueer. Deesefjmee jepeeleerue peieleefmebieHetj, efpeuneleerue HejeoerHepeJeU ne ekeuHe
GYeejCeeves kebHeveerves jefJeues. kebHeveerves 2005 meeueer mejkeej yejesyej ne ekeuHee mebyebOeerle kejej
146
ner kesuee. leevetmeej ojJe<eer& megceejs 12 oeue#e ve Heesueeo GlHeeove kejCeeNee ee ekeuHeemeeer
megceejs 51 npeej keeser Heeebeer iegbleJeCetke ner kebHeveer kejCeej nesleer. ee ekeuHeecetUs mLeeefveke
ueeskeebvee jespeieej GHeueyOe nesCeej neslee. Heesmkees kebHeveer Je Yeejle mejkeej eebeele ee ekeuHee
mebyebOeerle pees kejej Peeuesue neslee. lee kejejevegmeej kebHeveer efJemLeeefHeleebes HegveJe&meve Je jespeieej
osCeeyeeyele yebOevekeejke nesleer.
Heesueo ekeuHeemeeer Hee@mkeesue megceejs eej npeej Skej peceerve ueeieCeej nesleer. leeHewkeer 3
npeej 562 Skej peefceve eemeveeke[tve lej 438 Skej peefceve Keepeieer ceeuekeerke[tve efceUefJeues
peeCeej nesleer. veblej ee kebHeveerves 512 Skej peefceve ekeuHeemeeer efceUefJeues.
mejkeejves ee ekeuHeele (SmeF&Pes[) cnCepes efJees<e DeeefLe&ke #es$eeee opee& efouesuee neslee.
cnCepese keesCeleener Keepeieer kebHeveerle efveee&le eesie Jemlet Je mesJee eebes GlHeeove kejCeemeeer
efJees<e DeeefLe&ke #es$eeeer mLeeHevee kesueer peeles. eleske Sme.F&.Pes[ meeer Ske efJekeeme Deeegkele vescetve
leeee osKejsKeer Keeueer leees keee& kesues peeles. Sme.F&.Pes[ ceOeerue meJe& Goeesie eot<eCeeefJejnerle
Demeleerue Deee ekeejeer lejletner Sme.F&.Pes[ ee Deensle.
ee Heesmkees kebHeveerle Sme.F&.Pes[ ee opee& efceUeueeves ee Heesmkees kebHeveerle mJeeeeleses
DeefOeke DeefOekeej efceUeues.
Deesefjmee jepeeleerue HejeoerHe enjeeer HeefjefmLeleer :
pee efkeeCeer ne ekeuHe GYeejCeele esCeej neslee. leebee Deepetyeepetee Heefjmejeleerue
peefceve megHeerke Deens. lee efkeeCeer HeevecesUs ceesee eceeCeele Deensle. lemese lesLeerue peefceveerJej
ceesee eceeCeele Yeele Je keepetes efHeke Iesleues peeles. lee GlHeeoveeceOetve mLeeefveke ueeskeebvee eeJeve
GlHeeove efceUles. efvejblej GlHeeove efceUles. jespeieej GHeueyOe neslees. Deueerke[se lee efkeeCeer
celmeeJeJemeee ceesee eceeCeele eeuele Deens. ee ekeuHeecetUs ee eeJele jespeieej cees[erle
efveIeCeej. cnCetve mLeeefveke ueeskeebveer ee ekeuHeeuee efJejesOe meg kesuee.
ekeuHe Oeejke efJejesOeer ekeuHeemle :
ee mLeeefveke ueeskeebes Demes cnCeCes Deens keer ee ekeuHeemeeer peer peefceve Iesle Deensle.
leemeeer pees ceesyeouee efoue peelees. lees Deleble keceer Deens. lees ceesyeouee keeecemJeHeer ner veener
DeeefCe pes keener peefceveerletve GlHeeove Iesleele les eeJele Deens cnCetve ee ekeuHeele efJejesOe kesue peele
Deens. ee peefceveerOeejke cnCepese DeeefoJeemeerveer ee ekeuHeeuee ceesee eceeCeele efJejesOe oee&efJeue
Deens. ee efJejesOeeuee eUJeUeres mJeHe eeHle Peeues. kebHeveerves (Heesmkees) efJejesOekeebvee Jeserme Oejues.
lee oesOeebceOes JeejbJeej nuues nesle Deensle. ceejeceejer nesle Deens. leemeeer Heesueerme Heewpe ner
ceeieJeCeele Deeueer nesleer. Heesefuemeebveer ne mebIe<e& LeebyeefJeCeemeeer ieesUeryeejner kesuee. leeveblej 29
veesJns 2005 uee Demese Deboesueve Peeues. ekecekeerle 30 peCe peKeceer Peeues. veblej lesLeerue
DeeoerJeemeerveeR peeeme lemes Gej osCeemeeer kebHeveeree 4 ueeskeebvee Deesueerme sJeues. lee
Deesefuemeeee megkesmeeer Heesefuemeeveer DeeefoJeemeeryejesyej kejej kejeJee ueeieuee. lee kejejevegmeej
kebHeveeres DeefOekeejer efkebJee veeskejoej lesLes esCeej veenerle Demes efuentve oeeJes ueeieues. veblej kebHeveeree
4 peCeeeer megkee kejCeele Deeueer. leeHetJeea ee Deeboesueveeee eUJeUeree veslee DeYee meent eeuee
meeceeefpeke iegvnsieej cnCetve Deke kejCeele Deeues nesleer. keejCe DeYee meent ne Heesmkees eeflejesOe
mebeece meefceleeree (Posco Pratiradh Sangram Samiti - PPSS) cegKe veslee neslee.
147
kebHeveer DeeefCe mLeeefveke eebeeleerue efJejesOe Hejekeeserue iesuesuee neslee. mLeeefvekeebee efJejesOe,
Deeboesueves, lemese kebHeveereer Deefveeefcelelee ee ieesercetUs Deesefjmeeleerue Heesmkees ekeuHe DeKesj yebo
He[uee.
kevee&ke : Heesmkees kebHeveerves kevee&ke ceOeerue yeWiueesj esLes Heesmkees kebHeveer mLeeHeve kesueer. leeyeeyele
Heesmkees kebHeveerves kevee&ke mejkeej yejesyej yeesueCeer kesueer. yeWieueesj enj kevee&keeleerue Hee&ve
mLeU cnCetve eefmeOo Deens. efvemeiee&es osCe Demeuesues ns enj kevee&keeleerue cenlJeees Ske enj
Deens. petve 2011 uee Heesmkees kebHeveerves kevee&ke mejkeej meesyele keener DeOe&Je yeesueCeer keve
ekeuHee yeeyele ceeefnleer efoueer. ne ekeuHe jeyeJeleevee peemle GlHeeove DeeefCe keceer HeefjCeece ns lelJe
ue#eele IesTve jeyeefJeue peele Deens. Demes Heesmkees kebHeveerves meebefieleues. efHeefvekeme leb$e%eeveeee JeeHej
keve oj Je<eea 6 MMT meruees GlHeeove kee{ues peeF&ue lej leeee Heee&JejCeeJej keceer HeefjCeece
nesF&ue ns meebieCeele Deeues. lee ekeuHeemeeer Deepetyeepetee ieoie, yeeieuekees, jeeetj, efJepeeHetj
DeeefCe eeoefiej jepeeletve peefceveer efceUefJeuee.
kevee&ke mejkeej DeeefCe Heesmkees kebHeveerves pee eslekeNeebee peefceveer ee ekeuHeemeeer
Iesleuee peeleerue Deeevee efJeJeemeele IesTve leeeer eesie yeepeejYeeJeeves efkebcele ueeJetve lee peefceveer
efceUJeuee. lemese Heee&JejCeefJe<eeerner o#elee IesTve ne ekeuHe yeWiueesj ceOes jeyeefJeuee peele Deens.
efHe efuene: Heesmkees eUJeU
16.7 Jesoevlee eUJeU (Vedanta Movement)

Jesoevlee eUJeU : ieesJee ns jepe Hee&ve cnCetve efJekemeerle Peeues Deens. ieesJeeee meceg efkeveeje,
veejUer HeesHeueereer Pee[s ieesJeeee efvemeie&jce Heefjmej eecetUs oseeleerue Hejoseeleerue Hee&ke
ieesJeeke[s Deekeef<e&le nesleele. Hee&veeletve ieesJee jepeele ceesee eceeCeele cenmetue efceUlees. Skee
yeepetuee ieesJee efvemeiee&es osCes ueeYeues Deens lej ieesJeeee [eWiejele Keefvepeeee KeeCeer Deensle.
leeJej Deveske ceesee Goeesie kebHeveeee [esUe Deens. efleLes veefJeve GoeesieOebos kee{Ceemeeer Deveske
oseer, Hejoseer GoeesieHeleer eelveeerue Deensle.
ieesJeele cetUeer OeWHees kebHeveer Deens. leer ieesJeeleerue KeeCeerceOetve mebHeeer kee{les. leecetUs
efvemeie&jcee ieesJeeee Heefjmejeuee Oeeskee efvecee&Ce Peeue Deens. ns [eWiej HeesKeve KeeCeer eesOeleevee
efvemeiee&uee neveer Heesnele Deens. leelee ee OeWHees Goeesie mecetneves ieesJeeleerue DeeHeuee meJe&ee meJe&
91 Keefvepe KeeCeer mesPee ieesJee kebHeveeruee efJeketve ekeuee leecetUs mLeeefveke DeeefCe Heee&JejCe
Jeeoeebveer Deeer efYeleer Jekele kesues keer ieesJeeleerue Heee&JejCe DeCeKeervee efyeIe[sue. OeWHees kebHeveerves
mesPee kebHeveeruee pejer DeeHeuee KeeCeer efJekeuee Demeuee lejer ee KeeCeer ueb[veefmLele Demeuesuee
148
Jesoeblee efjmeewme kebHeveeres leeJej efveeb$eCe DemeCeej nesles. cnCepese ieesJeees Heee&JejCe ueb[veee
Jesoevlee kebHeveeree neleele nesles.
Heee&JejCeeee e$et : Jesoebvlee kebHeveercetUs ieesJeeee cetU efHekeebJej HeefjCeece neslees lemese keepet meejKes
Heerke veecees<e nesle Deensle. Demes mLeeefveke ueeskeebes cnCeCes Deens lemese veejUebes GlHevve ner
PeHeeeeves Iele Deens keejCe ne Heefjmej ueeue ceeleeree {erieeNeebveer DeeefCe OegUerves ceeKeueeves
cetUee GlHevveeJej leeee efJeHejerle HeefjCeece Peeueeves mLeeefveke ueeskeebes cnCeCes Deens lemese ee
Jesoeblee mecetnecetUs Heee&JejCeele Oeeskee efvecee&Ce Peeue Deens cnCetve ee ekeuHeele (Keefvepe) mLeeefveke
Heee&JejCe yeeeJe meefceleerves ee Goeeesieeuee ceesee eceeCeele efJejesOe kesuee Deens. Deeee ekeejs pej
[eWiejeleerue KeeCeer Keesotve mebHeeer kee{ueer peele Demeues lej ieesJeees efvemeie& meewboe& ueesHe HeeJesue.
mLeeefvekeebee efJejesOe : Heee&JejCeele neveerkeejke Demeuesuee ee ekeuHeeuee mLeeefveke ueeskeebee efJejesOe
Deens. mLeeefveke ueeskeebee celes OesHeeWee KeeCeeree leeyee ueb[ve efmLele Jesoeblee ke[s iesueecetUs ieesJeele
ee kebHeveereer leekeo Jee{sue DeeefCe ieesJeeleerue jepekeere DeeefCe DeeefLe&ke meceerkejCes yeoueueer lemese
KeeCe eot<eCe efJejesOeele ueeskeebeer eUJeU GYeer kesueer.
Deesefjmeelener Jesoeblee : Deesefjmee mejkeejves Jesoeblee kebHeveerves Deesefjmee esLes efJeeeHeer mLeeHeve
kejCeemeeer HejJeeveieer efoueer. iejerye eslekejer, efJees<elJeeves DeeoerJeemeerke[tve yeUpeyejerves peefceveer
IesTve lee kebHeveerle efouee Demee DeejesHe Deesefjmee mejkeejJej kesuee peelees. Deesefjmee esLes kebHeveerle
efJeoeeHeer mLeeHeve kejCeemeeer megceejs mene npeej Skej peceerve efoueer. JeemleefJeke Heenlee keesCelesner
efJeeeHeer mLeeHeve kejleevee 200 Skej peefceve Hegjseer nesles. Hejblet Deesefjmee mejkeejves Jesoebleeuee
mene npeej Skej peefceve efoueer. ee JeJenejele meJees&e veeeeueeeves nmle#esHe kesue lesJne ne ekeej
Leebyeuee. efJeeeHeereee veeJeeKeeueer Iesleuesueer peefceve leeJej efJeeeHeer mLeeHeve keve Gjuesuee
peefceveerJej Jesoeblee yee@kemeeF&eer KeeCe meg kejCeej Deens. ee ekeuHeele mLeeefvekeebee efJejesOe Deens.
Jesoebvlee kebHeveer ieesJeeeer Demees keer Deesefjmeeeer lee kebHeveerves DeeHeuee ekeuHeemeeer
mLeeefvekeebee peefceveer yeUpeyejerves efceUefJeuee lemese pee peefceveer leeyeele Iesleuee leeee eesie
ceesyeoue ee ekeuHe emleevee efoue veener. ekeuHeemleebes eesie Demes Hegve&Jemeve kesues veener. Deee
Deveske keejCeebcetUs mLeeefvekeebveer, efJemLeeHeerleeveer DeeefCe Heee&JejCe Jeeoeebveer ee ekeuHeeme ceesee
eceeCeele efJejesOe kesuee Deens.
Jesoevlee ekeuHeemeeer esCeeNee De[eCeer/mecemeebee Dee{eJee Iee.
149
16.8 efmebietj eUJeU / ekeuHe (Singur Movement)

Yeejleeleerue ve@vees kebHeveerves (ee ve@vees) ves Heefece yebieeue ceOeerue ngieUer efpeuneleerue
efmebietj esLes ee ve@vees ekeuHe (eser keej) GYes kejCeeee eelve kesuee. Heefece yebieeueeer
DeeefLe&ke HeefjefmLeleer Deleble efyeke nesleer. yeskeejer, oeefje, cetleges peemle eceeCe Deee meejKee
mecemee peemle neslee. cnCetve ee kebHeveeres ecetKe jleve eeves efmebietj esLes ne ekeuHe
jeyeJeCeeee eelve kesuee. ekeuHeeefJe<eeer eeves Heefece yebieeueee mejkeejeerner yeesueCeer kesueer.
lee ekeuHeemeeer ee kebHeveer 1000 kejes[ Kee& kejCeej nesleer.
Heefece yebieeueee efJekeeme : ne ekeuHe pej Heefece yebieeue ceOes jeyeefJeue iesue Demeuee lej Heefece
yebieeueee efJekeeme ceesee eceeCeele Peeue Demelee. Heefece yebieeueee DeeefLe&ke mecemee keceer Peeuee
Demeuee. ee ekeuHeemeeer mLeeefveke ueeskeebke[tve peefceve kebHeveeruee nJeer nesleer. efmebietj lemese Heefece
yebieeueee eslekejer DeeefOee iejerye ess eslekejer nesles. Lees[ee peefceveeres ceeueke nesles. DeeCeer
Heefece yebieeue ceOeerue le=Cecetue He#eeee veslee ee cecelee ye@vepeeaveer Demes eslekeNeebvee DeJeemeve efoues
nesles keer esleermeeer meJe& meeseer megefJeOee HegjefJeCeele esleerue DeeefCe peebee ke[s esle peefceve veener
leebvee peefceveer efouee peeleerue. Hejblet peeJesUsme ve@vees ekeuHe Heefece yebieeueceOes jeyeefJeCeees
jefJeues leeJesUsme cecelee ye@vepeeaveer lee ekeuHeeuee Heej ceese efJejesOe kesuee.
ee ekeuHeeuee efJejesOe : cecelee ye@vepeeaveer ee ekeuHeemeeer eslekeNeebvee peefceveer osT vekee. peefceve
JeeeJee Demee mebose efouee. cecelee ye@vepeervee Heee&JejCe yeeeJe Deboesueveee veslee cesLee Heekej,
DevegjeOee leueJeej, DeOebleer je@e eebveerner Heeefyeeb efouee. lemese ee ekeuHeeefJejesOeele mLeeefveke
ueeskener ee eUJeUerle ceesee eceeCeele meeefceue Peeues.
ekeuHe efJejesOeer eUJeUeruee peesj e{uee. cecelee ye@vepeer&ves ee ekeuHeeuee efJejesOe kesueeves
mLeeefveke ueeske ner ee eUJeUerle ceesee eceeCeele meeefceue Peeues. esJeer jleve eeveer keuekeleeme
esme kee@vHejvme IesTve Heefece yebieeueceOeerue efmebietj esLetve ne ekeuHe nUefJeuee peeF&ue. Demes 23
meHWyej 2008 uee peenerj kesues DeeefCe ueJekeje ne ekeuHe iegpejele esLes Hegve&JemLeeHeerle kejCeele
esF&ue. Demes meebieCeele Deeues. ee ve@vees es cegKe jleve eeee ee efveCe&eees iegpejele es
cegKeceb$eer eer vejW ceesoer veer ee ekeuHeees iegpejele ceOes ceesee eceeCeele mJeeiele kesues peeF&ue Demes
meebefieleues Deens. cnCetve ne ekeuHe esJeer efmebietj esLetve nJetve iegpejeLe esLes emLeeefHele kesuee iesuee.
ekeuHeecetUs efmebietjeer (Heefece yebieeueeer) nesCeejer eieleer : ne ekeuHe pej Heefece yebieeueceOes
jeyeefJeue iesue Demelee lej Heefece yebieeueee DeeefLe&ke efJekeeme ceesee eceeCeele Peeue Demelee lej
yesjespeieejebvee veeskeNee efceUeuee Demelee ekeuHe emleebes Hegve&Jemeveees jleve eebveer DeJeemeve
efouesues nesles. peeee peefceveer ekeuHeemeeer Iesleuee neslee leebvee peefceveeree eesie ceesyeouee efouee
peeF&ue. Demesner meebieCeele Deeues nesles. lejerner Heee&JejCeleb%eeveer, jepekeere vesleebveer Je mLeeefveke
ueeskeebveer ee ekeuHeeuee ceesee eceeCeele efJejesOe kesuee. esJeer ne ekeuHe iegpejele ceOes nueefJeCeele
Deeuee.
150
efHe oee : efmebietj ekeuHe
16.9 pewleeHetj eUJeU / ekeuHe (Jaitapur Movement)

Yeejle cenemeee nesCeees mJeHve Heenele Deens. ee cenemeee yeveCeeNee Yeejlee meceesj Deepe
Deveske mecemee Deensle. leeleerue ecetKe mecemee cnCepes efJepeseer beeF& nese. keesCeleener JeJemeee
Demees, keejKeeves Demees keer, kebHeveer meJeemeeer efJepeseer iejpe Demeles. kegCeerner Jekeleer Demees keer
meceepe Demees meJeevee Deepe efJepeseer iejpe Deens. DeeOegefveke keeUele efJepesefeJeee keesCeleerner iees
nesle veener. DeeOegefveke keeUele lej efoJemeWefoJeme efJepeseer ceeieCeer Jee{le Deens. Jee{lee ceeieCeer yejesyej
efJepe HegjefJeCes Yeejlee meejKee oseele ekee veener. eflee HeefjefmLeleer ceneje^ jepeeeerner Deens.
cenejeêueener efJepeseer beeF& ceesee eceeCeeJej peeCeJeles Deens. efJepesee efveefce&leermeeer Deveske
eespevee Deepe jeyebJeuee peele Deensle. Deeee ekeejee Ske ekeuHe keeskeCeele Deepe jeyeJeCeele esle
Deens.
lees cnCepes pewleeHetj esLes Jeerpeefveefce&leer ekeuHe jeyeefJeue peele Deens. efJeoegleHeer
Gpee&efveefce&leer kejleevee Deveske HeOoleeree JeeHej keve HHee HHeeves Jeerpes ceOes Jee{ kesueer peele
Deens.
Yeejleele Deepe SketCe Jeerpeefveefce&leHewkeer 2/3 Jeerpeefveefce&leer ner keesUmee DeeefCe vewmeefie&ke Jeeet
ejs efvecee&Ce kesueer peeles. meewjGpexejsner Jeerpe efveefce&leer kesueer peeles. Hejblet ner meewjGpee& ekeuHe
jeyeJeCes ner ceneie[er JeJemLee Deens.
pewleeHetj DeCetJeerpe ekeuHeees mJeHe :
pewleeHetjuee DeCegefJepe ekeuHe jeyeefJeCeemeeer Yeejle mejkeejves HeeTue Geueues Deens.
eeeerve keeUeHeemetve efJepeses cenlJe HeJetve osCeele Deeuesues nesles. YeefJe<eele efJepeseer beeF& ceesee
eceeCeele efvecee&Ce nesF&ue. Demes YeefJe<ener Jele&JeCeele Deeues nesles DeeefCe Deepe Yeejleele meJe&$e efJepeseer
beeF& peeCeJele Deens. cenejeêle lej 6,8 leeme uees[eW[eRieuee ueeskeebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens.
ee uees[es[eRieee leeJe[erletve cenejeêuee cegkele kejCeemeeer keeWkeCe esLeerue pewleeHetj esLes
DeCetGpee& ekeuHe GYeejCeele Deeuee. YeefJe<eeleerue efJeeej kejlee DeCegJeerpe ner meJee&le Heeeoseerj
HeOole Deens. cnCetve mebHetCe& peieYej efJeefJeOe ose ns HeejbHeejerke Jeerpeefveefce&leer yejesyeje DeCegJeerpe
efveefce&leerle HHee-HHeeves Jee{ kejerle Deensle. Demeee Yeejleeleerue ceneje^ jepeeleerue keeWkeCe
Yeeieeleerue pewleeHetj esLes DeCetJeerpe ekeuHe jeyeJeCeele esle Deens. ee ekeuHeele Heee&JejCeJeeoeebveer
efJejesOe kesuee Deens. keejCe ee ekeuHeecetUs mecegees HeeCeer leeHesue, ceemes cejleerue, esJeeU Jee{Ceej
veener, Pee[eJej efJeHejerle HeefjCeece nesF&ue. pewleeHetjeleerue SketCe 10 npeej cesieeJe@ee mene
DeCegYeee ele#eele peJeUpeJeU leerme npeej cesieeJe@ G<Celee efvecee&Ce kejCeej Je iueesyeue Jeeefceieee
151
Oeeskee Jee{Ceej Deeer efYeleer Heee&JejCeeJeeoeebvee Jeeles. cnCetve ee Heee&JejCe Jeeoeebveer ee ekeuHeeme
efJejesOe kesuee.
ee ekeuHeele Heee&JejCe Jeeoeebyejesyeje mLeeefveke ueeskeebeener efJejesOe Deens. keejCe
ieesJeeleerue OeWHees ekeuHe, Jesoevle ekeuHe Demes Heee&JejCeeme Oeeleke Deense lemese leeee meejKeee
Heee&JejCeeuee Ieeleke ne pewleeHetjee ekeuHe Deens.
Keeueerue efJeefJeOe keejCeecetUsner ee ekeuHeeuee efJejesOe kesuee peele Deens.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
YetefcemebHeeove kejleevee leeuee yeepeejYeeJeeves efkebcele ve oslee cnCepes eesie lees ceesyeoue
leebvee efceUsuee Demes meebielee esle veener.
keeskeCemeejKee efvemeie&jce Heefjmejeuee ee ekeuHeeee Oeeskee efvecee&Ce nesF&ue.
keeskeCeeleerue keepet DeeefCe Deebyee efHekeeJej leeee GlHeeoveeJej efJeHejerle HeefjCeece nesF&ue.
ee ekeuHeeee megHeerke peceerveerJej HeefjCeece nesTve esleer GlHeeoveeJej efJeHejerle HeefjCeece
nesF&ue.
keeskeCeeleerue pewJe efJeefJeOelesee Nneme nesF&ue.
iueesyeue Jee@efceieeer mecemee leerJe nesle peeF&ue.
efJemLeeHeve DeeefCe Hegve&Jemeveeeer mecemee efvecee&Ce nesF&ue.
mLeeefveke ueeskeebvee eeee Heeeoe nesF&uee Demes veener.
keeskeCeeleerue peerJeveceeveeJej efJeHejerle HeefjCeece nesF&ue.
ee ekeuHeecetUs Deveske mebmeie&peve Deepeej efvecee&Ce nesleerue.
Heee&JejCeJeeoer mebIeveeke[tve DeeefCe mLeeefveke ueeskeebke[tve Jejerue efJeefJeOe keejCeebcetUs ee

ekeuHeeuee efJejesOe kesue peele Deens.
ee ekeuHeeuee pejer ceesee eceeCeele efJejesOe nesle Demeue lejerner Yeejleeves eWe kebHeveeree
meeeeves ne ekeuHe HetCe& kejCeele esF&ue Demes meebefieleues. Yeejleeles eWe kebHeveerves GlHeeoerle kesuesuee
mene DeCetYeee JeeHeve jlveeefiejer efpeuneleerue pewleeHetj esLes 9990 cesIee Je@ #ecelesee oseeleerue
meJee&le ceese DeCetJeerpe ekeuHe ueJekejele ueJekej HetCe& kejCeeeer eefleyeOolee Yeejle Je eevme ee
oseeveer Jekele kesueer.
Yeejle mejkeejves Demes eefleHeeove kesues keer DeCetGpee& ekeuHe ueJekejele ueJekej HetCe&
kejCeele esF&ue. pewleeHetj ekeuHeemeeer eevmeeer DeJnsje kebHeveer DeCetYeeee HegjefJeCeej Deens.
leemeeeree 9.3 Deype [e@uejee eeLeefceke kejej 2010 ceOes eevmeeer kejCeele Deeuesue nesle.
leee keeUele peHeeveceOeerue Hetketefecee DeCetYeer ekeuHe HetCe&HeCes cees[keUtve He[uee. leecetUs
Yeejleere Heee&JejCele%eebveer peHeeveee DeCetYeeres GoenjCe osTve pewleeHetjee Jeerpe ekeuHeeuee
efJejesOe kesuee.
ne ekeuHe jeyeefJeCeemeeer mLeeefveke ueeskeebvee efJeJeemeele IesTve mLeeefveke ueeskeebes eve
mecepeeJetve IesTve leebeemeeer kesuesuee GHeeeebeer ceeefnleer efoueer Heeefnpes. pewleeHetj ekeuHeemeeer
eWe kebHeveer (E.P.R.) egjesefHeeve esejeF&u[ efjDe@kej ee leb$e%eeveeee DeJeuebye kejCeej Deens. ns
leb$e%eeve ekeleereeueer, YetkebHe, lmegveeceer, mecegeee Gbe ueee eemeejKee vewmeefie&ke Deefjmebee
152
meecevee kejCeemeeer keCeKej (me#ece) Deens. eevmeee DeCetGpee& Deeeesieees DeOe#e lemese
Yeejleere DeCetGpee& Deeeesieees DeOe#e [e@. eerkegceej yewvepeea eebveer meebefieleues.

Heesmkees, Jesoeblee, efmebietj DeeefCe pewleeHetj ekeuHeeee meefJemlej ceeefnleer Heeefnueer. ee Jeve
Demes ue#eele esles keer ee eUJeUerle Heeefbyee osCeejs DeeefCe eUJeUeruee efJejesOe kejCeejs Demes oesve ie
DeeHeCeeme HeneJeeeme efceUleele. keesCeleener ekeuHe jeyeJeleevee lees ekeuHe kemee Deens. keesCeemeeer
Deens DeeefCe leeee Heeeoe keesCeeuee kemee efceUCeej Deens. ns pees Heele mLeeefvekeebvee efJeJeemeele
IesTve meebefieleues peele veener. lees Heele Deee ekeuHeeuee efJejesOe nesle jenCeej.
iejerye ee ekeuHeecetUs eslekeNeebvee DeeHeuee peefceveer efieUerke=le nesCeeeer efYeleer Demeles.
pee eslekeNeebee peefceveer ekeuHe GYeejCeermeeer Iesleuee peeleele. leebvee lee peefceveeree eesie
ceesyeoue efouee Heeefnpes. meOeeee peefceveerle yeepeejYeeJeeves efkebcele efoueer Heeefnpes. keesCeleerner kebHeveer
Demees mLeeefvekeebyejesyej leebee Heeeoeemeeer (pevelesee) kejej, mecePeewlee kesuee Heeefnpes.
keesCeleener ekeuHe jeyeJeleevee keesCeleener Heee&JejCeele lemese mLeeefveke ueeskeebvee leebee
esleerue, Hetjke JeJemeeeele keesCeleener Oeeskee efvecee&Ce nesCeej veener eeeer o#elee ekeuHeOeejkeebveer
Iesleueer Heeefnpes.
ekeuHe jeyeJeuee leje lee lee Yeeieeee, jepeeee Heee&eeves jeêee efJekeeme ceesee
eceeCeele nesF&ue. DeveLee Deveske mecemee efvecee&Ce nesleerue. ekeuHeeeer ner HeeJe&Yetceer mecepeeJetve ve
Ieslee Hekele efJejesOe kejeJee ns ner eesie veener. meJeeefieCe efJekeemeeeer yeepet peeCetve efJekeemeeee ekeuHe
GYeejCeermeeer mLeeefveke ueeskeebveerner menkeee& kesues Heeefnpes.

1)
2)
3)
Heee&JejCeeleerue De[LeUeebeer Lees[keeele eee& keje.

ee ve@vees ekeuHe iegpejeLe esLes mLeueeblejerle kejeJee ueeieuee? kee?
ekeuHeeuee nesCeeje efJejesOe leeeer keejCes meebietve leeJej GHeeeeespevee megeJee.
153
17
efJekeemeeee JewkeefuHeke efkeesve Yeeie - 1
efvejblej /eeJele efJekeeme
(Sustainable Development)
Ieke jevee :
17.1 Gefes (Objects)
17.3 eeJele efJekeemeeee DeLe& / mebkeuHevee (Meaning / Concept of sustainable
Development)
17.4 eeJele efJekeemeeee JeeKee / meb%ee
(Definitation of
Sustainable
Development)
17.5 eeJele efJekeemeees mJeHe (Nature of Sustainable Developement)

17.6 eeJele efJekeemeees Gse (Aims of Sustainable Development)
17.7 eeJele efJekeemeees cenlJe / iejpe (Importants needs sustanianble
Developement)
17.8 eeJele efJekeemeees Ieke / DeeOeej

17.9 eeJele efJekeemeeee Jemlegefve DeYeeme (Case studies of sustaninable
Development)
meejebe (Summary)
17.10
17.12 meboYe& megeer (Reference List)
17.1 Gef<es : (Objective)
eeJele efJekeemee JeeHeke DeLe& peeCetve Ieslee esF&ue.
efvejblej efJekeemeees mJeHe Deekeueve nesCeeme ceole nesF&ue.
eeJele efJekeemeees %eeve keve Ieslee esF&ue.
eeJele efJekeemeees cenlJe DeesUKe keve IesCeeme ceole nesF&ue.
eeJele efJekeemeees efJeefJeOe Ieke Deekeuebve keve GHeeespeve kejlee esF&ue.
efvejblej efJekeemeeee meeceeefpeke JemlegefmLeleeree yeesOe nesF&ue.
17.2 emleeJevee : (Introduction)
154
DeeefLe&ke Gef<es meeOe kejleebvee Heee&JejCeeee efJeeej ve kejlee kesJeU DeeefLe&ke
efJekeemeeee eeHleermeeer Heee&JejCeeee Deefleefjkele JeeHej kesuee peelees. eecetUs Deveske mecemee efvecee&Ce
nesT ekeleele. eebieuee Heee&JejCeecetUs mece=Oo Deejesie DeeefCe meceleesue DeeefLe&ke efJekeeme ceeveJeeuee
eeJele DeeefCe efejkeeU efkeCeeNee efJekeemeeke[s IesJetve peelees. lemese YeefJe<eeleerue efpeJeve
GppeJeue nesles. ueeskemebKee efveeb$eCeecetUs veeieefjkejCeeuee efveyeOe neslees. efJeefJeOe mecemee ceee&oe
He[leele. peuemebHeoses mebj#eCe keve eleske veeieefjkeevee efHeCeees egOo HeeCeer GHeueyOe keve osCes.
esleer efJekeemeeceOetve DevveOeeveele Jee{ keve oeefje keceer kejCes ner keee& eeJele efJekeemeeceOetve
meeOe nesles. eeJele efJekeeme oeefje keceer keve iejerye DeeefCe eerceble eebeeleerue ojer keceer kejCes.
ceeveJeer jenCeerceeve GbeeJeCes, DeeefLe&ke efJekeeme kejCes, ueeskemebKee, efe#eCe, Deejesie efe#eCe,
JeeeJemeeeerke efe#eCe eemeejKee efJe<eeeJej Yej osCes ne eeJele efJekeemeeee DeeOeej Deens. eeJele
efJekeeme Jekeleeriele DeeefCe meecegoeeerke mJeHeeee efJeeej kejlees. eeJele efJekeemeeeer iejpe DeeefLe&ke
efJekeemeeyejesyej Heee&JejCeees mebj#eCe DeeefCe meeceeefpeke veee eebeeeer mebyebOeerle Deens. eecetUs
eeJele efJekeeme meceepeeee meJe& meceeoseke efJekeemeeee efJeeej kejlees. Deejesie, efe#eCe, jespeieej,
jenCeerceeve ee ieeser meeOe kejleevee Heee&JejCeeee meceleesue efvecee&Ce kejCes ner eleske Jekeleereer
peyeeyeoejer Deens.
DeeOetefveke keeUele DeeefLe&ke efJekeemeeee mebyebOe Heee&JejCeeeer pees[uee peelees. keejCe
Heee&JejCeeee neefveceOetve pebieuelees[, vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree Nneme neslees. He=LJeerJejerue Heee&JejCe
keeece megjef#ele sJeeees Demesue lej vewmeefie&ke meeOevemebHeeer peleve kejCes DeeJeeke Deens.
efvemeiee&ceOetve ueeket[, KeeeHeoeLe& Deew<eOeer JevemHeleer, kebocetUs, HeUs, ef[bke, ceOe ee Jemlet efceUle
neslee. Hejblet DeeOetefveke keeUeceOes pebieueeee Nneme PeeueecetUs meeOeve mebHeeeree letJe[e Yeemet
ueeieuee Deens. eecetUs DeeefLe&ke efJekeemeeJej JeeF& HeefjCeece nesleebvee efomelees. ns ceeveJeeee ue#eele
Deeueeveblej efvemeiee&es meeQoe& efkeJetve eeJele efJekeemeeuee megjef#ele efJekeeme Demesner cnues peeles.
ceeveJeeves Ske Pee[ lees[ues lej otmejs Pee[ jesHeCe kejeJes Deeer eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee Deens.
peeieefleke Je=#eejesHeCe Je Jeve mebJeOe&ve keee&ece meJe&$e ceesee eceeCeele keve Jeve#es$eeee efJekeeme
kejeJee.
DeeefLe&ke efJekeeme meeOeleevee vewmeefie&ke IekeeJej keesCeleener ot<HeefjCeece nesCeej veener. eeeer
keeUpeer OeeJeer. Deee HeefjefmLeleerle pees efJekeeme meeOeuee peelees leeuee eeJele efejbpeerJeer keeece
DeeefCe megjef#ele efJekeeme Demes cnCeleele. vewmeefie&ke IekeebceOes Jee{ keve leebes eceeCe DeefOekeeOeerke
efvecee&Ce keve DeeefLe&ke efJekeeme efvecee&Ce kejCes iejpeses Deens. Demeee efJeeej IesJetve egjesHeeleerue
JeveDeOeerkeeNeeves pebieues efkeefJeCeees Yetefcekee IesJetve eeJele ee eyoeee eeesie kesuee DeeefCe pebieue
mebJeOe&ve mebkeuHevee egjesHeeceOes efJekeefmele Peeueer. eeJele efJekeeme efn mebkeuHevee pevceeuee Deeueer.
17.3 eeJele efJekeemeeee DeLe&/mebkeuHevee (Meaning/Concept of

Sustainable)
peieeleerue YeefJe<eeee efJekeeme keve Heee&JejCe efvemeie& mebJeOe&ve DeeefCe Jele&ceeve keeUeleerue
iejpee eebeeefleue mecevJee efvecee&Ce keve YeefJe<eeleerue ceeveJe peeleeree iejpee HetCe& nesleerue DeeefCe
Heee&JejCeeee efJekeeme nesF&ue. Deeer efveeespeveelceke eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee Deens. eeJele
efJekeemeeeer mebkeuHevee cetUelee peiee DeeefCe peiet oee ee efJeeej Oeejseer mebyebOeerle Deens. Heee&JejCe Je
155
DeeefLe&ke efJekeeme cnCepese megjef#ele efJekeeme nese. Heee&JejCe ne meeceeefpeke efpeJeveeee Ske
YeefJeYeepe Ieke Deens. cnCetve efJeveeekeejer Je=eeree veee kejCes meefpeJeees mebJeOe&ve kejCes, menkeee&
mesJeeYeeJe DeeefCe Skeceskeebvee ceole ee ceOetve le[pees[ kejCes eeblelee DeeefCe Deejesie mece=Ooermeeer
efvemeiee&es menkeee& IesCes, eecetUs meeceeefpeke efpeJeveeceOes ceeveJelee mecelee DeeefCe efJeJeyebOetlee peeie=le
nesJetve eeJele efJekeemeeuee eeuevee efceUsue keesCeleener mLeeveeee efJekeeme keesCeleener eespevee
Deeceueele DeeCeleevee Heee&JejCe mebJeOe&ve Je Heee&JejCe efJekeeme eebee efJeeej nesCes DeeJeeke Deens.
DeveLee jeyeefJeuesueer eespevee DeOetjer keueeCekeejer jsue ne eeJele efJekeemeeee cegKe efJeeej Deens.
Heee&JejCe DeeefCe DeeefLe&ke eieleeres cenlJe peeCetve IesCeemeeer peeieefleke Heee&JejCe Deeeesieeves 1987
meeueer, Je=ue@v[ DenJeeue meeoj kesuee Deens. leevetmeej eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee DeefOeke
mHe nesles.
eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee meebiee.
17.4 eeJele efJekeemeeeer JeeKee efkebJee meb%ee : Defination of

sustainable Development
17.4.1 Je=ue@v[ DenJeeuee eceeCes :
eeJele efJekeeme cnCepes pees meOeeee iejpee HetCe& kejlees Je YeefJe<e keeUeleerue
efHe{eemeeer Hegjsee eceeCeele vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeres peleve kejlees. vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeres
mebJeOe&ve kejlees Je Heg{ee efHe{eebeer keeUpeer IesJetve Jele&ceeve keeUele JeeHej kejlees DeeefCe YeefJe<e
keeUemeeer efeuueke sJeCeeee eelve kejlees.
17.4.2 peeieefleke Heee&JejCe Je efJekeeme Deeeesied :
eebeeeceeCes YeefJe<ekeeUeleerue efHe{eebee iejpee HetCe& kejCeemeeer Heee&JejCeeee #ecelee
keeece efkeJetve Heee&JejCeeee Nneme ve kejlee Jele&ceeve efHe{eebee iejpee HetCe& kejCes cnCepes eeJele
efJekeeme nese.
17.4.3 ne@Le&[s[ eebe eceeCes :
eeJele ke=<eer JeJemLee esLeerue ceeveJeer GHeegkelesee Iekeebeer DeesUKe keve leebes
peleve kejCes DeeefCe Heee&JejCeees mebj#eCe kejCes ne ceeveJeer JeJenej eeJele efJekeemeeee Deens.
156
17.4.4 He@efjme cebke[Ce DeeefCe efyeejyeej eebee celes :
meeceeefpeke DeeefCe DeeefLe&ke JeJemLesleerue Godoseeve HetCe& kejCeemeeer efe#eCe DeeefCe
Deejesieeee opee& megOeeve ceeveJeer jenCeerceeveeuee megOeejCeemeeer meeOeve mebHeeeree DeHeJe ve
kejlee kesuesuee JeeHej cnCepes eeJele efJekeeme nese.
17.4.5 oseeleerue GHeueyOe meeOeve mebHeeeree meeceeefpeke iejpee HetCe& kejCeemeeer efveeespeveyebOe
JeeHej keve YeefJe<eeee meeceeefpeke iejpeeHetCe& nesleerue eeee efJeeej keve kesuesues keesCelesner
megOeejelceke yeoue cnCepes eeJele efJekeeme nese.
eeJele efJekeeme ner mebkeuHevee peieeleerue ceeveJe peeleeree keueeCemeeer efvecee&Ce kesuesueer
Deens. meJe&meeceeveHeCes keesCeleener ceeveJe Deepeee eveeke[s ue#e osJetve keeee&lceke GHeee DeeKelees.
Hejblet eeJele efJekeeme ner mebkeuHevee ceeveJeer keueeCeemeeer keeece DeeefCe efejkeeU efkeCeeNee
Iekeemeeer Deens. Heee&JejCee yejesyej Keefvepe mebHeeer HeeCeer, meewjTpee&, HeJeveTpee&, ceeveJeer mebJeOe&ve
(ece ekeleer), efe#eCe mebke=leer ns Ieke yeouelee HeefjefmLeleervegmeej eeJele efJekeemeeceOes meceeefJe
nesleele.
eeJele efJekeemeeeer JeeKee oee.
17.5 eeJele efJekeemeees mJeHe
(Nature of Sustainable
Development)
Heee&JejCe efJekeeme DeeefCe DeeefLe&ke efJekeeme ns HejmHejebeer Oeefve pees[uesues Ieke Deens.
efvemeiee&ee efveeceeceOes jentve DeeefLe&ke efJekeeme meeOeves peiee DeeefCe peiet oee. ner JeweeefJeke efJeeej
Oeeje cnCetve eeJele efJekeemeeke[s Heeefnues peeles. esleerceOes jemeeeefveke Keles, jemeeeefveke
efkekeveeekes eebee JeeHej keve esleer GlHeeove eUeJes vewmeefie&ke HeOoleerves pewefJeke Keles
GlHeeoveeceOes JeeHejeJeer peecegUs esleereer megefHekelee keeece jeefnue Je=#eejesHeve DeeefCe Je=#emebJeOe&ve
eespevee Deeceueele DeeCeeJeer esleerceOes keeece Skee efHeke IesJetvener esleeree YeesJeleeueer ke[t efvebyeeeer
Pee[s, esleermeeer GHeegkele jleele. pebletveeekeemeeer leer Deefleee GHeegkele Deens. Keefvepe mebHeeer
HeeCeer peefceve eebee Nneme nesCeej veener. DeeefCe Jele&ceeveeleerue ueeskeebvee iejpee HetCe& kejCeemeeer
GHeeesie nesF&ue DeeOegefveke keeUeceOes ceeveJeer meeOeveeceOes keener Iekeebvee ogue&#eerle kesues peeles.
leeHewkeer efeeebvee pevceeHeemetve Deveske mebkeeee meecevee kejeJee ueeielees. efe DeeefCe Heg<e Yeso
keve efe ieYee&ee pevceele De[LeUe efvecee&Ce kesuee peelees. eecetUs efeeebes eceeCes keceer nesJet ueeieues
Deens. YeefJe<eele eeeer mecemee efvecee&Ce nesF&ue. YeejleeceOes DeeefoJeemeer oefuele DeeefCe oeefjejs<es
157
Keeueerue ueeskeebvee Devve, Jee, efveJeeNeeee DeYeeJeecetUs eceekeleerJej JeeF& HeefjCeece nesJetve jeêre
GlHeeoveele Ie nesles. cnCetve meeJe&peefveke efJekeemeeyejesyej meeceeefpeke ceeieeme ieees mebJeOe&ve DeeefCe
mebj#eCe ceeveJelesee erkeesveeletve kejCes iejpeses Deens. ceeveJeeves meceg, veoee, [eWiej, ee
meejKee vewmeefie&ke mebHeeeres eot<eCe nesCeej veener. efkebJee DeHeJee nesCeej veener. eeeer keeUpeer IesCes
DeeJeeke Deens. efJekemeveeerue oseeceOes ieefjyeeree lej efJekemeerle oseeceOes eot<eCeeee iebYeerj eve,
OJeveereot<eCe , peceerve eot<eCe ee mecemee efJekemeerle #es$eebceOes cenlJeeee Deensle. cnCetve cenlJeHetCe&
Godoseeves meJe&JeeHeer Iekeeee eeJeble efJekeeme ner mebkeuHevee efoJemesve efoJeme cenlJeeeer nesleevee
efomeleDeens. cnCetve eeJele efJekeemeeee DeYeeme JeeHeke nesleevee efomelees.
1)
eeJele efJekeemeees mJeHe meebiee.
17.6 eeJele
efJekeemeees
Gse
(Aims
of
Sustainable
Development)
17.6.1 Heee&JejCeees mebj#eCe :
ceeveJeer efpeJeveeleerue efJeefJeOe iejpeebee HetjJee vewmeefie&ke Heee&JejCeeceOetve kesuee peelees. ceeveJeer
iejpeebee ceeieCee ue#eele Ieslee. Heee&JejCeeee DeHeJee peemle neslees. Goe. peefceve, pebieue, DevveOeeve Fleeoer. eecetUs Heee&JejCeees mebj#eCe keve ceeveJeer efpeJeveeee efJekeeme kejCeemeeer eeJele
efJekeeme GHeegkele jlees. cnCetve vewmeefie&ke Heee&JejCeees mebJeOe&ve kejCeeeer peyeeyeoejer eleske
veeieefjkeebeer Deens. eebes efe#eCe eeJele efJekeeme oslees.
17.6.2 cegueecegueeRes YeefJe<e Ie[efJeCes :
oseeleerue eleske cegueecegueeRes GpJeue YeefJe<e efvecee&Ce kejCeeee Godose eeJele
efJekeemeeee Deens. leeceOetve cegueebvee Gece efe#eCeeeer mebOeer, jespeieej, eebee HegjJee keve
oseeleerue YeeJeer veeieefjkeebee meJeeieerCe efJekeeme kejCeemeeer cegueecegueeRceOes peeleerOecee& ceOes YesoYeeJe ve kejlee eleske cegueecegueeRvee DeeHeues YeefJe<e GpJeue kejCeeeer mebOeer eeJele efJekeemeeceOeerue
efoueer peeles.
17.6.3 efHe{eebve efHe{ee vewmeefie&ke meceeOeveebvee Jeejmee osCes :
vewmeefie&ke meeOevemebHeeer ner oseeleerue eerjkeeU efkeCeejer keeece mJeHeer mebHeeer Deens.
cnCetve Deepeee meceepeeves Heg{ee Heer{eruee vewmeefie&ke mebJeOe&veeee Jeejmee osCes iejpeses Deens. meble
legkeejece cenejepe cnCeleele, Je=#eJeuueer Deecne meesejs ee meboseeceOetve DeeOeeeqlceke %eeveeyejesyej
vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeres mebJeOe&ve kejCeeee Jeejmee Heg{ee efHe{eruee DeeOeelceerke mJeHeeletve
158
meebieerleuee peelee. lemese eeJele efJekeemeeee Godose vewmeefie&ke mebJeOe&veeee Jeejmee Heg{ee efHe{eruee
osCes ne Deens.
17.6.4 cegueYetle iejpee YeeieeJetve DeeefL&ke efJekeeme kejCes :
eeJele efJekeemeeee ecegKe Godose ceeveJeer iejpee HetCe& kejCes ne Deens. iejpeeHetCe& kejleebvee
Deewoeesefieke efJekeemeeceOetve efvemeiee&ee Nneme ve neslee. DeeefLe&ke efJekeeme meeOeves ne eeJele
efJekeemeeee Godose Deens. eleske ceeveJeeuee Devve, Jee, efveJeeje, efe#eCe, Deejesie eemeejKes
cegueYetle iejpee HetCe& kejleevee meceeve mebOeer osJetve DeeefLe&ke efJekeemeebes Gefoes meeOe kejCes
DeeJeeke Demeles cnCetve iejpeeHetleea yejesyej DeeefLe&ke efJekeeme ner Yetefcekee eeJele efJekeemeeeer Deens.
17.6.5 vewmeefie&ke, Yeewefleke DeeefCe ceeveJeer mebHeeeres j#eCe :
eeJele efJekeemeeceOes vewmeefie&ke mebHeeer yejesyej Yeewefleke mebHeeeresner mebj#eCe cenlJeees
Deens. keejCe ceeveJeeves Yeewefleke mebHeeer cnCetve keejKeeves, Jeenves, Fceejleer, GHekejCes, jsuJes, efJeceeve
eemeejKeer Yeewefleke meeOeve mebHeeerner jeêee efJekeemeemeeer cenlJeeeer Demeles. cnCetve Yeewleerke
mebHeeeres mebJeOe&ve DeeJeeke Deens. ceeveJeer mebmeeOeve ne Ieke Deefleee cenlJeees Deens. efJekeemeeeer
mebkeuHevee ceeveJeer keueeCeeuee [esUeemeceesj sTve efvecee&Ce kesueer Demeles. meJe&meeOeveeee GHeYeesie
IesCeemeeer ceeveJeer mebHeeeres mebJe&Oeve nesCes iejpeses Deens. cnCetve DeeefoJeeeer, oefuele, DeHebie, efeee
DeeefCe Flej ceeveJeer Iekeebes mebj#eCe nesCes DeeJeeke Deens. Devve, Jee, efe#eCe, Deejesie, DeeefCe
meeceeefpeke opee& osJetve ceeveJeer mebHeeeres mebJeOe&ve kejCeeee Godose eeJele efJekeemeeee Deens.
17.6.6 YeefJe<eekejerlee vewmeefie&ke mebHeeeres peleve :
Deewoeesieerke efJekeeme kejleevee vewmeefie&ke meeOeve-mebHeeeres YeefJe<eeleerue efHe{eebmeeer peleve
keve sJeCes keesCelesner efJekeemeeeer eespevee jeyeJele Demeleevee vewmeefie&ke meeOevemebHeeer YeefJe<eekeefjlee
peleve keve sJeCes ne Godose eeJele efJekeemeeee Deens. veoee, [eWiej, meceg efkeveejs, pebieue,
peefceve, eemeejKee vewmeefie&ke Iekeebes peleve kejeJes leee yejesyej Keefvepe mebHeeeree JeeHej
kejleebvee kesJeU Deepeee iejpeebee efJeeej ve kejlee YeefJe<eeleerue meceepeemeeer keener vewmeefie&ke
Ieke peleve keve sJeeJesle ne efejblej efJekeemeeee Ske Godose Deens.
17.6.7 Gece Deejesie :
vewmeefie&ke meeOeve mebHeeer Gece Deejesieeee erkeesveeletve cenlJeeeer Deens. Deew<eOeer
JevemHeleer egOo nJee, kebocetU,s Devve Oeeve ns meJe& efvemeiee&ee meeefveOeeletve efceUle Demeles.
Deejesieekejerlee vewmeefie&ke Iekeebes mebJeOe&ve cenlJeeeer Deens. Yeejleere meceepeeee efJeefJeOe
IekeebceOes oeefjeees eceeCe DeefOeke Deens. efpeJeveeJeeke Jemletee HegjJee nesJet ekele veener.
eecetUs Deejesie megefJeOeeHeemetve Jebeerle jneJes ueeieles. efJees<ele: DeeefoJeeeer, Devegmegefele peeleer peceeleer,
DeHebie, efeee, eeceerCe meceepe eebee Deejesieeee Deveske mecemee Deensle. lej enj #es$eeceOes nJee
HeeCeer DeeefCe OJeveer eot<eCeecetUs meeceeefpeke Deejesieeuee Oeeskee efvecee&Ce nesle Deens. cnCetve efJekeemeeee
meeseer-megefJeOee Deeceueele DeeCeleevee ceeveJeer Deejesieeeer keeUpeer IesCes ne eeJele efJekeemeeee
Godose Deens.
159
17.6.8 Goeesieebee efJekeeme :
yeouelee HeefjefmLeleervegmeej meceepeeee efJeefJeOe iejpee HetCe& kejCeemeeer Deewoeesefieke
efJekeeme cenlJeeee Deens. Deewoeesefieke efJekeeme kejle Demeleevee Heee&JejCeees mebJeOe&ve Keefvepe
mebHeeeree Nneme esleer #es$eees vegkemeeve nJee, HeeCeer eebes eot<eCe eebeer keeUpeer IesJetve veJeveJeerve
Goeesie efvecee&Ce keve DeeOetefveke meceepeeee Jee{lee iejpee HetCe& kejeCeele peecetUs vewmeefie&ke
HeefjefmLeleeruee keesCeleerner neveer ve Heesnelee ceveg<e yeUees mebJeOe&ve nesF&ue. DeeefCe ceeveJeer iejpeeHetCe&
nesleerue Demee Deewoeesefieke efJekeeme DeHesef#ele Deens. ne Godose [esUeemeceesj sJetve efejblej efJekeeme
kejle jneJes.
17.6.9 peeieleerke meecepebme :
peiee DeeefCe peiet oee ee YeeJevesletve eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
peieeleerue eleske meeceeefpeke Iekeeuee peieCeeeer mebOeer GHeueyOe keve osCes eemeeer peeieleerke
osJee-IesJeeCe JeeHeej, menkeee& ee YeeJevee meceesj sJetve efJekeefmele jeêbveer efJekemeveeerue je^ DeeefCe
ieefjye je^ eebes ees<eve ve kejlee menkeeee&ee YeeJevesves DevveOeeve Deew<eOeesHeeej, efe#eCe, mebmke=leer
eebes osJeeie-OesJeeCe keve menkeeee&eer YeeJevee sJeeJeer. YetkebHe, megveeceer, eeerJeeoU, ceneHetj,
og<keeU, jesiejeF&, egOo eemeejKee vewmeefie&ke DeeHeeeree JesUer ceeveJelesee erkeesveeletve
DevveOeeve, Deejesie DeeefCe Flej peerJeveeJeeke Jemletee ceoleeree efkeesveeletve HegjJee kejCes,
peecetUs efJeJeyebOetlJe, ceeveJelee, ee mebkeuHeveses cenlJe Jee{sue. mebHetCe& ceeveJe peele, Skee Deens.
iejerye, eerceble, keeUe, ieesje efkebJee efJeefJeOe je^ Demee Yeso ve jenlee peeieefleke meecepeme efvecee&Ce
kejCeeee eeJele efJekeemeeee Godose Deens.
17.6.10 ueeskeefe#eCe :
eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee ceeveJe peeleeree keueeCeekejerlee Deens. eeeer
DeceueyepeeJeCeer kejCeeeer peJeeyeoejer eleske ceeveJeeeer Deens. Hejblet ee ueeskeebvee eeJele efJekeemeeeer
mebkeuHevee Godose cenlJe keee& ee yeodoue pevepeeie=leer kejCeeeer peyeeyeoejer eeemeve,
emeejceeOeces DeeefCe eleske veeiejerke eebeer Deens. meeceepeerke pevepeeie=leerletve efvemeiee&es mebJeOe&ve
ceeveJeer keueeCe peiee DeeefCe peiet oee ne efJeeej eleske ceeveJeele peJeCeeeer peyeeyeoejer
eqmJekeeve eeJele efJekeeme kejCes cenlJeeeer Deens. cnCetve efJekeemeees Heeeos-leess efvemeiee&es cenlJe
DeeefCe ceveg<e yeUees mebJeOe&ve eeefJe<eeer pevepeeie=leer keve ueeske efe#eCe osCeeee Godose eeJele
efJekeemeeee Deens.
Jejerue efJeefJeOe ekeejes Godsoe [esUeemeceesj sJetve vewmeefie&ke mebJeOe&ve, ceveg<e yeUees
mebJeOe&ve eleske meefpeJeeuee peiee DeeefCe peieJee eemeejKes keener cenlJeHetCe& Godsoe IesJetve eeJele
efJekeemeeeer mebkeuHevee DeeOetefveke keeUeceOes efvecee&Ce Peeueer Deens. eecetUs peieeleerue mebHetCe&
ceeveJepeeleeree DeeefCe YeefJe<eele esCeeNee ceeveJe peeleeree iejpee HetCe& keve keueeCe kejCeejer
efebjlej efJekeemeeeer mebkeuHevee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
160
eeJele efJekeemeeee Ske ecegKe Godsoe efuene.
17.7 eeJele efJekeemeeeer iejpe / cenlJe (Importants / Needs of

Sustaniable Development )
DeeOetefveke keeUeceOes DeeefLe&ke efJekeemeeyejesyej Heee&JejCe DeeefCe efvemeiee&ee mebJeOe&veeeer
cenlJe ue#eele IesJetve ceeveJeer keueeCeeee efJeefJeOe iejpee keee HetCe& kejCeele eeee Jemlet efmLeleerceOes
efJeeej keve ner mebkeuHevee efvecee&Ce Peeuesueer Deens. Deee ee eeJele efJekeemeees Deewoeesefieke
efJekeemeeceOes keesCeles cenlJe Deens. eeeer Lees[keeele DeesUKe Heg{erueeceeCes keve Ieslee esF&ue.
17.7.1 Heee&JejCeelceke eve :
Deewoeesefieke eebvleerveblej cees-cees Yeeb[Jeueer Goeesie efvecee&Ce Peeues. kesJeU veHeeeee
Godose [esUeemeceesj sJetve Yejcemee GlHeeove kesues peeJet ueeieues. ee DeeOetefveke GodoeesieeceOetve
peefceve, pebieue, HeeCeer, veoee, nJee eebes eot<eCe kesues iesues. eecetUs efvemeiee&uee Oeeskee efvecee&Ce nesJetve
ceeveJee yejesyeje efJeefJeOe Heeg, He#eer, DeeefCe efpeJe peblet eebes efpeJeve Oeeskeeele esJet ueeieues. lemese
vewmeefie&ke meeOeve mebHeeer Yejcemee eceeCeele JeeHejueer peeJetve Keefvepe mebHeeer mebHeveeee Oeeskee efvecee&Ce
Peeuee. Goe. Hesêsefueece HeoeLe&, oie[er keesUmee Fleeoer. eecetUs efJeJeeleerue meefpeJe me=eruee Oeeskee
efvecee&Ce nesJet vees cnCetve eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee eleske ceeveJeeves efpeJeveele DeJeuebyekejCeeeer
iejpe Deens. peecetUs keesCelesner Heee&JejCeees eve efvecee&Ce nesCeej veener. eeeer keeUpeer IesJetve
DeeefLe&ke, Deewoeesefieke, meeceeefpeke, meebmke=efleke efJekeeme kejeJee.
17.7.2 ceeveJeer ceee&oe :
ceeveJeeves vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree GHeeesie keve Jew%eeefveke DeeefCe leeb$eerke efJekeeme
kesuee. Hejblet vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeree Deefleefjkele JeeHej keve eot<eCeeee Oeeskee efvecee&Ce kesuee.
ceeveJeeves Ske iejpe HetCe& kejCeemeeer veJeerve leb$e efkebJee eesOe ueeJeuee. leeHeemetve otmejer mecemee
efvecee&Ce nesles. Goe. esleer GlHeeove Jee{JeCeemeeer jemeeeefveke Kelebee eesOe ueeJeuee. Keleebee
Deefleefjkele JeeHejecetUs peefceveereer megHeerkelee keceer nesles. eecetUs DeeOetefveke efJekeeme kejleebvee
efvemeiee&eer neveer nesCeej veener eeeer keeUpeer IesCeemeeer eeJele efJekeemeees cenlJe Jee{leevee efomeles.
17.7.3 efJekeemeees cegue :
Deewoeesefieke efJekeeme kesJeU ceeveJeer iejpee DeeefCe yeepeejeleerue ceeieCeer eebeeJej DeJeuebyetve
ve jenlee efJekeeme eefeesceOetve keesCelesner og<HeefjCeece nesCeej veenerle DeeefCe Heee&JejCeees peleve nesF&ue
Demee efJekeeme ne meJe& es cegueebke DemeCeeje efJekeeme nese. Deewoeesefieke efJekeemeebee Heee&JejCe
DeeefCe meefpeJe me=er eebes mebJeOe&ve kejCeeje efJekeeme DemeeJee. vewmeefie&ke meeOeve mebHeeeree DeHeJeeve
161
kejlee ceeveJeer iejpee HetCe& kejCeeeer #ecelee DemeCeeje keesCeleener DeeefLe&ke efJekeeme, iegCeelceke
efJekeeme nesJet ekelees. peecetUs Heee&JejCeees meeblele DeeefCe ceeveJeer iejpee eebee efJeeej kejeJee. Goe.
SKeeos OejCe yeebOele Demeleevee Deveske ieeJes DeeefCe esle peefceveer eebes efJemLeeHeve nesCeej veener eeeer
keeUpeer IesJetve esleeres DeeefCe efHeCeees HeeCeer HetjJee kejCeejs OejCe yeebOeues peeJes.
17.7.4 meeOeve mebHeeeree iewjJeeHej :
efvemeiee&ee meeefveOeele DemeCeejer mebHeeer JeeHejele DeeeCetve DeeefLe&ke efJekeeme kesuee peelees.
peecetUs HeeCeer, esleer, Je=#elees[, Keefvepe mebHeeer eebee DeHeJee kesuee peelees. peecetUs Flej
meeceeefpeke Iekeeuee leeee legJe[e YeemeCeeeer ekeelee Demeles. Goe. esPe ekeuHeemeeer Deveske
ueeieJe[erKeeueerue peefceveer Deewoeesefieke efJekeemeemeeer nmleelejerue Peeuee DeeefCe peebke[s HeejbHeejerke
esleer Goeesie kejCeeNee eslekeNeebvee Yetefcenerve nesCeeeer JesU Deeueer. Demee keesCeleener og<HeefjCeece
nesCeej veener, eeeer keeUpeer IesJetve vewmeefie&ke mebHeeer YeefJe<eeleerue ceeveJe peeleeree keueeCeemeeer
GHeeesieele esF&ue ceeveJe vewmeefie&ke mebHeeeree keceerle-keceer JeeHej keve peemleerle peemle Jele&ceeve
keeUeleerue iejpee HetCe& nesleerue ne efJeeej eeJele efJekeemeeee Deens.
17.7.5 meeOeve mebHeeeres eesOe DeeefCe ceeHeve :

meceepee ceOes efvecee&Ce Peeuesuee efJeefJeOe mecemee DeeefCe iejpee HetCe& kejCeemeeer vewmeefie&ke
meeOeve mebHeeer GHeeesieele DeeCelee esF&ue eebee eesOe IesCes DeeJeeke Deens. Hejblet iejpee HetCe& kejleebvee
mebHeeeres meJex#eCe cenlJeees Deens. peecegUs GHeueyOe vewmeefie&ke mebHeeer ve nesF&ue eeeer keeUpeer IesCes
iejpeses Deens. pebieue, HeeCeer, nJee ee Iekeebee ceeveJeer iejpeebmeeer GHeeesie kesuee peelees. Goe.
ceeveJeeee owveefobve iejpeeHetCe& kejleebvee ueeket[ ne Ieke meJee&efOeke JeeHejele Deeieuee peelees.
pJeueve, Heveeaej, keeieo DeeefCe Flej eesYesee Jemlet leeej kejCeemeeer lemese esleer #es$e
Jee{efJeCes, jmles yeebOeCes, F&ceejleer, Goeesie efvecee&Ce kejCeemeeer pebieueeeer kelleue kesueer peeles.
eecetUs HeeJemeees eceeCe keceer nesles. HeegHe#eebee mecemee efvecee&Ce nesleele. eecetUs Deveske HeegHe#eeeer
peeleer ve nesJet ueeieues Deensle. JeeIeebeer mebKee yeeseJej ceespeCeeFlekeer jeefnueer Deens. HeeJemeees
eceeCe keceer PeeueecetUs esleer efHekeeJej HeefjCeece Peeuee Deens. Goeesie, efHeCeees HeeCeer eebeer mecemee
efvecee&Ce nesJet ueeieueer Deens. eecetUs efvemeiee&leerue eleske Iekeebee JeeHej kejleevee keeUpeer IesCes
iejpeses Deens. eemeeer eeJele efJekeemeeuee cenlJe Deeues Deens.
Jejerue efJeefJeOe efkeesveeletve DeYeeme kesueeme DeeOetefveke keeUele Deewoeesefieke DeeefCe
DeeefLe&ke efJekeeme eeJele efJekeeme kejCes cenlJeebes Jee{t ueeieues Demes efometve esles.
eeJele efJekeemeeeer cenlJe meebiee
________________________________________________
________________________________________________
_______________________________________________
162
17.8 eeJele efJekeemeees Ieke

meeceeefpeke DeeefCe DeeefLe&ke efJekeeme ne eeJele efJekeeme Deens. eemeeer Heg{erue keener
eeJele efJekeemeees Ieke DeYeemeeves cenlJeees Deens.
17.8.1 Heee&JejCeelceke Ieke :
efJekeemeeee veeJeeKeeueer meeOevemebHeeeree ceesee eceeCeele JeeHej kesuee peele Deens. eecetUs
Heee&JejCeees vegkemeeve nesle Deens. ceeveJeeke[tve vewmeefie&ke mebHeeerJej DeeeceCe nesle Deens. JevemHeleer,
eeCeer, Keefvepes, Jeeet, mege&ekeee, HeeCeer, peefceve ns Ieke Oeeskeeele esJet ueeieues Deensle. eeJele
efJekeemeeves vewmeefie&ke Iekeebee DeHeJee LeebyeJetve keceerle-keceer JeeHejeceOes peemleerle-peemle iejpee
HetCe& keve YeefJe<eemeeer vewmeefie&ke meeOeveebes pelejve kejeJes. ne Ieke eeJele efJekeemeeee ecegKe
Ieke Deens. efvemeiee&es eot<eCe ve neslee Gece JeeleeJejCe efvecee&Ce keve ceeveJeer iejpee HetCe& kejCeeje
efJekeeme cenlJeeee Deens. efJees<ele: Keefvepe mebHeeeree meee ceee&efole Demelees. leeeer Jee{ nesJet
ekele veener. cnCetve Keefvepe lesue, Keefvepe Jeeet, oie[er keesUmee DeeefCe Flej Keefvepe HeoeLe&, kekemejerves efveeespeve HetJe&ke JeeHejele DeeCeeJesle ne eeJele efJekeemeeee cenlJeHetCe& Ieke Deens.
17.8.2 meeceeefpeke Ieke :
efJekemeveeerue jeêceOes oeefjeeeer mecemee iebYeerj Deens. efJees<ele: YeejleeceOes meceepe
efJeefJeOe peeleer-Oecee& ceOes efJeYeeieuesuee Deens. eeHewkeer keener Iekeebvee YejHetj meeOeve mebHeeer, mesJeemegefJeOee DeeefCe meeceeefpeke opee& eOeeve kesuee Deens. Devegmegef ele peeleer, DeeefoJeemeer, DeHebie,
eemeejKee DeeefLe&ke ee DeeefCe meeceeefpeke ee otjueef#ele Iekeeuee Devve, Jee, efveJeeje ee
cetueYetle iejpeeHeemetve Jebeerle jneJes ueeieles. Devve HeeCeeJesCee GHeemeceejereer mecemee GodYeJeles
yeskeejer, oeefje, jesieejeF&, kegHees<eCe, GHeemeceejer, DebOeeOoe, efvej#ejlee eemeejKee Deveske
mecemeebveer eemeuesuee meeceeefpeke Iekeebvee, meeceeefpeke veee DeeefCe ceeveJelesee efkeesveeletve
peieCeeee DeefOekeej osCee#eefCe eeJeve efJekeemeeee ceeOeceeletve Devve, Jee, efveJeeje, jespeieej,
efe#eCe DeeefCe meeceeefpeke mecelee efceUJetve osCes ne eeJele efJekeemeeee Ske ecetKe DeeOeej Deens.
peecetUs ieefjye, eerceble, JeCe&, Oece&, peele, efe-Heg<e, DeHebie Demee keesCeleener Yeso ve kejlee eeJele
efJekeeme DeHe#eerle Deens.
17.8.3 Deejesieelceke Ieke :
Heee&JejCeeee NnemeebcetUs Deejesieeeer mecemee efvecee&Ce nesles. iejerye eerceble Demee keesCeleener
Yeso ve kejlee eleske meceepeeuee Deejesie efJe<eeke mecemesuee meeceesjs peeJes ueeieles. pee jeêeer
Deejesie HeefjefmLeleer efJekeefmele Demeles. les je^ eiele je^ cnCetve DeesUKeues peeles. keejCe
DeejesielJee ot<HeefjCeece jespeieejeJej (eceeJej) He[le Demelees. jespeieejeee DeYeeJeecetUs GlHeeoveeJej
HeefjCeece nesJetve oj[esF& GlHevve Ieles. eecetUs jeêre GlHeeoveele Ie nesJetve oseeee efJekeemeeJej
HeefjCeece neslees. cnCetve Deejesie mebJeOe&ve ne Ieke eeJele efJekeemeeee Deens. egOo nJee, egOo HeeCeer,
mekeme Deenej, efvejesieer JeeleeJejCe ns Deejesiemeeer GHeegkele Demeles. ns kesJeU Heee&JejCe
mebJeOe&veecegUse ekee Deens. lemese Deejesiemeeer efJeefJeOe Deew<eOeesHeeej, le%e, [e@keme& DeeefCe
kece&eejer Jeie& eebeer DeeJeekelee Demeles. iejerye Jeiee&vee Deejesieeee, mesJee, DeeefLe&ke <ee ve
HejJe[Ceeee Demeleele. cnCetve leebvee Deew<eOeesHeeej DeeefCe eeefeesmeeer meJeuele DeeefCe
ceesHeleeree ojele mesJee GHeueyOe keve Deejesie efveJeejCe kejeJes. JesUesJesUer Deejesie leHeemeCeer
163
eefleyebOeelceke ueme DeeefCe Deejesie efJe<eeke emeej DeeefCe eeej keve meeceeefpeke Deejesie megOeej
kejCes ne eeJele efJekeemeeee Ske cenlJeHetCe& Ieke Deens.
17.8.4 ew#eefCeke Ieke :
ceeveJeer efpeJeveeee meJeeieerCe efJekeemeeeer iegefkeuueer cnCetve efe#eCeeke[s Heeefnues peeles.
efe#eCeecegUs Dee%eveees %eeveele Heeblej keve ceeveJeer iejpee HetCe& kejCeees meeOeve eesOetve osCeejs
Ske leb$e cnCetve Heeefnues peeles. DeeOetefveke keeUeceOes efe#eCeeee eeej DeeefCe eeej nesJetve efJeefJeOe
eeKee DeeefCe efJeYeeie efvecee&Ce Peeues Deensle. cegueebee pevceeHeemetve efe#eCeebuee eejbYe neslees. meeceeefpeke
vewefleke JeJeneefjke leelJeerke Demes efJeefJeOe ew#eefCeke Hewuet Deens. Yeejlee ceOes efe#eCe ner efJeefe
meeceeefpeke Iekeebeer celesoejer ceeveueer nesles. eecegUs meeceeve meceepe efe#eCeeHeemetve otjeJeuee iesuee
eecegUs Je<ee&vegJe<ex efJekeemeeHeemegve otjef#ele meceepe ceeies jeefnuee cnCetve eeJele efJekeemee ceeHe&le
oefuele, DeeefoJeemeer, efeee, DebOe-DeHebie DeeefCe Flej otjueef#ele Iekeebuee efe#eCeeee mebOeer GHeueyOe
keve osJetve meeceeefpeke veee efvecee&Ce kejCes iejpeses Deens. peecegUs oseeee meJeeieerCe efJekeeme
nesF&ue.
17.8.5 DeeefLe&ke Ieke :
owveefobve efpeJeveeceOes DeeJeeke DemeCeeNee efJeefJeOe iejpee HetCe& kejleebvee DeeefLe&ke
IekeebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. eecetUs mebHeeereer meeOeves efkebJne jespeieej cenlJeeee Demelees.
DeeefLe&ke efJekeeme meeOe kejleevee oseeleerue cetueYetle mesJee megefJeOeeb efJekeeme nesCes iejpeses Demeles.
peecegUs jespeieeje ceOes Jee{ nesF&ue. esleer #es$eeee efJekeeme cetYeueke HeeCeerHegjJee jmles, oUCe-JeUCe
DeeefCe leb$e%eeve ns Ieke efJekeemeeee erkeesveeletve Deefleee cenlJeees Deensle. eecetUs veJeerve
Goeesieeee efJekeeme neslees. keee ceeueees Hekekee ceeueele Heeblej kesues peeles. DeeefCe ceeveJeer iejpee
yeepeej Hessle efJeeermeeer sJeues peeles eeceOetve jespeieejeee efJeefJeOe mebOeer GHeueyOe nesleele. peecegUs
oseeeer DeeefLe&ke mece=Ooer nesles. Hejblet DeeefLe&ke efJekeeme kejleebvee Heee&JejCeeee keceerle keceer JeeHej
keve Heee&JejCeees mebJeOe&ve keve DeeefLe&ke efJekeeme meeOeCes. ne eeJele efJekeemeeee Ske ecetKe
Ieke Deens. peecetUs oseeee meJeeieerCe efJekeemeeeer mebOeer efvecee&Ce nesF&ue. Demee efJekeeme eeJele
efJekeemeeuee DeHes#eerle Deens.
17.8.6 meeOeve mebHeeeres mebJeOe&ve :
eeJele efJekeemeeee Ske cenlJeHetCe& Ieke cnCepese GHeueyOe DemeCeejer meeOevemebHeeer
peleve kejCes ne Deens. peecegUs oseeleerue Keefvepe mebHeeer, peue mebHeeer, JevemebHeeer, Keefvepe mebHeeer
DeeefCe yegOoerceee ee meJeees peleve kejCes eecegUs oseele keesCeleener ekeejee mecemee efvecee&Ce
nesCeej veener. eeeer keeUpeer IesCes. peecegUs oseeleerue GHeueyOe meeOeve mebHeeer DeeefCe ceeveJeer
iejpeeeebes efveeespeve keve YeefJe<eeee efJeeej keve vewmeefie&ke mebHeeeres peleve ne eemJele
efJekeemeeee DeeOeej Deens. eeceOeerue cevet<e yeU efJekeeme keve meJeeieerCe efJekeemeeee Ske ecegKe
DeeOeej cenlJeeee Deens. peecegUs oseeleerue efJeefJeOe ekeejee mecemesceOetve ceeveJeer iejpee HetCe&
kejCeeje Ske ceeie& eesOeCeees keece eeJele efJekeemeees Deens. peecegUs oseeuee Ske Deeoe& DeeefCe
Gece efJekeeme pee efkeesveeletve meJeeefieCe efJekeeme efvecee&Ce kejCes ne eeJele efJekeemeeee Ske
DeeOeej Deens.
164
17.8.7 efuebieYesoeeer peeCeerJe :
efe-Heg<eees leguevee kejleevee efeee efpeJeeeeere efveeceevegmeej epeeslHeeove DeeefCe
yeeuemebieesHeve eebeereer mebyebOeerle Deens. eecegUs kegbgbyeee Ske ecegKe DeeOeej efeuee ceeveues Deens.
yeeueke efoOe& keeU DeeF&ee meeefveOeele jenles. leecegUs cegueebJej meJee&le peemle eYeeJe DeeF&es
Demeleele. YeejleeceOes Heg<eeOeeve mebmke=leervegmeej efJeJeeneveblej cegueieer cegueeee Iejer peeles. eecegUs
DeeF&-Je[erueebee Iejer cegueeruee efJees<e cenlJe efoues peele veener. mebHeeeree Jeejmeoej cegueeuee jefJeues
peeles. Heg{s keeUeee DeesOeele efeeebJej Oeeefce&ke, meeceeefpeke, DeeefLe&ke DeeefCe ew#eefCeke efveyeOe
kee{tve etue DeeefCe cetue ee Iekeele yebefomle sJeues. cnCetve Yeejleere efeeeeer DeeOeesieleer Peeueer.
eecegUs Je<ee&vegJe<ex Heg<e Jeiee&ves efe-Jeiee&le Deleeeej kesues. ceejPees[, s[e[, UJeeo, DeHenjCe,
yeueelkeej, IemHees, ngb[e, Jewee JeJemeee, yeeueefJeJeen eemeejKee Deveske mecemeebvee efeeebvee
meeceesjs peeJes ueeieles. cenelcee peesefleyee Hetues jepeejece ceesnvejee DeeefCe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej
eebveer eer efJekeemeeuee Jeeee cees[tve eecegUs Deepe eer Heg<eeee yejesyejerves keee&kejleevee efomeles.
DeeOetefveke keeUeceOes efe Heg<e efJe<ece eceeCeele efeeeke[s HeenCeeee efkeeseve efe Ye=Ce nlee
efJeveeYebie, yeueelkeej eemeejKee Deveske Ievee Ieleevee efomeleeble. eeJele efJekeeme ee DeeOegefveke
efJeeejevegmeej mecelesee opee& eoeve keve ceevelesee erkeesveeletve efeeebvee DeeefLe&ke, meeceeefpeke,
DeeefOekeej efceUCes, iejpeses Deens. peecegUs mebHetCe& meceepeeee eeJele efJekeeme nese.
eeJele efJekeemeees efJeefJeOe Ieke keesCeles Deens.
17.9 eeJele efJekeemeees cegueceeHeve / Jemlegefve DeYeeme (Case Studies)

eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee JevemebIe<e&veeceOetve efvecee&Ce Peeueer Deens. eeceOes Heee&JejCeees
mebj#eCe DeeefCe Heee&JejCeeee efJekeeme ns efJeeej cenlJeees Deens. eeceOetve DeeefLe&ke efJekeeme Heee&JejCe
efJekeeme DeeefCe meeceeefpeke iejpee ee efkeesveeletve eeJele efJekeemeeee DeYeeme kesuee peelees.
pebieueeceOetve Keee HeoeLe& Deew<eOeer JevemHeleer, kebocetUs Fleeoeres eceeCe Ieleevee efomeles. keejCe
DeeefLe&ke efJekeemeemeeer Heee&JejCeeee Nneme keve cees-ceess keejKeeves DeeefCe ekeuHeeeer GYeejCeer
kesueer. peeles. eecetUs Heee&JejCe ne meefpeJe me=efee Ske ecegKe DeeOeej Deens. Deee Heee&JejCeees
peleve keve ceeveJeer Iekeeee efJekeeme keve DeeefLe&ke eieleer kejCes ner Ske eeJele efJekeemeeeer
efJeeejOeeje Deens.
efJekemeveeerue jeêceOes eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee Lees[er JesieUer Deens. DeeefLe&ke
efJekeeme keceer DemeueecegUs Heee&JejCeeee Nneme keceer eceeCeele neslees. Hejbleg oeefjHejs<eseer eceeCe
KegHee peemle Deens. yesjespeieejer, efvej#ejlee, Deejesie, GHeemeceejer DeeefCe DebOeeOoe ee mecemee
Yeeeveke Deensle. eecetUs efJekeemeeee eefeesHeemetve ne ieefjye Ieke Jebeerle jeefnuesuee Deens.
165
efHe{eevebefHe{ee oeefjeeceOes peerJeve peieCeeNee ueeskeebvee Devve, Jee, DeeefCe efveJeeje eemeeer mebIe<e&
kejeJee ueeielees. eecetUs efe#eCe Deejesie eemecemesee mebyebOe esle veener. oseeleerue yengmebbKe
ceveg<eyeU efJekeefmele eefeesHeemegve otj DemeueecegUs efJekemeveeerue jeêb eer eieleer nesJet ekele veener.
cnCetve eebee HegjJee keve ceveg<e yeUebee GlHeeove keeee&meeer GHeeesie keve IesCes.
Deeefeee Keb[eleerue yengmebKes oseebceOes eer-Heg<e Yeso keve efeeebvee cetueYetle
DeefOekeejeHeemetve Jebeerle sJeues Deens. meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepeefkee, ew#eefCeke ee meeseer
megefJeOeeHeemegve efe Jeiee&vee otj sJeues Deens. Heg<eebee eYeeJeecegUs efeeebvee efnve opee& osJetve ueQefieke
YesoYeeJe kesuee peele Deens. eecetUs ieYe&peue Heefj#ee, efe ieYe&Heele, cegefuebes kegHees<eCe DeeefCe
efe#eCeeHeemegve Jebeerle eecegUs efe Heg<e eceeCeele Hejke nesJet ueeieuee Deens. YeefJe<eele efe-Heg<e
eceeCeele Hejke efvecee&Ce Peeueeme Deveske mecemee efvecee&Ce nesJet ekeleele. yeueelkeej, s[e[,
DeHenjCe efkeJne JesU He[ueeme yengHeleerlJeeeer HeefjefmLeleerner efvecee&Ce nesJet ekeles. cnCetve efe Jeiee&es
mebJeOe&ve nener Ieke eeJele efJekeemeeceOes meceeJese neslees.

eeJele efJekeeme ner Ske veJeerve efJeeejOeeje peieeceOes efvecee&Ce Peeueer Deens. DeeefLe&ke
Gefo<es meeOe kejleebvee Heee&JejCeeee efJeeej ve kejlee kesJeU DeeefLe&ke efJekeemeeee eeHleermeeer
Heee&JejCeeee Deefleefjkele JeeHej kesuee peelees. eecetUs Deveske mecemee efvecee&Ce nesJet ekeleele eebieuee
Heee&JejCeecetUs mece=Oo Deejesie DeeefCe meceleesue DeeefLe&ke efJekeeme ceeveJeeuee eeJele DeeefCe efejkeeU
efkeCeeee efJekeemeeke[s IesJetve peelees. lemese YeefJe<eeleerue peerJeve GpJeue nesles. ueeskemebKee
efveeb$eCeecetUs veeieefjkejCeeuee efvejyeOe neslees. efJeefJeOe mecemee ceee&oe He[leele. peuemebHeoses mebj#eCe
keve eleske veeieefjkeebuee efHeCeees egOo HeeCeer GHeuyeOe keve osCes. esleer efJekeemeeceOetve
DevveOeeveele Jee{ keve oeefje keceer kejCes ner keee& eeJele efJekeemeeceOetve meeOe nesles. eeJele
efJekeeme oeefje keceer keve iejerye DeeefCe eerceble eebeeleerue ojer keceer kejlees. eemeeer vewmeefie&ke
meeOeve mebHeeeree efveeespeveelceke GHeeesie keve ceeveJeer jenCeerceeve GbeeJeCes DeeefLe&ke efJekeeme
kejCes, ueeskemebKee efe#eCe, Deejesie efe#eCe, JeeJemeeeerke efe#eCe eemeejKee efJe<eeeJej Yej osCes
ne eeJele efJekeemeeee DeeOeej Deens. eeJele efJekeeme Jekeleeriele DeeefCe mecegoeeerke mJeHeeee
efJeeej kejlees. eeJele efJekeemeebeer iejpe DeeefLe&ke efJekeemeeyejesyej Heee&JejCeees mebj#eCe DeeefCe
meeceeefpeke veee eebeeeer mebyebOeerle Deens. eecetUs eeJele efJekeeme meceepeeee meJe&meceeJeseke
efJekeemeeee efJeeej kejlees. Devve, Deejesie, efe#eCe, jespeieej, jenCeerceeve ee ieeser meeOe kejleebvee
Heee&JejCeeee meceleesue efvecee&Ce kejCes ner eleske Jekeleereer peyeeyeoejer Deens. Jele&ceeveeee
iejpeeyejesyej YeefJe<eeeener efJeeej eeJele efJekeemeeceOes Deens.

1
2
3
4
5
eeJele efJekeemeeee DeLe& meebietve eeJele efJekeemeeeer iejpe mHe< keje.

eeJele efJekeemeeee JeeKee oee DeeefCe eeJele efJekeemeees Ieke efJe<eo keje.
eeJele efJekeemeees efJeefJeOe Godose efuene.
eeJele efJekeemeees DeeOetefveke keeUeleerue cenlJe meebietve Ieke mHe keje.
efHee efuene.
166
1
2
3
4
eeJele efJekeemeeeer mebkeuHevee

eeJele efJekeemeeee Jemletefve DeYeeme
eeJele efJekeemeees cenlJe
Heee&JejCe DeeefCe eeJele efJekeeme
17.12 meboYe&meteer (Reference List)

1)
India Human Development Report 2011. Towards Social

inclusion.
2)
The gender and environment debate lessons from India

(1997) - B. Agarwal
3)
The Environment Development Debate in India. Economic

and Political Weekly 45(42) 2010 - J. Ramesh
4)
meceeepeee [e@. ewkespee ceeves efvejeUer ekeeeve - HetCes
5)
ceeveJeer meeOeve mebHeeeree efJekeeme - eqmcelee peeseer - DeeefCe efJeee cnmkes - eieleer yegkeme
ee.efue.HegCes
6)
efJekeemeees DeLe&eee DeeefCe ke=ef<e ee. DeHes#ee peeOeJe - efvejeueer ekeeeve HegCes
7)
meceepeeee efJeekeese - nefjke=<Ce jeJele -jeJele Heeqyuekeseve, peeHetj
167
18
efJekeemeeee JewkeefuHeke efkeesve Yeeie - 2
efeJeeoer efkeesve
(Feminist Approach)
Ieke jevee :
18.1
18.2
18.3
18.4
18.5
18.6
18.7
Gefes (Objective)
efeJeeoer efJeefJeOe efkeesve (Feminist Approach)
efeeebee Deeesielee / efuebie efJe<ecelee
efeeebee opee& megOeejCee
efe efJekeemeeee mecemee
Iejiegleer DeeefCe epeeslHeeove keeee&leerue eer Yetefcekee (Womens Role in the
House hold Reproductive Sphere)
18.8
18.9
18.10
18.11
18.12
Yeewefleke Je meebmke=efleke mebyebOeeleerue efeeebes mLeeve

mebeesOeve DeeefCe %eeve GlHeeove leb$eeleerue eer eesieoeve
meejebe (Summary)
DeYeemeees eve (Questions)
meboYe& megeer (Reference List)
18.1 Gefo<es (Objective)

efeJeeoer efJeeejebeer DeesUKe keve osCeeme ceole nesF&ue.
efe-Heg<e opee&leerue Demecevelesee Deekeueve nesCeeme ceole nesF&ue.
efe efJekeemeeee eex ceOetve %eeve efceUCeeme ceole nesF&ue.
efeeebeer GlHeeoveeleerue efJeefJeOe Yetefcekeebes GHeeespeve nesF&ue.

efe efJekeeme ner keeUeeer iejpe Deens. vewmeefie&ke ee efe DeeefCe Heg<e
peerJevepeieCeemeeer Skeceskeeme Hegjke Deensle. cnCetve meeceeefpeke efJekeemeeyejesyej efe efJekeeme nesCes
iejpeses Deens. {er HejbHejseceeCes DeeOegefveke keeUeceOes efuebie YeeJeeee Yeso keve efeeebvee
168
efJekeemeeHeemetve Jebeerle ve sJelee efe efJekeemeeuee meceeve mebOeer efceUJetve osCes ne efe efJekeeme efJe<eeke
efkeesveeee Godose Deens. efeeebvee HejbHejs eceeCes nerveopee& ve oslee efleee JekeleercelJeeee efJekeeme
nesF&ue Demes meeceeefpeke JeeleeJejCe efvecee&Ce kejCeeeer DeeJeekelee Deens. Deepe Deveske efeee
Heg<eeee yejesyejerves efJeefJeOe #es$eele keee&jle Deens. leebveer eeslmeenve osJetve Flej efeeebveener efJekeeme
eefeesle esCeeeer mebOeer GHeueyOe keve osCes iejpeses Deens.
efe-Heg<e Yeso keve DeeefLe&ke efveyeOe ueeotve efeeebvee mebHeeerHeemetve GHes#eerle sJeues nesles.
efpeJeve peieCeemeeer ueeieCeeNee Devve, Jeeemeeer ner Heg<eebJej DeJeuebyetve jneJes ueeieles. Deee efeee
ew#eefCeke DeeefCe Deewoeesefieke #es$eeceOes eieleer keve jespeieej DeeefCe efJeefJeOe JeJemeee keve
DeeefLe&ke keceeF&Jej mJeeJeuebyeer Peeueeee efomeleele. Hejblet keener jeefJeke efeee mJeeJeuebyeer
PeeueecegUs mebHetCe& efe peeleereer DeeefLe&ke mecemee mebHeCeej veener.
efe ner ceeveJe Deens ne efJeeej keve ceeveJelesee opee& osCes DeeJeeke Deens. HeCe
Feflenemeele efeee yeeyele Demes meebieerleues peeles efeeer UJeCetke, efHeUJeCetke HetJeea Heemetve eeuele
Deeueer Deens. efe cnues keer efleee efnve opee& efleeer DeJensuevee DeHeceeve ceejneve pemes keer oeJeCeeruee
yeebOeuesues peveeJej nese, ee HeOoleerves efleuee JeeieJeCetke efoueer. mJeeleb$e mecelee, yebOetlee, meeceeefpeke
veee ee ceeveJeer cegueeHeemetve efleuee Deveske Je<es& Jebeerle sJeues iesues. Hejblet efeeebee nkekeeHeemetve otj
sJeves ns ceeveJelesee erkeesveeletve eebieues veener. Demes meebieCeeje efJeeej cnCepese efe Jeeo nese. ee
efJeeej Oeejs ceOes meeefJe$eeryeeF& Hetues, Hebef[lee jceeyeeF&, leejeyeeF& efebvos, cenelcee peesleeryee Hetues,
$eHeleer efeJeepeer cenejepe DeeefCe [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej eebveer efeeebee nkekeemeeer eUJeU
GYeer kesueer leeme efeJeeoer eUJeU Demes cnCeleele esF&ue peeieeflekeerkejCe efJe%eeveJeeo
HeeeerceelceekejCe DeeOegefvekeerkejCe eecegUs efeJeeoer efJeeejebvee eeuevee efceUeueer. {er HejbHejsves
efeeebvee cegueYetle nkekeeHeemetve Jebeerle sJeues nesles. Heg<e eOeeve mebmke=leeree eYeeJe DemeueecegUs
efeeebke[s HeenCeeee efkeesve YeesieJeeoer mJeHeeee efvecee&Ce Peeuee neslee. ner HeefjefmLeleer yeoCeeeer
iejpe Deens. meceevelesee opee& osJetve ceefnuee efJekeemeeeer DeeJeekelee Deens. eemeeer meble legkeejece,
JeOe&ceeve ceneefJej, ieewlece yegOo eebveerner DeOeelceerke efJeeejeletve vewmeefie&ke efekeJeCe efe
GOoejeyeodoue efouesues Deens. eecetUs efe-Heg<e YesoJej ceeser eee& nesJetCe efeeebvee meceevelesee opee&
osCeeee efJeeej mJeleb$e Yeejleeee jepeIevesceOes [e@.yeeyeemeensye Deebyes[kejebveer lejletoer kesueer
Deens. eecetUs efeeebvee DeeefLe&ke, meeceeefpeke, ew#eefCeke DeeefCe jepeefkee DeefOekeej efceUeuesues Deens.
eecetUs efeeebes Gvveleeres ceeie& ceeskeUs nesJet ueeieues Deensle. YeejleeceOes peeleerJeeo, efuebieJeeo,
JebeJeeo, leeeeceeves efeJeeo efJejesOe ne efe ees<eCeeee efJeOo efJeeej meebieCeeje Ske eJeen Deens.
lemese GOoej celeJeeo, ceekeme&Jeeo, meceepeJeeo ee ceOesner efe efJe<eeke efkeesveees eee& kejCeele
Deeueer Deens. eecetUs efe DeeefCe Heg<e eebeeleerue ojer keceer kejCeeee eelve nesJet ueeieues Deensle.
Deewoeesefieke #es$eeceOes efe eesieoeve efoJemesve efoJeme Jee{leebvee efomele Deens.
18.3 efJeefJeOe efeJeeoer efkeesve (Feminist Approach)

18.3.1 GoejJeeo :
GoejJeeoer efJeeejeeer megJeele 18 elekeeue Peeueer leekeeUele yegOoereceeveJeeo DeeefCe
leeeqlJeke efJeeejeuee megJeele Peeueer. ee keeueeJeOeerve efeeebvee Deefve eeueerefjleer Demetve cegueerbvee
meceevelesee opee& eOeeve kejeJee. ee yeeyele Deveske efJeeejJebleeveer DeeHeues efJeeej ceeb[ues. cesjereqJnkee@v
eebveer efeeebee nkekee efJe<eeer meceLe&ve kejCeejs Hegmleke eefmeOo kesues. efeeebvee meceepeele ceeve,
169
mevceeve, YeeJevee DeeefCe yegeqOocees efJe<eeke efJeeej ceeb[ues efeeebvee Deejesie, mJeeleb$e Fleeoer eeJej
DeefOekeej osJetve efe efJekeeme kejeJee. mees meejKee Leesj efJeeejJebleeveer efe-Heg<e efJe<ecelesJej Pees[
GJeueer lej Sceerue[j KeeF&ce eebee celes, efe-Heg<e YesoYeeJe efe#eCeeee efJekeeme kejCeees efJeeej
ceeb[ues. DeeOetefveke keeUele GoejceleJeeoer efJeeejmejCeerceOes pegmeer yevee@[& ee uesKeerkesves efJeJeen
mebmLescegUs efeeebvee ogece opee& eeHle Peeuee. Demes cnues Deens. yeser eer [v eebveer efeJeeoees iet{
eeJej Ske ebLe eefmeOo kesuee. eeceOes ceOece Jeieeae efeeebee mecemee ceeb[uesuee Deensle. eee
keeUeceOes Decesefjkeve efeeebvee ceeskeUe JesU keee IeeueJeeJee eeeer leguevee efeJeeoer efJeeeele kesueer
peeles. Yeejleere efeeebvee GueeHeemegve PeesHesHeele keee keee kejeJes ueeieles eeeer leguevee efeJeeoer
efJeeejele kesueer peeles. Yeejleere meceepeeceOes meleer eleer yebOeer, yeeue efJeJeen eefleyebOe, keseesHeCe,
eemeejKee eLe yebo nesCetve ner keeeoeelceke yeoue DeeJeeke Deens. efe DeeefCe Heg<eeee eceele
leHeeJele Demeueer lejer oesIeebvee meceeve opee& cenlJeeee Deens Demes efJeeej GoejceleJeeoer efJeeejele
cnues Deens. efeeeee eles#e eceeee mevceeve Peeuee Heeefnpes eeee eejbYe IejeHeemetve nesCes
DeeJeeke Deens. efveJeU Heg<e es ne efJeeej yeoueeJee meceevelesee ceeiee&ves meceepeeee efJekeeme
kejeJee JesU emebieer keeeoeeeer ceole OeeJeer ueeieles DeeefCe efe-Heg<e meceevelee efvecee&Ce kejeJeer kemee
efe Jeeoe yeeyeele GoejceleJeeoer efJeeej ceevelees.
18.3.2 ceekeme&Jeeo :
ceeke&Jeeoer efkeesveeletve Demes cnues peeles, keggbyeeee GlHeemeveele yeoue Peeuee. lej
kegbgbye JeJemLee yeoueles. kegbgbye JeJemLeseer efeee mebyebOe Oeefve DemeueecegUs efeeebvee meeceeefpeke
opee& yejesyej ceeuecees efJe<eeke DeefOekeej cenlJeeeer Deens. efeeevee GHeYeesieeeer Jemleg cegueebvee pevce
osCeejer ceefeve ve ceevelee ceeveJeer peerJeveeke[s DemLeerlJeeee efkeesveeletve cenlJeeeer Deens. Ske
efJeJeen HeOole { Peeueer Je jepe mebmLesee Goe nesJetve keeeos efvecee&Ce Peeues. DeeefLe&ke ee efeHeg<eebJej DeJeuebyetve Demeles leecetUs ceeueceesee nkeke efHeleeke[tve Heg$eeke[s peelees. ceeueceesJej
Heg<eebee DeefOekeej DemeueecetUs Heg<eebes Jee&mJe efeeebJej jeefnuesues Deens. leecetUs Heg<eebceOes
DeeefLe&ke meeeOeere nesCeeeer Yetefcekee Jee{ueer Deens. efe ner DeeefLe&ke o=<ee mJeeJeuebyeer Peeueer lej
Heg<eebJej Jee&mJe efvecee&Ce nesF&ue. Yeeb[Jeueeener DeLe&JeJemLesle efe cegkeleer nesJetve efe keeceieejeeer
mebKee Jee{sue. eecegUs Heg<eebes Jee&mJe keceer nesJetve meceevelee efvecee&Ce nesF&ue. Ske efJeJeen HeOole {
nesJetve mebegkele kegbgbJeHeOoleer DeefmlelJeele esF&ue. Keepeieer ceeueceesee DeefOekeej Heg<eeke[s
DemeueecegUs efeeevee vesnceer veceles OeeJes ueeiele nesles. efe DeeefLe&ke ee mJeeJeuebyeer Peeueeme
Heg<eebee mJeeleb$eeJej yebOeves esleerue. Yeeb[Jeueeener DeLe& JeJemLesle efe keeceieejeeer DeeJeekelee
Deens. keejCe Goeesieemeeer peemleerlepeemle keeceieejeeer iejpe Demeles. lej Ge Jeiee&leerue efeee
Yeeb[Jeueeenerueebe Hees<eke keee& kejleerue keejCe leebvee Heweeeer Heejeer iejpe veener. Ge Jeieeae
efeeebvee eeflee DeeHeesDeeHe efceUles. efe pej DeeefLe&ke ee mJeeJeuebyeer Peeuee lej efe-Heg<e
meceevelee cnCepes meeceJeeo DeeHeesDeeHe efvecee&Ce nesF&ue.
18.3.3 meceepeJeeo :
meceepeJeeo ne efe Jeeoeeer efJeeej ceeb[Ceeje Ske cenlJeHetCe& efkeesve Deens. Yeejleeleerue
yengmebKe efeee efeeeJeeoeee HeeF&ke Deensle. meceepeJeeo cnCepes cekeme&Jeeoer efJeeej ceeb[Ceeje Ske
cenlJeHetCe& efkeesve nese. efe efe#eCeeyeeyeele keeue& cekeme& cnCelees Yeeb[JeueJeeoe cegUs efeeebes ees<eCe
Peeues Deens. efeeebee keefve Keepeieer ceeueceesee DeefOekeejecegUs DeeefCe efHele=meeeke kegbgbye
HeOoleercegUs Peeuesuee Deens. meceepeeceOeerue GlHeeove DeJemLee ueQieerke DeJemLee DeeefCe meeceeefpekekejCe
170
DeJemLee eeleerve cenlJeHetCe& DeJemLesceOes efeeebee otyeUsHeCeeeer keejCes Deensle. efeeebvee ogece opee&
efJe<eeer ceeke&Jeeoer efeJeeo cnCelees. efeeebes ees<eve kemes nesles? efeeebJej Deleeeej kee nesleele?
eeme kesJeU Yeeb[Jeue eener efHe$emeeeke JeJemLee peyeeyeoej Deens. eebveer efeeebes ees<eCe kesues DeeefCe
efeeebvee nerveopee& efouesuee Deens. lej eebleerkeejer efeJeeo cnCelees. efeeeyeeyele o[HeCe ekeCeeeer
eJe=eer ner meeeefOeeeeer Deens. Jejes ueeske Keeueee Jeiee&leerue ueeskeebJej oyeeJe ekeleele efkebJne
meeeOeere pevelesuee o[Heleele efkebJne ieesNee JeCee&es ueeske keeUee Jeiee&ee ueeskeebes ees<eve kejleele.
Deeee HeOoleerves Heg<eeke[tve efeeebJej meee ieepeJeueer Deens.
18.3.4 efe cegkeleer eUJeU :
eiele je<êceOes efeeebee efJeefJeOe eveeJej eUJeUer efvecee&Ce Peeuee. ee eUJeUeRvee
efeeebee efJeefJeOe mecemeseer peeCeerJe nesleer. Heg<eebee yejesyejerves mecelesee opee& eeHle keve
osCeemeeer efeJeeoer eUJeUer efvecee&Ce Peeuee. megefeef#ele ceelee Demeueeme kegbgbyeeee efJekeeme neslees.
efe efe#eCe, Deejesie, jespeieej DeeefCe meeceeefpeke opee& ee yejesyej efeeeJejerue Deleeeejebes eve
eeblejCe efJeeejele ceeb[ues iesues. eecetUs peieeleerue eleske efe cegkele Peeueer Heeefnpes. efleuee meJe& nkeke
efceUeues Heeefnpesle ceevelesee opee& eOeeve kesuee Heeefnpes eecegUs efeeebee DeeJeepe Keguee kejCeemeeer
efe cegkeleer eUJeUeres eesieoeve cenlJeees jeefnues Deens. meeefnle emeej ceeOeces eebveer efe og:Ke Jej
Jeeee Hees[Ceemeeer cenlJeeeer Yetefcekee Heej Hee[ueer Deens. eeceOes efeeebee oece opee& yeodoue
eve IesJetve esCeeNee Deveske eUJeUerceOes efe#eCeeee emeej DeeefCe eeej DeeefLe&ke eieleer Jew%eeefveke
eesOe eecetUs efe eUJeUer me#ece yeveueer Deens.
18.3.5 Hegjesieeceer efkeesve :
efeeebee meJeeieerCe efJekeemeeceOes Hegjesieeceer efJeeejees eesieoeve cenlJeees Deens. YeejleeceOes
jepeejece ceesnve jee, cenelcee Hetues, meeefJe$eeryeeF& Hetues, kee@eWme eUJeU, mJeeleb$e ue{e, DebOeeOoe
efvece&tueve meefceleer, ceeveJeer nkekeme DeefYeeeve, oefuele eUJeU DeeefCe eemeveeee efJeefJeOe eespevee
eecetUs efeeebee Hegjesieeceer efJekeemeeee efJeeej Heg{s Deeuee. HejbHejsves efvecee&Ce kesuesuee efveyeOeeceOetve efe
cegkeleer kesueer iesueer.
efeeebee efJekeemeekejerlee Jejerue efJeefJeOe efJeeej HejbHejsee ceesueeee Jeee Deens. peebveer
efe-Heg<e efJe<ecelesee efJejesOeele DeeJeepe GJetve efeeebvee meeceeefpeke, ceeveefmeke, DeeefLe&ke vewefleke,
jepeefkee, DeefOekeej efceUJetve osCeemeeer cenlJeees eesieoeve kesuesues Deens.
efe efJekeemeeme eesieoeve kejCeejs ecegKe efkeesve keesCeles?
171
18.4 efe Deeesielee DeeefCe efuebie efJe<ecelee

meceepeeleerue Heg<e eOeeve efJeeej OeesjCes efeeebvee ogece mLeeve osJetve efe efJekeemeeuee
Heg{erue eceeCes De[LeUe efvecee&Ce kesuee.
18.4.1 meeceeefpeke efJe<ecelee :
Heg<e eOeeve efJeeejeves efeeebvee ogece opee& osJetve efe Heg<e efJe<ecelee efvecee&Ce kesueer.
eecetUs efeeebvee efnve ceeveues iesues. efe#eCeemeejKee cegueYetle IekeebHeemetve Jebeerle sJeues iesues. eecetUs
veeskejer #es$eeceOes efeeebvee keceer cenlJe osJetve Demeceeve Jesleve, keeceees leeme, peyeeyeoeNee Heemetve otj
sJeues iesues. meeceeefpeke mebIeveeceOes efeeebvee otj sJetve jepemebmLee, Oece&mebmLee DeeefCe
DeLe&mebmLesJej eYeeJe efvecee&Ce kesuee iesuee. eecetUs meeceeefpeke Deeesielee DeeefCe efJekeeme #es$eeHeemetve otj
sJetve meeceeefpeke Deeesielee ceevetve efeeebvee cetueYetle IekeebHeemetve otj sJeues iesues.
18.4.2 keewgbefyeke Deeesielee :
kegbgbyeeceOes Heg<eebeer GHevleer cnCepese leeeer oemeer Deens Demes ceeveues. Heg<eebee Deieesoj
keesCeleener ceeve-mevceeve osCeeee DeefOekeej veener. yeeueHeveer efHeleeee DeeOeej eew{HeCes Heleeree DeeOeej
DeeefCe Je=OoHeCes Heg$eeee DeeOeej Demee keewgbefyeke opee& efouee iesuee. yeeueHeveer Hejkeeees Oeve mecepetve
ceelee-efHeleeke[tve ogue&#e kesues lej meemejer iesueeveblej meemejNee ceb[Uerke[tve megvesee U kesuee
peelees. lej Heleer efveOeveeveblej efJeOeJeses Deeeg<e Deefleee keefCe Demeles. Skebojerle keggbyeeceOes
efeeebvee Deeesie opee& efouee Deens.
18.4.3 DeeefLe&ke efJe<eecelee :
{er HejbHejsves efeuee efHelee DeeefCe Heleer ee oesIeebeener mebHeeeree DeOeerkeej veJnlee.
efJeJeenele ngb[e oeeJee ueeielees. cnCetve keggbyeeleerue ceb[Uerke[tve melele yeesueues peeles. lej meemejee
ceb[Uerke[tve ngb[e keceer DeeCeuee cnCetve SskeeJes ueeies. veeskejer Oeboeemeeer keggbyeeee yeensj peeCeeee
DeefOekeej veJnlee. eecegUs DeeefLe&ke ee Heg<e Jeiee&Jej DeJeuebyetve jeneJes ueeies. eecetUs DeeefLe&ke
ee, efJe<ecelee efvecee&Ce Peeueer.
18.4.4 jepeefkee Deeesielee :
Yeejleere efeeebvee 1919 Heele jepeefkee DeefOekeejeHeemetve otj sJeues nesles. eLeceee
efyeefe keeueeceOes megOeejCee keve efeeebvee celeoeveeee DeefOekeej osCeele Deeuee. lejerner Heg<e
oyeeJeeee cnCepese Heleer Dee%esee yeensj peeJetve efeeeb Deepeee DeeHeuee jepeefkee DeefOekeejeee
GHeYeesie Iesle veener. mLeeefveke mJejepemebmLesle efe-Deej#eCeecetUs Deveske efeee jepeefkee HeoeJej
Deeuee HeCe leebes DeefOekeej Heleer efkebJne Heg$e JeeHejle Demeueees efveo&#eCeeme esles. eecetUs efeeebvee
jepeefkee DeefOekeej efceUtvener leeee eesie JeeHej kejCeeee DeefOekeej efeeebvee veener. Deele#eHeCes
Heg<eJeieeveer jepeefkee DeefOekeej efnjeJetve Iesleues Deens.
18.4.5 Oeeefce&ke Deeesielee :
Oeeefce&ke Deeesielesee mebboYee&ceOes efnbot DeeefCe cegmueerce efeeebvee Oece&ieg nesCeeee
DeefOekeej veener. eecetUs efeeebvee Hegpes Dee&ceOes menYeeieer kejleevebvee kesJeU Heg<eebeer DeOeeieerCeer
cnCetvee GYes kesues peeles. Oeceeves efeeebJej Deveske efveyeOe kee{tve Heg<eebeer iegueeceefiejer kejCeeme Yeeie
Hee[ues Deens. eecetUs Oeeefce&ke efkeesveeletvener efeeebvee keceer cenlJe efouesueer Deens.
172
18.4.6 ceeveefmeke efkeesve :
efveme&ielee efeee, YeeJeefveke, esceU DeeefCe oeeUt Demeleele. eeee Heeeoe IesJetve efeeebJej
eYeeJe efvecee&Ce kejCeeee eelve Heg<e Jeiee&veer eeefjefjke <ee otyeUsHeCeecetUs efe-Hegee meecevee
ke ekele veener. eecetUs DeeHeuee yeUeee JeeHej keve ceejPees[ efYeleer ee cegUs efeeeceOes ceeveefmeke
vegveieb[ efvecee&Ce nesJetve He<eebee eYeeJe eqmJekeejuee Deens. eecegUs efeeebeer ceeveefmeke efmLeleer
efJekemeerle nJeer leeer nesJet ekele veener.
efuebie efJe<ecelee efvecee&Ce nesCeeme keesCeles Ieke peyeeyeoej Deensle?
18.5 efeeebee opee& megOeejCee

efeeebee meeceeefpeke, DeeefLe&ke, Oeeefce&ke DeeefCe jepeefkee efkeesveeletve opee&
megOeejCeemeeer Heg{erue eceeCes keener eespevee GHeeesieele DeeCeuee Deensle.
18.5.1 meceeve meeceeefpeke opee& :
efeeebvee meceeve meeceeefpeke opee& efceUJetve osCeemeeer ceeser pevepeeie=leer nesle Demeleevee
efometve esles. Deepe efeee mJeleb$eHeCes Iejeyeensj peeJet ekeleele. ceveesjbpeveemeeer efmevesces Heent
ekeleele, efJeefJeOe ogece mebIeveses meome yevetve meeceeefpeke keee&ece ke ueeieues Deensle. efeHeg<e yejesyejerves jespeieej ke ueeieues Deensle. cnCetve keener eceeCeele efJe<ecelee otj nesJetve meeceeefpeke
megOeejCee efometve esles.
18.5.2 keewgbefyeke DeeefCe efJeJeenemebyebOeer megOeejCee :
DeeOegefveke keeUeceOes keggbyeeleerue efveCe&e efe-DeeCeer Heg<e ns oesIesner meecetefnke Iesleele.
yeeueefJeJeen keeeoe, efnbot efJeJeen keeeoe, IemHeeseee DeefOekeej , Jeejmee DeefOekeej, ngb[e eefleyebOe
keeeoe eemeejKes Deveske keeeos keve keggbyeele efebvee DeefOekeej osCeele Deeuesues Deensle. efJeOeJee
Hegve&efJeJeen keeeoe, Deble&peeleere efJeJeeneme ceevelee, Heesieer ceeieCeeee DeefOekeej efeeebvee osCeele
Deeuee. eecetUs keggbye DeeefCe efJeJeeneee mebyebOeele efeeebee opee& megOee ueeieuee Deens.
18.5.3 efe#eCeeee DeefOekeej :
Yeejleere {er HejbHejsves efeeebvee efe#eCeeee DeefOekeej efouee veJnlee. cenelcee peesefleyee
Hetues DeeefCe meeefJe$eeryeeF& Hetues eebveer cegbueereer eeUe meg keve efeeebvee efe#eCeeee DeefOekeej efouee
iesuee. mJeeleb$eeveblej efe efe#eCeeuee eeuevee efceUeueer. 2009 ceOes eleske ceguee cegueeRvee efe#eCe
IesCeeee Ieveelceke cegueYetle DeefOekeej efouee Deens. eecetUs efeeebeer ew#eefCeke eieleer nesJetve Ge
HeomLe HeoeJej efeee efJejepeceeve nesleevee efomeleele.
18.5.4 DeeefLe&ke mecelee :
173
DeeefLe&ke efJe<ecelee otj kejCeemeeer 1955 ee efnbot kees[efJeuee ceOes efeeebvee Heleer DeeefCe
efHelee oesIeeeener ceeueceesee DeefOekeej efceUeuee. lemese Heg<ee eceeCes efeeener veeskejer efkebJee
JeJemeee keve DeeefLe&ke mJeeJeuebyeer nesJet ueeieuee Deensle. eecetUs Heg<eeJej DeeefLe&ke Iekeemeeer
DeeOeeefjle jenCeeeer iejpe veener. DeuHe yeele ie Debleie&le efe meyeueer kejCeeeer eespevee jeyeefJeueer
peeles. oefuele DeeefCe DeeefoJeemeer efeeebee DeeefLe&ke efJekeemeekejerlee Deveske keueeCekeejer eespevee
jeyeefJeuee peeleele.
18.5.5 jepeefkee meceevelee :
efeeebvee Yeejleere jepeIevesves celeoeveeee DeefOekeej efouee eecetUs je<êre
jepekeejCeeHeemetve mLeeefveke jepekeejCeeHeele efeeebee Yetefcekesuee efJees<e cenlJe Deeuesues Deens.
eecetUs efeeebvee HebleeOeeve HeoeHeemetve eeceHebeeeleeree mejHebe HeoeHeele efJeefJeOe Heos YegmeefJeues
Deensle. je^Heleer eefleYeeleeF& Heeerue, FbefojeieebOeer HebleeOeeve, lej cegKe ceb$eer cnCetvee pee ueueerlee,
ceeeeJeleer, jeye[erosJeer, GceeYeejleer eemeejKee efeee Heg{s Deeuesuee Deensle.
18.5.6 efe Deej#eCe :
efeeebvee efe#eCe, veeskejer #es$eeceOes Deej#eCeebee DeefOekeej efouesuee Deens. lemese mLeeefveke
mJejepe mebmLesle 50 kekes Heos efe Jeiee&meeer jeKeerJe Demeleele. peecegUs efeeebvee Heg<eebee
yejesyejerves efe#eCe jespeieej DeeefCe jepeefkee #es$eeceOes DeefOekeej efceUeuee Deens.
18.5.7 Ieveelceke lejletoer :
Yeejleere jepeIevesves efeeebvee meceevelesee DeefOekeej osCeemeeer Deveske eespevee DeeefCe
keeeos efvecee&Ce kesues Deensle. peecegUs efeeebJej Deveee nesCeej veener. Yeejleere jepeIevesves
meceevelesee DeefOekeej efouesuee Deens. efnbot kees[efJeueelebie&le efeeebvee ceeuecees efJe<eeke DeeefCe JewJeeefnke
megOeejvee meboYee&leerue keeeos iesues Deens. IemHees, Hegve&efJeJeen, Heesieer, efJeOeJee efJeJeen, Deeble&peeleer
efJeJeen, yeeueefJeJeen, eemeejKes Deveske keeeos kesuesues Deensle. efeeve efeeemeeer efeeve uee@, lej
cegeqmuece efeeebmeeer cegeqmuece Jeweeqkeleke keeeoe keve leueeke, cesnjeer jkekece Hejle DeeefCe
Heesieeree DeefOekeej efouesuee Deens. DeeefoJeemeer efeeebmeeer keeqcejer uee@ Heeme kesuesuee Deens. 73Jee
Ievee ogmleervegmeej Hebeeele jepe keeeoe keve mLeeveerke mJejepe mebmLesle efe Deej#eCe efvecee&Ce
kesuesues Deensle. ceeefnleeree DeefOekeej lej eeceerCe efeeebvee jespeieej osCeemeeer eeceerCe jespeieej nceer
eespevee (vejsiee) keeeoe kesuesuee Deens. keewgbefyeke efnbmeeeej, efe efnbmeeeej, ueQefieke Deleeeej ee
meejKes Deveske keeeos kesuesues Deensle. peecegUs ceefnuee me#eerceerkejCe nesJetve mJeeJeuebyeer DeeefCe
mJeeefYeceeveer efpeJeve peieCeeme ceole nesF&ue.
efeeebee opee& megOeejCeemeeer keee kejCes DeeJeeke Deens.
174
18.6 efe efJekeemeeee mecemee

eemeveeves efJeefJeOe eespevee DeeefCe keee&eceemeeer DeeKeCeer kevener efeeebvee meJeeOeerve
efJekeeme ekee veener. keejCe efeeebee DeeefLe&ke efJekeemeeuee meeceeefpeke ceeveefmekelee ceole kejle
veener. Deepener Yeejleere efJekeemee ceOes efeeebes eceeCe keceer Deens. leebvee otye&ue Ieue mecepetve ece
ekeleeruee ogece opee& efouee peelees. leeme Heg{erue eceeCes yeeyeer peyeeyeoej Deensle.
18.6.1 efe eceeuee yeepeej cegueeHeemetve ogjue#eerle :
efeeebee GlHeeoke eceeee efJeeej kesuee Demelee oseeleerue yengmebKe meceepe esleerJej
DeeOeeefjle Deens. esleereer yengmebKe keeces efeeebke[tve keve Iesleueer peeleele. DeuHekeOeejke
esleerceOes keewgbefyeke meomelJe ece kejleele. Hejblet GlHeeove Peeueeveblej kesJeU kegbgbyeeee ecegKe ee
veeleeves Heg<eees GlHevve cnCetvee ieveues peeles. DeeefCe esleeceOes efeeebes ece otjue#eerle kesues peeles.
peJeUHeeme De[erpe keeser Hes#ee peemle efeee eslecepetj Deensle.
18.6.2 keceer cepetjer oj :
efe DeeefCe Heg<eebee keeceees efJeYeepeve keve Heg<eebee cepetjerHes#ee efeeebeer cepetjer eele
Hejke Demelees. Deewoeesefieke #es$eeceOesner efeeebee Jesleveeee meboYee&le Hejke kesuee peelees. eecetUs
efeeebes DeeefLe&ke ees<eve nesles.
18.6.3 DemebIeefle #es$eeleerue efe keeceieej :
DemebIeerle #es$eeleerue keeceeceOes F&ceejle yeebOekeece, enees ceUs, esleer JeJemeee, Iejkeece
kejCeejer efe (ceesuekejveer) jyejer ceUs, Pee[tJeeuee, keeje JeseCeejs, YeepeerHeeuee efJeesves eemeejKee
#es$eeceOes peemleerle peemle efe keeceieej Demeleele. enjer Yeeieele, KeeveeJeU eeueefJeCes, cesveyeeer,
Deiejyeeer, ueesCees, HeeHe[, cemeeues Fleeoer GoeesieeceOes efe keeceieej ece kejleele eceHes#ee
cepetjer cee$e keceer Demeles.
18.6.4 Iejiegleer Goeesie :
DeewoeesefiekeerkejCeecegUs Iejiegleer DeeefCe kegerjoeesie yebo He[ues Deensle. megleej, ueesnej,
efebHeer Jeiewjs keejeefiej enjeke[s mLeUeblejerle Peeues Deens. leecetUs Heg<eebee jespeieejele iejpee
ceeieCes keefCe DemeueecegUs efeee ner Demes Goeesie kejleevee efomeleele.
18.6.5 Dee keeces :
efeee keggbyeeleerue Iejkeece, mJeebHeeke yeeue, mebieesHeve, Heentveeej DeeefCe Iejeleerue
ceb[Uereer esJee ner keeces Dee mJeHeeeer Deensle. keejCe leees eceerke cegue efouesner peele veener
DeeefCe leebeer ieCevee eceeceOes nesle veener. eecetUs Deeer Deveske keewgbefyeke DeeefCe meeceeefpeke keeces
Dee mJeHeeeer Deensle.
18.6.6 efe eceees DeJecetueve veener :
efeeebveer epeeslHeeove yeeuemebeesOeve, mJeebHeeke, Iejkeece, ee eceees DeJecetuebve kesues peele
veener. keejCe leebeer yeepeejele efJeeer nesle veener. pes yeepeejele efJekeues peele veener leees DeJecegueve
kesues peele veener. cnCetve efeeebee ee eceees eesie cegueebkeve nesJet ekele veener.
18.6.7 ceefnueebee otnsjer mebIe<e& :
175
yengmebKe ceefnueebvee jespeieejemeeer Iejeyeensj peeJes ueeieles. DeeefCe leeveblej DeeHeuee
keggbyeeeer peyeeyeoejer cnCetve ie=nerCeer eceeCes Iejkeece, yeeuemebieesHeve, DeeefCe Flej meomeebeer mesJee
kejeJeer ueeieles. eecetUs Deee otnsjer Yetefcekesee ceevemeerke eeefjefjke DeeefCe yeewOoerke leeve leveeJeeuee
meeceesjs peeJes ueeieles.
Jejerue efJeefJeOe yeeyeerceOes efeeebee eceeuee ogece opee& osJetve efes DeJensuevee kesuesueer Deens.
Yeejleere mJeeleb$ee veblej Deveske efJekeemeeee jeêre eespevee Deeceueele Deepetvener efeeebvee DeeefLe&ke
mJeeleb$e efceUeuesues veener. lejerner efeelJee efJekeemee kejerlee mebIe<e& eeuete Deens.
efeeebee DeeefLe&ke efJekeemeeuee De[LeUe kejCeeNee yeeyeer keesCelee Deensle.
18.7 Iejiegeer DeeefCe epeeslHeeove keeee&leerue efe Yetefcekee (Womens Role

in the House hold Reproductive Sphere)
18.7.1 GlHeeoke Yetefcekee :
efeee {er HejbHejsves Deveske yebOeveeceOes yeboermle neslee. mJeeleb$e, mecelee, yebOetlee ee
ceeveJeer cetueeHeemetve Jeweejerke eyeesOeve nesJetve otye&ue Iekeebvee DeeHeueer #ecelee efmeOo kejCeees
DeefOekeej efceUeues. Yeejleere mebIejepeeves meceevelesee Ieveelceke DeefOekeej efoueeveblej efeeebveer
efe#eCe IesJetve jespeieej DeeefCe GlHeeove keeee&ceOes eesieoeve kesues. esleer Goeesie, keejeieerjer, ne@@sue
JeJemeee, Hee&ve, JeeHeej, oUCeJeUCe eemeejKee #es$eele efeeebes keee& cenlJeees Deens.
DeefJekeefmele jeêuee efJekeemeeee efoesves efeee - Heg<eebee yejesyejerves GlHeeove DeeCeer esJee
#es$eeceOes DeeHeues eesieoeve kejleebvee efomeleele. eecetUs efeeener Heg<eebeceeCese GlHeeove #es$eeceOes
eesieoeve keve jeêre efJekeemeeue DeeHeuee cenlJeHetCe& mee GceJeleebvee efomeleele. peecegUs oseeee
efJeefJeOe iejpee HetleeaceOes efeeebee efJeeej cenlJeeee Deens. eecetUs efeee DeeHeueer GlHeeoke #ecelee
efmeOo kejleevee efometve esleele.
18.7.2 epeeslHeeove DeeefCe Iejiegleer Yetefcekee :
efeeebvee efveme&iele: ceeoer peeleereer pewJeerke peyeeyeoejer efouesues Deens. ieYe&Oeejvee, cegueeuee
pevce osves DeeefCe yeeuemebieesHeve ee IekeeHeemetve efe efJekeeme nesT ekele veener. ee keeueeJeOeerve
Deveske Deejesie efJe<eeke mecemesuee meeceesjs peeJes ueeieles. eecetUs oseeleerue meceeve meeleleeceOes
efeeebes eesieoeve cenlJeees Deens. pevceeuee Deeuesuee yeeUeee Heeueve Hees<evee yejesyej mejkeej
kejCeeeer eLece peyeeyeoejer DeeF&eer Demeles. DeeF&ee mJeYeeJe DeeefCe efJeeej veJepeele yeeuekeeke[tve
Deelcemeele kesues peeleele. eecegUs efeeebvee JeeHeke efkeesveeletve meceepeeee meJeeieerCe efJekeemeeeer
Yetefcekee Heej Hee[eJeer ueeieles. keejCe Goeees meeceeefpeke YeefJe<e efe Ie[Jet ekeles. Demes cenlJeees
mLeeve efeeees Deens.
176
yeeuemebieesHeCee efeJeee Iejeleerue efJeefJeOe keeces efeeebvee kejeJeer ueeieleele. mJeebHeeke
yeveefJeCes, keHe[s OetCes, IejmeeHe kejCes, Deepeejer Jekeleereer esJee kejCes, efvejeOeejevee DeeOeej osCes,
keggbyeeleerue eleske meomelJee DeeJe[er efveJe[er DeeefCe efJeefJeOe iejpeebee HegjJee kejCes eecetUs
efeeebvee efoJemeYej efJeefJeOe ekeejeer eceeeer keeces kejeJeer ueeieleele. Hejblet esJe{s ece kevener
leeuee yeepeejcegUs vemeueeves leeeer DeeefLe&ke efkebJne meeceeefpeke efkebcele nesle veener. eecegUs efeeebvee
DeeefLe&ke opee& efceUle veener.
18.7.3 meeceeefpeke JeJemeee Yetefcekee :
efeeebvee meceepeeleerue efJeefJeOe meCe-meceejbYe DeeefCe Deevebo GlmeesJe eeceOes cenlJeeeer
Yetefcekee Heej Hee[eJeer ueeieles. eeceOes efveeespeveelceke DeeKeCeer keve keee&eceeeer Hejs<ee
megeesYeerkejCe mJeeiele eemeejKee Deveske meeceeefpeke keee&eceeceOes eesieoeve cenlJeees Demeles
peecegUs efJeefJeOe jeêre DeeefCe meebmke=efleke keee&eceeceOes efeeebee menYeeie efoJemesve-efoJeme
Jee{leevee efomelees. efe ner Heg<eeeceeCes meeJe&peefveke JeJemLeeHeveeeer peyeeyeoejer eqmJekee ekeles.
Deveske meceejbYe eemJeer efjlee Heej Hee[t ekeles. peecegUs meeceeefpeke meebmke=efleke, Oeeefce&ke, jeêre
Skeelceles ceOes efeeeeer Yetefcekee cenlJeeeer Demeles. Goe. uelee cebiesekej eebes Ss cesjs Jeleve kes
ueesiees ns ieerle jeêre Skeelceleseer YeeJevee peeie=le kejles. eemeejKee Deveske efeee meeceeefpeke,
meebmke=leerke, meceejbYee ceOes DeeHeues eesieoeve osleevee efomeleele.
efe efJekeemeeleerue efJeefJeOe Yetefcekee meebiee.
18.8 Yeewefleke DeeefCe meebmke=efleke mebyebOeeleerue efeeees mLeeve

DeeOegefveke keeUeceOes ueQieerkeYeeJe, efJe<ecelee mebHeJetve meceevelesee efoesves efJeefJeOe mlejeJej
efeee efJekeemeeeer ieleer eeHle ke ueeieuee Deensle. Hejblet DeeeHener lee efoesves nJeer leeer eieleer
Peeuesueer veener. efJekeeme ne kesJeU jeêre GlHeeoveeee DeeOeejs ceespeeeee vemelees. meeceeefpeke
eieleeresner ceespeceeHe nesves DeeJeeue Deens. Demes 1995 ee et.Sve.[er.Heer. etvees ee
DenJeeueevegmeej efuebieYeeie efJe<eeke efveoxeebke eebee GHeeesie keve eqmJe[ve, [sve ceeke&, veeJex,
eemeejKee jeêves eieleer kesueer Deens. ee eeoerceOes Yeejle 99Jee eceebkeeJej Deens. efe efJe<eeke
me#ecelee YeejleeceOes efveoxeebkeele efometve esle veener. 1912 ee peveieCeCesvegmeej Deepener eeceerCe
DeeefoJeeeer ceOece Jeieeae efeeebeer Gvveleer kejCeemeeer keefCe HeefjefmLeleer Deens. keejCe Deepener
meceepeele ngb[eyeUer, efeeeJejerue Deleeeej, ceejneve, s[e[, yeueelkeej mebHeuesues veener.
mebIeerle #es$eeceOes DeeefLe&ke meceevelee Peeuesueer Deens. lejerner meeceeefpeke DeeefCe ceeveefmeke
HeefjefmLeleeree DeYeeJe efomelees. keeee&ueeeleerue DeefOekeejeke[tve kece&eejer efeeebes ceeveefmeke DeeefCe
ueQefieke ees<eve Peeueeeer Deveske Goenjves Deensle. DemebIeefle #es$eele eslecepegj, yeebOekeece, Iejiegleer
177
cepetj eeceOees efeeebvee keceer JesleveeJej ece kejeJes ueeieles. jespeieejeeer nceer vemeles. efJecee vemelees,
efkebJne DeHeIeeleer mebj#eCeeeer lejleto vemeles. eecetUs DemebIeerle #es$eeleerue efeee peceerve, Iej,
skesoej, DeeefCe ceeueke Jeiee&ee DeeefLe&ke, eeefjefjke DeeefCe ceeveefmeke ees<eveeuee yeUer He[leele.
eecetUs Deewoeesefieke DeeefCe leeb$eerke eieleer nesJetve ner efeeebee nJee lemee Yeewefleke efJekeeme Peeuesuee
veener. Deveske megefeef#ele efeeebvee ew#eefCeke Hee$elee Demetvener yeeuemebieesHeve DeeefCe Iejkeeceemeeer
Iejelee jenCeeeer JesU esles. efleee ew#eefCeke Hee$elesee Deveoej keve efvej#ejlesme meceeve etue
DeeefCe cetue kejCeeeer JesUer esles. eeceerCe DeeefCe DeeefoJeeeer efeeebvee cepetjer keve ner DeeHeueer keceeF&
Heleeree neleele oeeJeer ueeieles. Deee efJeefJeOe #es$eeceOes efeeebvee DeeOetefveke keeUelener esjke Deeer
YeeJevee efvecee&Ce kejCeeeer iejpe Deens. DeeOetefveke egieeceOes Heeeele efJekeemeevegmeej Yeejleere
meceepeeee efJekeeme kejCeeeer esjCee efvecee&Ce nesCes keeUeeer iejpe Deens.
Yeejleere mebmke=efle peieeceOes Deeoe& mebmke=efle ceeveues peeles. efeuee Deeoe& ceevegve ogiee&,
ue#ceer, YeJeeveer eebvee ekeleer ceevetve leebeer Yekeleer kesueer peeles. mJeeceer eflevner peieeee DeeF& efJevee
efYekeejer Demes DeeF&es cenlJe iegCeieeCe kesues peeles. Hejblet leee efeuee cetueYetle DeefOekeejeHeemetve
Jebeerle keve otyeUs kesues peeles. efeeebvee DeHeceeveerle kesues peeles. meebmke=efleke #es$eeceOes ve=le,
ieeeve, mebieerle DeeefCe efJeefJeOe keueeceOes efeeebes eesieoeve Deens. keseYet<ee, JeseYet<ee, efJeCekeece,
Yejlekeece, Heekeke=leer eeceOes efeeebveer YejerJe keee& kesuesues Deens. veeke, efe$eHe DeeefCe otj
efe$eJeeefCe Jejerue efJeefJeOe keee&eceeceOes efeeebes eesieoeve cenlJeees Deens. eer[e #es$eeceOesner
meeefveee efcePee&, meeevee vesnJeeue ee meejKee Deveske leCeeRveer DeeHeues peieeceOes eHe efvecee&Ce kesueer
Deens. peeieefleke meeQoe&mHeOes&le SeJeee& jee, megeqcelee mesve, ueeje oee ee leCeeRveer peeieefleke
mHeOee& efpebieuesuee Deensle. mebieerle #es$eeceOes uelee cebiesekej, Deeee Yeesmeues ee meejKee Deveske
efeeebes eesieoeve Deens. eebeer esjCee IesJetve meebmke=efleke #es$eeceOes eieleer kejleevee efomeleele.
jenCeerceeve yeesueerYee<ee, keseYet<ee, JeseYet<ee eeJej Heeele mebmke=leeree eYeeJe efvecee&Ce Peeuesuee Deens.
eecetUs efeeebes meebmke=efleke eieleerceOeerue eesieoeve cenlJeeeer Deens.
efeeebeer Deepeeer Yeewefleke DeeefCe mebmke=efleke efmLeleer mHe keje.
18.9 mebeesOeve DeeefCe %eeveGlHeeove leb$eeleerue efe eesieoeve

peieeceOes Deewoeesefieke eevleer nesJetve Deveske leb$e-eb$e eesOe ueeieues. peebveer meeceeefpeke
mebeesOeveelceke efJeeejeeer ceeb[Ceer keve %eeve GlHeeoveele cenlJeees eesieoeve kesuesues Deens. FjeJeleer
yeeF& keJes& eebveer meeceeefpeke efpeJeveeee eeeere DeeefCe DevegYeJeelceke %eeveees efJeeej ceeb[uesues Deens.
yeefnveeyeeF& eewOejer ee uesKeerkesves ieeJejeve Yee<ee ceOes JeemleefJeke efpeJeve meeceeefpeke, meebmke=efleke,
JeeJeneefjke eer efpeJeveeee efJeeej ceeb[uesuee Deens. keuHevee eeJeuee, megefvelee efJeuece ee Yeejleere
Jebeeee efeeebveer veemeeceOes mebeesOeveelceke keeee&le Deebleefvejer#eCeees keee& kejleevee eesieoeve
178
efouesues Deens. peeieeflekeerkejCee ceOes DeeefLe&ke efkeesveeletve efJeefee JeJenejemeeer efeeebes
eesieoeve cenlJeees Deens. efeeeb DeefYeee$eerkeer ceeefnleer leb$e%eeve mebeesOeve DeeefCe efe#eCe ee #es$eeceOes
ceesueebes keee& kejleebvee efomeleele peecegUs ceeefnleer leb$e%eeve kesJeU He<e Jeiee&eer cekesoejer ve jenlee
efe Jeiee&es eesieoevener GuuesKeveere mJeHeees Deens. peeieefleke mlejeJej cesjer ee@cHe, peglmeer yevee[&,
yeser efe[v ee meejKee Deveske efeeebveer %eeve GlHeeove eefeesle ceesueebes eesieoeve kesuesues Deensle.
efe#eCe meeceeefpeke, Oeeefce&ke, jepevewefleke, DeeefLe&ke #es$eeceOes efeeebes Deveske efJeeej meeceeefpeke
efJekeemeeuee esjCeeoeeer sJeuesues Deens. peecegUs meceepeeee JeJemeee DeeefCe leebef$eke efJekeemeeceOes
efeeebes eesieoeve cenlJeees Deens. JeJemeeF&ke efe#eCe DeeefCe ceeie&oe&ve #es$eeceOes Goeespekelee DeeefCe
JeeJemeeefeke efJekeeme eeceOes Heg<eeeceeCese efeeebeer Yetefcekee cenlJeeeer Deens. ve@eveue kee@meume
Hee@j ^sefvebie Fve ne@kesvmeume keesmex Dee@ue Fbe[
f ee kee@vmeue Hee@j skeefvekeue Deewoeesefieke leb$e
eefe#eCe mebmLesceOes Deveske leebef$eke efe#eCe IesCeeee leCeer Deensle. peecegUs YeefJe<eele mebeesOeve
DeeefCe %eeve GlHeeove eefeesle efe Yetefcekee cenlJeeeer Deens.
DeeHeueer eieleer leHeemee:
mebeesOeve DeeefCe %eeve GlHeeove leb$eeeer eee& keje.

meeceeefpeke efJekeemeeyejesyej efe efJekeeme nesCes iejpeses Deens. {er, HejbHejseceeCes DeeOegefveke
keeUeceOes efuebie YeeJeeee Yeso keve efeeebvee efJekeemeeHeemetve Jebeerle ve sJelee efe efJekeemeeuee meceeve
mebOeer efceUJetve osCes ne efe efJekeeme efJe<eeke efkeesveeee Godose Deens. efeeebvee HebjHejs eceeCes
nerveopee& ve oslee efleee JekeleercelJeeee efJekeeme nesF&ue Demes meeceeefpeke JeeleeJejCe efvecee&Ce
kejCeeeer DeeJeekelee Deens. Deepe Deveske efeeeb Heg<eebee yejesyejerves efJeefJeOe #es$eele keee&jle
Deens. leebveer eeslmeenve osJetve Flej efeeebveener efJekeeme eefeesle esCeeeer mebOeer GHeueyOe keve osCes
iejpeses Deens.
efe-Heg<e Yeso keve DeeefLe&ke mebHevelesves efveye&bOe kee{tve efeeebvee mebHeeerHeemetve GHes#eerle
sJeues nesles. efpeJeve peieCeemeeer ueeieCeeNee Devve Jeeemeeer ner Heg<eebJej DeJeuebyetve jneJes ueeiele
Demes Deee efeee ew#eefCeke DeeefCe Deewoeesefieke #es$eeceOes eieleer keve jespeceej DeeefCe efJeefJeOe
JeJemeee keve DeeefLe&ke keceeF&Jej mJeeJeuebyeer Peeueeee efomeleele. Hejblet keener jeefJeke efeee
mJeeJeuebyeer PeeueecegUs mebHetCe& efe peeleereer DeeefLe&ke mecemee mebHeCeej veener leecetUs eleske efeuee
DeeefLe&ke ee mJeeJeuebyeer yeveJeeJes ueeiesue. jepeefkee #es$eeceOes kesJeU Deej#eCeeee keece IesJetve
keener efeee Heo enCe kejleevee efomeleele. eecetUs mebHetCe& efe peeleereer jepeefkee efe mecemee mebHele
veener cnCetve Yeewefleke, meebmke=efleke, leebef$eke, yeeweqOoke, jepeefkee eeemeefkee JeeJemeeefeke, JeeHeejer
179
Deee efJeefJeOe #es$eeceOes efeeebvee mebOeer osJetve efeeebee meJeeieerCe efJekeeme keve efe-Heg<e meceevelee
efvecee&Ce nesCeeeer iejpe Deens.

efeJeeoer efJeefJeOe efkeesve mHe keje.
efe-Heg<e efJe<ecelee efvecee&Ce kejCeeNee Iekeebeer ceeefnleer oee.
efeeebee meJeeieerCe efJekeemeemeeer keee kejeJes eeeer eee& keje.
efeeebee DeeefLe&ke otyeue&lesee peyeeyeoej keejCe meebiee.
DeeOetefveke keeUeceOes efe efJekeeme efJe<eeke Yetefcekeseer eee& keje.
efHee efuene:
1)
Iejiegleer DeeefCe epeeslHeeove keeee&leerue Yetefcekee.
2)
efeeebes Yeewefleke DeeefCe meebmke=efleke efmLeleer.
3)
mebeesOeve DeeefCe %eeve GlHeeoveele efe eesieoeve.
18.12 meboYe& meteer

1)
Engendering Development Limits of Feminist Theories and

Justice. EPW 39 (49) - Vidhu Verma (2004)
2)
Yeejleere meceepe DeeefCe meeceeefpeke mecemee - [e@. Yee. efke. Ke[mes - efnceeuee Heeqyueefebie
neTme, cegbyeF&.
Yeejleere meceepe mebjevee DeeefCe mecemee - [e@. eefoHe DeeieueeJes
meceepeeeeere efJeJekeese - nefjke=<Ce jeJele - jeJele Heeqyuekeseve - peeHegj
efeee DeeefCe meceeve - ee. megneme efveieg&Ce - eeeer ekeeeve - cegbyeF&
ceeveJeer meeOevemebHeeeree efJekeeme - eqmcelee peeseer, efJeee cnmkes - eieleer yegkeme ee.efue.HegCes
Yeejleere meeceeefpeke mecemee - [e@. megOee keeueoeles
meceepeeee - [e@. ewuepee ceeves - efvejeueer ekeeeve - HetCes.
3)
4)
5)
6)
7)
8)
180
19
efJekeemeeee JewkeuHeer / Heee&eer erkeesve - 3
meceeJese efJekeeme
Atternative Aproaches to Development
Inclusive Development
Ieke jevee :
19.1
19.2
19.3
19.4
19.5
19.6
19.7
Gse (Objective)
meeceeefpeke GHes#ee / yeefn<keej mebkeuHevee (Exclusion Conceptual)
GHes#ee efmeOoebleeeer mebjevee (Exclusion Theoretical Framework)
GHes#eerleebes #es$e (Areas of Exclusion)
GHes#eerleebes Jeie& / Ieke (Categories of Exclueal)
mekeejelceke eefeeebeer iejpe / ekeee ueeTpe / Decele& mesve (Need for
Affirmative Action)
19.7.1 vejsiee jeêre eeceerCe jespeieej nceer eespevee keeece (NREGA)

19.7.2 ceeefnleeree DeefOekeej (R.T.I.)
19.7.3 Hebeeelejepe 73 Ievee otmleer (Panchyats Raj 73rd Act.)
19.10 meboYe& ebLe meteer (Reference List)
19.1 Gefodoes (Objective)
meeceeefpeke GHesef#ele Jeiee&ee efJekeeme DeHes#ee meKeesue DeYeeme kejCes.

meeceeefpeke yeefn<keejeeer efmeOoeble DeesUKe keUle Ieslee esF&ue.
yeefn<ke=le meceepeees efJeefJeOe #es$eees %eeve efceUJelee esF&ue.
yeefn<ke=le meeceeefpeke Ieveebee ceeefnleer efceUlee esF&ue.
meeceeefpeke DeHesef#ele Iekeebeer GHes#ee otj kejCeemeeer kejCeele esCeeNee eespeveebeer
ceeefnleeres Deekeueve nesF&ue.
meeceeefpeke GHesef#ele Iekeebyeodoue efvecee&Ce eveebes GHeeespeve kejveeJeeke.
181

Yeejleere meceepeele HejbHejerke meceepeeHeemetve Deepeee mJeeleb$e Yeejleere meceepeeHeele
oefuele DeeefoJeemeer eeree GHes#eerle jeefnuee Deensle. meeceeefpeke {er HejbHejeves ee meeceeefpeke
Iekeeuee efJekeemeeHeemetve GHesef#ele kesues ne meceepee eleske cegueYetle iejpee HetCe& kejCeeHeemetve Jebeerle
neslee. Devve, HeeCeer, efveJeeje meejKee Deefle meeceeve iejpee ner HetCe& nesle veJns. cevegmce=leer vegmeej
oefuele DemHe=e eer DeeefCe peveeJej ns ceejees Oeveer Deens. eeee DeeOeer ee meeceeefpeke Jeiee&uee
GHesef#ele jeneJes ueeieues nesle.
Heg{s meeOetmeble meceepe megOeej efJeefJeOe Oeeefce&ke DeeefCe meeceeefpeke eyeesOeve eUJeUer yeefn<ke=le
Iekeebee efJekeemeeuee cenlJeHetCe& juee Deensle. cenelcee peesefleyee Hetues, eent cenejepe,
[e@.yeeyeemeensye Deebyes[kej, jepeejece ceesnve jee, ceneosJe jeve[s ee meceepe megOeejkeebveer GHesef#ele
meceepeeuee veee osCeeee eelve kesuee. Heg{s Yeejleere mJeeleb$ee veblej efJeefJeOe HebeJeeef<e&ke eespevee
DeeefCe meeceeefpeke efJekeemeees keee&ece DeeKeues iesues. Hejblet eles#eele ne efove-otyeUe meceepe
GHesef#elee jeefnuee Deens. Deepe peie ebeJej Jemleer keve esleer kejCeees mJeHve Heenle Deens. Hejblet
Yeejleere GHesef#ele meceepe cetueYetle megefJeOeeHeemetve Jebeerle Deens. Yeejleere jepe Ievesves DeefOekeej
osJetve ner otye&ue IekeebHeele les Heesneues veener. Deejesie, efveJeeme, efe#eCe, Deenej, jespeieej ee
cetueYetle iejpee meeceeve Jeieevee osJetve ceeveJeer efJekeeme kejCes ekee Deens.
DeeOetefveke keeUele meeceeefpeke yeefn<ke=le Jeieeeer meJeeieerve efJekeeme DeHes#es eceeCes Peeuesuee
veener. meeceeefpeke {er, HejbHeje, Yee<eeJeeo, eebleJeeo, Oece&Jeeo, Yeêeej ueeskemebKeeJee{,
peeieeflekeerkejCe ee meejKee Deveske keejCeeves GHes#eerle meceepe efJekeemeeHeemetve otdj jeefnuee Deens. ee
mecemes efJe<eeer Leesj DeeefLe&ke efJeeejJeble veesyesue, Hegjmkeej, efJepesles, Decele& mesve eebeer mebkeuHevee
DeeefCe ekeee otj eebes efJeJeseve Heg{erue eceeCes DeYeemelee esF&ue.
19.3 meeceeefpeke yeefn<keejees efkebJne GHe#eseer mebkeuHevee ([e@. Decele& mesve)

(Exclusion Concept - Dr. Amrtya Sen)
meeceeefpeke yeefn<keej efkebJne GHes#ee ne eyo Fbepeerleerue Social Exclusion
Concept ee eyoeee cejeer DeLe& Deens. eebes DeefOeke mHeerkejCe Application adn
Scrutiny Social Development Papers meeoj kesues Deens. ee ceOes emletle kesues
Deens. Yeejleere efeee oefuele (DemHe=e) DeeefoJeemeer DeuHemebKee DeeefCe otye&ue Ieke eebee
meJeeieerve efJekeemeemeeer eee& kejCeeee eelve kesuesuee Deens. ee eyebOeeceeHe&le Yeejleere GHes#eerle
Iekeeee eieleeruee yeeOee efvecee&Ce kejCeeNee Iekeebeer eee& kesuesueer Deens. ee efJeeejeeer Het{erue
eceeCes ceeefnleer DeYeemeuee esF&ue.
19.3.1 cetueebkeve DeeefCe Deekeueve keee& :
[e@. Decelee&mesve eebee celes meceeeefpeke yeefn<keej ee eyoeee JeeHej meJe& eLece jsvesuesveeso
eebveer ceeieerue elekeelee kesuesuee Deens. iejeryeer efJe<eeer efJeeej ceeb[Ceeje ebLe efueefnuesuee Deens.
182
meeceeefpeke DeeefCe DeeefLe&ke eejerjerke DeeefCe ceeveefmeke ee mecemesmebyebOeer efJeeej ceeb[uesues Deens cnCetve
eevme mejkeejves jsves eebee keeee&ee ieewjJe kejleebvee peveieveves ceOes eejerefjke, ceevemeerke Je=Oo
eemeejKee Iekeebee efJeeej kesuesuee Deens. leebvee megj#ee keeece jespeieej efveJeeme ee meejKee
megefJeOee osCeees ceeve kesuesues Deens. efe#eCe mebmke=leer meceeve keeeoe meeceeefpeke Yeeieeroejer ceeveJeer
mevceeve eemeejKee yeeefyebke[s otue&#eerle DemeCeeje meceepe cnCepese meceeefpeke yeefn<keej nese Deee
meceepeees efJeeej HetJe&ke cetueebkeve DeeefCe DeeJeuebye nesCeeeer iejpe Deens.
19.3.2 oeefje De#ecelee DeeefCe meeceeefpeke GHes#ee :
[e@. Decele& mesve eebee celes meeceeefpeke yeefn<keejeuee meeceeefpeke efJeeejeee DeeOeej Deens.
meeefnle Hetjeefveke ebLe DeeefCe HeejbHeeefjke eJe=eer eecetUs meeceeefpeke oeefje DeeefCe DeHee$elesee
efvekeue ueeJeuee iesuesuee Deens. meeceeefpeke efJeeejeuee efJeeej keve ceeveJeer efJeeejeeer #ecelee
efJekeefmele kejCeemeeer oeefjeees ue#eCes DeYeeme keve keceer GlHevve Ieeleerue ueeskeebvee veJeerve
efJeeej osCes iejpeses Deens. leebee GlHevveeceOes Jee{ keve peerJeveceeve megOeejvesee eelve kejCes
iejpeses Deens. ee kejerlee iejeryeeree cegUebeer peeJetve keejCeebee eesOe IesCes cenlJeees Deens.
19.3.3 Hee$elee DeYeeJeemebyebOeer GHeee :
meeceeefpeke yeefn<keej mebyebOeer #ecelee DeYeeJe DeeefCe DevegYeJeer megefJeOee cenlJeeee Deensle.
meeceeefpeke efpeJeveeceOes Hee$elee efceUCeemeeer mebHeeer ne cenlJeeee DeeOeej Deens. meeceeefpeke
mecegoeeeuee peerJeveeJeeke iejpee efceUefJeCeemeeer Deveske efyeke HeefjeqmLeleeruee meeceesjs peeJes ueeieles
lej efeeebvee Oesn (eeefjj) efJeeermeejKee JeJemeee kejeJee ueeielees ner ueeefpejJeeveer yeeye Deens.
yeefn<ke=le Jeiee&uee DeeHeuee iejpeebvee HetCe& kejCeemeeer GHeueyOe JeJemLesceOetve Deveske keefCe
emebieeuee meeceesjs peeJes ueeieles. Deeer eee& eemeboYee&le Decele&mesve eebveer kesuesueer Deens.
19.3.4 yeefn<kejCeeee DeLe& :
JeemleefJeke Heenlee meeceeefpeke yeefn<keej meeceeefpeke HeefjefmLeleerceOetve efvecee&Ce Peeuesuee Deens.
meeceeefpeke yeefn<keejeee DeLe& efJeefe mesJee megefJeOee Heemetve Jebefele kejCes ne Deens. ne DeLe& efJeefYevve
efkeesveeletve mesJee megefJeOeeHeemetve kesuesuee Deens. meeceeefpeke yeefn<keej ieeceOetve meeefnle, Yee<ee
DeeefCe efJeeejebeer ceeb[Ceer Peeuesueer Deens. meeceeefpeke peerJeveeceOes Deveske DeveeSserke GHemeceepeeeer
cnCepes GHeeeer ueeskeebvee Heee&Hle Yeespeve megefJeOeeee DeYeeJe eemeejKee Iekeeee efJeeej ee mebyebOeele
kesuesuee Deens.
19.3.5 meeceeefpeke mebyebOe :
GHes#eerle Jeiee&uee esCeer Jeiee&ceOes efJeYeeieueecegUs YesoYeeJee meejKee mecemesuee meeceesjs peeJes
ueeieles oefuele Jeiee&vee DeHe=e mecepetve leebee mHee&ner efJeeU (JeeF&) ceeveuee peele neslee. eecetUs
meeceefpeke mebyebOeeJej JeeF& HeefjCeece Peeuee Deens. Jebeerle meceepeeuee meeceeefpeke peyeeyeoejeree
HeoeHeemetve otj sJetve kesJeU mesJeseer keeces keve Iesleueer peeleele, ve lees Ske GOeej kejlee Deens vener
lees Ske $eCe oelee nw Demes mecepetve GHes#eerle meceepeeuee kepe& yeepeejer kesues peeles.
15.3.6 meefee DeeefCe efve<eere :
meeceeefpeke peerJeveeceOes kesJeU celeoevee meejKee iees<ermeeer ee meceepeeee GHeeesie
kesuee peelees. eemeeer DemHe=eJeeeer efveJee&eer ejCeeLe& eebvee jepeefkeeee efouesuee Deens. jefJevveeLe
eieesj eebee oes efyeiee peceerve ee keefJelesceOes eslekeNeebee DeeefCe Yetefceefoveeee emebieees efe$eCe
183
kesuesues Deens. DeuHemebKeeke meceepeebvee efve<eere mecepetve eebee yeefn<keejCe kejCeele eslees. eecetUs
pees meceepe meefee Deens leebee efJekeeme neslees pees meceepe efve<eere Deens leebvee efJekeeme eefeesHeemetve
Jebeerle jeneJes ueeieles.
15.3.7 melele yeskeejer :
Decelee&mesve eebee celes melele DeeefCe keeece yeskeejer ns Ske meeceeefpeke GHe#eses keejCe
Deens. yesjespeieejercegUs ueeskeebvee peerJeveeJeeke megefJeOee efceUefJeCes Deekee nesles. ee ueeskeebvee DeeefLe&ke
DemleerlJe vemeueecegUs DeelceefJeeeme ieceeJeuesuee Demelees. ee ueeskeebvee mJeeb: jespeieejeee mebOeer
GHeyOe keve osCes iejpeses Deens.
19.3.8 egjesHeere Ie[ecees[er DeeefCe peeieefleke HeefjJele&ve :
meeceeve Jeiee&uee esjerle kejCeemeeer egjesHeeleerue Ie[ecees[er cenlJeeee Deensle. eWe
jepeeevleer Decesefjkeve mJeeleb$e egOo Deewoeesefieke eebleer eecegUs mJeeleb$e mecelee yebOeglee meeceeefpeke
veee ceeveJeer nkeke eeefJe<eeer HeefjJele&veere Jeejs Yeejleere GHeKeb[eceOes efvecee&Ce Peeues eecegUs
meeceeefpeke GHes#eerleeee eveebvee Jeeee Hetueer. eecegUs Yeejleere GHe#eerleebvee Deeesee efkejCe efometve
efJekeemeeeer DeHes#ee efvecee&Ce Peeueer.
19.3.9 peeieefleke HeefjJele&ve :
meeceeefpeke yeefn<keej meeefnleeceOes JeeJeneefjke DeeefCe ecee: Iekeebvee cenlJe efoues
peeles. peieeceOes JeeJenejerke HeefjJele&veeceOes ieefleefvecee&Ce Peeueer Deens. Deewoeesefieke efJekeeme JeeHeej
Jee{ peeieefleke Heefj<eoe DeeefLe&ke Guee{eueer eecegUs peeieeflekeer kejCeees Jeejs efvecee&Ce nesTve DeeefLe&ke
meeceeefpeke meebmke=efleke osJeeCe-OesJeeCe nesT ueeieueer Deens. eecegUs meeceeefpeke yeefn<keejebee efYebleer
keceer nesJetve veJeerve jespeieej veJeerve Yeeefieoejer veefJeve mebIevee efvecee&Ce Peeuesuee Deensle.
19.3.10 meeceeefpeke veweflekelee :
ceeveJelesee efkeesveeletve eleskeeuee keener cetueYetle peerJeve peieCeeee vewefleke DeefOekeej
Deens. peiee DeeefCe peiet oee eecetUs eleskeeuee DeeHeuee JeeJemeeefeke efJekeeme keve DeeefLe&ke
eieleeree DeefOekeej Deens. eecegUs YeejleeceOeerue ner Jebeerle Jeiee&uee meceevelesee opee& osCes DeeJeeke
Deens. cnCetve efe#eCe, Deejesie, jespeieej ee mebOeer veweflekelesee efkeesveeletve efceUJeCeeee
DeefOekeej yeefn<ke=le meceepeeuee Deens.
19.3.11 ueeskeeener DeeefCe jepeefkee Yeeieeroejer :
YeejleeceOes ueeskeeener eemeve eCeeueeree mJeerkeej kesueecegUs eleske veeiejerkeebvee keener
mJeeleb$e DeeefCe DeefOekeej yeneue kesues peeleele. eeceOes celeoeveeee DeefOekeej ne veeiejerkeebJej
DeeOeejerle DemeueecegUs meceepeeee eleske Jekeleeruee jepekeere Yeeieeroejer kejCeeee DeefOekeej
Deens. GHes#eerle Jeiee&es Heef#ee ie keve jepekeejCee ceOes menYeeieer kesues peeleele. eleskeeuee
jepeefkee Heos efceUCes cenlJeees Deens. cnCetve ueeskeeenerceOes GHes#eerle Jeiee&eer Yeeiesoejer cenlJeeeer
Deens.
19.3.12 GHes#eerleebeer efJeefJeOelee :
184
GHes#eerle meceepe efJeefJeOe peeleer, Jeie&, Yee<ee, eose DeeefCe efuebie YesoeceOes efJeYeepeeuee
DemeueecegUs GHes#eerleebee efJeYeepeveeee HeefjCeece leeee efJekeeme eefeesJej neslees. Yeejle ne
efJeefJeOelesves efJeYeeieuee DemeueecegUs yeefn<ke=le meceepener JesieJesieUee keejCeebves efJeYeeieuee Deens.
DeeefLe&ke oeefje meeceefpeke ceeieemeuesHeCe, meeceeefpeke efveyeOe eecegUs ee meceepeeee eieleeruee yeeOee
efvecee&Ce Peeueer Deens.
[e@. Decelee&mesve eebveer meeceeefpeke GHe#eerleebeer mebkeuHevee mHe kejleebvee Jejerue cegoeebeer
eee& kesuesueer Deens. eecegUs meeceepeerke ceeieemeuesHeCe eer mebkeuHevee mecepetve IesCeeme ceole nesles.
[e@. Decelee&mesve eebveer meeceeefpeke yeefn<keej ner mebkeuHevee mHe keje.
19.4 meeceeefpeke GHes#ee / yeefn<keej efmeOoebleeeer mebjevee - ekeee uegF&me

(Exclusion Theoretical Framework - Prakash Lues)
19.4.1 meeceefpeke GHes#eeee DeLe& :
Yeejleere meceepeele YesoYeeJeHetCe& meeceeefpeke mecegnees mebjevee Deens. ee meeceeefpeke GHes#ee
ne Ieke peyeeyeoej Deens. meee DeeefCe mebHeeerHeemetve meeceeefpeke GHes#ee Jeiee&uee otj kesues Deens.
meceepeeleerue Skee Iekeeuee menevetYegleer lej otmeNee Iekeeuee cegueYetle IekeeHeemetve Jebeerle Deeer
HeefjefmLeleer Deens. eeceOes GHes#eerle Jeiee&vee keerCe HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeJes ueeieles. eeceOeerue keener
ueeske menve kejleele. efleLes Jeeo efJeJeeo nesle veener. Hejblet pes ueeske ceeveJeer DeefOekeej DeeefCe
mebefJeOeeveerke DeefOekeej ceeieleele leebvee DeeblekeJeeoer jefJeCeele esles. efJeefJeOe meceepeeceOes eeme
Devegketuelee DeeefCe HeefjJele&veeee eqmJekeej kesuee peelees. lee meceepeeuee jepeefkee DeOetefvekeerkejCe
meeceeefpeke GOeejerkejCe efkebJee DeeefLe&ke efJekeeme neslees. eecetUs jepekeejCeeleerue YesoYeeJe keceer efkebJne
meceeHle Iesleele. meeceeefpeke yeefn<keej cnCepes ceeuekeer GHeeesie DeeefCe meeOeve mebHeeerJejerue
efveeb$eCeeuee efJejesOe nese. ece DeeefCe eesie ueeskeebee ceeuekeer nkeke meebieCeemeeer efe#eCe, Deejesie
meeJe&peefveke mesJee, ceveesjbpeve, jespeieej DeeefCe cetueYetle iejpee eeJej efJees<e ue#e keWerle kejCeeeer
iejpe Deens.
19.4.2 meeceeefpeke yeefn<keej DeeefCe meeceeefpeke efjkele mLeeves :
Yeejleere meceepeeceOes meeceeefpeke mebmke=leer jepeefkee, DeeefLe&ke ee#es$eeceOes eesie
eefleefveefOelJe DeeefCe Yeeefieoejer eebee DeYeeJe Deens. eieleeree DeefOekeejeHeemetve GHes#eerle meceepeeuee
Jebeerle kesuesues Deens. Oeeefce&ke efvebyeOe ceeveJelesuee efJejesOe ceeveJeere DeeefCe Ieveelceke DeefOekeejeHeemetve
otj sJeCes ee meceepeeee meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepeefkee, ew#eefCeke, meebmke=efleke, Oeeefce&ke ee
meejKee #es$eeceOes efJekeemeeee mebOeer osJetve GHes#eerle meceepeeee efJekeeme kejCes iejpeses Deens.
19.4.3 meeceepeerke HeefjJele&veeuee efJejesOe :
185
Yeejleere meceepeeceOes oefuele (DemHe=e) keefve peeleer, DeeefoJeeeer peeleer - peceeleer ee
DeuHemebKeeke Yeeef<eke DeuHemebKeeke, Flej ceeieemeJeieeae efeee, ueneve cetUs eebee GHes#eerele
meceepeeceOes meceeJese neslees. lej eslekejer, eslecepetj, cepetj, yeeuecepetj, Iejsuet keeceieej,
DeveewHeeejerke #es$eeleerue keeceieej skesoejerleerue keeceieej, Jeepeb$eer keeceieej, ceemesceejer keeceieej,
eeceerCe DeeefCe DeeefoJeeeer keeceieej, DeHebie, Je=Oo ns meeceeefpeke Ieke eebee HeefjJele&veeuee
leLeekeefLele meceepeele efJejesOe kesuee peelees. eecetUs jeêre Skeelcelee DeeefCe jeêre efJekeemeeuee
efJejesOe neslees. Heee&eer meeceeefpeke HeefjJele&ve Ieve veener.
19.4.4 meeceeefpeke yeefn<keejeeer ceeHeves :
meceepe eeeere mebeesOeveelceke DeYeemeeceOetve meeceeefpeke yeefn<keejeuee DeYeemeues peeles
iejeryeer DeeefCe cetueYegle iejpeebee DeYeeJe eeJej ue#e keWere keve ne efJe<ee DeYeemeuee peelees. oef#eCe
DeeefeeeF& jeêle yeefn<keejeee meceeJese meJee&le DeefOeke Deens. egjesHeere oseele eebes eceeCe keceer
Deens. Goe. He.Sve.[er.Heer. efveoxeebke megefeceOes yent Deeeeceer efJeeej Deensle. eWbeceOes 35
jespeieejeee meceeJese cegueebkeveele kesuee Deens. egjesHeere mebOeeceOes Deeer meebkesefleke leeej kejCeeee
eelve eeuet Deens. efyeveceOeerue syej ee&j (ieefjyeer) emleeJe kejerlee efJeefJeOe 30 oseebeer
HeefjYee<eerle meeceeefpeke SkeerkejCeees JeeKee ue#eele Iesleueer Deens. YeejleeceOes Ske oefuele efJekeeme
efveoxeebke leeej kejCeees DeeJeekelee Deens. lemese DeuHemebKeeke meceepe DeeefoJeeeer ceefnuee,
yeeuecepetj, Yetefceefnve yeeuecepetj eebesner efJeefJeOe efveoxeebke leeej kejCes iejpeses Deens.
19.4.5 JeeJemeeefeke DeeOeeefjle veeJe :
Yeejleere meceepeeceOes efJeefJeOe peeleer Deensle eleske peeleerue efJeefe ekeejeer OeejCee
cnCepes peerJeve HeOoleer jJetve efouesues Deens. oefuele DeeefCe ecegKe peeleer eebeeceOes meebmke=leerke Yeso
Deens. ns efe$e mHe kejCeemeeer Keeueerue efe$eeceOes HeenCes iejpeses Deens. meebmke=leerke efJeues<eCe
oefuele DeeefCe Ge peeleer eebceOeerue efJeues<eCeeble oefuele cnCepes mJele:uee ieefue Oeboe me#ece,
JeeJemeeefeke ceeveleele. Oeboe cnCepes eesjer, uetceej, cesnveleeree nese DeeefCe Heefjeceeee Fvekeej
kesuee Deens. Fceeveoej eeueke Hejblet...
oefuele peeleeruee JeJemeee DeeefCe veeJeeJeve DeesUKeues peeles. ee oefueleebee KeeveHeeveebJej
efvebyeOe nesles. Ge Jeieeee oesJejleer mesJee eekejer keve efceUues les efeUs, G<es, Devve enCe
kejCes Deeer oefueleebeer oQeefvee efmLeleer neslees. keeUeee DeesOeeceOes oefuele meceepeeves HeefjJele&ve
keve Ske veJeerve efJeeejOeeje ceeb[uesueer Deens. oefuele DeeefCe DeeefoJeeeer eebeeleerue keener
legueveelceke Deeke[sJeejer Heg{erue eceeCes DeYeemevee esF&ue.
oefuele DeeefCe DeeefoJeeeer meceepeeleerue mebKeelceke lekelee :
Devegeceebke
1
2
3
4
5
6
Ieke (#es$e)
ueeskemebKee
mee#ejlee
Heg<e (mee#ejlee)
ceefnuee (mee#ejlee)
ceeOeefceke efe#eCe
eslekejer
oefuele
0.08
54.69
59.10
41.90
79.88
25.44
DeeefoJeemeer
16.48
47.10
66.64
34.76
86.72
54.50
186
7
8
9
10
11
12
13
14
15
eslecepetj
esleermebyebOeer JeJemeee
Iejiegleer mesJee (HeeCeer, mJeeeuee, efJepe)
Yeejleees HebleeOeeve
cegKeveeeeefOee
jepeefkee He#eees ecegKe
efe#ekeer JeJemeee
oeefje js<esKeeueerue
meeJe&peefveke #es$eeleerue jespeieej
32.69
87.00
19.83
0.00
0
10
9.49
56.00
8.41
49.04
76.22
6.62
0.00
0
10
7.03
54.00
7
meboYe& :
[e@. ekeee uetF&pe eebveer efJeefJeOe peveievevee DenJeeue ueeietve efJeues<eCeele cee[buesues
Devegceeve.
19.4.6 DeeefoJeeeereer OeejCee :
Yeejleere mecekeeefueve FeflenemeeceOes DeeefoJeeeer pevepeeleer SkemebIe sJeCeemeeer Yeejleere
mebefJeOeevee Jeejs Ske efJeefe meteer leeej keve Devegmetefele pevepeeleeree meceeJese kesuesuee Deens.
Devegmetef ele pevepeeleer Deeeesieevegmeej Jeve#es$eeceOes efveJeeme kejCeeje Jeie&nerve meceeve meceepe Flej
meceepeeHeemetve ogj DemeCeeje meceepeeeer mJeleb$e yeesueer DeeefCe JeJemeee eCeeueer mebyebOeer OeejCee peleve
kejveeje ceeveJeer mecegoeeeme DeeefoJeeeer efkebJee pevepeeleer Demes cnues peeles. ee mecepeees efJees<e
ue#eCe cnCepes Deeefoce, mJe-eemeve, ceebmeenej, veive DeeefCe DeOe&veive Hees<eeKe HeejbHeejerke mebmke=leer
DeeefCe jenCeerceeveeuee peHeCeeje meceepe nese. ne meceepe Flej meYe meceepeeHeemetve meeceeve
DeeefoJeeeer JeeleeJejCeeceOes mJeleb$e jeefnuesuee Deens. Yeejleere mebmke=leer Fefleneme DeeefCe jepemeesceOes
eebes eesieoeve nesles. mebmke=leer, JeJemeee, jepeefveleer, mebjevee DeeefCe DeLe&JeJemeLee ee cegKe
OeejsHeemetve DeefueHle jentve meceveJeeoer DeeefCe peeleer efJejefnle meceepe JeJemLee DeefmlelJeele nesleer. Deee
ee DeeefoJeeeer meceepeeee eieefleee Dee{eJee IesCeeje Ske uesKeepeesKee.
19.4.7 efeee :
oefuele DeeefCe DeeefoJeemeer eceeCes efe Jeie&ner GHes#eerle mecepeuee peelees. Yeejleere HejbHejsceOes
cevemce=leer efJeeejeee eYeeJe DemeueecegUs efeeebvee Heg<eebee yejesyejeree opee& veekeebve efeuee egue
DeeefCe cetue SKeeoeee keeee&meeer yebefomle keve eieleereer meJe& ejs yebo kesueer efeeebes peerJeve
yeeueJeee ceOes efHelee leCeJeeele ceOes Heleer DeeefCe Je=OokeeUe ceOes Het$e eebee DeeOeejeJej peerJeve
peieeJes efe kesJeU Heg<eebeer DeOeeefieCeer cnCepese oemeer Heg<eebee mesJesmeeer efvecee&Ce Peeuesueer eesYeseer
yeentueer. eleske JesUsuee efeeebveee Deleebeejeuee yeUer He[eJes ueeieles. jepee cenejepeeee ue{eee
ceOes meeOeve mebHeeer yejesyej efeeebeer Deeyetner uetueer peeF& keggbyeeceOes efe ns Hejkeeees Oeve Deens.
DeeHeueer Fyele Deeyeeoerle jeKeCeemeeer ueJekejele ueJekej efJeJeen keve peyeeyeoejer ceOetve ceeskeues
nesCeemeeer yeeue efJeJeen eLee efvecee&Ce kesueer. DeeOetefveke keeUeceOesner efeeebvee Heg<eebee
Deleeeejebvee yeUer He[eJes ueeieles meceepeele mJeleb$eHeCes meeJe&peefveke efkeeCeer Deepener JeeJejlee esle
veener. efJeveeYebie s[e[, yeueelkeej ee meejKee Ieveevee meeceesjs peeJes ueeieles. cnCetve efeeebvee
ew#eefCeke eieefleeer mebOeer osJetve Heg<eebee yejesyejerves eleske #es$eele mebOeer osCes iejpeses Deens.
187
DeeOetefveke keeUeceOes Jew%eeefveke eesOeeee iewjJeeHej keve ieYe&peue Heefj#eCe DeeefCe efe ieYe&Heele
kejCeeeer Ske JeeF& <er meceepeele efvecee&Ce Peeuesueer Deens. Ge efeef#ele [e@. JeJemeeF&keeee
Heweeee neCeemee Heeser eeme Deele#e ceole kesueer peele Deens. Heg<eeee eceeCeeme efeeebeer meOee
efoJemesvee-efoJeme Iele Deens cnCetve eleske #es$eeceOes efeeebeer Yeeefieoejer Jee{efJeues iejpeses Deens.
Yeejleere peveieCevee 2001 DeeefCe Yeejleere ew#eefCeke meebeqKeke YeejeKe[e 1990-91 vegmeej
Ge efe#eCeeleerue efeeebes eceeCe Deefleee Oekekee oeeke Deens.
19.4.8 DeuHe mebKeeke meceepe :
YeejleeceOes efnvot Oeeefce&e meceepe yentmebKeere ceeveuee peelees. ee Gue cegmueerce mecegoee
yeewOo mecegoee, efeeve mecegoee, efeKe mecegoee DeeefCe pewve mecegoee eebvee DeuHe mebKeeke ceeveues
peeles. Flej mecegoeeeee leguevesceOes cegmueerce mecegoee eebes eceeCe iejeryeer js<es Keeueer meJee&le peemle
Deens. kesJeU 21 kekes cegmueerce meceepe meeJe&peefveke mesJesee GHeYeesie Ieslees. yeekeer meceepe oeefjeebes
peerJeve peielees. cegmueerce meceepeeee oeefje js<esKeeueerue eceeCe 39 kekes Deens. oj[esF& GlHevve
4485 Hees Deens. leeceOes Heg<eebes eceeCe 48 kekes lej efeeebes eceeCe lej ke=<eer #es$eeceOes
8.3 kekes Deens. lej Iejiegleer GoeesieeceOes 4.5 kekes Deens. lej Deee ee cegeqmuece mecegoeeees ner
meJe&meeOeejCe efpeJeve GHes#eerle ekeejese Deens. kesJeU DeeefoJeeeer DeeefCe oefuele eebee leguevesle
cegequece mecegoee Lees[e meeceeefpeke opee& Deens. Hejblet DeeefLe&ke HeefjefmLeleer ner GHes#eerlee Deens.
[e@. ekeee uetF&pe eebveer GHes#eerle meceepeeee ewOoebleerue DeYeemeeceOes peele, Jeie&, efuebie,
DeHebielJe, Oece&, Jee DeeefCe mLeeve Deeefo IekeebJej DeeOeejerle GHes#eerle meceepeeee mebeesOeveelceke
DeYeeme kesuesuee Deens. ee GHes#eerle Jeiee&vee cegueYetle mesJee-megefJeOee DeeefCe ceeveJelesee opee& eOeeve
kejCeeeer ner JesU Deens. ceeveJeer nkeke DeeefCe veeiejer nkeke DeeefCe ceeveJeer DeefOekeej yeneue keve
GHeefpeJeskesee cegueYetle megefJeOee HegjefJeCes iejpeses Deens. Yeejleere eeemeveeves ee GHes#eerle Jeiee&eer Ske
efveoxeeveelceke DeYeeme keve efveeespeveelceke DeejeKe[eeletve eleskeeuee eieefleeer mebOeer GHeueyOe
keve osCes iejpeses Deens. jespeieej efHeCeees HeeCeer, efveJeeme, Deejesie, efe#eCe ee meejKee cegueYetle
iejpee ee meeceeve GHeefeleeHeele HeneseCes iejpeses Deens.
[e@. ekeee uetF&pe eebee meeceeefpeke GHes#ee efmeOoebleeleerue efJeefJeOe Iekeebeer veeJes meebiee.
19.5 meeceeefpeke GHes#eerleeeer #es$e (Areas of Social Exclusion)

19.5.1 DevveOeeve efJe<eeke mecemee :
YeejleemeejKee efJekemeveeerue je<êmeceesj DevveOeeve efJe<eeke mecemee ner Ske efebleseer
yeeye Deens.Deefueke[s GHeemeceejer DeeefCe kegHees<eCeeee mecemesves Yeejleeuee emeues Deens. ke=<eereOeeve
188
YeejleeceOes GHeemeceejereer mecemee ne og:Ke efJe<ee Deens. mJeeleb$eesej keeUeceOes cegueYetle meeseer
megefJeOee efJekeeme keve Devve Oeeveele Jee{ kejCeeee eelve kesuee. Hejblet YeejleeceOeerue Devve
efJe<eeke mecemee meJee&le DeefOeke Deens. DeeefeeeF& oseeceOes kegHees<eCeees eceeCe meJee&le peemle
YeejleeceOes Deens. peeieefleke Deejesie mebIevesee DenJeeueevegmeej Yeejle ne kegHees<eerle yeeuekeebvee
meJee&le DeefOeke pevce osCeeje ose Deens. oeefje yeeueceelee, DeegOo HeeCeerHegjJee, Deejesie megefJeOee
eebee DeYeeJe Deens. meeceeve meceepe Iekeebvee ient, leebotU, oeUer, Keeelesue eemeejKee
peerJeveeJeeke Jemlet Kejsoer kejCes ve HejJe[Ceejs Deens. lej keOeer-keOeer JeeHeejer Jeie& ke=ef$ece beeF&
efvecee&Ce kejleele. eecetUs peerJeveeJeeke Jemletes YeeJe Jee{leele. Yeejleere ueeskemebKee DeeefCe
esleerGlHeeove eebee cesU IeeueCeemeeer jemeeeefveke Keles megOeejerle efye-efyeeeves efkekeveeekes eebee
JeeHej kesuee peelees. Hejblet eecetUs peceerveereer megHeerkelee keceer nesles DeeefCe DevveOeeveeee opee& Iemeve
keener ueneve-meneve Deepeejeeer ekeeleener efvecee&Ce nesles. Yeejlee ceOeerue oeefjee Hewkeer JeeKee
kejleevee ele#e kekeleervee ojjespe 2550 ke@uejerpe G<ceebke efvecee&Ce ke ekeleerue Demes Devve
DeeJeeke Demeles pee keggbyeeleerue Devve efceUle veener. oeefje js<esle ieCeues peeleele. eees eceeCe
peJeUHeeme 30 les 35 kekes Deens. ns keceer kejCeemeeer eemeveeves esleermegOeejCeeee Deveske
eespevee peenerj kesuee iejeryeebvee mJemle ojele Devve-Oeeve efceUeJes cnCetve jseefvebie otkeeveeJej
oeefje-js<esleerue ueeskeebvee keceerle-keceer efkebceleerceOes DevveOeeveeee HegjJee eeJeCe-yeeU eespevee
Devve-HetCee& eespevee Deee efJeefJeOe eespevee Deeceueele DeeCetve eleske Deece Deeoceer eespevesleerue
keggbyeevee 600 . ceefnvee meyeefme[er cnCetve osCeele esCeej Deens. lejerner Deepe Yeejleere Devve
efJe<eeke mecemesee nJee lemee eve meguesuee veener.
19.5.2 Deejesie efJe<eeke #es$e :
oseeleerue eleske Jekeleeruee efJeefJeOe cegueYetle mesJeeHewkeer Deejesie mesJee cenlJeeeer Demeles.
peeb oseeleerue meceeve efvejesieer Demelees. lees ose DeeefLe&ke <ee mebHevve Demelees. oseeleerue eleske
Jekeleeres Deejesie mece=Oo DemeeJes eeeer peyeeyeoejer eemeveeeer Demeles. eeceerCe DeeoerJeeeer #es$eeceOes
Deejesie meeseer megefJeOeebee DeYeeJe Demelees. mebmeie&peve jesieebee HewueeJe neslees. leeJej eefleyebOeelceke
GHeeej kejCeejs le%e [e@kej vemeleele HetCe& Hees<eke Deenej egOo efHeCeees HeeCeer, egOo Dee@kemeerpeve
DeeefCe ceeveefmeke meceeOeeve eeyeeyeer Deejesiemeeer eebieues Demeleele. Hejblet Yeejleere meceepeeceOes
ceeieeme peeleer DeeoerJeemeer DeeefCe efeeeb eebee Deejesieeuee Oeeskee Deens. {er HejbHejsves efeeebJej
efveyeOe ueeoueecegUs Deveske JeeF& HeefjefmLeleeruee meceesjs peeJes ueeieles. yeeUleHeCeemeeKee vewmeefie&ke
HeefjefmLeleerceOes efeeebee Hetve&pevce Demelees. Hejblet Deepener Deveske efeee oJeeKeeCeele yeeUle ve neslee
Iejiegleer HeOoleerves Keepeieer megF&efveee neletve yeeUle nesleele eeee Oeeskee ceelee DeeefCe yeeU ee
oesIeebvener Demelees eeefeJeee Deveske DebOeeOoscegUsner Deepeej yeeUeJeleele lej keener JekeleeRvee
DeeefLe&ke HeefjefmLeleercetUs Deejesie megefJeOee IesCes ekee vemeles. eecetUs GHes#eerle Jeiee&leerue ueeskeebvee
meJe&meeceeve Deepeejeyejesyeje ke@vmej, #ee, S[dme eemeejKes Deepeej GoYeJeleebvee efomeleele lej
SKeeoe meeLeeree jesie efvecee&Ce Peeueeme Yeejleere Deejesie JeJemLesuee efveeb$eCeele DeeCeCes Deekee
Demeles. mJeeF&ve Heuet, ye[& Heuet eemeejKee Deepeejebmeeer Decesefjkes meejKee oseebeer ceole OeeJeer
ueeieles. Devegmetefele peeleer peceeleer eebeer mecemee keefCe Deens. eemeveeves Deejesie efJecee oeefje
js<esKeeueerue ueeskeebvee ceesHele Deejesie megefJeOee lej jepeerJe ieebOeer Deejesie efJeceelejbiele oseeleerue
keesCeleener Jekeleeruee Deejesie GHeeejemeeer 5 ueeKeeHeeleeer ceole kesueer peeles. Hejblet Deepener
DeeoerJeemeer eeceerCe oeefje js<esKeeueerue ueeske Deejesie megefJeOeeHeemetve Jebeerle Deensle.
189
19.5.3 efe#eCe :
Yeejleere efe#eCe JeJemLee yeoueuee keeUevegmeej yeoueueer iesueer. HejbHejsvegmeej oefuele
DeeefCe efeeevee efe#eCee Heemetve otj sJeues nesles. cenelcee Hetues DeeefCe meeefJe$eeryeeF& Hetues eebveer
meceepeeleerue meJe& peeleer Oecee&ee ueeskeebvee efe#eCe osCeeee eejbYe kesuee. Yeejleere mJeeleb$eeveblej
efe#eCeeee meeJe&$eerkejCeees lelJe jepe Ievesle meceeefJe kesues. Hejblet jepe kelee&vee DeHes#eseceeCes
meceepeeee eleske mlejeHeele efe#eCe HeesneseJeCes ekee Peeues veener. meeceeefpeke ee GHes#eerle
DemeCeeje Devegmeteerle peeleer peceeleer Flej ceeieemeJeieeae DeuHemebKeeke DeHebie DeeefCe efeee eebvee
ew#eefCeke Heemetve otj sJeues iesues. efJeefJeOe HebeJeeef<e&ke eespevee jeêre ew#eefCeke OeesjCe eew{ efe#eCe,
otj efe#eCe, meJe& efe#ee DeefYeeeve eebleie&le Deveske GHes#eerleebvee efe#eCeebeer mebOeer GHeueyOe keve
osCeeee eelve kesuee iesuee. 2001 ee peveieCevesvegmeej 10.20 kekes SJe{s Devegmegeerle peeleeres
ueeske Deens. Devegmegeerle peeleeres 84 kekes ueeske Deepener eeceerCe Yeeieele Deensle. leebvee efe#eCeeee
mesJesHeemetve Jebeerle jenerues Deensle. DeeefoJeeeer meceepeeeer DeesUKe ceeieeme DeeefCe efvejb#ej Deeer Deens.
otie&ce YeeieeceOes jenle DemeueecegUs ew#eefCeke megefJeOee HegjefJeCeeme De[LeUe eslees. oeefjeecetUs
ceneie[e ew#eefCeke megefJeOee efceUJeCes Deekee Deens. DeuHemebKeeke meceepeeueener nJee leee megefJeOee
efceUeuee veenerle. cegequece efeeebvee Deveske yebOeveeceOes jentve efe#eCe IesCes Deekee nesles.
peeieleerkeerkejCe Je KeepeieerkejCeecegUs Jebeerle Iekeeee ew#eCeerke mecemesle Hetvne Jee{ Peeueer.
efe#eCeemeejKee cegueYetle megefJeOesHeemetve ne meeceeefpeke Ieke otj jeefnuesuee Deens. Lees[eeHeej
eceeCeele efe#eCeeee emeej Peeuee. Hejblet leebef$eke DeeefCe JeeJemeeefeke efe#eCeeeer mecemee efvecee&Ce
nesJetve megefeef#ele yeskeejeres eceeCe Jee{t ueeieues. efe#eCe IesJetve veeskejer efkebJee jespeieej efceUle
vemeueecegUs ee leCeebvee oeefjeeesner peerJeve peieeJes ueeieles.
19.5.4 efveJeeme mecemee :
Jebeerle Iekeeuee oeefjeeceOetve jentve peerJeve peieeJes ueeieles. Tve, Jeeje, HeeTme
eeHeemetve mebj#eCe nesCeemeeer megjef#ele DeeefCe nkekeeee Iejkegueebeer DeeJeekelee Demeles Hejblet
Devegmeteerle peeleer, peceeleer, DeeoerJeeeer DeeefCe oeefje js<esKeeueer peerJeve peieCeeNee ueeskeebee Iejebeer
oeveere DeJemLee Demeles. keeer Iejs efve<ke= jenCeerceeve keesyeb[ee, yekeNee, iegjs, {esjs eebee
meceeJese DemeueecegUs IejebceOes otieOeer Demeles. Deejesieeee erkeesveeletve Deeer efveJeeme JeJemLee
Oeeskeeeeer Demeles. ns ueeske Deee efve<ke= IejeceOes efveJeeme kejleele. leecetUs Deveske Deepeejebeer
ueeieCe nesJetve leebee jespeieejebJej ot<HeefjCeece neslees. eecegUs Jebeerle meceepeeuee nkekeebeer Hekekeer
DeeefCe keeece Iejs osCeemeeer eemeveeves Iejketue eespevee, Fbefoje DeeJeeme eespevee, Devegmegeerle
peeleermeeer jceeF& Iejketue eespevee,enjer oeefje js<esKeeueerue ueeskeebmeeer keW eemeveees Jeeuceerkeer
Deebyeskej DeeJeeme eespevee, ceeHe&le yeefn<ke=le meceepeeuee Iejs osCeees efveeespeve kesues Deens. Hejblet
ele#eele keener jeefJeke ueeskeebveee ee eespevesee ueeYe efceUeuee Deens. leeceOesner Yeeeej
eJe=eerves yesIejevee IejeHeemetve Jebeerle kesues Deens. eemeveeee efveOeer DeYeeJeer eespevee kesJeU
keeieoeJevee jeefnuesueer Deens. lej keOeer-keOeer iejerye DeeefCe yesyeme ueeskeebveer Iejemeeer efceUeuesuee
efveOeer meeJekeejees kepe& cegueecegueeRes efJeJeen DeeefCe DeepeejerHeCe eemeeer Kee& kesuee Deens. cnCetve ee
iejerye ueeskeebes Iejebes mJeHve Deepener mJeHvee jeefnues Deens.
19.5.5 jmlee (jmleeeer mecemee) :
je<êee efJekeemeekejerlee pee cegueYetle mesJee-megefJeOeebeer iejpe Demeles. jmles efkebJee
Jeenletke ne Ieke Deefleee cenlJeeee Deens. meeceeefpeke efJekeemeemeeer Jeenletkeereer meeOeves
190
cenlJeeeer Demeleele. jmles, jsuJes, efJeceeve DeeefCe peueceeie& ee eejner ekeejs oUCeJeUCeeves
Skeceskeebvee pees[tve osJeeCe-IesJeeCe kejCes cenlJeees Demeles. eeceerCe DeeefCe DeeefoJeeeer #es$eebceOes
DemeCeeje keee ceeue keejKeeves DeeefCe yeepeejHessmeeer enjeke[s HeeJeves DeJeeke Demeles. eeceerCe
ueeskeebvee DeeHeuee HeefjmejeceOeerue vewmeefie&ke meeOeve mebHeeer ceOe, ef[bie, yeebyet, ceemes, ebKe, efebHeues
DeeefCe esleer GlHeeove eebeer Jeenletke kejCeemeeer jmleeeer pees[Ceer DeeJeeke Demeles. YeejleeceOes
jmles eleske enjebvee pees[Ceeee otJee Deens. Hejblet Deepe ee jmleebeer oseveere DeJemLee Deens.
eJeeme kejleebvee eleske efkeeCeer esue oeeJee ueeielees. eeceerCe Yeeieevee Deepener jmles GHeueyOe
veenerle. Jee[ee, leeb[s, Hee[s otj-otj Heele Hekekeee jmleeeer meese veener. leecetUs YejHetj
GlHeeoveeee megefJeOee Depetve ner efJeeermeeer yeepeejHessle IesJetve peelee esle veener. eecetUs eeceerCe
Yeeieeleuee eslekejer, keejeefiej, DeeefoJeeeer, ceerceej, Jeenletkeeree meeseer DeYeeJeer yeepeej
HessHeemetve otjeJeuee iesuee Deens. eecetUs DeeHeuee JeJemeeeeceOetve mLeeefveke mlejeJej efJekeemeeeer mebOeer
efometve esles veener. eemeveeves jmles efJekeeme ceneceb[U meeJe&peefveke yeebOekeece efJeYeeie HebleeOeeve
eeceerCe jmles me[ke eespevee ee Debleie&le Deveske jsKeebefkele keee&eceeeer DeeKeCeer kevener
otjue#eerle #es$eebvee pees[ueeme DeHeee Deeues Deens.
19.5.6 emeejceeOece :
meeceeefpeke efJekeemeemeeer emeej ceeOeceeeer Yetefcekee cenlJeeeer Demeles. meYeesJeleeueee
meeceeefpeke HeefjefmLeleereer DeeJeekeleseer ceeefnleer FlejeHeele HeesneJeCes cnCepes mebHeke& nese. DeeefCe
leemeeer GHeeesieele DeeCeueer peeCeejer meeOeves cnCepes emeej ceeOeces nese. ee emeej ceeOeceebveee
pevemebHeke&, ueeskemebHeke&, mecetnmebHeke& ceeOeces ceeveueer peeleele. DeekeeeJeeCeer, otjefe$eJeeCeer,
otjOJeveer, yecnCeOJeveer, efe$eHe, mebieCeke, Fbjves, Jele&ceeve He$es, ceeefmekes, ebLe DeeefCe eemeejKeer
efJeefJeOe ceeefnleer osCeejer meeOeves Deensle. ner meJe& meeOeves ceveesjbpeve meeOeves cnCetvener DeesUKeueer peelele
meJe&meeceeve Jeiee&uee ner meeOeves DeeefLe&ke ee Kejsoer kejCes ve HejJe[Ceejer Demeleele. emeej
ceeOeceeceOetve jespeieej, Goeesie, veJeerve Ie[ecees[er Deejesie, yeepeejHes eeleerue yeoueebeer ceeefnleer
osleele Hejblet oefuele, DeeefoJeeeer, DeHebie eemeejKee otyeUee Jeiee&uee eebeer mesJee ve HejJe[Ceejer
Demeles. eecegUs yeeee peieeleerue yeouelee Ie[ecees[ereer ceeefnleer GHe#eerleebvee efceUle veener. lemese
emeej ceeOeceebveerner GHeYeeskelee Jeiee&uee efJeeej keve keee&ece leeej kesuesues Demeleele. leecetUs
GHes#eerleebee mecemesJej ekeee ekeCeeje Skee otmeNee ceveesjpb eveelceke keee&eceeee DeHeJeeo
JeieUlee meJe& Ge eYetle ueeskeebee peerJeveeJej DeeOeejerle keee&eceebee YejCee Demelees. eecetUs emeej
ceeOeceeke[tvener GHes#eerle Jeie& GHes#eerle jeefnuee Deens.
GHesef#ele meceepeeee efJeefJeOe #es$eeeer ceeefnleer oee.
191
19.6 GHes#eerleebeer Ieke / Jeie& (Categories of Exclued)

emleeJevee :
GHes#eefle meceepeees efJeefJeOe Ieke efkebJne Jeie& Deensle. oefuele DeeefoJeeeer otye&ue Ieke
efeeeb DeuHemebKeeke Je=Oo eemeejKee Deveske Iekeebee GHes#eerleebee Jeie&Jeejerle meceeJese neslees.
eebeer Lees[keeele ceeefnleer Heg{erue eceeCes DeYeemeuee esF&ue.
19.6.1 oefuele (Dalits / SC)
GHes#eerle meceepeeceOeerue oefuele Jeie& ne Ske Ieke Deens. efnbot Oecee&vegmeej Jeie& JeJemLesleerue
eg peebvee cevetmce=leerves DeHe=e ceeveues peeles. pes mebeesOekeeee celes cetU efveJeeeer Yeejleere Deensle.
Yeejleere jepeIevesvegmeej Devegmetefele peeleer cnCetve DeesUKeues peeles. HeejbHeeefjke meceepeJeJemLesves
peeleerceOeerue meJee&le keefve< peele ceeveues nesles. DeeefLe&ke, meeceeefpeke, Oeeefce&ke, ew#eefCeke DeeefCe
meebmke=efleke efveyeOe ueeotve iegueeceeHes#eener nerve ceeveues nesles. iegje-{esjebvee HeeCeer HeerCeeee DeefOekeej
neslee. lees oefuele Jeiee&vee veekeejuee neslee. Fbepe Deeieceveeveblej Deveske meeceeefpeke eUJeUer DeeefCe
mJeeleb$eeveblej jepeIevesves efouesues DeefOekeej eecetUs oefuele meceepeeee HeefjefmLeefleceOes megOeejCee
kejCeemeeer ew#eefCeke mesJee-megefJeOeeee ceesHele HegjJee eemeefkee veeskeNeebceOes DeeefCe jepeefkee
JeJemLesle Deej#eCe efJeefJeOe HebeJeeef<e&ke eespevesceOetve Devegmetefele peeleer-peceeleeree efJekeemeekejerlee
efveeespeve kesues peeles. jespeieej, mJeebjespeieej, ie=n efvecee&Ce, ew#eefCeke megefJeOee, meeceeefpeke meceevelee
DeHe=eleeefveJeejCe keeeoe eemeejKee eespevee Deceueele DeeCetve meeceeefpeke, ew#eefCeke DeeefCe
DeeefLe&ke eieleer kejCeeee eelve kesuee. Hejblet DeHes#eerle efJekeemeeeer ieleer ve esCeeceeies Deveske keejCes
Deensle. Oecee& Oeblelee, peeleerYeso, Yeeeej eemeejKes JeeF& eJe=eercegUs oefuele meceepe eeceerCe Yeeieele
oeefjeees peerJeve peieleebvee efomelees.
19.6.2 DeeefoJeeeer (Tribals / ST)
oNee-KeesNeeceOes JeemleJe kejCeeje ceeieeme DeeefCe efvejb#ej meceepe Deeer DeeefoJeeeebeer
DeesUKe Deens. Yeejleere jepeIevesceOes Devegmetef ele peceeleerceOes DeeoerJeeeer Jeiee&ee meceeJese Deens.
Flej meJe&meeceeve meceepeeHes#ee DeeefoJeemeebeer mJeeleb$e peerJeve ewueer Demeles. eiele peieeHeemetve
DeeHeues DemleerlJe JesieUs peHeCeeee eelve kejleele. Deveske {er, HejbHeje DeeefCe DebOeeOoe ne eebee
peerJeveeee Ske Yeeie Deens. yeeue efJeJeen, DeefmLej efJeJeen mebyebOe DeveeJejme cetueebvee pevce JeOet cetueebeer
mecemee JeweeJe=eer meebmke=leerke efYevvelee ceeieeme Yee<ee ewueer, jespeieej mecemee mLeueeblejerle esleer
peceerve ceeuekeeree eve, Jeve#es$eeJej JeveefJeYeeieeee eYeeJe, DeuHe cepetj, efvej#ejlee, Deejesie, peele
Hebeeeleeree eYeeJe ee cetUs DeeefoJeeeeree peerJeveele Deveske ekeejee mecemee esleele. mJeeleb$eeveblej
ew#eefCeke megefJeOee jepeefkee DeeefCe veeskeNeeleerue Deej#eCe efveJeeme eespevee ew#eefCeke meJeueleer Demes
Deveske keee&ece jeyentvener ne meceepe Jebeerle jeefnuesuee Deens. eecetUs ee ueeskeebvee Deepener cetueYetle
nkekeeHeemetve Jebeerle jeneJes ueeieles. cnCetve DeeoerJeeeer ceOetvee DeeHeuee nkekeemeeer vekemeueer
keejJeeee kejCeeeer JesU esleevee efomeles.
19.6.3 Flej ceeieeme Jeie& (Other Backward Classes / OBC)
Devetmeteerle peeleer peceeleer eceeCese efJeefJeOe ekeejee ceeieemepeeleer ee IekeebceOes
meceeefJe nesleele Ievesee 340 keuecele&iele Flej ceeieeme Jeieeae meceepee yeodoue DeYeeme kejCeejs
Deveske Ieke meceeefJe nesleele. eebee DeYeeme kejCeemeeer keekee-keeuesuekej Deeeesie efyebosej
192
emeeo ceb[ue Deeeesie eebveer meeceeefpeke ew#eefCeke efkeesveeletve ceeieeme peeleeree DeYeeme keve
oseeleerue 2743 peeleeree meceeJese Flej ceeieeme Jeieeae megeerceOes kesuee. ee peeleer meeceeefpeke
meebmke=leerke Oeeefce&ke jepeefkee DeefOekeejeHeemetve Jebeerle Deensle. Hejblet Devegmetef ele peeleeree leguevesle
opee& megOeejerle Deens. ee peeleervee Oeeefce&ke efveyeOe keceer eceeCeele nesles. meeceeefpeke ee ceeieeme
Jeieeae peeleeree opee& keefve DemeueecegUs meeceeefpeke DeefOekeejeHeemetve Jebeerle jeneJes ueeieues.
GlHeeoveeeer meeOeves JeJemeeeeJej DeeOeeefjle nesleer cnCetve DeeefLe&ke efJekeeme nesJet ekeuee veener.
efe#eCeeHeemetve ee peeleer otj jeefnuee jepeefkeeee Ge peeleeree eYeeJeeHet{s meee efvecee&Ce
kejCeeeer ceeveefmekelee leeej Peeueer veener. ee meejKee Deveske mecemescegUs Flej ceeieemeJeieeae
Iekeeee efJekeeme Peeuesuee veener.
19.6.4 efeee (Womens)
Yeejleere Heg<eeOeeve mebmke=leerves efHe{eebveeefHe{eeee efJeeeje ceOetve efe-Heg<e efJeeejeuee
esjCee efoueer Deens. cevemce=leerceOes efeeebJej ueeouesuee efveye&bOeeee HeefjCeece DeepeHeele efketve Deens.
efnbot Oecee&le efHele=$e=Ce Hes[Ceemeeer keggbyeeceOes Het$eeele pevce cenlJeeee Deens. lej cegefuebuee
Hejkeeees Oeve ceeveues Deens. eecegUs efeeebvee pevceeHeemetve Je=OoebkeeUeHeele efJeefJeOe mecemesuee meeceesj
peeJes ueeieles. megefe#eerle Jeiee&ceOes ieYe&peue Heefj#eCe keve efeefuebieer ieYee&ee ieYe&Heele kesuee peelees.
keggbyeeleerue ceguee-cegueeRceOes Hejke keve efJeefJeOe megefJeOeeceOes leHeeJele kesueer peeles. etue DeeefCe cetue
eeeeeer efeee mebyebOe pees[uee peelees. efeeebvee keefve mecepetve meeceeefpeke peerJeveeHeemetve otj
sJeues peeles. efe#eCeeHeemetve HejeJeuebyeve keve Iej keeceeke[s ue#e HegjefJeCeeme meebieerleues peeles.
veeskejer kejCeeNee efeee peemle keeU Iejeyeensj jenleele. keggbyeeee eeflesyeodoue DeeefCe efeee
eeefj$eeyeodoue mebee Iesleuee peelees. keewgbefyeke DeefOekeejeHeemetve otj sJeues peeles. mebHeeeree
DeefOekeej efouee peele veener. jepeefkee DeefOekeejeceOes Heleeree efJeeejeeer Helveeres cele ie=nerle Oejues
peeles. Oeeefce&ke Hetpee Deee& kejCeemeeer Hegjesefnle nesCeeee efeeebvee DeefOekeej veener. Yeejleere
mJeejb$eeveblej efeeebvee meceeefpeke opee& efceUeuee. efnbot kees[efyeueeves Hetve&efJeJeen IemHees DeeefCe
mebHeeeree DeefOekeej efceUeuee. Fbeof jeieebOeer HebleeOeeve, eefleYee leeF& je^Heleer, ceeeeJeleer cegKeceb$eer ee
meejKee HeoeJej efeee efyejpeceeve Peeuee. Hejbleg eecetUs eleske efeeer efmLeleer megOejueer Demes veJns.
Deepener eeceerCe DeeefoJeeeer DeuHemebKeke efeeebeer oweefvee efmLeleer Deens.
19.6.5 DeuHemebKeke (Minorities)
cegmueerce, efeeve eemeejKee meeceeefpeke Jeiee&vee DeuHemebKeeke ceeveues peeles eeceOes
cegequece Oeeefce&ke ueeskeeceOes oeefjeees eceeCe DeefOeke Deens. keener eceeCeeceOes cegequece meceepeeceOes
mebHeeereer meeOeves Deensle. Hejblet yentmebKeere cegequece meceepe oeefjeees peerJeve peieleevee efomelees.
efJekeemeekejerlee efe#eCe, Deejesie, jespeieej ee meejKee cegueYetle meeOeveeHeemetve DeuHemebKeeke
meceepe Jebeerle Deens. Demes meej Deeeesiee meebielees. eieleereer mebOeer osCeemeeer ew#eefCeke,
meeceeefpeke, DeeefLe&ke efkeesveeletve meceevelee efvecee&Ce kejCes iejpeses Deens. DeuHemebKeeke
meceepeeleerue eqm$eeebeer efmLeleer oweefvee mJeHeebeer Deens. DeuHemebKeeke meceepeeleerue efeeebvee
ew#eefCeke meeceeefpeke Oeeefce&ke DeefOekeejeHeemetve otj sJeues Deens. eecetUs DeuHemebKeekeeee meJeeieerCe
efJekeeme nesCes iejpeses Deens.
19.6.6 Je=OoJemLee (Aged)
efvemeie& efveeceevegmeej eleske Jekeleeruee yeeueJeJemLee leCeeJemLee, eew{eJemLee DeeefCe
Je=OoJemLee eeceOetve peeJes ueeieles. Je=OoJemLee cnCepes peerJeveeleerue esJeee keeueKeb[ nese.
193
meJe&meeOeejCeHeCes Jeeeee 60 Je<ee&Heemegve Je=OoJemLesuee eejbYe neslees. Je=Ooevee HejeJeuebyeveees peerJeve
peieeJes ueeieles. keejCe eeefjjerke DeeefCe ceeveefmeke ee DeeHeuee iejpeeHetCe& kejCes ekee vemeles.
DeeefLe&ke GlHeeove kejCes ekee vemeueecetUs DeeefLe&ke eeb FlejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
Glejlee Jeee yejesyej er peeCes, Ssket ve esCes, eeuelee ve esCes, oele He[Ces eemeejKee eeefjjerke
JeeOeer yejesyej ceeveefmeke mebletueve ner keceerefOeke nesles. lej Heeveees Deepeej, oe efJekeeme, jkeleoeye
keceerefOeke eemeejKee Deveske jesieeefJe<eeke mecemeener efvecee&Ce nesleele. Je=OolJeecegUs meeceeefpeke,
Oeeefce&ke, meebmke=efleke keee&eceeceOes menYeeieer neslee esle veener, Deee JesUsme pevce osCeejer cegues Je=Oo
DeeF&-Je[erueebee meebYeeU kejCeeme leeej nesle veener. DeeHeues Je=Oo peerJeve Je=OoeeceeceOes
IeeueJeleebvee efomeleele. Je=Ooeee keueeCeekejerlee Je=Ooemeeer efove keWs, YeefJe<e efveJee&n efveOeer
Je=Ookeeueer efveJe=eer Jesleve mebpee ieebOeer efvejeOeej eespevee pes veeieefjkeebvee eJeeme Yee[eele
meJeuele, ceesHele Deejesie GHeeej eemeejKee Deveske mesJee-megefJeOee osJetvener Deveske Je=Ooevee
Deelcenlee kejCeeeer JesU esles.
19.6.7 efJemLeeHeerle (Disabled)
oseeee efJekeeme kejCeemeeer Deveske Deewoeesefieke ekeuHe jeyeJeues peeleele. ceesceeser
OejCes yeebOeueer peeleele. eecetUs Deveske ueeskeebvee Yetecf eefnve ie=nefnve nesCeeeer JesU esles. eecetUs DeeHeueer
peceerve mees[Ceeeer JesU esles. eecetUs DeeHeues cetU ieeJe mees[tve Flej YekeeJes ueeieles. DeeefoJeeeer
DeeefCe eeceerCe ueeskeebJej eeee eefleketue HeefjCeece neslees. peefceveeree ceesyeouee efJeveecetue Iej, veeiejer
megefJeOee DeeefCe Flej mesJee megefJeOeeee DeeYeeJe efveceeCe& neslees.
19.6.8 Flej Ieke (Other Factors)
YeejleeceOes efJeefJeOe meeceeefpeke otye&ue Ieke Deens. leebee efJekeemeeeer mecemee Deens.
Yeejleere ueeskemebKesceOes otye&ue Iekeebes eceeCe DeefOeke Deens. DeeefLe&ke, meeceeefpeke, ew#eefCeke,
meebmke=leerke #es$eeceOes otye&ue Iekeeee mecemee Deensle. otye&ue Ieke cnCepes peebvee mJele:ee
DeJeeke DemeCeeNee owveefobve iejpee HetCe& kejlee esle veener. keejCe DeeefLe&ke HeefjefmLeleercetUs DeeHeuee
eeefjjerke iejpeeHetCe& ke ekele veener. Devve, Jee, efveJeeje, efe#eCe DeeefCe Deejesie eebee mecemee
Deensle. yeskeejer, efYe#eeJe=eer, yeeuecepetjer DeeefCe DeHebie eemeejKee meeceeefpeke Iekeebee otye&ue Ieke
cnCetve meceeJese kesuee peelees. keece kejCeeeer Fe Demeleevee Deveske ueeskeebvee yeskeej jentve
oeefjeeeer peerJeve peieeJes ueeieles. lej meeceeefpeke DeeefCe keewbgefyeke HeefjefmLeleercetUs Deveske keesJeUee
cegueebvee yeeuecepetj eqmJekeejeJeer ueeieles. KesCee yeeie[Ceeee Jeee ceOes eew{eeceeCes keeeer keeces
keve peyeeyeoejer oeeJeer ueeieles. eecetUs oseeeer YeeJeer efHe{er DeeOeesieleeree efoesves peeleevee efomeles.
eeefjjerke ee DeHebie efkebJee jesie SKeeoee Deepeejeves pejpej Peeuesuee ueeskeebee mecemee
JesieUeee Deensle. efYe#eeJe=efe, JeweeJeJemeee, letbieeeer efe#ee Yeesietve Deeuesuee Jekeleer ve#eueer
#es$eeleerue Deelcemece&HeCe kejCeeje leCe eemeejKee Deveske Iekeebee efJekeemeeee mecemee Deensle.
GHes#eerle Iekeebeer eee& keje.
194
19.7 mekeejelceke eefeeebeer iejpe/ekeee ueeTpe Decele& mesve (Need for

Affirmative Action)
emleeJevee :
[e@. Decele& mesve DeeefCe ekeee uetF&pe eebveer meeceeefpeke GHes#ee Jeiee&eer meefJemlej eee&
keve ee Jeiee&uee efJekeemeeeer mebOeer osCeemeeer jeêre mLejebJej keener efveeespeveelceke keee&eceeeer
DeeKeCeer kesuesueer Deens. meeceeefpeke mecelee-DeeefLe&ke megOeejCee kejCeemeeer keener cenlJeees keee&ece
Heg{erueeceeCes Deens.
19.7.1 vejsiee (NREGA)
jeêre eeceerCe jespeieej nceer keeeoe cenelcee ieebOeer eebee peebleerefoveer 2 Dee@keesyej
2009 ceOes keW eemeveeves ne keeeoe Heeme kesuee leeHetJeea 25 Dee@iem 2005 jespeer cenelcee
ieebOeer jeêre eeceerCe jespeieej nceer eespevee keeeoe neslee. leeceOes megOeejvee keve 120 . jespe
jespeoejer osCeeeer nceer vejsiee keeeoeceOes Deens. keWeleerue egHeerS mejkeejves ee keeeoeeceOes
Het{erue lejlegoer kesuesuee Deensle. yesjespeieejer Jekeleerves mLeeefveke eeceHebeeeleerke[s keece ceeieCeejer
leHeemeCeer keve keeceieej kee[& efoues peeF&ue keece ceeieCeejer Jekeleer eew{ DemeeJeer. keeceieej kee[&
efceUeueeveblej keeceeeer Jee 15 efoJeme HeneJeer. leeveblej kee[& Oeejke les kee[& uesKeer Depee&meesyele
eeceHebeeeleerke[s pecee kesues peeF&ue. leeveblej 14 efoJemeebee Deele meoj Jekeleeruee keece osCeeeer
peyeeyeoejer eeceHebeeeleereer Demesue pej keece efceUeues veener lej Deee yesjespeieejebvee 100 . Hej [s
ojjespe efoues peeles. eeceOes 50 kekes jespeieej eeceHebeeele #es$eeleerue Jebeerle Iekeebmeeer Demeles.
Devegmeteerle peeleer-peceeleermeeer 23 kekes Devegmegeerle peceeleermeeer 17 kekes DeeefCe ceefnueebmeeer
50 kekes jespeieej jeKeerJe Demeles. 2011 ceOes 41 efceueerSve jespeieej efvecee&Ce kesues. 2006 ceOes
200 efpeuneele ne eeesie jeyeJeuee neslee. 2008-09 ceOes 593 efpeuneele eeee efJemleej
kejCeele Deeuee. petuew 2012 ceOes 17 ueeKe 943189 keggbye ee eespevesee ueeYe Iesleevee
efomeleele. eeceerCe #es$eeceOes esleefJe<eeke keeces efoueer peeles. eeceerCe #es$eeleerue GHes#eerle Jeiee&vee
jespeieejeeer mebOeer efoueer.
vejsiee keeeoeeeer ceeefnleer meebiee.
19.7.2 ceeefnleeree DeefOekeej (R.T.I.)

eemeefkee DeeefCe efveceeemeefkee #es$eeleerue ceeefnleer peeCetve IesCeeee DeefOekeej eleske
veeieefjkeeuee (Right to Imformation act 2005) ee keeeoeevegmeej Ievesee yeeefJemeeJee
keueceeeceeCes Yeejleeleerue meJe& jepe DeeefCe keW eeefmele eose (peccet keeceerj jepe JeieUtve) meJe&
195
jepeebvee ne keeeoe 15-6-2005 Heemetve ueeiet Peeuee. ee keeeoeceOes mejkeejer keecekepeeleerue
ceeefnleer efceUefJeCeeee DeefOekeej eleske veeieefjkeeuee yeneue kejCeele Deeuee. peccet DeeefCe keeceerj
jepeeves 2009 ceOes efJeOeeve meYesle ceevelee osJetve ceeefnleeree DeefOekeejeuee eqmJekeejues iesues.
eecetUs mebHetCe& Yeejle oseeceOes 1923 ee ieesefHeveere keeeoe jodoyeoue jJetve veefJeve keeeoe Heeme
kesuee. ee HetJeea leeefceUvee[t 1997, jepemLeeve 1997, efouueer 2001, ceneje^ 2002,
kevee&ke 2002, ceOeeose 2003, peccet-keeceerj 2004 ee Hewkeer ceneje^ DeeefCe efouueer
jepeele ee keeeoeeee meJee&le DeefOeke GHeeesie kesuee. eeceOetve keWere iegHleej efJeYeeie megj#ee
Spevmeer Deeekej efJeYeeie je@.S@verkejHe#eCe, yeg@jes, efme.efJe. Deee efJeceeve mesJee ee meejKee keener
Iekeeuee ceeefnleeree DeefOekeejeHeemetve yeepetuee sJetve peveefnleeee DeeefCe ceeveJeer DeefOekeejees
GuueIeCe nesCeeNee eleske mebmLesuee meceeefJe< kesues Deens. eecegUs Yeeeej DeeefCe DeHeeleejer
kejCeeNee Jekeleeruee efYeleer efvecee&Ce kesuesueer Deens. Yeejleere ob[ menerlee 26vegmeej Yeejle mejkeej
Deeose osJetve jepe mejkeejuee pevelesee efnleemeeer ee keeeoeeeer DeceueyepeeJeCeer keve emeej
DeeefCe eeej kejCes yebOevekeejke Deens. eecetUs keesCeleener keee&ueeeceOeerue peveefnleeee efJeefJeOe
eespevee peeCetve IesCeeee DeefOekeej efceUeuesuee Deens. eecetUs keesCeleener eeefOekeejCeeke[s Deeuesuee
uesKeer leeejerJej oesve ceefnveeee Deele ceeefnleer HetjefJeCeeeer peyeeyeoejer eeOeerkejCe ecegKeeeer
Demesue. pej keee&Jeener eesie efjefleves Peeueer lej mebyebOeerle DeefOekeeNeeJej ob[elceke keejJeeF&
kejCeeeer lejleto mebyebOeerle Jekeleerves keesNee keeieoeJej DeeHeuee ceeefnleer nJeer DemeCeeNee
keee&ueeeee ecegKeeke[s uesKeer mJeHeele leeej Depe& kejeJee. efJeefnle kesuesues eguke Yeve mebHetCe&
veeJe, Heee efueefnves yebOevekeejke Deens. eeeer meefJemlej ceeefnleer keWeemeveeee megevee DeeefCe ceeefnleer
ceb$eeueeeke[s Deens. lemese keWere megevee Deeeesie eebeeke[s Debeflece DeefHeue kejCeeee DeefOekeej
Deens. RTI mebyebOeer keWere ceeefnleer Deeeesieeeer JesyemeeF&[, CIC Dee@veueeFve eeJej leeej veesboJelee
esles. Demee ne DeeOegefveke DeefOekeej pevemeeceeveebvee efceUeuesuee Deens.
jepe Ievesee keesCelee keeeoeevegmeej veeieefjkeebvee ceeefnleer efceUefJeCeeee DeefOekeej Deens.
19.7.3 Hebeeelejepe (Panchayts Raj)

meceepeeleerue eleske ieeuee meesceOes menYeeieer keve IesCeemeeer meesee
efJekeserkejCeeee mebkeuHevee mJeerkeeCe Yeejleere mebefJeOeveeee 73Jee Ievee otmleervegmeej
Ievesee Yeeie - 9 (243) eeeceeCes Hebeeelejepeeeer HeefjYee<ee kesuesueer Deens. efpeune mlejeJej
efpeune Heefj<eo leeuetkee mlejeJej Hebeeele meefceleer DeeefCe eece mLejeJej eeceHebeeele Demes ef$emLejere
meeses efJeYeepeve yeueJeble jeJe cesnlee meefceleerves megeefJeues leeveblej 1960 ceOes JemeblejeJe veeF&ke
eebee DeOe#esKeeueer meefceleer mLeeHeve nesJetve 1958 ee eeceHebeeele JeJemLeeHeve keeeoe Heeme
kesuee iesuee. 1992 ceOes efJeefJeOe megOeejCee keve Hebeeelejepe keeeoe Heeme kesuee. 22-4-1993
Heemetve lees Deeceueele DeeCeuee. eeceOes ueeskeeener HeOoleerves ueeskemebKesee eceeCeele meYeemeoebeer
efveJe[ kesueer peeles. meYeemeo mebKesceOes Devegmegefele peeleer-peceeleer Flej ceeieeme Jeieeae DeeefCe
efeeebmeeer keener peeiee jeKeerJe Demeleele.mejHebe, Hebeeele meefceleeres meYeeHeleer, efpeune Heefj<eoses
196
DeOe#e ner Heos efHejlee HeOoleerves ceeieeme Jeieeaeemeeer jeKeerJe sJeues peeleele. Hebeeele jepeee
Godose mLeeefveke mLejeJejee keejYeej mLeeefveke ueeskeeveere HeenCes. ceeieeme ieeuee vesle=lJeeeer mebOeer
osCes eemeeer Hebeeelejepe JeJemLee keeeosefej juesueer Deens. meee, DeefOekeej DeeefCe HeoecetUs
ceeieeme ieeee meeceeefpeke opee&le megOeejCee nesleeveeb efomeles.
Hebeeele jepe JeJemLee keesCelee leerve mLejeJej DeeOeejuesueer Deens.

Yeejleere meceepeeceOes meeceeefpeke, DeeefLe&ke, ew#eefCeke, Oeeefce&ke DeeefCe jepeefkee
efkeesCeeletve GHes#eerle Iekeebeer DeJensueveeb Peeuesueer Deens. Je<eexvegJe<es& ne meceepe oeefjeees peerJeve
peieleebvee efomelees. Devve, Jee, efveJeeje ee cetueYetle iejpeebmeeer Yekeleer kejeJeer ueeieles. eecetUs
efe#eCe, Deejesie, ceevemevceeve ee yeeyeer otje jenleele. GHes#eerle Jeiee&vee jeêre efJekeemeeee
eJeenele IesJetve esCeemeeer jespeieej, efveJeeje, Devve, Oeeve Deew<eOeGHeeej DeeefCe efe#eCe ee meejKee
cegueYetle megefJeOeebee HegjJee keve Yeejleere GHes#eerle meceepeeuee veee osCeees JesU Deens. eemeveeee
efJeefJeOe eespevesletve ieefjyeer otj kejCeeeer DeeJeemeves osCeele Deeueer. Hejblet ne otyeUe meceepe Deepener
DeeefLe&ke Heejleb$eele Demeueeee efomelees. mebHeeereer meeOeves DeeefCe veJeerve efe#eCe eebee DeYeeJeecetUs
ne Jeie& Jebeerle jeefnuesuee Deens. DeeefoJeeeer eeceerCe DeeefCe PeesHe[HeermeejKee GHes#eerle #es$eeceOes
keee& kejCeeme eemeefkee DeefOekeejer efkebJee mJeebmesJeke leeej nesle veener. eemeveeke[tve Deveske
eespevee keeieoeJej leeej nesleele Hejblet DeceueyepeeJeCeer kejleevee oes<e efvecee&Ce nesJetve leeee ueeYe
eesie efjleerves pevemeeceeveevee efceUle veener. cnCetve eemeveeefeJeee mesJeeYeeJeer keee&ke FerCeeee
meceepe Iekeeves Heg{s esJetve GHes#eerle meceepeeuee ceoleeree nele osCeeeer iejpe Deens. ee keeceemeeer
GHes#eerle Iekeeeener mJe eesie eeflemeeo efceUCes cenlJeees Demeles.

1
2
3
4
5
6
[e@.Decelee& mesve eebeer meeceeefpeke GHes#ee / yeefn<keejve mebkeuHevee meefJemlej DeYeemee.

[e@. ekeee uegF&me eebee meeceeefpeke GHes#ee efmeOoebleees mebjeveelceke DeYeemeeeer eee&
keje.
meeceeefpeke yeefn<keejeve #es$eebes JeCe&ve keje.
meeceeefpeke GHes#ee Iekeebvee / Jeieeve yeodoue ceeefnleer oee.
meeceeefpeke yeefn<keejve efJekeemeemeeer keesCelee mekeejelceke eeereebeer iejpe Deens.
efHHee efuene.
De) vejsiee
ye) ceeefnleeree DeefOekeej
ke) Hebeeele jepe
197
19.10 meboYe&ebLe meteer (Reference List)

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
Development as freedom : Dr. Amartya Sen

Social Exclusion Concept Application and Scrutiny - Social
Development Paper - Dr. Amartysen
Towards Inclusion and equity : Prakash Louis
India Human Development Report 2011 Towards Social
Inclusion
Indentity and Exclusion in Indias cities - The Economic and
Political Weekly February 16, 2008.
Yeejleere meceepe mebjevee DeeefCe mecemee - [e@. eoerHe DeeieueeJes -eer meeFveeLe ekeeeve
veeieHetj
meceepeeee - [e@. ewuespee ceeves - efvejeueer ekeeeve - HetCes
ceeveJeer meeOeve mebHeeeree efJekeeme - eqmcelee peeseer DeeefCe efJeee cnmkes - eieleer yegkeme
ee.efue.HegCes
efJekeemeees DeLe&eee DeeefCe ke=<eer ee. - DeHes#ee peeOeJe efvejeueer ekeeeve HegCes
meceepeeee efJeJekeese - nefjke=<Ce jeJele ; jeJele Heeqyuekeseveme, peeHegj

S.Y.B.A. Sociology Paper - III - Human Development Index and Contemporary Issues in Indian Urban Society (Mar) PDF

Transféré par

Informations du document

Description originale:

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

S.Y.B.A. Sociology Paper - III - Human Development Index and Contemporary Issues in Indian Urban Society (Mar) PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

1

efleere Je<e& keuee

JemeenleJeeo, YeejleereefJeee, je^ereJeeoer HejbHeje (peer.Sme.Oegex)

Deshpande, S (20010. Contemporary India: Sociological

Agrawal, B. (1997). The gender and environment debate:

Harris, Graham. (1989). The Sociology of Development

Joshi and Verma(Ed), 1998, Social Environment

Kabra, Kamal Nayan. Development

Padel, Felix and Das Samrendra. (2010). Out Of This Earth.

Shiva, V.(1997) Women in nature. In Nalinivisvanathanetal

Sen, Amartya. (2000). Development as freedom. Anchor

Waquar Ahmed, Amitabh Kundu and Richard Peet. (20110.

Dhanmanjari, Sathe. 2011. Political Economy of Land and

Iyer, Ramaswamy. 2007. towards A Just Displacement And

Ramesh,J. 2010. The Two Cultures Revisited: The

Ramanathan, Usha. 2011. Land Acquistion, Eminent Domain

Sarkar, Swagoto.2011.The Impossibility of Just

Sarkar, Abhirup. 2007. Development and Displacement; Land

Sahai, S. 2004. Distrust of GM Foods: Addressing crisis of

India: Social Development Report by Council for Social

Rich lands and poor people: Is Sustainable mining possible?

India Human Development Report, 2011: Towards Social

1) meceepeMeeeeee YeejleerekejCeeeer DeesUKe keve osCes

[e@.peer.Sme. Oegex eebee JeebefMeke eeeefJeee efmeodOeeble

The Aborigines : So - Called and Their Future (1943)

[e@. Oeges&ee JeebefMeke efmeodOeeble

peeleer, GHepeeleer Je Heespeeleer efvecee&Ce nesCeeme keejCeerYetle Ieke

[e@. Oegexveer GHepeeleer Je Heespeeleer efveefce&leerme keejCeerYetle Iekeebee MeesOe IesCeemeeer

eeosefMeke efYevvelee Je Deueielee :

efJeefMe< meeOeves Je GHekejCes:

Deenej efJe<eeke jereflejerJeepe :

[e@. peer.Sme. Oegexee eeeefJeeeefJe<eeke efkeesve

Yeejleere DeeefoJeemeeRee DeYeeme

Yeejleeleerue DeeefoJeemeeRee DeYeeme The Scheduled Tribes - 1963 ee ebLeele

Yeejleere Kes[eebee DeYeeme

F.me. 1891 les 1951 ee keeueKeb[eleerue efMejieCeleer DenJeeueeee DeeOeejs

[e@. Iegexee eeeefJeee efJe<eeke efkeesve mHe keje.

Yeejleeleerue meceepeMeeeeuee egjesefHee, Heeeele efkeesveeHeemetve JesieUs keve mJeleb$e

meboYe& ebLe (Reference Books)

The Structure of Social Theory - Turner, Jonuth H.

Yeejlekee meceepeMeee - efmebn Jeer.Sve., efJeJeske ekeeMeve, efouueer.

1.10 eMve (Questions)

[e@. Oegex eebee peeleeRee Gieceeee JeebefMeke efmeodOeeble mHe< keje.

ee ekeejCeees Gef efJeeeLeevee mebjeveelceke Je ekeeee&lceke efkeesveeeer DeesUKe

Yeejle ne Kes[eebee osMe Deens. Kes[eeleerue meceepeees Jemlegefve<HeCes DeOeeve

[e@.Sce.Sve. eerefveJeeme eebee mebjeveelceke keee&Jeeoer efkeesve

Yeejleere meceepeMeeeeee efJekeemeeee eefeesle [e@.Sce.Sve.eerefveJeeme eebes eesieoeve

[e@. eerefveJeeme eebveer DeeHeuee meJe& mebMeesOeve keeee&ceOes mebjeveelceke ekeee&Jeeo

meboYe& ebLe (Reference List)

Indin Village - Dr. M.N. Shrinivas

DeefYepele meceepeMeeeere efJeeej - [e@. eefoHe DeeieueeJes

[e@. Sce.Sve.eerefveJee eebveer Yeejleere meceepeeee mebjeveelceke ekeee&Jeeoer efeskeveeletve

ee ekejCeeee cegKe GsMe efJeeeLeevee JobJoelceke efkeesveeeer DeesUKe keve osCes.

Yeejleere meceepeeee DeOeeveele ceekemeJeeoer efkeesve JeeHejuee peele Deens. [e@.[er.Heer.

ee.[e@.[er.Heer. cegKepeea JobJoelcekeJeeoer efJeeej

meceepeMeeeeleerue cetueYetle mebkeuHevee 1932 (Basic concept of society ,

DeeOegefveke Yeejleere mebmke=leer 1942 (Modern Indian Culture, 1942)

[e@.[er.Heer. cegKepeeaeer Ssefleneefmeke efJejesOe - efJekeemeeeer mebkeuHevee

HejbHejeceOeerue JobJo : (Dialectic of Tradition) :

Yeejleere HejbHejsle DeepeHeele peer efmLeleblejs, HeefjJele&ves Ie[tve Deeueerle, leeyeeyeelees

Yeejleere meceepeele Ge Je efvecve HejbHeje DeefmlelJeele Deensle. leebeele mebIe<e& DeefmlelJeele

meboYe& ebLe (Reference Books)