mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj
ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefeegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-megehe{ceeefCe-Deesie-hegJJeiee-etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,
Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees DejnbleeCeb mes ueskej hetje hee" he{kej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehekej Leesmmeeefce mleJe
he{kej Yeefe he{W~)
-Deeeee&YeefeiegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefjepegeeCeb hebeefJeneeejeCeb DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb
meJJemeentCeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes
megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles meceeveceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{)W
1. efove ceW 1 yepes kes yeeo mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejbYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~

(2)

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke

ceb i eueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:

DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eeseif eve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegevf eefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogejf leeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
%eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb
heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb eer<edKeC[eieceb veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee eerheg<heovleYetleyeueerDeeeee&eJf ejefeleb ieefCeveerDeeefe&keeeer%eeveceleerke=le efmeevleefevleeceefCeerkee meceefvJeleb~
eesleej: meeJeOeeveleee (he"vleg) e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
meJe&cebieueceebieueb, meJe&keueeCekeejkeced~
eOeeveb meJe&Oecee&Ceeb, pewveb peeleg Meemeveced~~5~~

RQRQ

(3)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 438

ISBN 978-93-84003-59-3

eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefue efJejefele:

<edKeC[eiece:
(eer YetleyeefuemetefjJee&efJejefele:)

JesoveeKeC[veece-elegLe&: KeC[:
(efleere Jesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leeceeefo<ees[Mehee&vle veJeevegeesieejmeceefvJele:)

(eoMees evLe:)
efmeevleefevleeceefCe erkee

ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer efMe<ee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele)

efnvoer erkee

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer

(HeerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele)

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
500 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2540

Deeefeve Meg. hetefCe&cee, 8 Deketyej 2014

cetue
300/-.

(4)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
eeJeCe ke=<Cee Skeced (13 pegueeF& 2014) kees hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele eer ieewlece ieCeOej Je<e& (2014-2015) kes Devleie&le
MejohetefCe&cee 2014 kes DeJemej hej ekeeefMele)

kecheesep
f ebie-%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(5)

Veer Gyanodaya Granthmala Serial No. 438

ISBN 978-93-84003-44-9

Shrimadbhagwat Pushpadant & Bhootbali Virachitah

Shatkhandagamah
(Shri Bhootbali Surivarya Virachitah)

Vedana Khand nam-Chaturthah Khandah

(With Nine Anuyogdwars form eighth to Sixteenth out of the sixteen
divisions of the second Vednanuyogdwar)

Volume-12
-Siddhant Chintamani CommentaryGanini Pramukh Aryika Shiromani

Shri Gyanmati Mataji

(the disciple of Acharya Shri Veer Sagar Ji Maharaj, the first Pattashishya
of Charitra Chakravarti Prathmacharya Shri Shantisagar Ji Maharaj &
receipient of honorary degrees of D.Litt. two times.)
-Hindi Commentary-

Pragyashramni Aryika Shri Chandnamati Mataji

(receipient of honorary degree of Ph.D.)

-: Published By :-

Digambar Jain Institute of Cosmographic Research

Jambudweep-Hastinapur-250404, Distt.-Meerut (U.P.), Phone-(01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

First Edition
500 Copies

Veer Nirvan Samvat 2540

Ashwin Shukla Poornima, 8 October 2014

Price
300/-

(6)

VEER GYANODAYA GRANTHMALA

This granthmala is an ambitious project of D.J.I.C.R. in
which we are publishing the original and translated
works of Digambar Jain sect written in Hindi,
English, Sanskrit, Prakrit, Apabhramsh,
Kannad, Gujrati, Marathi Etc. We are
also publishing short story type
books, booklets etc. in the
interest of beginners
and children.
-Founder & Inspiration-

GANINI PRAMUKH ARYIKA SHIROMANI

SHRI GYANMATI MATAJI

-Guidance-

Pragya Shramni Aryika Shri Chandnamati Mataji

-Director & Editor -

Karmayogi Peethadhish Swastishri Ravindrakirti Swami Ji

-Managing Editor-

Jeevan Prakash Jain

All Rights Reserved for the Publisher

Published on the occasion of Sharad Poornima-2014 during

"Shri Gautam Gandhar Year" (2014-2015) announced by Param
Pujya Ganini Pramukh Aryika Shiromani Shri Gyanmati Mataji
on Shravan Krishna Ekam, 13th July 2014.

-Composing-

Gyanmati Network
Jambudweep-Hastinapur (Meerut) U.P.

(7)

efJe<eeevegeceefCekee
efJe<ee

he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

mecheeokeere
emleeJevee
Deeeee& elege heefjee
<edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee uesKeve keeue : Ske ef ceW
OeJeuee erkee SJeb efmeevleefebleeceefCe erkee kes ebLeeW ceW Devlej (ee&)
eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kee mebef#ehle peerJeve heefjee
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kee mebef#ehle peerJeve heefjee
Hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
<edKeC[eiece ebLe hetpee
<edKeC[eiece ebLe keer cebieue Deejleer
hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele mebmke=le erkee kee Ske he=
hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele efnvoer erkee kee Ske he=
mecehe&Ce

9
11
17
26
33
37
38
39
51
63
68
72
77
78
79
80

<edKeC[eiece:-elegLe&KeC[:
eoMees evLe:, efmeevleefebleeceefCeerkee
1. DeLe JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced
(<ees[MeYesoevleie&leb Deceevegeesieejced)
eLece ceneefOekeej:
2. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-veJeceevegeesieejced)
efleereesefOekeej:
3. DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-oMeceevegeesieejced)
le=leereesefOekeej:

30

41

(8)

efJe<ee

he= mebKee

4. JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-SkeeoMeevegeesieejced)
elegLeexefOekeej:
5. Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-eoMeevegeesieejced)
heeceesefOekeej:
6. JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveevegeesieejced
efleerees ceneefOekeej:
(Jesoveevegeesieejevleie&le-$eeesoMeevegeesieejced)
eLeceesefOekeej:
7. DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-elego&Meevegeesieejced)
efleereesefOekeej:
8. DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-hebeoMeevegeesieejced)
le=leereesefOekeej:
9. DeLe Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-<ees[Meevegeesieejced)
elegLeexefOekeej:
10. Ghemebnej
11. eoMeevLeme eMeefmle
12. efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle
13. erkee uesKeve keeue
14. elegLe& JesoveeKeC[ met$eeefCe

i:i: i:i

82

91

99

209

248

258

270
290
295
298
301

(9)

mecheeokeere
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
efkemeer uesKeke ves efueKee nwDeelceesVeefle kes ceeie& ceW meledmeeefnle kee Ske cenJehetCe& mLeeve nw~ meeOeke heg<e kes efuees meeOevee ceeie&
ceW meeOe keer Deesj ye{ves kes efuees melmeeefnle Ske eke= Deeuecyeve nw~ meodieg meJe&$e GheueyOe veneR nesles nQ
hejvleg melmeeefnle eleske cebefoj, meeefnle meove SJeb mJeeOeee YeJeve ceW GheueyOe nes peelee nw~ melmeeefnle
kee meee Gheeesie leYeer neslee nw peye meeOeke Gmekee DeOeeve kejkes GmeceW Dehevee eefleefyecye osKelee nw~
Deveeefokeeueerve mebmeej ceW heefjYeceCe kejles ngS YeJe peerJe kes efueS eoMeebie JeeCeer ner Ske ceeOece nw
pees YeJe YeceCe kes Deheej heejeJeej ceW efveceive, efvejeefele Deewj efvejeMe heefLeke kes efueS efoMeemeteke
peeseflemlecYe nw~ Deepe kes hebecekeeue ceW nceW mee#eeled leerLekejeW keer JeeCeer kee heeve kej YeJemeeiej mes heej
nesves kee meewYeeie veneR eehle nw, hejvleg Gme JeeCeer kees evLe he ceW ietBLekej efpeveJeeCeer kes he ceW nceW eoeve
kejves Jeeues eer ieewlece ieCeOej mJeeceer mes ueskej Deeeee& eer kegvokegvomJeeceer SJeb Fmeer hejcheje ceW yeermeJeeR meoer
kes eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe leLee Gvekeer efve<keuebke hejcheje kees
De#egCCehe mes DeefYeeEmeefele kejves Jeeues meYeer meble nce meyekes DeejeOe nQ Deewj mlegle nQ efpevekes eje nce
leerLekej YeieJevleeW keer JeeCeer kee heefj%eeve megueYelee mes eehle kej jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj kes eLece ieCeOej
eer ieewlece mJeeceer ves pees efoJeOJeefve ietBLeer Deewj Deeies DeeeeeeX eje efueefheye keer ieF&, Gmekee SkeosMe he
%eeve eer Oejmesveeeee& kees eehle ngDee Deewj GvneWves Gmes Deheves oes megeesie efMe<e eer heg<heoble-Yetleyeefue
cegefvejepe kees efoee efpevneWves <edKeC[eiece pewmes ceneve efmeevleevLe keer jevee keer, efpeme hej efueefKele
Deveske erkeeDeeW ceW ueieYeie 1200 Je<e& hetJe& Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje efueefKele OeJeuee erkee Jele&ceeve
ceW GheueyOe nw~ Fmeer ceneevLe kes met$eeW hej pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, efmeevleeesejer, ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer ves mejue mebmke=le Yee<ee ceW efmeevleeEeleeceefCe veeceke erkee kee
uesKeve kej efJeled Jeie& SJeb pewve peiele hej ceneve Ghekeej efkeee nw~ 400 mes Yeer DeefOeke veee, JeekejCe,
DeOeelce, efmeevle Deeefo eejeW DevegeesieeW mes heefjhetefjle efkeue SJeb mejue mes mejue evLeeW keer jeefe$eer hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mee#eeled JeeiosJeer nQ efpevekes peerJeve kee eleske #eCe mJehejkeueeCe kes
meeLe-meeLe efpeveOece&, efpeveeiece SJeb osJe-Meee-ieg keer Yeefe ceW yeerlelee nw~ Ssmeer hejce Jeboveere, je^ ieewjJe
ceeleepeer kes ejCe efpeme leerLe& hej he[s Jen leerLe& DeekeeMe keer TBeeF&eeW leke hengBe ieee~ efpeme YeJe peerJe hej
Gvekeer ef he[ ieF& Jen ceevees mebmeej meeiej mes ner heej nes ieee~ Jes pees Yeer kenleer nQ meye Deeiece kes DeeOeej
mes jnlee nw~ Jemlegle: %eeve keer mee#eeled osJeermJehee, %eevemete&, hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer %eevejefMceeeB eleske %eeveefheheemeg, Deelceefpe%eemeg Deewj mebmeej peueefOe mes heej nesves kes Fgke
YeJe peerJe kes efuees mesleg kes meceeve nQ~
Fme <edKeC[eiece evLe keer 16 hegmlekeeW keer mebmke=le erkee hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes meved 2007 ceW
hetCe& nes egkeer nw efpemeceW mes 11 hegmlekeW (efnvoer erkee meefnle) he egkeer nQ Deewj yeejnJeeR hegmleke Deye Deehekes
meeceves nw~ Fme efmeevleeEeleeceefCe keer mebmke=le erkee kee efnvoer DevegJeeo kejves Jeeueer hetpe Deeefe&kee eer
eboveeceleer ceeleepeer FvneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer megefMe<ee nQ~ hetpe ceeleepeer mes

( 10 )

eehle %eeve kes heuemJehe Deepe Fvekeer efJeee Yeer Jeboveere nw~ meeefnle keer efJeOeeDeeW ceW ienve efevleve-ceveve
eje Deheveer ke=efleeeW mes efpeveJeeCeer ceelee keer mesJee kejves Jeeueer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer kee veece
Yeer efejmcejCeere nw~ Jemlegle: en ke=efle Ske Ssmeer Ssefleneefmeke Oejesnj nw pees mejue Yee<ee ceW efmeevle evLe
kee meej mecePeeves ceW me#ece ke=efle efme nesieer~ peerJeve kes eleske #eCe kee meogheeesie hetpe ceeleepeer keer
efJeMes<elee nw pees eleske eeCeer kes efuees DevegkejCeere nw~
cegPes DeleerJe emeVelee nw efke Fme ceneve evLejepe keer ceneve erkee kees ekeeefMele kejJeeves kee meewYeeie
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kees eehle nes jne nw~ mecheeoke nesves kes veeles ceQ emeVelee kee DevegYeJe kejles ngS
hetpe Deeefe&keee kes eefle velecemleke ntB Deewj mJeeOeeeesecf eeeW mes cesje cee$e ener kenvee nw efke nes mekelee nw efke
evLe kes keg efkeue efJe<ee Deehekees mecePe ceW ve DeeJeW efkevleg Deeeee& eer kegvokegvo osJe ves kene nw efkeefJeCeesCe megoceOeerob, peefo efJe heceeosCe nesefo efJemmeefjob~
leb GJeeefo hejYeJes, kesJeueCeeCeb e DeenJeefo~~
DeLee&led pees eeCeer efJeveehetJe&ke egle DeLee&led Meee kees he{lee nw Jen he{e ieee egle eefo eceeo mes keYeer
efJemce=le Yeer nes peeJes lees Deieues YeJeeW ceW keYeer ve keYeer GheueyOe nes peelee nw leLee kesJeue%eeve kees eehle kejeves
ceW Yeer efveefcee yeve peelee nw~
Dele: Fme %eeveiebiee ceW DeJeieenve kej egle Je ieg keer Yeefe kejles ngS Deehe Deheveer Deelcee kees mecegVele
yeveeles ngS MeerIe ner kewJeue mecheoe keer eeefhle kejves ceW me#ece nesJeW~ hegve: hegve: ieefCeveer ceeleepeer SJeb
Deeefe&keeeer kes ejCeeW ceW velecemleke nesves les cee$e Flevee ner kenles ngS Deheveer keuece kees efJejece oslee ntB efkeJeoveb emeeo meoveb, meoeb oeb megOee cegees Jeee:~
kejCeb hejeshekejCeb, es<eeb kes<eeb ve les Jevee:~~

i:i:i:i

( 11 )

emleeJevee
-ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
efoiecyej pewve meeOeg-meeefOJeeeW keer ceefncee kee JeCe&ve kejles ngS MeeeeW ceW kene nwmeeOeJees peceb leerLe mJeelce%eeveb e meeOeJe:~
meeOeJees osJelee cetlee& meeOegYe: meeOeg veehejced~~
DeLee&led efoiecyej pewve meeOeg eueles-efhejles leerLe& nQ, meeOeg mJeelce%eeve nQ, meeOeg cetefle&Oeejer osJelee nQ
Deewj meeOeg mes ye{kej otmejer keesF& Jemleg veneR nw~
efpeveMeemeve JeemleJe ceW ieewjJeMeeueer nw efpemes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej YeieJeeve
ceneJeerj keer Meemeve hejcheje leke Deveske ceneve meeOegDeeW ves Deheves Deespeceeer JeefelJe mes ieewjJeeefvJele
efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer keejceeer Jen heefJe$e efoJeOJeefve, efpemes Gvekes efMe<e eer ieewlece
mJeeceer ves eefLele efkeee, Jener ceewefKeke hejcheje eceMe: efMe<e-eefMe<eeW ceW DeveJejle eueer DeeF&~ eer
ieewlece ieCeOej kes heeeled eer megOecee& mJeeceer Deewj pecyetmJeeceer es oes kesJeueer ngS, hegve: heeBe eglekesJeueer
ngS efpeveceW Deefvlece eer Yeyeeng Les~ eLece kesJeueer YeieJevleeW kees eoMeebie JeeCeer kee mee#eeled %eeve Lee
Deewj eglekesJeueer YeieJevleeW kees eglehejcheje mes eoMeebie kee %eeve Lee~
YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&Ce eeefhle kes heeeled 683 Je<eeX leke en eglehejcheje DeefJeefVe
ceewefKeke he mes eJeeefnle nesleer jner hegve: %eeveeJejCeere kece& kee #eeesheMece cebo nesves mes efJeefVe neslesnesles Ske mecee eoMeebie JeeCeer kee keesF& %eelee veneR jn ieee keeeWefke leye leke egleuesKeve eejbYe veneR
ngDee Lee~ Gmeer hejcheje ceW SkeosMe he Debie hetJe& kes Oeejer eer Oejmesveeeee& veeceke ceneve %eeveer meeOeg
ngS pees Deebie ceneefveefcee %eeveer Deewj ceb$eMeem$e kes leuemheMeea %eelee Les~ Gve Oejmesveeeee& ves
eglemebj#eCe keer efeblee kejles ngS Deheveer Deeeg Deuhe peeve Je=nod meeOeg meccesueve mes oes Delevle eesie
cegefveeeW kees yegueeee Deewj GvnW hejer#ee ceW GeerCe& heekej egle%eeve eoeve efkeee~ Deeeee& eer heg<heobleYetleyeefue veeceke Fve oes cenecegefveeeW ves Gme %eeve kees eehle kej <edKeC[eiece veeceke ceneve efmeevle
ebLe keer jevee keer~
Deeies <edKeC[eiece kes Gve met$eeW kees mecePeves ceW keef"veeF& Deeves hej Deveske erkeeSB efueKeer ieF pees
Jele&ceeve ceW DevegheueyOe nQ~ Deeeee& heevebefo Dehejveece kegvokegvo, Deeeee& MeecekegC[, Deeeee& legcyeuetj,
Deeeee& mecevleYe Deewj Deeeee& JehheosJe, Fve DeeeeeeX eje efueefKele erkeeDeeW kes heeeled Deeeee& eer
Jeerjmesve mJeeceer ngS efpevekeer eeke=le Yee<ee ceW efueefKele OeJeuee erkee ner Deepe GheueyOe nw~
Jemlegle: Fme <edKeC[eiece ebLe ceW mechetCe& eoMeebie kee meej meceeefnle nw~ mevleeW keer Gmeer hejcheje
ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW oef#eCe Yeejle kes DeeOeeeflceke mete&, meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea Deeeee&
eer Meebeflemeeiej cenejepe ves cet[efyeer ceW efJeeceeve Gve OeJeuee, peeOeJeuee Deewj ceneyebOe ceW ceneyebOe kes
lee[he$eeW kes keg Yeeie kees keerkeeW eje ve kej osves hej Fmes megjef#ele kejves nsleg Fmes leecehe$e hej
GlkeerCe& kejekej eglemebJeOe&ve kee ceneve keee& efkeee Deewj Gme eglehejcheje kees Deewj DeefOeke Je=efbiele

( 12 )

kejles ngS Gej Yeejle keer osoerheceeve mete&he, yeermeJeeR-FkekeermeJeeR meoer ceW keJeebjer keveeDeeW kes efueS
leeie kee ceeie& eMemle kejves Jeeueer eLece yeeue yeeeeefjCeer, mejmJeleer mJehee, Deeiece keer eeflecetefle&
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2500 Je<e& kes Fefleneme
ceW pewve meeOeg-meeefOJeeeW eje Meee uesKeve keer efcemeeue keeece kejles ngS mJeefCe&ce Fefleneme je [euee~
Deheves JeefelJe SJeb ke=eflelJe mes meYeer kees Deeee&eefkele kejles ngS GvneWves eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea
%eeve eehle kej 400 ebLeeW keer jevee keer~ Fmekes meeLe ner GvneWves <edKeC[eiece efmeevle ebLe kes met$eeW
hej 16 hegmlekeeW keer mJeleb$e mebmke=le erkee efmeevleefebleeceefCe keer jevee kej pees Deefleere
keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee, efpevemeeefnle keer efJeOeeDeeW ceW Ssmeer Meejoe ceelee kee veece egiees-egieeW leke
efejmcejCeere jnsiee~
Gmeer <edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee en elegLe& KeC[ nw-JesoveeKeC[~ Fmekes
hetJe& keer Dee" hegmlekeeW ceW leerve KeC[ eefhele efkeS ieS nQ, hegve: veJeceeR mes yeejnJeeR hegmleke leke
JesoveeKeC[ kee JeCe&ve nw efpemeceW oMeJeeR mes yeejnJeeR hegmleke ceW Jesoveevegeesieej kee keLeve nw~ Fme
Jesoveevegeesie ej ceW cegKe meesuen DeefOekeej ceeves nQ, GveceW mes Debeflece veew DeefOekeej Fme 12JeW ebLe ceW
nQ-JesoveeeleeefJeOeeve, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve, JesoveeJesoveeefJeOeeve, JesoveeieefleefJeOeeve, JesoveeDevevlejefJeOeeve,
JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve, JesoveeheefjceeCeefJeOeeve, JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj Jesovee DeuheyenglJeefJeOeeve~
Fme ebLe ceW Fve veew DevegeesieejeW kee efveheCe kejves nsleg 533 met$eeW kees oes ceneefOekeejeW ceW
efJeYeeefpele efkeee ieee nw~ Fme ebLe kee uesKeve keee& hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
kegC[uehegj ceW efkeee nw leLee yeere-yeere ceW heeJeehegj SJeb jepeie=ner keer Jebovee nsleg peeves hej Yeer JeneB uesKeve
keee& ngDee nw~ ebLe keer hetCe&lee ceeleepeer ves efomecyej 2003 ceW ceieefmej Megkeuee $eeesoMeer kees YeieJeeve
ceneJeerj keer eLece osMeveeYetefce jepeie=ner (efyenej) ceW keer Deewj Gmeer efove Iees<eCee keer Leer efke Deeies Deeves
Jeeues heew<e ke=. 11 kees YeieJeeve heee&veeLe kee le=leere meneeefyo ceneslmeJe eejbYe kej Ske Je<e& leke
meejs Yeejle ceW YeieJeeve heee&veeLe kee iegCeieeve kejW~
Fme ebLe kes eejbefYeke cebieueeejCe ceW hetpe ceeleepeer ves , eR SJeb Den yeerpee#ejeW kees veceve kejles
ngS efueKee nw vecees cebieueb kegee&led, eR veceeeefhe cebieueced~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, Den vece: megcebieueced~~
DeLee&led vece: ceb$e nce meyekee cebieue kejs leLee eR vece: ceb$e Yeer cebieue kejs SJeb cees#e kes
efueS yeerpe kes meceeve Den ceneceb$e nce meyekes efueS cebieuekeejer nesJes~~1~~
Fme cebieueeejCe kes Devevlej hetpe ceeleepeer ves eLecele: leerveeW ueeskeeW kes ke=ef$ece-Deke=ef$ece
efpeveeuee, Gvekeer ke=ef$ece-Deke=ef$ece eefleceeDeeW, Devevleevevle efmehejcesefeeW mes meceefvJele efmeefMeuee
leLee Denle DeJemLee kees eehle eewyeermeeW leerLekejeW kees veceve efkeee nw~
Deeies heeBe DeefOekeejeW ceW efJeYee eLece ceneefOekeej ceW heeBe JesoveeDeeW kee JeCe&ve nw SJeb efleere
ceneefOekeej kes Devleie&le eej ceneefOekeejeW ceW Mes<e eej JesoveeDeeW kee keLeve efkeee nw~ meJe&eLece
Jesoveeelee efJeOeeve ceW 16 met$eeW kes eje vewiece Deeefo veeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo Dee"eW keceeX keer

( 13 )

Jesovee kes yebOe keejCeeW kee JeCe&ve nw~ FmeceW vewiece, meben Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee meye keceeX keer
Jesovee kes yebOe ceW eeCeeefleheele, ce=<eeJeeo, efceLee%eeve, efceLeeoMe&ve Deewj eeesie Deeefo 28 keejCe nQ~
$e+pegmet$evee keer Dehes#ee eke=efleyebOe Deewj eosMeyebOe eesie mes leLee efmLeefle Deewj DevegYeeieyebOe ke<eee mes
neslee nw~ meCeemme DeJeeJJeb Fme 15JeW met$e kes Devegmeej Meyovee keer Dehes#ee efkemekes efkemekee yebOe
neslee nw en kenvee mebYeJe veneR nw, keeeWefke vee ceW meceeme kee DeYeeJe heeee peelee nw~ hegve:
JesoveemJeeefcelJe efJeOeeve veeceke DeefOekeej ceW hevn met$eeW kes eje efleere DeefOekeej kee keLeve efkeee
ieee nw efpemeceWs %eeveeJejCeeefo Dee"eW keceeX kes mJeeceer kee JeCe&ve nw~ Fmekes Deboj veeYesoeW mes mJeeceer kes
YebieeW kee efJe<ee efJeMes<e Je nw~ JesoveeJesoveeefJeOeeve veece kes le=leere DeefOekeej ceW lesjn mLeueeW eje
DeeJeve met$eeW kee efveheCe efkeee nw efpemeceW meJe&eLece vewiecevee keer Dehes#ee peerJe, eke=efle Deewj mecee
Fvekes SkelJe Deewj DeveskelJe kee DeJeuecyeve ueskej %eeveeJejCe Jesovee kes Skemebeesieer, efmebeesieer Deewj
ef$emebeesieer YebieeW kee eheCe efkeee nw, hegve: mebenvee keer Dehes#ee YebieeW kee efveheCe efkeee nw.....Deeefo~
Fme JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej kees he{kej Dee" ekeej kes kece&he hegodieue mkebOeeW kees Jesovee
peevevee eeefnS Deewj efevleve kejvee eeefnS efke cesjer Deelcee efveeevee mes hetCe&leee Meg Deewj kece& kes
DevegYeJe mes he=Leked nw~
Deeies yeejn met$eeW mes meceefvJele JesoveeieefleefJeOeeve veece kes elegLe& DeefOekeej ceW %eeveeJejCeeefo keceeX
keer Dehes#ee Yeso mes keee efmLele nw, keee DeefmLele nw ee keee efmLeleeefmLele nw, Fme yeele kee JeCe&ve efkeee
ieee nw leLee vewiece, meben Deeefo veeeW keer Dehes#ee Ieeefle Deewj DeIeeefle keceeX keer Jesovee efmLele, DeefmLele,
efmLeleeefmLele kee efJeeej FmeceW efkeee ieee nw~ Fme DeOeee kes mJeeOeee kee leelhee& en nw efke mebmeej
ceW peerJeeW kee ieceveeieceve keceeX kes efveefcee mes neslee nw, kece&yebOe kes DeYeeJe ceW en peerJe ieceveeieceve mes
cege nes efmeeuee ceW efJejepeceeve nes peelee nw Dele: efmeieefle eeefhle kee Gheee nce meYeer kees kejvee
eeefnS~ Jesovee Devevlej efJeOeeve veeceke heebeJeW DeefOekeej ceW ieejn met$eeW kes ceeOece mes Fme yeele kee
efJeJeseve efkeee nw efke %eeveeJejCeeefo keceeX kee yebOe nesves hej Jes Gmeer mecee heue osles nQ ee keeueeblej
ceW heue osles nQ~
JesoveemeefVeke<e& efJeOeeve veeceke Devegeesieej kes efleere ceneefOekeej ceW meJe&eLece cebieueeejCehe
eer ieCeOejosJe kees hetpe ceeleepeer ves veceve efkeee nw~ Fme efleere ceneefOekeej ceW leerve meew yeerme met$e
nQ efpemeceW Dee"eW keceeX keer Jesovee Je-#es$e-keeue-YeeJe keer Dehes#ee Glke= Deewj peIeve oesveeW he
yeleeF& ieF& nw, efpemeceW eLece DeefOekeej ceW heeBe met$eeW kes ceeOece mes JesoveemeefVeke<e& kes Yeso-eYesoeW kee
keLeve efkeee nw~ efleere DeefOekeej ceW eerme met$eeW eje %eeveeJejCeeefo Jesovee kee Je-#es$e-keeue-YeeJe
keer Dehes#ee keLeve efkeee nw~ le=leere DeefOekeej ceW Ske met$e eje oMe&veeJejCeere-ceesnveere-Devlejee keceeX
kee JesoveemeefVeke<e& yeleeee nw~ elegLe& DeefOekeej ceW 27 met$eeW ceW Jesoveere kece& keer Jesovee kee Je-#es$ekeeue-YeeJe keer Dehes#ee Glke=-Deveglke= keLeve nw~ hebece mLeue ceW Ske met$e eje veece Deewj iees$e kece&
keer Jesovee kee eefleheue nw~ "s DeefOekeej ceW Deeegkece& keer Jesovee kee efveheCe 24 met$eeW eje efkeee
nw~ meeleJeW DeefOekeej ceW Ske met$e eje peIevehe mes mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kee Yeso, Dee"JeW ceW 24
met$e ceW %eeveeJejCeere kee peIeve meefVeke<e&, veJeceW ceW Ske met$e ceW oMe&veeJejCe, ceesnveere Deewj Devlejee

( 14 )

kece& keer Jesovee kee eefleheeove, oMeJeW ceW 36 met$e eje Jesoveere kece& kee efveheCe, ieejnJeW ceW 18 met$e
ceW Deeegkece& keer Jesovee kee keLeve, yeejnJeW ceW 18 met$e ceW veecekece& keer Jesovee, lesjnJeW ceW 24 met$e ceW
iees$ekece& keer Jesovee, eewonJeW ceW 3 met$e ceW hejmLeeve meefVeke<e& Jesovee kes Yesoeefo kee keLeve, hevnJeW ceW
veew met$eeW ceW %eeveeJejCeere Deeefo keceeX kee Je keer Dehes#ee meefVeke<e& efJeOeeve, meesuenJeW ceW 9 met$e ceW
%eeveeJejCeere Deeefo kece& keer #es$e keer Dehes#ee Jesovee kee keLeve efkeee nw~
me$enJeW DeefOekeej ceW 8 met$e ceW %eeveeJejCe Deeefo keceeX kee keeue keer Dehes#ee Jesovee keLeve,
De"ejnJeW ceW 16 met$e ceW %eeveeJejCeeefo keceeX keer YeeJe keer Dehes#ee Jesovee, GVeermeJeW ceW 23 met$e ceW
%eeveeJejCeeefo keceeX kes Je keer Dehes#ee meefVeke<e& kee keLeve, yeermeJeW ceW 3 met$e ceW %eeveeJejCeeefo kece&
keer #es$e keer Dehes#ee peIeve meefVeke<e& Jesovee, FkekeermeJeW ceW 12 met$e ceW %eeveeJejCeeefo kece& keer keeue
keer Dehes#ee Jesovee SJeb yeeF&meJeW ceW %eeveeJejCeeefo keer YeeJe keer Dehes#ee Jesovee yeleeF& nw~ efpemes peevekej
Gve keceeX mes efYeVe Meg-yeg, efeewleveefebleeceefCe mJehe Deheves MegelceleJe kee ner DeYeeme kejvee
eeefnS Ssmeer ceeleepeer keer esjCee nw~
JesoveeheefjceeCe efJeOeeve veeceke efleere DeefOekeej kes eewonJeW Devegeesieej ceW hetpe ceeleepeer ves
Deeeeee&efo cegveerejeW kees cebieueeejCehetJe&ke veceve kejles ngS Dee"eW keceeX kes YesoeW kee efJeJeseve kejkes
53 met$eeW eje yeleeee nw efke %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe keer DemebKeele ueeske eceeCe eke=efleeeB keeeW
nQ, meeLe ner Deve meYeer keceeX keer eke=efleeeW kee heefjceeCe Yeer yeleeee nw~
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve veeceke hevnJeW Devegeesieej ceW YeieJeeve kes Ske npeej Dee" veeceeW kees
cebieueeejCe ceW ceeleepeer ves vecemkeej kejles ngS Fkekeerme met$eeW kes ceeOece mes eke=leLe&lee, meceeeyeeLe&lee
Deewj #es$eeleeme keer Dehes#ee Deueie-Deueie %eeveeJejCeeefo keceeX keer eke=efleeeW kes YeeieeYeeie kee JeCe&ve
efkeee nw~ JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve veeceke meesuenJeW Devegeesieej ceW efpeveMeemeve kees veceve kejkes
yyeerme met$eeW eje ceeleepeer ves eke=leLe&lee, meceeeyeeLe&lee Deewj #es$eeleeme keer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo
keceeX kes DeuheyenglJe kee keLeve efkeee nw~
Fme ekeej meesueneW DevegeesieejeW kes keLevehetJe&ke JesoveeKeC[ veece kee elegLe& KeC[ Fme yeejnJeeR
hegmleke kes ceeOece mes hetCe& ngDee nw~ Fme yeejnJeW ebLe kes Ghemebnej ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer hebekeueeCeke YetefceeeW-kegC[uehegj, pe=befYekee, jepeie=ner, heeJeehegjer,
eer ieewlece mJeeceer keer kesJeue%eeveYetefce iegCeeJeeb kee heefjee, eLece osMeveeYetefce jepeie=ner kee heefjee SJeb
eer ieewlece ieCeOej mJeeceer kee heefjee yengle ner megvoj he ceW emlegle efkeee nw~ meeLe ner eer ieewlece
mJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le ke=efleeeW kes yeejs ceW Yeer mebef#ehle ekeeMe [euee nw~ ebLe kes Deble ceW hetpe
ceeleepeer eje efueefKele leerLekej pevceYetefce Jebovee kes ceeOece mes lees yew"s-yew"s ner eewyeermeeW leerLekejeW keer
meesuen pevceYetefceeeW keer ee$ee nes peeleer nw~ ebLe kes Deble ceW hetpe ceeleepeer ves eMeefmle cesW ebLe kee
eefleheee efJe<ee, mLeeve, ieg hejcheje Deeefo kees Yeer yeleeee nw~
Meejoelegue mebmke=le erkeeke$eea hetpe ceeleepeer kees heekej efpeveMeemeve Oeve nw-eeeervekeeue
mes ner en yeele meJe&efJeefole nw efke ceneve DeelceeSB meowJe ceneve mes ceneve keee& kejkes Yeer Deheveer ueIeglee
kees ner eoefMe&le kejleer nQ leYeer lees hetpe ceeleepeer ves Fleves cenevelece, efkeue ebLe kees efmeevle %eeveece=le

( 15 )

kes efheheemegDeeW kes efueS Flevee mejue Deewj efehetCe& yeveeves kes yeeo Yeer ebLe kes Ghemebnej ceW Deheveer ueIeglee
eoefMe&le kejles ngS Fmes cee$e Deheveer Deelcee keer Megef Deewj Deelceefmeef kee keejCe yeleeee nw~ Jele&ceeve
egie ceW hetpe ceeleepeer pewmeer ceneve JeefelJe kees heekej efpeveMeemeve Oeve nw, pewveeiece Oeve nw Deewj
Ssmeer ceneve ieg kees heekej nce meyekee peerJeve Oeve nw efpevekes peerJeve ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej cenejepe eje eoefMe&le keer ieF& Deeieceeee&, iebYeerjlee, Meeble cege, efpeveOece&, efpeveeiece,
efpeveewle Deeefo kes eefle Dekeee Yeefe Deewj mecehe&Ce efoKelee nw~ Deeiece kees Dehevee eeCe mecePeves Jeeues
Gve ceneve Deeeee&Jee& kes oMe&ve nceW Yeues ner megueYe ve ngS neW efkevleg ceeleepeer kes oMe&ve kej, vepeoerkeer
mes Gvekeer eee& osKekej nce Gve iegosJe keer Peueke GveceW menpe ner eehle kej mekeles nQ~ efpeveeiece kee
Flevee %eeve, Fleveer efJeee nesves hej Yeer efvejefYeceeve, mejue, JeelmeuehetCe& ceesnke efJeege, Deheveer cebo
cegmkeeve mes nj Deeiele eeCeer keer heer[e njves Jeeueer hetpe ceeleepeer kee pewvepeiele efej$e+Ceer jnsiee Deewj
Gvekeer eMeheleekee efejkeeue leke efoefioievle Jeeheer nesleer jnsieer~
efnvoer erkee SJeb efnvoer erkeeke$eea ceeleepeer kees Yeer MeleMe: veceve-efkemeer ves kene nw efkeDevotion to Ignorance bestows ignorance and devotion to Gyana (Self-Knowledge)
bestows Gyana, for it a well established fact that a thing can grant only that which it Possesses.

ener keejCe jne efke Fme ebLe keer efnvoer erkeeke$eea hejcehetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer
eboveeceleer ceeleepeer ves Ssmeer efJeog<eer ceeleepeer kee meeceerhe-efMe<elJe eehle kej pees DeodYegle efJeee eehle
keer Jen Deepe mechetCe& meceepe kes mece#e nw~ meved 1995 ceW hetpe eboveeceleer ceeleepeer ves hetpe ceeleepeer
mes <edKeC[eiece keer erkee efueKeves nsleg efJevece efveJesove efkeee, efpemekes eefleheue ceW ner Deepe nceW Ssmeer
Decetue ke=efle keer eeefhle ngF& nw~ Ssmeer Decetue Oejesnj keer eoe$eer keesefMe: Oeve nQ, hetpe ceeleepeer ves
Gvekes Deeen mes Ssmeer ogn erkee keer ve efmehe& mejue mebmke=le erkee ner keer Deefheleg hetpe eer eboveeceleer
ceeleepeer keer efJeMes<e cesOeeMeefe kees osKekej GvnW Fmekeer efnvoer erkee kejves kee ogn keee& meeQhee Deewj
ieg Dee%eevegmeej Gvekes Gve ieefjceehetCe& MeyoeW kees ieefjceehetCe& Yee<eeMewueer ceW ner DevegJeeefole kej hetpe
eboveeceleer ceeleepeer ves Deye leke 13 hegmlekeeW kee efnvoer DevegJeeo kej hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW ceW
meceefhe&le efkeee, Fme ceOe Deeefe&kee eee& kes heefjheeueve kes meeLe-meeLe npeejeW efkeceer. keer heoee$ee,
efJeMeeue eYeeJeveelceke ceneslmeJe, Deveske ebLeeW kes uesKeve-mecheeove, mebIemLe efMe<eeW kes DeOeeheve Deeefo
keer Jemlelee kes keejCe ceboieefle mes nesles ngS Fme keee& kees osKe hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves Yeer ceOe
ceW Fmekes <ece SJeb Dece ebLe kee mJeeb efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ Fve Deveskeeveske keeeeX kes mecheeove
kes yeeo Yeer hetpe eboveeceleer ceeleepeer Jele&ceeve Deeies keer hegmlekeeW keer erkee ceW mebueive nQ~ Jele&ceeve ceW
peye egJee heer{er %eeveeJejCe kece& kes DeleefOeke cebo #eeesheMece kes keejCe mebmke=le Yee<ee kees mecePeves ceW
Yeer mJeeb kees DemeceLe& hee jner nw Ssmes efJe<ece mecee ceW efmeevle %eevesgke YeJe eeefCeeeW kes efueS
efmeevle ebLe kee jnme yeleeves ceW en efnvoer erkee ceerue kee helLej meeefyele nesieer~
Fme yeejnJeeR hegmleke keer mejue efnvoer erkee hetpe ceeleepeer ves heeJeve leerLe& nefmleveehegj ceW Jeerj efve.
meb. 2528, heeuiegve Megkeuee le=leeree, 24 hejJejer 2012 kees hetCe& keer Deewj hejce Oevelee kee DevegYeJe
efkeee~ GvneWves Fme ebLe kes Deble ceW Gme mecee meveeJeo (ce.e.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes efveefce&le

( 16 )

Ceceeskeej Oeece ceW nes jns hebekeueeCeke kee GuuesKe kejles ngS hebehejceser YeieJevleeW kees veceve efkeee
nw, meeLe ner eMeefmle kes ceeOece mes ieg hejcheje kees Jebove kejles ngS hejce GhekeeefjCeer iegceelee hejce
hetpeveeree ieefCeveer ceeleepeer kees yeejcyeej veceve efkeee nw~
yebOegDeeW! Deepe nceves Yeues ner Gve heg<heovle-Yetleyeueer Deeeee&Jee& kes oMe&veeW kee meewYeeie veneR eehle
efkeee, Yeues ner yeeeer-megvojer ceelee keer heojpe veneR eehle keer, Yeues ner eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe SJeb eeefj$eet[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes oMe&ve veneR efkeS
efkevleg hejce meewYeeieMeeueer nQ efke GvneR Deeeee&e mece, ceeleee mece, iege mece oesveeW ceeleepeer
kee Jejonmle, Gvekes efMe<elJe kee megeesie, efveke mes Gvekeer Deeieceese eee&, Gvekee Jeelmeue Deewj
Gvemes efMe#ee eehle kejves kee megDeJemej efceuee, efpememes cesjer en ceeveJe heee&e Oeve nes ieF&~ ceQ hejce
Ghekeej ceeveleer ntB hetpe ceee&oe efMe<eesecee, e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee, efpevneWves
cegPes ie=nyebOeve mes efvekeeuekej meowJe esce, cew$eer Deewj meecebpeme keer efMe#ee oskej, Deheves ceOegj Jeelmeue
mes DeefYeefmebefele kej hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW kee meewYeeie eoeve efkeee~ Fve oesveeW kes kej kee
DeJeuecyeve ueskej ceQ MeerIe ner mebmeejheer meceg kees heej kej heeTBieer, Ssmee cegPes eiee{ efJeeeme nw~
Jemlegle: Ssmeer ceneve ieg, e%ee iegCe mes efJeYetef<ele, ceee&oeefMe<eesecee, iegCejlve Deewj heer.Se.[er. keer
ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, kee&Jeefvelee mes ieg keer cenevelee kee menpe heefj%eeve kejeves Jeeueer,
iegYeefe ceW Depeg&ve Deewj SkeueJe mece, efnle-efcele-efee JeeveeW mes pevekeueeCe ceW efvejle, meeOevee keer
Gelece meeref{eeW hej melele DeejesnCe kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW $ewkeeefueke keesefMe:
Jevove~ Fme ebLe keer ethe jeref[bie kes ceeOece mes cegPes mJeeOeee ueeYe kes meeLe-meeLe pees DeefveJe&eveere
Deevebo ngDee nw, Jen JeCe&veeleerle nw~ Devle ceW ieg keer ceefncee kes yeejs ceW yeleeles ngS cegefe eeefhle leke
Ssmes iegejCe meeefVeOe keer heefJe$e YeeJevee kes meeLe ceQ Deheveer uesKeveer kees efJejece osleer ntBiegefJe&Oeelee iegjsJe oelee ieg: mJeyevOegieg&CejlveefmebOeg:~
iegefJe&veslee iegjsJe leelees iegefJe&cees#ees nlekece&he#e:~~

( 17 )

Deeeee& elege heefjee

emlegefle-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
efpevekes eercegKeejefJevo mes efmeevle kee %eeve efMe<ee kees eehle ngDee Lee, Gme %eeve kes heuemJehe Gve
oesveeW cenecegefveeeW ves <edKeC[eiece met$e ebLeeW keer jevee keer leLee efpevneWves Gve met$eeW hej OeJeuee erkee jekej
eoeve keer, Ssmes Gve eejeW ceneve DeeeeeeX (eer Oejmesveeeee&, eerheg<heovleeeee&, eer Yetleyeueer Deeeee&,
eer Jeerjmesveeeee&) kes mebef#ehle heefjee emlegle efkees pee jns nQ-

eer Oejmesveeeee&YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves YeeJeegle kee GheosMe efoee, Dele: Jes DeLe&kelee& nQ~ Gmeer keeue ceW eej %eeve
mes ege ieewlece iees$eere FvYetefle ves yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW keer Ske ner cegnte& ceW ece mes jevee
keer Dele: YeeJeegle Deewj DeLe&heoeW kes kelee& leerLekej nQ leLee Jeegle kes keee& ieewlece ieCeOej nQ~ Gve ieewlece
mJeeceer ves Yeer oesveeW ekeej kee egle%eeve ueesnee& kees efoee~ ueesnee& ves Yeer pecyetmJeeceer kees efoee~ heefjheeer
ece mes es leerveeW ner mekeue egle kes OeejCe kejves Jeeues kens iees nQ Deewj eefo heefjheeer ece keer Dehes#ee ve keer
peees lees Gme mecee mebKeele npeej mekeueegle kes Oeejer ngS~ ieewlecemJeeceer, ueesnee& Deewj pecyetmJeeceer es
leerveeW efveJee&Ce kees eehle ngS~ Fmekes yeeo efJe<Ceg, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj Yeyeeng, es heeBeeW ner
Deeeee& heefjheeer ece mes eewon hetJe& kes Oeejer ngS~
leovevlej efJeMeeKeeeee&, eesefue, #eef$ee, peeeeee&, veeieeeee&, efmeeLe& Oe=eflemesve, efJepeeeeee&,
yegefue, iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn ner ceneheg<e heefjheeer ece mes ieejn Debie, oMehetJe& kes Oeejke Deewj
Mes<e eej hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~
Fmekes yeeo ve#e$eeeee&, peeheeue, heeb[gmJeeceer, OegJemesve, kebmeeeee& es heeBeeW ner Deeeee& heefjheeer ece
mes mechetCe& ieejn DebieeW kes Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~
leovevlej megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eejeW ner Deeeee& mechetCe& Deeeejebie kes Oeejke
Deewj Mes<e Debie leLee hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejke ngS~ Fmekes yeeo meYeer Debie Deewj hetJeeX kee SkeosMe %eeve
Deeeee& hejcheje mes Deelee ngDee Oejmesve Deeeee& kees eehle ngDee~1
meewje^ (iegpejele-keeef"eeJee[) osMe kes efieefjveiej veece kes veiej keer evieghee ceW jnves Jeeues Deebie
ceneefveefcee kes heejieeceer, eJeeve Jelmeue Deewj Deeies Debieegle kee efJeso nes peeesiee, Fme ekeej GlheVe nes
ieee nw Yee efpevekees, Ssmes Gve Oejmesveeeee& mes ceneceefncee (hebeJe<eeae meeOeg meccesueve) ceW meefcceefuele ngS
oef#eCeeheLe kes (oef#eCe osMe kes efveJeemeer) DeeeeeeX kes heeme Ske uesKe Yespee~ uesKe ceW efueKes iees Oejmesveeeee&
kes JeeveeW kees Deer lejn mecePekej Gve DeeeeeeX ves Meee kes DeLe& kees enCe Deewj OeejCe kejves ceW meceLe&,
veevee ekeej keer GppJeue Deewj efvece&ue efJevee mes efJeYetef<ele Debie Jeeues, Meerueheer ceeuee kes Oeejke, iegDeeW
eje es<eCe (Yespeves) heer Yeespeve mes le=hle ngS, osMe, kegue Deewj peeefle mes Meg DeLee&led Gece kegue Deewj Gece
peeefle ceW GlheVe ngS, mecemle keueeDeeW ceW heejbiele Deewj leerve yeej hete nw DeeeeeeX kees GvneWves (DeeeeeeX mes
leerve yeej Dee%ee ueer nw efpevneWves) Ssmes oes meeOegDeeW kees DeebOe osMe ceW yenves Jeeueer JesCeeveoer kes le mes Yespee~
ceeie& ceW Gve oesveeW kes Deeles mecee eer Oejmesve Yeejke ves jeef$e kes efheues Yeeie ceW mJehve osKee efke
1. leoes meJJesemf ecebie-hegJJeeCeecesie-osmees DeeFefjehejchejeS DeeieceeCees OejmesveeFefjeb mebheees~-OeJeuee heg. 1, he=. 68~

( 18 )

mecemle ue#eCeeW mes heefjhetCe&, meheso JeCe& Jeeues oes GVele yewue Gvekeer leerve eoef#eCee oskej ejCeeW ceW he[ iees nQ~
Fme ekeej kes mJehve kees osKekej mebleg ngS Oejmesveeeee& ves peeG megeosJeoe, egleosJelee peeJevle nes Ssmee
Jeekee GeejCe efkeee~
Gmeer efove oef#eCeeheLe mes Yespes ngS Jes oesveeW meeOeg Oejmesveeeee& kees eehle ngS~ Gmekes yeeo Oejmesveeeee&
keer heeoJevovee Deeefo ke=eflekece& kejkes Deewj oes efove efyeleekej leermejs efove Gve oesveeW ves Oejmesveeeee& mes
efveJesove efkeee efke Fme keee& mes nce oesveeW Deehekes heeocetue kees eehle ngS nQ~ Gve oesveeW cegefveeeW kes Fme
ekeej efveJesove kejves hej Dee nw, keueeCe nes Fme ekeej kenkej Oejmesve Yeejke ves Gve oesveeW meeOegDeeW
kees Deeeemeve efoee~ Fmekes yeeo YeieJeeve Oejmesve ves efJeeej efkeee efkeMewueIeve, YeiveIe, mehe&, eeueveer, ceefn<e, ceW{e, peeWke, leeslee, efceer Deewj ceMeke kes meceeve eesleeDeeW
kees pees ceesn mes egle kee JeeKeeve kejlee nw, Jen cet{ {he mes $e+ef Deeefo leerveeW ekeej kes ieewjJeeW kes
DeOeerve neskej efJe<eeeW keer ueesuegheleeheer efJe<e kes JeMe mes cetef&le nes, yeesefOe-jlve$ee keer eeefhle mes jefnle
neskej YeJeJeve ceW efejkeeue leke heefjYeceCe kejlee jnlee nw~
Fme Jeeve kes Devegmeej mJevoleehetJe&ke DeeejCe kejves Jeeues eesleeDeeW kees efJeee osvee mebmeej Deewj Yee
kees ner ye{eves Jeeuee nw, Ssmee efJeeej kej, MegYe mJehve kes osKeves cee$e mes ner eeefhe Gve oesveeW meeOegDeeW keer
efJeMes<elee kees peeve efueee Lee, lees Yeer efhej mes Gvekeer hejer#ee uesves kee efveee efkeee keeeWefke Gece ekeej mes
ueer ieF& hejer#ee oe ceW meblees<e kees GlheVe kejleer nw~ Devevlej Oejmesveeeee& ves Gve oesveeW kees oes efJeeeSB oeR~
GveceW mes Ske DeefOeke De#ej Jeeueer Leer Deewj otmejer nerve De#ej Jeeueer Leer~ Gvekees efJeeeSB oskej en kene efke
oes efove kee GheJeeme kejkes Fve efJeeeDeeW kees efme kejes~ (Fvvebefo Deeeee& ves yeleeee efke Gve oesveeW ves ieg
keer Dee%ee mes vesefceveeLe keer efveJee&CemLeueer hej peekej efJeeeDeeW kees efme efkeee)~ peye Gvekeer efJeeeSB efme nes
ieF, lees GvneWves efJeee keer DeefOee$eer osefJekeeDeeW kees osKee efke Ske osJeer kes oeBle yeenj efvekeues ngS nQ Deewj
otmejer keeveer nw~ efJeke=leebie nesvee osJeleeDeeW kee mJeYeeJe veneR nw~ Fme ekeej Gve oesveeW ves efJeeej kej ceb$e
mebyebOeer-JeekejCe Meee ceW kegMeue Gve oesveeW ves nerve De#ej Jeeueer efJeee ceW DeefOeke De#ej efceueekej Deewj
DeefOeke De#ej Jeeueer efJeee ceW mes De#ej efvekeeuekej ceb$e kees efhej efme efkeee~ efpememes Jes oesveeWs efJeee osefJeeeB
Deheves mJeYeeJe mes megvojhe ceW efoKeueeF& he[eR~ GvneWves Dee%ee osJees Ssmee kene, leye Fve cegefveeeW ves kene efke
ceQves lees ieg keer Dee%ee cee$e mes ner ceb$e kee Devegeve efkeee nw, cegPes keg DeeJeMekelee veneR nw, leye Jes
osefJekeeSB Deheves mLeeve kees eueer ieF Ssmee egleeJeleej ceW JeCe&ve nw~
leovevlej YeieJeeve Oejmesve kes mece#e eesie efJevee meefnle Gve oesveeW ves efJeeeefmeefmebyebOeer mecemle
Je=eevle efveJesefole kej efoee~ yengle Dee Ssmee kenkej mebleg ngS Oejmesveeeee& ves MegYe efleefLe, MegYe ve#e$e
Deewj MegYe Jeej ceW ebLe kees he{evee eejbYe efkeee~ Fme lejn ece mes JeeKeeve kejles ngS Oejmesve YeieJeeve mes
Gve oesveeW ves Dee<ee{ ceeme kes Megkeue he#e keer SkeeoMeer kes efove hetJee&vn keeue ceW efJeveehetJe&ke ebLe meceehle
efkeee~ efJeveehetJe&ke ebLe meceehle efkeee FmeefueS mebleg ngS Yetle peeefle kes Jeblej osJeeW ves Gve oesveeW ceW mes Ske
keer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj mete& peeefle kes Jeee efJeMes<e kes veeo mes Jeehle ye[er Yeejer hetpee keer~ Gmes
osKekej Oejmesve Yeejke ves Gvekee Yetleyeefue en veece jKee leLee efpevekeer YetleeW ves hetpee keer nw Deewj DemleJemle ovle-hebefe kees otj kejkes efpevekes oeBle meceeve kej efoes nQ, Ssmes otmejs kee Yeer eer Oejmesve Yedejke
ves heg<heoble veece jKee~
leovevlej Gmeer efove JeneB mes Yespes iees Gve oesveeW ves ieg keer Dee%ee DeuebIeveere nesleer nw Ssmee efJeeej

( 19 )

kej Deeles ngS Debkeuesej (iegpejele) ceW Je<ee&keeue efyeleeee~ (ieg ves Deheveer Deuhe Deeeg peevekej Gve oesveeW kees
JeneB mes efJenej kej Deve$e eeleggcee&me kejves keer Dee%ee oer Deewj Jes oesveeW cegefve Dee<ee{ megoer 11 kees efvekeuekej
eeJeCe Jeoer 4 kees Debkeuesej Deees, JeneB hej Je<ee&eesie mLeeefhele efkeee)~
Je<ee&eesie kees meceehle kej Deewj efpeveheeefuele kees meeLe ueskej heg<heovleeeee& lees JeveJeemeer osMe kees eues
iees Deewj Yetleyeefue Yeejke leefceue osMe kees eues iees~ leovevlej heg<heovleeeee& ves efpeveheeefuele kees oer#ee
oskej yeerme eheCee ieefYe&le meleheCee kes met$e yeveekej Deewj efpeveheeefuele cegefve kees he{ekej Devevlej GvnW
Yetleyeefue Deeeee& kes heeme Yespee~ Yetleyeefue ves efpeveheeefuele kes eje efoKeees iees met$eeW kees osKekej Deewj
heg<heovleeeee& Deuheeeg nQ, Ssmee mecePekej leLee nce oesveeW kes yeeo cenekece& eke=efle eeYe=le kee efJeso nes
peeesiee; Fme ekeej keer yegef kes GlheVe nesves mes YeieJeeve Yetleyeefue ves JeeceeCeevegiece kees Deeefo ueskej ebLe
jevee keer~ FmeefueS Fme KeC[ efmeevle (<edKeC[ efmeevle) keer Dehes#ee Yetleyeefue Deewj heg<heovle Deeeee& Yeer
egle kes kelee& kens peeles nQ~ DevegebLekelee& ieewlece mJeeceer nQ Deewj GheebLekelee& jeie, s<e Deewj ceesn mes jefnle
Yetleyeefue, heg<heovle Deeefo Deveske Deeeee& nQ~1
Oejmesveeeee& kee meceevebefomebIe keer eeke=le heeJeueer ceW 683 Je<e& kes Deboj ner eer Oejmesve kees ceevee nw~ eLee-kesJeueer kee
keeue 62 Je<e&, egle kesJeefueeeW kee 100 Je<e&, oMe hetJe&OeeefjeeW kee 183, ieejn DebieOeeefjeeW kee 123 Je<e&, ome
veJe Je Dee" DebieOeejer kee 97 Je<e& Ssmes 6210018312397565 Je<e& ngS, hegve: Ske DebieOeeefjeeW ceW
Den&leyeefue kee 28 Je<e&, ceeIevebefo kee 21 Je<e&, Oejmesve kee 19 Je<e&, heg<heoble kee 30 Je<e& Deewj Yetleyeefue kee
20 Je<e&, Ssmes 118 Je<e& ngS~ kegue efceueekej 565118683 Je<e& kes Debleie&le ner Oejmesveeeee& ngS nQ~
Fme ekeej Fme heeJeueer Deewj Fvveefvo kes egleeJeleej kes DeeOeej hej Yeer eer Oejmesve kee mecee Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 600 DeLee&led F&. meved 73 kes ueieYeie Deelee nw~
Oejmesveeeee& kes iegGheeg&e heeJeueer kes Devegmeej Fvekes ieg eer ceeIevebefo Deeeee& Les DeLeJee Fvveefvo Deeeee& ves mhe
ken efoee nw efke Fvekeer ieg hejcheje kee nceW %eeve veneR nw~
Oejmesveeeee& keer jeveeen lees hetJe& ceW Deeheves he{e nw efke Oejmesveeeee& ves Deheves heeme ceW he{ves kes efueS DeeS ngS oesveeW cegefveeeW
kees ceb$e efme kejves kee DeeosMe efoee Lee Dele: es ceb$eeW kes efJeMes<e %eelee Les~
Dele: Fvekee yeveeee ngDee eesefveeeYe=le veece kee Ske ebLe Deepe Yeer GheueyOe nw~ en ebLe 800 Mueeske
eceeCe eeke=le ieeLeeDeeW ceW nw~ Gmekee efJe<ee ceb$e-leb$eJeeo nw, ye=nled efhheefCekee veeceke meteer ceW Gmekee GuuesKe
Deeee nw~ Fmeer iebLe keer Ske heeC[gefueefhe YeC[ejkej Deesefjevue efjmee& Fbmeret, hetvee ceW nw~ Fme eefle ceW
ebLe kee veece lees eesefveeeYe=le ner nw efkevleg Gmekes kelee& kee veece heCnmeJeCe cegefve heeee peelee nw~ Fve
cenecegefve ves Gmes ket<ceeefC[veer ceneosJeer mes eehle efkeee Lee Deewj Deheves efMe<e heg<heovle Deewj Yetleyeefue kes efueS
efueKee~ Fve oes veeceeW kes keLeve mes Fme ebLe kee Oejmesve ke=le nesvee yengle mebYeJe peBelee nw~ e%eeeceCelJe Ske
$e+ef kee veece nw Gmekes OeejCe kejves Jeeues e%eeeceCe kenueeles Les~ hetvee ceW GheueyOe peesefCeheeng[ keer Fme
1. OeJeuee hegmleke 1, he=. 66 mes 72~

( 20 )

eefle kee uesKeve keeue meb. 1582 nw DeLee&led Jen eefle eej meew Je<e& mes DeefOeke eeeerve nw~ peesefCeheeng[ ebLe kee
GuuesKe OeJeuee ceW Yeer Deeee nw, pees Fme ekeej nwpeesefCeheeng[s YeefCeo-ceble-leble-meeerDees heesiieueeCegYeeiees efe IeseJJees~1
OeJeuee De eefle-he$e~~18~~
Fme ekeej mes Oejmesveeeee& kes ceneve GhekeejmJehe ner Deepe nceW <edKeC[eiece ebLe kee mJeeOeee
kejves kees efceue jne nw~ FvneWves yeejnJeW efJeeo Debie kes Debleie&le hetJeeX kes leLee heeBeJeW Debie JeeKeee%eefhle kes
keg DebMeeW kees heg<heovle Deewj Yetleyeefue DeeeeeeX kees he{eee Lee~ efoiecyej meceoee keer ceeveleevegmeej
<edKeC[eiece Deewj ke<eeeheeng[ ner Ssmes ebLe nQ, efpevekee meerOee mebyebOe ceneJeerj mJeeceer keer eoMeebie JeeCeer mes
ceevee peelee nw~
eer Oejmesveeeee& kes Fefleneme mes nceW en mecePevee nw efke es Deeeee& Debie Deewj hetJeeX kes SkeosMe
kes %eelee Les, ceb$e Meee kes %eelee Les SJeb Ske eesefveeeYe=le ebLe Yeer jee Lee, FvneWves yengle keeue leke
evieghee ceW efveJeeme efkeee Lee eesie cegefveeeWs kees Dehevee egle%eeve he{eee Lee~ efMe<eeW kees ceb$e efme
kejves kees Yeer efoee Lee~ Fme ekeej mes lees nceW DeJeMe meesevee eeefnS efke Deepe kes cegefve ee Deeeee&
efkemeer kees efceLeelJe kes ehebe mes nekej Meebefle nsleg ee efkemeer keee& efmeef nsleg eefo keg ceb$e os osles
nQ, lees osves Jeeues ee ceb$e peheves Jeeues oesveeW ner efceLeeef veneR nQ leLee GvneWves egle kes efJeso kes
Yee mes pees oes cegefveeeW kees Dehevee egle%eeve oskej Gvekes efveefcee mes Deepe egle%eeve keer hejcheje
DeefJeefVe jKeer nw en ceneved Ghekeej Gvekee eefleefove mcejCe kejvee eeefnS~ efpeme efove <edKeC[eiece
keer jevee hetjer ngF& nw, Gme efove elegefJe&Oe mebIe ves efceuekej egle keer cenehetpee keer Leer, Gme efove pes
megoer hebeceer Leer, Dele: Gme hebeceer kees Deepe eglehebeceer kenkej meJe&$e eglehetpee kejves keer eLee eueer
Dee jner nw~ Gmes Yeer efJeMes<e heJe&he ceW ceveekej egle keer, ieg Oejmesveeeee&, heg<heoble leLee Yetleyeefue
Deeeee& keer hetpee kejveer eeefnS~

Deeeee& eer heg<heovle Deewj Yetleyeefue

heg<heovle Deewj Yetleyeefue kee veece meeLe-meeLe eehle neslee nw~ efhej Yeer vebefomebIe keer eeke=le heeJeueer ceW
heg<heoble kees Yetleyeefue mes pes ceevee ieee nw~ Oejmesveeeee& kes yeeo heg<heoble kee Deeeee& keeue 30 Je<e& kee
yeleeee nw Deewj Fvekes yeeo Yetleyeefue kee 20 Je<e& kene ieee nw Dele: Fvekee mecee Oejmesveeeee& kes mecee kes
ueieYeie ner mhe nw~
en lees efveefele ner nw efke eer Oejmesveeeee& ves oes cegefveeeW kees Deve$e cegefvemebIe mes yeggueekej efJeeeOeeve
kejeee Lee~ Devevlej Meeemeceeefhle kes efove Gvekeer efJevee mes mebleg ngS Yetlepeeefle kes Jeblej osJeeW ves Gve
oesveeW ceW mes Ske cegefve keer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj mete& peeefle kes Jeee efJeMes<eeW kes veeo mes ye[er Yeejer hetpee
keer, Gmes osKekej Oejmesveeeee& ves Gvekee Yetleyeefue en veece jKee Deewj otmejs cegefve keer Demle-Jemle oble
hebefeeeW kees "erke kejkes Gvekes oeBle meceeve kej efoes-efpememes ieg ves Gvekee heg<heovle en veece jKee~ Fme
OeJeuee erkee kes keLeve mes en yeele mhe nw efke Fvekee hetJe& veece keg Deewj ner nesvee eeefnS leLee Fvekee
ie=nmLeeece kee heefjee keee nw, en efpe%eemee menpe ner nesleer nw~
1. OeJeuee he=. 1, emleeJevee he=. 25-26~

( 21 )

efJeyegOe eerOej kes egleeJeleej ceW YeefJe<eJeeCeer kes he ceW heg<heoble Deewj Yetleyeefue Deeeee& kes peerJeve hej
Dee ekeeMe osKeves ceW Deelee nw~ eLeeYejle #es$e kes JeeefceosMe-yeeeosMe ceW JemegvOeje veece keer veiejer nesieer~ JeneB kes jepee vejJeenve
Deewj jeveer meghee heg$e ve nesves mes KesoefKeVe neWies~ Gme mecee megyegef veece kee mes" GvnW heeeJeleer keer
hetpee kee GheosMe osiee~ leovegmeej osJeer keer hetpee kejves hej jepee kees heg$eueeYe nesiee Deewj Gme heg$e kee
veece hee jKee peeSiee~ leovevlej jepee meneket ewleeuee kee efvecee&Ce kejeesiee Deewj eefleJe<e&
ee$ee kejsiee~ mes" Yeer jepee keer ke=hee mes mLeeve-mLeeve hej efpevecebefojeW kee efvecee&Ce kejeesiee~ Fmeer
mecee yemevle $e+leg ceW mecemle mebIe eneB Ske$e nesiee Deewj jepee mes" kes meeLe efpeve hetpee kejkes jLe
eueeesiee~ Fmeer mecee jepee Deheves efce$e ceieOe mecee kees cegveerv ngDee osKe megyegef mes" kes meeLe
efJeje nes efoiecyejer oer#ee OeejCe kejsiee~ Fmeer mecee Ske uesKeJeenke JeneB Deeesiee Jen efpeveosJe kees
vecemkeej kej cegefveeeW keer leLee hejes#e ceW Oejmesve iegosJe keer Jebovee kej uesKe meceefhe&le kejsiee~ Jes
cegefve Gmes yeeeWies efke efieefjveiej kes meceerhe iegheeJeemeer Oejmesve cegveerej DeeeeCeere hetJe& keer hebeceJemleg
kes eewLes eeYe=leMeee kee JeeKeeve DeejbYe kejves Jeeues nQ Dele: eesie oes cegefveeeW kees Yespe oes~ Jes
cegefve vejJeenve Deewj megyegef cegefve kees Yespe oWies~ Oejmesve Yeejke keg efoveeW ceW vejJeenve Deewj megyegef
veece kes oes cegefveeeW kees he"ve, eJeCe Deewj efevleve kejekej Dee<ee{ Megkeuee SkeeoMeer kees Meee
meceehle kejWies~ GveceW mes Ske keer Yetlepeeefle kes osJe yeefueefJeefOe kejWies Deewj otmejs kes eej oeBleeW kees
megvoj yevee oWies~ DeleSJe Yetleyeefue kes eYeeJe mes vejJeenve cegefve kee veece Yetleyeefue Deewj eej oeBle
meceeve nes peeves mes megyegef cegefve kee veece heg<heoble nesiee~1
Fvvebefoke=le egleeJeleej ceW en efueKee nw efke FvneWves ebLe meceehle kej ieg keer Dee%ee mes JeneB mes efJenej
kej Debkeuesej ceW Je<ee&eesie efyeleeee~ JeneB mes efvekeuekej oef#eCe osMe ceW hengBes~ JeneB hej heg<heoble cegefve ves
kejneke osMe ceW Deheves Yeevepes efpeveheeefuele kees meeLe efueee Deewj efoiecyejer oer#ee oskej GvnsW meeLe ueskej
JeveJeeme osMe kees eues iees leLee Yetleyeefue cegefve efJe[ osMe ceW eues iees~ JeveJeeme osMe ceW heg<heobleeeee& ves
yeermeefo met$eeW keer jevee keer Deewj efpeveheeefuele kees he{ekej leLee Gve met$eeW kees Gmes oskej Yetleyeefue cegefve kee
DeefYeeee peeveves kes efueS Gvekes heeme Yespee~ GvneWves heg<heobleeeee& keer Deuheeeg peevekej Deewj Gve met$eeW kees
osKekej yengle ner meblees<e eehle efkeee hegve: Deeies egle kee efJeso ve nes peees, Fme YeeJevee mes Je
eceeCeevegiece kees Deeefo ueskej Deeies kes met$eeW keer jevee keer~
Fme ekeej mes Yetleyeefue Deeeee& ves heg<heobleeeee& efJejefele met$eeW kees efceueekej heeBe Keb[eW kes n npeej
met$e jes Deewj lelheeeled ceneyebOe veeceke "s KeC[ keer leerme npeej met$e ebLehe jevee keer~ Fme lejn
<edKeC[eiece keer jevee kej Gmes ebLe he ceW efveye efkeee~ hegve: pes Megkeuee hebeceer kes efove Gme egle keer
ceneved hetpee keer~ Devevlej Yetleyeefue ves efpeveheeefuele kees <edKeC[eiece met$e oskej heg<heoble kes heeme Yespee~
Dehevee meesee ngDee keee& hetCe& ngDee, Ssmee osKekej heg<heobleeeee& ves Yeer egleYeefe kes Devegjeie mes hegueefkele
neskej eglehebeceer kes efove elegefJe&Oe mebIe kes mece#e Gvekeer ceneved hetpee keer~
en <edKeC[eiece ebLe cenekece& eke=efle eeYe=le kee DebMe nw leLee FmeceW Gmekes DeLe& kes meeLe-meeLe met$e
Yeer meceeefJe nQ~ Yetleyeefue Deeeee& ves elegLe& JesoveeKeb[ ceW pees CeceesefpeCeeCeb Deeefo 44 cebieuemet$e efoes nQ,
1. egleeJeleej, ceeefCekeev efo. pewve ebLeceeuee, ebLeebke 21 efmeevlemeejeefomeben he=. 316-317~

( 22 )

Jes ieewlece mJeeceer kes cegKekeceue mes efvekeues ngS nQ~ Fmemes eer heg<heoble Deewj Yetleyeefue Deeeee& Fme ceneved ebLe
kes kelee& veneR nQ, yeefuke eheke nQ Dele: <edKeb[eiece kee eoMeebieJeeCeer kes meeLe mee#eeled mebyebOe nw~
<edKeC[eiece kee jnmeen ebLe n KeC[eW ceW efJeYee nw, Dele: Fmes <edKeC[eiece kenles nQ~ Gvekes veece-peerJeeCe,
KegeyebOe, yebOemeeefceeefJeee, JeseCee, JeiieCee Deewj ceneyebOe nQ~
eer Oejmesveeeee&, heg<heoble Deewj Yetleyeefue kes efJe<ee ceW OeJeuee ceW Deveske efJeMes<eleeSB GheueyOe nQ~
eLeepeeG OejmesCeCeenes, pesCe cenekecceheeef[heeng[mesuees~
yegefefmejsCegefjDees, meceefhheDees heghheevlemme~~1
Jes Oejmesve mJeeceer peeJevle nesJeW, efpevneWves cenekece& eke=efle-eeYe=leheer heJe&le kees Deheves yegefheer
cemleke mes G"ekej heg<heoble kees meceefhe&le efkeee nw~
heCeceeefce heghheebleb, ogkeebleb ogCCeebOeeejjefJeb~
YeiieefmeJeceiiekebe-efceefmemeefceFJeFb meee obleb~~2
pees heeheeW kee Devle kejves Jeeues nQ, kegveeheer DebOekeej kee veeMe kejves kes efueS mete&legue nQ, efpevneWves
cees#eceeie& kes efJeIveeW kees ve kej efoee nw, pees $e+ef<eeeW keer meYee kes DeefOeheefle nQ Deewj efvejvlej hebesefveeW kee
oceve kejves Jeeues nQ, Ssmes heg<heovleeeee& kees ceQ eCeece kejlee ntB~
eneB hej $e+ef<emeefceefleheefle efJeMes<eCe mes es ceneved mebIe kes veslee Deeeee& efme nesles nQ~
Ssmes nerCe eemeb y eb Yet l eyeef u eYe[ejDees heJes e f o cenekecceheeef [ heeng [ -Deef c eeJeeCes C e Dees m eeef j oe
Cebmejeieoesmeceesneeoes~3
Yetleyeefue Yeejke Demebye keLeve veneR kej mekeles, keeeWefke cenekece& eke=efle eeYe=leheer Dece=leheeve mes
Gvekee mecemle jeies<e ceesn otj nes ieee nw~
Fve ekejCeeW mes Fve heg<heoble Deewj Yetleyeefue DeeeeeeX keer cenevelee kee heefjee efceue peelee nw~ es
Deeeee& nce Deewj Deehe pewmes meeOeejCe uesKeke ee Jeee ve neskej YeieJeeve ceneJeerj keer eoMeebie JeeCeer kes
DebMeeW kes DeemJeeoer Deewj Gme JeeCeer kes ner eheke Les leLee jeie, s<e Deewj ceesn mes yengle otj Les~ Gvekes
mebpJeueve ke<eee kee Goe nesles ngS Yeer Jes DemeleYee<eCe mes meJe&Lee hejs nesves mes Jeerlejeieer Les, ceneved
heeheYeer Les~
ye[s meewYeeie keer yeele nw efke Gvekes eje Meeehe mes efveye ngDee hejceeiece Deepe nceW GheueyOe nes jne nw Deewj
nce ueesie Gvekeer JeeCeer kee mJeeOeee kejkes Deheves DemebKeeleiegeCf ele keceeX keer efvepe&je kej jns nQ leLee ceneved hegCe
mebee kes meeLe-meeLe ner mecei%eeve kees eehle kej Deheves Deehe ceW ke=leke=lelee kee DevegYeJe kej jns nQ~

Deeeee& eer Jeerjmesve

efpeleelcehejueeskeme, keJeerveeb eeJeefle&ve:~
Jeerjmesveiegjes: keerefle&jkeuebkeeJeYeemeles~~4
1. OeJeuee he=. 1, cebieueieeLee~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkee), heg. 1, he=. 7~ 3. OeJeuee hegmleke 10, he=. 274-275~
4. nefjJebMehegjeCe meie& 1~

( 23 )

efpevneWves mJehe#e Deewj hejhe#e kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLee pees keefJeeeW kes eeJeleea nQ, Ssmes
eer Jeerjmesve mJeeceer keer efvece&ue keerefle& ekeeefMele nes jner nw~
es Deeeee& Jeerjmesve efkevekes efMe<e Les? Fvekee mecee keee Lee? FvneWves keee-keee jeveeSb keeR? Deeefo
mebef#ehle efJeJejCe Fme ekeej nw~
peerJeve heefjee-Deeeee&osJe ves mJeeb Deheveer OeJeuee erkee keer eMeefmle ceW Deheves ieg kee veece
Sueeeee& efueKee nw~ hej Fmeer eMeefmle keer eewLeer ieeLee ceW ieg kee veece Deee&vebefo Deewj oeoe ieg kee veece
evmesve kene nw~ [e@. nerjeueeue pewve kee Devegceeve nw efke Sueeeee& Fvekes efJeeeieg Deewj Deee&vebefo Fvekes
oer#eeieg Les~
Fme eMeefmle mes eer Jeerjmesveeeee& efmeevle kes ekeeC[ efJeeve, vo, peesefle<e, JeekejCe Deewj veee
kes Jesee leLee Yeejke heo mes efJeYetef<ele Les, Ssmee mhe nw~
pees Yeer nes, Sueeeee& ieg kee Jeelmeue Fve hej Demeerce Lee, Ssmee mhe nw, Jes efkemeer ve efkemeer he ceW
Fvekes ieg DeJeMe Les~ eLee-SueeFefjeJeDees mJeeb Fme Jeekee ceW Deheves kees Sueeeee& kee Jelme kenles
nQ~ Ssmes Deewj Yeer Deveske mLeueeW hej mJeeb Deeeee& ves Deheves kees Sueeeee& kee Jelme efueKee nw~
mecee efveCe&e-Fvekee mecee efJeJeeoemheo veneR nw~ Fvekes efMe<e efpevemesve ves Fvekeer DehetCe&
peeOeJeuee erkee kees Meke mebJeled 759 (F&meJeer meved 837) keer heeuiegve Megkeuee oMeceer kees hetCe& efkeee nw~
Dele: Fme efleefLe kes hetJe& ner Jeerjmesveeeee& kee mecee nesvee eeefnS~ FmeefueS Fvekee mecee F&meJeer meved keer
9JeeR Meleeyoer (816) kee nw~
Fvekeer jeveeSb-Fvekeer oes jeveeSb eefme nQ~ Ske OeJeuee erkee Deewj otmejer peeOeJeuee erkee~ FveceW
mes efleere erkee lees DehetCe& jner nw~
Fvveefvoke=le egleeJeleej ceW efoee nw efke <edKeC[eiece met$e hej eer JehheosJe keer erkee efueKes peeves kes
Ghejevle efkeleves ner Je<e& yeeo efmeevleeW kes Jesee Sueeeee& ngS, es efe$eket ceW efveJeeme kejles Les, eer Jeerjmesve
ves Fvekes heeme mechetCe& efmeevle ebLeeW kee DeOeeve efkeee, Devevlej ieg keer Deveg%ee ueskej Jeeeece ceW hengBes,
JeneB hej Deevelesv eje yeveJeees iees efpevecebefoj ceW "njs~ JeneB hej eer JehheosJeke=le erkee he{er~ Devevlej
GvneWves 72000 Mueeske eceeCe ceW mecemle <edKeC[eiece hej OeJeuee veece mes erkee jeer~ en erkee eeke=le
Deewj mebmke=le Yee<ee ceW efceefele nesves mes ceefCeeJeeueveee mes eefme nw~
otmejer jevee kemeeeheeng[ mege hej peeOeJeuee veece mes erkee nw~ Fmekees Jes kesJeue 20000 Mueeske
eceeCe ner efueKe heees Les efke Jes Demecee ceW mJeie&mLe nes iees~ Fme lejn Ske Jeefe ves Deheves peerJeve ceW 92000
Mueeske eceeCe jevee efueKeer, en Ske Deeee& keer yeele nw~ eer Jeerjmesve mJeeceer ves Jen keee& efkeee nw, pees
keee& ceneYeejle kes jeefelee ves efkeee nw~ ceneYeejle kee eceeCe 100000 Mueeske nw Deewj Fvekeer erkeeSb Yeer
ueieYeie Fleveer ner ye[er nQ~ DeleSJe eefoneefmle leoveod eVesneefmle ve lelkeJeefeled~ pees FmeceW nw mees ner
Deve$e nw Deewj pees FmeceW veneR nw mees keneR hej veneR nw~ en Gefe eneB Yeer eefjleeLe& nw~
Fve erkeeDeeW mes Deeeee& kes %eeve keer efJeMes<elee kes meeLe-meeLe meweefvleke efJe<eeeW kee efkelevee met#ce
leuemheMeea Fvekee DeOeeve Lee, en efoKe peelee nw~
Jeerjmesveeeee& ves Deheveer erkee ceW efpeve DeeeeeeX kes veece kee efveoxMe evLeesuuesKehetJe&ke efkeee nw, Jes
efvecve ekeej nQ-

( 24 )

1. ie=efheeeee& kee leJeeLe&met$e 2. leJeeLe&Yee<e (leJeeLe&Jeeefle&ke Yee<e) 3. mevceefle met$e

4. melkece& eeYe=le 5. efhebef[ee 6. efleueeseheCCeefe 7. JeeKeee%eefhle 8. hebeeefmlekeee eeYe=le
9. peerJemeceeme 10. hetpeheeo efJejefelemeejmeben 11. eYeeev Yeejke (ebLekeej) 12. mecebleYe
mJeeceer (ebLekeej) 13. bomet$e 14. melkece& eke=efle eeYe=le 15. cetueleb$e 16. eesefveeeYe=le Deewj
efmeefefJeefveee~
Deewj Yeer ebLeeW kes GjCeeW ee veece kee GuuesKe OeJeuee erkee ceW heeee peelee nw~
1. Deeeejebie efveeg&efe 2. cetueeeej 3. eJeevemeej 4. oMeJewkeeefueke 5. YeieJeleer DeejeOevee
6. Devegeesieej 7. eeefj$eeeYe=le 8. mLeeveebiemet$e 9. Meekeeeveveeme 10. Deeeejebiemet$e 11. ueIeereee
12. Deehleceerceebmee 13. egkelevegMeemeve 14. efJeMes<eeJeMeke Yee<e 15. meJee&Le&efmeef 16. meeQojvevo
17. Oevebpeeveececeeuee-DeveskeeLe&veececeeuee 18. YeeJeeeYe=le 19. ye=nlmJeebYetmlees$e 20. vebefomet$e 21. meceJeeeebie
22. DeeJeMekemet$e 23. eceeCeJeeefle&ke 24. meebKekeeefjkee 25. kece&eke=efle~
OeJeuee erkee ceW efpeve ieeLeeDeeW kees G=le efkeee nw, GveceW mes DeefOekeebMe ieeLeeSB ieesccemeej, ef$eueeskemeej,
pecyeterhe e%eefhle Deewj JemegvebefoeeJekeeeej ceW Yeer heeeer peeleer nQ Dele: en Devegceeve neslee nw efke Fve eeeerve
ieeLeeDeeW kee eesle Ske ner jne nw, keeeWefke ieesccemeej Deeefo ebLe OeJeuee erkee mes yeeo kes ner nQ~
peeOeJeuee keer eMeefmle ceW kene nwerkee eer Jeerjmesveeree Mes<ee: heeflehebefpekee~1
eer Jeerjmesve keer erkee ner eLeeLe& erkee nw, Mes<e erkeeSB lees heefle ee hebefpekee nQ~
JeemleJe ceW eer Jeerjmesve mJeeceer kees cenekece& eke=efle eeYe=le Deewj ke<eeeeeYe=lemebyebOeer pees Yeer %eeve ieg
hejcheje mes GheueyOe ngDee, Gmes Fve oesveeW erkeeDeeW ceW eLeeJeled efveye efkeee nw~ Deeiece keer heefjYee<ee ceW es
oesveeW erkeeSB efJeeo kes DebieYetle oesveeW eeYe=leeW kee eefleefveefOelJe kejleer nQ~ DeleSJe FvnW eefo mJeleb$e ebLe
meb%ee oer peees lees Yeer Devegheege veneR nw~ ener keejCe nw efke Deepe <edKeC[eiece efmeevle OeJeueefmeevle
kes veece mes Deewj hesppeoesmeheeng[ peeOeJeue efmeevle kes veece mes eefme nQ~
peesefle<e SJeb ieefCele efJe<ee-Fme ceneefmeevle ebLe ceW peesefle<e, efveefcee Deewj ieefCeleefJe<eeke keer
Yeer cenlJehetCe& eee&eW nQ~ 5JeeR Meleeyoer mes ueskej 8JeeR Meleeyoer leke peesefle<eefJe<eeke Fefleneme efueKeves
kes efueS Fvekee en ebLe yengle ner Gheeesieer nw~ peesefle<emebbyebOeer eee&DeeW ceW vevoe, Yee, peee, efjee
Deewj hetCee& meb%eeDeeW kes veece nQ~ efove-jeef$e, cegntle& keer eee& nw~ efveefceeeW ceW Jebpeve Deewj efVe efveefceeeW
keer eee&eW nQ~
FmeceW eOeevehe mes Ske Jeie& meceerkejCe, Deveske Jeie& meceerkejCe, kejCeer, keefuhelejeefMeeeB, meceeveevlej,
iegCeesej, Jeglece Deeefo yeerpeieefCelemebyebOeer eefeeeeW nQ~ OeJeuee ceW De3 kees De kes Ieve kee eLece Jeie&cetue kene
nw~ De9 kees De kes Ieve kee Ieve yeleeee nw~ De6 kees De kes Jeie& kee Ieve yeleueeee nw, Fleeefo~
Deeeee& keer heeheYeerlee-eer Jeerjmesve mJeeceer DeeeeeeX kes JeeveeW kees mee#eeled YeieJeeved keer JeeCeer
mecePeles Les Deewj hejmhej efJe ekejCe ceW efkelevee Dee meceeOeeve efoee nw, Fmemes Fvekeer heeheYeerlee
1. pee OeJeuee eMeefmle, hee 39~

( 25 )

menpe ner heefjueef#ele nesleer nw~ GoenjCe osefKeesDeeiece kee en DeLe& eeceeefCeke ieg hejcheje kes ece mes Deeee nw, en kewmes efveee efkeee peees?
veneR, keeeWefke........%eeve-efJe%eeve mes ege Fme egie kes Deveske DeeeeeeX kes GheosMe mes Gmekeer eceeCelee
peeveveer eeefnS~1
eer Jeerjmesve mJeeceer peeOeJeuee erkee kejles mecee ieeLee met$eeW kees Deewj etefCe& met$eeW kees efkeleveer ee
mes osKeles nQefJehegueeeue kes efMeKej hej efJejepeceeve JeOe&ceeve efoJeekej mes eie neskej ieewlece, ueesneeee& Deewj
pecyetmJeeceer Deeefo keer Deeeee& hejcheje mes Deekej Deewj iegCeOejeeee& kees eehle neskej ieeLeemJehe mes heefjCele
nes hegve: Deee&ceb#eg Deewj veeienefmle kes eje eefleJe=<eYe kees eehle neskej Deewj Gvekes cegKekeceue mes etefCe&met$e kes
Deekeej mes heefjCele efoJeOJeefvehe efkejCe mes peeveles nQ~2
Fme ekejCe mes en mhe nw efke ke<eeeeeYe=le ebLe mee#eeled YeieJeeve keer efoJeOJeefve legue nw~
peye efkemeer mLeue hej oes cele Deees nQ, leye kewmee meceeOeeve nw?
oesveeW ekeej kes JeeveeW ceW mes efkeme Jeeve kees mele ceevee peees?
Fme yeele kees kesJeueer ee eglekesJeueer peeveles nQ, otmeje keesF& veneR peevelee~ keeeWefke Fme mecee Gmekee
efveCe&e veneR nes mekelee nw, FmeefueS heeheYeer Jele&ceeve kes DeeeeeeX kees oesveeW kee ner meben kejvee eeefnS,
DeveLee heeheYeerlee kee efJeveeMe nes peeJesiee~3
Ske peien Jevemheefle kes efJe<ee ceW keg eMve nesves hej lees Jeerjmesve mJeeceer kenles nQ efke-ieesocees SlLe
hegseJJees eneB ieewlece mJeeceer mes hetvee eeefnS~ DeLee&led nce Fmekee Gej veneR os mekeles~ Deye yeleeFes
Fmemes DeefOeke heeheYeerlee Deewj keee nesieer? JeemleJe ceW es Deeeee& Deheveer ieghejcheje mes eehle peevekeejer kes
Deefleefje ceve mes keg efveCe&e osvee heehe ner mecePeles Les~ Fve DeeeeeeX kes Ssmes ekejCeeW mes Deepe kes efJeeveeW
kees efMe#ee uesveer eeefnS~ pees efke efkemeer Yeer efJe<ee ceW efveCe&e ossles mecee DeeeeeeX kees DeLeJee Gvekes iebLeeW kees
Yeer DeeceeefCeke kenves ceW Deeflemeenme kej peeles nQ~
eneB ekejCe kees meceehle kejles ngS cesje ener kenvee nw efke Fve hetJee&eeeesX kes meceeve ner nce meYeer kees
heeheYeer yevevee eeefnS~ <edKeC[eiece ebLe kes DeJelejCe ceW efveefceeYetle hejcehetpe Deeeee&eer Oejmesve
mJeeceer, eer heg<heovle Deewj Yetleyeueer leLee Jeerjmesveeeee& kes eer ejCeeW ceW cesje keesefMe: veceve nw~

i:i: i:i

1. OeJeuee heg. 1, he=. 197~ 2. Socneoes efyeGueefiejcelLeelLeyeceeCeefoJeeejeoes heefjCeo-efoJJepPegeCf eefkejCeeoes CeJJeos~

(pee Oe.he=. 313, kemeeemege keer emleeJevee mes)
3. OeJeuee heg. 1, he=. 222, 223~

( 26 )

<edKeC[eiece keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee

uesKeve keeue : Ske ef ceW
-ieefCeveer %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW efoiecyej pewve cenecegefve eer Oejmesveeeee& mes %eeve eehlekej
eer heg<heobleeeee& SJeb eerYetleyeefue Deeeee& ves <edKeC[eiece ebLe keer jevee keer nw~ FmeceW n KeC[ nQb1. peerJemLeeve 2. #egkeyebOe 3. yebOemJeeefcelJe 4. JesoveeKeC[ 5. Jeie&CeeKeC[ SJeb 6. ceneyebOe~

peerJemLeeve-eLece KeC[

eer Jeerjmesveeeee& eje jefele Gve ebLeeW keer eeke=le-mebmke=le efcee OeJeuee veece keer erkee kes DeeOeej mes ceQves
nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efve. mebJeled 2521 Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee-Mejled heteCf e&cee kees 8 Dekeyt ej meved 1995 ceWefmeeved efmedeLe&ceevece, meJeeewueeskeecetOe&ieeved~
F: meJe&efeeevlesmeew, MeevleerMees efo Oeee&les~~1~~
Fme ekeej cebieueeejCe efueKekej efmeevleefebleeceefCe veece mes mebmke=le erkee efueKevee eejbYe efkeee~
eLece KeC[ keer erkee kees ceQves ceebieerlegbieer ee$ee kes ceOe efueKeles ngS ceeOeesjepehegje (jepemLeeve) ceW
Jeerj efve. meb. 2523, heeuiegve ke=. 13 (efoveeBke 7-3-1997) kees hetCe& efkeee~ Fme eLece KeC[ ceW n ebLe nQ
Deewj met$e mebKee 2375 nw~

#egkeyebOe-efleere KeC[

Fme #egkeyebOe keer erkee ceQves heehegje-DeefleMee #es$e hej Jeerj efve. meb. 2523, heeuiegve Meg. eefleheoe
kees (efoveeBke 10-3-1997) kees eejbYe kejkes Jeerj efve. meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efoveeBke 12-12-1997)
kees nefmleveehegj ceW hetCe& efkeee~ FmeceW Ske ebLe nw, met$e mebKee 1594 nw~

yebOemJeeefcelJeefJeee-le=leere KeC[

Fmekeer erkee ceQves nefmleveehegj ceW ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efo. 12-12-1997) kees eejbYe keer~ hegve: $e+<eYeosJe
keceue cebefoj eerleefJenej, efouueer ceW Jeerj efve. meb. 2525, ef. pes Meg. 5, eglehebeceer kes efove efoveeBke
18-6-1999 kees hetCe& keer nw~ FmeceW Ske ebLe nw SJeb met$e mebKee 324 nw~

Jesovee KeC[-elegLe& KeC[

ceQves peeefmebnhegje, veF& efouueer, DeeJeeue efo. pewve cebefoj ceW Jeerj efve. meb. 2525, Deeefeve Meg.
15-Mejled hetefCe&cee (efoveeBke 24-10-1999) kees eejbYe keer~ hegve: eeeie, Meewjerhegj, kegC[uehegj, heeJeehegjer,
meccesoefMeKej Deeefo leerLeeX keer ee$ee Je leerLe& efJekeeme Deeefo keeeeX kes ceOe Jeerj efve. meb. 2530, ceeie&Meer<e& Meg.
13 (efoveeBke 6-12-2003) ceW jepeie=ner leerLe& hej hetCe& keer nw~ FmeceW eej ebLe nQ SJeb met$e mebKee 1525 nw~

Jeie&Cee KeC[-hebece KeC[

Fme ebLe keer erkee kees ceQves Jeerj efve. meb. 2530, heew<e ke=. 11 (efo. 19-12-2003) kees kegC[uehegj
(efpe.-veeueboe) ceW eejbYe efkeee~ hegve: heeJeehegjer, JeejeCemeer, DeeesOee, Deefn$e Deeefo ee$ee kejles ngS
nefmleveehegj Deekej Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe ke=. 2 (efoveeBke 4-4-2007) ceW YeieJeeve heee&veeLe kes
ieYe&keueeCeke kes heefJe$e efove SJeb Deheveer Deeefe&kee oer#ee efleefLe kes efove hetCe& efkeee nw~ FmeceW eej iebLe nQ SJeb
met$e mebKee 1023 nw~

( 27 )

Jele&ceeve ceW OeJeuee veece mes eefme Fve <edKeC[eiece kes heeBe KeC[eW ceW efnvoer DevegJeeo meefnle 16
hegmlekeW ekeeefMele nQ~ ceQves Yeer FvnW 16 hegmlekeeW ceW efJeYee efkeee nw~ Fve iebLeeW ceW kegue met$e 6841 nQ~ cesjs
eje efueefKele hespe 3115 nQ~
ef$eef$ehebeefJeerjeyos, JewMeeKes efleesefmeles~
nefmleveeiehegjs leerLe&s, erkeseb heefjhete&les~~7~~
eerMeeefvleveeLeleerLexMeb, velJeeleefvlekeMeevlees~
Jevevles meJe&emf eeee-hevles Megelceefmees~~10~~
Fme erkee kes eejbYe ceW ceQves efmeeW keer Jebovee kejkes YeieJeeve MeebefleveeLe kees oe ceW efJejepeceeve efkeee
Lee~ hegve: erkee kes meceeheve ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kees vecemkeej kejkes Deveble efmeeW keer Jebovee keer nw~
Fme iebLe keer hetCe&lee kes yeeo Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe Meg. 11 mes hetefCe&cee leke ye=nled mlej hej
lesjnerhe efpeveeuee kes efpeveefyecyeeW keer hebekeueeCeke eeflee kes ceOe JewMeeKe Megkeuee 14, efoveeBke
1-5-2007 kees <edKeC[eiece egle ceneslmeJe ceveekej Fve meesueneW ebLeeW keer meYeer YeeeW ves hetpee keer nw~

eer $e+<eYeosJe eefjleced

FvneR 11 Je<eeX kes ceOe Jeer.efve.meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 12 (11-12-1997) kees nefmleveehegj ceW
eer$e+<eYeosJeeefjle kees mebmke=le ceW efueKevee eejbYe efkeee SJeb Jeer.efve.meb. 2526, MejodheteCf e&cee (24-10-1999) kees
peeefmebnhegje, veF& efouueer ceW hetCe& efkeee~

eqJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve

YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes DeJemej hej Jeer. efve.meb. 2526 kees keeefle&ke ke=.
DeceeJemee kees ceQves eerleefJenej, efouueer ceW efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve efueKevee eejbYe efkeee~ hegve: eeeie keer
Deesj cebieue efJenej kejkes ceeie& ceW ner efueKeles ngS 2600 ceb$eeW meefnle Fme efJeOeeve kees eeeie (Fueeneyeeo) hengB ekej
Gmeer efove Jeer. efve. meb. 2527, heew<e Meg. 6, efoveeBke 1-1-2001 kees cee$e 66 efove ceW hetCe& efkeee nw~
Fme ekeej <edKeC[eiece erkee uesKeve kes ceOe es oes Deewj cenlJehetCe& ebLe efueKes iees nQ~
DeeoMeceneYee<ee,
ueIegmehleMeleeefvJelee~
eoMeebieceeer osJeer, mee efeeeypesJeleee&les~~

leerLe&ee$ee kes ceOe erkee uesKeve

(27 veJecyej 1995 mes 4 Deewue 2007 leke)
nefmleveehegj leerLe& hej pecyeterhe ceneceneslmeJe kes mecee MejodhetefCe&cee 1995 kees <edKeC[eiece ebLe keer
mebmke=le erkee eejbYe kej ceebieerlegbieer leerLe& hej efmLele Deeefe&keejlve eer eseebmeceleer ceeleepeer keer DeleefOeke
esjCee SJeb #es$e kes keee&kelee&DeeW kes DeleerJe Deeen mes ceieefmej Meg. hebeceer, (27 vecyej 1995) kees nefmleveehegj
mes ceebieerlegbieer keer Deesj ceQves cebieue efJenej efkeee~
ceeie& ceW Deveske leerLe& Jebovee, Oece&eYeeJevee kejles ngS JewMeeKe Meg. 9, MeefveJeej (27 Deewue 1996) kees
ceebieerlegbieer #es$e hej cesje cebieue eJesMe ngDee~
pes Meg. 2 mes <eer, (efoveeBke 19 ceF& mes 23 ceF&) leke cegevf e eer jeCemeeiejpeer cenejepe memebIe, Deeefe&kee
eer eseebmeceleer ceeleepeer memebIe SJeb cesjs memebIe meeefveOe ceW 20 heg Gegib e YeieJeeve eer cegevf emegeleveeLe, eewyeerme leerLekej
eeflecee, meneket eeflecee Deeefo kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe meevebo mecheVe ngDee~ JeneR 1996 kes eelegcee&me kes

( 28 )

ceOe ceebieerlegib eer heJe&le hej eer $e+<eYeosJe keer 108 heg Gegib e eeflecee efvecee&Ce keer ceQves Iees<eCee keer~
JeneB mes keeefle&ke Meg. hebeceer, (15 veJecyej 1996) kees cebieue efJenej kej Denceoeyeeo, Goehegj Deeefo nesles ngS
ew$e ke=. 6 (30 ceee& 1997) kees cesje efouueer ceW Deeieceve ngDee~ eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& Ieese<f ele kejkes
ceQves 1997 kes eelegcee&me ceW eewyeerme keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve Deeefo Deveske Oecee&vegeve mecheVe kejeS nQ~
hegve: keeefle&ke Meg. 5, (5 veJecyej) kees efouueer mes efJenej kej ceQ nefmleveehegj Dee ieF&, eneB 1998 kes
eelegcee&me ceW kegueheefle meccesueve Deeefo Deveske keee&ece ngS nQ~
Deveblej efouueer Deekej meved 1999 kee eelegcee&me kevee huesme, veF& efouueer SJeb meved 2000 kee eelegcee&me
eerleefJenej-efouueer ceW ngDee nw~ Fvekes ceOe eer $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Deeefo Deveske
Oece&eYeeJevee kes keee& mecheVe ngS nQ~
hegve: efouueer mes keeefle&ke Meg. 5, (1 veJecyej meved 2000) kees YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee Yetecf e eeeie keer Deesj
efJenej kejkes 1 peveJejer 2001 kees veJeleerLe& leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer hej ceQ hengBb eer~ JeneB veJe leerLe& efvecee&Ce,
eeflee, cenekegb Ye cemlekeeefYe<eske Deeefo keee&ece Je keewMeecyeer-eYeemeefiejer ceW hebekeueeCeke mecheVe ngS~
JeneB mes hegvejefhe efJenej kej efouueer Deekej cesjs meeefveOe ceW 2001 kes eelegcee&me ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes
yyeerme- meewJeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Devleie&le yyeerme efJee Meebelf e ceneJeerj efJeOeeve Deeefo Devegeve ngS nQ~
Deveblej ceeIe Meg. 8 (20 hejJejer 2002) kees efouueer mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
(efpe.-veeueboe) keer Deesj cesje cebieue efJenej ngDee~ ceOe ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie ceW 2002 kee
eelegcee&me kejkes keeefle&ke Meg. 6, (10 veJecyej) kees JeneB mes efJenejkej JeejeCemeer, Deeje, hevee nesles ngS heew<e
ke=. 10, jefJeJeej (29 efomecyej 2002) kees kegC[uehegj hengBeer, JeneB hej vebeeJele& cenue veJeleerLe& kee
efvecee&Ce SJeb efJeMeeue hebekeueeCeke ceneslmeJe mecheVe ngDee~
hegve: heeJeehegjer, jepeie=ner, meccesoefMeKej Deeefo keer ee$ee kejkes 2003 Je 2004 kes eelegcee&me kegC[uehegj
ceW mecheVe efkees~
lelheeeled JeneB mes efJenej kej YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer (Yesuethegj) ceW YeieJeeve
heee&veeLe kes 2881JeW pevcepeebleer ceneslmeJe Je<e& kee GodIeeve kejekej meejveeLe (efmebnhegjer) ceW YeieJeeve
eseebmeveeLe kee hebekeueeCeke, DeeesOee ceW eYeg $e+<eYeosJe kee cenecemlekeeefYe<eske, efkewleveiej (efpe.yeejeyebkeer, G.e.) ceW hebekeueeCeke, Deefn$e leerLe& kes oMe&ve, ceneefYe<eske Deeefo Oece&eYeeJevee kes meeLe-meeLe
pes<" ke=. otpe, 25 ceF& 2005 kees nefmleveehegj leerLe& hej ceQves cebieue eJesMe efkeee nw~
eneB F&mJeer meved 2005 SJeb 2006 kes eelegcee&me ceW Deveske Oece&eYeeJevee kes keee& mecheVe ngS nQ~ Fme
ceOe mebmke=le erkee uesKeve kejles ngS meved 2007 ceW JewMeeKe ke=. efleeree (4 Deewue 2007) kees erkee hetCe&
kejkes Deheves peerJeve ceW DeeOeeeflceke keueMeejesnCe efkeee SJeb JewMeeKe Megkeuee hetefCe&cee kees lesjnerhe efpeveeuee
kes efpeveefyecyeeW keer je^ere mlej hej hebekeueeCeke eeflee hetCe& neskej efpeveeuee kes efMeKej hej mJeefCe&ce
keueMeejesnCe, Ssmes oes keueMeejesnCe ngS nQ~

leerLe&ee$ee kes ceOe efJeefYeVe leerLe& oMe&ve SJeb

Devesske ceneslmeJeeW kee meb#eshe ceW efJeJejCe
27 veJecyej 1995 mes 25 ceF& 2005 leke ee$ee kes ceOe 1. GejeosMe, 2. efouueer, 3. nefjeeCee,
4. jepemLeeve, 5. ceOeeosMe, 6. ceneje^, 7. iegpejele mes Jeehemeer efouueer-nefmleveehegj Deekej hegvee eeeie-

( 29 )

Fueeneyeeo peekej Jeeheme Deekej efouueer mes hegve: 8. efyenej eosMe Deewj 9. PeejKeC[ Ssmes veJe eosMeeW kes
efJenej-YeceCe ceW ueieYeie ome npeej efkeueesceerj keer ee$ee ngF& nw~

efme#es$e keer ee$ee

Fme ceOe 1. efmeJejket, 2. Tve (heeJeeefiejer), 3. ceebieerlegbieer, 4. heeJeeie{, 5. leejbiee, 6. ceLegje,
7. ieguepeejyeeie (hevee), 8. heeJeehegjer, 9. jepeie=ner, 10. iegCeeJeeb, 11. meccesoefMeKej Ssmes 11 efme#es$eeW keer
Jebovee ngF& nw~ efMeKejpeer ceW eeshe[ekegC[ hej yew"kej Yeer ceQves erkee efueKeer nw~

leerLekej pevceYetefce ee$ee

Ssmes ner 1. keewMeecyeer, 2. kebefheueepeer, 3. Meewjerhegj, 4. JeejeCemeer, 5. efmebnhegj (meejveeLe),
6. evhegjer, 7. kegC[uehegjer, 8. jepeie=ner, 9. DeeesOee, 10. jlvehegjer (jewveener) Deewj 11. nefmleveehegj Ssmes
11 pevceYetefceeeW keer JeboveeSB keer nQ~
eeeie-oer#ee Yetefce, kesJeue%eeveYetefce leLee Deefn$e-kesJeue%eeve Yetefce kes oMe&ve efkeS nQ~
Fve leerLeeX hej yew"kej erkee efueKeles ngS cegPes Ssmee ueielee Lee efke ceevees YeieJeeve keer JeeCeer kes keg
Dece=le-keCe ner FmeceW Dee jns nQ~ Gve #eCeeW ceW cegPes Ske DeodYegle Deevebo kee DevegYeJe neslee Lee~ JeemleJe ceW
YeieJevleeW keer (Meewjerhegj, kegC[uehegj es[kej) meYeer pevceYetefceeeW ceW Gvekes kesJeue%eeve keueeCeke ceW meceJemejCe
keer jevee ngF& nw Deewj YeieJeeve keer efoJeOJeefve mes DemebKe peerJeeW ves Oecee&ce=le kee heeve efkeee nw~ Gve leerLeeX
keer Jebovee Deewj JeneB-JeneB yew"kej erkee uesKeve Ske megKeo mebeesie ner jne nw~ Fmeer ekeej efouueer, peehegj,
Fboewj, Denceoeyeeo, Goehegj, cesj" Deeefo MenjeW ceW Deveske eYeeJevee kes keee&ece ngS nQ~

DeefleMee #es$e oMe&ve

1. eflepeeje, 2. heehegjer, 3. ceneJeerjpeer, 4. kesMeJejeeheeve, 5. eeboKes[er, 6. ecelkeejpeer
(meJeeF&ceeOeeshegj), 7. peehegj-Keeefveee ceW etueefieefj, 8. Debkeuesej (iegpejele), 9. cengDee, 10. DeefCeboe
heee&veeLe, 11. ef$eueeskehegj (efpeuee-yeejeyebkeer, G.e.)Deeefo DeefleMee #es$eeW kes oMe&ve efkeS nw~

ye=nled hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe

meved 1996 ceW ceebieerleggbieer efme#es$e, meved 1997 ceW eerleefJenej, efouueer, meved 1998 ceW keceueeveiej-cesj"
(G.e.), meved 2000 ceW ueeueefkeuee cewoeve-efouueer SJeb meleIeje cebefoj-efouueer, meved 2001 ceW eeeie-Fueeneyeeo
SJeb eYeemeefiejer (keewMeecyeer) ceW, meved 2003 ceW kegC[uehegj (efpeuee-veeueboe), heeJeehegjer SJeb jepeie=ner, meved
2005 ceW meejveeLe (efmebnhegjer, keeMeer), meved 2005 ceW ner efkewleveiej (efpeuee yeejeyebkeer-G.e.), hegve: meved
2007 ceW nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej lesjnerhe efpeveefyecye hebekeueeCeke eeflee Ssmeer 14 eefleeSB
mecheVe ngF& nQ~ Fmeer ceOe ueIeg hebekeueeCeke Deveske ngS nQ~

eewyeerme keuhegce ceneceb[ue efJeOeeve kee Devegeve

Deketyej 1997 ceW efouueer ceW efjbie jes[ hej efJeMeeue heeb[eue ceW Ske meeLe eewyeerme keuhegce
ceneceC[ue yeveees iees~ 3000 mes DeefOeke eeJeke-eeefJekeeDeeW ves kesMeefjee heefjOeeve cesW hetpeve
efJeOeeve kee Devegeve efkeee~
mecee-mecee hej leerve ueeske, pecyeterhe, FvOJepe, efmeee, meJe&leesYe, keuhegce Deeefo Deveske
efJeOeeve Deeefo nesles jns nQ leLee MeebefleefJeOeeve, ieCeOejJeuee efJeOeeve Deeefo meneeW ueIeg efJeOeeve ngS nQ~

( 30 )

YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej

meved 1998 ceW Yeejle keer jepeOeeveer efouueer mes YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee eJele&ve
Yeejle kes eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes kejkeceueeW mes ngDee~ efpemekee meejs Yeejle ceW YeceCe
neskej en meceJemejCe leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie pewve leerLe& hej mLeeefhele efkeee ieee nw~ meved
2003 ceW kegC[uehegj mes YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee YeceCe kejeee ieee nw~

YeieJeeve $e+<eYeosJe kegueheefle meccesueve

Deketyej 1998 ceW nefmleveehegj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kegueheefle meccesueve ngDee~ FmeceW Yeejle kes
efJeeefJeeeueeeW kes kegueheefle cenesoeeW ves Deekej pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes iegCeieeve
efkees~ heeeme mes DeefOeke eeshesmej, efJeledieCe Deeefo Deees~
JewMeeKe ceW cesjer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer kes mecee meved 2006 ceW pecyeterhe mLeue hej Yeejke
meccesueve mecheVe ngDee nw~ JeejeCemeer, hewpeeyeeo (DeeesOee), cesj" Deeefo ceW efJeeefJeeeueeeW ceW eJeeve SJeb
Deveske MenjeW ceW, pesue ceW Yeer eJeeve Deeefo ngS nQ~ mecee-mecee hej Deveske efJeeveeW keer mebieeser, efMe#eCeeefMe#eCe efMeefJej Deeefo ngS nQ~

Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe

4 hejJejer 2000 ceW efouueer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneslmeJe ceveeee ieee~ FmeceW
Deeheo-kewueeMeheJe&le keer jevee kejkes 1008 efveJee&Ceuee[t e{ees iees SJeb ef$ekeeue eewyeermeer kes 72 jlveeW kes
efpeveefyecyeeW keer SJeb eer $e+<eYeosJe keer hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~
Fme efveJee&Ce ceneslmeJe kee GodIeeve lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deueefyenejer Jeepeheseer ves efkeee nw~

kewueeMe ceevemejesJej ee$ee

Deketyej 2000 ceW Je<ee&eesie kes ceOe eerleefJenej-efouueer keer pewve meceepe ves efJeMeeue kewueeMe ceevemejesJej
heJe&le yeveJeekej ef$ekeeue eewyeermeer YeieJevleeW kees efJejepeceeve kejeee, ueeKeeW YeeeW ves kewueeMe ceevemejesJej
ee$ee kejkes YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peeIees<e efkeee nw~

cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe

meve 2001 ceW eeeie-Fueeneyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee 1008 kegbYeeW mes cenekegbYe cemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe mecheVe ngDee nw~ eeeie ceW cenekegbYeveiej ceW efJee efnvot heefj<eo eje Deeeesefpele veJece mebmeo ceW
eer jeceeb keer pevceYetefce DeeesOee kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej cesjs eje eJeeve ngS~ hegvee
kegb[uehegj, DeeesOee, nefmleveehegj ceW Yeer cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ngS nQ~

efJeeMeeefvle ceneJeerj efJeOeeveevegeve

meved 2001 ceW efouueer ceW efhejespeMeen keesuee cewoeve ceW efJeMeeue hebe[eue ceW Ske meeLe 26 ceb[ue efJeOeeve yeveees ieS~
eleske ceb[ue hej 2600 ceb$ehetJe&ke jlve e{ees iees~ en efJeMeeue hetpeevegeve YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yyeerme meewJeW
pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Gheue#e ceW kejeee ieee nw~ FmeceW mechetCe& efJee keer Meebelf e keer keecevee keer ieF&~

ceneceneslmeJe
meved 1996 ceW ieescceefieefj leerLe& kee oMeeyoer ceneslmeJe ceveeee ieee~ meved 2001 ceW eeeie-cenekegbYe
veiej ceW eer $e+<eYeosJe heeb[eue ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efveJee&Ceuee[t e{ekej efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee
ieee~ meved 2005 ceW YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer Yesuethegj ceW heew<e ke=.11 kees YeieJeeve

( 31 )

heee&veeLe kee 2881 Jeeb pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ en ceneslmeJe leerve Je<e& leke
efouueer Deeefo meejs Yeejle ceW ceveeee ieee hegve meved 2008 ceWs Deefn$e ceW Fmekee meceeheve efkeee ieee~
2005 Dekeyt ej ceW nefmleveehegj ceW elegLe& pebyeterhe ceneceneslmeJe, 2006 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees cesje (ieefCeveer
%eeveceleer ceelee peer kee) Deeefe&kee oer#ee mJeCe&peebleer ceneslmeJe Deeefo keee&ece efJeMeeue mlej hej mebheVe ngS nQ~

veJeleerLe& efvecee&Ce
Fme ceOe ceebieerlegbieer ceW meneket keceue cebefoj, 108 heg Gegbie eer $e+<eYeosJe eeflecee efvecee&Ce Iees<eCee,
efouueer ceW eerleefJenej ceW keceue cebefoj, cesj" ceW keceueeW hej 24 leerLekej, 20 leerLekej, eeeie ceW leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer veJeleerLe& efvecee&Ce, kegC[uehegj ceW vebeeJele& cenue veJeleerLe& efvecee&Ce, meveeJeo (ce.e.) ceW
Ceceeskeej Oeece, Deefn$e ceW 72-72 heebKegef[eeW kes ome keceueeW hej leerme eewyeermeer eeflecee efJejepeceeve,
KesjJee[e ceW (kesMeefjee peer kes efveke) kewueeMe heJe&le keer jevee, meccesoefMeKej, heeJeehegjer, iegCeeJeeb, jepeie=ner
ceW veJecebefoj efvecee&Ce Je ceevemlebYe efvecee&Ce, efhe[eJee (jepemLeeve) ceW meceJemejCe jevee, ceeOeesjepehegje
(jepe.) Deeefe&kee oer#ee Yetefce ceW vetleve leerLe& jevee Deeefo Deveske YeJe efvecee&Ce Yeer mecheVe ngS nQ~

jepeveslee Deeefo kes Deeieceve

Fme ceOe eeflee ceneslmeJe, cenee%eefJeOeeveevegeve Deeefo keee&eceeW ceW Deveske jepeveslee Deees nQ~ efouueer
ceW 1997 ceW Yeejle ieCeleb$e Meemeve kes hetJe& je^heefle eer Mebkejoeeue Mecee&, heeJeehegjer (efyenej eeble) ceW ceF& 2003
ceW ceneceefnce je^heefle eer S.heer.pes. Deyoguekeueece, efouueer ceW meved 1998 ceW SJeb 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eer Deueefyenejer Jeepeheseer, Denceoeyeeo cesW iegpejele kes jepeheeue eer ke=<Ceheeue efmebn, eeeie ceW jepeheeue
Deeeee& eer efJe<Cegkeeble peer Meeeer, kegC[uehegj (efpeuee-veeueboe) ceW jepeheeue eer efJeveesoebo heeC[se SJeb eer
Sce.jecee peesef eme DeeS nQ~ ceebieerlegib eer ceW 1996 ceW ceneje^ kes cegKeceb$eer eer ceveesnj peesMeer, Denceoeyeeo ceW
1997 ceW iegpejele kes cegKeceb$eer eer Mebkejefmebn JeeIesuee, efouueer ceW 1997 ceW efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye
efmebnJecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn, meved 2000 ceW cegKeceb$eer eerceleer Meeruee oeref#ele,
efkewleveiej (efpe.-yeejeyebkeer) G.e. ceW GejeosMe kes cegKeceb$eer eer cegueeece efmebn eeoJe Deees nQ~ Fmeer ekeej
mecee-mecee hej jsueceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer Deeefo Deveske vesleeieCe Yeer Deeles jns nQ~
Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe eer Meeceue kegceej mesve, veeecetefle& eer megOeerj
veejeeCe, veeecetelf e& eer Sce.meer. pewve (Fueeneyeeo), veeecetelf e& eer efceueeheebo pewve (ueeskeeege-jepemLeeve)
Deeefo Deees nQ~ yeveejme efnvot efJeeefJeeeuee kes kegueheefle ees. eer heer.jeceebjeJe, jececeveesnj ueesenf ee DeJeOe
efJeeefJeeeuee-hewpeeyeeo kes kegueheefle [e@. Sme.Jeer. efmebn, efouueer kes ueeueyeneogj Meeeer mebmke=le efJeeeheer" kes
kegueheefle ees. Jeeemheefle GheeOeee Deeefo Yeer mecee-mecee hej Deekej Oece&eee& kejles ngS ueeYeeefvJele ngS nQ~
meved 1998 ceW kegueheefle meccesueve ceW yeeF&me kegueheefle Deees nQ SJeb Deveske eesshesmej, efJeodieCe Deees nQ~
Fmeer ekeej Debleje&e^ r e keeee&Oe#e-efJeeefnvot heefj<eo-eeregle DeMeeske efmebIeue, meebmeo SJeb efJeefOeJesee eer Sue.Sce.
efmebIeJeer, efJee jepeceb$eer eer Jeer. Oevebpee kegceej pewve, eer Jeerjvs nsie[,s eer keuuehhee DeeJee[,s meent eer DeMeeske kegceej pewve,
eer osJekegceej efmebn keemeueerJeeue Deeefo cenevegYeeJe Deekej Oece&eYeeJevee ceW Yeeie ueskej emeVe ngS nQ~

ee$ee kes ceOe efJenej Deeefo JeJemLee

Fme ee$ee ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb pecyeterhe kes eLece heer"eOeerMe meceeefOemLe
#eguuekejlve ceesleermeeiej cenejepe ves Deeies-Deeies kes ceeie& kee efveOee&jCe Je meJe&$e meYee mebeeueve Deeefo keee&

( 32 )

JeJemLee kees mebYeeuee nw, meeLe ner heoefJenej kee keef"ve ece efkeee nw~ pecyeterhe kes Jele&ceeve heer"eOeerMe
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee leerLe& efvecee&Ce, efJekeeme, peerCeexej leLee ceneceneslmeJe Deeefo kejeves
ceW DeLeke heefjece jne nw~
mebIemLe yeeeeefjCeer keg. yeervee Deeefo yeeeeefjCeer yenveeW ves mebIe kes Deenej-efJenej Deeefo JeJemLee kee
mebeeueve hetCe& Yeefe SJeb kegMeuelee mes efkeee nw leLee eleske ceneslmeJe Deeefo keeeesX ceW meneesie efkeee nw~
mecee-mecee hej Fve meYeer efMe<eeW keer Devegketuelee mes ner cesje uesKevekeee& efvejeyeeOe euelee jne nw~ Fve
meyekees jlve$eeJe=ef kes efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~
eer ceneJeerj emeeo pewve, Gvekeer Oece&helveer eerceleer kegmegceuelee pewve-yebieeueer mJeer-efouueer, mebIeYee
efMejesceefCe (mebIeheefle) kee mebIe efJenej SJeb eleske efvecee&Ce Deeefo ceW cenlJehetCe& eesieoeve Fvekes meeLe ner
mJe. esceebo pewve-eerceleer efvece&uee pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer SJeb Deevebo kegceej pewve, pewve ceeye&ue, cesj" kee
eesieoeve, Fve-Fvekes DeefleMee hegCe mebheeove kes efueS ner ngDee nw~ hegvee leerLe& efvecee&Ce Deeefo ceW Yeejle keer
mebhetCe& efoiecyej pewve meceepe kes YeeeW keer DeLee&eefue ves Yeer Deveske leerLeeX kees DeefleMeeeer he eoeve efkeee
nw~ Fve meYeer kes efueS cesje yengle-yengle MegYeeMeerJee&o nw~
Fme ekeej Deketyej 1995 mes Deewue 2007 leke 9 eosMeeW kes YeceCe ceW oMe npeej efkeceer. keer ee$ee kes
ceOe Deveske leerLeeX keer ee$ee, hebekeueeCeke eeflee, efJeOeeveevegeve Deeefo meYeer ceneceneslmeJeeW ceW cesjer
esjCee SJeb cesje memebIe meeefveOe jnles ngS Yeer cesje mebmke=le erkee kee uesKevekeee& efveefJe&Iveleee neslee jne nw~

efpevesv Yeefe kee Deeee&keejer eYeeJe

FmeceW cegPes mJeeb ner Deeee& eleerle neslee nw DeLeJee efpevesvosJe keer Yeefe, hejes#e mes Yeer iegJee& kee
Jejonmle SJeb efpeveJeeCeer ceelee mejmJeleer keer cenleer Devegkebhee ner cesjer efmeevleefebleeceefCeerkee uesKeve ceW
Jejoeve yeveer nw, Ssmee ceQ ceeveleer ntB~
Fme erkee uesKeve ceW <edKeC[eiece kes heeBe KeC[eW kee mJeeOeee, efebleve, ceveve kejles ngS ceve mesceeveme ceefle%eeve Je efoJeegle%eeve mes leerveeW ueeskeeW keer ee$ee kejles ngS ceQves ceve mes keYeer megcesheJe&le hej
peekej, keYeer YeieJeeve kes meceJemejCe ceW yew"kej Deheveer efeewleve mJehe Deelcee kee efebleve kejles ngS
Demeerce-DeveJeefOe Deevebo DevegYeJe eehle efkeee nw~ Ssmes kesJeue%eeve kes efueS yeerpemJehe egle%eeve kees cesje
Deveble-Deveble vecemkeej nesJes~
Devebleeveble leerLekej hejcheje ceW Jele&ceeve ceW Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW
cetuemebIe ceW eer kegbokegboecveee ceW yeermeJeeR Meleeyoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiejpeer cenecegefvejepe,
Gvekes eLece efMe<e Je eLece heeOeerMe, ceneele kes eoelee oer#eeieg eer Jeerjmeeiejeeee& cenecegefvejepe kees
cesje keesef-keesef veceesmleg veceesmleg veceesmleg~
-FvJeee bo:efmeevle efevleeceefCeveeceOesee, efmeevleyeesOeece=leoeveo#ee~
erkee YeJeslmJeelcehejelceveesefn&, kewJeueueyOew Keueg yeerpeYetlee~~1~~

i:i: i:i

( 33 )

OeJeuee erkee SJeb efmeevleefebleeceefCe erkee kes ebLeeW ceW Deblej

hegmleke 1

OeJeuee erkee

efmeevleefebleeceefCe erkee

(eLece KeC[)

(eLece KeC[)

- meleheCee
met$e - 177

hegmleke 1
eejbYe
meceeheve

hegmleke 2

- Deeueehe DeefOekeej
(met$e veneR nw)

hegmleke 2
eejbYe
meceeheve

hegmleke 3

- JeeceeCeevegiece
met$e - 192

hegmleke 3
eejbYe
meceeheve

hegmleke 4

- #es$e-mheMe&ve-keeueevegiece
met$e - 619

hegmleke 4
eejbYe
meceeheve

- meleheCee
met$e - 177, he=. 164
- Deeefeve Meg. 15, MejohetefCe&cee,
Jeer.efve.meb. 2521
efoveeBke-8-10-1995, eele: 11.25
- heeuiegve Meg.7, Jeer.efve.meb. 2522,
efhe[eJee (jepe.)
efoveeBke-25-2-1996
- Deeueehe DeefOekeej
(met$e veneR nw), he=. 90
- ew$e ke=.1, Jeer.efve.meb. 2522,
Gppewve-peeefmebnhegje cebefoj ceW,
efoveeBke-6-3-1996
- ceeIe Meg. 5, Jeer.efve.meb. 2525,
nefmleveehegj, efoveeBke-22-1-1999
- JeeceeCeevegiece-#es$eevegiece
met$e - 284 (19292284), he=. 131
- JewMeeKe Meg. 12, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-30-4-1996
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-8-8-1996
- mheMe&veevegiece-keeueevegiece
met$e - 527 (185342527), he=. 190
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-8-8-1996
- Yee Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-15-9-1996

( 34 )

OeJeuee erkee (eLece KeC[)

hegmleke 5

- Deblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece
met$e - 872

efmeevleefebleeceefCe erkee (eLece KeC[)

hegmleke 5
eejbYe
meceeheve

hegmleke 6

- peerJemLeeve etefuekee
met$e - 515

hegmleke 6
eejbYe
meceeheve

(efleere KeC[)
hegmleke 7

- #egkeyebOe
met$e - 1594

hegmleke 8

- yebOemJeeefcelJeefJeee
met$e - 324

- peerJemLeeve etefuekee
met$e - 515, he=. 187
- ceieefmej ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
Debkeuesej (iegpe.)
efoveeBke-2-12-1996
- heeuiegve ke=. 13, Jeer.efve.meb. 2523,
ceeOeesjepehegje (jepe.)
efoveeBke-7-3-1996

(efleere KeC[)
hegmleke 7
eejbYe
meceeheve

(le=leere KeC[)

- Deblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece
met$e - 872, he=. 193
- Yeeheo Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBke-15-9-1996,
DehejeCn 5,8 yepes
- ceeie&Meer<e& ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
Debkeuesej (iegpe.)
efoveeBke-2-12-1996, meesceJeej

- #egkeyebOe
met$e - 1594, he=. 285
- heeuiegve Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2523,
heehegje DeefleMee #es$e
efoveeBke-10-3-1997
- ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
nefmleveehegj, efoveeBke-12-12-1997

(le=leere KeC[)
hegmleke 8
eejbYe
meceeheve

- yebOemJeeefcelJe efJeee
met$e - 324, he=. 230
- ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
nefmleveehegj
efoveeBke-12-12-1997
- ef. pes Meg. 5, eglehebeceer,
Jeer.efve.meb. 2525, $e+<eYeosJe keceue
cebefoj, eerleefJenej, efouueer,
efoveeBke-18-6-1999

( 35 )

OeJeuee erkee (elegLe& KeC[)

(elegLe& KeC[)
hegmleke 9

- ke=efle1 Devegeesieej
met$e - 76

efmeevleefebleeceefCe erkee (elegLe& KeC[)

(elegLe& KeC[)
hegmleke 9
eejbYe
meceeheve

hegmleke 10

- Jesovee2 efve#eshe, Jesoveevee, Jesoveeveece,

Jesovee JeefJeOeeve
met$e 21311224

hegmleke 10
eejbYe
meceeheve

hegmleke 11

- Jesovee#es$e, Jesovee keeue

met$e - 378

hegmleke 11
eejbYe
meceeheve

hegmleke 12

- JesoveeYeeJe mes Mes<e 10 Yeso

met$e - 847

hegmleke 12
eejbYe
meceeheve

- ke=efle Devegeesieej
met$e - 76, he=. 140
- Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2525,
peeefmebnhegje, veF& efouueer
efoveeBke-24-10-1999
- Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2526,
$e+<eYeosJe keceue cebeof j, eerleefJenej,
efouueer,efoveeBke-13-10-2000
- Jesoveeefve#eshe, Jesoveevee, Jesoveeveece,
Jesovee JeefJeOeeve, Jesovee#es$e
met$e - 323 (he= 120)
- Deeefeve Meg.15, keceue cebefoj,
eerleefJenej, efouueer
efoveeBke-13-10-2000
- JewMeeKe ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yesej, efo.-3-5-2002
- Jesoveekeeue, JesoveeYeeJe, leerve eteuf ekee
met$e - 593, he=. 225
- JewMeeKe ke=. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yesMJej, efo. -3-5-2002
- eeJeCe Meg. 7, Jeer. efve. meb. 2529
efoveeBke-4-8-2003, heeJeehegjer (efyenej)
- Jesoveeelee, JesoveemJeeefcelJe Deeefo
9 Yeso nQ~
met$e - 533, he=. 175
- eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2529,
kegC[uehegj, efoveeBke-24-7-2003
- ceieefMej Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2530,
jepeie=ner, efoveeBke-6-12-2003

( 36 )

OeJeuee erkee (hebece KeC[)

(hebece KeC[)
hegmleke 13

- mheMe&3, kece&4, eke=efle5 Devegeesieej

met$e - 206

efmeevleefebleeceefCe erkee (hebece KeC[)

(hebece KeC[)
hegmleke 13
eejbYe
meceeheve

hegmleke 14

- yebOeve6 Devegeesieej
met$e - 797

hegmleke 14
eejbYe
meceeheve

hegmleke 15

- efveyebOeve7, eece8, Gheece9, Goe10

Devegeesieej
met$e - 20

hegmleke 15
eejbYe
meceeheve

hegmleke 16 - cees # e 11 , meb ece 12 , ues M ee 13 ,

uesMee-kece&14, uesMeeheefjCeece15, meelee-meele16, oerIe&mJe17, YeJeOeejCeere18, hegueee19, efveOeeeefveOee20,
efvekee-efeleeefvekeeefele21, kece&efmLeefle22, heefecemkebOe23, DeuheyenglJe24~
Fme ekeej 16JeeR hegmleke ceW cees#e
mes ueskej DeuheyenglJe leke 14 Devegeesieej nQ~ FmeceW
met$e veneR nQ leLee ke=efle, Jesovee, mheMe& Deeefo mes
ueskej DeuheyenglJe leke 24 Devegeesieej nQ~ es meYeer
Devegeesieej hegmleke 9JeeR mes 16JeeR leke efJeYee nQ~

hegmleke 16
eejbYe
meceeheve

- mheMe&3, kece&4, eke=efle5 Devegeesieej

met$e - 206 (he= 257)
- heew<e ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2530,
kegC[uehegj, efoveeBke 19-12-2003
- ef. eeJeCe Meg. 7, Jeer.efve.meb. 2530
efoveeBke-22-8-2004
kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
- yebOeve6 Devegeesieej~
met$e - 797 (he= 351)
- Deeefeve Meg. 15, Jeer.efve.meb. 2530,
kegC[uehegj, efoveeBke-28-10-2004
- heeuiegve ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-24-2-2006
- eqveyebOeve7, eece8, Gheece9, Goe10,
cees#e11 Devegeesieej~
efveyebOeve kes 20 met$e, he=. 195
- heeuiegve ke=. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-24-2-2006
- Deeefeve Meg. 15-Mejod hetefCe&cee
Jeer.efve.meb. 2532,
nefmleveehegj, efoveeBke-6-10-2006
- mebece12 mes ueskej DeuheyenglJe24
leke 13 Devegeesieej nQ~
(met$e veneR nw) kegue hespe 225 nQ~
- keeefle&ke Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2533,
nefmleveehegj, efoveeBke-23-10-2006
- JewMeeKe ke=. 2, Jeer.efve.meb. 2533,
nefmleveehegj, efoveeBke-4-4-2007

<edKeC[eiece kes met$eeW keer mebKeeeLece KeC[ - 2375, efleere KeC[ - 1594, le=leere KeC[ - 324, elegLe& KeC[ - 1525, hebece KeC[ - 1023~
kegue met$e - 6841

( 37 )

yeermeJeeR Meleeyoer kes eLece Deeeee&

eeefj$e eeJeleea 108 eer Meebeflemeeiej peer cenejepe

mebef#ehle heefjee
mJeefmle eer cetuemebIe ceW kegb okegb oecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeej ieCe ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW
eLece efoiecyej pewveeeee&-eeefj$e eeJeleea eer Meebelf emeeiej peer cenejepe ngS nQ~ efpevekee mebef#ehle
heefjee emlegle nwpevce
- Dee<ee{ yeoer 6, meved 1872
- Yeespeeece (efpeuee-yesueieeBJe) kevee&ke
efveJeeme mLeeve
veece
- meeleieeQ[e heeefue
ceelee-efhelee
- ceelee-meleJeleer, efhelee-YeerceieeQ[e heeefue
#eguueke oer#ee
- pes Meg. 13, meved 1914
eece-Getj (efpe. keesunehegj) ceneje^
oer#ee ieg
- cegefve 108 eer osJesvkeerefle& peer cenejepe
Ssueke oer#ee
- meved 1917 efiejveej #es$e, mJeeb YeieJeeve kes ejCe meeefveOe ceW
cegefve oer#ee
- heeuiegve Meg. 14, meved 1920
eece-esjveeue (efpeuee-yesueieebJe) kevee&ke
oer#ee ieg
- cegefve eer 108 osJesvkeerefle& peer cenejepe
Deeeee& heo
- Deeefeve Meg. 11, meved 1924 eece-mece[esueer (efpeuee-meebieueer-ceneje^)
eje-elegefJe&Oe mebIe
eeefj$e eeJeleea heo- meved 1937 iepehebLee efme#es$e (cene.)
meceeefOecejCe
- ef. Yeeheo Meg. 2, meved 1955, kegbLeueefieefj (efme#es$e)
Deeeee& osJe ves Deveske oer#eeSB oskej elegeJf e&Oe mebIe meefnle oef#eCe mes Gej Deewj hetJe& mes heefece leke meejs Yeejle
ceW cebieue efJenej kejkes efoiecyej pewve cegevf e hejbheje kees hegveppeereJf ele efkeee~ Deveske leerLeeX hej efpeveeefleceeSB
mLeeefhele kejeeeR, <edKeC[eiece ebLe kees leecehe hej GlkeerCe& kejekej efpeveJeeCeer kees mLeeefelJe eoeve efkeee~ Ssmes
yengle mes efpeveOece& eYeeJevee kes keeeeX mes Fme Yetleue hej Deheves eMe kees efejmLeeeer kej efoee~
Deeheves Deble ceW kegbLeueefieefj #es$e hej meuuesKevee ueskej Deheves peerJevekeeue ceW Dehevee Deeeee&heo
Deheves eLece efMe<e cegefve eer Jeerjmeeiej kees eoeve kej efoee Lee~ hegve: Gvekeer hejcheje ceW efleere
heeeee& eer efMeJemeeiej cegefvejepe ngS, le=leere heeeee& eer Oece&meeiej cenejepe, elegLe& Gmekes
heeeled eer Deefpelemeeiej cenejepe, hebece heeeee& eer eseebmemeeiej cenejepe ngS nQ leLee "s
heeeee& eer DeefYevebovemeeiej cenejepe nQ, GvneWves Deheveer Meejerefjke DemJemLelee kes keejCe
mebIemLe efMe<e cegefve eer Deveskeeblemeeiej peer kees 26 ceF& 2014 kees Deeies kee mehlece heeeee&
Ieesef<ele efkeee nw SJeb 2 petve 2014, eglehebeceer kees Gve hej yeeueeeee& heo kes mebmkeej Deheves neLe
mes kej efoes nQ~

( 38 )

eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiejeeee& kes eLece heefMe<e

eeefj$eefMejesceefCe hetpe Deeeee&jlve
eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW
(mebmke=le erkeeke$eea hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eeieg)

mJeefmle eer cetuemebIe ceW kegvokegvoecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeejieCe ceW

yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe ngS nQ~ Gvekee
mebef#ehle heefjee efvecve ekeej nwpevce
-Dee<ee{ Meg. 15, meved 1876, efJe.meb. 1933
eece
-Jeerj ieeBJe (efpe.-Deewjbieeyeeo, ceneje^)
veece
-nerjeueeue
peeefle SJeb iees$e
-KeC[sueJeeue peeefle SJeb iebieJeeue iees$e
efhelee
-eer jecemegKe pewve
ceelee
-eerceleer YeeieJeleer pewve (Yeeiet yeeF&)
#eguueke oer#ee
-heeuiegve Meg. 7, meved 1923 (efJe.meb. 1980)
-eer Jeerjmeeiej cenejepe
veece
cegefveoer#ee
-Deeefeve Meg. 11, meved 1924 (efJe.meb. 1981)
eece
-mece[esueer-ceneje^
oer#eeieg
-eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
Deeeee& heo Iees<eCee -kegbLeueefieefj ceW Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe eje
eLece Yeeheo Meg. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
Deeeee&heoejesnCe -ef. Yeeheo ke=. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
mLeeve
-Keeefveee-peehegj (jepe.)
meceeefOecejCe
-Deeefeve ke=. DeceeJemee, meved 1957 (efJe.meb. 2014)
mLeeve
-Keeefveee-peehegj (jepe.)

( 39 )

<edKeC[eiece keer efmeebleefebleeceefCe erkeeke$eea, oes yeej [er.efued. keer ceeveo

GheeefOeeeW mes Deuebke=le eLece Ssefleneefmeke meeOJeer
hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peer eeled heeef O ehemleme, met e f j : eer Jeer j meeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW
kees ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer
keer DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW
Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece
heg<he kes he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle
heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej
cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes
meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer
efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee
meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egeuf uekee
Jeerjceleer kes he ceW oere#f ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe keer
meceeefOe kes mecee kegb Leueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egeuf uekee Jeerjceleerr ves
Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees
ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner
ket-ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej
efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees
pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e
emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~
ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef,
DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees
he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er
Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~

( 40 )

3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW
pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e
peye #egeuf uekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener
ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved
1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes
meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebmb ke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnob er DevegJeeo, mebmke=le SJeb
efnvoer ceW Deveske ceeweuf eke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe
ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le,
keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe,
Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes
efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve
cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kes Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce,
meJe&leesYe, leerve ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes
keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb
uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerelf e&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
ece-ece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe&
Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees
Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveveefebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees
meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme
ceneve eLb e keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peeself eueeskx e hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje
pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Dekeyt ej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesepf ele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee
kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en ebK= euee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere
mesefceveej pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs
kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes

( 41 )

he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele
FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e
efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes
Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e
mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke
DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee,
Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesenf ee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995
kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee
leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve ieF~
hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej ceneJeerj
efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes efJeeefJeeeuee
eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees
veee eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee,
eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe
ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee
eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke
yeveeves nsleg efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves
Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer
kees jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee
eoeve keer~ hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea
Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees
Iej mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve
ceW Deeeee&eer JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej
yevekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej
Deeefo ebLeeW kee DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe
Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve
ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&"
JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer,
Deeefe&kee eer Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer,

( 42 )

Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer, ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer
ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer
mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe
efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer
DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le
erkee SJeb keeflehee mebmke=le jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
62 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe
DeCegele, Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe
ceeleepeer kes mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW
kes efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw
efke nceejer mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve
Oejesnj nQ Dele: Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes
ieeer nw, G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske
Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural
Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe
cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^)
ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj,
ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
Meebelf eJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj
nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetecf e kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien
Meebelf e efpevecebeof j, ef$ekeeue eewyeermeer cebeof j SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej
ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le
keer leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e
heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej
mJeeceer keer efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej
peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg

( 43 )

Gegbie heeemeve eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~

leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce
keer eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe&
eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebefoj
yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve
DevevleveeLe kes cebefoj kee efvecee&Ce neskej hebekeueeCeke mecheVe nes egkee nw~ Fmeer ekeej eceMe: YeieJeeve
DeefpeleveeLe SJeb DeefYeveboveveeLe keer eskeeW hej Yeer cebefojeW kes megvoj efvecee&Ce nes egkes nQ~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece
meccesoefMeKej heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve
eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej
2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej
pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB
hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer
eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes
2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW
kee efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe
jevee keer hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127
efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces
YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie
efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees
nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves
Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele
kejves nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve
heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes egkee nw
Deewj Deye JeneB megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve nes
egkeer nw leLee Fme pe=efcYekee leerLe& kee efJekeeme nes jne nw~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej

( 44 )

pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972
ceW ie"ve efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ mebmLeeve efmLele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele
mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB
efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer
efouueer mes GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee
eeej-emeej efkeee Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer.
vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve
eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes
eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej
efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke
meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes
efueS hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve
Deeeesefpele kejeee, efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes
cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe
Deeefo Deveske kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer
Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW
lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje
efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes
leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes
jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer
mewke[eW F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB
uesKeve lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer
cetefle& kes he ceW heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner Meebelf ehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee
kes meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe
kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe
meeefveOe ceW YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~
YeieJeeve keer kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske
leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW
ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve
leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele

( 45 )

meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes
efueS DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes
mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebelf e Deefnmb ee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhenefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeeremf ebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebelf e Je<e& ceW
hetjs osMe ceW efJee keer Meebelf e kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieese
f eeW kes keee&ece Deeeesepf ele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe
mes hetpe ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle
meceepe kees eoeve keer~ Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj
ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=.
elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes
meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe, pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje
efJeefYeVe Deeeespeve hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&,
cegevf e, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer
veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves
keoce jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejoheteCf e&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60
Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves
DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer
Iees<eCee keer~ Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee meboMs e efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-Deye hetpe ceeleepeer kes 80JeW pevceefoJeme kees MejohetefCe&cee-18 Deketyej
2013 kees ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej
meccesoefMeKej efJeOeeve kes 80 ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me
GheefmLele ngDee~ %eeleJe nw efke hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee&
Meebeflemeeiej Oeece veeceke mceejke kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee
(meved 1927-28 ceW keer ieF&) keer Ssefleneefmekelee kee efoioMe&ve kejeSiee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes
ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle
nes SJeb Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

( 46 )

hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer eglemesJee kee DeodYegle SJeb yesefcemeeue mJehe

emlegle nw hetpe ceeleepeer keer mJele: uesKeveer mes emetle meeefnle Yeb[ej keer meteer
ekeeefMele/GheueyOe ebLe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.

Demeneer Yeeie-1
pewve peeself eueexke
ef$eueeske Yeemkej
meeceeefeke SJeb eeJeke eefleeceCe
veeemeej
YeieJeeve ceneJeerj kewmes yeves?
pecyeterhe hetpeve efJeOeeve
leerLekej ceneJeerj Deewj Gvekee Oece&leerLe&
eer Jeerj efpevemlegefle
Sself eneefmeke leerLe& neqmleveehegj
Jemebien (heeevegJeeo)
Deelcee keer Keespe
pecyeterhe
yeeue efJekeeme, Yeeie-1 (efnvoer SJeb ceje"er)
yeeue efJekeeme, Yeeie-2
yeeue efJekeeme, Yeeie-3
yeeue efJekeeme, Yeeie-4
meceeefOeMeleke FesheosMe
Deee|ekee
Jele efJeefOe SJeb hetpee
FvOJepe efJeOeeve
eefle%ee
eJeeve efveoxeMf ekee
eewyeerme leerLekej
eefle%ee (eheer)
DeejeOevee
efMe#eCe heefle
hebe hejceser efJeOeeve
leerme eewyeermeer efJeOeeve
YeieJeeve yeengyeueer
jlvekejb[ heeeJeueer (jlvekejb[ eeJekeeeej)
Yeefe
eYeeJevee
$e+ef<eceb[ue hetpee efJeOeeve
eer Meebelf eveeLe hetpeve efJeOeeve
efvele hetpee

37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.

megoMe&ve ces hetpee

meesuen YeeJevee
leerLekej $ee hetpee
YeieJeeve $e+<eYeosJe
jesenf Ceer veeke
mebmkeej
peerJeveoeve
Ghekeej
hejer#ee
efveecemeej heeeJeueer
efoiecyej cegefve
pewve Yeejleer
DeefYe<eske SJeb hetpee
yeengyeueer hetpee
yeengyeueer veeke
eesieeesej yeengyeueer
keeceosJe yeengyeueer (iegpejeleer, keVe[, efnvoer)
yeengyeueer hetpee SJeb mlees$e
pecyeterhe ieeF[ (ceeie&oe|Mekee)
pewve yeeue Yeejleer, Yeeie-1
pewve yeeue Yeejleer, Yeeie-2
pewve yeeue Yeejleer, Yeeie-3
veejer Deeueeske, Yeeie-1
veejer Deeueeske, Yeeie-2
ome Oece&
pewve Yetieesue
Deeefo yeee
neqmleveehegj
Oejleer kes osJelee
heefleJelee
Dees kee cegiee&
Skeebkeer, Yeeie-1
Skeebkeer, Yeeie-2
hegosJe veeke
pewve Oece&
Jambudvip Guide & Hastinapur

efpeveiegCe mecheefe efJeOeeve

efveecemeej (heeeYeceueOeejer osJe keer erkee meefnle)

( 47 )

75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.

pecyeterhe hetpee SJeb Yeefe

neqmleveehegj hetpee
kegvokegvo kee Yeefejeie
efveecemeej eeYe=le (mebmke=le SJeb efnvoer erkee)
meleer Debpevee
keeleb$e heceeuee
pecyeterhe ceC[ue efJeOeeve
keuheogce efJeOeeve
ceC[ue efJeOeeve eejbYe SJeb nJeve efJeefOe
meeceeefeke hee"
ieesccemeej peerJekeeb[meej
ieesccemeej kece&keeC[meej
meccesoefMeKej eWke hetpeve
meJe&leesYe efJeOeeve
leerve ueeske efJeOeeve
$ewueeskee efJeOeeve
pewve ceneYeejle
hebeces efJeOeeve
pecyeterhe hetpeebpeefue
YeeJe ef$eYebieer
Demeneer,Yeeie-2
kegvokegvo ceefCeceeuee
Demeneer, Yeeie-3
%eeve jeqMce
kegvokegvo kes Yeefe emetve
%eeveece=le
meceemeej(hetJee&)&
meceemeej (Geje&)
cesjer mce=efleeeB
cegevf eeee&
Yejle kee Yeejle
oerheeJeueer hetpeve
elego&Meer Jele keLee
efpeve meneveece ceb$e
Yeefe kegmegceeJeueer
efpeve mleJeveceeuee
Yeefe megOee
efpeve mlees$e mebien
keueeCe keuhele mlees$e
eer efmeee efJeOeeve
hebekeueeCeke efJeOeeve
eeQme" $e+ef efJeOeeve

117.
118.
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.

eglemkevOe efJeOeeve
veboerej efJeOeeve
ieCeOej Jeuee efJeOeeve
YeieJeeve vesecf eveeLe
DeeesOee leerLe&#es$e hetpee
eer $e+<eYe pevceYetefce DeeesOee
meneveece efJeOeeve
eer $e+<eYeosJe efJeOeeve
YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe
YeieJeeve vesecf eveeLe efJeOeeve
Deveeefo pewve Oece&
pewve Oece& SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe
eeieceC[ue efJeOeeve
leerLekej $e+<eYeosJe kes ome DeJeleej
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-1
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-2
<e[dKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-3
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-4
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-5
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-6
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-7
<edKeC[eiece KeC[-1, Yeeie-8
elegeJ\ eMeefle leerLekej mlegelf e
eer $e+<eYeosJe hetpee
eeeie leerLe& Jevovee
efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve
leerLekej peerJeve oMe&ve
meeceeefeke hee"
eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej cenejepe
YeieJeeve ceneJeerj osMevee
efJeeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve
Deeqvlece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj Jele SJeb hetpee
Jeerj iegCemebheod efJeOeeve (ueIeg ceneJeerj efJeOeeve)
veJeosJelee efJeOeeve (Je=nled)
eer heee&veeLe efJeOeeve
meceJemejCe efJeOeeve
ceneJeerj meceJemejCe efJeOeeve
efJe<eehenej efJeOeeve
Deeeee& eer Meebeflemeeiej efJeOeeve
YeieJeeve heee&veeLe
Deeeee& eer Jeerjmeeiej efJeOeeve

( 48 )

159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.

YeieJeeve ceneJeerj
meele meew yeerme leerLekej efJeOeeve
ef$ekeeue eewyeermeer efJeOeeve
eeflee efleueke
hegCeeeJe efJeOeeve
kece&onve efJeOeeve
eer mejmJeleer efJeOeeve
oMeue#eCe Oece& hetpee
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej heefjee SJeb hetpee
leerLekej hebekeueeCeke leerLe& ele efJeefOe SJeb hetpee
lesjnerhe hetpee
lesjnerhe efJeOeeve
eeefj$eMege
f ele
eer heee&veeLe meceJemejCe efJeOeeve
veJeefveefOe ele efJeefOe SJeb hetpee
eer Meebelf eveeLe ele
veJeosJelee efJeOeeve (ueIeg)
YeieJeeve Meebelf eveeLe
YeieJeeve cegevf emegeleveeLe efJeOeeve
eer DeeefohegjeCe
yeerme leerLekej efJeOeeve
eewyeerme leerLekej efJeOeeve
eer yeengyeueer efJeOeeve
ef$eYegJeve efleueke efJeOeeve
leerveueeske jevee SJeb Jebovee
eer $e+<eYeosJe efJeOeeve (ueIeg)
ieefleeeW mes Deeves-peeves kes ej
pewve ele efJeefOe meben (108 ele)
DeeDees peeveW leerveueeske
hebe yeeueeefle leerLekej heefjee SJeb hetpee
eer hebekeueeCeke efJeOeeve (ueIeg)
<edKeC[eiece (hegmleke-9-10-11-12)
<edKeC[eiece (hegmleke-13-14)
pecyeterhe, leerveueeske Deeefo mebe#f ehle heefjee
<edKeC[eiece (hegmleke-15-16)
Ceceeskeej Oeece leerLe& heefjee SJeb hetpee
leJeeLe&met$e
osJeeiece mlees$e (Deehleceerceebmee)
Je<ee&eesie mLeehevee
%eeveece=le (Yeeie-2)
meccesoefMeKej efJeOeeve
YeeefvleeeW kee efvejekejCe

201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.

%eeveece=le (Yeeie-2)
<edKeC[eiece (hegmleke-9)
<edKeC[eiece (hegmleke-10)
pewve Deeiece ceW veJe heoeLe&
mejue mebmke=le efMe#ee
Ceceeskeej ceneceb$e ceefncee
DeefYe<eske hee" SJeb veJeosJelee hetpee
efpeveeiece ceW Meemeve osJe-osJeer
%eeveece=le (Yeeie-3)
Deeiece ohe&Ce
leerLekej yeveves kes efveece
ke=eflekece& efJeefOe
ueIeereee
Deke=ef$ece efpevecebeof j jevee
Deke=ef$ece Je=#eeW hej efpevecebefoj
cenehegjeCe meej
Deke=ef$ece keceueeW ceW efpevecebefoj
$e+<eYeosJe meceJemejCe efJeOeeve
efpeveeiece ceW eoMeeveges#ee
efpeveeiece ceW eoMelehe
osJeJebovee Dehejveece meeceeefeke
egleeJeleej
DeeeJe ef$eYebieer
leerLekej pevceeefYe<eske ceefncee
eer mebYeJeveeLe efJeOeeve
meeJewYeewce pewveOece&
eer Meebelf eYeefe efJeOeeve
eer eveYeg efJeOeeve
eer DevebleveeLe efJeOeeve
leerme eewyeermeer mlegefle
yeerme leerLekej mlegelf e
cebieue eYeele
meceJemejCe jevee
leerveueeske efpevecebeof j
Meebelf eveeLe meceJemejCe efJeOeeve
cegefve oer#ee efJeefOe
mehlehejcemLeeve efJeOeeve
veJeefveefOe efJeOeeve (leerLekej$ee efJeOeeve)
peeself eueexke efpeveeuee efJeOeeve
meceJemejCe ewleJe=#e efJeOeeve
leerLekej Oece&ee efJeOeeve
meceJemejCe mlethe efJeOeeve

( 49 )

243.
244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.
259.
260.
261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.

meceJemejCe ceevemlebYe efJeOeeve

meceJemejCe efmeeLe&Je=#e efJeOeeve
hebeyeeueeefle efJeOeeve
eer mebYeJeveeLe efJeOeeve
{ eF&erhe efJeOeeve
eer DeefpeleveeLe efJeOeeve
Deke=ef$ece pecyeterhe Je=#e efpeveeuee efJeOeeve
eer cenef<e& efJeOeeve
megoMe&veces Jebovee SJeb OeeveeYeeme
eer Oece&veeLe efJeOeeve
mehlemlees$e
eer Jeemeghetpe efJeOeeve
eewyeermeer efJeOeeve (ueIeg)
efpeveeiece jnme
efpevemeneveece mlees$e
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer
osJeoMe&ve efJeefOe
efmeevle veJeveerle (Yeeie-1)
efpeveeiece veJeveerle (Yeeie-1)
<edKeC[eiece (hegmleke-11)
<edKeC[eiece (hegmleke-12)
eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve
efJeeejCeere efJe<ee
meJe& ieCeOejosJe efJeOeeve
eer ieewlece ieCeOej DeefYe<eske efJeefOe SJeb hetpee
eer ieewlece ieCeOej mlees$e
meJeexheJe efveJeejke eer heee&veeLe efJeOeeve

DeekeeefMele/DeveggheueyOe
269.
270.
271.
272.
273.
274.
275.
276.
277.
278.
279.
280.

Sself eneefmeke Deeefe&keeSB

jesenf Ceer keLee
yeesOe keLeeSB
meceJemejCe
leerLekej ceneJeerj keer Meemeve hejcheje
eeeerve efoiecyej pewve meeOeg
eeeerve Deeefe&keeSb
pewve ieefCele
ef$eueeske efJe%eeve
Deee&Keb[ JeJemLee SJeb Deueewefkeke ieefCele
ceeveJeueeske
ieleeieefle SJeb peerJe kes mJeleJe

281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
288.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.

pewveoMe&ve ceW efveefcee-Gheeoeve

meceioMe&ve
<edKeC[eiece meej
ceOeueeske efJeOeeve
hee$ekesmejer mlees$e
cetueeeej kee meej
<edDeeJeMeke efeee
ieCeOejJeuee ceb$e (DeLe& meefnle)
mehlehejcemLeeve
ie=nmLe Oece&
pewveoMe&ve
efoJeOJeefve
mecekelJe-eeYe=leeefomeej
megob ces DeeGmmeblees!
eoMeebie egle%eeve kee efJe<ee
hebecekeeue kes Deble leke elegefJe&Oe mebIe
pewve ebLeeW kes DeOeeve kee ece
Gheemeke Oece&
Demeneermeej
efveecemeej keueMe
pewvesv eefeee mebmke=le JeekejCe
Jemebenmeej
leJeeLe&met$e Ske DeOeeve
meceemeej kee meej
DeOeelcemeej
DevegyekesJeueer efJeOeeve
efpeveOece& efJeOeeve
ieefCeveer Deeefe&kee efJeOeeve
eeefj$eueefyOe efJeOeeve
megoMe&veces efJeOeeve
efveJee&Ce#es$e efJeOeeve
Deke=ef$ece keceue efpeveeuee efJeOeeve
DeefYeveboveveeLe efJeOeeve
megceefleveeLe efJeOeeve
eer cenef<e& mlees$e
efpevesv mlegelf e meben
eewyeerme leerLekej Jebovee
meccesefMeKej mlees$e
ieCeOejJeuee ceb$e mlees$e meben
eoMeebieJeeCeer mlegelf e
DevegyekesJeueer mlees$e
veboerej mlees$e

( 50 )

323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.

hebehejceser mlees$e
kece&onve mlees$e
hegCeeeJe mlees$e
hebekeueeCeke mlees$e
meceJemejCe Jebovee
$e+efOeejer cegefve mlees$e
ieefCeveer Deeefe&kee Jebovee
meesuenkeejCe Jebovee
jlve$ee mlees$e
ke=ef$ece efpevecebefoj efpeveefyecye mlees$e
leerLe&eJele&ve meeOeg mlees$e
eer efme hejceser mlees$e
veJeosJelee mlegefle meben
veJeosJelee mlees$e
170 leerLekej mlees$e
eewjemeer ieCeOej mlees$e
hebeces mlees$e
cebieueeke mlees$e meben
ceOeueeske efpeveeuee mlees$e
leerveueeske efpeveeuee mlees$e
eer DeefYeveboveveeLe efJeOeeve
eer heeeYe efJeOeeve
eer MeerleueveeLe efJeOeeve
eer eseebmeveeLe efJeOeeve
eer efJeceueveeLe efJeOeeve
eer meJe&efJeIvenj MeebefleveeLe efJeOeeve
eer kegb LegveeLe efJeOeeve
eer DejveeLe efJeOeeve
eer ceefuueveeLe efJeOeeve
eer veefceveeLe efJeOeeve
eer Deefjvesefce efJeOeeve
eer keefuekegC[ heee&veeLe efJeOeeve
eer ceneJeerj efJeOeeve
Jevovee ceb$e meben
leerme eewyeermeer mlees$e
leerme eewyeermeer Jebovee ceb$e meben
efpeveeiece ceW Deenej eleeKeeve
meJe&efJeefOe mebkenj eer $e+<eYeosJe mlees$e
efmeefMeuee efJeOeeve
Denle hejceser efJeOeeve

363.
364.
365.
366.
367.
368.
369.
370.
371.
372.
373.
374.
375.
376.
377.
378.
379.
380.
381.
382.
383.
384.
385.
386.
387.
388.
389.
390.
391.
392.
393.
394.
395.
396.
397.
398.
399.
400.
401.

Deeeee& hejceser efJeOeeve

GheeOeee hejceser efJeOeeve
meeOeg hejceser efJeOeeve
Jewceeefveke osJe efpeveeuee efJeOeeve
{eF&erhe meceJemejCe efJeOeeve
YeJeveJeemeer efpeveeuee efJeOeeve
efpeveeiece ceW veJeosJelee
osJehetpee efJeefOe Dehejveece eeJeke
efoiecyej pewve meeOeg keer efoveeee&
efoiecyej pewve meeOegDeeW keer Denesje$e ke=eflekece& efJeefOe
efoiecyej pewve meeOegDeeW keer elego&Meer Deceer
efoiecyej pewve meeOegDeeW kes owJeefmeke jeef$eke eefleeceCe
cegefveeeW kes <e[eJeMeke
yebOe elee efveJeejCe ele (ele meben, Yeeie-1)
%eeveece=le Yeeie-4
<e[dKeC[eiece met$e efJeOeeve
yebOe elee efveJeejke efJeOeeve
Jeblej osJe efpeveeuee efJeOeeve
Yejle yeengyeueer efJeOeeve
eeJeke $esheve efeee efJeOeeve
eeefj$eMegef efJeOeeve (ueIeg)
eeefj$eMege
f efJeOeeve (Je=nled)
eeQme" $e+ef efJeOeeve (ueIeg)
ke=ef$ece efpeveeuee efJeOeeve
efmeee efJeOeeve (ueIeg)
eef$ebMeeflekee
ceOeueeske kee JeCe&ve
$esme" Meueekee heg<eeW kee heefjee
peerJeeW keer DeJeieenvee kee DeuheyenglJe
efmeueeske e%eefhle
eer ieewlece ieCeOej Jeeueer (Dece=leJeef<e&Ceer erkee)
eeefj$eMege
f efJeOeeve
pecyeterhe efJeosn #es$e efJeOeeve
eer eveYe mlees$e
eer heee&epf eve mlees$e
eer ceneJeerj mlees$e
$ewueeskee ewle Jebovee
eer yeengyeefue mlees$e
pecyetmJeeceer mlees$e

( 51 )

ebLe keer efnvoer erkeeke$eea, heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee

emlegefle-Deeefe&kee mJeCe&celeer
(mebIemLe-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
Jeelmeue keer DeefJejue Oeeje, efpeveceW yenleer efvele nw,
iegYeefe keer eyeue YeeJevee, efpeveceW meoe efveefnle nw~
meecebpeme esce cew$eer pees, efmeKeueeleer efvele-eefle nQ,
Ssmeer ceeB eboveeceleer peer, efvele ner DeefYeJebefole nQ~~
Devebleeveble peerJeeW mes heefjhetefjle mebmeej meeiej ceW pees efJejues peerJe pevce-cejCe kes kegee mes tves nsleg Meeele megKe keer
eeefhle kes eeeme ceW mebueive nesles nQ, Jes ner Deheves peerJeve kees Yeer meheue kejles nQ Deewj Deve peerJeve heer oerhekeeW kees ekeeefMele
kejves ceW Yeer efveefcee yeveles nQ~ Ssmee ner Ske ceOegefjce JeefelJe nw-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee, pees pewve
meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deveve meceefhe&le efMe<ee nesves kes meeLe-meeLe Deheves
Jeelmeueceeer JeJenej mes meYeer hej Deheveer Deefce ehe es[ves ceW me#ece nQ~ efkemeer YeJe peerJe kees efpevesv YeieJeeve eCeerle
Meeele cees#eceeie& kes eefle Deemee kejves ceW pees eeemejle jns, JeemleJe ceW Jen mlegle nw, keeeWefke Deveeefokeeue mes peerJe ves ve
peeves efkeve-efkeve YeeweflekeleeDeeW ceW yebOekej mJeeb kees keueeCe kes heLe mes Jebefele jKee nw~
pevce, efMe#ee SJeb Jewjeie heLe hej ye{s yeeue keoce-yeejeyebkeer efpeues kes efkewleveiej eece ceW 18 ceF& meved 1958, pes
ke=<Cee DeceeJemee kees ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer pewmes ceneve jlve kees emetle kejves Jeeueer ceelee ceesefnveer keer keesKe mes 12JeeR
mebleeve kes he ceW pevce uesves Jeeueer keg. ceeOegjer yeeueheve mes ner efhelee eer essueeue peer meefnle mecemle heefjJeej SJeb heefjpeveeW
keer uee[ueer efyeefee kes he ceW meJe&efee LeeR~ ceeB ves otOe efheueeves mes ueskej heeueve-hees<eCe kejves leke eleske mebleeve hej DeefYeVe
Oeee|ceke mebmkeej lees [eues ner Les, efpememes keg. ceeOegjer Yeer Detleer veneR jneR~
leer#Ce yegef Jeeueer Fme yeeefuekee ves ueewefkeke efMe#ee keer Deesj keoce ye{ees lees meowJe Deheveer menheeef"eeW meefnle mecemle
efMe#eke Jeie& kees Yeer efJeMes<e eYeeefJele kejles ngS eceMe: cewef k^ e keer hejer#ee GeerCe& kej ueer~ Dekeeoefceke GheueefyOeeeB keg. ceeOegjer
keer eefleYee mes keneR Yeer hejs veneR LeeR, leLeeefhe Meeele GVeefle kee ceeie& Fme keveejlve kes YeefJe<e kee efvecee&lee yevekej mece#e
Ke[e Lee Dele: Gmeer nesvenej kes Deveghe meved 1969 ceW meJe&eLece peehegj-jepe. ceW Deheveer ye[er yenve keg. cewvee kes Deeefe&kee
%eeveceleer ceeleepeer kes he ceW oMe&ve eehle kej Jewjeie kees eehle Fme yeeefuekee ves cee$e 11 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW 25 DeketyejMejohetefCe&cee kees oes Je<e& kee yeeee& ele enCe kej hegve: 13 Je<e& keer Deeeg ceW meved 1971 ceWs megiebOeoMeceer kes efove Depecesj ceW
Gvemes Deepevce yeeee&ele OeejCe kej efueee~ efpeme Deeeg ceW yeeueke-yeeefuekeeSB Keeves-Kesueves ceW ner mebueive jnles nQ, Gme
DeuheJee ceW yeeueyeeee& ele kees OeejCe kejvee keg. ceeOegjer kes mJeefCe&ce YeefJe<e kee ner heefjeeeke Lee~ ceelee ceesefnveer keer
mevleeveeW ves es efJeefMe Oeeefce&ke mebmkeej ceeveeW efJejemele ceW ner heees Les~
Oeeefce&ke DeOeeve SJeb iegmesJee yevee peerJeve kee ecegKe Oese-JewjeieheLe hej ye{eueer Fme yeeuee ves Deye Oeeefce&ke
DeOeeve SJeb ieg mesJee kees ner Dehevee ecegKe ue#e yevee efueee~ Meeeer, efJeeeJeeemheefle Fleeefo Oeee|ceke efMe#ee kees eehle
kejles ngS Deeheves pewveeiece mebyebOeer npeejeW ieeLeeSB, Mueeske Fleeefo keb"ee kejkes Deheveer cesOee Meefe kee heefjee eoeve efkeee~
Jemlegle: Fme #eeesheMece efJeMes<e kes Deefleefje DeefJejue mesJee YeeJevee, hetCe& Devegketuelee, JeweeJe=ef e, heefjhetCe& mecehe&Ce, mebIe ceW meYeer
kes eefle Jeelmeueceeer meewneo&YeeJe Fleeefo iegCeeW mes Deeheves hetpe ceeleepeer kees efJeMes<e eYeeefJele efkeee Lee~ ieg eefo efove kees
jele kenW lees jele, eefo jele kees efove kenW lees efove Fme YeeJevee kee heefjheeueve kejves Jeeueer keg. ceeOegjer Meeeer ves eceMe: 18
Je<eeX leke yeeeeefjCeer DeJemLee ceW jnkej hetpe ceeleepeer keer Yejhetj mesJee keer~ efJeMes<e yeele en Leer efke DeOeeve kes meeLe-meeLe
Yepeve, hetpeve, eeueermee, uesKe Fleeefo efueKeves kee eJeen Yeer efvejblej euelee jne~

( 52 )

Deeefe&kee oer#ee OeejCe kej yeveer eboveeceleer-eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebelf emeeiej peer cenejepe keer ieg hejcheje ceW
eefJe YeJe peerJe mebece OeejCe kejvee Dehevee DeeYet<eCe mecePeles nQ, leodvegmeej jepeOeeveer efouueer ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer
mes meved 1982 ceW oes eeflecee kes ele SJeb nefmleveehegj ceW meved 1987 ceW mehlece eeflecee kes eleeW kees eceMe: OeejCe kejles ngS Deeheves
veejer peerJeve kes meJeexlke= heo keer eeefhle kes ece ceW pecyeterhe-nefmleveehegj ceW eeJeCe Megkeuee ieejme, 13 Deiemle 1989 kees
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej Deeefe&kee evoveeceleer veece eehle efkeee~
Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer (hetJe& ceW ceelee ceesenf veer) SJeb Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer he efMeefuheeeW mes megmebmkeeefjle,
JeJenej ceW ceeOege& iegCe keer Oeveer ceeOegjer peer kees Deheves efMe DeeejCe kes Deveghe ner veece eehle ngDee Lee~
eYeeJeer uesKeveer mes megmeefppele JeefelJe-Deehekeer uesKeveer yeeuekeeue mes ner Deleble eYeeJeer, DeespehetCe& SJeb meejieefYe&le
jner nw, hee uesKeve Deehekes efueS #eCeeW kee keece jnlee nw Dele: Deye leke Deehe mewke[eW Yepeve, Deejleer, eeueermee, hetpeve, mlegelf e,
cegeke Fleeefo kee uesKeve kej egkeer nQ~ meceemeej keer ieeLeeDeeW SJeb keueMe keeJeeW kee heeevegJeeo, Yeeecej efJeOeeve,
veJeenMeebefle efJeOeeve, ceveeskeecevee efmeef ceneJeerj efJeOeeve, leerLekej pevceYetefce efJeOeeve, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le-efnvoer
erkee, %eevepeeself e keer Yeejle ee$ee, DeJeOe keer Deveceesue ceefCe, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetecf e kegC[uehegj, %eeve jefMce, %eeveceleer
ceeleepeer kes Decetue eJeeve Fleeefo efkeleveer ner ke=efleeeB Deehekes %eeveiegCe kees eoefMe&le kejves ceW me#ece nQ~ Deeefe&kee jlveceleer
DeefYevebove ebLe, Deeeee&eer Jeerjmeeiej mce=efle ebLe, ieefCeveer Deeefe&keejlve eer %eeveceleer DeefYevebove ebLe, kegC[uehegj DeefYevebove
ebLe, YeieJeeve ceneJeerj efnvoer-Debespeer pewve MeyokeesMe, ieefCeveer %eeveceleer ieewjJe ebLe, YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ebLe
Fleeefo MeleeefOeke ebLeeW kee uesKeve, mecheeove SJeb meceeeespeve Deehekes ke"esj heefjece kee ner megheue nw~ Deehekee me=peveelceke
ceefmle<ke Oece&eYeeJevee kes vees-vees DeeeeceeW kees meekeej Oejeleue osles ngS meowJe GlmeenhetCe& neskej he"ve-hee"ve-uesKeve ceW ner
oeefee jnlee nw, en iegCe Deeheves Deheveer ceneve ieg hetpe %eeveceleer ceeleepeer mes efJejemele ceW ner eehle efkeee nw~ Deehe cee$e
Jeelee&ueehe kes mLeeve hej meowJe keee&jle jnves keer veerefle ceW ner efJeeeme jKeleer nQ, pees efJeMes<e DevegkejCeere nw~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj kes cegKehe$e mecei%eeve kee meceeeespeve Yeer eefleceen
Deehekes eje efkeee peelee nw~ Jele&ceeve ceW Deehe ceneve efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer hetpe %eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele
efmeebleefebleeceefCe erkee kes efnboer DevegJeeo kes keee& ceW mebueive nQ, efnvoer erkee meefnle ieejn hegmlekeeW kee ekeeMeve hetJe& ceW nes
egkee nw~ Deeies ebLeeW kee DevegJeeo keee& efvejvlej eue jne nw~ mebmke=le, efnvoer, Debespeer Fleeefo Yee<eeDeeW keer efJeeve hetpe
ceeleepeer eje efpeveJeeCeer keer pees efJeefMe mesJee keer pee jner nw, Jen efve:mebosn ner meYeer kes efueS heLe eoMe&ve kee keee& kejsieer~
Jele&ceeve ceW Fbjves hej Deehekes eje FvmeeFkeueesheeref[ee Dee@he pewefvepce [e@ kee@ce (Dee@veueeF&ve pewve efJeekeesMe)
kes mecheeove kee keee& Delevle heefjecehetJe&ke efkeee pee jne nw~ Deeieeceer Je<eeX ceW efoiecyej pewveOece& keer DeveeefoefOeve
hejcheje kees Deepe kes DeeOegefvekelece meeOeve Fbjves kes ceeOece mes oebiece kejves nsleg en keee& efve:mebosn ner ceerue kee
helLej efme nesiee~
Jekele=lJe keuee keer Oeveer hetpe ceeleepeer-hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes efJeefMe iegCe kes he ceW DeJeefmLele nw Gvekeer
Jee=lJe #ecelee~ Deehekeer DeespehetCe& SJeb eYeeJeke eJeeve Mewueer mes eeslee eYeeefJele ngS efyevee jn veneR heelee nw Deewj efpeve mebmke=efle
leLee ieg hejcheje kes eefle Devegje neskej ner eJeevemeYee mes G"lee nw~ hetpe %eeveceleer ceeleepeer eje jefele Yeefe efJeOeeveeW keer
hetpee kees peye Deehe Deheveer ceOegj DeeJeepe ceW mecheVe kejeleer nQ lees meYeer YeeieCe efpevesv YeieJeeve keer Yeefe kes jme kee
JeemleefJeke DeemJeeove kej n<e& efJeYeesj nes G"les nQ~
iegYeefe keer efJeefMe YeeJevee-hetpe eboveeceleer ceeleepeer eee keer YeeBefle hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe jnles ngS
Gvekeer eleske keee&eespevee ceW menYeeieer yevekej Dehevee meewYeeie mecePeleer nQ, DeeesOee-ceebieerlegib eer-eeeie-kegC[uehegj (veeueboe)
Fleeefo leerLeeX kes efJekeeme SJeb meYeer je^ere-Debleje&^ere keee&eceeW kees Deheveer ieg keer YeeJevee kes Deveghe meheuelee kes Ge
efMeKej leke hengBeeves nsleg Deehe nj #eCe eelveMeerue jner nQ, Jemlegle: Ssmes efMe<ejlve ner Deheves YeefJe<e kees Yeer GppJeue yevee
uesles nQ~ mJeeb ceW eefleYee keer heefjhetCe&lee nesles ngS Yeer Keeefle-hetpee-ueeYe keer keecevee mes Dehevee Deueie JeefelJe yeveeves keer efkemeer
Deekeeb#ee ves Deehekees mheMe& veneR efkeee nw, en efJeMes<e DevegkejCeere yeele nw~ Jejved pewmes-pewmes Deehekeer eefleYee ceW efveKeej Deeee

( 53 )

nw, Jewmes-Jewmes hetpe ceeleepeer kes eefle Deehekes mecehe&Ce keer YeeJevee ceW DeefYeJe=ef ner ngF& nw~ mebIemLe meYeer efMe<e-efMe<eeDeeW kees
hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer %eeve SJeb eeefj$e jefMceeeW kes eefle DeefOekeeefOeke meceefhe&le nesves keer efMe#ee ner Deehemes meJe&oe eehle
ngDee kejleer nw, pees Gvekeer Deveve iegYeefe kee ner heefjeeeke nw~ meYeer kes yeere meecebpeme kewmes mLeeefhele nes, meYeer ueesie
emeVeefee neskej iegDee%ee kes heeueve ceW kewmes efvejle jn mekeW, ener eeeme Jen meowJe efkeee kejleer nQ~ ener keejCe nw efke
oe kes mecemle ceveesYeeJeeW kees Deehekes mece#e Jee kejkes meYeer kees efJeMes<e meblegef keer DevegYetefle nesleer nw~
ieg hejcheje keer kej hees<eke-hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes meeLe npeejeW efke.ceer. keer heoee$ee kejkes Deeheves peveceeveme
ceW Deefnmb ee, Meekeenej, meoeeej keer YeeJeveeDeeW kees Deejesehf ele kejves kee efJeMes<e heg<eeLe& efkeee nw, pees efke Deepe kes meceepe keer
ecegKe DeeJeMekelee nw~ pewve egJeeJeie& kees ceebmeenej mes meJe&oe otj jnves SJeb jeef$e Yeespeve kes leeie keer efJeMes<e esjCeeSB Deehemes
meowJe eehle ngDee kejleer nQ~ eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer ieg hejcheje kes eefle Deehekee efJeMes<e
mecehe&Ce meoe mes jne nw, Dele: Deheves meeefveOe ceW Deeves Jeeues eleske yeeueke-yeeefuekee hej Fme ieg hejcheje kes mebmkeej [eueves
ceW Deehekees efJeMes<e Deevebo keer eeefhle nesleer nw~ JeemleJe ceW Yeeweflekelee keer nes[ ceW ves$e yebo kej oew[ jns egJeeJeie& kees eefo keesF&
JeelmeuehetCe& YeJe peerJe Meeele Oece& kes ceeie& kes eefle Devegje kejlee nw, lees Fmes efJeMes<e meewYeeie ner ceevevee eeefnS~
e%eeeceCeer heo SJeb heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes DeuebkejCe-Deehekeer eKej cesOee SJeb Fme iegCe-efJeYetef<ele JeefelJe
kes mecceeveeLe& hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW Deeeesefpele efJeMeeue keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve
kes meceeheve DeJemej hej Deehekees e%eeeceCeer keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~
GheeefOe DeuebkejCe keer Fme e=K
B euee ceW 8 Deewue 2012 kees leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee-cegjeoeyeeo kes heefjmej ceW
Deeeesefpele efJeMes<e eLece oer#eeble meceejesn ceW <edKeC[eiece pewmes ceneve efmeeble ebLejepe keer efnvoer erkee he Deehekeer
efJeee kee cetueekebve kejles ngS efJeeefJeeeuee eje Deehekees heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Yeer Deuebke=le efkeee ieee~
hegvee Deehe meoe ener kene kejleer nQ efke hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee Jeelmeueceeer Jejonmle ner cesjs peerJeve keer meyemes
ye[er meewieele nw Deewj FvneR ieg eje eoe %eeveece=le ves ner cesje e=Bieej efkeee nw Dele: Fme ceneve efpeve mebmke=efle, leerLe& mebj#eCe
SJeb iegmesJee ceW cesjs Mejerj kee jesce-jesce Yeer meceefhe&le neskej keece Dee peees, lees Jen ner cesjs efueS meJee&efOeke Deevebooeeer
DevegYetelf e nw~
Ssmes DeeoMe& JeefelJe kees OeejCe kejves Jeeueer hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eefle#eCe meeOevee kes Ge
meesheeveeW hej DeejesnCe kejles ngS keeflehee ner YeJeeW ceW jlve$ee keer hetCe& efJeMege
f kes meeLe cees#eue#ceer kee JejCe kejW, ener cebieueYeeJevee
nw~ meeLe ner efpevesv eYeg mes en eeLe&vee Yeer nw efke efpeve hejcehetpe eele:mcejCeere je^ieewjJe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer SJeb hejcehetpe eer eboveeceleer ceeleepeer keer pees ceneve Ghekeejer $eeee cegPes eehle ngF& nw, Jen cees#eeeefhle leke
j#eekeJee keer YeeBelf e cegPes hetCe&leee jef#ele kejles ngS efpeveMeemeve ceW DeJeieenve kes eesie yeveeSB, leeefke Ske efove Ssmee Dee mekes efke
Deheves Deveble elege ceW efveceive neskej meowJe kes efueS cesjs elegie&elf e heefjYeceCe keer Yeer efveJe=ef e nes mekes~

efJeefMe< iegCeeW mes megjefYele JeefkelelJe

Jemlegle: iegCeeW keer megjefYe mes ner ceeveJe peerJeve kee e=bieej neslee nw~ hetpe e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer
kes eYeeJeer JeefelJe kes FvneR megjefYele henuetDeeW mes DeeFes eEkeefeled heefjefele nesves kee eeeme kejW
(1) Deehekeer Goejlee-Delevle Goej oe keer Oeveer hetpe eboveeceleer ceeleepeer keer efJeefMe<lee nw efke peye Yeer efkemeer
kees keesF& DeeJeMekelee nesleer nw, Jen Delevle lelhejlee mes Deheveer Meefe kes Devegmeej efve:mJeeLe& YeeJe mes Gmes hetCe& kejves ceW efJeMes<e
Deeuneo kee DevegYeJe kejleer nQ~
Ske efove Ske mebIemLe ceefnuee ves cegPes yeleeeepeye Jen ceeOegjer yenvepeer (oer#ee mes hetJe&) LeeR Deewj mebIe mebeeueve keer
mecemle JeJemLeeDeeW kee mebeespeve kejleer LeeR, leye Ske efove meefo&eeW keer "C[er megyen ceW ceQ eewkes kes keee& ceW neLe yeBeves kes
efueS yeeue Oeeskej Deeeer, "C[ mes cesje Mejerj Lees[eLees[e keeBheves ueiee Lee~ yenve peer ves pewmes ner cegPes osKee, Jen MeerIelee mes
Deheves kecejs ceW ieeeR Deewj Dehevee meheso Mee@ue ueekej Deheves neLeeW mes cegPes Dees{e efoee, cegPes Delevle mebkeese ueie jne Lee hej

( 54 )

yenvepeer kes esnjs hej cee$e cegmkeeve Leer, Ske Ssmeer cegmkeeve efpemeves meowJe kes efueS cesje efoue peerle efueee~
JeemleJe ceW, Goejlee Jeefe kees meyekee efee yevee osleer nw~
(2 ) Deehekeer lelhejlee-Deeueme SJeb megmleer Meyo hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Gvekeer megefMe<ee hetpe
eboveeceleer ceeleepeer kes MeyokeesMe ceW meefcceefuele ner veneR efkees iees nQ~ eefleefove keer efoveeee& nes DeLeJee keesF& je<^ere
keee&ece, lelhejleehetCe& keee& Deehekeer GuuesKeveere efJeefMe<lee jnleer nw~
DeewueceF& 2007 keer yeele nw peye pecyeterhenefmleveehegj ceW lesjnerhe efpeveeuee kes hebekeueeCeke kee DeJemej Lee~
ieYe&keueeCeke kee henuee efove Lee, cebe kees heeBe meewOece& FvFveCeer SJeb Gvekeer megOecee& meYeeDeeW kes efueS JeJeefmLele kejvee
Lee~ cebeJeJemLeeheke Meeeo meceeeespeve veneR keje hee jns Les Deewj cegPes Deepe Yeer mcejCe nes Deelee nw efke hetpe eser
ceeleepeer JeneB hengBeer Deewj JeneB GheefmLele meYeer egJeeDeeW kees Gefele efoMeeefveoxMe oskej cee$e 12 IeCs ceW ner hejoeW Fleeefo
kes eje cebe kees hetCe&leee JeJeefmLele keje efoee, hegve: heeBe efove leke hebekeueeCeke keer meYeer efeeeSB Delevle meceeeesepf ele he
ceW mechevve ngF~ nce meYeer kes oe hej hetpe ceeleepeer keer lelhejleehetCe& keee&Mewueer keer Deefce ehe Debefkele nes ieF&~
JeemleJe ceW, meceemeercee ceW efJeeejhetCe& lelhejlee ner keee& kegMeuelee keer meteke nw~
(3) keee& ceW Deehekeer levceelee-Deheveer ieg hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer YeeBefle IeCeW leke keee& ceW
levcee jnvee hetpe ceeleepeer keer efJeMes<elee nw~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer Deee|ekee oer#ee keer mJeCe& peebleer kee DeJemej Lee peye
meved 2006 ceW ieefCeveer %eeveceleer ieewjJeebLe kee ekeeMeve nesvee Lee~ Deheveer Deee|ekee eee& keer efeeeDeeW kes eLeemecee efveJe&nve
kes meeLe oes ceen leke hetpe eboveeceleer ceeleepeer eje jeleefove ebLe mecyevOeer uesKeve, mebheeove, meceeeespeve, efJeefJeOe
cenevegYeeJeeW mes ekeeMeve nsleg eehle meeceeer kee Deeuees{ve Fleeefo keeeeX keer efpeme levceelee kes meeLe hetCe&lee keer ieeer, Jen Deepe
Yeer mce=efle heue hej Debefkele nw~ ueieYeie 1100 he=<"eW kee en ebLe Ske Deefleere ke=efle kes he ceW eefle<"eefhele nes ieee~
Fmeer ekeej meved 2011 ceW hetpe ceeleepeer ves <edKeC[eiece ebLe 9, 10 SJeb 11 keer efnvoer erkee, meceemeej efJeOeeve,
meesuenkeejCe efJeOeeve Fleeefo kee uesKeve Yeer hetCe& levceelee kes meeLe mechevve efkeee~ Jele&ceeve ceW Fbjves hej .w encyclopedioa jf ia nism.com
kes mecheeove keee& ceW Deheveer egJee erce kes meeLe Deehe hetCe& oeefee jnleer nQ~
JeemleJe ceW, keee& ceW hetCe& levceelee SJeb mecehe&Ce kes efyevee Gelee eehle veneR keer pee mekeleer~
(4) Deehekeer iegmesJee-hetpe Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer kee veece Deheveer ieg hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer kes eefle mecehe&Ce nsleg DeeoMe& efMe<ee kes he ceW eefleef<"le nw~ efkemeer Deve kes eje Yeer hetpe ye[er ceeleepeer keer Dee%ee
keer eEkeefeled DeJensuevee Yeer GvnW mJeerkeee& veneR nes heeleer~
meved 2005 keer yeele nw, peye efouueer, Fueeneyeeo, kegC[uehegj, DeeesOee Deeefo kes uecyes efJenej kes heMeeled Deee|ekee mebIe
nefmleveehegj hengBee Lee~ mete& kes eKej leehe mes eejeW Deesj leer#Ce ieceea kee meeceepe Lee Deewj Fme ieceea ves hetpe %eeveceleer
ceeleepeer kes mJeemLe hej keeheer efJehejerle eYeeJe [euee Lee~ ceF& 2005 kes ceOe peye leke mebIe nefmleveehegj hengBee, leye leke hetpe
ceeleepeer Delevle DemJemLe nes ieeeR~ cegPes Deepe leke mcejCe nw efkeme ekeej jeleefove kee Yeso efJemce=le kej hetpe eboveeceleer
ceeleepeer ves hetCe& mecehe&Ce SJeb efve<"e mes ye[er ceeleepeer kes DeenejveernejJeweeJe=efe Deeefo ceW mJeeb kees levcee kej efueee Lee,
Gvekee kenvee jnlee Lee efke es cee$e nceejer ieg ner veneR nQ, Jejved mechetCe& pewve peiele keer ogue&Ye efveefOe nQ, FmeefueS Fvekeer mesJee
pewveMeemeve keer ner mesJee nw~
3 petve 2005 keer jeef$e ceW hetpe ye[er ceeleepeer ves Ske yeej Yeer DeeBKeW veneR Keesueer, kecepeesjer DeleefOeke nes ieeer Leer; YeeF&
peer (kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer) hetjer jele ceeleepeer kees efJeefJeOe mlees$eeW kee hee" megveeles jns, osMe kes efJeefJeOe mLeeveeW mes hetpe
ceeleepeer kes YeeieCe Deekej Skeef$ele nes iees Les, Fmeer iebYeerj efmLeefle ceW meejer jeef$e Jeleerle nes ieeer~ eele: 4 yepes hetpe
eboveeceleer ceeleepeer ves ye[er ceeleepeer kees DeeJeepe oerceeleepeer ! Deye ke=heee Gef"es, jeef$e yeerle ieeer nw, DeeBKes Keesefuees~
meYeer kes DeeMee& kee ef"keevee veneR jne peye hetpe ceeleepeer ves DeeBKeW Keesueer Deewj hegve: keg eslevelee kee DevegYeJe efkeee~
YeieJeeve Meebelf eveeLe kes pevceoer#ee Deewj efveJee&Ce keueeCeke efoJeme keer en cebieueceeer yesuee nce meyekees Dece=le mes DeefYeeEmeefele
kej ieeer, hetpe ceeleepeer kees G"kej yew"les ngS osKekej~
JeemleJe ceW, iegmesJee keer nee|oke YeeJeveeSB ecelkeej Yeer kej mekeleer nQ~

( 55 )

(5) DevegMeemeve kee Devegheeueve kejeves ceW Deehekeer ke"esjlee-eeefhe efkemeer YeeJegke Jeefe mes ke"esjlee keer Dehes#ee
Dekemej leke&mebiele eleerle veneR nesleer nw, leLeeefhe hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes efJe<ee ceW en leLe mJeecesJe ner Demebiele nes peelee
nw, peye Deee|ekee mebIe ceW DevegMeemeve kes Devegheeueve keer yeele nes DeLeJee keesF& ese ee ye[e keee&ece Deeeesefpele efkeee peevee
nes, leye hetpe ceeleepeer keer mecemle YeeJegkelee SJeb keesceuelee Dehesef#ele ke"esjlee ceW Yeer heefjJee|lele nes peeleer nw Deewj keYeerkeYeer
lees en efJeMJeeme kejvee keef"ve eleerle nesves ueielee nw efke Jen Fleveer ke"esj Yeer nes mekeleer nQ~ hejvleg neB ! en heefjJele&ve cee$e
keg mecee kes efueS ner neslee nw, cetuele: mJeYeeJe ceW keesceuelee ner yeveer jnleer nw~
keg Je<e& hetJe&, pecyeterhenefmleveehegj kes keeflehee me@he cescyeme& kes yeere ceW efkemeer yeele hej Deeheme ceW efJeJeeo nes ieee,
eser meer yeele Fleveer ye{ ieeer efke oesveeW eghe YeeF& peer (Jele&ceeve ceW mJeefmle eer jJeervkeere|le mJeeceer peer) kes heeme Deees~ YeeF&
peer ves meejer yeeleW megveer, mecePeeee hej Deblele: hetpe eser ceeleepeer ves GvnW mecyeesefOele kejves kes efueS efveJesove efkeee~ hetpe
ceeleepeer ves ke"esjlee SJeb keesceuelee kee Gefele mecevJee kejles ngS Fme ekeej GvnW mecyeesOeve efoee efke oesveeW he#eeW ves Deheveer
Deheveer ieueleer mJeerkeej keer, Skeotmejs mes #ecee eeevee keer Deewj hejmhej ceW hetJe&Jele meewneo& keer mLeehevee nes ieeer~
JeemleJe ceW, peerJeve ceW meowJe keesceuelee ner keee&keejer veneR nesleer, keYeerkeYeer Gefele DevegMeemeve kee Devegheeueve kejeves
kes efueS Jeefe kees ke"esj Yeer yevevee he[lee nw~
(6) Deehekee mvesefnue JeJenej-hetpe eboveeceleer ceeleepeer Deheves meceerhe Deeves Jeeues eleske Jeefe kees efve:mJeeLe& mvesn
eoeve kejleer nQ~ Dekemej nce mJeYeeJe mes ke"esj, DemeYe, keg JeJenej kejves Jeeues mes otjotj jnvee eenles nQ; hejvleg pees
mvesefnue JeJenej kejs, nceejs Deelcemecceeve Deewj mebJesoveeDeeW kee Oeeve jKeles ngS nceejer GVeefle SJeb efnle kee ceeie& eMemle
kejs, Ssmes Jeefe mes nce yeejyeej yeele kejvee eenles nQ~ neB! hetpe ceeleepeer ceW es meYeer iegCe efJeeceeve nQ Deewj FmeerefueS eens
mebIemLe ueesie neW DeLeJee yeenj mes heOeejs cenevegYeeJe, meye Gvemes yew"kej yeele kejves nsleg ueeueeefele jnles nQ~
peye Gvekee en mvesefnue JeJenej efkemeer mebmeejer eeCeer kees MeeMJele Oece& kes DeLee&led mees ceeie& kes eefle Deemekele kejeves
ceW efveefcee yeve peelee nw leye en JeJenej JeemleJe ceW meeLe&ke nes peelee nw~ hetpe ceeleepeer kes ceele=lJe ege Jeelmeue ves ner cesjs
oe hej Ssmee DeeefOehele kej efueee efke megvoj Dekeeoefceke kewefjej SJeb Deve Yeewefleke Deeke<e&Ce Yeer cegPe hej Dehevee eYeeJe
veneR [eue heees Deewj Deblele: efheerkeceC[ueg OeejCe kejves kee meenme cegPeceW peeie=le nes heeee~
JeemleJe ceW, meee esce Jener nw pees Jeefe kees MeeMJele GVeefle kee ceeie& eehle kejeves nsleg eeslmeeefnle kejs~
(7) meyekee Oeeve jKeves kee Deehekee mJeYeeJe-meyekee Oeeve jKeves kee hetpe ceeleepeer kee Delevle efJeefMe< mJeYeeJe
nw Deewj FmeerefueS Jen meyekeer efee jnleer nQ~ mebIemLe yeeeeefjCeer yenveeW meefnle mebIe mes mecyeefvOele eleske peve kees peye Yeer
keesF& mJeemLe mecyevOeer DeLeJee Deve keesF& Yeer ceeveefmeke ee Meejerefjke keef"veeF& nesleer nw, Jen Delevle lelhejlee mes Gmekeer
JeJemLee megefveefMele kejkes Gmekee efveoeve kej osleer nQ~ mebIemLe meeOegDeeW DeLeJee yeenj mes heOeejs meeOegDeeW keer JeJemLee Gvekes
Deveghe nes peees, Gmekee hetpe ceeleepeer meowJe Oeeve jKeleer nQ~ cegPes Dekemej eleerle neslee nw efke keesF& DeeJeMekelee GlheVe nes
Deewj Gmekes efueS kene peees, Gmemes henues ner hetpe ceeleepeer Gmekeer hete|le keje osleer nQ~
Fmekes Deefleefjkele mecee SJeb heefjefmLeefle kes Devegmeej Deheveer efMe#eeDeeW SJeb esjCeeDeeW eje meyekes DeeOeeeflceke SJeb vewelf eke GlLeeve nsleg
Yeer Jen meowJe meleke& jnleer nQ keeeWekf e Jele&ceeve egie ceW vewelf eke meyeuelee kee meJee&eOf eke Oeeve jKeves keer ner DeeJeMekelee nw~
JeemleJe ceW, meyekee Oeeve jKeves Jeeuee mJele: ner meyekee efee nes peelee nw~
(8) meyekes efJeeejeW/YeeJeveeDeeW kees megveves keer Deehekeer #ecelee-Dekemej nceW Ssmes Jeefe efceue peeles nQ pees Deheveer
Deheveer yeele kenvee eenles nQ, Deve keer keg Yeer megvevee veneR eenles~ hejvleg hetpe eboveeceleer ceeleepeer kee mJeYeeJe Fmemes
efJehejerle nw~ otmejs Jeefe keer yeele megveves kee Oewe& GveceW hetCe&leee efJeeceeve jnlee nw, efpememes yeele kejves Jeeuee Jeefe ceeveefmeke
he mes mebleg< nes peelee nw efke ceQves Kegues ceve mes Deheveer meejer keef"veeF& ceeleepeer kees yelee oer nQ, Deye Jen efyevee efkemeer kees
yeleees cegPes Gme keef"veeF& hej efJepee eehle kejves kee ceeie& DeJeMe yelee oWieer~ keF& yeej efkemeer Fefle Jeefe kes eje Oewe&
SJeb Skeeelee hetJe&ke nceejer yeele megve uesves mes ner DeeOeer keef"veeF& otj nes peeleer nw~
JeemleJe ceW, DeheveerDeheveer yeele kenves kes mLeeve hej Jeefe ceW Oewe&hetJe&ke otmejs keer yeele megveves keer #ecelee Yeer nesveer eeefnS~

( 56 )

(9) hejchejeDeeW kes mebJeenve ceW Deehekeer {lee-hetpe eboveeceleer ceeleepeer eeefj$e eeJeleea eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej
peer cenejepe, eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe SJeb ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deeieceeskele Oece& hejcheje
keer kej SJeb meyeue hees<eke nQ~
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer meowJe kenleer nQYeues ner nceejs heeme YekeleeW keer Yeer[ ve nes, hebeece=le DeefYe<eske
m$eer DeefYe<eskeDeee|ekeeDeeW keer veJeOeeYeefemeppeeefle keer megj#ee nsleg ueesie nceejer efveboe Yeer kejves ueie peeeW lees Yeer leerLekej
YeieJeeve keer efoJeOJeefve kes DeeOeej hej hetJee&eeeeW eje eCeerle/ceeve Fve hejchejeDeeW kees nceW keoeefhe efleueebpeefue veneR osvee nw~
hetpe eboveeceleer ceeleepeer kees es efMe#eeSB MewMeJe keeue mes ner eehle ngF& nQ Deewj FmeerefueS Fvekes mebJeenve ceW Jen meJe&oe
peeie=le SJeb { jnleer nQ~ Jen meowJe kenleer nQ
efpeme osMepeeefle ceW pevce efueee, yeefueoeve Gmeer hej nes peeJeW~
JeemleJe ceW, Oece& kes mees heLe kes mebj#eCemebJeOe&ve ceW Jeefe kees Deleble { jnvee eeefnS keeeWefke Deblele: ener
heLe cees#eue#ceer keer eeefhle ceW DeeOeejYetle yevelee nw~
(10) efveCe&e uesves keer Deehekeer Devet"er #ecelee-heefjefmLeefle kes Devegmeej lJeefjle efveCe&e uesves keer Devet"er #ecelee keer Oeveer
nwhetpe eboveeceleer ceeleepeer~ efyevee efJeeejs efuees iees efveCe&e DeLeJee meeseefJeeej ceW ner Gheegkele meceemeercee efyelee kej
efuees iees efveCe&e oesveeW ner DeLe&nerve nesles nQ, Fve oesveeW ner efmLeefleeeW mes efJehejerle Gefele mecee hej Gefele efveCe&e uesves keer #ecelee
Deeheves Deheveer ieg hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer mes efJejemele ceW eehle keer nw~ Ske yeej efveCe&e ues uesves kes heMeeled eeCe
eCe mes Gmekes efeeevJeeve ceW eeemejle nesvee Yeer ceeleepeer e kee efJeMes<e iegCe nw~
hejJejer 2002 ceW Deee|ekee mebIe jepee yeepeejefouueer ceW efJejepeceeve Lee~ Gme mecee YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee
2600JeeB pevce keueeCeke Je<e& je<^ere mlej hej ceveeee pee jne Lee~ Ske efove hetpe eboveeceleer ceeleepeer ves hetpe ieefCeveer
ceeleepeer mes keneceeleepeer ! Fme Je<e& keer meyemes ye[er GheueefyOe nesieerYeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kee efJekeeme hej en
leYeer mebYeJe nw peye Deehe mJeeb JeneB peeeW~
keee legcneje ceefmle<ke "erke nw, eboveeceleer! Fleveer otj peevee keee Deemeeve nwhet. ceeleepeer ves kene~
ceeleepeer ! Deehekes efueS keg Yeer DemebYeJe veneR nweser ceeleepeer yeesueeR Deewj keg ner IeCeW ceW nce meyekees metefele
efkeee ieee efke Ske mehleen yeeo mebIe YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) efyenej kes efueS efJenej kejsiee~
JeemleJe ceW, mener mecee hej efueee ieee mener efveCe&e mechetCe& heefjJesMe/meceepe kes efueS Yeer heueoeeer nes peelee nw~
(11) DeeOegefveke meeOeveeW eje Oece&-eYeeJevee keer Deehekeer efJeMes<e efe-Oece&eYeeJevee meceioMe&ve kee Ske efJeefMe<
Debie nw Deewj Deepe kes kechetj egie ceW peyeefke ceveesjbpeve SJeb ceewpecemleer kes meeOeveeW keer meercee ner efveefMele veneR nw, Ssmes
mecee ceW heejcheefjke meeOeveeW mes egJeeJeie& kees Fefve megKeeW kes heefjleeie he lehe Oece& keer Deesj Deeke=< kejvee keef"velej nes
ieee nw~ kechetj, uewhee@he, DeeF&hew[, Fbjves Deeefo Jele&ceeve meeOeveeW kees eefo Oece&eYeeJevee ceW eege efkeee peees lees
mebYeJele: Deepe kee egJee Yeer kece mes kece Oece& mes heefjefele lees nes ner mekelee nw~
meved 20092010 mes hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes eeemeeW eje Fbjves kee eeesie kejkes Decesefjkee kes efJeefJeOe
MenjeWkewueerheesev| eee, veteeke&, vetpemeea, skemeeme Deeefo kes pewve cenevegYeeJeeW nsleg hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb hetpe
eboveeceleer ceeleepeer kes eJeeve GheueyOe kejees iees~
Fbjves hej pewve FvmeeFkeueesheere[f ee kes efvecee&Ce kee Deefle cenJehetCe& eespeske hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer esjCee hej hetpe
eboveeceleer ceeleepeer SJeb Gvekeer mecee|hele erce eje efoiecyej pewve hejcheje kes efJeMJeJeeheer eeejemeej nsleg efeeeefvJele efkeee
pee jne nw, pees Deeieeceer YeefJe<e ceW efveefMele ner mechetCe& pewve mebmke=efle kes efueS ceerue kee helLej efme nesiee~
Deepekeue hetpe eser ceeleepeer Deeves Jeeues eleske pewve egJee kees www.encyclopediaofjainism.com ceW mecyeefvOele
peevekeeefjeeB / cewj Deheuees[ kejves nsleg esefjle efkeee kejleer nQ~
JeemleJe ceW, DeeOegefveke Jew%eeefveke meeOeve Skecee$e ceveesjbpeve nsleg ner veneR nw, Jejved Gvekee Gheeesie Deeeflceke GlLeeve
nsleg Yeer efkeee peevee eeefnS~

( 57 )

(12) keef"ve heefjefmLeefleeeW kees yeeleeerle kes ceeOece mes meguePee uesves keer Deehekeer DeodYegle #ecelee-keYeerkeYeer
peerJeve ceW mecyeefvOele ueesieeW kes keg SJeb DencedhetCe& JeJenej mes heefjefmLeefleeeB Delevle peefue nes peeleer nQ~ keesF& Yeer Deheveer
ieueleer mJeerkeej veneR kejvee eenlee Deefheleg otmejs keer ieueleer hej ner Oeeve kesefvle jnlee nw~ Ssmes ceW, eefo keesF& DeefOekeejhetJe&ke
Deehekees Denced kes Pet"s Deemeve mes Gleejkej Deehekeer ieueleer kee Denmeeme kejees, lees efmLeefleeeB megOej peeleer nQ~
hetpe eboveeceleer ceeleepeer Ssmeer ner efkemeer Yeer yeele kees mebYeeueves ceW efmenmle nQ keeeWefke cetue ceW Deehemeer ceveesceeefueve
kee keejCe Dekemej yengle ese neslee nw, cee$e meeseves kee {bie SJeb JeJenej Fmes ye[e yevee oslee nw~ Gme cetue keejCe kees
heneevekej oesveeW he#eeW kees DeheveerDeheveer ieueleer kee Denmeeme keje osvee Deewj Deeheme ceW escemeewneo& keer mLeehevee keje osvee
hetpe ceeleepeer kee efJeMes<e iegCe nw~
Oece&eYeeJevee keer ye[er keee&eespeveeDeeW ceW Yeer Deheveer e%eehetCe& ef< mes Gefele ceeie&oMe&ve eoeve kejkes Jen meowJe efJeMes<e
Yetefcekee kee efveJe&nve efkeee kejleer nQ~
JeemleJe ceW, peefue efmLeefleeeW kees Deewj DeefOeke peefue yeveeves kes mLeeve hej eesie Jeefe kees efmLeefleeeW kees meguePeeves
kee iegCe mJeeb ceW efJekeefmele kejvee eeefnS~
(13) meowJe Deehemeer meewneo& SJeb esce kees esejf le kejves kee Deehekee efJeMes<e iegCe-Ske efove Ske egJee ceefnuee Deheves heefle
SJeb oes esereser yesef eeW kees ueskej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes oMe&veeLe& Deeeer~ Gmeves mebIe ceW jnves kes efueS hetpe
ceeleepeer mes efveJeosve efkeee~ ceeleepeer ves yeele kejves kes efueS Gmes hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes heeme Yespe efoee~ Gmeves eser ceeleepeer
mes keneceeleepeer ! ceQ Iej es[ kej Deheveer oesveeW yesef eeW kes meeLe meoe kes efueS Deehekes heeme jnvee eenleer nt~B
hetpe eser ceeleepeer ves Gmekeer yeeleeW mes efmLeefle kees mecePeves kee eeeme efkeee efke Yeuee efkeme keejCe mes Jen Ssmee ken
jner nw~ eeefhe Gvekes efueS en kenvee yengle mejue Lee efke"erke nw ! legce eneB jnes, legcnejer meye JeJemLeeSB yeve peeeWieer~
hejvleg GvneWves Ssmee veneR efkeee~ keg osj yeele kejves kes yeeo Gme ceefnuee mes GvneWves kenelegcneje Iej legcnejs efueS mJeie&
nw, legcnW Deheveer heefle keer Devegketuelee kejveer eeefnS Deewj "erke ekeej mes Deheveer yesefeeW kee heeuevehees<eCe kejvee eeefnS~ peye
Yeer legce eenes, leye Lees[s efove kes efueS eneB Deekej jnes, Oece& keer eee& megvees Fleeefo~ Fmekes heMeeled hetpe ceeleepeer ves Gme
ceefnuee kes heefle kees Deheves heefjJeej kees Gefele mecee oskej Gvekes Dekesuesheve kees otj kejves SJeb keYeer Yeer DeheMeyo ve kenves kes
efueS keefye efkeee~ Lees[er ner osj ceW Deehemeer meecebpeme SJeb esce keer veeer DeeMee mes mejeyeesj Jen heefjJeej oe ceW KegefMeeeB
ueskej hetpe ceeleepeer kes heeme mes ueewe~
JeemleJe ceW, Dehevee mJeeLe& efme kejves kes mLeeve hej otmejeW kes ceOe heejmheefjke esce SJeb efJeMJeeme keer Oeeje eJeeefnle
kejvee ner meppevelee keer heneeve nw~
(14) Deehekeer Deveghece keee&#ecelee-efkemeer Yeer keee& kes efve<heeove ceW hetpe eboveeceleer ceeleepeer keer Deveghece keee&#ecelee
meowJe ef<iele nesleer nw~ eens efkemeer ye[s keee&ece kee Deeeespeve nes DeLeJee efkemeer hegmleke kee uesKeve kejvee nes DeLeJee
Deee|ekee mebIe kee Gefele mebeespeve nes DeLeJee hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer YeeJeveevegmeej eefleefove kes Oeee|ceke
DeeeespeveeW kee efeeevJeeve nes, Jen eleske keee& kees Fme hetCe&lee mes meceeeesefpele kejleer nQ efke nce meye ueesie meowJe DeeMee&
Yeer kejles nQ Deewj ceve ner ceve Gvekeer eMebmee Yeer efkeee kejles nQ~
mebIemLe SJeb Deve ueesieeW ceW Jen efJeefYevve JeJemLeeDeeW kee efJeYeepeve kej osleer nQ Deewj Gvekes DeefOekeejhetCe& mvesefnue
Deeke<e&Ce mes meyekes eje DehevesDeheves keeeeX kee efveefMele mecee SJeb Gefele mlej kes meeLe efve<heeove efkeee peelee nw, mebIe ceW
Deeves kes heMeeled ceQves eejbYe mes ner Ssmee osKee nw~ Jemlegle: Ssmee FmeefueS neslee nw efke Jen Yeer hetpe ieefCeveer ceeleepeer keer YeeBefle
meoe hetCe& mepeie SJeb keee&Meerue jnleer nQ Deewj leye ner Deve ueesieeW mes Yeer keee& kejeee pee mekelee nw~
efkemeer Ske efove ceW ner efJeefJeOe ekeej kes keeeeX ceW mebueive Gvekees osKee pee mekelee nwkeYeer efkemeer ekeeefMele nesves Jeeueer
hegmleke kee Jen mecheeove kej jner nesleer nQ lees keYeer heWj kees efkemeer pewvekeLee mes mecyeefvOele efe$e yeveeves mecyevOeer efveoxMe os
jner nesleer nQ, keYeer hetpe ieefCeveer ceeleepeer SJeb mJeeceer jJeervkeerel| e peer (DeIe#epecyeterhe, nefmleveehegj) kes meeLe cebeof j efvecee&Ce
keer ceereEie ceW mebueive jnleer nQ lees keYeer Deees ngS eeef$eeeW kes ceOe eJeeve kej jner nesleer nQ, keYeer cebefoj peer ceW eue jns

( 58 )

Yeefe efJeOeeve ceW hetpee keer hebefeeeB he{ jner nesleer nQ lees keYeer pewve FvmeeFkeueesheeref[ee ceW cewj Deheuees[ kejves kes efueS yeeeW
SJeb egJeeDeeW kees esefjle kej jner nesleer nQ, keYeer Deees ngS eeef$eeeW mes yeele kejles ngS Jen efoKeeeer he[leer nQ~ efveefMele ner,
Deveghece keee&#ecelee keer Oeveer nQ hetpe eboveeceleer ceeleepeer~
JeemleJe ceW, Jeefe keer eesieleehetCe& keee&#ecelee Gmes meyekes efueS cenJehetCe& SJeb Deeke<e&Ce kee kesv yevee osleer nw~
(15) oe hej Meemeve kejves Jeeuee Deehekee JeefkelelJe-Jemlegle: hetpe eboveeceleer ceeleepeer meyekes efoueeW hej Meemeve
kejleer nQ~ eleske meefVeke Deeves Jeeuee Jeefe iegCeeW mes megjefYele Gvekes mvesnceeer JeJenej mes ceeveeW Gvemes yeBOe ner peelee nw~
ceQ Dekemej meeseleer ntB efke eeefhe oesveeW ceeleepeer ves efkemeer eefme ye[s ceneefJeeeuee ee efJeMJeefJeeeuee mes Dekeeoefceke ef[eer
eehle veneR keer nw, leLeeefhe Jees Deheves eleske keee& ceW Fleveer meceLe&, Fleveer #eceleeJeeve, Fleveer hetCe& nQ efke meesekej DeeMee& nesves ueielee
nw~ Gvekee meceemebeespeve DeodYegle jnlee nw~ Deewj Fmeereuf eS oe keYeer Yeer Gvekeer DeJe%ee kejves kees kenlee ner veneR nw~
Gvekeer efoJe iegCejeefMe SJeb meJee&efOeke Gefele heLe hej efvejblej ye{ves keer Gvekeer ceele=lJe egkele esjCeeSB efkemeer kee Yeer efoue
peerleves kes efueS heee&hle nQ~
neB ! en DeeJeMeke veneR efke Ge Dekeeoefceke efMe#ee ner JeefelJe kee hetCe& efJekeeme kejW, Jejved leheleeiemeoeeej
SJeb veweflekelee keer Meefe Jeefe kees keneR DeefOeke mecegVele SJeb hetCe& yeveeves ceW mece#e nQ~
JeemleJe ceW, yeuehetJe&ke ueesieeW kees keg mecee kes efueS peerlee pee mekelee nw hejvleg iegCeeW keer megjefYe mes meoe kes efueS
Gvekes oe hej Meemeve efkeee pee mekelee nw~
(16) iegejCeeW ceW Deehekee Delegueveere mecehe&Ce-hetpe eboveeceleer ceeleepeer meowJe kenleer nQpees keg ceQ ntB Deewj pees
keg ceQ nesTBieer, Jen Skecee$e cesjer meeer ceeB ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer ner ceneve Devegkechee nw, GvneWves ner
peerJeve kes meJeexlke=< Ghenej kes he ceW cegPes en cees#e kee heLe eoeve efkeee nw, GvneWves ner %eeve heer Dece=le mes cesje efmebeve
efkeee nw Deewj cesjs efueS meye keg Jener nQ~
JeemleefJekelee en nw efke efkemeer eesie SJeb #eceleeJeeve efMe<e kes efueS ieg kes eefle Flevee mecehe&Ce meowJe DeeJeMeke veneR
nw keeeWefke peye keesF& efMe<e mebIe ceW jnlee nw leye hetCe& menveMeeruelee SJeb Oewe& kee DeJeuecyeve ueskej ner Gmes ieg kes DevegMeemeve
ceW jnvee neslee nw~ keYeerkeYeer meye keg ceveesvegketue veneR Yeer neslee nw, efhej Yeer Gmes meecebpeme keer #ecelee kee heefjee osvee
neslee nw~ Keeeflehetpee ueeYe SJeb efvepe keer mJelev$elee kes efueS ieg mes Deueie nes peevee lees mejue nw hejvleg hetCe& ke=le%elee SJeb
mecehe&Ce kes meeLe ieg kes DevegMeemeve ceW jnvee ner keef"ve neslee nw~ het. eboveeceleer ceeleepeer ves Ghejese meYeer iegCeeW kees mJeeb ceW
meceeefnle kejkes eej oMekeeW mes DeefOeke mecee mes hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer Dee%ee kee meowJe heeueve kejles ngS Gvekes eefle
nee|oke ke=le%elee SJeb Deeoj keer YeeJevee jKekej Deheveer Deesj mes Gvekes efueS hetCe& Devegketue JeeleeJejCe kes efvecee&Ce kee ner
meodeeeme efkeee nw~
Deepe Yeer eefo ceeleepeer GvnW Ske yeej Yeer DeeJeepe osleer nQ lees efkelevee Yeer DeeJeMeke keee& Jen kej jneR nes, Gmes Gmeer
#eCe es[kej legjvle G"kej Jen ceeleepeer keer yeele megveleer nQ~ keYeer efkemeer efJe<ee DeLeJee efkevneR JeJemLeeDeeW kes eefle ye[er
ceeleepeer kees eefo Demeblees<e neslee nw lees Jen legjvle mecyeefvOele Jeefe kees Gefele efoMeeefveoxMe eoeve kej ceeleepeer kees mebleg
kejleer nQ~ meYeer mebIemLe meomeeW kes efueS Yeer Gvekeer meJe&oe ener esjCee jnleer nw efke ye[s hegCe mes het. ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer pewmeer Decetue efveefOe nce meyekees eehle ngF& nw, FmeefueS meye ueesie Gvekeer mesJee, Gvekeer Dee%eeheeueve SJeb Devegketuelee
kejkes mees oe mes Gvekee Jeelmeue eehle kej uees~
het. eboveeceleer ceeleepeer mebIe ceW Yeer Meebefle, heejmheefjke esce SJeb meecebpeme kee JeeleeJejCe efvee|cele kejves ceW meoe
eelveMeerue jnleer nQ leeefke meyekee DeeOeeeflceke efJekeeme "erke ekeej nes mekes~ Fme Deebleefjke Meebelf ehetCe& JeeleeJejCe kes keejCe ner
pecyeterhenefmleveehegj eje efeeeefvJele keer peeves Jeeueer Oece&eYeeJeveelceke eespeveeSB meheue nes heeleer nQ, Ssmee cesje efJeeeme nw~
Deheveer FvneR iegCemegjefYeeeW mes GvneWves hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee oe peerlee nw~
JeemleJe ceW, meYeer efMe<eeW kees Deheves ieg kes eefle esce SJeb mvesn jnlee ner nw leLeeefhe meJee&efOeke YeeieMeeueer lees Jen nw,
efpemekes eefle ieg kes oe ceW mJele: ner esce, mevlegef< SJeb melele DeeMeerJee&o keer YeeJeveeSB eJeeefnle nesleer jnleer nQ~

( 59 )

(17) Deehekeer efveeefcelelee-efveeefcele nesvee meheuelee keer kegbpeer nw Deewj hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes peerJeve ceW en
hetCe&leee heefjueef#ele neslee nw~ Deheveer Deee|ekee eee& kes heeueve ceW SJeb Deve keee&keueeheeW ceW Jen Delevle mepeie SJeb efveeefcele
jnleer nQ~ efove SJeb jele kes mecee kee efJeefJeOe efeeeDeeW SJeb keeeeX nsleg efJeYeepeve kej uesves mes Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe keee& Yeer
Jen kej heeleer nQ~
peye keesF& keee& Jen eejcYe kejleer nQ, leye efveeefcele he mes Gme keee& ceW leye leke Jen ueieer jnleer nQ, peye leke Jen
hetCe& ve nes peees~ Dekemej ueesie keee& eejcYe kejles nQ hejvleg keg mecee yeeo ner Jes Fmes kejves ceW Deefveeefcele nes peeles nQ,
heuemJehe ee lees keee& DeOetje jn peelee nw ee mecee hej hetje veneR nes heelee~
Fmekes efJehejerle hetpe eboveeceleer ceeleepeer kee efmeevle jnlee nw efke peye efkemeer keee& kees neLe ceW efueee peees lees Fmes
Fmekeer hetCe&lee leke hetjer efveeefcelelee SJeb mecehe&Ce kes meeLe efkeee peees~ efyevee efkemeer jeveelceke keee& kes Keeueer yew"vee hetpe
ceeleepeer kees hemebo ner veneR nw, eefo keoeefele efkemeer keee&ece ee eeef$eeeW kes meeLe Jeelee&ueehe kejves kes efveefcee mes Jen keee&
veneR kej heeleer nQ lees Jen Jeekegefuele nes peeleer nQ~ Jen Dekemej kenleer nQeefo jeef$e ceW meesvee ve he[s lees efkelevee Dee nes~
en keg Deewj veneR Jejved Oece&keee& kes eefle mecehe&Ce keer YeeJevee kee ner heefjeeeke nw, efpemes GvneWves hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer mes efJejemele ceW eehle efkeee nw~
JeemleJe ceW, jeveelceke keeeeX kes mecheeove ceW efveeefcelelee mes ner peerJeve meeLe&ke nes heelee nw~
(18) JeJeneefjkelee ceW Deehekee efJeMJeeme-hetpe eboveeceleer ceeleepeer eeefhe Ske YeeJegke JeefelJe nQ, hejvleg meowJe
veneR~ JeJeneefjkelee ceW Gvekee hetCe& efJeMJeeme jnlee nw~ Jen meowJe kenleer nQpeerJeve JeJeneefjkelee mes euelee nw, cee$e
YeeJeveeDeeW SJeb mJehveeW mes veneR~ Jener mJehve osKees Deewj Jener eespeveeSB yeveeDees pees JeJeneefjke he mes mebYeJe nes, DeJeJeneefjke
mJehveeW kes efueS mecee JeLe& ve ieBJeeDeeW~ Deheves peerJeve ceW Yeer Jen Fmeer efmeevle kee heefjheeueve kejleer nQ~
en mele nw efke { heefjece kes meeLe JeJeneefjke ceeie& Keespekej efvejlebj eelveMeerue SJeb keee&Meerue jnves mes ye[s mes
ye[er keee&eespevee Yeer meheue nes peeleer nw peyeefke Fmekes efJehejerle TBesTBes mJehve SJeb eespeveeSB keee&Meeruelee kes DeYeeJe ceW
OeejeMeeeer nes peeleer nQ~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer, hetpe eboveeceleer ceeleepeer SJeb heer"eOeerMe mJeefmle eer jJeervkeerel| e
mJeeceer peer kes peerJeve kee ener mele jne nw~ pecyeterhenefmleveehegj, leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueereeeie, YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) ceW efvee|cele vebeeJele& cenue leerLe&, ceebieerlegbieer (cene.) ceW efvee|cele nes jner 108 heg Gegbie YeieJeeve
$e+<eYeosJe eeflecee SJeb Deve efvecee&Ce keee& Fmeer mele kes eefleefyecye nQ~
JeemleJe ceW, eleske JeemleefJekelee Deheveer Glheefe ceW cee$e Ske mJehve ner jnleer nw leLeeefhe JeJeneefjkelee keer Gefele
peueJeeeg ner Fmes heue mes ueos Je=#e ceW heefjCele kejves ceW me#ece nesleer nw~
(19) Deehekeer DeeMeeJeeefolee-hetpe e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer Ske DeeMeeJeeoer JeefelJe nQ~ Jen meowJe efkemeer
Ievee/Jemleg kee mekeejelceke he#e osKeves kee ner eeeme kejleer nQ~ Gvekee kenvee jnlee nwoes jeleeW kes yeere Ske efove osKeves keer Dehes#ee
oes efoveeW kes yeere Ske jele osKees~ GvnW efkemeer Deve kee efvejeMeeJeeoer ef<keesCe Yeer hemebo veneR Deelee~ Gvekeer efJeeejOeeje jnleer nw
peerJeve Ske Ghenej nw, Fmes mJeerkeej kejes
peerJeve Ske esce nw, Fmekee cepee uees
peerJeve Ske mebIe<e& nw, Fmes YeueerYeeBefle ue[es
peerJeve Ske ^spe[er nw, Fmekee meecevee kejes
peerJeve Ske kee&Je nw, Fmes hetCe& kejes
peerJeve ceW efvejvlej Deeves Jeeueer efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW ueesie Dekemej Oewe& es[ osles nQ Deewj peerJeve Gvekes efueS DeLe&nerve
nes peelee nw~ Ssmee keesF& Jeefe peye hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes heeme Deelee nw, leye Deheveer DeeMeeJeeoer yeeleeW mes Jen GmeceW vees
efJeMJeeme SJeb DeeMee kee mebeej kej osleer nQ~ Deveske yeej Ssmes GoenjCe cesjs osKeves ceW Deees nQ~
efkeMeesjJee kee Ske pewve yeeueke hetpe ceeleepeer kes heeme oMe&ve kes efueS Deeee kejlee Lee~ Ske efove me[keogIe&vee ceW
Gmes keeheer ees Dee ieeer, ne@efmheue ceW Yeleea nesvee he[e~ keF& yeej Jen meenme Kees oslee, jesves ueielee efke cegPes Ssmee og:Ke keeeW

( 60 )

efceuee ? peye ceOe ceW Jen pecyeterhenefmleveehegj efmLele Deheves Iej Deelee, leye hetpe eboveeceleer ceeleepeer Gmes kece&efmeevle keer
keneefveeeB megveemegveekej { kejleeR, Oeerjs Oeerjs Jen Meeble neslee, Lees[ e emeVe Yeer neslee~ mecee yeerlee Deewj Jen mJemLe neskej Iej
Dee ieee~ hejvleg efJeefOe kee efJeOeeve, Deheves ceeleeefhelee keer Skecee$e mebleeve Gme yeeueke keer ceeB kee DeeleeefMele osneJemeeve nes ieee,
efveefMele ner Gmekee meenme t peevee DeJeMebYeeJeer Lee hejvleg hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes efvejblej mecyeesOeve SJeb Jeelmeue mes Jen
mebYeuee Deewj Deepe Yeer peerJeve kes efueS Ske mekeejelceke efebleve efJekeefmele kej Jen Deheveer he{eF& kej jne nw~
JeemleJe ceW, DeeMeeJeeefolee ner peerJeve kee mener ef<keesCe nw~ peye nce meeseles nQ efke meye keg Kees ieee nw, leye Yeer
YeefJe<e nceejs neLe ceW jnlee nw~
(20) jeveelcekelee ceW Deehekee efJeMJeeme-peerJeve ceW jeveelceke SJeb me=peveelceke ef<keesCe jKeves Jeeues cenevegYeeJe ner
meheuelee keer meeref{eeB e{les nQ, ve efke efJeOJebmeelceke efJeeejOeeje ceW Deheveer Meefe leLee mecee kee ogheeesie kejves Jeeues, en
ner mele nw hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Gvekeer megefMe<ee hetpe eboveeceleer ceeleepeer kes peerJeve kee~
oesveeW ceeleepeer kee kenvee jnlee nweefo Deehe Ske KeeReer ngF& jsKee kees ese kejvee eenles nQ lees Fmes efceeFes cele
Jejved Fmekes heeme ceW Fmemes uecyeer Ske jsKee KeeRe oerefpeS~ DeLee&lednceW keYeer Yeer Deheves mecee leLee Meefe kee Gheeesie Deve
peve keer GheueefyOe kes efJeIJebme ceW DeLeJee Gmemes F&<ee& kejves ceW veneR kejvee nw, Jejved mener DeLe& ceW jeveelceke keee& kejkes mJeeb
kee meogheeesie kejvee nw~ Fmemes nce mJeeb ner TBes yeve peeeWies~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer Dekemej kenleer nQYeieJeeve efpevesv
keer Yeefe SJeb keef"ve heg<eeLe& neLe keer jsKeeDeeW kees Yeer yeoueves ceW meceLe& nQ~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme kes mecee nce meyeves hetpe eser ceeleepeer kees mecyeefvOele
pewve Deeiece kes efvejvlej Deeuees{ve SJeb efJeefYevve efJeeveeW mes eee& ceW hetCe&leee efvejle osKee nw~ cee$e 18 ceen ceW vebeeJele& cenue
leerLe&kegC[uehegj kee efJekeeme hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes mechetCe& eghe keer jeveelceke ceeveefmekelee kee ner heefjeeeke
yevee~ hetpe eser ceeleepeer meowJe kene kejleer LeeRDeeiece kes mele keer mLeehevee nsleg nce meejs eeeme kejWies~
JeemleJe ceW, pees Tpee& efJeOJebme kes vekeejelceke efJeeejeW ceW JeLe& eueer peeleer nw, Gmes eefo jeveelceke mes Deesleeesle
mekeejelcekelee keer Deesj eJeeefnle kej efoee peees lees ye[er GheueefyOeeeB eehle nes peeleer nQ~
(21) efJeMes<e e%ee mes meceefvJele Deehekee ceefmle<ke-hetpe eboveeceleer ceeleepeer Delevle cesOeeJeeve SJeb kegMeue JeefelJe
nQ~ Gvekee ceefmle<ke efJeMes<e e%ee mes meceefvJele nw~ Gvekes uesKeve, Gvekes DeOeeve kejeves keer Mewueer, Gvekeer keee&#ecelee, efkemeer
Oeee|ceke eespeske nsleg Gvekes efJeeej SJeb mebeespeve #ecelee meYeer mes en heefjueef#ele neslee nw~
cee$e 11 Je<e& keer Gce ceW, GvneWves ieesccemeej peerJekeeC[ keer 34 ieeLeeSB eeo kejkes meYee kes ceOe megvee efoee, efpememes
hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees Fme yeeefuekee kes efJeMes<e #eeesheMece kee Yeeve nes ieee~ OeerjsOeerjs YepeveDeejleereeueermee
Fleeefo kes uesKeve mes Gvekeer keeJeeefleYee ef<ieesej nesves ueieer~ hetJee&eeeeX eje efueefKele Meem$eeW kes DeOeeve kes meeLe
meeLe pecyeterhe mebmLeeve keer ceeefmeke eeflekee mecei%eeve kes efueS Yeer GvneWves efJeefJeOe DeeuesKe efueKevee eejcYe kej efoee~
meeLemeeLe mewke[eW Mueeske SJeb ieeLeeSB Yeer GvneWves keb"mLe kej ueeR~
Je<eex mes hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej Jen mebmke=le JeekejCe, bo, veee, efmeevle, ceC[ue efJeOeeveefJeefOe, eefle<"e
efJeefOe, pewve Yetieesue SJeb Deveskeeveske efJe<ee mebIemLe yeeeeefjCeer yenveeW SJeb yeenj mes DeOeeve nsleg heOeejs efJeeeefLe&eeW SJeb cenevegYeeJeeW kees
he{eleer Dee jner nQ~ peye GvneWves nceW Deehleceerceebmee kee DeOeeve kejeee, leye cegPes keF& yeej Denmeeme ngDee efke henueer yeej ceW keg
Yeer mecePe veneR Deelee Lee hejvleg peye Jen Deheves MeyoeW ceW JeeKee kejleer LeeR, lees efJe<ee hetjer lejn odebiece nes peelee Lee~
mebmke=le SJeb eeke=le kee Gvekee GeejCe Flevee mhe<, Meg SJeb DemKeefuele jnlee nw efke en meYeer kees Deekee|<ele kejlee
nw~ mebmke=le Yee<ee SJeb JeekejCe ceW GvneWves Mevew: Mevew: efJeMes<e o#elee Dee|pele kej ueer nw~
peneB Ske Debespeer Yee<ee kee eMve nw, GvneWves Deheveer efJeMes<e DeefYeefe SJeb DeYeeme kes eje Fme Yee<ee kees Yeer oebiece
kej efueee nw~ keF& yeej Debespeer meeefnle ceW ceemme& ef[eer eehle kej uesves Jeeues ueesie Yeer Debespeer yeesueves SJeb Debespeer ceW keeJe
efueKeves ceW DemeceLe&lee DevegYeJe kejles nQ, hejvleg hetpe eboveeceleer ceeleepeer ve kesJeue Debespeer ceW hetpeveYepeve Fleeefo efueKe uesleer
nQ Deefheleg efJeosMeeW mes FbjvesMeveue mecej mketue hee@j pewve m[erpe ceW heOeejves Jeeues e$ee$eeDeeW kes efueS pewve efJe<ee hej

( 61 )

Debespeer ceW JeeKeeve Yeer emlegle kejleer nQ~

eLece pewve efmeevle ebLe <edKeC[eiece keer 16 hegmlekeeW keer hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele
efmeevle eEeleeceefCe mebmke=le erkee kee efnvoer DevegJeeo, meceemeej ebLejepe keer eeke=le ieeLeeDeeW kee efnvoer heeevegJeeo,
meceemeejmeesuenkeejCeoMeue#eCeYekeleecej veJeen Deeefo kes efJeOeeve SJeb mewke[eW YepevehetpeveDeejleereeueermee Fleeefo
kee uesKeve meYeer Gvekes cesOeehetCe& JeefelJe kes ner heefjeeeke nQ~ Gvekeer e%ee kes mecceeveeLe& meved 1997 ceW e%eeeceCeer keer
GheeefOe SJeb meved 2012 ceW leerLekej ceneJeerj efJeMJeefJeeeueecegjeoeyeeo eje heer Se. [er. keer ceeveod GheeefOe mJeeb ner Gvekeer
yeewefke kegMeuelee kees JeeKeeefele kej jner nQ~
pecyeterhe, pewve peeself eueexke, eeefj$eefvecee&Ce, pewveOece& keer eeeervelee Deeefo Deveske efJe<eeeW hej efJeefJeOe Je<eeX ceW Deeeesepf ele
je<^ere SJeb Devleje&<^ere mesefceveejeW kes Deeeespeve ceW Gvekeer meoe cenJehetCe& Yetefcekee jner nw~
meved 2006 ceW je<^ere mlej hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer Deee|ekee oer#ee keer mJeCe& peebleer kes Deeeespeve
ceW Gvekee ner ecegKe eesieoeve jne~ en keee&ece Delevle meheue jne Lee~
efoiecyej pewve mebmke=efle keer eYeeJevee ceW Dehevee Deefleere eesieoeve eoeve kejves Jeeues pewve efJeeve DeLeJee cenevegYeeJe kees
mecceeefvele kejves nsleg meved 1995 ceW ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej keer mLeehevee kee ese Yeer Deehekees ner peelee nw~ Fme hegjmkeej
ceW 1 ueeKe hees keer veieo jeefMe SJeb eMeefmle he$e Fleeefo YeW efkees peeles nQ~
hetpe eboveeceleer ceeleepeer keer ner esjCee mes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW ieefCeveer %eeveceleer oer#eeleerLe& kee efJekeeme efkeee
ieee~ %eeleJe nw efke meved 1956 ceW ceeOeesjepehegje ceW ner eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece
heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees Deee|ekee oer#ee eehle ngF& Leer~
Fve meyekes Deefleefjkele, ceQ Jeefeiele he mes Yeer efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW mepeie ceefmle<ke kes meeLe Devegketuelee mLeeefhele
kej uesves keer hetpe eboveeceleer ceeleepeer keer kegMeuelee keer neef|oke eMebmeke ntB~
JeemleJe ceW, cesOeeJeeve ceefmle<ke mener DeLeeX ceW leYeer meeLe&ke neslee nw, peyeefke en mJe SJeb hej kes MeeMJele GlLeeve ceW eege nes~
(22) Keeefle-hetpee-ueeYe/eefmeef kes eefle Deehekeer Deveemeefkele-hetpe eboveeceleer ceeleepeer kee Ske DevegkejCeere iegCe nw
Deheves veece SJeb eefmeef kes eefle Deveemee YeeJe~ Jemlegle: efpeme efMe<e kees Deheveer eefmeef keer een jnleer nw, Jen oerIe& keeue leke ieg
kes DevegMeemeve ceW veneR jn mekelee~ hetpe ceeleepeer kee lees kenvee jnlee nweefo cesjer ieg kee oe cegPemes emeVe SJeb mevleg<
jnlee nw lees ueesieeW keer eMebmee keer Dehes#ee cesjs efueS en keneR DeefOeke cetueJeeve nw~ eeefhe Gvekeer eesielee ceW keneR keesF& keceer veneR
nw leLeeefhe GvneWves keYeer Yeer Deheves mJelev$e DeefmlelJe keer Fe veneR keer Deewj ener Gvekeer DevegkejCeere efJeMes<elee nw~ mebIe ceW Deeves Jeeues
eleske meome kees Jen meJe&oe hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes eefle Yeefeceeve SJeb mecee|hele nesves keer ner esjCee efoee kejleer nQ~
oer#ee cegKele: DeelcekeueeCe kes efueS ueer peeleer nw, eefmeef kes efueS veneR~ Deeiece SJeb eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW megmLeeefhele jnkej pees eefmeef mJele: eehle nes peees yeme Jener mJeerkeee& nw~ eefo
Deeieceeskele ceeveleeDeeW kee nveve kejkes ueesieeW keer eMebmee eehle nes jner nes lees Gmekee Deheves efueS keesF& cetue veneR nw, ener
kenvee jnlee nw hetpe oesveeW ceeleepeer kee~
(23) Deehekeer efve<he#elee-Dee Jeefe yeveves nsleg efve<he#e SJeb veeeesefele efebleve DeleerJe DeeJeMeke nw~ DeLee&led nce
meblegefuele ceefmle<ke mes efyevee efkemeer kee he#e efuees en efJeeej kej mekeW efke keee mener nw Deewj keee ieuele~ jeie DeLeJee s<e kes
JeMeerYetle neskej efuees iees efveCe&e meceked veneR jn heeles~ keYeerkeYeer keg ueesie Deheves Denced kes JeMeerYetle nes efmLeefleeeW kees
peefue yevee osles nQ SJeb Deheveer ieueleer kees mJeerkeej Yeer veneR kejvee eenles~
Ssmes efkemeer Yeer DeJemej hej hetpe eboveeceleer ceeleepeer efve<he#elee kee heefjee osles ngS oesveeW he#eeW keer yeele hetCe& Oewe& mes
megveleer nQ leLee keesF& efkelevee Yeer efee keeeW ve nes, eefo Gmekeer keesF& ieueleer nw lees Gme hej hetje DevegMeemeve Yeer kejleer nQ~
Jeefeiele he ceW Yeer Jen mJeeb veeeesefele meerceeDeeW kes Devleie&le ner hetCe& mebleg< jnleer nQ, TBeerTBeer Dehes#eeSB jKekej og:Keer
yeves jnvee, Fmemes Jen meoe yeekej ner jnleer nQ~

( 62 )

JeemleJe ceW, peerJeve ceW emeVelee eeefhle SJeb otmejeW kes efueS cetueJeeve yeveves nsleg Jeefe kees ceefmle<ke keer pe[lee kees
leeie kej efve<he#e SJeb veeeesefele yeveves kee meenme kejvee eeefnS Deewj eefo mJeeb mes keesF& ieueleer nes ieeer nes lees
Gmekeer mJeerkeejesefe mes efJecegKe veneR nesvee Yeer meerKevee eeefnS~
(24) Deehekee Meeble SJeb efJevece JeJenej-hetpe eboveeceleer ceeleepeer DeefOekeebMele: Meeble mJeYeeJeer ner jnleer nQ Deewj
leveeJe kes #eCeeW ceW Yeer Oewe& mes ner keece uesleer nQ~ Deehekes cegmkejen ege esnjs kees osKekej Deheves megKeog:Ke Keguekej kenves
kee ceve efkemeer kee Yeer nes peelee nw, hejvleg ie=nmLeer mecyevOeer uecyeer SJeb peefue eee&DeeW kees megveves kee Oewe& ceeleepeer veneR jKe
heeleer nQ~ Jen kenleer nQeefo FvneR meye efJe<eeeW ceW ner Deheves kees Deevebo Deelee lees Yeuee nce leeie ceeie& ceW keeeW Deeles? pewve
ceeveleeDeeW kes Devegmeej ner Jen efkemeer kees mecemee kee meceeOeeve yeleeleer nQ~
hetpe ceeleepeer ceeveefmeke he mes Delevle meyeue SJeb efJeMJemle jnleer nQ, hejvleg Fme meye kes yeeJepeto keYeer keesF& ieJe& keer
DeefYeJeefe ceQves Deepe leke GveceW veneR osKeer nw~ eeefhe Ske ceneve ieg keer meJee&efOeke DeeCeer SJeb eesie efMe<ee Jen nQ, leLeeefhe
efkemeer Yeer ekeej kes ceeve mes meoe otj SJeb efJevece eJe=efe ner GveceW ef<iele nesleer nw~
Gvekeer mhe< Jekele=lJe Mewueer SJeb JeJenej Yeer Gvekes eYeeJeer JeefelJe kee cenJehetCe& Debie nQ~ Jen Iegceeefhejekej yeele
kejves keer Dehes#ee mhe<Jeeefolee kee ner eee uesleer nQ, efpememes Deve kes ceve ceW keesF& mebMee veneR jnlee~ efkemeer Deve kes eje
eefo Iegceeefhejekej yeele keer peeleer nw, lees Gmes Jen mJeerkeej Yeer veneR kejleer~ neB, mhe< kenves ceW Jen Fme yeele kee Oeeve
jKeleer nQ efke Deve kes mJeeefYeceeve SJeb Deelcemecceeve kees keesF& "sme ve hengBes~
eeefhe hetpe ceeleepeer Dekemej Meeble ner jnleer nQ, efhej Yeer DevegMeemeve kejves nsleg eesOe kejvee Yeer GvnW Deelee nw leeefke
hegve: Gme ieueleer keer hegvejeJe=efe efMe<eieCe ve kej mekeW~
JeemleJe ceW, eYeeJeer JeefelJe kes efJekeeme nsleg Jeefe Meebefleefee nes, efJevece nes, mhe<Jeeoer nes hej meeLe ner DevegMeemeve
kejves nsleg eEkeefeled ke"esj nesvee Yeer peevelee nes~
(25) vesle=lJe kejves keer Deehekeer #ecelee-hetpe eboveeceleer ceeleepeer ceW vesle=lJe kejves keer hetCe& #ecelee efJeeceeve nw~ Fmes
Gvekee Deeke<e&Ce ceeveW DeLeJee Gvekee es<" hegCe efke eenW mebIemLe efMe<eieCe neW DeLeJee meceepe kes eYeeJeMeeueer JeefelJe neW,
heefjJeejerpeve neW DeLeJee Deve heefjefele peve neW, meye Gvekees esce kejles nQ, Gvekees Deeoj osles nQ SJeb Gvekes efveoxMe kee heeueve
kejves nsleg lelhej Yeer jnles nQ~
hetpe ceeleepeer YeueerYeeBelf e peeveleer nQ efke efkeme ekeej meyekee meneesie ueskej efkemeer keee& kees DevegMeeefmele he ceW mecheVe
efkeee peees~ JeJeefmLele keee& ner GvnW hemebo Deelee nw Deewj mJeeb Yeer JeJeefmLele he ceW ner efkemeer keee& kees Jen mecheVe kejleer nQ~
meyekes efueS Gvekeer ener efMe#ee jnleer nQkeYeer Yeer Oece&, Oewe& Deewj ieg kees cele es[es~ Gvekes Deheves peerJeve kee Yeer
ener mele nw~
JeemleJe ceW, vesle=lJe kejves nsleg Jeefe kees henues mJeeb heefjeceer, JeJeefmLele, mepeie, veeeesef ele SJeb DevegMeeefmele nesvee eeefnS~
eeefhe hetpe e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer eser ceeleepeer kes veece mes eefme nQ, hejvleg Gvekes iegCe
ye[sye[s nQ pees efkemeer kees Yeer TBeeF&eeW hej ues peeves ceW meceLe& nQ~ Deheveer ieg kes eefle hetCe& mecehe&Ce mes GvneWves %eeve, eeefj$e,
keee&#ecelee, meeceeefpeke heneeve meYeer ceW GVeefle eehle keer nw Deewj Fme leLe kees Jen Deblejbie mes mJeerkeej kejleer nQ~ nce meyekes
efueS Yeer en Delevle DevegkejCeere nw~
hetpe ceeleepeer kes ejCemeeefveOe ceW jnkej Gvekes JeefelJe keer pees Yeerveer megiebOe cegPes eehle ngF& nw, Gmekee keg DebMe
uesKeveerye kejves kee #eg eeeme ceQves efkeee nw~ eeefhe en mele nw efke Deelcee kes Deveble iegCeeW kees GheueyOe kejves nsleg ner lees
cees#eceeie& kee Deeee efueee ieee nw leLeeefhe en Yeer Glevee ner mele nw efke Ske iegCeJeeve SJeb eesie JeefelJe ner Fme ceeie& kee
meee heefLeke yeve mekelee nw~
Deble ceW, DeodYegle me=pevekelee& hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb Gvekeer yesefcemeeue ke=efle hejce hetpe
e%eeeceCeer Deee|ekee eer eboveeceleer ceeleepeer kes ejCeejeEJeo ceW DemebKe nee|oke Jebove Dee|hele kejles ngS ceQ Deheves MeyoeW kees
efJejece osleer ntB leLee efpevesv eYeg mes ener keecevee kejleer ntB efke Ssmes iegCeJeeve JeefelJeeW keer $eeee ceW ner nce meYeer kee
peerJeve Yeer heuueefJelehegef<hele nes mekes SJeb Deefece eleske YeJe ceW Ssmes ner iegejCeeW kee Deeee eehle neslee jns~

( 63 )

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW
meved 1974 mes pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele
pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes
megces heJe&le keer MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve
kes efueS heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee
mecemle DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret
Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute of Cosmographic Research)
kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner
Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee
mebef#ehle efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue
kee Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ,
pees efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecetel| e cebeof j-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebeof j kee veece
meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesecf eveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebeof j keer MeesYee efiegeCf ele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebeof j-Fme cebeof j ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer
Yetefce hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW
efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle
(Deesce) jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB
yeerme keceueeW hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~

( 64 )

11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keerel| emlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^er e efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele,
YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keerel| emlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebeof j kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes
meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece
Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer
Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le
Fme veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB
efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLeDejnveeLe YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej
efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej
leerve ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke
megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16
pevceYetefceeeW kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW
300 mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW
pewve MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe)
Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie
yew"kej Yeespeve kej mekeles nQ~
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke
megefJeOeeSB GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer
Deeke<e&ke JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee
mJeie& mes kejves kes efueS esefjle kejles nQ~

( 65 )

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer
jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer
eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045
efove leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne
jeJe (YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes
Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer
%eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees
leeuekeesje msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej
jLe kee GodIeeve~ 3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer
eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve
cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieeemJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue
efkeuee cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe
Je<e& kee GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb
Debleje&^ere mlej hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer
2000 kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere
mesefceveej Deeeesefpele efkeee ieee~

( 66 )

HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetecf e-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&
kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve
ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegib e efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes
eleerkemJehe YeieJeeve keer elegcegK& eer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe
51 Heg Gegib e kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegib e Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea
heeemeve eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keerel| emlebYe Yeer
mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegb YeeW mes
kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegb YecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee
efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe
efpeveeuee Fme leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj
peesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005
kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes
efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele
efkeee leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe
kee je^ere keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere
meneeefyo ceneslmeJe kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes
meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje
mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW
heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej
efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer
Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW
Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej
pevceYetefce efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee
efJekeemekeee& mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj
efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe
keerefle&mlebYe leerLe& keer keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe
efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked

( 67 )

JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee
hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe
nesles jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e&
eeueg YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e
efJeMJeMeebefle keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le
keee&kelee& kees 1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee
peelee Lee~ Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes
DeJemej hej mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej
eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF&
hegjmkeej Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe
mebueive nw~ ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe
eehle kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

i:i: i:i

( 68 )

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF~&
leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ ieLb ecee}e mes hee"keeW
kees ievLe kece keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=e<q mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe
keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~
efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heer,s kevee@ huesme, veF& efouueer~

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~

( 69 )

13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~

14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~

mebj#eke
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer.heer. Qke jes[, cegcyeF&~
eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske
kegceej, efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~

( 70 )

30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~

31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[ erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~
62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~

( 71 )

70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~
74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJeb heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje,
ieeBOeerveiej, efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107.[e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)
108.meew. heg<hee heJeve kegceej keemeueerJeeue, KeeceieebJe (yegue"eCee) cene.~

( 72 )

<edKeC[eiece ebLe hetpee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
-mLeehevee (MebYeg bo)efpeveMeemeve kee eeeerve ebLe, <edKeb[eiece ceevee peelee~
eYeg ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes, nw Fmekee meerOee veelee~~
peye eoMeebie kee %eeve Oeje hej, efJemce=le nesves Jeeuee Lee~
leye heg<heoble De Yetleyeueer ves, Deeiece en je [euee Lee~~1~~
-oesne<edKeb[eiece ebLe keer, hetpeve keB ceneve~
ceve ceW egle kees Oeej kej, hee peeTB egle%eeve~~2~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e DeJelej DeJelej mebJeew<ed Deeeveveb~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e efle efle ": ": mLeeheveb~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLejepe! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed meefVeOeerkejCeb mLeeheveb ~
-Deke (lepe&-ceQ ebove yevekej........)
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke iebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
%eeveece=le heerves mes, YeJe yeeOee veMeleer nw~
nce peue keer Peejer ueeS, $eeOeeje kejves kees~~nce.~~1~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: pevcepejece=leg-efJeveeMeveee peueb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
evove keer Meerleuelee lees, keg #eCe ner jnleer nw~
MeeMJele Meerleuelee nsleg, eglehetpeve kej uetB ceQ~~nce.~~2~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: mebmeejleeheefJeveeMeveee eboveb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
egleJeeefjefOe ceW jceves mes, De#ee heo efceuelee nw~
nce De#ele ueskej DeeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~3~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYees De#eeheoeehlees De#eleb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
mJeeOeee hejcelehe eje, efJe<eeeMee veMeleer nw~
nce heg<heeW kees ues DeeS, heg<heebpeefue kejves kees~~nce.~~4~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: keeceyeeCeefJeOJebmeveee heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~

( 73 )

eR

eR

eR

eR

nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~

nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
%eeveece=le kee DeemJeeove, ner meee Yeespeve nw~
vewJese Leeue ues DeeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~5~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: #egOeejesieefJeveeMeveee vewJeseb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke iebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
meceioMe&ve kee oerheke, ceve kee efceLeelJe Yeieelee~
Fke oerhe peueekej ueeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~6~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: ceesnebOekeejefJeveeMeveee oerheb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, mewebefleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
keceeX keer Oethe peueeTB, efvepe Oeeve keer Deefive ceW~
nce Oethe megiebefOele ueeS, egle Dee&ve kejves kees~~nce.~~7~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: Dekece&onveee Oetheb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
heue kes mJeeoeW ceW heBmekej, veefnb cegefe megheue kees heeee~
Deye Leeue heueeW kee ueeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~8~~
eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: cees#eheueeehlees heueb efveJe&heeceerefle mJeene~

nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~

nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
keesceue ce=og JeeeW eje, efvepe leve kees meoe {kee nw~
Deye Jee yeveekej ueeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~9~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYees Jeeb efveJe&heeceerefle mJeene~
nce hetpee kejves DeeS, meweefvleke ebLeeW keer~
nce Leeue mepeekej ueeS, nQ Dee"eW JeeW keer~~ske.~~
efpeveJeeCeer kes DeOeeve mes, Fke efove DeveIe& heo efceuelee~
ebovee DeIe& ues DeeS, egle hetpeve kejves kees~~nce.~~10~~
eR eer<edKeb[eieceefmeevleebLesYe: DeveIe&heoeehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
-oesne<edKeb[eiece ebLe kes, meccegKe kej peueOeej~
%eeve Deewj eeefj$e mes, keB YeJeecyegefOe heej~~10~~
Meevlees MeebefleOeeje~

( 74 )

efJeefJeOe heg<he keer Jeeefkee, mes heg<heeW kees ueee~

heg<heebpeefue Dehe&Ce keB, egle meceg kes ceebefn~~11~~
efoJe heg<heebpeefue:~

DeLe eleske DeIe&

-MebYeg bohenuee nw peerJemLeeve KeC[, n hegmleke keer erkee FmeceW~
oes menme leerve meew efheenej, met$eeW kee meej Yeje Fmecesb~~
Devegeesie Dee" veJe etefuekeeDeeW, ceW meleheCee Deeefo keLeve~
en %eeve cegPes Yeer efceue peeJes, Fme nsleg keB egle kee Dee&ve~~1~~
eR DeDevegeesieveJeetefuekeemeceefvJelepeerJemLeeveveece-eLeceKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kee ogeflee KeC[, nw #egkeyebOe kene peelee~
hevn meew eewjeveJes met$e mes, meefnle ebLe en kenueelee~~
mehlece hegmleke ceW nw efveye, en yebOe kee ekejCe yeleueelee~
Fme egle kee Dee&ve keB kece&, %eeveeJejCeer leye veMe peelee~~2~~
eR kece&yebOeekejCemeceefvJele#egkeyebOeveeceefleere-KeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
nw le=efleeyebOemJeeefcelJeefJeee, kee KeC[ Dee"JeeR hegmleke ceW~
$ee Meleke Je eewefyeme met$eeW kes, eje efmeevle keLeve FmeceW~~
pees ceve Jee leve keer Mege
f meefnle, Fme Deeiece kee DeOeeve kejW~
Jes kece&yebOe mes g peeles, nce DeIe& e{ekej veceve kejW~~3~~
neR kece&yebOeeefoefmeevlekeLevemeceefvJeleyebOemJeeefcelJe-efJeeeveecele=leereKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerelf e mJeene~
JesoveeKeC[ veeceke elegLe& nw, KeC[ eej hegmleke efveye~
veew mes yeejn leke eejeW ceW, hevn meew eewon met$e ye~~
Fve MeeeeW keer hetpeve mes ceve kee, kece& Demeelee veMe peelee~
ieewleceieCeOej efJejefele cebieue-met$eeW keer nw FmeceW ieeLee~~4~~
eR $e+deeefoJeCe&vemeceefvJeleJesoveeKeC[veeceelegLe&-KeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kee hebece nw, Jeie&Cee KeC[ Deeeee& eefLele~
nQ Ske menme lesF&me met$e, lesjn mes meesuen leke hegmleke~~
Oejmesvemetefj mece efieefj mes efiejleer, iebiee ceevees eie ngF&~
eer heg<heoble De Yetleyeueer kes, Devlemleue mes Gefole ngF&~~5~~
eR ieefCeleeefoveeveeefJe<eemeceefvJeleJeie&CeeKeC[veece-hebeceKeC[efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kes "s KeC[ ceW, ceneyebOe kee veece megvee~
nw ceneOeJeue erkee Gme hej, eerJeerjmesvemJeeceer ves jee~~
Fme lejn yevee <edKeC[eiece, ceneJeerj efoJeOJeefve DebMe kene~
es met$e ebLe kenueeles nQ, Fvekeer hetpeve mes meewKe cene~~6~~
eR ceneOeJeue erkeemeceefvJeleceneyebOeveece<eKeC[-efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~

( 75 )

eer heg<heoble De Yetleyeueer, ieg keer ke=efle <edKeC[eiece nw~

veew npeej met$eeW mes egle, Fme egie kee en egle Deveghece nw~~
yeeveJes mene MueeskeeW eceeCe, erkee Yeer Fmekeer efueKeer ieF&~
eerJeerjmesve mJeeceer ke=le OeJeuee, erkee kees ceQ pepetB eneR~~7~~
eR OeJeueeceneOeJeueeerkeemeceefvJele <edKeb[eiece efpeveeieceee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
eeriegCeOej Yeejke efJejefele, nw ke<eeeeeYe=le ebLe kene~
peeOeJeuee erkee mebegle meesuen, hegmleke cebs GheueyOe eneB~~
nw eoMeebie kee hetCe& meej, Fve meye ebLeeW ceW Yeje ngDee~
Fvekes Deefleefje ve meej keesF&, Dee&ve kee ceve FmeefueS ngDee~~8~~
eR peeOeJeuee erkeemeceefvJeleke<eeeeeYe=le efpeveeieceee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
<edKeC[eiece kes met$eeW hej, ieefCeveer eer %eeveceleer peer ves~
mebmke=le erkee efmeevlemegefevleeceefCe jekej oer Fme egie ceW~~
eerJeerjmesve Deeeee& meMe en, erkee Yeer efveefOe Fme egie keer~
efevleeceefCe mece heue oe$eer Gme, erkeeegle ebLe kees keB veleer~~9~~
eR efmeevleefevleeceefCeerkeemeceefvJele<edKeC[eiece efpeveeieceee DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
Meeblees MeebefleOeeje, efoJe heg<heebpeefue:~
peehe ceb$e- eR efmeevle%eeveeehlees <edKeC[eiece efpeveeieceee vece:~

peeceeuee
Mesj bopewJevle nes ceneJeerj efoJeOJeefve peiele ceW~ pewJevle nes ieewlece ieCeerMe %eeve peiele ceW~~
pewJevle nes Gve jefele eoMeebie peiele ceW~ pewJevle nes GheueyOe Meee DebMe peiele ceW~~1~~
ieewlece ves Dehevee %eeve efhej ueesnee& kees efoee~ ueesnee& mJeeceer mes Jees pecyetmJeeceer ves efueee~~
eceye es $ee kesJeueer efveJee&Ce kees iees~ efhej heeBe cegveer eewon hetJe& Oeejer nes iees~~2~~
veblej efJeMeeKeeeee& Deeefo ieejn cegefve ngS~ SkeeoMeebie hetJe& oMe kes hetCe& %eeveer Les~~
De Mes<e eej hetJe& kee Fke osMe %eeve hee~ heefjheeer ece mes Gmekees peiele ceW Yeer efoee Lee~~3~~
ve#e$eeeee& Deeefo heeBe cegefveeeW ves ece mes~ heeee Lee Jener %eeve Ske osMe DebMe ceW~~
veblej megYe Deeefo eej cegefveeeW ves heeee~ Fke Debie %eeve osMe DebMe %eeve Yeer heeee~~4~~
en %eeve hegve ece mes eerOejmesve kees efceuee~ DeleSJe Jele&ceeve ceW egle kee keceue efKeuee~~
Fme egle keer keneveer megve jesceebe neslee nw~ efMe<eeW kes mecehe&Ce kee heefj%eeve neslee nw~~5~~
efvepe Deeeg Deuhe peeve oes cegevf eeeW kees yegueeee~ efvepe %eeve GvnW meeQhe ceve ceW n<e& meceeee~~
cegefvejepe vej Jeenve leLee megyegef ves meesee~ ieg %eeveJeeefkee keer ceQ mece=ef keBiee~~6~~
DeOeeve hetCe& nesves hej iegJebovee kejer~ osJeeW ves heg<he Deeefo mes ieg Dee&vee kejer~~
cegefveJej megyegef peer keer oblehebefe yeveeF&~ ken heg<heoble ieg ves Gvekeer keerefle& ye{eF&~~7~~

( 76 )

cegefvejepe vejJeenve kees hetpee Yetle megjeW ves~ efhej Yetleyeueer veece efoee GvnW ieg ves~~
Jes Fme ekeej heg<heoble Yetleyeefue yeves~ <edKeb[ efpeveeiece kees peerle eeheefle yeves~~8~~
iegpejele Debkeuesej ceW eewceemee jeeee~ efhej %eeve kees efueefheye kejvee ceve ceW Lee Deeee~
eer heg<heoblecegefve ves meleheCee jeer~ cegefvejepe Yetleyeefue kes heeme Gmes Yespe oer~~9~~
Deeies GvneWves JeeceeCeevegiece Deeoer~ <edKeC[eW ceW npeejeW met$eeW keer Yeer jevee keer~~
efhej pes Megkeue hebeceer keer efleefLe Dee ieF&~ Deeiece keer jevee hetCe&& kej meblege
f e ieF&~~10~~
efmeebleeeJeleea Les Oejmesve peer meecege~ eer heg<heoble Yetleyeueer ceW Yeer Les es iegCe~~
heeeledJeefle& cegefve Yeer Gvekes DebMehe nQ~ efpevekees efceuee efmeevle %eeve meejhe nw~~11~~
$eeKeC[ hes heefjkece& erkee kegvokegvo keer~ Leer heefle efleere erkee MeecekegC[ keer~~
eerlegcyeguetj metefj ves erkee keer hebefekee~ mJeeceer mecevleYe ves eewLeer jeer erkee~~12~~
eer yehheosJe ieg ves efueKeer JeeKeee%ehleer~ OeJeueeefo erkeeDeeW kes kelee& Jeerjmesve peer~~
Fve n ceW cee$e OeJeuee GheueyOe Deepe nw~ heeBeeW ner Mes<e erkee kes veece cee$e nQ~~13~~
meefo yeermeJeeR ceW Yeer efceues efmeevle ebLe es~ eeefj$eeeJeefle& MeebefleefmebOeg ke=hee mes~~
Fve meyekees leecehe$e hes GlkeerCe& kejeee~ efJeeveeW mes erkeeDeeW kee DevegJeeo kejeee~~14~~
mebmke=le leLee eeke=le ceW efcee nw OeJeue erkee~ DeleSJe ceefCeeJeeueveee ege nw erkee~~
Fmekee ner ues DeeOeej %eeveceleer ceele ves~ erkee jeer efmeevleefevleeceefCe veece mes~~15~~
Fve meyekeer erkeeDeeW kees yeej-yeej ceQ vecetB~ <edKeC[ efpeveeiece ceW cetueebLe kees eCecetB~~
cegPekees Yeer FvnW he{ves keer Meefe eehle nes~ ceelee mejmJeleer cegPes leJe Yeefe eehle nes~~16~~
<edKeC[ Oeje peerle eeJeefle& peeW yeveW~ <edKeb[efpeveeiece kees Yeer leeW ner pees he{~W ~
efmeevleeeJeefle& Jes neW evoveeceleer~ hetCee&Ie& e{eTB keB ceQ Jebovee-Yeeer~~17~~
-oesne<edKeC[eiece ebLe kees, Jebove yeejcyeej~
DeIe& mecehe&Ce kej uentB, efpeveJeeCeer kee meej~~18~~
eR <edKeC[eieceefmeevleebLesYees peeceeuee hetCee&Ie efveJe&heeceerefle mJeene~
Meeblees MeebefleOeeje, efoJe heg<heebpeefue~
-meesj"epees hetpeW efeleueee, <edKeb[eiece Meee kees~
efvepe De%eeve veMeee, Jes heeJeW eglemeej kees~~
~~ FleeMeerJee&o:, heg<heebpeefue: ~~

i:i:i:i

( 77 )

eer <edKeC[eiece ebLejepe keer

cebieue Deejleer
jeefe$eer-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
lepe&-eeBo cesjs Dee pee js...............
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
<edKeC[eiece ebLejepe keer, Deejefle kejles nQ~~
ceneJeerj eYet kes Meemeve kee, ebLe eLece kenueeee~
Gvekeer JeeCeer megve ieewlece, ieCeOej ves meyekees yeleeee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
JeerjeYet kes hejce efMe<e keer, Deejefle kejles nQ~~1~~
ece hejcheje mes en egle, Oejmesveeeee& ves heeee~
efvepe Deeeg Deuhe mecePeer leye, oes efMe<eeW kees yegueJeeee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
eer Oejmesveeeee& eJej keer, Deejefle kejles nQ~~2~~
cegefve vejJeenve Je megyeger, ves ieg kee ceve peerlee Lee~
osJeeW ves Dee hetpee kej, Gve veecekejCe Yeer efkeee Lee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
heg<heoble De Yetleyeueer keer, Deejefle kejles nQ~~3~~
eer Jeerjmesve metjer ves, Fme ebLejepe kes Thej~
OeJeuee erkee je kejkes, Ghekeej kej efoee peie hej~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
Jeerjmesve Deeeee& eJej keer, Deejefle kejles nQ~~4~~
ieefCeveer ceeB %eeveceleer ves, Fme ebLe keer mebmke=le erkee~
efueKekej efmeevlemegefevleeceefCe veece efoee nw Gmekee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
eer efmeevlemegefevleeceefCe keer, Deejefle kejles nQ~~5~~
evoveeceleer ceeleepeer, ceeB %eeveceleer keer efMe<ee~
efnvoer DevegJeeo efkeee nw, Fme efevleeceefCe erkee kee~~
Deepe nce Deejefle kejles nQ-2
mejue-mejme erkee keer meeefjkee Deejefle kejles nQ~~6~~

i:i: i:i

( 78 )

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje nmleefueefKele mebmke=le erkee kee Ske he=

( 79 )

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele efnvoer erkee kee Ske he=

( 80 )

meefJevee mecehe&Ce

Jele&ceeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes meerOee mebyebOe jKeves Jeeues
eer Oejmesveeeee& cenecegveerv mes eehle %eeve kes DeeOeej hej
eer heg<heovle-Yetleyeueer Deeeee& eje jefele

<edKeC[eiece met$e ebLe kes elegLe& KeC[

ke=efle-Jesovee Devegeesieej ceW mes

yeejnJeeB evLe

Jesovee elee efJeOeeve Deeefo veew DevegeesieejeW hej

eer Jeerjmesveeeee& ke=le OeJeuee erkee kees ecegKe kejkes
Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes jefele

efmeevleefebleeceefCe

veeceke mebmke=le erkee kes efnvoer DevegJeeo meefnle

Fme ebLe kees mebmke=le erkeeke$eea
efmeevleeesejer, JeeiosJeer, egieeJeefle&kee, je^ieewjJe, eeefj$eeefvkee,
efJeeefJeeeuee mes oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le

hejcehetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes heefJe$e kejkeceueeW ceW iebiee veoer kee peue iebiee ceW ner
Deefhe&le kejves kes meceeve
meceefhe&le kejles ngS egle%eeve Je=ef nsleg
cebieue DeeMeerJee&o keer Deekeeb#ee kejleer ntB~
-mecehe&Ceke$eea-

e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer

-heeJeve emebiehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes

81JeW pevceeslmeJe hej Deeeesefpele
MejohetefCe&cee ceneslmeJe-8 Deketyej 2014, pecyeterhe-nefmleveehegj

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

vece efmesYe
eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueefJejefele

<ed K eC[eiece:
elegLeex JesoveeKeC[:
eerceodYetleyeefuemetejf Jee&eJf ejefele:-JesoveeeleeefJeOeeveeefoveJeevegeesieejmeceefvJele:

DeLe JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced
(elegefJeMelevegeesieejs<eg efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leb Deceevegeesieejced)

eoMees ebLe:
efmeevleefevleeceefCeerkee (ieefCeveer%eeveceleereJf ejefelee)
eLecees ceneefOekeej: (Devleie&le-eLeceesefOekeej:)
cebieueeejCeced
(eerefpeveewlecebieueekeced)
vecees cebieueb kegee&led, eR veceeeefhe cebieueced~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, Den vece: megcebieueced~~1~~

DeLe Jesoveeelee efJeOeeve Devegeesieej

eLece ceneefOekeej (Devleie&le-eLece DeefOekeej)

cebieueeejCe (eer efpeveewle cebieuee<ke)
MueeskeeLe& vece ceb$e nce meyekee cebieue kejs leLee eR vece ceb$e Yeer cebieue kejs SJeb cees#e kes
efueS yeerpe kes meceeve Den ceneceb$e nce meyekes efueS cebieuekeejer nesJes~~1~~

2 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mehlekeesees efpeveeieeje:, ue#eeefCe e efmehleefle:~

YeeJeves<eg efmLelee: meJex, kegJe&vleg cece cebieueced~~2~~
eleg:MeleeheeeMeod, ceOeueeskes efpeveeueee:~
efpeveeee&mles e leeeeefhe, kegJeleg cece cebieueced~~3~~
JevlejeCeeb efpeveeieeje:, mebKeeleerlee efJeYeevleefhe~
mJeelceefmesefJe&Oeeleej:, kegJe&vleg cece cebieueced~~4~~
peesefle<keeCeeb efpeveeieeje:, DemebKee: meefvle meewKeoe:~
mJeelcepeesefle: eevleg, kegJe&vleg cece cebieueced~~5~~
Jewceeefvekee efpeveeieeje:, ue#eeelegjMeerlee:~
meneb mehleveJeefle:, $eeesefJebMeee cebieueced~~6~~
ke=ef$eceeke=ef$ecee: meJex, $ewueeskees es efpeveeueee:~
ke=leeke=lee efpeveeee&e, les lee: kegJe&vleg cebieueced~~7~~
$ewueeskeeefMeKejees ee, Yeeefle efmeefMeuee MegYee~
DevebleevevleefmesYees, Ye=lee kegee&led megcebieueced~~8~~
-Meeot&ueefJeeeref[le boefmes: keejCecegecee efpeveJeje, Deen&vleue#ceerJeje:~
cegKee es jmeefoieglee1, iegCeYe=leeewueeskeehetpeeefcelee:~~

YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW (DeOeesueeske ceW) efmLele pees meele kejes[ yenej ueeKe efpevecebefoj nQ Jes meYeer
cesje cebieue kejW~~2~~
ceOeueeske ceW pees eej meew DeeJeve Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ, Jes leLee Gve cebefoj ceW efJejepeceeve efpeveeefleceeSB
cesje cebieue kejW~~3~~
Jevlej osJeeW kes (DeOeesueeske SJeb ceOeueeske ceW) DemebKeele efpevecebefoj megMeesefYele nQ Gve meYeer ceW
efJejepeceeve efpeveeefleceeSB pees Deelceefmeef kes efueS efveefceeYetle nQ Jes cesje cebieue kejW~~4~~
peesefleJee&meer osJeeW kes DemebKeele efpevecebefoj meewKeeoelee nQ Jes cesjer Deelcepeesefle kees eoeve kejW leLee cesje
cebieue kejW~~5~~
Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeveeW ceW eewjemeer ueeKe meeeveJes npeej lesF&me efpevecebefoj cegPes cebieue eoeve kejW~~6~~
leerve ueeske ceW pees ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpeveeuee nQ Jes meYeer leLee Gvekeer ke=ef$ece-Deke=ef$ece eefleceeSB cesje
cebieue kejW~~7~~
$ewueeskee efMeKej kes DeeYeeie hej MegYekeejer heefJe$e efmeefMeuee nw, pees efke Devevleevevle efmehejcesefeeW mes
Yejer ngF& nw Jen efmeefMeuee cesje cebieue kejs~~8~~
efmeheo kees eehle kejeves ceW efveefceeYetle Deen&vle ue#ceer-Devlejbie kesJeue%eeve ue#ceer SJeb yeefnjbie
meceJemejCe ue#ceer mes meceefvJele pees eewefyeme efpeveJej nQ, leerveeW ueeskeeW kes hetpe efeeefueme iegCeeW mes meceefvJele Jes
1. jme6, efoked4, Dele: Debkeeveeb Jeecelees ieefle: kes Devegmeej 46 ngS~ DeLee&led eeefueme iegCe meefnle~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 3

efeeeypeb eefJekeemeevleg cece Yees!, peesefle:eYee Yeemkeje:~

leerLexMee: $e+<eYeeefoJeerjejcee:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~9~~

<edKeC[eieceJeboveevecemkejesefce eerefmeeved, hejceevevole=hlekeeved~

ve=osJecegefveJebeebe,
ewleveeveboefuehmeee~~1~~
efmeeLe& - veboveb Jeerjb, meJe&efmeefeoeekeb~
Yekelee veceeefce leppevce-Yetefceceefhe mJeefmees~~2~~
eer<edKeC[eieceb evLeb, Yekelee Jevos hegve: hegve:~
eerOejmesvemetee&oerved, efveleb veewefce egleehlees~~3~~
eerYeieJevceneJeerjleerLekejieYe&pevceoer#eekeueeCekeheefJe$eleerLe&kegC[uehegjs Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleleces eeJeCeke=<CeeoMeceeb efleLeew eYees: eefleceemece#es GheefJeMe meJe&emf eeved ceveefme efveOeee elegeJf eMeefleleerLekejeved eerceneJeerjmJeeefceveceefhe cegngceg&ngve&cemke=le pevceYetefceleerLe e eCece <edKeC[eiece-ceneevLejepeme
eoMeevLeme efmeevleefebleeceefCeerkee uesKeveb ceee eejYeles~
eermejmJeleerosJeerke=heeemeeoeled eejyOee Feb erkee efveefJe&Iveleee hetCeeaYete ceeb mJeelcehejceesYexoefJe%eeveb
oeeled heefjCeeceefJeMegefb efvepemeewKeefmeefb e eesefoefle YeeJeefelJee eerieewleceieCeOejeefoosJeeved
eerOejmesveeeeee&efo-iegJeee&veefhe eCeceecenced~

Den&vle hejces<"er YeieJeeve cesjs efeeheer keceue kees efJekeefmele kejW leLee Den&vle DeJemLee kees eehle peesefleeYeeege
mete&mJehe Jes $e+<eYeosJe mes ueskej cenevelece eewyeermeeW leerLekej YeieJeeved nce meyekee cebieue kejW~~9~~

<edKeC[eiece Jevovee
MueeskeeLe&Deelcee kes hejce Deevevo mes le=hle, ceveg<e-osJelee SJeb cegefveeeW mes Jebe eer efme YeieJevleeW
kees ceQ ewleve kes Deevevo keer efuehmee-Fe mes vecemkeej kejlee ntB~~1~~
mechetCe& efmeefeeW kes eoelee jepee efmeeLe& kes vevove Jeerj YeieJeeve kees SJeb Gvekeer pevceYetefce kees Yeer
Deelceefmeef kes efueS ceQ YeefehetJe&ke vecemkeej kejlee nB@t~~2~~
eer<edKeC[eiece evLe keer ceQ yeejcyeej YeefehetJe&ke Jevovee kejlee ntB leLee Oejmesve Deeefo DeeeeeeX kees
egle%eeve keer eeefhle nsleg ceQ efvele veceve kejlee ntB~~3~~
eer YeieJeeve ceneJeerj leerLekej kes ieYe&, pevce Deewj oer#eekeueeCeke mes heefJe$e leerLe& kegC[uehegj ceW Jeerj
efveJee&Ce mebJeled2529 ceW eeJeCe ke=<Cee oMeceer efleefLe kes efove YeieJeeve keer eeflecee kes mece#e yew"kej mecemle efme
YeieJevleeW kees ceve ceW OeejCe-mcejCe kejkes eewyeerme leerLekejeW kees SJeb eer ceneJeerj mJeeceer kees Yeer yeejcyeej
vecemkeej kejkes leLee Gvekeer pevceYetefce kees veceve kejkes <edKeC[eiece ceneevLejepe kes yeejnJeW evLe keer
efmeevle efevleeceefCe erkee kee uesKeve cesjs eje eejbYe efkeee pee jne nw~
eer mejmJeleer osJeer keer ke=heeemeeo mes eejcYe keer ieF& en erkee efveefJe&Iveleee hetCe& neskej cegPes efvepeelcelelJe
SJeb hej kees YesoefJe%eeve osJes, cesjs heefjCeeceeW keer efJeMegef SJeb DeelcemeewKe keer efmeef kejeJes Ssmeer YeeJevee Yeekej
eerieewlece ieCeOej Deeefo osJeeW kees SJeb eerOejmesveeeee& Deeefo iegJejeW kees Yeer ceQ vecemkeej kejlee ntB~

4 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<edKeC[eiece efJe<ee:eerceodYeieJeodOejmesveeeee&Jee&cegKekeceueeoOeerle eerheg<heovleYetleyeefuemetefjYeeb YeJepeveevegeneLe

<edKeC[eieceveeceOesees evLees efJejefele:~ Deefmceved Deeieces peerJemLeeve-#egkeyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeeeJesoveeKeC[-Jeie&CeeKeC[-ceneyebOeeesefle <edKeC[e: meefvle~
De$e <eKeC[cevlejsCe heeKeC[s<eg <edmene-DeMele-SkeelJeeefjbMelmet$eeefCe meefvle~ leeLeeDeefmceved hejceeieces eLeceKeC[s efmene-ef$eMele-hebemehleeflemet$eeefCe, efleereKeC[s <e[dvetve<ees[MeMelemet$eeefCe,
le=leereKeC[s elegeJf eMeleefOeke-ef$eMelemet$eeefCe, elegLe&KeC[s hebeefJebMeleefOekehebeoMeMelemet$eeefCe, hebeceKeC[s
$eeeseJf ebMeleefOeke-meneeefCe met$eeefCe meefvle~
peerJemLeeveveeefcve eLeceKeC[s meleheCee-JeeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keeueevegieceDevlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegieceveeceeevegeesieejeefCe veJeetefuekeee meefvle~ efleereKeC[s #egkeyebOes
yebOekeeveeb eheCeeeeb SkepeerJesve mJeeefcelJeb SkepeerJesve keeue: Fleeefo SkeeoMeevegeesieejeefCe meefvle~ yebOemJeeefcelJeefJeeeveeefcve le=leereKeC[s yebOeheosve yebOekelee& keLeles~ De$e ebLes efkeb yebOe: hetJe Jegef eles? efkeb Goe:
Fleeefo $eeeseJf ebMeeflehe=emleemeeb GejeCeerleeefohesCe %eeveeJejCeeefokece&Ceeb keejCeeoerevf e keLevles~
hegvee efleereeeeCeerehetJe&me hetJee&vle-Dehejevle-OeJg e-DeOeJg e-eeveueefyOe-DeOeJg emebeefCeOeeve-keuhe-DeLe&YeewceeJeeee-meJee&Le&-keuheefveee&Ce-Deleerlekeeueefme-Deveeielekeeueefme-yegeesefle elego&MeeefOekeeje: meefvle~
lesYe: eeveueefyOe veecehebeceJemlegvees efJebMeefleeeYe=les<eg elegLe cenekece&eke=efleveece eeYe=leb Jele&les~ Deme

<edKeC[eiece kee efJe<eeeerceeved YeieJeeved Oejmesveeeee&Jee& kes cegKekeceue mes DeOeeve kejkes
eerheg<heovle Deewj Yetleyeueer Deeeee& ves YeJepeveeW hej Devegen kejves nsleg <edKeC[eiece veeceke evLe keer jevee kej
oer~ Fme Deeiece evLe ceW peerJemLeeve, #egkeyevOe, yevOemJeeefcelJe efJeee, JesoveeKeC[, Jeie&CeeKeC[ Deewj
ceneyevOe es n KeC[ nQ~
eneB "s KeC[ kes Deefleefje heeBe KeC[eW ceW n npeej Dee" meew Fkeleeefueme met$e nQ~ efpevekee JeCe&ve Fme
ekeej nw
Fme hejceeiece ceW eLece KeC[ ceW 2375 met$e nQ, efleere KeC[ ceW n kece meesuen meew DeLee&led 1594 met$e
nQ, le=leere KeC[ ceW 324 met$e nQ, elegLe& KeC[ ceW 1525 met$e nQ Deewj hebece KeC[ ceW 1023 met$e nQ~
peerJemLeeve veece kes eLece KeC[ ceW meleheCee-JeeceeCeevegiece#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keeueevegieceDevlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece veece kes Dee" Devegeesie ej SJeb veew etefuekeeSB nQ~ #egkeyevOe veece
kes efleere KeC[ ceW yebOekeeW keer eheCee ceW Ske peerJe keer Dehes#ee mJeeefcelJe, Ske peerJe keer Dehes#ee keeue
Fleeefo ieejn Devegeesie ej nQ~ yevOemJeeefcelJeefJeee veece kes le=leere KeC[ ceW yevOeheo keer Dehes#ee yebOekelee& kee
keLeve efkeee nw~ Fme ebLe ceW keee yebOe hetJe& ceW JegefVe neslee nw ? keee Goe hetJe& ceW JegefVe neslee nw ?
Fleeefo lesF&me he=eSB nQ, Gvekes Gej Fleeefohe mes %eeveeJejCeeefo keceeX kes keejCe Deeefo kens nQ~
hegveMe efleere DeeeeCeere hetJe& kes hetJee&vle-Dehejevle-OegJe-DeOegJe-eeveueefyOe-DeOegJemebeefCeOeeve-keuheDeLe&-YeewceeJeeee-meJee&Le&-keuheefveee&Ce-Deleerlekeeue efme-Deveeiele keeueefme Deewj yeg es eewon DeefOekeej
nQ~ GveceW mes eeveueefyOe veeceke hebece Jemleg kes yeerme eeYe=leeW ceW cenekece& eke=efle eeYe=le veece kee elegLe& eeYe=le
nw~ Fme eeYe=le kes eewyeerme Devegeesieej nQ efpevekes veece Fme ekeej nQ

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 5

eeYe=leme elegefJeMeefle-DevegeesieejeefCe-ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-GheeceGoe-cees#e-mebece-uesMee-uesMeekece&-uesMeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe-YeJeOeejCeere-hegueeeefveOeeeefveOee-efvekeeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefle-heefecemkebOe-DeuheyenglJeeefve esefle~

JesoveeveeceelegLe&KeC[s ke=efle-Jesoveeveeceef-DevegeesieejeesefJe&mle=leefJeJeseveceefmle~ Jeie&CeeveecehebeceKeC[s
Mes<emheMee&efoeefJebMelevegeesieejeCeeb keLeveb %eeleJeced~
SJeb veeceefveheCehesCe meb#eshesCe hebeKeb[evLeeveeb efJe<eeefJeJesevee metefeleeefmle~
elegLe&KeC[s Jesoveeveeefcve veJeceevLes ke=efle-Devegeesieejb keefLeleceefmle~
Deefmceved JesoveeveeceKeC[evleie&les oMeceevLeeoejYe Jesoveevegeesieejceefmle eoMeevLeheeleefceefle~
Deefmceved Jesoveeveecevegeesieejs <ees[MeeefOekeeje: keLevlesle$e leeJeled les<eeb veeceeefve-Jesoveeefve#eshe-JesoveeveeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeveJesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-JesoveeeleeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblejefJeOeeve-JesoveemeefVeke<e&eJf eOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeeefve esefle~
oMeceevLes Deeee: hebeeefOekeeje-DevegeesieejveeceefYe: JeefCe&lee: meefvle~
SkeeoMeceevLes JesoveekeeueefJeOeeveJesoveeYeeJeefJeOeeveveeceveer s Devegeesieejs keefLeles mle:~
DeOegvee eoMes evLes Mes<eveJeevegeesieejeefCe JeCe&efe<evles~
leLeeefn-ke=efleJesoveeefoelegeJf eMelevegeesieejs<eg efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYeso<s eg DevegeesieejveeceOeses<JesJe

ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-Gheece-Goe-cees#e-mebece-uesMee-uesMeekece&uesMee heefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe-YeJe OeejCeere-hegodieueee-efveOeeeefveOee-efvekeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefleheefMecemkebOe Deewj DeuheyenglJe~

Jesovee veece kes elegLe& KeC[ ceW ke=efle Deewj Jesovee veece kes oes Devegeesie ejeW kee efJemle=le efJeJeseve nw~ Jeie&Cee
veece kes hebece KeC[ ceW Mes<e mheMe& Deeefo yeeF&me Devegeesie ejeW kee keLeve peevevee eeefnS~
Fme ekeej veece efveheCe he mes meb#eshe ceW heeBe KeC[eW keer efJe<ee efJeJesevee metefele keer ieF& nw~
Jesovee veece kes elegLe& KeC[ kes veJeceW evLe ceW ke=efle Devegeesie ej kene ieee nw~
Fme Jesovee KeC[ kes Devleie&le oMeJeW evLe mes yeejnJeW ebLe leke Jesoveevegeesie ej nw~
Fme Jesovee veeceke Devegeesie ej ceW meesuen DeefOekeej kens pee jns nQGvekes veece Fme ekeej nQ
Jesovee efve#eshe-Jesoveevee efJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve-Jesovee#es$e efJeOeeve-Jesoveekeeue efJeOeeveJesovee YeeJe efJeOeeve-Jesovee elee efJeOeeve-Jesovee mJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblej
efJeOeeve-Jesovee meefVeke<e& efJeOeeve-Jesovee heefjceeCe efJeOeeve-Jesovee YeeieeYeeie efJeOeeve Deewj Jesovee Deuhe-yenglJe~
oMeJeW evLe ceW Devegeesie ej kes veece mes eejefcYeke heeBe DeefOekeej kens iees nQ~
ieejnJeW ebLe ceW Jesoveekeeue efJeOeeve Deewj JesoveeYeeJe efJeOeeve veece kes oes Devegeesieej kens iees nQ~
Deye Fme yeejnJeW evLe ceW Mes<e veew Devegeesie ejeW kee JeCe&ve efkeee peeSiee~
pees Fme ekeej nw-ke=efleJesovee Deeefo eewyeerme Devegeesie ejeW ceW efleere Jesovee Devegeesie ej kes meesuen

6 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mehleevegeesieejeefCe oMece-SkeeoMeceevLeees: keefLeleeefve~

DeOegvee Deefmceved eoMes evLes veJeevegeesieejeefCeJesoveeeleeefJeOeeveececeevegeesieejb, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb veJeceevegeesieejb, JesoveeJesoveeefJeOeeveb
oMeceevegeesieejb, JesoveeieefleefJeOeeveceskeeoMeevegeesieejb, JesoveevevlejefJeOeeveb eoMeevegeesieejb, JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveb $eeesoMeevegeesieejb, JesoveeheefjceeCeefJeOeeveb elego&Meevegeesieejb, JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveb
hebeoMeevegeesieejb, JesoveeuheyenglJeb <ees[Meevegeesieejb~
De$e efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb eesce&neefOekeejees: eLeceeefo-DeefOekeejhesCe keefLelee mevleerelf e %eeleJeced~
Fefle Yetefcekee~
DeLe leeJeled eerheg<heobleYetleyeefuemetefjefJejefele<edKeC[eieceebLeme JesoveeKeC[veeefcve elegLe&KeC[s eoMes
ebLes JesoveeeleeefJeOeeveeefo-veJeeefOekeejefveheCeeLe $eeefmb$eMeoefOekehebeMelemet$es<eg ew ceneefOekeejew efJeYepesles~
eLece ceneefOekeejs heeeefOekeeje: keefj<ebles JesoveeeleeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeveJesoveeieefleefJeOeeve-JesoveevevlejefJeOeeveveeceefYe:~ hegvee efleeres ceneefOekeejs JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeefJeOeeveveeceeve: elJeejesefOekeeje: keLeefe<evles~
le$e leeJeod JesoveeeleeefJeOeeveveeefcve eLecesefOekeejs <ees[Memet$eeefCe meefvle~ lele: hejb JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-veeceefleeresefOekeejs heeoMemet$eeefCe keLevles~ lelee JesoveeJesoveeefJeOeeveveecele=leeresefOekeejs
DeheeeMeled met$eeefCe Je#evles~ leovevlejb JesoveeieefleefJeOeeve veeceelegLexefOekeejs eoMemet$eeefCe ehevles~

YesoeW ceW kens iees meesuen Devegeesie ej veeceeW mes ner meele Devegeesie ej oMeJeW Deewj ieejnJeW evLe ceW kens iees nQ~
Deye Fme yeejnJeW evLe ceW veew Devegeesie ej Fme ekeej kens peeles nQ
JesoveeeleeefJeOeeve veece kee Dee"Jeeb Devegeesie ej, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve veece kee veJeceeb Devegeesie ej,
JesoveeJesoveeefJeOeeve veece kee oMeJeeb Devegeesie ej, JesoveeieefleefJeOeeve veece kee ieejnJeeb Devegeesie ej, JesoveeveblejefJeOeeve
veece kee yeejnJeeB Devegeesieej, JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve veece kee lesjnJeeB Devegeesieej, JesoveeheefjceeCeefJeOeeve veece
kee eewonJeeb Devegeesie ej, JesoveeYeeieeYeeie efJeOeeve veece kee hevnJeeb Devegeesie ej SJeb JesoveeDeuheyenglJe veece
kee meesuenJeeb Devegeesie ej nw~ kegue efceueekej Dee"JeW mes ueskej meesuenJeW Devegeesie ej leke veew Devegeesie ej Fme
yeejnJeW evLe ceW kens peeSBies~
eneB efmeevle efevleeceefCe erkee ceW oes ceneefOekeejeW ceW eLece Deeefo DeefOekeej he mes es kens iees nQ Ssmee peevevee eeefnS~
Fme ekeej Yetefcekee meceehle ngF&~
eer heg<heovle-Yetleyeueer Deeeee& eje jefele <edKeC[eiece evLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW
ebLe ceW JesoveeeleeefJeOeeve Deeefo veew DeefOekeejeW kes efveheCe nsleg heeBe meew leWleerme met$eeW ceW oes ceneefOekeej efJeYee
efkees iees nQ~ GveceW mes eLece ceneefOekeej ceW heeBe DeefOekeej kejWies~ efpevekes veece Fme ekeej nQJesoveeeleeefJeOeeve, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve, JesoveeJesoveeefJeOeeve, JesoveeieefleefJeOeeve Deewj JesoveevevlejefJeOeeve~
hegve efleere ceneefOekeej ceW Jesoveemeefvveke<e&eJf eOeeve, JesoveeheefjceeCeefJeOeeve, JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj JesoveeuheyenglJe
veece Jeeues eej DeefOekeej kenWies~
GveceW mes JesoveeeleeefJeOeeve veece kes eLece DeefOekeej ceW meesuen met$e nQ~ Gmekes heMeeled Jesovee mJeeefcelJeefJeOeeve
veece kes efleere DeefOekeej ceW hevn met$e nQ~ hegve JesoveeJesovee veece kes le=leere DeefOekeej ceW DeeJeve met$e kenWies~
leovevlej JesoveeieefleefJeOeeve veece kes elegLe& DeefOekeej ceW yeejn met$e eefhele kejsWies~ lelheMeeled JesoveeDevevlej-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 7

lelheeeled JesoveeDevevlejefJeOeeve- veecehebecesefOekeejs SkeeoMemet$eeefCe eefleheeevles~

hegve: efleeres ceneefOekeejs JesoveemeefVeke<e&eJf eOeeveveece-eLecesefOekeejs efJebMeleefOekeef$eMelemet$eeefCe JeCe&ef e<evles~
lele: hejb Jesovee heefjceeCeefJeOeeveveece-efleeresefOekeejs ef$eheeeMeledmet$eeefCe efveieevles~ hegvejefhe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveveeefcve le=leeresefOekeejs SkeefJebMeeflemet$eeefCe efvehevles~ Deveblejb JesoveeuheyenglJeefJeOeeve-veeefcve elegLexefOekeejs
mehleefJebMeeflemet$eeefCe keLeefe<evles~ Fefle eesce&neefOekeejees: $eeefmb$eMeogejheeMelekemet$ewefjeb mecegoeeheeleefvekee
metefelee YeJeefle~
le$e leeJeled eLeces ceneefOekeejs heeeefOekeeje: meefvle~ Deefmceved JesoveeeleeefJeOeeveveeefcve eLeceeefOekeejs
heeefYe:mLeuew: <ees[Memet$eeefCe meefvle~ eLecemLeues JesoCeeheee Fleeefovee DeefOekeej-mceejCeeLe Skeb met$eb~
lele: hejb efleeremLeues Cesiece Fleeefovee %eeveeJejCeereJesoveeeleeefveheCehejeefCe <edmet$eeefCe~ lelee le=leeremLeues
SJeb keesn- Fleeefovee eesOeeefoYees %eeveeJejCeereJesoveeefveheCehejeefCe elJeeefjmet$eeefCe %eeleJeeefve~ leovevlejb
elegLe&mLeues Gppegmegomme Fleeefovee eke=efleeosMehesCeeslheVe-%eeveeJejCeereJesoveeeleekeLevekeejkemet$e$eeb~ lelheeeled
hebecemLeues meCeemme Fleeefomet$eceeefob ke=lJee DeJekeleJeeefleheeokemet$eeefceefle heeleefvekee keefLeleeefmle~
DeOegvee JesoveeeleeefJeOeeveeefOekeejmetekeeefle%eekejCeeLe met$eceJeleee&les-

JeseCeeheeeefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoefOekeejmebmcejCekeejkemet$eceefmle~ efkebe, DeveJeieleeefOekeejme DevlesJeeefmeve:

efJeOeeve veece kes hebece DeefOekeej ceW ieejn met$e eefleheeefole efkees peeSBies~
hegve efleere ceneefOekeej kes Devleie&le Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeve veece kes eLece DeefOekeej ceW leerve meew yeerme
met$eeW kee JeCe&ve kejWies~ Deeies JesoveeheefjceeCeefJeOeeve veece kes efleere DeefOekeej ceW eflejsheve met$e kens pee jns nQ~
hegve JesoveeYeeieeYeeie-efJeOeeve veece kes le=leere DeefOekeej ceW Fkekeerme met$eeW kee efveheCe efkeee nw~ Devevlej
JesoveeuheyenglJeefJeOeeve veece kes elegLe& DeefOekeej ceW meeeFme met$eeW kee keLeve kejWies~ Fme ekeej oesveeW ceneefOekeejeW
kes heeBe meew lesleerme met$eeW keer en mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
FveceW mes eLece ceneefOekeej ceW heeBe DeefOekeej nQ~ GveceW JesoveeeleeefJeOeeve veece kes eLece DeefOekeej ceW
heeBe mLeueeW kes eje meesuen met$e nQ~ eLece mLeue ceW JesoCeeheee Fleeefo met$e kes eje DeefOekeej kee mcejCe
kejeves nsleg Ske met$e nw~ Gmekes Deeies efleere mLeue ceW Cesiece Fleeefo kes eje %eeveeJejCeere Jesoveeelee kee
efveheCe kejves Jeeues n met$e nQ~ hegve le=leere mLeue ceW SJeb keesnFleeefo kes eje eesOe Deeefo keer Dehes#ee
%eeveeJejCeere Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues eej met$e peevevee eeefnS~ leovevlej elegLe& mLeue ceW Gppegmegomme
Fleeefo kes eje eke=efle Deewj eosMehe mes Glhevve %eeveeJejCeere Jesoveeelee kee keLeve kejves Jeeues leerve met$e nQ~
lelheMeeled hebece mLeue ceW meodoCeemme Fleeefo met$e kees Deefeo ceW kejkes DeJekeleJe kee eefleheeove kejves
Jeeues oes met$e nQ~ Fme ekeej en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee kener ieF& nw~
Deye JesoveeeleeefJeOeeve veeceke DeefOekeej kees metef ele kejves keer eefle%ee kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw
met$eeLe&

JesoveeeleeefJeOeeve DeefOekeej eehle nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeen met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves Jeeuee nw, keeeWefke DeefOekeej mes

8 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eheCeeee: heueeYeeJeeled~
De$e keefeoeMelesmeJe kece& keee&cesJe, Dekeee&me kece&Ce: MeMee=biemesJe DeYeeJeehees:~ ve ewJeb, eesOeeefokeeee&CeeceefmlelJemeeveLeeveghehees: kece&CeeceefmlelJeb efmeOelesJe~ keee Deefhe meJe menslegkecesJe, efve<keejCeme keee&meevegheuebYeeled~
lemceeled met$esCe efJeveeefhe kece&Ceeb menslegkelJeefmes: eleeefJeOeeveme DeejcYees veesefeleesefmle Fefle esled ?
Deeeee&osJees$e heefjnjeflekece&Ceeb keee&lJeb mekeejCelJeb e eges: efmecesJe~ efkevleg eleeme efJeOeeveb eheees Yesoesvesve eheles
keejCeefJe<eeefJeeefleheefeefvejekejCeeLe&efceefle %eeleJeb~
SJeb eLecemLeues JesoveeeleeefJeOeeveeefleheeokemetevehejb met$eceskeb ieleced~
mebeefle vewieceeefoef$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeeleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeereJeseCee heeCeeefoJeeoheeS~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeeCeeefleheelees veece eeCesYe: eeefCeveeb efJeeesie:~ me: esYees ceveesJeevekeeeJeeheejeefoYemlesefhe eeCeeefleheele SJe keLevles~
kes eeCee:?

DeveefYe%e efMe<e kes eefle keer peeves Jeeueer eheCee kee keesF& heue veneR nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw
meye kece& keee&mJehe ner nQ, keeeWefke pees kece& Dekeee&mJehe nesles nQ Gvekee KejieesMe kes meeRie kes meceeve
DeYeeJe kee emebie Deelee nw~ hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke eesOe Deeefohe keeeeX kee DeefmlelJe efyevee kece& kes yeve
veneR mekelee, DeleSJe kece& kee DeefmlelJe efme ner nw~ keee& Yeer efpelevee nw Jen meye mekeejCe ner neslee nw, keeeWefke
keejCejefnle keee& heeee veneR peelee~ Fme keejCe etBefke met$e kes efyevee Yeer keceeX keer mekeejCelee efme nw, Dele
eleeefJeOeeve kee eejcYe kejvee Gefele veneR nw ?
Deeeee&osJe eneB Gheeg&e Mebkee kee Gej osles nQ
keceeX keer keee&helee Deewj mekeejCelee lees egefe mes efme ner nw efkevleg Gvekes keejCeefJe<eeke efJejesOe kee
efvejekejCe kejves kes efuees Fme DeefOekeej kes eje elee DeLee&led keejCe kes efJeOeeve DeLee&led ehebe ee Yeso keer
eheCee keer pee jner nw Ssmee peevevee eeefnS~
Fme ekeej eLece mLeue ceW Jesoveeelee efJeOeeve kes eefleheeove keer metevee osves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye vewiece Deeefo leerve veeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesoveeelee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
efkeee peelee nw
met$eeLe&

vewiece, JeJenej Deewj mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee eeCeeefleheele elee
mes nesleer nw~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeeeCeeefleheele kee DeLe& eeefCeeeW kee eeCeeW mes efJeeesie kejvee nw~ Jen efpeve
ceve-Jeeve ee keee kes Jeeheej DeeefokeeW mes neslee nw Jes Yeer eeCeeefleheele ner kenueeles nQ~
eMveeeCe efkeleves nesles nQ ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 2

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 9

e#eg:-ees$e-IeeCe-efpee-mheMe&vesevf e-cevees-Jeeve-keeeyeue-GdJeemeefve:eeme-Deeeteb <f e Fefle oMe eeCee:

YeJeefvle~ eleees keejCeb efveefceeefceefle meceeveeLe&kee: Meyoe:~ eeCeeefleheelee me: eleee eeCeeefleheeleelee:~
keefeoeMebkeles-eeCeeefleheelees veece eEnmeeefJe<eekepeerJeJeeheej:~ Demeew e heee&e:~ lelees veemeew keejCeb,
heee&eme Skeevleme keejCelJeefJejesOeeefoefle ?
Deeeee&: meceeOeesvewleled, heee&eme eOeeveerYetleme Deekeef<e&lehejhe#eme keejCelJeesheuebYeeled~ leefmceved eeCeeefleheeleelees
%eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~
eleeme mehleceerefJeYeefe: keLeb mebielee ?
vewleled, eeCeeefleheeleeleeefJe<ees %eeveeJejCeereJesovee Jele&les Fefle mebyebOeceeves efJe<eeeLe&ke mehleceerefJeYees:
Glheefeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~ DeLeJee le=leereeefJeYekeleLex mehleceerefJeYeefe&Jee~ leLee e eeCeeefleheeleeleesve
%eeveeJejCeereJesovee YeJeleerefle efme: met$eeLe&:~
De$e keefeoeMeleseeCeeefleheelees eefo %eeveeJejCeereyebOeme eleees YeJesled leefn& ef$eYegJeves efmLelekeece&CemkebOee %eeveeJejCeereeleesve
DeecesCe efkeVe heefjCecevles, kece&eesielJeb eefle efJeMes<eeYeeJeeled ?

Geje#eg, ees$e, IeeCe, efpee SJeb mheMe&ve es heeBe FefveeB, ceve-Jeeve-keee es leerve yeue leLee Deeeg
Deewj mJeemeesdJeeme es oMe eeCe nesles nQ~
elee, keejCe Deewj efveefcee es meceeveeLe&ke Meyo nQ~ eeCeeefleheele he pees elee Jen eeCeeefleheeleelee
nw, Fme ekeej eneB kece&Oeeje meceeme nw~
eneb keesF& Mebkee kejlee nw
eeCeeefleheele kee DeLe& efnbmeeefJe<eeke peerJe kee Jeeheej nw~ Jen etBefke heee&emJehe nw Dele Jen keejCe
veneR nes mekelee, keeeWefke Skeevle heee&e kes keejCelee kee efJejesOe nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee veneR nw, keeeWefke eneB heee&e eOeeve nw Deewj hejhe#e Deekeef<e&le neskej GmeceW ie=nerle nw FmeefueS Gmes
keejCe ceeveves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
GmeceW eeCeeefleheele elee-keejCe kes nesves hej %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~
Mebkeeelee Meyo keer mehleceer efJeYeefe kewmes mebiele nw ?
meceeOeeveSsmee veneR nw, keeeWefke eeCeeefleheeleelee kes efJe<ee ceW %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee nesleer nw,
Ssmee mecyevOe kejves hej efJe<eeeLe&ke mehleceer efJeYeefkele keer Gheheefe ceW efJejesOe veneR Deelee nw DeLeJee le=leeree efJeYeefe
kes DeLe& ceW mehleceer efJeYeefe mecePevee eeefnes~ Fme ekeej eeCeeefleheeleelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw, en
met$e kee DeLe& efme neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw
eefo eeCeeefleheele %eeveeJejCeere kes yevOe kee keejCe nw lees leerveeW ueeskeeW ceW efmLele keece&Ce mkevOe %eeveeJejCeere
heee&e mJehe mes Ske meeLe keeeW veneR heefjCele nesles nQ, keeeWefke GveceW kece&eesielee keer Dehes#ee keesF& efJeMes<elee
veneR heeF& peeleer nw ?

10 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, ef$eYegJeveeYeblejkeece&CemkebOewoxMeefJe<eekeeleemeesjYeeJeeled~

Geb eSekeKeseesiee{, meJJeheosmesefn kecceCees peesiieb~
yebOeF pengensot, meeefoecenCeeefoeb Jee efJe1~~
met#ceefveieesopeerJeme Mejerjb IeveebiegueemebKeeleYeeiecee$eb peIeveeJeieenvee#es$eceske#es$eb keLeles~ leefmceved
Ske#es$esJeieeneehlekece&heheefjCeceveeesiemeeeveeefohegueeved peerJees eLeeseefceLeeoMe&veeefokensleg mebegees YetlJee
mecemleelceeosMewye&Oveeefle~
hegve: keefeoeMeleseefo Ske#es$eeJeiee{e keece&CemkebOee: eeCeeefleheeleelkece&heee&essCe heefjCeceefvle leefn& meJe&ueesskeielepeerJeeveeb
eeCeeefle-heeleeleesve meJex keece&CemkebOee DeecesCe %eeveeJejCeereheee&esCe heefjCelee YeJeefvle~ ve ewJeb,
efleereeefomecees<eg keece&CemkebOeeYeeJesve meJe&peerJeeveeb %eeveeJejCeereyebOeme DeYeeJeemebieeled~ ve ewJeb mebYeJeefle,
meJe&peerJeeveeb efveJee&Ceieceveemebieeled?
De$eeeee&osJe: heefjnjefle-

Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQ

Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke leerveeW ueeskeeW kes Yeerlej efmLele keece&CemkebOeeW mes osMeefJe<eeke eleemeefe
kee DeYeeJe nw~
kene Yeer nw
ieeLeeLe&Ske #es$e ceW DeJeiee{ he mes efmLele Deewj kece&he heefjCeceve kes eesie Deveeefo DeLeJee meeefo
ee GYeehe pees hegodieueJe nw Gmes en peerJe meJe&eosMeeW mes Deheves-Deheves efveefcee mes yeeBOelee nw~~
YeeJeeLe&eneB DeefYeeee en nw efke kece&he hegodieueeW kee DeelceeosMeeW kes meeLe mebMues<e mecyevOe nesvee
eosMe yevOe kenueelee nw~ eneB met#ceefveieesefoee peerJe keer Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie peIevehe DeJeieenvee
kees Ske peIeve #es$e peevevee eeefnS~
met#ce efveieesefoee peerJe kee Mejerj Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e peIeve DeJeieenvee kee #es$e Ske
#es$e kene peelee nw~ Gme Ske #es$e ceW DeJeieen kees eehle Je kece&mJehe heefjCeceve kes eesie meeefo DeLeJee
Deveeefo hegodieue Je kees peerJe eLeese efceLeeoMe&ve Deeefoke nslegDeeW mes mebege neskej mecemle DeelceeosMeeW
kes eje yeeBOelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nweefo Ske #es$eeJeieenhe ngS keece&Ce mkevOe eeCeeefleheele kes efveefcee mes kece&heee&e he heefjCeceles nQ lees
mecemle ueeske ceW efmLele peerJeeW kes eeCeeefleheele elee kes eje meYeer keece&Ce mkevOe Ske meeLe %eeveeJejCeere he
heee&e mes heefjCele nes peeves eeefnes~ hejvleg Ssmee nes veneR mekelee, keeeWefke Jewmee nesves hej efleereeefoke meceeeW ceW
keece&Ce mkevOeeW kee DeYeeJe nes peeves mes meye peerJeeW kes %eeveeJejCeere kee yevOe kes DeYeeJe kee emebie Deelee nw~
efkevleg Ssmee mecYeJe veneR nw, keeeWefke Fme ekeej mes mecemle peerJeeW kes cegefeieceve kee emebie Deelee nw ?
eneB Deeeee&osJe Gheeg&e Mebkee kee heefjnej kejles nQ
1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg. 12, he=. 277~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 2

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 11

eleemeeeb SkeeJeieenveeefJe<eeeeeb meleeceefhe ve meJex keece&CemkebOee %eeveeJejCeeremJehesCe Skemeceesve

heefjCeceefvle, eehleoeeb oeceeveonves FJe peerJes leLeeefJeOeMekelesjYeeJeeled~
peerJes leeMeer Meefevee&mleerefle efkeb keejCeced ?
mJeeYeeefJekeeled~
hegvejefhe keefeled efMe<e DeeMebkeleskeece&CemkebOee efkeb peerJesve meceJeslee mevlees %eeveeJejCeereheee&esCe heefjCeceefvle Deenesemf Jeled DemeceJeslee? veeefohe#e:,
DeewoeefjkeJewef eeke-Deenejke-lewpeme Mejerjmebe%f eleveeskece&Jeefleefjeme keece&CemkebOeme kece&mJehesCe DeheefjCeleme
peerJes meceJesleme DevegheuebYeeled~ GheuecYes Jee eleskeMejerjJeie&Ceeeeb mLeeveeheCeeeeb efeeceeCeeeeb DeewoeefjkeJewef eefeke-lewpeme-keece&CeMejerjeCeeefele eLee eheCee ke=lee SJeb peerJemeceJeslekeece&CemkebOeeveefhe Deeefee mLeeveeheCee kegee&led~ ve ewJeb, leLeevegheuebYeeled~ ve efleereesefhe he#ees egpeles, peerJesmeceJesleeveeb keece&CemkebOeeveeb %eeveeJejCeeremJehesCe heefjCeceveefJejesOeeled~ DeefJejesOes Jee peerJees mebmeejeJemLeeeececetleex YeJesled, efkebe cetle&Jew: mebyebOeeYeeJeeled~
ve ewJeb, peerJeieceves Mejerjme mebyebOeeYeeJesve Deieceveemebieeled~ peerJeeled he=LeiYetleb Mejerjefceefle DevegYeJeeYeeJeeled e~ ve
heeeod eesjefhe mebyebOe:, keejCes Deeces meefle keee&me eceeslheefeefJejesOeeled Fefle ?
Deeeee&osJees$e meceeOeespeerJemeceJeslekeeues ewJe keece&CemkebOee ve %eeveeJejCeeremJehesCe heefjCecevles Fefle ve hetJeexeoes<ee {ewkevles~

Ske DeJeieenveeefJe<eeke eleemeefe kes nesves hej Yeer Ske keece&Ce mkevOe Ske mecee ceW %eeveeJejCeere
mJehe mes veneR heefjCeceles nQ, keeeWefke eehle F&vOeve Deeefo oee Jemleg kees peueeves Jeeueer Deefive kes meceeve peerJe ceW
Gme ekeej keer Meefe veneR heeF& peeleer nw~
MebkeepeerJe ceW Jewmeer Meefe kes ve nesves kee keee keejCe nw ?
meceeOeeveGmeceW Jewmeer Meefe ve nesves kee keejCe mJeYeeJe ner nw~
hegve keesF& efMe<e Mebkee kejlee nw
keece&Ce mkevOe keee peerJe ceW meceJesle neskej %eeveeJejCeere heee&ehe mes heefjCeceles nQ DeLeJee meceJesle veneR neskej ?
eLece he#e lees mebYeJe veneR nw, keeeWekf e Deewoeefjke, Jewef eefeke, Deenejke Deewj lewpeme Mejerj meb%ee Jeeues veeskece& mes efYevve Deewj
kece&mJehe mes DeheefjCele ngDee keece&Ce mkevOe peerJe ceW meceJesle veneR heeee peelee~ DeLeJee eefo heeee peelee nw lees eleske
Mejerj keer Jeie&Cee kes mLeeveeW keer eheCee kejles mecee Deewoeefjke, Jewef eefeke, lewpeme Deewj keece&Ce Mejerj kee Deeee kejkes
pewmes eheCee keer ieF&, Fme ekeej peerJe meceJesle keece&Ce mkevOeeW kee Yeer Deeee kejkes mLeeveeheCee kejveer eeefnes Leer~
hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWekf e Jen heeeer veneR peeleer~ otmeje he#e Yeer egekf elemebiele veneR nw, keeeWekf e peerJe ceW DemeceJesle keece&Ce
mkevOeeW kes %eeveeJejCeere mJehe mes heefjCele nesves kee efJejesOe osKee peelee nw~ eefo efJejesOe ve ceevee peee lees mebmeej DeJemLee
ceW peerJe kees Decetle& nesvee eeefnes, keeeWekf e cetle& JeeW mes Gmekee keesF& mecyevOe veneR nw~ hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWekf e peerJe kes
ieceve kejves hej Mejerj kee mecyevOe ve jnves mes Gmekes ieceve ve kejves kee emebie Deelee nw~ otmejs, peerJe mes Mejerj he=Leked nw, Ssmee
DevegYeJe Yeer veneR neslee~ heers oesveeW kee mecyevOe neslee nw, Ssmee Yeer mecYeJe veneR nw, keeeWekf e keejCe kes ece jefnle nesves hej keee&
keer eefceke Glheefe kee efJejesOe heeee peelee nw ?
Deeeee&osJe eneB Ge Mebkee kee heefjnej kejles nQ
peerJe mes meceJesle nesves kes mecee ceW ner keece&Ce mkebOe %eeveeJejCeere mJehe mes veneR heefjCeceles nQ, DeleSJe
hetJeexe oes<e eneB veneR Deeles nQ~

12 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 3

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keLeceske: eeCeeefleheeleesecesCe ees: keee&ees: mebheeoke: ?

ve, Skemceeled cegoid ejeled IeeleeJeeJeefJeYeeiemLeevemebeeueve#es$eevlejeeefhleheKehe&jkeeee&CeeceecesCeeslheefeoMe&veeled~
keLeceske: eeCeeefleheele: Devebleeved keece&CemkebOeeved %eeveeJejCeeremJehesCe DeecesCe heefjCeeceeefle, yeng<eg
SkemeeecesCeJe=efe efJejesOeeled ?
ve, Skeme eeCeeefleheelemeevevleMeefeegeme leoefJejesOeeled~
Demeleeleeefveefcee%eeveeJejCeereJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

cegmeeJeeoheeS~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeodJeeveb ce=<eeJeeo:~
efkecemeodJeeveefceefle esled ?
efceLeelJe-Demebece-ke<eee-eceeoeslheVeJeevekeueehe:~ Sleefmceved ce=<eeJeeoelees ce=<eeJeeoeleesve Jee
%eeveeJejCeereJesovee peeeles~
keefeoenkece&yebOees efn veece MegYeeMegYeheefjCeeceeYeeb peeeles, MegheefjCeecesYemleees& eesjefhe efvecetu& e#eees YeJeefle~ efkebeDeesoFee yebOeeje, GJemece-Kee-efcemmeee e ceeskeKeeje~
heefjCeeefceDees og YeeJees, kejCeesneJeefppeees nesefo1~~

MebkeeeeCeeefleheelehe Ske ner keejCe egieheled oes keeeeX kee Glheeoke kewmes nes mekelee nw ?
meceeOeeveSsmee veneR nw, keeeWefke Ske cegodiej mes Ieele DeJeeJe efJeYeeie, mLeevemebeeueve Deewj #es$eevlej
keer eeefhle he Kehhej keeeeX keer egieheled Glheefe osKeer peeleer nQ~
MebkeeeeCeeefleheelehe Ske ner keejCe Devevle keece&Ce mkevOeeW kees Ske meeLe %eeveeJejCeere mJehe mes
kewmes heefjCeceelee nw, keeeWefke yengleeW ceW Ske ner egieheled Je=efe kee efJejesOe osKee peelee nw ?
meceeOeeveSsmee veneR nw, keeeWefke eeCeeefleheele he Ske ner keejCe kes Devevle Meefeege nesves mes Jewmee
nesves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Deye Demele eleeeW kes efveefcee mes nesves Jeeueer %eeveeJejCeere Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw
met$eeLe&

ce=<eeJeeoelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeDemeled Jeeve kee veece ce=<eeJeeo nw~

MebkeeDemeled Jeeve efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveefceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eceeo mes Glhevve Jeeve mecetn kees Demeled Jeeve kenles
nQ~ Fme ce=<eeJeeoelee ceW DeLeJee ce=<eeJeeoelee kes eje %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwkece& kee yevOe MegYe Je DeMegYe heefjCeeceeW mes neslee nw Deewj Meg heefjCeeceeW mes Gve (MegYe Je DeMegYe) oesveeW kee
ner efvecet&ue #ee neslee nw, keeeWefke
ieeLeeLe&Deewoefeke YeeJe yevOe kes keejCe Deewj DeewheMeefceke, #eeefeke Je efcee YeeJe cees#e kes keejCe nQ~
1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg. 12, he=. 279~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 3

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 13

FefoJeeCeeoes
DemeodJeeveb hegveve& MegYeheefjCeece:, veeMegYeheefjCeece:, hegueme lelheefjCeeceme Jee peerJeheefjCeeceme
efJejesOeeled~ Dele: DemeleJeeveb %eeveeJejCeereyebOeme keejCeb ve mebYeJeefle~ veemeodJeeveb %eeveeJejCeereyebOeme
keejCeb veemeodJeevekeejCeke<eeeeceeoees: DemeodJeeveJeheosMe:, leees: eesOe-ceeve-ceeee-ueesYeelees<eg
DevleYee&Jesve hegveefeoes<eemebieeled~
ve eeCeeefleheeleeleeesefhe, efYeVepeerJeefJe<eeme eeCe-eeefCeefJeeesieme kece&yebOensleglJeefJejesOeeled~ ve e eeCeeeefCeefJeeesiekeejCepeerJeheefjCeece: eeCeeefleheele:, leme jeie-s<e-ceesnelees<eg DebleYee&Jesve hegveefeoes<eemebieeled Fefle ?
De$eeeee&osJe: heefjnjeflemeJe&me keee&keueeheme keejCeeled DeYeso: meeeefoYe:, Fefle vees DeJeuecyeceeves keejCeeled keee&ceefYeVeb,
keeee&led keejCeceefhe, DemeokejCeeled GheeoeveenCeeled meJe&mebYeeJeeled Meeme MekeekejCeeled keejCeYeeJeee~
keejCes keee&cemleerelf e efJeJe#eelees Jee keejCeelkeee&ceefYeVeced~ %eeveeJejCeereyebOeefveyebOeveheefjCelees Jele&les eeCe-eeefCeefJeeesiees
Jeevekeueehee~ lemceeled lelemles<eeceYeso:~ lesvewJe keejCesve %eeveeJejCeereyebOeme les<eeb eleelJeceefhe efmeced~
SJebefJeOeJeJenej: efkeceLe efeeles ?
megKesve %eeveeJejCeereeleeeefleyeesOeeLe keee&eefle<esOesve keejCeeefle<esOeeLe e~

heeefjCeeefceke YeeJe yevOe Je cees#e oesveeW kes ner keejCe veneR nQ~~ Ssmee DeeieceJeeve nw~
hejvleg Demele Jeeve ve lees MegYe heefjCeece nw Deewj ve DeMegYe heefjCeece nw, keeeWekf e hegoid eue kes DeLeJee Gmekes heefjCeece
kes peerJe heefjCeece nesves kee efJejesOe nw~ Fme keejCe Demele Jeeve %eeveeJejCeere kes yevOe kee keejCe veneR nes mekelee~ eefo kene
peee efke Demele Jeeve kes keejCeYetle ke<eee Deewj eceeo keer Demele Jeeve meb%ee nw lees en kenvee Yeer "erke veneR nw, keeeWekf e
Gvekee eesOe, ceeve, ceeee Je ueesYe eleeeW ceW DevleYee&Je nesves mes hegveefe oes<e kee emebie Deelee nw~
Fmeer ekeej eeCeeefleheele Yeer %eeveeJejCeere kee elee veneR nes mekelee, keeeWefke Deve peerJeefJe<eeke eeCe Je
eeefCeefJeeesie kes kece&yebOe ceW keejCe nesves kee efJejesOe nw~ eefo kene peee efke eeCe Je eeCeer kes efJeeesie kee
keejCeYetle peerJe kee heefjCeece eeCeeefleheele kene peelee nw, mees en Yeer "erke veneR nw, keeeWefke Gmekee jeie, s<e SJeb
ceesn eleeeW ceW DevleYee&Je nesves mes hegveefe oes<e kee emebie Deelee nw ?
Deeeee&osJe Ghege&e Mebkee kee heefjnej kejles nQ
meee Deeefo keer Dehes#ee meYeer keee&keueehe kee keejCe mes DeYeso nw, Fme vee kee DeJeuebyeve kejves hej keejCe
mes keee& DeefYevve nw leLee keee& mes keejCe Yeer DeefYevve nw, keeeWefke Demeled keee& keYeer efkeee veneR pee mekelee nw,
efveele Gheeoeve keer Dehes#ee keer peeleer nw, efkemeer Ske keejCe mes meYeer keee& Glhevve veneR nes mekeles, meceLe& keejCe
kes eje Mekee keee& ner efkeee peelee nw leLee Demeled keee& kes meeLe keejCe kee mebyebOe Yeer veneR yeve mekelee nw~
keejCe ceW keee& nw Fme efJeJe#ee mes Yeer keejCe mes keee& DeefYevve nw~ eke=le ceW eeCe Je eeefCeefJeeesie Deewj
Jeevekeueehe etBefke %eeveeJejCeere yevOe kes keejCeYetle heefjCeece mes Glhevve nesles nQ DeleSJe Jes Gmemes DeefYevve nQ~
Fmeer keejCe Jes %eeveeJejCeere yevOe kes elee Yeer efme nesles nQ~
MebkeeFme ekeej kee JeJenej efkemeefuees efkeee peelee nw ?
meceeOeevemegKehetJe&ke %eeveeJejCeere kes eleeeW kee eefleyeesOe kejeves kes efuees leLee keee& kes eefle<esOe
eje keejCe kee eefle<esOe kejves kes efuees Yeer Ghege&e JeJenej efkeee peelee nw~

14 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 4, 5

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle DeoeeoeveeleeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeoeeoeCeheeS~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeoeme Deeoeveb enCeb Deoeeoeveb, me: ewJe eleeesoeeoeveelee:, leefmceved

DeoeeoeveeleeefJe<ees %eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~ De$eeefhe esve Deeoereles Devesve Deeoereles Fefle Deeoeveb
lesve DeoeheoeLe&mleodenCeheefjCeeceeeoeeoeveb~
ve e eeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-DeoeeoeveeveecevlejbieeCeeb eesOeeefoelees<eg DevleYee&Je:, keLebefeled les<eeb
lesYees YesoesheuebYeeled~ De$e yeeeheoeLee&veeb hetJe eleelJeb eheefeleJeb~ ve e eceeosve efJevee ef$ejlvemeeOeveeLe
ie=nerleyeeeeLeex %eeveeJejCeereelee:, eleeeled DeveglheVeme eleelJeefJejesOeeled~
mebeefle kece&JesoveeefveefceecewLegveeleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

cesngCeheeS~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeer-heg<eefJe<eeJeeheejes cevees-Jeeve-keeemJehees cewLegveb~ lesve cewLegveeleesve

%eeveeJejCeereJesovee peeeles~ De$eeefhe DeblejbiecewLegvemewJe yeefnjbiecewLegveme DeeeJeYeeJees JeeJe:~ ve e cewLegveb
Deblejbiejeies efveheleefle, lemceeled keLebefeled Sleme YesoesheuebYeeled~

Deye Deoeeoeveelee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle kejles nQ

met$eeLe&

Deoeeoeveelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeDeoe DeLee&led veneR efoes iees heoeLe& kee Deeoeve-enCe kejvee Deoeeoeve
kenueelee nw~ Jener elee Deoeeoeveelee neslee nw~ Gme Deoeeoeveelee kes efJe<ee ceW %eeveeJejCeere Jesovee
nesleer nw~ eneB Yeer etBefke efpemekes eje enCe efkeee peee ee pees enCe efkeee peee Fme ekeej Deeoeve Meyo keer
efveefe keer ieF& nw DeleSJe Gmemes Deoe heoeLe& Deewj Gmekes enCe kejves kee heefjCeece oesveeW ner Deoeeoeve "njles
nQ~ eeCeeefleheele, ce=<eeJeeo Deewj Deoeeoeve Fve Devlejbie eleeeW kee eesOeeefoke eleeeW ceW DevleYee&Je veneR nes
mekelee, keeeWefke Gvemes Fvekee keLebefeled Yeso heeee peelee nw~ eneB yeee heoeLeeX kees hetJe& ceW elee yeleueevee
eeefnes~ Fmekee keejCe en nw efke eceeo kes efyevee jlve$ee kees efme kejves kes efuees enCe efkeee ieee yeee heoeLe&
%eeveeJejCeere kes yevOe kee elee veneR nes mekelee, keeeWefke pees elee mes Glhevve veneR ngDee nw Gmes elee
mJeerkeej kejvee efJe nw~
Deye kece& Jesovee kes efveefceeYetle cewLegveelee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& kejles nQ
met$eeLe&

cewLegveelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkeem$eer Deewj heg<e kes ceve, Jeeve, keeemJehe efJe<eeJeeheej kees cewLegve
kene peelee nw~ Gme cewLegveelee kes eje %eeveeJejCeere keer Jesovee nesleer nw~ eneB hej Yeer Devlejbie cewLegve kes ner
meceeve yeefnjbie cewLegve kees Yeer keejCe yeleueevee eeefnes~ cewLegve Devlejbie jeie ceW ieefYe&le veneR neslee keeeWefke Gmemes
FmeceW keLebefeled Yeso heeee peelee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 6, 7

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 15

DeOegvee %eeveeJejCeereJesoveeefveefceeheefjeneleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

heefjiienheeS~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeheefjie=eles Fefle heefjen: yeeeeLe&: #es$eeefo:, heefjie=eles Devesvesefle Jee heefjen:

yeeeeLe&-enCenslegjelceheefjen:~ Slew: heefjenw: %eeveeJejCeereJesovee meceglheeles~ De$e yeefnjbieme heefjenme
hetJe&efceJe eleeYeeJees JeeJe:~
mebeefle jeef$eYeespeveeleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

jeefoYeeseCeheeS~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeYegpeles Fefle Yeespeveceesove: YegefekeejCeheefjCeecees Jee Yeespeveb~ je$eew Yeespeveb

jeef$eYeespeveb~ lesve jeef$eYeespeveeleesve %eeveeJejCeereJesovee meceglheeles~ esvesob met$eb osMeeceMe&keb lesvee$e ceOegceebme-heeesogbyej-efvebeYeespeve-heg<heYe#eCe-megjeheeve-DeyesueeMeveeoerveeceefhe %eeveeJejCeeleelJeb eheefeleJeb~
SJecemebeceelee: eefhele:~
Flees efJemlej:-eeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-Deoeeoeve-cewLegve-heefjene: Fces hee heeheeefve keLevles~ Fceeefve
heeheeefve %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb yebOekeejCeeefve meefvle~ Sles<eeb hetCe&leee leeie: heeceneeleeefve YeJeefvle

Deye %eeveeJejCeere Jesovee kes efveefceeYetle heefjenelee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw
met$eeLe&

heefjenelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeheefjie=eles Fefle heefjen DeLee&led pees enCe efkeee peelee nw~ Fme efveefe
kes Devegmeej #es$eeefohe yeee heoeLe& heefjen kene peelee nw, leLee heefjie=eles Devesvesefle heefjen efpemekes eje enCe
efkeee peelee nw Jen heefjen nw, Fme efveefe kes Devegmeej eneB yeee heoeLe& kes enCe ceW keejCeYetle heefjCeece heefjen
kene peelee nw~ Fve oesveeW ekeej kes heefjeneW mes %eeveeJejCeere keer Jesovee Glhevve nesleer nw~ eneB yeefnjbie heefjen kees
henues kes meceeve keejCe yeleueevee eeefnes~
Deye jeef$eYeespeveelee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle efkeee pee jne nw
met$eeLe&

jeef$eYeespeveelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeYegpeles Fefle Yeespeveced DeLee&led pees Keeee peelee nw Jen Yeespeve nw, Fme
Jeglheefe kes Devegmeej Deesove-Yeele kees Yeespeve kene ieee nw DeLeJee DeenejenCe kes keejCeYetle heefjCeece kees Yeer
Yeespeve kene peelee nw~ jeef$e ceW pees Yeespeve efkeee peelee nw Jen jeef$eYeespeve nw~ Fme jeef$eYeespeveelee mes
%eeveeJejCeere Jesovee Glhevve nesleer nw~ etBefke en met$e osMeeceMe&ke nw Dele Gmemes eneB ceOeg, ceeBme, heeBe Gogcyej
heue, efvebe Yeespeve Deewj hetueeW kes Ye#eCe, ceeheeve ee Demeeceefeke-Demecee ceW Yeespeve Deeefo kees Yeer
%eeveeJejCeere kee elee kenvee eeefnS~
Fme ekeej Demebeceelee keer eheCee keer ieF&~
Fmekee efJemleej kejles nQeeCeeefleheele (efnbmee), ce=<eeJeeo (Pet" yeesuevee), Deoeeoeve (eesjer), cewLegve
(kegMeerue) Deewj heefjen es heeBe heehe kens iees nQ~ es heehe %eeveeJejCeere Deeefo keceeX kes yebOe kes keejCe nQ~ Fvekee

16 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 8

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SkeosMeleeiemleg DeCegelewieeaeles~ jeef$eYeespeveleeiemleg DeCegeleveecvewJe keLeles~

eerceodieewlecemJeeefceefYe: heeef#ekeeefleeceCeeeeb keLelesDeeneJejs s DeCegJJeos jeFYeeseCeeoes JesjceCeb mes DemeCeb heeCeb KeeFeb meeFeb esefo eGefJJenes Deenejes
mes efleees Jee ke[gDees Jee kemeeFuees Jee Deefceuees Jee ueJeCees Jee ogefebefleDees ogyYeeefmeDees oghheefjCeeefceDees
ogefmmeefceefCeDees jeerS Yegees YegbpeefJeees Yegefppeppeblees Jee meceCegceefCCeoes lemme efcee ces ogkeke[b~1
SJecesJe DeveskemLeues<eg b DeCegJJeob jeFYeeseCeeoes JesjceCeb Fleeoe: hee"e: meefvle~
DeleSJe cegveerveeceefhe jeef$eYeespeveleeieesCegelesvewJe ieereles~
SJeb efleeremLeues efnbmeeefo heeheehe-jeef$eYeespevemeefnlesve kece&eleeefveheCelJesve <ed met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee ke<eeeeleeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb keesn-ceeCe-ceeee-ueesn-jeie-oesme-ceesn-hescceheeS~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeoeoenebiekebheeef#ejeiesevf eeheeJeeefoefveefceepeerJeheefjCeece: eesOe:~ efJe%eevewee&peeefle-kegue-lehees-efJeeepeefvelees peerJeheefjCeece: Deewleelcekees ceeve:~ mJeoeeeoveeLe&cevegeveb ceeee~

yeeeeLex<eg cecesob yege
q ueexYe:~ ceeee-ueesYe-Jeso$ee-neme-jleees jeie:~ eesOe-ceeveejefle-Meeske-pegieghmee-Yeeeefve

hetCe&he mes leeie kejves mes hebe ceneele nesles nQ Deewj SkeosMeleeie DeCegele kenueelee nw, efkevleg jeef$eYeespeveleeie DeCegele veece mes ner kene ieee nw~
eerceeved ieewlece ieCeOej mJeeceer ves heeef#eke eefleeceCe ceW kene nw
jeef$eYeespeveleeie veece kes "s DeCegele ceW ceQves DeMeve-heeve-Keee-mJeee Fve eejeW ekeej kes Deenej ceW
eflee, kegke, ke<eeeuee, Kee, ceer"e, vecekeerve Deeefo kees jeef$e ceW Keeves kee efevleve efkeee nes, efkemeer kees jeef$e ceW
Keeves keer esjCee oer nes DeLeJee Deeesie Deenej efkeee nes ee mJehve ceW ceQves Keeee nes, hej kees efKeueeee ee Keeves
keer Devegceefle oer nes lees Jen meye cesje og<ke=le efceLee nesJes~
Fmeer ekeej Deveske mLeueeW hej b DeCegJJeob jeFYeeseCeeoes JesjceCeb DeLee&led jeef$eYeespeveleeie veece kee
"e DeCegele Fleeefo hee" Deees nQ~
FmeefueS cegefveeeW kes Yeer jeef$eYeespeveleeie DeCegele he mes ner ceevee ieee nw~
Fme ekeej efleere mLeue ceW jeef$eYeespeve meefnle heeBe heeheeW kees kece&elee he mes efveheCe kejves Jeeues n
met$e hetCe& ngS~
Deye ke<eeeelee keer eheCee kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw
met$eeLe&

Fmeer ekeej eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, jeie, s<e, ceesn Deewj esce eleeeW mes %eeveeJejCeere
Jesovee nesleer nw~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeoe oen, DebieeW ceW kecheve nesvee, ves$eeW ceW ueeefuecee nesvee Deewj FefveeW
keer Deheglee Deeefo kes efveefceeYetle peerJe kes heefjCeeceeW kees eesOe kenles nQ~ efJe%eeve, SsMJee&, peeefle, kegue, lehe Deewj
efJeee Fvekes efveefcee mes Glhevve Glehevee he peerJe kee heefjCeece ceeve kenueelee nw~ Deheves oe kes efJeeej kees
1. heeef#ekeeefleeceCe~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 8

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 17

s<e:~ eesOe-ceeve-ceeee-ueesYe-neme-jlejefle-Meeske-Yee-pegieghmee-eer-heg-b vehegmb ekeJeso-efceLeelJeeveeb mecetnes ceesn:~

De$e keefeoenceesnelee: eesOeeefo<eg eefJeMeefle Fefle efkeVeeJeveereles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod, DeJeeJe-DeJeeefJevees: JeeflejskeevJeemJeheees: DeveskewkemebKeees: keejCekeee&ees: SkeeveskemJeYeeJeeesjskelJeefJejesOeeled~
efeelJeb esce~ Sles<eg eleskeb eleeMeyoes eespeveere:, eesOeelees ceeveelees ceeeeelees ueesYeelees
jeieelees s<eelees ceesnelees esceelees Fefle~ Slew: eleew%ee&veeJejCeereJesovee meceglheeles~
hegvejefhe keefeoeMelesesceeleees ueesYe-jeieeleeees: eefJeMeleerefle hegveeoes<e: efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve peeeles, lesYe: Sleme keLebefeod YesoesheuebYeeled~ leeLeeyeeeeLex<eg cecesob YeeJees ueesYe:~ ve me: esce, cecesob yegee Deheefjie=nerlesefhe e#eeheues hejoejs Jee esceesheuebYeeled~
ve jeie: esce, ceeee-ueesYe-neme-jefle-escemecetnme jeieme DeJeeefJeve: DeJeeJemJeheescelJeefJejesOeeled~

gheeves keer pees es<e keer peeleer nw Gmes ceeee kenles nQ~ yeee heoeLeeX ceW pees en cesje nw Fme ekeej keer pees yegef
nesleer nw Gmes ueesYe kene peelee nw~ ceeee, ueesYe, leerve Jeso, neme Deewj jefle Fvekee veece jeie nw~ eesOe, ceeve, Dejefle,
Meeske, pegieghmee Deewj Yee Fvekees s<e kene peelee nw~ eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee,
pegieghmee, m$eerJeso, heg<eJeso, vehegbmeke Jeso Deewj efceLeelJe Fvekes mecetn kee veece ceesn nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw
ceesn elee etBefke eesOeeefoke ceW eefJe< nw DeleSJe Gmes kece keeeW veneR efkeee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ
Ssmee veneR nw, keeeWefke eceMe Jeeflejske Je DevJeemJehe Deveske Je Ske mebKee Jeeues, keejCe Je
keee&he leLee Ske Je Deveske mJeYeeJe mes mebege DeJeeJe Deewj DeJeeJeer kes Ske nesves kee efJejesOe nw~ efeelee
kee veece esce nw~ FveceW mes eleske ceW elee Meyo kees pees[vee eeefnes-eesOeelee, ceeveelee,
ceeeeelee, ueesYeelee, jeieelee, s<eelee, ceesnelee Deewj esceelee Fvekes eje %eeveeJejCeere keer
Jesovee Glhevve nesleer nw~
eneB hegve keesF& Mebkee kejlee nw
etBefke esceelee ueesYe Je jeie oesveeW eleeeW ceW eefJe< neslee nw Dele Jen hegvee keeeW veneR nesiee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ
Ssmee veneR nw, keeeWefke Gvemes Fmekee keLebefeled Yeso heeee peelee nw~ Jen Fme ekeej mes nw-yeee heoeLeeX ceW
en cesje nw Fme ekeej kes YeeJe kees ueesYe kene peelee nw~ Jen esce veneR nes mekelee, keeeWefke en cesje nw Ssmeer
yegef kes DeefJe<eeYetle Yeer e#eeheue DeLeJee hejm$eer kes efJe<ee ceW esce heeee peelee nw~ jeie Yeer esce veneR nes mekelee,
keeeWefke ceeee, ueesYe, neme, jefle Deewj esce kes mecetnhe DeJeeJeer kenueeves Jeeues jeie kes DeJeeJemJehe esce
he nesves kee efJejesOe nw~

18 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 9, 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle efveoeveeleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efCeoeCeheeS~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeeJeefle&-yeueosJe-veejeeCe-esef-mesveeheefleheoeefoeeLe&veb efveoeveb~ me: elee:,

eceeocetuelJeevedefceLeelJeeefJeveeYeeJeee~ lesve %eeveeJejCeereJesovee mebheeles~ ve ew<e: eleees efceLeelJeelees
eefJeMeefle, efceLeelJemeneeefjCees efceLeelJesve SkelJeefJejesOeeled~ ve esceelees eefJeMeefle, mebheefe-DemebheefeefJe<ees
esefcCe mebheodefJe<ees efveoeveme eJesMeefJejesOeeled~
efveoeve eleeeheCeeew efkeceLe he=Lekedmet$eejbYe: ?
eqceLeelJe-eesOe-ceeve-ceeee-ueesYe-jeie-s<e-ceesn-esceeefocetueesvevlemebmeejkeejCees efveoeveelee Fefle
%eeheveeLe he=Leked met$eejbYe: ke=le:~
DeOegvee DeYeeKeeveeefoelee%eeveeJejCeJesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeyYekeKeeCe-keuen-hesmegCCe-jF-DejF-GJeefn-efCeeefo-ceeCe-ceeeceesme-efceCeeCe-efceobmeCe-heDeesDeheeS~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeesOe-ceeve-ceeee-ueesYeeefoefYe: hejs<JeefJeeceeveoes<eesodYeeJeveceYeeKeeveced~
eesOeeefoJeMeeoefme-oC[emeYeJeeveeefoefYe: hejmevleehepeveveb keuen:~ hejs<eeb eesOeeefovee oes<eesodYeeJeveb heswMegveb~

Deye efveoeveelee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& efkeee pee jne nw
met$eeLe&

efveoeveelee mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeeeJeleea, yeueosJe, veejeeCe, es<"er Deewj mesveeheefle Deeefo heoeW keer eeLe&vee
DeLee&led DeefYeuee<ee kejvee efveoeve nw~ Jen eceeocetueke DeLeJee efceLeelJe kee DeefJeveeYeeJeer nesves mes elee nw~
Gmemes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee Glhevve nesleer nw~ en elee efceLeelJeelee ceW eefJe< veneR neslee, keeeWefke
Jen efceLeelJe kee meneejer (DeefJeveeYeeJeer) nw Dele efceLeelJe kes meeLe Gmekeer Skelee kee efJejesOe nw~ Jen
esceelee ceW Yeer eefJe< veneR neslee, keeeWefke esce mecheefe SJeb Demebheefe oesveeW kees efJe<ee kejves Jeeuee nw hejvleg
efveoeve kesJeue mebheefe kees ner efJe<ee kejlee nw, DeleSJe Gmekee esce ceW eefJe< nesvee efJe nw~
Mebkeeefveoeveelee keer eheCee kes efuees he=Leked met$e efkemeefuees jee ieee nw ?
meceeOeeveefceLeelJe, eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, jeie, s<e, ceesn Deewj esce Deeefo kes efveefcee mes nesves
Jeeuee efveoeveelee Devevle mebmeej kee keejCe nw, en yeleueeves kes efuees he=Leked met$e keer jevee keer ieF& nw~
Deye DeYeeKeeve Deeefo eleehe %eeveeJejCe Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw
met$eeLe&

DeYeeKeeve, keuen, hewMetve, jefle, Dejefle, GheefOe, efveke=efle, ceeve, ceeee, cees<e,
efceLee%eeve, efceLeeoMe&ve Deewj eeesie Fve eleeeW mes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~~10~~

efmeevleeEeleeceefCeerkeeeesOe, ceeve, ceeee Deewj ueesYe Deeefo kes keejCe otmejeW ceW DeefJeeceeve oes<eeW
kees eie kejvee DeYeeKeeve kene peelee nw~ eesOeeefo kes JeMe neskej leueJeej, uee"er Deewj DemeYe Jeeveeefo kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 10

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 19

vehle=-heg$ekeue$eeefo<eg jceCeb jefle:~ leleeflehe#ee Dejefle:~ Ghesle eesOeeoees Oeerevles DeefmceefVeefle GheefOe:,
eesOeeeglheefe efveyebOevees yeeeeLe& GheefOe:~ meesefhe %eeveeJejCeereyebOeefveyebOeve:, lesve efJevee ke<eeeeYeeJelees yebOeeYeeJeeled~
efveke=efleJe&evee, ceefCe-megJeCe&-heeYeemeoevelees Jeevlejeoeveb efveke=efleefjleLe&:~ ceeveb emLeeefo:
nerveeefOekeYeeJeceeheVe:~ meesefhe ketJeJenejnsleglJeeod %eeveeJejCeereme elee:~ cesees eJe-ieesOetceeefo:~ meesefhe
%eeveeJejCeereme elee:, ceelegjmeodJeJenejme efveyebOevelJeeled~
keLeb ceseme ceeelJeb ?
vew<e oes<e:, eeke=leJeekejCesve efveefhelelJeeled~
Geb eSS e meceeCee, oesefCCe e mebPekeKeje meje De~
DeCCeesCCemme hejeshhejcegJeWefle meJJes meceeJesmeb1~~
De Dee F F& G T mJeje: <ed meceevee: S Dees Fefle ew mebOe#ejew Fces Deew mJeje: hejmhejb DeeosMeb
eehvegJeefvle~ Flevesve met$esCe eeke=les Skeejme DeekeejefJeOeeveeled~
cees<emlese:~ ve cees<e: Deoeeoeves eefJeMeefle, le-heeflele-ecegkele-efveefnleeoeveefJe<ees Deoeeoeves Sleme
eJesMeefJejesOeeled~ yeew-veweeefeke-meebKe-ceermeebmeke-eeJee&ke-JewMesef<ekeeefooMe&veevegefJeb %eeveb efceLee%eeveb~
efceLeelJeb meceeficeLeelJeb e efceLeeoMe&veb~ cevees-Jeeve-keeeeesiee: eeesie:~ Slew: meJex: %eeveeJejCeereJesovee

eje otmejeW kees mevleehe Glhevve kejvee keuen kenueelee nw~ eesOeeefo kes keejCe otmejeW kes oes<eeW kees eie kejvee
hewMetve nw~ veeleer, heesles, heg$e SJeb m$eer DeeefokeeW ceW jceCe kejves kee veece jefle nw~ Fmekeer eeflehe#eYetle Dejefle kener
peeleer nw~ Ghesle eesOeeoees Oeerevle Deefmceved Fefle GheefOe DeLee&led Deekej kes eesOeeefoke peneB hej heg< nesles nQ
Gmekee veece GheefOe nw, Fme efveefkele kes Devegmeej eesOeeefo heefjCeeceeW keer Glheefe ceW efveefceeYetle yeee heoeLe& kees
GheefOe kene ieee nw~ Jen Yeer %eeveeJejCeere kece& kes yevOe kee keejCe nw, keeeWefke Gmekes efyevee ke<eeehe heefjCeece
kee DeYeeJe nesves mes yevOe veneR nes mekelee~ efveke=efle kee DeLe& OeesKee osvee nw, DeefYeeee en nw efke vekeueer ceefCe,
megJeCe&, eeBoer oskej Jeevlej kees eehle kejvee efveke=efle kener peeleer nw~ nervelee Je DeefOekelee kees eehle emLe (Ske
ekeej kee ceehe) Deeefo ceeve kenueeles nQ~ Jes Yeer ket DeLee&led Demele JeJenej kes keejCe nesves mes %eeveeJejCeere
kes elee nQ~ ceeheves kes eesie peew Deewj iesnBt Deeefo cese kens peeles nQ~ Jes Yeer %eeveeJejCeere kes elee nQ, keeeWefke
Jes ceeheves Jeeues kes Demele JeJenej kes keejCe nQ~
Mebkeecese kes mLeeve ceW ceee Meyo kee eeesie kewmes efoee ieee nw ?
meceeOeeveen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eeke=le JeekejCe ceW Fmekee efveheCe nw~
kene Yeer nwieeLeeLe&De, Dee, F, F&, G Deewj T, es n meceeve mJej Deewj S-Dees es oes mevOe#ej, Fme ekeej es
Dee" mJej hejmhej DeeosMe kees eehle nesles nQ~~
Fme met$e mes eeke=le ceW Skeej kes mLeeve ceW Deekeej efkeee ieee nw~
cees<e kee DeLe& eesjer nw~ en cees<e Deoeeoeve ceW eJesMe veneR kejlee nw, keeeWefke le, heeflele, ecege Deewj
efveefnle heoeLe& kes enCeefJe<eeke Deoeeoeve ceW Fmekes eJesMe kee efJejesOe nw~ yeew, veweeefeke, meebKe, ceerceebmeke,
eeJee&ke Deewj JewMese<f eke Deeefo oMe&veeW keer efe mes mebye %eeve efceLee%eeve kenueelee nw~ efceLeelJe Deewj meceeficeLeelJe
1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg. 12, he=. 286~

20 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meceglheeles~ eesOe-ceeve-ceeee-ueesYe-jeie-s<e-ceesn-esce-efveoeve-DeYeeKeeve-keuen-hewMegve-jefle-DejefleGheefOe-efveke=efle-ceeve-ceeee-cees<ew: ke<eeeelee: eefhele:~ efceLee%eeve-efceLeeoMe&veeYeeb efceLeelJeeleees

efveefo&:~ eeesiesve eesieelee: eefhele:~
De$e keefeoeneceeoelee: efkeVeese: ?
Deeeee&: meceeOeesSlesYees yeeeeceeoevegheuebYeeled~
keLeceskeb keee&ceveskesYe Glheeles ?
vewleod, Skemceeled kegcYekeejeoglheVeIeme Devemceeoefhe GlheefeoMe&veeled~
hegvejheenheg<eb eefle he=Leked he=Leieglheeceevee: kegcYeesobevemejeJeeoees Mevles Fefle esled ?
Deeeee&: eenve, De$eeefhe eceYeeefJeeesOeeefoYe: Glheeceeve%eeveeJejCeereme JeeefoYesosve YesoesheuebYeeled~
hegve: keefeoeMeles%eeveeJejCeeremeceevelJesve leoskeb esled ?

nQ, es oesveeW ner efceLeelJe nQ, GvneR kees efceLeeoMe&ve kene peelee nw~ ceve, Jeeve SJeb keeehe eesieeW kees eeesie
Meyo mes enCe efkeee ieee nw~ Fve meYeer mes %eeveeJejCeere keer Jesovee GlheVe nesleer nw~ eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe,
jeie, s<e, ceesn, esce, efveoeve, DeYeeKeeve, keuen, hewMetve, jefle, Dejefle, GheefOe, efveke=efle, ceeve, ceeee Deewj cees<e,
Fvemes ke<eeeelee keer eheCee keer ieF& nw~ efceLee%eeve Deewj efceLeeoMe&ve mes efceLeelJeelee keer eheCee keer
ieF& nw~ eeesie Meyo mes eesieelee keer eheCee keer ieF& nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw
eneB eceeoelee keeeW veneR yeleueeee ieee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ
keeeWefke Fve eleeeW mes yeee eceeoelee heeee veneR peelee nw~
MebkeeSke keee& Deveske keejCeeW mes kewmes GlheVe neslee nw ?
meceeOeeveSsmee veneR nw, keeeWefke Ske kegbYekeej mes GlheVe efkees peeves Jeeues Ie keer Glheefe Deve
keejCeeW mes Yeer osKeer peeleer nw~
hegve: keesF& kenlee nw
heg<e Yeso mes he=Leked-he=Leked GlheVe nesves Jeeues kegbYe, Gobeve Je MejeJe (mekeesje) Deeefo efYeVe keee& osKes
peeles nQ ?
Fmekes Gej ceW Deeeee& kenles nQ
Ssmee veneR kenvee, keeeWefke eneB Yeer eceYeeJeer kees-ece mes nesves Jeeues eesOeeefokeeW mes GlheVe nesves Jeeues
%eeveeJejCeere kece& kee Jeeefoke kes Yeso mes Yeso heeee peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw
%eeveeJejCeerheves keer meceevelee nesves mes keee Jen Deveske Yesohe neskej Yeer Ske ner nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 11

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 21

Deeeee&osJe: meceeOeesve, yengYe: meceglheeceeveIeeveeceefhe IeYeeJesve SkelJeesheuebYeeled~

hegve: efMe<e: keLeeefleYeJeleg veece, %eeveeJejCeereme Sles eleee: vewieceJeJenejveeees:, ve mebenveeehes#eee, le$e GhemebnefjleeMes<ekeee&keejCekeueehes keejCeYesoeveghehees: ?
Deeeee&osJe: Gejeeflevewleod JeeJeb, mebenvees eOeeveerke=les mebie=nerleeMes<eefJeMes<es keee&keejCeYesoeshehees:~
DeOegvee Mes<ekece&Ceeb eleeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme eleeeheCee ke=lee leLee Mes<emehleeveeceefhe kece&Ceeb

eleeeheCee kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~
keefeled efMe<e he=efleefceLeelJe-Demebece-ke<eee-eesieeleew: heefjCelepeerJesve men SkeeJeieenveeeeb efmLelekeece&CeJeie&Ceeeeb
heguemkebOee SkemJehee: keLeb peerJemebyebOesve DeYesoceeheevles ?
Deeeee&osJe: Gejeefle-

Deeeee&osJe Fmekes Gej ceW kenles nQ efke

Ssmee veneR nw, keeeWefke Fme ekeej eneB Yeer yengleeW kes eje GlheVe efkees peeves Jeeues IeeW ceW Yeer IelJe he
mes DeYeso heeee peelee nw~
hegve: efMe<e Mebkee kejlee nw
vewiece Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee mes Yeues ner %eeveeJejCeere kes elee neW, hejvleg meben vee keer Dehes#ee
mes Gmekes elee veneR nes mekeles, keeeWefke GmeceW mecemle keee&-keejCe mecetn kee Ghemebnej nesves mes keejCeYeso yeve
veneR mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ
Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke mebenvee kees eOeeve kejves hej mecemle efJeMes<eeW kee meben nesles ngS Yeer
keee&-keejCe Yeso yeve peelee nw~
Deye Mes<e keceeX kes eleeeW kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nw
met$eeLe&

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX ceW Yeer eleeeW keer eheCee kejveer eeefnS~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeefpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes eleeeW keer eheCee keer ieF& nw Gmeer
ekeej Mes<e meele keceeX kes Yeer eleeeW keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GveceW Deewj keesF& efJeMes<elee veneR nw~
eneB keesF& efMe<e eMve hetlee nw efke
efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie eleeeW mes heefjCele peerJe kes meeLe Ske DeJeieenvee ceW efmLele keece&Ce
Jeie&Cee kes heewefueke mkebOe Ske mJehe nesles ngS peerJe kes mebyebOe mes Dee" Yeso kees kewmes eehle nesles nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ

22 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 12

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vewleoeMebkeveereb, efceLeelJe-Demebece-ke<eee-eesieeleeeJebYeyeuesve meceglheVeeMeefemebegepeerJemebyebOesve

keece&CeheguemkebOeeveeb Dekecee&OeejsCe heefjCeceveb eefle efJejesOeeYeeJeeled~
leelhee&cesleled-eesOeceeveceeeeueesYe-jeies<eceesnesceeleee: ke<eeeeleee: %eeleJee:~ lelee
efCeoeCeheeS met$esCe efceLeelJe-eesOeeefoefveefceesve efveoeveeleesve Deveblemebmeejes YeJeleerefle efveefheleb~ hegvee
DeyYekeKeeCe Fleeefo met$esCe efceLeelJeeesieeleeew efveefheleew mle:~ Deveblejb mehlekece&Ceeceefhe Fces SJe eleee
YeJevleerefle %eeheveeLe SJeb meeCnb kecceeCeb met$eceeieleceefmle Fefle %eelJee mJeeOeeeesheeefpe&lemecei%eeveJewjeieYeeJeveeyeuesve Fceeved eleeeved Mevew: Mevew: emeefelJee mJeelceYeeJeveeyeuesve mJeelceevebob DevegYeJeved meved
efvepeelceMeefeJe&Oe&veeree YeJeJejhegC[jerkew: Fefle~
SJeb le=leeremLeues ke<eeeefceLeelJeeesieeleeefvehekeeefCe elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee eke=efleeosMeefveefceeeslheVe%eeveeJejCeereJesoveeeeb veeefJeJe#eeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

Gppegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee peesieheeS heeef[heosmeiieb~~12~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeke=efleeosMeeemJeheeslheVe%eeveeJejCeereJesovee peesieheeS eesieeleesve YeJeefle,

efkeb e Deefmceved met$es heeef[heosmeiieb elkeefLeleb leled efeeeefJeMes<elJesve DeYegheieleefceefle %eeleJeb~
De$e efMe<e DeeMeles-

Ssmeer Mebkee veneR kejvee eeefnS, keeeWefke efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesiehe eleeeW kes Deeee mes
GlheVe ngF& Dee" MeefeeeW mes mebege peerJe kes mebyebOe mes keece&Ce hegodieue mkevOeeW kee Dee" keceeX kes Deekeej mes
heefjCeceve nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
eneB leelhee& en nw efke eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, jeie, s<e, ceesn, esce es elee ke<eeeelee peevevee
eeefnS~ efCeoeCeheeS Fme met$e mes efceLeelJe-eesOe Deeefo kes efveefcee mes efveoeveelee kes eje Deveble mebmeej
yevelee nw Ssmee efveheCe efkeee ieee nw~ hegvee DeyYekeKeeCe Fleeefo met$e mes efceLeelJe Deewj eesie es oes elee
kens nQ~ Deveblej meele keceeX kes Yeer es elee nesles nQ Ssmee yeleueeves nsleg SJeb meeCnb kecceeCeb met$e Deeee nw en
peevekej mJeeOeee kes eje GlheVe ngS mecei%eeve Deewj Jewjeie YeeJevee kes yeue mes Fve eleeeW kees Oeerjs-Oeerjs ve
kejkes efvepeelce YeeJevee kes yeue mes Deelcee kes Deevebo kee DevegYeJe kejles ngS YeJeelceeDeeW kees Deheveer DeelceMeefe
kees Je=efbiele kejvee eeefnS~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW ke<eee efceLeelJe eesie eleeeW kes efveheke eej met$e hetCe& ngS~
Deye eke=efle SJeb eosMeyebOe kes efveefcee mes GlheVe %eeveeJejCeere Jesovee ceW veeefJeJe#ee kee eefleheeove kejves
nsleg met$e kee DeJeleej neslee nw
met$eeLe&

$e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee eesieelee mes eke=efle Je
eosMeeehe nesleer nw~~12~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeeke=efle Je eosMeeemJehe mes GlheVe %eeveeJejCeere keer Jesovee eesieelee

kes efJe<ee ceW DeLee&led eesieelee mes nesleer nw, keeeWefke heeef[-heosmeiieb Fme heo kees met$e ceW efeeeefJeMes<eCe he
mJeerkeej efkeee ieee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
eneB keesF& efMe<e DeeMebkee kejlee nw

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 13

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 23

ve e eesieeveeb Je=efb neefveb Jee cegkelJee DevesYe: keejCesYe: %eeveeJejCeereeosMeeeme Je=efb neefveb Jee ve
heMeece:~ lemceeled %eeveeJejCeereeosMeeeJesovee eesieeleesve YeJeleg veece, ve eke=efleJesoveeeesieeleesCe YeJeefle,
lemceeled lemee Je=efneveesjvegheuebYeeled Fefle esled?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleoeMebkeveereb, eesiesve efJevee %eeveeJejCeereeke=les: eeogYee&JeeoMe&veeled~ eerJeerjmesveeeee&: keLeeeflepesCe efJeCee peb efCeecesCe CeesJeueyYeos leb lemme keppeefceejb e keejCeefceefo meeueCeFeeFepeCehheefmeb~
lemceeled eosMeeeJesovee FJe eke=efleJesoveeefhe eesieeleesvesefle efmeced~
mebeefle efmLelevegYeeieJesovee ke<eeeeleesvesefle efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

kemeeeheeS efefo-DeCegYeeieJeseCee~~13~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereefmLeefleJesovee DevegYeeieJesovee e ke<eeeeleesve YeJeefle, ke<eeeJe=e

f neefveYeeb efmLeefle-DevegYeeieeesJe=e&
f neefveoMe&veeled~ ve eeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-Deoeeoeve-cewLegve-heefjen-jeef$eYeespeveeleew%ee&veeJejCeereb yeOeles, lesve efJeveeefhe Deeceemebeleeefo<eg yebOeesheuebYeeled~ ve eesOe-ceeve-ceeee-ueesYewye&Oeles,
keceexoepeeleeveeb les<eecegoeefJejefnlekeeues leodyebOeesheuebYeeled~ ve efveoeve-DeYeeKeeve-keuen-hewMegve-DejefleGheefOe-efveke=efle-ceeve-ceeee-cees<e-efceLee%eeve-efceLeeoMe&vewye&Oeles, lewefJe&veeefhe met#cemeebhejeefekemebeles<eg

etBefke eesieeW keer Je=ef DeLeJee neefve kees es[kej Deve keejCeeW mes %eeveeJejCeere kes eosMeee keer Je=ef
DeLeJee neefve veneR osKeer peeleer nw DeleSJe %eeveeJejCeere keer eosMeeeJesovee Yeues ner eesieelee mes nes, hejvleg
Gmekeer eke=efleJesovee eesieelee mes veneR nes mekeleer, keeeWefke Gmemes Fmekeer eke=efle Jesovee keer Je=ef Je neefve veneR
heeeer peeleer nw ?
Deeeee& Fme Mebkee kes Gej ceW kenles nQ efke
Ssmeer Mebkee veneR kejvee eeefnS, keeeWefke eesie kes efyevee %eeveeJejCeere keer eke=efle Jesovee kee eeogYee&Je veneR
osKee peelee~
eer Jeerjmesveeeee& ves Yeer kene nwefpemekes efyevee pees efveece mes veneR heeee peelee nw Jen Gmekee keee& Je
otmeje keejCe neslee nw, Ssmee mecemle veweeefekepeveeW ceW eefme nw~ Fme keejCe eosMeeeJesovee kes meceeve eke=efleJesovee
Yeer eesieelee mes nesleer nw, en efme nw~
Deye efmLeefle-DevegYeeie keer Jesovee ke<eeeelee mes nesleer nw en efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw
met$eeLe&

ke<eeeelee mes efmLeefle Je DevegYeeie Jesovee nesleer nw~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee%eeveeJejCeere kece& keer efmLeefleJesovee Deewj DevegYeeieJesovee ke<eeeelee mes

nesleer nw, keeeWefke ke<eee keer Je=ef Deewj neefve mes efmLeefle Je DevegYeeie keer Je=ef Je neefve osKeer peeleer nw~ eeCeeefleheele,
ce=<eeJeeo, Deoeeoeve, cewLegve, heefjen Deewj jeef$eYeespeve eleeeW mes %eeveeJejCeere kee yebOe veneR neslee nw, keeeWefke
Gmekes efyevee Yeer Deecee mebeleeefokeeW ceW Gmekee yebOe heeee peelee nw~ eesOe, ceeve, ceeee Je ueesYe mes Yeer Gmekee yebOe
veneR neslee, keeeWefke kece& kes Goe mes nesves Jeeues Ge eesOeeefokeeW kes Goe mes jefnle keeue ceW Yeer Gmekee yebOe heeee
peelee nw~ efveoeve, DeYeeKeeve, keuen, hewMetve, Dejefle, GheefOe, efveke=efle, ceeve, ceeee, cees<e, efceLee%eeve Deewj
efceLeeoMe&ve Fvemes Yeer Gmekee yebOe veneR neslee, keeeWefke Gmekes efyevee Yeer met#ce meechejeefeke mebeleeW ceW Gmekee yebOe

24 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leodyebOeesheuebYeeled~ efkeb eeod eefmceved melesJe YeJeefle veemeefle leeme keejCeefceefle veeeeled~ lemceeled %eeveeJejCeereJesovee
eesieke<eeeeYeeb ewJe YeJeleerefle efmeced~
Geb e-peesiee heeef[-heosmes efefo-DeCegYeeies kemeeeoes kegCeefo1~~
De$e keefeled he=efleeesJeb leefn& JeeefLe&kevees<eg hetJeexes<eg ef$e<Jeefhe eeCeeefleheeleeoerveeb eleelJeb keLeb egpeles ?
Deeeee&osJe Gejeeflevewleled, les<eg melmeg %eeveeJejCeereyebOeesheuebYeeled~ veeJeMeb keejCeeefve keee&Jeefvle YeJeefvle, kegcYecekegJe&leefhe
kegcYekeejs kegcYekeejJeJenejesheuebYeeled~ ve e heee&eYesovs e Jemlegvees Yeso:, leodJeefleefjeheee&eeYeeJeeled mekeueueeskeJeJenejessoemebieee~ veeeee&les ueeskeJeJenejeefmeeLe, ve leodyeefnYetl& ees veee:, leme veeeeYeemelJeeled~
lelemle$e les<eeb keejCelJeb egpeles Fefle~
De$eeefhe mehlekece&Ceeb elegefJe&OeyebOeme cetueeleeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~14~~

efmeebleefebleeceefCeerkee-meJex<eeb kece&Ceeb efmLeefle-DevegYeeie-eke=efle-eosMeYesosve yebOeelegefJe&OeMewJe~ le$e

heeee peelee nw~ kene Yeer nw

pees efpemekes nesves hej ner neslee nw Deewj efpemekes ve nesves hej veneR neslee nw Jen Gmekee keejCe neslee nw, Ssmee
veee nw~ Fmeer keejCe %eeveeJejCeere Jesovee eesie Deewj ke<eee mes ner nesleer nw, en efme neslee nw~ kene Yeer nw
eesie mes eke=efle Je eosMe yebOe leLee ke<eee mes efmLeefle Je DevegYeeie kee yebOe neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw
eefo Ssmee nw lees hetJeexe leerveeW ner JeeefLe&ke veeeW keer Dehes#ee eeCeeefleheeleeefokeeW kees elee yeleueevee kewmes Gefele nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ
Ssmee veneR nw, keeeWefke Gvekes nesves hej %eeveeJejCeere kee yebOe heeee peelee nw~ keejCe keee& Jeeues DeJeMe neW,
Ssmee mebYeJe veneR nw, keeeWefke Ie kees ve kejves Jeeues Yeer kegbYekeej kes kegbYekeej Meyo kee JeJenej heeee peelee nw~
otmejs heee&e kes Yeso mes Jemleg kee Yeso veneR neslee nw, keeeWefke Jemleg mes efYeVe heee&e kee DeYeeJe nw leLee Fme ekeej
mes mecemle ueeskeJeJenej kes ve nesves kee Yeer emebie Deelee nw~ veee keer eee& ueeskeJeJenej keer eefmeef kes efueS
ner keer peeleer nw~ ueeskeJeJenej kes yeefnie&le veee veneR neslee nw efkevleg Jen kesJeue veeeeYeeme ner nw FmeerefueS Ge
eeCeeefleheeleeefokeeW kees elee yeleueevee "erke ner nw~
eneB Yeer meeleeW keceeX kes eejeW ekeej kes yebOe kes cetue elee yeleueeves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee peelee nw
met$eeLe&

efpeme ekeej $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kes eleeeW keer eheCee keer
ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes eleeeW keer Yeer eheCee kejveer eeefnS~~14~~
efmeevleefebleeceefCeerkeemeYeer keceeX keer efmLeefle, DevegYeeie, eke=efle Deewj eosMe kes Yeso mes meJe& keceeX

1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg. 12, he=. 289~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 14

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 25

eke=efleeosMeew eesieeled efmLeefle-DevegYeeieew ke<eeeeefoefle mehleeveeceefhe kece&Ceeb ew ewJe eleeew YeJele:~

De$e efMe<e: he=eflekeLeb ew SJe eleeew Deeveeb kece&Ceeb eef$ebMeodYesoeveeb eke=efle-efmLeefle-DevegYeeie-eosMeyebOeeveeb keejCelJeb
eefleheevles~ De$e DeefJeOekece&Ceeb eke=efleDeeefoelegefJe&OeyebOew: iegefCeleeveeb eef$ebMeodYesoe %eeleJee YeJeefvle les<eeb
eJesJe keejCelJeb keLeefceefle esled ?
Deeeee&eerJeerjmesveieg: Gejeeflevewleod JeeJeb, efkeb e-DeMegheee&eeefLe&kehes $e+pegmet$evees DevebleMeefemebegewkeJeeefmlelJeb eefle
efJejesOeeYeeJeeled~
hegve: keefeoenJele&ceevekeeueefJe<eeke-$e+pegmet$eveeefJe<eeJemlegvees JeCeeYeeJeeled ve le$e Jeefceefle %eeveeJejCeereJesovee
veemleerefle esled ?
Deeeee&: eenvewleod, Jele&ceevekeeueme Jebpeveheee&eeved eleerle DeJeefmLeleme mJekeeMes<eeJeeJeeveeb ieleme JelJeb eefle
efJejesOeeYeeJeeled~ Deefhe&leheee&esCe Jele&ceevelJeceeheVeme Jemlegveesveefhe&leheee&es<eg JeCeefJejesOeeYeeJeeled Jee Deefmle
$e+pegmet$eveeefJe<ees Jeefceefle~
SJeb elegLe&mLeues $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveekeLevehesCe met$e$eeb ieleced~

kee yebOe eej ekeej kee ner nw~ GveceW eke=efle Deewj eosMeyebOe eesie mes leLee efmLeefle Deewj DevegYeeieyebOe ke<eee mes nesles
nQ, Fme ekeej meeleeW ner keceeX kes oes ner elee nesles nQ~
eneB efMe<e hetlee nw
Ge oes ner elee Dee" keceeX kes eke=efle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj eosMehe yeeerme yebOeeW keer keejCelee kees
kewmes eehle nes mekeles nQ ? eneB Dee" ekeej kes keceeX kee eke=efle Deeefo eej ekeej kes yebOe mes iegefCele kes yeeerme
Yeso peevevee eeefnS, leye Gvekes oes ner keejCe kewmes nQ ?
Deeeee& eer Jeerjmesve iegosJe ves Fmekee Gej osles ngS kene nw efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke DeMeg heee&eeefLe&kehe $e+pegmet$e vee ceW DevevleMeefeege Ske Je kes
DeefmlelJe ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw
Jele&ceevekeeueefJe<eeke $e+pegmet$evee keer efJe<eeYetle Jemleg kee JeCe veneR nesves mes etBefke Gmekee efJe<ee Je
nes veneR mekelee, Dele: %eeveeJejCeere Jesovee Gmekee efJe<ee veneR nw ?
Ssmee hetves hej Deeeee& Gej osles nQ efke
Ssmee veneR nw, keeeWefke Jele&ceeve keeue Jebpeve heee&eeW kee Deeuecyeve kejkes DeJeefmLele nw SJeb Deheves
mecemle DeJeeJeeW kees eehle nw Dele: Gmekes Je nesves ceW keesF& efJejesOe veneR nw DeLeJee efJeJeef#ele heee&e mes
Jele&ceeveheves kees eehle Jemleg keer DeefJeJeef#ele heee&eeW ceW JeCe kee efJejesOe ve nesves mes $e+pegmet$evee kes efJe<ee
ceW Je mebYeJe ner nw~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW $e+pegmet$evee keer Dehes#ee %eeveeJejCeereJesovee kes keLevehe mes leerve met$e
hetCe& ngS~

26 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 15

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee Meyoveeehes#eee %eeveeJejCeereeefoJesoveeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

meCeemme DeJeeJJeb~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMeyoveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeee: keLeveceJeeJeceefmle, efkeb e-le$e

vees meceemeeYeeJeeled~
De$e keefeled efMe<e: he=efleheoeveeb meceemees veece, efkeceLe&iele: heoiele: leogYeeielees Jee ?
Deeeee&osJe: Gejeefleve leeJeoLe&iele:, ees: heoeesjLee&veeceskelJeeYeeJeeled~ ve leeJeled ees: heoeesjLee&veeceskelJeb, leme
DeeOeejeYeeJeeled~ ve leeJeled hetJe&heoceeOeej:, GejheoeseejCeme efJeheuelJeemebieeled~ veesejheoceefhe, hetJe&heoeseejCeme
efve<heuelJe-emebieeled~ ve eJeefhe heoew DeeOeejew, Skeme efvejJeeJeme DeLe&me eesjJemLeeve-efJelJeeled~ ve
e eesjeqhe DeLe&eesjskelJeceeheVeees: meceemeesefhe Deefmle, eflJesve-efYeeJesve efJevee meceemeefJejesOeeled~
DeOegvee efleerehe#eme efvejekejCeb efeelesheoieleesefhe meceemees ve mebYeJeefle, eesjefhe heoees: SkelJeceeheVeees: ees: heoees: DemeJeCe&emebieeled~ ve
ewJeb, eYeeb Jeefleefjele=leerewkeheoeveecevegheuebYeeled~ GheuebYes Jee ve me: meceeme:, efYeeJesve efJevee meceemeefJejesOeeled~

Deye Meyovee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo JesoveeDeeW kee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQ
met$eeLe&

Meyovee keer Dehes#ee DeJeeJe nw~~15~~

efmeevleefebleeceefCeerkeemet$e kee DeefYeeee en nw efke Meyovee keer Dehes#ee mes %eeveeJejCeere kece&
keer Jesovee kee keLeve DeJeeJe nw, keeeWefke Gme vee ceW meceeme kee DeYeeJe nw~
eneB keesF& efMe<e hetlee nw efke
heoeW kee pees meceeme neslee nw Jen keee DeLe&iele nw, heoiele nw DeLeJee leogYeeiele nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ efke
DeLe&iele lees nes veneR mekelee nw, keeeWefke oes heoeW kes DeLeeX ceW Skelee mebYeJe veneR nw~ oes heoeW kes DeLe& ceW
Skelee FmeefueS mebYeJe veneR nw efke Gmekes DeeOeej kee DeYeeJe nw, lees keee Gmekee hetJe& heo DeeOeej nw DeLeJee Gej
heo~ hetJe& heo lees DeeOeej nes veneR mekelee, keeeWefke Jewmee nesves hej Gej heo kee GeejCe efve<heue "njlee nw~
Gej heo Yeer DeeOeej veneR nes mekelee, keeeWefke Fme ekeej mes hetJe&heo kee GeejCe JeLe& "njlee nw~ oesveeW heo Yeer
DeeOeej venerb nes mekeles, keeeWefke efvejJeeJe Ske DeLe& kee oes ceW DeJemLeeve efJe nw~ eefo kene peees efke Skelee
kees eehle ngS oes DeLeeX ceW meceeme nes mekelee nw, mees en Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke eflJe kes efyevee meceeme kee
efJejesOe nw~
Deye efleerehe#e kee efvejekejCe kejles nQ
heoiele efleere he#e meceeme Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke oesveeW heoeW kes Skelee kees eehle nesves hej oesveeW heoeW
kes DemeJeCe&lee kee emebie Deelee nw~ hejvleg Ssmee nes veneR mekelee, keeeWefke oes heoeW kees es[kej keesF& le=leere Ske
heo heeee veneR peelee~ DeLeJee eefo heeee peelee nw lees Jen meceeme veneR kene pee mekelee, keeeWefke eflJe kes efyevee
meceeme kee efJejesOe nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 15

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 27

DeOegvee le=leerehe#eme efvejekejCeb %eeleJecedveesYeeieleesefhe, GYeehe#eieleoes<eeveg<ebieeled~ lemceeled meceemees veemleerefle efmeced~

mebeefle meceemeeYeeJes meefle S<eesLe&: meteleseesieMeyoes eesieeLe YeCeefle, eleeMeyo: eleeeLe YeCeefle, Fefle eYeeceefhe heoeYeeb SkeesLeex ve
eheles~ lesve eesieeleesve eke=efle-eosMeeieb, ke<eeeeleesve efmLelevegYeeieJesovee Fefle DeJeeJeceefmle~
DeLeJee ve melkeee Glheeles, mele: GlheefeefJejesOeeled~ veemee keee Glheeles Keje=ib emeeefhe Glheefeemebieeled~
ve e meomeeeslheeles GYeeieleoes<eeveg<ebieeled~ lemceeled keee&keejCeYeeJees veemleerelf e %eeveeJejCeereeke=efleeosMeeeJesovee
eesieeleesve, efmLelevegYeeieJesovee ke<eeeeleesvesefle DeJekeleJeced~
DeLeJee ve meceevekeeues Jele&ceeveeveeb keee&keejCeYeeJees egpeles, ees: melees: Demelees: meomeleese keee&keejCeYeeJeefJejesOeeled~ DeefJejesOes Jee Skemecees ewJe meJe&ceglhee efleeremecees keee&keejCekeueeheme efvecet&ueeueees
YeJesled~ ve ewJeb, leLeevegheuebYeeled~
ve e efYeVekeeues<eg Jele&ceeveeveeb keee&keejCeYeeJe:, ees: melees: Demeleese keee&keejCeYeeJeefJejesOeeled~ ve
e meodJemlegveesmeodJemlegve: Glheefe:, efJebOeeeueeled DeekeeMekegmegceeveeceefhe Glheefeemebieeled~ ve eemeodJemlegve:
meodJemlegve: Glheefe:, ieo&Yeeb=ieeled Yeskemeeslheefeemebieeled~ ve eemeodJemlegve: DemeodJemlegve: Glheefe:, ieo&Yee=bieeled

Deye le=leere heo kee efvejekejCe peevevee eeefnS

GYee (DeLe& Je heo) iele Yeer meceeme veneR nes mekelee, keeeWefke oesveeW he#eeW cesW efoes iees oes<eeW kee emebie
Deelee nw~ Fme keejCe meceeme mebYeJe veneR nw, en efme nw~
Deye meceeme kee DeYeeJe nesves mes en DeLe& metefele kejles nQ
etBefke eesie Meyo eesieeLe& kees kenlee nw Deewj elee Meyo eleeeLe& kees kenlee nw Dele: oesveeW ner heoeW kes
eje Ske DeLe& keer eheCee veneR keer pee mekeleer nw~ Fmeer keejCe Meyo vee keer Dehes#ee eesieelee mes eke=efle Je
eosMeeehe leLee ke<eeeelee mes efmLeefle Je DevegYeeiehe Jesovee nesleer nw en kene veneR pee mekelee nw~
DeLeJee meled keee& lees GlheVe veneR neslee nw, keeeWefke meled keer Glheefe kee efJejesOe nw~ Demeled keee& Yeer GlheVe
veneR nes mekelee, keeeWefke Jewmee nesves hej ieOes kes meeRie keer Yeer Glheefe kee emebie Deelee nw~ meomeled keee& Yeer GlheVe
veneR neslee nw, keeeWefke FmeceW oesveeW he#eeW ceW efoes iees oes<e kee emebie Deelee nw~ Fme keejCe keee&keejCe YeeJe ve yeve
mekeves mes %eeveeJejCeere keer eke=efle Je eosMeeehe Jesovee eesieelee mes leLee efmLeefle Je DevegYeeiehe Jesovee
ke<eee elee mes nesleer nw en Meyo vee keer Dehes#ee DeJeeJe nw~
DeLeJee meceevekeeue ceW Jele&ceeve JemlegDeeW ceW keee&keejCeYeeJeege veneR nw, keeeWefke Gve oesveeW kes meled, Demeled
Je GYee, Fve leerveeW he#eeW ceW keee&-keejCe kee efJejesOe nw Deewj eefo efJejesOe ve ceevee peees lees Ske mecee ceW ner
mecemle keee& kes GlheVe ness peeves hej efleere mecee ceW keee&-keejCe keueehe kee efvecet&ue veeMe nes peeJesiee hejvleg
Ssmee mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jewmee heeee veneR peelee~ meceemekeeue mes efYeVe keeueeW ceW Yeer Jele&ceeve ceW Gvekes
keee&keejCeYeeJe veneR yevelee, keeeWefke Gve oesveeW kes meled, Demeled Je GYee, Fve leerveeW he#eeW ceW keee&keejCeYeeJe kee
efJejesOe nw~ eefo meled Jemleg mes Demeled Jemleg keer Glheefe mJeerkeej keer peees lees Jen mebYeJe veneR nw, keeeWekf e Ssmee
nesves hej efJevOeeeue mes DeekeeMe kegmegceeW kes Yeer GlheVe nesves kee emebie Deelee nw~ Demeled Jemleg mes meled Jemleg keer
Glheefe Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves hej Demeled ieo&YemeeRie mes ceW{ke keer Glheefe kee emebie Deelee nw~

28 / JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 16

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieievekegmegceeveeceglheefeemebieeled~ lele: keee&keejCeYeeJees veemleerefle %eeveeJejCeereJesovee DeJekeleJeeefmle~

DeLeJee $eeeCeeb Meyoveeeveecehes#eee %eeveeJejCeere heguemkebOeesoepeefvelee%eeveb %eeveeJejCeereJesovee keLeles~
ve e mee eesieke<eeeeYeeceglheeles, efve:Mees: MeefeefJeMes<eme GlheefeefJejesOeeled~ veesoeielekece&JemkebOeeled
Glheeles, heee&eJeefleefjeJeeYeeJeeled~ lesve $eeeCeeb Meyoveeeveecehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeeleeesJeeJees
%eeleJe:~

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~16~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereJesovee Meyoveeehes#eee DeJeeJee keefLeleeefmle veeveeegef ekeLevesve

leLewJe mehleeveeceefhe kece&Ceeb Jesovee DeJeeJee %eeleJee, DeueceefleefJemlejsCesefle~
leelhee&ce$e-eeefhe kece&yebOekeejCehesCe efceLeelJeeefJejefleke<eeeeesieeelJeej: eleee: keefLelee:~
leJeeLe&met$eevLes eceeoeefOekesve hebeeleee: eeskelee:~ De$e evLes es es eleee: efveefhelee:~ meJex<eeb eleeeveeb
kecee&eJeyebOekeejCeeefCe %eelJee meJe&eleesYe: mJeelceeveb he=Lekeke=le MegyegefeewlevemJehemJeelceleJecesJe
efevleefeleJecenefve&Meced~

Fmeer ekeej Demeled Jemleg mes Demeled Jemleg keer Glheefe Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jewmee mJeerkeej kejves hej
ieo&YemeeRie mes DeekeeMekegmegceeW kes GlheVe nesves kee emebie Deelee nw~ Fme keejCe etBefke keee&-keejCeYeeJe yevelee veneR
nw DeleSJe %eeveeJejCe keer Jesovee DeJeeJe nw~
DeLeJee leerveeW Meyo veeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere mebyebOeer heewefueke mkebOeeW kes Goe mes GlheVe De%eeve kees
%eeveeJejCeere Jesovee kene peelee nw hejvleg Jen Jesovee eesie Je ke<eee mes GlheVe veneR nes mekeleer, keeeWefke efpemeceW
pees Meefe veneR nw, Gmemes Meefe efJeMes<e keer Glheefe ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw leLee Goeiele kece&JemkebOe mes Yeer
Jesovee GlheVe veneR nes mekeleer, keeeWefke Fve veeeW ceW heee&eeW mes efYeVe Je kee DeYeeJe nw~ Fme keejCe leerveeW
MeyoveeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kee elee DeJeeJe peevevee eeefnS~
met$eeLe&

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW Yeer eheCee kejveer eeefnS~~16~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeefpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee Meyovee keer Dehes#ee mes veevee
egefeeeW kes keLeve mes DeJeeJe kener ieF& nw, Gmeer ekeej mes meeleeW ner keceeX keer Jesovee DeJeeJe peevevee eeefnS,
DeefOeke efJemleej keer DeeJeMekelee veneR nw~
eneB leelhee& en nw efkeeeefhe kece&yebOe kes keejCehe mes efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie
es eej elee kens nQ~ leJeeLe&met$e ebLe ceW eceeo elee kees pees[ osves mes heeBe elee kens iees nQ~ eneB
Fme ebLe ceW pees-pees elee efveefhele efkees nQ, Gve meYeer eleeeW kes kecee&eJe Deewj yebOe kes keejCe peevekej
meYeer eleeeW mes Deheveer Deelcee kees he=Leked kejkes Meg-yeg-efeewlevemJehe mJeelceleJe kee ner
Denefve&Me efevleJeve kejvee eeefnS~
Fme ekeej hebecemLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer Jesovee Meyovee keer Dehes#ee DeJeeJe nw Fme
keLeve he mes oes met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Jesovee eleeefJeOeeve DeefOekeej ceW meesuen met$e hetCe& ngS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 16

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced / 29

SJeb hebecemLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb Jesovee Meyoveeehes#eee DeJeeJeeefmle Fefle keLevehesCe s met$es ieles~
Fefle JesoveeeleeefJeOeeveeefOekeejs <ees[Me met$eeefCe ieleeefve~

SJeb JesoveeeleeefJeOeeveveeceevegeesieejb meceehleced~

Fefle eercel<edKeC[eieceme JesoveeKeC[veeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb DeceJesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejveeceeeb eLeceesefOekeej: meceehle:~
Fme ekeej Jesoveeelee efJeOeeve veeceke Devegeesieej meceehle ngDee~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece kes JesoveeKeC[ veece kes elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW
ebLe ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe
erkee ceW Dece JesoveeeleeefJeOeeveDevegeesieej veece
kee eLece DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

30 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-veJeceevegeesieejced)

efleereesefOekeej:
cebieueeejCeced
eer leerLekejveecekece&JeMele:, hebeeefhe keueeCekeeved~
kegJe&vlees yengYeefele: megjieCee eseslmeJeb levJeles~~
les meJex ieCeOeejkewjefhe vegleemleerLee&e keeuee Deefhe~
lelkeueeCeke#es$ekeeueefleLee:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe JesoveeveeceelegLe&Keb[s efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-veJeces JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejs elegefYe&: mLeuew: hebeoMemet$ew: efleereesefOekeej: keLeles~ le$e leeJeled eLecemLeues efJe<eeeefleheeoveeefle%eehesCe JeseCeemeeefcee Fleeefovee Skeb met$eb~ efleeremLeues vewieceJeJenejveeehes#eee %eeveeJejCeereeefoJesoveeefveheCeeLe CesieceJeJenejeCeb Fleeefovee veJemet$eeefCe keLevles~ le=leeremLeues mebenveeehes#eee
JesoveeeefleheeovehejeefCe mebiienCeemme Fleeefovee $eerefCe met$eeefCe Je#evles~ hegvee elegLe&mLeues Meyo$e+pegmet$eveeehes#eee Jesoveeehekeb meodogpeg-Fleeefo met$eeefceefle meb#eshesCe heeleefvekee metefelee YeJeefle~

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-veJeceeb Devegeesieej)

efleere DeefOekeej

-cebieueeejCeMueeskeeLe&-leerLekej veecekece& kes keejCe efpevneWves hebekeueeCekeeW kees eehle efkeee nw, megjsvieCe
YeefehetJe&ke efpevekes hebekeueeCekeeW ceW es ceneslmeJe mecheVe kejles nQ~ Jes meYeer ieCeOejeW mes Jebe leerLekej
YeieJeeved, Gvekee leerLe&keeue, Gvekes keueeCeke #es$e, keeue SJeb keueeCeke keer efleefLeeeB nce meYeer kee cebieue
kejW~~1~~
Deye Jesovee veece kes elegLe&KeC[ ceW efleere Jesoveevegeesieej kes Devleie&le JesoveemJeeefcelJe efJeOeeveevegeesieej
veeceke veJeceW Devegeesieej ceW eej mLeueeW ceW hevn met$eeW kes eje efleere DeefOekeej kee keLeve efkeee pee jne nw~
GveceW mes eLece mLeue ceW efJe<ee kes eefleheeove keer eefle%eehe mes JeseCeemeeefcee Fleeefo Ske met$e nw~ efleere
mLeue ceW vewiece SJeb JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues
Cesiece-JeJenejeCeb Fleeefo veew met$e kens peeSbies~ le=leere mLeue ceW mebenvee keer Dehes#ee Jesovee kee eefleheeove
kejves nsleg mebienCeemme Fleeefo leerve met$e kenWies, hegve: elegLe& mLeue ceW Meyovee SJeb $e+pegmet$evee keer Dehes#ee
Jesovee kee eheCe kejves Jeeues meodogpeg Fleeefo oes met$e nQ~ Fme ekeej meb#eshe ceW eneB met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee
metefele keer ieF& nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced / 31

DeOegvee efJe<eeefveheCeeefle%eemJeheeLecemet$eceJeleee&les-

JeseCeemeeefceeefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e cebocesOeeefJeveecevlesJeeefmeveeceefOekeejmceejCeeLe Fob met$eceeieleceefmle~

De$e keefeoenesve peerJesve elkece& yeb leme Jesoveeee: me SJe mJeeceer YeJeleerefle efJeveesheosMesve %eeeles, lemceeled
JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveefceefle Devegeesieejb ve keLeefeleJeced ?
Deeeee&osJe: eeneefo emceeoglheVemle$ewJe eflesled kece&mkebOemleefn& me SJe mJeeceer YeJesled~ ve ewJeb, kece&Ceeceskemceeled kemceeoefhe
GheesjYeeJeeled~ leeLee-ve leeJeppeerJeeewJe kece&Ceeceglheefe:, kece&efJejefnleefmesYeesefhe leoglheefeemebieeled~
veepeerJeeewJe, peerJeJeefleefjkelekeeuehegueekeeMesYeesefhe leoglheefeemebieeled~ veemeceJeslepeerJeepeerJesYeewJe meceglheeles,
efmepeerJe-heguesYeesefhe keceexlheefeemebieeled~ ve e mebegesYeewJe leoglheefe:, mebegepeerJeheguesYeesefhe
keceexlheefeemebieeled~ ve e meceJeslepeerJeepeerJesYeesefhe leoglheefe:, Deeesefieveesefhe kece&yebOeemebieeled~
lemceeled keejCeeled efceLeelJeemebece-ke<eee-eesiepeveve#ecehegueJeeefCe peerJee kece&yebOeme keejCeefceefle

Deye efJe<eeefveheCe keer eefle%eemJehe eLece met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

Deye JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve eke=le nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB cevoyege
f efMe<eeW kees DeefOekeej keer mce=elf e efoueeves nsleg en met$e Deeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeefpeme peerJe kes eje pees kece& yeebOee ieee nw Jen Ge kece& keer Jesovee kee mJeeceer nw, en efyevee GheosMe kes
ner peevee peelee nw DeleSJe JesovemJeeefcelJeefJeOeeve Devegeesieej kee keLeve veneR kejvee eeefnS ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQkece&mkebOe efpememes GlheVe ngDee nw JeneB ner eefo Jen efmLele jns, lees Jener mJeeceer nes mekelee nw hejvleg Ssmee
nw veneR, keeeWefke keceeX keer Glheefe efkemeer Ske mes veneR nw~ Fmeer kees mhe kejles nQ-eefo kesJeue peerJe mes ner
keceeX keer Glheefe mJeerkeej keer peees, lees Jen mebYeJe veneR nw, keeeWefke Fme ekeej mes kece&jefnle efmeeW mes Yeer keceeX
keer Glheefe kee emebie Dee mekelee nw~ Skecee$e DepeerJe mes Yeer keceeX keer Glheefe veneR nes mekeleer, keeeWefke Ssmee nesves
hej peerJe mes efYeVe keeue hegodieue SJeb DeekeeMe mes Yeer keceeX keer Glheefe kee emebie DeefveJeee& nesiee~ DemeceJesle
DeLee&led meceJeeejefnle peerJe Je DepeerJe oesveeW mes Yeer keceeX keer Glheefe mebYeJe veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves hej
meceJeee jefnle efme peerJe Deewj hegodieue mes Yeer keceeX keer Glheefe kee emebie Deelee nw~ Fme emebie kes efveJeejCeeLe&
Deeefo mebege peerJe Je DepeerJe mes Yeer keceeX keer Glheefe mJeerkeej keer peeleer nw lees Jen Yeer veneR yeve mekeleer, keeeWefke
Ssmee mJeerkeej kejves hej mebege peerJe Deewj hegodieue mes Yeer Gvekeer Glheefe kee emebie Deelee nw~ Fme Deeheefe kees
eueves kes efueS eefo meceJesle (meceJeeeeehle) peerJe Je DepeerJe mes Gvekeer Glheefe mJeerkeej kejles nQ lees en Yeer
Gefele veneR nw keeeWefke Jewmee ceeveves hej (kece&meceJesle) DeeesiekesJeueer kes Yeer kece&yebOe kee emebie DeJeMebYeeJeer nw~
Fme keejCe efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie kees GlheVe kejves ceW meceLe& hegodieue Je Deewj peerJe

32 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmLeleced~ me e peerJehegueeesyeOe: eJeenmJehesCe DeeefoefJejefnle:, DeveLee Decetle&cetle&ees: peerJehegueees:

yebOeeveghehees:~ yebOeefJeMes<eb eleerle meeefo-meevle:, DeveLee Skeefmceved peerJes GlheVeosJeeefoheee&eeCeeceefJeveeMeemebieeled~
lemceeled eYeeb ef$eefYeelegefYe&Jee& Glhee peerJes SkeerYeeJesve efmLeleJesovee le$e Skeme ewJe YeJeefle, Deveme ve
YeJeleerefle ve Jeegb Mekeeles~
SJeb peelemebosnme DevlesJeeefmeve: ceefleJeekegueleeefJeveeMeveeLe JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb efveheefeleJeced~
SJeb eLecemLeuesefOekeejkeLevemetevehejlJesve Skeb met$eb ieleced~
mebeefle vewieceJeJenejveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee peerJemme Jee~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefmceVeefOekeejs meJex<eg met$es<eg Jee Meyoe: meJex mecegeeeLex Jee:~

keefeoenmeeled Meyoew ew mle:, Ske: efeeeJeeeke: DehejesveskeevleJeeeke:, le$e kemesob enCeceefmle ?
Deeeee&:eenDe$eeveskeevleJeeekees ie=nerleJe:, lemeeveskeevles Je=ef eoMe&veeled~ Delees$e meeled Meyo: meJe&LeeefveeceheefjnejsCe
meJe&$eehekeesefmle eceeCeevegmeeefjlJeeled~

kece&yebOe kes keejCe nw, en efme neslee nw~ Jen peerJe Deewj hegodieue kee yebOe Yeer eJeenmJehe mes DeeefoefJejefnle
DeLee&led Deveeefo nw keeeWefke Fmekes efyevee eceMe: Decetle& Deewj cetle& peerJe hegodieue ceW yebOe veneR nes mekelee~ yebOe efJeMes<e
keer Dehes#ee Jen yebOe meeefo Je meevle nw, keeeWefke Fmekes efyevee Ske peerJe ceW GlheVe osJeeefoke heee&eeW kes DeefJeveej
nesves kee emebie Deelee nw~ Fme keejCe oes, leerve DeLeJee eej mes GlheVe neskej peerJe ceW SkemJehe mes efmLele Jesovee
GveceW mes Ske kes ner nesleer nw, Deve kes veneR nesleer, Ssmee veneR kene pee mekelee nw~
Fme ekeej mevosn kees eehle efMe<e keer yegefJeekeguelee kees ve kejves kes efueS JesoveemJeeefcelJe efJeOeeve kee
keLeve kejvee eesie nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DeefOekeej keLeve keer metevee osves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye vewiece Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

vewiece Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee keLebefeled peerJe kes
nesleer nw~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme DeefOekeej ceW meYeer met$eeW ceW Jee Meyo mecegee DeLe& ceW mecePevee eeefnS~
keesF& Mebkee kejlee nw efkemeeled Meyo oes nQ-Ske efeeeJeeeke Deewj otmeje DeveskeevleJeeeke~ Gve oesveeW ceW mes eneB efkemekee
enCe efkeee ieee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ efkeeneB DeveskeevleJeeeke meeled Meyo kees enCe kejvee eeefnS, keeeWefke Gmekeer Deveskeevle ceW Je=efe osKeer peeleer
nw~ Ge meeled Meyo meJe&Lee efveece kees es[kej meJe&$e eheCee kejves Jeeuee nw, keeeWefke Jen eceeCe kee
DevegmejCe kejlee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 3

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced / 33

Geb e-

meJe&Leeefveeceleeieer,
eLeecehes#eke: ~
meeyomleeJekes veees, veeves<eeceelceefJeef<eeced1~~
lele: meeppeerJeme Jesovee~ leeLeeDevevleevevleefJeemeesheeemeefnlekece&heguemkebOees efn meeppeerJe:, peerJeeled he=LeiYeeJesve leovegheuebYeeled~ ve
eeYesos meefle Skeeesie#ecelee veemleerefle Jeegb egeb, Deve$e leLeevegheuebYeeled~ SJebefJeOeefJeJe#eeee: meeppeerJeme
Jesovee Fefle efmeced~2
mebeefle veespeerJeme JesoveekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee CeespeerJemme Jee~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveespeerJees veece DevebleevebleefJeemeesheeewheefelekece&heguemkebOe:, eeCeOeejCeeYeeJeeled

%eeveoMe&veeYeeJeee~ le$elevepeerJeesefhe meeVeespeerJe:, lemceeled he=LeiYetleme lemeevegheuebYeeled~ lele: meeled veespeerJeme
Jesovee~
keLeceefYeVes <eerefveoxMe: ?
vewleled Keefojmme KebYees efe DeYesosefhe <eerefveoxMeesheuebYeeled~ Sles s Deefhe met$es mebie=nerlevewieceveemeeefhe
eespeefeleJes, yentveeceefhe peerJe-veespeerJeeveeb peeefleejsCe SkelJeeshehees:~

kene Yeer nwMueeskeeLe&-ns DejnveeLe leerLekej YeieJeeved! Deehekes veee ceW meJe&Lee efveece kees es[kej eLee
Jemleg keer Dehes#ee jKeves Jeeuee meeled Meyo heeee peelee nw~ Jen DeelceefJes<eer DeLee&led Deheves Deehekee Deefnle
kejves Jeeues Deve kes eneB veneR heeee peelee nw~~
Fme keejCe keLebefeled peerJe kes Jesovee nesleer nw~ Jen Fme ekeej nw-Devevleevevle efJeemeesheee meefnle
kece&hegodieuemkebOe keLebefeled peerJe nw, keeeWefke Jen peerJe mes he=Leked veneR heeee peelee~ DeYeso nesves hej Ske eesie#ecelee (DeYeer Jemleg kee ueeYe Je mebj#eCe) veneR jnsieer, Ssmee kenvee Yeer Gefele veneR nw, keeeWefke Deve$e Jewmee
heeee veneR peelee~ Fme ekeej keer efJeJe#ee mes keLebefeled peerJe kes Jesovee nesleer nw, en efme nw~
Deye veespeerJe keer Jesovee kees yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled Jen Jesovee veespeerJe kes nesleer nw~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Devevleevevle efJeemeesheeeeW mes Gheee kees eehle kece&-hegodieuemkebOe eeCe

OeejCe DeLeJee %eeveoMe&ve mes jefnle nesves kes keejCe veespeerJe kenueelee nw~ Gmemes mebyebOe jKeves Jeeuee peerJe Yeer
keLebefeled veespeerJe nw, keeeWefke Jen Gmemes he=LeiYetle veneR heeee peelee nw~ Fme keejCe keLebefeled veespeerJe kes Jesovee
nesleer nw~
Mebkee-DeYeso ceW <eer efJeYeefe kee efveoxMe kewmes efkeee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke Kewj kee KebYee eneB DeYeso ceW <eer kee efveoxMe heeee peelee nw~ Fve
oesveeW met$eeW kees, mebie=nerle vewiecevee ceW Yeer pees[vee eeefnS, keeeWefke yengle Yeer peerJe Deewj veespeerJeeW ceW peeefle keer Dehes#ee
Skelee heeeer peeleer nw~
1. eermecebleYemJeeefceke=le-mJeebYetmlees$eb~ 2. <edKeb[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg.12, he=.296~

34 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle yengpeerJeJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee peerJeeCeb Jee~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJee: Ske-ef-ef$e-eleg:-hebesefveYesosve Jee <edkeeeYesosve Jee osMeeefoYesosve

Jee DeveskeefJeOee: meefvle~
De$e keefeoenefveesleve-cetle&heguemkebOemeceJeeesve Ye=mJekemJeheme keLeb peerJelJeb egpeles ?
Deeeee&osJe: eenvewleod JeeJeb, DeefJeve%eeveoMe&veeveecegheuebYesve peerJemeeefmlelJeefmes:~ JeemleJesve le$e heguemkebOeesefhe
veeefmle, eOeeveerke=lepeerJeYeeJeeled~ ve e peerJes hegueeJesMees yege
f ke=leewJe, hejceeLexveeefhe lemceeled les<eeceYesoesheuebYeeled~
SJebefJeOeehe&Ceeeeb %eeveeJejCeereJesovee meeppeerJeeveeb YeJeefle~
hegve: keefeef<e: he=eflekeLeceskemee: Jesoveeee yenJe: mJeeefceve: ?

Deeeee&osJe Gejeefle-

vewleled DejnbleeCeb hetpee Fle$e yentveeceefhe Skemee: hetpeeee: mJeeefcelJeesheuebYeeled~

DeOegvee keLebefeled veespeerJeeveeb JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

Deye yengle peerJeeW keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Ge Jesovee keLebefeled yengle peerJeeW kes nesleer nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peerJe Ske, oes, leerve, eej Deewj heeBe FefveeW kes Yeso mes DeLeJee n keeeeW
kes Yeso mes DeLeJee osMeeefo kes Yeso mes Deveske ekeej kes nesles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nweslevee jefnle cetle& hegodieue mkebOeeW kes meeLe meceJeee nesves kes keejCe Deheves mJehe (ewleve Je Decetle&lJe)
mes jefnle ngS peerJe kes peerJelJe mJeerkeej kejvee kewmes egefeege nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke efJeveeMe kees veneR eehle ngS %eeve-oMe&ve kes heees peeves mes GmeceW peerJelJe
kee DeefmlelJe efme nw~ Jemlegle: GmeceW hegodieuemkebOe Yeer veneR nw, keeeWefke eneB peerJe YeeJe keer eOeevelee keer ieF& nw~
otmejs, peerJe ceW hegodieuemkebOeeW kee eJesMe yegefhetJe&&ke veneR efkeee ieee nw, keeeWefke eLeeLe&le: Yeer Gmemes Gvekee
DeYeso heeee peelee nw~
Fme ekeej keer efJeJe#ee mes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keLebefeled yengle peerJeeW kes nesleer nw~
hegve: keesF& efMe<e hetlee nwSke Jesovee kes yengle mes mJeeceer kewmes nes mekeles nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQSsmee veneR nw, keeeWefke DejnvleeW keer hetpee eneB yengleeW ceW Yeer Ske hetpee kee mJeeefcelJe heeee peelee nw~
Deye keLebefeled veespeerJeeW keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 5, 6, 7

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced / 35

efmeee CeespeerJeeCeb Jee~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMejerjekeejsCe efmLelee: kece&-veeskece&mkebOee veespeerJee:, efveeslevelJeeled~ le$e efmLelee:

peerJee Deefhe veespeerJee:, les<eeb lesYees YesoeYeeJeeled~ les e veespeerJee Deveskes meefvle, DeveskemebmLeeve-osMe-keeueJeCe&-iebOeeefoYesoeheCee&eebb~ les<eeb veespeerJeeveeb e %eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~
hegve: peerJeveespeerJeJesoveeeheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee peerJemme e CeespeerJemme e~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJemeeefhe Jesovee YeJeefle, lesve peerJesve efJevee hegueeewJe lemee Jesoveeee

DevegheuebYeeled~ veespeerJemeeefhe YeJeefle, veeskece&heguemkebOewefJe&vee peerJeeewJe leovegheuebYeeled~ SJebefJeOeveeehes#eee
peerJeme e veespeerJeme e %eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~
mebeefle SkepeerJe yengveespeerJeJesovee eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee peerJemme e CeespeerJeeCeb e~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeerJemewkelJeb eoe peelehes#eee ie=nerleb leoe veespeerJeyenglJeb osMe-mebmLeeveMejerjejbYekehegueYesosve ie=nerleJeb~ eoe peelee efJevee peerJeJeefeieleceskelJeceefhe&leb YeJeefle leoe
keece&CemkebOeeveecevevlee-veeceveskemebmLeeveeveeceveskeosMeefmLeleeveeceskepeerJeefJe<eeeCeeb Yesosve veespeerJeyenglJeb JeeJeb~

met$eeLe&-

keLebefeled Jen Jesovee yengle veespeerJeeW kes nesleer nw~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Mejerj kes Deekeejhe mes efmLele kece& Je veeskece&mJehe mkebOeeW kees veespeerJe
kene peelee nw, keeeWefke Jes ewleve YeeJe mes jefnle nQ~ GveceW efmLele peerJe Yeer veespeerJe nQ, keeeWefke Gvekee Gvemes Yeso
veneR nw~ Ge veespeerJe Deveske mebmLeeve, osMe, keeue, JeCe& Je iebOe Deeefo kes Yeso keer efJeJe#ee mes Deveske nQ~ Gve
veespeerJeeW kes %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw~
hegve: peerJe-veespeerJe oesveeW keer Jesovee kee eheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled peerJe Deewj veespeerJe oesveeW kes Jesovee nesleer nw~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peerJe kes Yeer Jesovee nesleer nw, keeeWefke peerJe kes efyevee Skecee$e hegodieue mes ner
Jen veneR heeeer peeleer~ Ge Jesovee veespeerJe kes Yeer nesleer nw, keeeWefke veeskece&he hegodieuemkebOeeW kes efyevee Skecee$e
peerJe mes ner Jen veneR heeeer peeleer nw~ Fme ekeej kes vee ceW %eeveeJejCeere keer Jesovee peerJe kes Yeer nesleer nw Deewj
veespeerJe kes Yeer nesleer nw~
Deye Ske peerJe Deewj yengle veespeerJeeW keer Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled peerJe kes Deewj veespeerJeeW kes Jesovee nesleer nw~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peye peeefle keer Dehes#ee mes peerJe keer Skelee enCe keer ieF& nes, leye osMe,
mebmLeeve Deewj Mejerj kes DeejbYeke hegodieuemkebOeeW kes Yeso mes veespeerJeeW kes yenglJe kees enCe kejvee eeefnS~ peye peeefle
kes efyevee peerJe kes Jeefeiele Skelee keer eOeevelee nesleer nw leye Deveske mebmLeeve mes ege Je Deveske osMeesW ceW efmLele

36 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 8, 9, 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJebefJeOeeeeb Dehe&Ceeeeb peerJeme e veespeerJeme e %eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~

hegveeeveskepeerJe-SkeveespeerJeJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee peerJeeCeb e CeespeerJemme e~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeoe peelehes#eee veespeerJemewkelJeb efJeJeef#eleb leoe keee-Fefve-mebmLeeveosMeeefoYesosve peerJeeveeb yenglJeb ie=nerleJeb~ eoe veespeerJeme Jekelehes#eee SkelJeceefhe&leb leoe eosMeeefoYesosve
peerJeyenglJeb ie=nerleJeb~ SJebefJeOeefJeJe#eeee: meeled peerJeeveeb e veespeerJeme e Jesovee YeJeefle~
DeOegvee veeveepeerJe-veeveeveespeerJeJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee peerJeeCeb e CeespeerJeeCeb e~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeoe peerJe-veespeerJeeveeb e DeJeeJeefJe<eeceveJeeJeefJe<eeb e yenglJeb efJeJeef#eleb

leoe peerJeeveeb e veespeerJeeveeb e %eeveeJejCeereJesovee YeJeleerefle %eeleJeb~
mebeefle %eeveeJejCeereJeefleefjeMes<ekece&Ceeb JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereJesovee SkepeerJe-SkeveespeerJe-veeveepeerJe-veeveeveespeerJeeehes#eee

Ske peerJeefJe<eeke Devebleeveble keece&Ce mkebOeeW kes Yeso mes veespeerJeeW kes yenglJe kees kenvee eeefnS~ Fme ekeej keer
efJeJe#ee mes peerJe kes Deewj veespeerJeeW kes Yeer Ge %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee nesleer nw~
Deye Deeies Deveske peerJe Deewj Ske veespeerJe Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Jen keLebefeled peerJeeW kes Deewj veespeerJe kes nesleer nw~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peye peeefle kes eje veespeerJe keer Skelee efJeJeef#ele nes, leye keee, Fefve,
mebmLeeve Deewj osMe Deeefo kes Yeso mes peerJeeW kes yenglJe kees enCe kejvee eeefnS~ peye Jeefe eje veespeerJe keer
Skelee efJeJeef#ele nes, leye eosMeeefoke kes Yeso mes peerJeeW kes yenglJe kees enCe kejvee eeefnS~ Fme ekeej keer efJeJe#ee
mes keLebefeled peerJeeW kes Deewj veespeerJe kes Yeer %eeveeJejCeere keer Jesovee nesleer nw~
Deye veeveepeerJe Deewj veevee veespeerJe keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled Jen Jesovee veevee peerJeeW kes Deewj veevee veespeerJeeW kes nesleer nQ~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peye peerJeeW Deewj veespeerJeeW kes DeJeeJeefJe<eeke Deewj DeveJeeJeefJe<eeke yenglJe

keer efJeJe#ee nes, leye peerJeeW kes Deewj veespeerJeeW kes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee nesleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye %eeveeJejCeere mes efYeVe Mes<e keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes mebyebOe ceW kenvee eeefnS~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pewmes %eeveeJejCeere kece& mebyebOeer Jesovee Ske peerJe, Ske veespeerJe Deewj veevee
peerJe, veevee veespeerJe Deeefo keer Dehes#ee eefhele keer ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer Jesovee keer eheCee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 11

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced / 37

eefhelee: leLewJe mehleeveeb kece&Ceeb eheefeleJee:, efJeMes<eeYeeJeeled~

SJeb efleeremLeues vewiece-JeJenejveeehes#eee peerJe-veespeerJeJesoveeefveheCeeLe&hejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle mebenveeehes#eee peerJeme %eeveeJejCeereJesovee eefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee peerJemme Jee~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeees eme heuecevegYeJeefle me: leme mJeeceer YeJeleerelf e mekeueueeskeeefmees JeJenej:~

ve e kece&heueb kecee&CesJe Yegeles, mJekeelceefve efeeeefJejesOeeled~ efveeslevelJesve %eeveoMe&veefJejefnles<eg heguemkebOes<eg
%eeveeJejCeereJeeheejme Jewheueemebieeled ve e veespeerJeme, efkeb leg peerJemewJe Jesovee YeJeefle~ ve e peerJeJeJeefleefjees
veespeerJees YeJeefle, peerJesve men SkelJeceeheVeme veespeerJelJeefJejesOeeled~ Sleled MegmebenveeJeeveb, peerJeeveeb lew:
men veespeerJeeveeb e SkelJeeYegheieceeled~
De$e keefeoenDe$e met$es meeyo: efkevve eege: ?
Deeeee&: heenvew<e oes<e:, ekeejevlejeYeeJeeled~ eefo Megmebenveesve Jesoveeee: mJeeefceveesveesefhe ekeejesefmle leefn&
meeyo: Geles~ ve eeefmle lemceeled me ve eege Fefle %eeleJe:~

kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keg efJeMes<elee veneR nw~

Fme ekeej efleere mLeue ceW vewiece-JeJenejvee keer Dehes#ee peerJe Deewj veespeerJe keer Jesovee kee efveheCe
kejves Jeeues veew met$e hetCe& ngS~
Deye mebenvee keer Dehes#ee peerJe keer %eeveeJejCeere Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee peerJe kes nesleer nw~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees efpemekes heue kee DevegYeJe kejlee nw Jen Gmekee mJeeceer neslee nw, en
JeJenej mekeue peveeW ceW eefme nw hejvleg kece& kes heue kees kece& ner lees Yeesieles veneR nQ, keeeWsefke Deheves DeeheceW
efeee kee efJejesOe nw leLee Deesleve nesves mes %eeve-oMe&ve mes jefnle hegodieuemkebOeeW ceW %eeveeJejCeere kes Jeeheej keer
efJeheuelee kee emebie nesves mes Yeer Gmekeer Jesovee veespeerJe kes veneR nesleer, efkevleg peerJe kes ner nesleer nw~ otmejer yeele en
nw efke peerJe Je mes efYeVe veespeerJe nw ner veneR, keeeWefke peerJe kes meeLe Skelee kees eehle hegodieuemkebOe kes veespeerJe
nesves kee efJejesOe nw~ en keLeve Meg mebenvee keer Dehes#ee nw, keeeWefke, peerJeeW keer Deewj Gvekes meeLe veespeerJeeW keer
Skelee mJeerkeej keer ieF& nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nweneB met$e ceW meeled Meyo eeesie keeeW veneR efkeee ieee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eneB otmeje keesF& ekeej veneR nw~ eefo Meg mebenvee keer Dehes#ee Jesovee kes
mJeeceer kee keesF& otmeje Yeer ekeej neslee lees meeled Meyo kee eeesie kejvee eesie Lee, hejvleg Jen nw veneR, DeleSJe
Gmekee eeesie veneR efkeee ieee nw, Ssmee peevevee eeefnS~

38 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 12, 13, 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle DeMegmebenveeefJe<ees mJeeefcelJeeheCeeLe Gejmet$eceJeleee&les-

peerJeeCeb Jee~~12~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebie=nerleveespeerJe-peerJeyenglJeeYegheieceeled~ SleoMegmebenveeJeeveb~ Mes<eb eLee

Megmebenveeehes#eee keefLeleb leLee JeeJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee mehlekece&Ceeb mebenveeehes#eee mJeeefcelJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~13~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee MegeMegmebenveeew Deeefele %eeveeJejCeereJesoveeee: mJeeefcelJeeheCee

ke=lee leLee mehleeveeb kece&Ceeb Jesoveeee: he=Leked-he=Leked mJeeefcelJeeheCee kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leeremLeues mebenveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveemJeeefcelJekeLevelJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Meyo-$e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee mJeeefcelJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meodogpegmegoeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee peerJemme~~14~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMeyoveepeg&met$eveeeYeeb %eeveeJejCeereJesoveeee: mJeeceer peerJe SJe YeJeefle~

Deye DeMeg mebenvee kes efJe<ee ceW mJeeefcelJe keer eheCee kejves nsleg Gej met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

DeLeJee peerJeeW kes Jesovee nesleer nw~~12~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke mebenvee keer Dehes#ee veespeerJe Deewj peerJe yengle mJeerkeej
efkees iees nQ~ en DeMeg mebenvee keer Dehes#ee keLeve nw~ Mes<e eheCee pewmes Meg mebenvee kee Deeee kejkes
keer ieF& nw, Jewmes ner kejvee eeefnS, keeeWefke FmeceW Gmemes keesF& efJeMes<elee veneR heeF& peeleer nw~
Deye mebenvee keer Dehes#ee meele keceeX kes mJeeefcelJe kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW keLeve kejvee eeefnS~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej Meg Deewj DeMeg mebenveeeW kee Deeee kejkes %eeveeJejCeere
kece& keer Jesovee kes mJeeefcelJe keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer Jesovee kes mJeeefcelJe keer
eheCee he=Leked-he=Leked kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kee mJeeefcelJe yeleueeves Jeeues leerve
met$e hetCe& ngS~
Deye Meyo Deewj $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kee mJeeefcelJe yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

Meyo SJeb $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee peerJe kes nesleer
nw~~14~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Meyovee Deewj $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee mes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 14

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced / 39

DeLe keefeoenefkeceLe peerJeJesoveeee: Meyopeg&met$eveeew yengJeeveb vesle: ?

Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, yenglJeeYeeJeeled~ leeLee-meJe&ceefhe Jemleg SkemebKeeefJeefMeceveLee lemeeYeeJeemebieeled~ ve
ewkelJeeefleie=nerles Jemlegefve efYeeJeeoerveeb mebYeJeesefmle, Meerlees<CeeveeefceJe les<eg meneveJemLeeveue#eCeefJejesOeoMe&veeled~
ve e SkelJeeefJeefMeb Jemleg Deefmle esve DeveskelJeme leoeOeejes YeJesled~
De$e keefeoeMelesSkeefmceved mlebYes cetueeeceOeYesosve DeveskelJeb Meles Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOelesvewleoeMeveereb, le$e SkelJeb cegkelJee DeveskelJemeevegheuebYeeled~ ve leeJelmlebYeieleceveskelJeb, le$e SkelJeesheuebYeeled~
ve cetueieleceeieleb ceOeieleb Jee, le$eeefhe SkelJeb cegkelJee DeveskelJeevegheuebYeeled~ ve $eeeCeeceskewkeJemletveeb
mecetnesveskelJeme DeeOeej:, leodJeeflejskesCe lelmecetnevegheuebYeeled~ lemceeVeeefmle yenglJeb lesvewJe keejCesve ve ee$e
yengJeeveceefhe~ lemceeled Meyo-$e+pegmet$eeCeeb %eeveeJejCeereJesovee peerJeme YeJeleerefle YeefCelece$e~
mebeefle mehlekece&Ceeceefhe SleodJesoveemJeeefcelJeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

kee mJeeceer peerJe ner neslee nw, Ssmee met$e kee DeefYeeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeMeyo Deewj $e+pegmet$e es oesveeW vee Je peerJe Jesovee kes yengJeeve kees keeeW veneR mJeerkeej kejles nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eneB yenglJe keer mebYeeJevee veneR nw~ Jen Fme ekeej nwmeYeer Jemleg Ske mebKee mes meefnle nQ, keeeWefke Fmekes efyevee Gmekes DeYeeJe kee emebie Deelee nw~ SkelJe kees
mJeerkeej kejves Jeeueer Jemleg ceW eflJeeefoke keer mebYeeJevee Yeer veneR nw, keeeWefke GmeceW Meerle Je G<Ce kes meceeve
meneveJemLeeve he efJejesOe osKee peelee nw~ Fmekes Deefleefje SkelJe mes jefnle Jemleg nw Yeer veneR, efpememes efke Jen
DeveskelJe kee DeeOeej nes mekes~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwSke KecYes ceW cetue, Dee SJeb ceOe kes Yeso mes Deveskelee osKeer peeleer nw ?
Ssmeer DeeMebkee nesves hej Deeeee& Gej osles nQ efkeSsmeer DeeMebkee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW SkelJe kees es[kej DeveskelJe heeee veneR peelee~ keejCe
efke mlebYe ceW lees DeveskelJe keer mebYeeJevee nw veneR, keeeWefke GmeceW Skelee heeeer peeleer nw~ cetueiele, Deeiele DeLeJee
ceOeiele Deveskelee Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke GveceW Yeer SkelJe kees es[kej Deveskelee veneR heeeer peeleer~ eefo
kene peees efke leerve Ske-Ske JemlegDeeW kee mecetn Deveskelee kee DeeOeej nw, mees en kenvee Yeer "erke veneR nw,
keeeWefke Gmemes efYeVe Gvekee mecetn heeee veneR peelee~ Fme keejCe Fve veeeW keer Dehes#ee yenglJe mebYeJe veneR nw
FmeerefueS eneB yengJeeve Yeer veneR nw DeleSJe Meyo Deewj $e+pegmet$e veeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee peerJe
kes nesleer nw, Ssmee kene ieee nw~
Deye meele keceeX kes Yeer en JesoveemJeeefcelJe kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nw-

40 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 15

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme eefheleb leLee mehleeveeb kece&Ceeb JesoveemJeeefcelJeb eheefeleJeb,

efJeMes<eeYeeJeeled~
leelhee&ce$e-Jesoveeee: mJeeefcelJeb efJe%eee peerJeJes<eg SJe Jesovee kece&heueevegYeJeveb YeJeleerefle efveefele
Megefveeeveesve Megelcee MegYeeJecesJeevegYeJeefle ve eeMegYeeJeeefveefle %eelJee e mJeMegelcee SJe YeeJeefeleJe:~
SJeb elegLe&mLeues Meyopeg&met$eveesve mehlekece&Ceeb JesoveemJeeefcelJeefvehekeb met$eeb ieleced~
FlLeb JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb meceehleb veJeceevegeesieejced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb veJece JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejveeceeeb efleereesefOekeej: meceehle:~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej Fve oesveeW veeeW keer Dehes#ee Mes<e meele keceeX keer Jesovee kes mJeeefcelJe kee
keLeve kejvee eeefnS~~15~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere keer Jesovee kes mJeeefcelJe keer eheCee keer ieF&
nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer Jesovee kes mJeeefcelJe keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
eneB leelhee& en nw efke Jesovee kes mJeeefcelJe kees peevekej peerJeJeeW ceW ner Jesovee DeLee&led kece&heue kee
DevegYeJeve neslee nw Ssmee efveee kejkes Meg efveeevee mes Megelcee Meg YeeJe kee ner DevegYeJe kejlee nw, ve efke
DeMeg YeeJeeW kee DevegYeJe kejlee nw Ssmee peevekej Deheveer Meg Deelcee keer ner YeeJevee kejvee eeefnS~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW Meyo Deewj $e+pegmet$e vee mes meeleeW keceeX keer Jebovee kes mJeeefcelJe kee efveheCe
kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve veece kee Devegeesieej meceehle ngDee~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW
ebLe ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe
erkee ceW veJeceeb JesoveemJeeefcelJe efJeOeeve Devegeesieej veece
kee en efleere DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

cebieueeejCe

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 41

DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-oMeceevegeesieejced)

le=leereesefOekeej:
cebieueeejCeced
ee kewJeueefJeYee efvenbefle YeefJeveeb, OJeebleb cevemLeb cenled~
mee peesefle: ekeerefeeevcece cevees-ceesnevOekeejb njsled~~
ee Deeefele Jemebefle eoMeieCee, JeeCeermegOeeheeefeve:~
leemleerLexMemeYee DeveblemegKeoe:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leoMeceJesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejceefmle~ De$e eLeces
ceneefOekeejevleie&les le=leeresefOekeejs $eeesoMemLeuew: DehebeeMelmet$eeefCe efvehevles~ le$e leeJeled eLecemLeues
eefle%eekeLevehesCe JeseCeeJeseCe- Fleeefovee Skeb met$eb~ efleeremLeues vewieceveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveemeeogoerCee&-meeogheMeevlee-meeodyeOeceeefCekee Fleeefovee meJJeb efhe kecceb FleeefoekeejsCe mehle
met$eeefCe keLevles~ le=leeremLeues meeodyeOeceeefvekee-GoerCee& esefle keLevecegKelJesve efmeee yepPeceeefCeee e
Fleeefovee elJeeefj met$eeefCe Je#evles~ elegLe&mLeues efmeee yepPeceeefCeee e Fleeefovee keLevelJesve elJeeefj
met$eeefCe~ hebecemLeues efmeee GefoCCee e Fleeefovee elJeeefj met$eeefCe efveieevles~ <emLeues meeod yeOeceeefvekee
e GoerCee& e GheMeevlee esefle eheCehejlJesve efmeee yepPeceeefCeee e Fleeefovee veJe met$eeefCe ehevles~

DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le oMeJeeB Devegeesieej)

le=leere DeefOekeej

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-pees kewJeue%eeve keer eYee YeJe eeefCeeeW kes ceve ceW efmLele ceneved OJeevle-DebOekeej kees
ve kejves Jeeueer nw, Jen kewJeuepeesefle cesjs ceve ceW eie nesJes Deewj cesjs ceve kes ceesnheer DebOekeej kee njCe kejs~
efpemekee Deeee ueskej-leerLekej YeieJeeve kes efpeme kesJeue%eeve kes keejCe ner meceJemejCe jevee keer eoMe
meYee yeveleer nw Deewj JeneB Gvekeer efoJeOJeefveheer Dece=le kee heeve kejves Jeeues YeJe peerJe yew"les nQ, Jen
kewJeuepeesefle leLee leerLekej YeieJeeve keer DevevlemegKeeoe$eer meceJemejCe meYee nce meyekee cebieue kejs~~1~~
Deye efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le oMeJeeB JesoveeJesoveeefJeOeeve veece kee Devegeesieej
eejbYe neslee nw~ eneB eLece ceneefOekeej kes Devleie&le le=leere DeefOekeej ceW lesjn mLeueeW kes eje DeeJeve met$eeW kee
efveheCe kejles nQ~ GveceW mes eLece mLeue ceW eefle%eekeLeve he mes JeseCeeJeseCe Fleeefo Ske met$e nw~ efleere
mLeue ceW vewiecevee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee keer keLebefeled GoerjCee, keLebefeled GheMeevle Deewj keLebefeled
yeOeceeveheves kee keLeve kejves nsleg meJJeb efhe kecceb Fleeefo ekeej mes meele met$e kenWies~ le=leere mLeue ceW
keLebefeled yeOeceeefvekee Deewj GoerjCee kes keLeve keer cegKelee mes efmeee JepPeceeefCeee e Fleeefo eej met$e

42 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mehlecemLeues JeJenejveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee meeod yeOeceeefvekee Jesovee FleeefoeheCelJesve

JeJenejCeemme Fleeefovee hebemet$eeefCe efveieevles~ leoveg DecemLeues meeod yeOeceeefvekee e GoerCee& eself e
eefleheeovelJesve efmeee yepPeceeefCeee Fleeefovee elJeeefj met$eeefCe YeJeefvle~ leovevlejb veJecemLeues meeogoerCee&
eesheMeevlee e GYeeeefleheeovehejlJesve efmeee GefoCCee e Fleeefovee eleg:met$eeefCe meefvle~ lelheeeled oMecemLeues
meeo yeOeceeefvekee Fleeefoeelf eheeovelJesve efmeee yepPeceeefCeee e Fleeefovee ef$emebeesieYebiemet$ekelJesve hebemet$eeefCe
eefleheeevles~ hegve: SkeeoMecemLeues mebenveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee yeOeceeefvekee Jesovee Fefle efveheCelJesve
mebiienCeemme Fleeefovee Deew met$eeefCe Je#evles~ hegvee eoMecemLeues $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee
GoerCe&heueeehleefJeheekee FleeefokeLevecegKelJesve Gpegmegomme Fleeefomet$ekeLevelJesve s met$es mle:~ lelee
$eeesoMecemLeues Meyoveeehes#ee DeJeeJeefveheCelJesve meCeemme Fleeefovee Skeb met$eefceefle mecegoeeheeleefvekee
metef elee YeJeefle~
DeOegvee JesoveeJesoveeefOekeejs eefle%eekeLevecegKelJesve eLeceb met$eceJeleee&les-

JeseCeeJeseCeeefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoefOekeejmcejCekeejkeb met$eceefmle~
keefeoenDeefOekeejme mcejCeb efkeceLe keee&les ?

kenWies~ elegLe&mLeue ceW efmeeeyepPeceeefCeee e Fleeefo he mes keLeve kejves Jeeues eej met$e nQ~ hebece mLeue ceW
efmeee GefoCCee e Fleeefo eej met$e kenWies~ "s mLeue ceW meeod yeOeceeefvekee, GoerCee& Deewj GheMeevleheves kee
eheCe kejves Jeeues efmeee yepPeceeefCeee e Fleeefo veew met$e nQ~ meeleJeW mLeue ceW JeJenejvee keer Dehes#ee
%eeveeJejCeere Jesovee meeod yeOeceeefvekee Jesovee nw Fleeefohe mes eheCee kejves Jeeues JeJenejCeemme
Fleeefo heeBe met$e kenWies~ hegve: Dee"JeW mLeue ceW meeod yeOeceeefvekee Deewj GoerCee& kee eefleheeove kejves nsleg
efmeee yepPeceeefCeee Fleeefo eej met$e nQ~ leovevlej veJeceW mLeue ceW meeled GoerCee& Deewj GheMeevle oesveeW kee
eefleheeove kejves Jeeues efmeee GefoCCee e Fleeefo eej met$e nQ~ lelheeeled oMeJeW mLeue ceW meeled yeOeceeefvekee
Fleeefo kee eefleheeove kejves nsleg efmeee yepPeceeefCeee e Fleeefo kes eje ef$emebeesieer Yebie kees metefele kejves
Jeeues heeBe met$e kenWies~ hegve: ieejnJeW mLeue ceW mebenvee keer Dehes#ee mes %eeveeJejCeere Jesovee yeOeceeefvekee Jesovee
nw Ssmee efveheCe kejves nsleg mebienCeemme Fleeefo Dee" met$e kenW peeeWies~ hegvee yeejnJeW mLeue ceW $e+pegmet$e
vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee keer GoerjCee heue-efJeheeke Fleeefo keLeve keer cegKelee Jeeues Gpegmegomme
Fleeefo oes met$e nQ~ Deefvlece lesjnJeW mLeue ceW Meyovee keer Dehes#ee DeJeeJeheves kee efveheCe kejves Jeeuee
meCeemme Fleeefo Ske met$e nw~ Fme ekeej met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye JesoveeJesovee DeefOekeej ceW eefle%ee keLeve keer cegKelee Jeeuee eLece met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej kee eneB DeefOekeej eejbYe neslee nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves Jeeuee nw~
keesF& Mebkee kejlee nw efkeDeefOekeej kee mcejCe efkemeefueS kejeee ieee nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 43

Deeeee&: eenSleVe keLeefeleJeb, efkeb e-DeveLee eheCeeee: heueeYeeJeemebieeled~ DeLeexeb DeefOekeejmcejCekejCesve

efJevee eheCeeee: efve<heuelJeb emepeles Dele: eefle%eemet$eceJeMecesJe efveheefeleJeb~
keefeled efMe<e: he=eflekee Jesovee ?
Deeeee&: eenJeseles Jele&ceevekeeues Jesefo<eles Jee YeeefJekeeues Fefle JesoveeMeyoefmes:~ DeefJeOekece&heguemkebOees Jesovee
Deefmle~
hegve: keefeoeMelesveeskece&heguee Deefhe Jesefo<evles Fefle les<eeb Jesoveemeb%ee efkeb ve F<eles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesves<eles, DeefJeOekece&eheCeeee: eheceeCeeeeb veeskece&eheCeeee: mebYeJeeYeeJeeled~ DevegYeJeveb Jesovee,
Jesoveeee: Jesovee JesoveeJesovee Dekece&heguemkebOeevegYeJe FleLe&:~ efJeOeereles efeeles efveheles Fefle
efJeOeeveced JesoveeJesoveeee: efJeOeeveb JesoveeJesoveeefJeOeeveced~ le$e eheCee efeeles Fefle eogeb YeJeefle~
SJeb eLecemLeues DeefOekeejveecekeLevelJesve eLeceb met$eceskeb ieleced~

Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Gmekes efyevee eheCee kes efve<heueheves kee emebie Deelee nw Dele:
eefle%eemet$e kees DeJeMe ner efveefhele kejvee eeefnS~
keesF& efMe<e eMve kejlee nw efkeJesovee efkemes kenles nQ ?
Deeeee& Fmekee Gej osles ngS kenles nQ efkeefpemekee Jele&ceeve ceW DevegYeJe efkeee peelee nw, ee YeefJe<e ceW efkeee peeJesiee Jen Jesovee nw, Fme efveefe kes
Devegmeej Dee" ekeej kes kece&hegodieuemkebOe kees Jesovee kene ieee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwveeskece& Yeer lees DevegYeJe kes efJe<ee nesles nQ, efhej Gvekeer Jesovee meb%ee keeeW DeYeer veneR nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen "erke veneR nw, keeeWefke Dee" ekeej kes kece& keer eheCee kee efveheCe kejles mecee veeskece&eheCee keer
mebYeeJevee ner veneR nw~
DevegYeJeve kejves kee veece Jesovee nw~ Jesovee keer YeeJevee JesoveeJesovee nw, DeLee&led Dee" ekeej kes
kece&hegodieuemkebOeeW kes DevegYeJe kejves kee veece JesoveeJesovee nw~ efJeOeereles efeeles eheles Fefle efJeOeeveced
DeLee&led pees efkeee peees ee efpemekeer eheCee keer peees, Jen efJeOeeve nw leLee JesoveeJesovee kee efJeOeeve
JesoveeJesovee efJeOeeve nw~ Gmekes efJe<ee ceW eheCee keer peeleer nw, en Gmekee DeefYeeee nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DeefOekeej kes veece kee keLeve kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~

44 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 2

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle vewieceveeehes#eee eefleheeovekejCeeLe met$eceJeleee&les-

meJJeb efhe kecceb heeef[ efe ke CesieceCeemme~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeoefmle lelmeled me leodeceefleuebIe ve Jele&les Fefle vewkeiecees vewiece:, ieewCecegKelJeehes#eee eceefhe efJe<eeerkejeself e S<e vewiecevee: keLeles FleLe&:~ lemeeefYeeeesCe yeesoerCeexheMeevleYesovs e efmLelemeJe&ceefhe
kece& eke=efleYe&Jeefle, eefeeles De%eeveeefokeb heueceveee Deelceve: Fefle eke=efleMeyoJeglhees:~
De$e keefeoeMelesheueoele=lJesve heefjCele: kece&hegodieuemkebOe: GoerCe&:~ efceLeelJeeefJejefleeceeo-ke<eee-eesiew:
kece&heleeceeheeceeve: keece&CeheguemkebOees yeOeceeve:~ eYeeceeYeeb Jeefleefje: kece&heguemkebOe: GheMeeble:~
le$e GoerCe&me YeJeleg veece eke=efleJeheosMe: heueoele=lJesve heefjCelelJeeled~ ve yeOeceeveesheMeebleees: le$e leoYeeJeeefoefle?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, ef$e<Jeefhe keeues<eg eke=efleMeyoefmes:~ lesve e: kece&mkebOees peerJeme Jele&ceevekeeues heueb
ooeefle ee oemeefle, Sleees&eesjefhe kece&mkebOeees: eke=eflelJeb efmeb~
DeLeJee, eLee GoerCe-Goeeehleb kece& Jele&ceevekeeues heueb ooeefle, SJeb yeOeceeveesheMeevleew Deefhe

Deye vewiecevee keer Dehes#ee mes eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

vewiecevee keer Dehes#ee meYeer kece& kees eke=efle ceevekej en eheCee keer pee jner
nw~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees nw Jen meled he ceW efJeeceeve nw~ Jen Yeso Je DeYeso oesveeW kee GuuebIeve
kejkes veneR jnlee, Fme ekeej pees Ske kees efJe<ee veneR kejlee nw DeLee&led ieewCe Je cegKelee keer Dehes#ee oesveeW kees ner
efJe<ee kejlee nw, Gmes vewiecevee kenles nQ~ Gme vewiecevee kes DeefYeeee mes ye, GoerCe& Deewj GheMeeble kes Yeso mes
efmLele meYeer kece& eke=eflehe nQ~ eefeeles De%eeveeefokeb heueceveee Deelceve: Fefle eke=efle: DeLee&led efpemekes eje
Deelcee kees De%eeveeefohe heue efkeee DeLee&led efoee peelee nw Jen eke=efle nw, en eke=efle Meyo keer Jeglheefe nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwheueoeve mJehe mes heefjCele ngDee kece&hegodieuemkebOe GoerCe& kene peelee nw~ efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo,
ke<eee Deewj eesie kes eje kece&mJehe kees eehle nesves Jeeuee keece&Ce hegodieuemkebOe yeOeceeve kene peelee nw~ Fve
oesveeW mes efYeVe kece&hegodieuemkebOe kees GheMeevle kenles nQ~ GveceW GoerCe& kece&hegodieuemkebOe keer eke=efle meb%ee Yeues ner
nes, keeeWefke Jen heueoeve mJehe mes heefjCele nw~ yeOeceeve Deewj GheMeevle kece&hegodieuemkebOeeW keer en meb%ee veneR
yeve mekeleer, keeeWefke GveceW heueoeve mJehe kee DeYeeJe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke leerveeW ner keeueeW ceW eke=efle Meyo keer efmeef keer ieF& nw~ Fme keejCe pees
kece&mkebOe Jele&ceeve keeue ceW peerJe kees heue oslee nw Deewj pees YeefJe<e ceW heue osiee, Fve oesveeW kece&mkebOeeW keer eke=efle
meb%ee efme nw~
DeLeJee, efpeme ekeej GoerCe&-Goe kees eehle kece& Jele&ceeve keeue ceW heue oslee nw Gmeer ekeej yeOeceeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 3

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 45

Jele&ceevekeeuesefhe heueb oe:, leeYeeb efJevee keceexoemeeYeeJeeled~ Glke=efmLeeflemeJes Glke=evegYeeies e meJes

yeOeceeves e mecekelJe-mebece-mebeceemebeceeveeb enCeeYeeJeeled~ Geb eGkekemmeefefomebles GkekemmeeCegYeeies e mebles yepPeceeCes e meccee-mebpece-mebpeceemebpeceeCeb ienCeeYeeJeeoes1~
YetleYeefJe<elheee&eeCeeb Jele&ceeveeYegheieceeod Jee vewiecevees S<ee JeglheefeIe&les~ lesve vewieceveeme ef$eefJeOeceefhe
kece& eke=efle: Fefle ke=lJee Feb eheCee efeeles~ vewiecevee: yeOeceeve-GoerCe&-GheMeebleeveeb $eeeCeeceefhe kece&Ceeb
JesoveeJeheosMeefceefle Fefle De$e YeefCeleb YeJeefle~
mebeefle %eeveeJejCeereJesoveeyeOeceeefvekeeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeceeefCeee JeseCee~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLe& Geles~ leeLee-De$e meeled Meyoesveskes<eg DeLex<eg eeefhe

Jele&les lee&he$eeveskeevles ie=nerleJe:~
De$e keefeoeneMebmeeefmlelJeeveskeevle-efJeefOe-efJeeejCeeeLex<eg Jele&ceeveesefhe meeyo: Decegef<ceVesJeeLex ie=ele Fefle keLeceJeieceles ?
Deeeee&: eenekejCeeled~ ee %eeveeJejCeereme Jesovee mee eheles~

Deewj GheMece YeeJe kees eehle kece& Jele&ceeve keeue ceW Yeer heue osles nQ, keeeWefke Gvekes efyevee keceexoe kee DeYeeJe nw~
keeeWefke, Glke= efmLeeflemelJe Deewj Glke= DevegYeeJe melJe kes nesves hej leLee Glke= efmLeefle Deewj Glke= DevegYeeie
kes yebOeves hej mecekelJe, mebece SJeb mebeceemebece kee enCe mebYeJe veneR nw~
kene Yeer nwGlke= efmLeefle keer meee Deewj Glke= DevegYeeie keer meee nesves hej leLee Glke= efmLeefle Deewj DevegYeeie kee
yebOe nesves hej mecekelJe-mebece leLee mebeceemebece kes enCe kee DeYeeJe osKee peelee nw~
DeLeJee, Yetle Je YeefJe<eled heee&eeW kees Jele&ceeve he mJeerkeej kej uesves mes vewiecevee ceW en Jeglheefe Ie peeleer
nw FmeefueS vewiecevee keer Dehes#ee Ge leerve ekeej kes kece& kees eke=efle ceevekej en eheCee keer pee jner nw~ DeefYeeee
en nw efke vewiecevee yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Fve leerveeW ner keceeX keer Jesovee meb%ee mJeerkeej kejlee nw~
Deye %eeveeJejCeere Jesovee keer yeOeceeefvekee eefleheeefole kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

%eeveeJejCeere Jesovee keLebefeled yeOeceeve Jesovee nw~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kee DeLe& kene peelee nw~ Jen Fme ekeej nweneB meeled Meyo eeefhe Deveske DeLeeX ceW Jele&ceeve nw lees Yeer eneB Gmes Deveskeeble DeLe& ceW ner enCe kejvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nweMebmee, DeefmlelJe, Deveskeevle, efJeefOe Deewj efJeeejCee Deeefo DeLeeX ceW Jele&ceeve Yeer meeled Meyo Deveskeeble
DeLe& ceW ner enCe efkeee peelee nw, en kewmes %eele neslee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkeemeceefvJele heg.12, he=.303~

46 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 3

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efkeceLe %eeveeJejCeereJesovee Fefle efveefo&Meles ?

eheefe<eceeCeeke=eflemceejCeeLe~ meeod yeOeceeefvekee Jesovee YeJeefle, lemee: De%eeveeefoheueeslheefeoMe&veeled~
hegve: keefeled he=efleyeOeceeveme kece&Ce: heuecekegJe&le: keLeb JesoveeJeheosMe: ?
Deeeee&osJe Gejeeflevewleod JeeJeb, Gejkeeues heueoele=lJemeeveLeeveghehees: yebOemeceesefhe JesoveeYeeJeefmes:~
hegvejefhe DeeMelesDe$e kegle SkeJeeveefveoxMe: ?
Deeeee&: meceeOeespeerJe-eke=efle-meceeeveeb yenglJesve efJevee SkelJeehe&Ceeee: SkeJeeve efveoxMe: efeeles~ De$e peerJeeke=lees:
SkeJeeve-yengJeeveeefve mLeeheefelJee keeueme SkeJeeveb e 12 12 12 Sleme met$eme Deeueehe: efeeles~
leeLee-SkepeerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee meeled yeOeceeefvekee Jesoveeefmle~
met$esCe Deefveefo&eveeb peerJe-eke=efle-meceeeveeb keLece$e efveoxMe: efeeles ?

Jen ekejCe mes %eele nes peelee nw~

pees %eeveeJejCeere keer Jesovee nw Gmekeer eheCee keer peeleer nw~
Mebkee-met$e ceW %eeveeJejCeere Jesovee en efveoxMe efkemeefueS efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-Gmekee efveoxMe eefhele keer peeves Jeeueer eke=efle kee mcejCe kejeves kes efueS efkeee ieee nw,
keLebefeled yeOeceeve Jesovee nesleer nw, keeeWefke Gmemes De%eeveeefo he heue keer Glheefe osKeer peeleer nw~
hegve: keesF& hetlee nwetBefke yeebOee peeves Jeeuee kece& Gme mecee heue kees kejlee veneR nw Dele: Gmekeer Jesovee meb%ee kewmes nes
mekeleer nw ?
Deeeee&osJe Gej osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Fmekes efyevee Jen Gejkeeue ceW heueoelee veneR yeve mekelee DeleSJe yebOe
mecee ceW Yeer Gmes JesoveeYeeJehevee efme nw~
hegvejefhe keesF& Mebkee kejlee nweneB SkeJeeve kee efveoxMe keeeW efkeee ieee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQpeerJe, eke=efle Deewj mecee Fvekes yenglJe keer Dehes#ee ve kej SkelJe keer cegKelee mes SkeJeeve kee efveoxMe
efkeee ieee nw~
eneB peerJe Je eke=efle kes SkeJeeve Je yengJeeve kees leLee keeue kes SkeJeeve kees mLeeefhele kej 12 12 12
Fme met$e kee Deeueehe kenles nQJen Fme ekeej nw-Ske mecee ceW yeebOeer ieF& Ske peerJe keer Ske eke=efle keLebefeled yeOeceeve Jesovee nw~
Mebkee-met$e ceW Deefveefo& peerJe, eke=efle Deewj mecee, Fvekee efveoxMe eneB kewmes efkeee pee jne nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 4

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 47

DeeeeexCe keLeles-eke=eflemleeJeled met$eesefe esJe CeeCeeJejCeereJeseCee Fefle met$es YeefCelelJeeled~

meceeesefhe met$eefveefo& ewJe, yepPeceeefCeee Fefle Jele&ceevekeeueefveoxMeeled~ leLee peerJeesefhe met$eesef :, efceLeelJeemebece-ke<eee-eesieeleeheefjCelepeerJesve efJevee yebOees veemleerelf e eleeefJeOeeves eefhelelJeeled~ lelees peerJeeke=eflemeceee:
met$eefveyeeewJesefle Jee:~
keeueme yengJeevece$e efkeVe F<eles ?
ves<eles, yebOeme efleeremecees GheMeebleYeeJeceeheeceeveme Skemeceeb cegkelJee yentveeb meceeeveecevegheuebYeeled~
De$e peerJe-eke=efle-mecee-SkeJeeve-yengJeeveeveeces<e: emleej:Yee<eeeeb emleej:1122
peerJe Ske
Ske Deveske Deveske
1212
eke=efle Ske Deveske Ske Deveske
1111
mecee Ske
Ske
Ske Ske
De$e Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee Fefle SleleLeceemleejeueeheceeefele
met$eefceoceJeefmLeleced~
mebeefle GoerCe&JesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCee JeseCee~~4~~

eke=efle kee efveoxMe met$e ceW efkeee ner ieee nw, keeeWefke %eeveeJejCeere Jesovee Ssmee met$e ceW kene ieee nw~
mecee Yeer met$eefveefo& ner nw, keeeWefke yeOeceeve Fme ekeej mes Jele&ceeve keeue kee efveoxMe efkeee ieee nw~ peerJe Yeer
met$eesef ner nw, keeeWefke efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie elee mes heefjCele peerJe kes efyevee yebOe veneR nes
mekelee, Ssmeer eheCee eleeefJeOeeve ceW keer pee egkeer nw FmeefueS peerJe, eke=efle Deewj mecee, es met$e efveye ner nQ
Ssmee mecePevee eeefnS~
Mebkee-eneB keeue kees yengJeeve keeeW veneR mJeerkeej efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-veneR efkeee ieee nw, keeeWefke yebOe kes efleere mecee ceW GheMeevleYeeJe kees eehle nesves Jeeues
kece&yebOe kes Ske mecee kees es[kej yengle mecee heees veneR peeles~
eneB peerJe, eke=efle Deewj mecee kes SkeJeeve Je yengJeeve kee en emleej nw1122
1212
1111

peerJe
eke=efle
mecee

Ske
Ske
Ske

Ske Deveske Deveske

Deveske Ske Deveske
Ske
Ske Ske

eneB Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve nw, Fme ekeej Fme eLece emleej kes
Deeueehe kee Deeee kejkes en met$e DeJeefmLele nw~
Deye GoerCe& Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

%eeveeJejCeere keer Jesovee keLebefeled GoerCe& Jesovee nw~~4~~

48 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 5

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeCeeCeeJejCeereJeseCee Fefle meJe&$eevegJele&lesyebOemet$eevevlejb GoerCe&met$eb efkeceLe&cegeles ?

vewleod JeeJeb, efkeb e-yeOeceeveesoerCe&Jeefleefje: meJe&: kece&heguemkebOe: GheMeeblemebef%ele: Fefle %eeheveeLe
leoges:~ De$e peerJe-eke=efle-meceeeveeb SkeJeeve-yengJeeveeefve mLeeheefelJee 1 1 1 hegve: De$e De#ehejeJele&veb
2 22
1111 2222
ke=lJee GlheeefoleesoerCe&emleejmebef: S<ee peerJe-eke=efle-meceeeefleyee~ 1 1 2 2 1 1 2 2 De$e Gheefjce1212 1212

hebefe: peerJeeveeb, ceOecehebefe: eke=leerveeb, DeOemlevehebefe: meceeeveebb~ De$e Skeme peerJeme Skee eke=efle:
Skemeceeeefleyee meeled GoerCee& Jesoveeefmle~ Slesve eLeceeueehesve Slelmet$eb eefheleb YeJeefle~
De$e GoerCex eheceeCes keLeb keeueme yenglJeb ueYeles ?
vewleod JeeJeb, efkebe-Deveskes<eg mecees<eg yeeveeceskemecees GoeesheuebYeeled~
mebeefle GheMeebleJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GJemeblee JeseCee~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere Jesovee Fmekeer meye met$eeW ceW DevegJe=efe eueer Dee jner nw~
Mebkee-yebOe met$e kes Devevlej GoerCe& met$e kees keeeW kene ieee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke yeOeceeve Deewj GoerCe& mes efYeVe meye kece&hegodieuemkebOe keer
GheMeevle meb%ee nw, en yeleueeves kes efueS yebOemet$e kes heeeled GoerCe&met$e kene ieee nw~
eneB peerJe, eke=efle Deewj mecee kes SkeJeeve Je yengJeeve kees mLeeefhele kej 1 1 1 heeeled De#ehejeJele&ve
2 22

kejkes GlheVe keer ieF& GoerCe& kece&hegoid euemkebOe keer peerJe, eke=efle SJeb mecee mes mebye emleeefjle en mebef nwpeerJe Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske Deveske

Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske Deveske
Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske Deveske

eneB Thej keer hebefe peerJeeW keer nw, ceOe keer hebefe eke=efleeeW keer nw Deewj DeOemleve hebefe meceeeW keer nw~ eneB
Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GoerCe& Jesovee nw~ Fme eLece Deeueehe mes Fme met$e keer
eheCee nes peeleer nw~
Mebkee-eneB GoerCe& keer eheCee kejles mecee keeue kee yenglJe kewmes heeee peelee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke Deveske meceeesW ceW yeebOeer ieF& eke=efleeeW kee Ske mecee ceW Goe
heeee peelee nw~
Deye GheMeevleJesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

%eeveeJejCeereJesovee keLebefeled GheMeevle Jesovee nw~~5~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 6

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 49

efmeebleefevleeceefCeerkeehegve: Sleme met$emeeLex YeCeceeCes peerJe-eke=efle-meceeeveeceske-yengJeeveeefve

mLeeheefelJee 1 1 1 De#ehejeJele&veb ke=lJee emleej GlheeoefeleJe:~ Sleme mebef: peerJeeke=efle-meceeeyee
2 22

S<ee 1 1 1 1 2 2 2 2 ~

1 1 2 2 1 1 2 2 peerJe
1212 1212

Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske Deveske

Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske Deveske
Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske Deveske

De$e Gheefjcehebefe: peerJeeveeb, ceOecehebefe: eke=leerveeb, DeOemlevehebefe: meceeeveebb~ De$e Skeme peerJeme
Skee eke=efle: Skemeceeeyee meeogheMeeblee Jesovee Fefle Slesve eLeceeueehesve Slelmet$eb eefheleb YeJeefle~
Deveskemeceeeyeeveeb meJemJehesCe GheuebYeeled De$e keeueyenglJecegheueYeles~ Mes<eb megieceb~
SJeb yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskemebeesieme SkeJeevemet$eeueehe: meceehle:~
mebeefle yeOeceeveJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees JeseCeeDees~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Sleme Skemebeesie-yengJeeveeLecemet$eme DeLex YeCeceeves yeOeceeefvekeeee:

peerJeeke=lees: SkeyengJeeveeefve meceeme SkeJeeveb e mLeeheefelJee les<eeb ef$emebeesiesve peeleemleejb e mLeeheefelJee

efmeevleefebleeceefCeerkee-hegve: Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee peerJe, eke=efle Deewj
mecee, Fvekes SkeJeeve Je yengJeeve kees mLeeefhele kej 12 12 12 De#ehejeJele&ve kejkes emleej kees GlheVe kejevee

eeefnS~ Fmekeer peerJe, eke=efle Deewj mecee mes mebyebefOele mebef en nwpeerJe Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske

Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske
Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske

Deveske
Deveske
Deveske

FmeceW Thej keer hebefe peerJeeW keer, ceOe hebefe eke=efleeeW keer Deewj DeOemleve hebefe meceeeW keer nw~ eneB Ske
peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GheMeevle Jesovee nw, Fme ekeej Fme eLece Deeueehe mes Fme
met$e keer eheCee nes peeleer nw~ etBefke Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& eke=efleeeB meled mJehe mes heeeer peeleer nQ Dele:
eneB keeueyenglJe GheueyOe nw~ Mes<e keLeve megiece nw~
Fme ekeej yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeeble, Fvekes Ske mebeesiepeefvele SkeJeeve met$e kee Deeueehe meceehle ngDee~
Deye yeOeceeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve JesoveeSB nesleer nQ~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme met$e kes eje Ske mebeesie-yengJeeve mes mebyb ebeOf ele DeLe& keer eheCee
kejles mecee yeOeceeve Jesovee ceW peerJe Deewj eke=efle kes Ske Je yengJeeveeW kees leLee mecee kes SkeJeeve kees mLeeefhele kej
Gvekes ef$emebeesie mes GlheVe emleej kees Yeer mLeeefhele kejkes Fme met$e kes DeLe& keer eheCee keer peeleer nw~

50 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 7

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Sleme met$emeeLe&eheCee efeeles~ leeLee-meceeieleb leeJeod yenglJeb veeefmle, yeOeceeveme kece&Ce: leomebYeJeeled~
peerJes<eg eke=efle<eg e le$e yenglJeb ueYeles~ le$e yeOeceeefvekeeee Jesoveeee yenglJeefceefle vewiecevee:~ lesvewleme
eLeceeseejCeb cegkelJee Mes<eeefmlee: GeejCee: YeJeefvle~ lee: keLevlesSkeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: keLebefeled yeOeceeefvekee Jesovee:~ De$e Skee
GeejCeMeueekee ueYeles (1)~ Deveskew: peerJew: Skee eke=efle: Skemeceeeyee keLebefeled yeOeceeefvekee
Jesovee:~ SJeb s GeejCeMeueekes mle: (2)~
De$e keefeoenkeLeb peerJeyenglJesve JesoveeyenglJeb ?
Deeeee&: eenvewleod, Skemee Jesoveeee peerJeYesovs e Yesocegheieleeee yenglJeefJejesOeeYeeJeeled~ DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeb Deveskee:
eke=lee: Skemeceeeyee: keLebef eled yeOeceeefvekee Jesovee: meefvle SJeb eflee: GeejCeMeueekee: (3)~
SJeb yeOeceeefvekeeee yengJeevemet$eeueehe: meceehle:~
DeOegvee GoerCee&JesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees JeseCeeDees~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme GoerCe&yengJeevemet$eme Deeueehes YeCeceeves peerJe-eke=efle-meceeeveeb

Jen Fme ekeej nweneB meceeiele yenglJe veneR nw, keeeWefke yeOeceeve kece& kes Gmekeer mebYeeJevee veneR nw~ peerJeeW Deewj eke=efleeeW
ceW JeneB yenglJe heeee peelee nw~ vewiecevee yeOeceeve Jesovee kes yenglJe kees mJeerkeej kejlee nw FmeefueS Fmekes eLece
GeejCe kees es[kej Mes<e leerve GeejCeeSB nesleer nQ~ Gvekees kenles nQSke peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled yeOeceeve JesoveeSB nQ~ eneB Ske
GeejCe Meueekee heeeer peeleer nw (1)~
Deveske peerJeeW kes eje Ske mecee ceW yeebOeer ieF& Ske eke=efle keLebefeled yeOeceeve JesoveeSB nQ~ Fme ekeej oes
GeejCe MeueekeeSB ngF (2)~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwpeerJeeW kes yenglJe mes Jesovee kee yenglJe kewmes mebYeJe nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR nw, keeeWefke peerJeeW kes Yeso mes Yeso kees eehle ngF& Ske Jesovee kes yengle nesves ceW keesF& efJejesOe veneR
nw~ DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled yeOeceeve JesoveeSB nQ~ Fme
ekeej leerve GeejCe MeueekeeSB ngF (3)~
Fme ekeej yeOeceeve kes yengJeeve mebyebOeer met$e kee Deeueehe meceehle ngDee~
Deye GoerCe&Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nesleer nQ~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme GoerCe& JesoveeDeeW mebyebOeer yengJeeve met$e kes DeeueeheeW keer eheCee kejles mecee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 7

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 51

SkeyengJeeveeefve mLeeheefelJee les<eece#emebeejpeefveleemleejb e mLeeheefelJee le$e SkeJeeveeueeheb hetJe&eefheleb

cegkelJee Mes<emehleeueeheeved keLeeefvle~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee keLebefeled GoerCee& Jesovee:~ De$e eeefhe Skesve peerJesve
Skee ewJe eke=efle: Goes efveef#ehlee lee&efhe lemee yenglJeb YeJeefle, Deveskes<eg mecees<eg eyelJeeled~ De$e Skee
GeejCeMeueekee YeJeefle (1)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: keLebefeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb s
GeejCeMeueekes mle: (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: keLebefeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb
eflee: GeejCee: (3)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeb Skee eke=efle: Skemeceeeyee keLebefeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ De$e
peerJeyenglJecehes#e GoerCe&yenglJeb ie=nerleb SJeb elee: GeejCee: meefvle (4)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee keLebefeod GoerCee& Jesovee:~ SJeb hee
GeejCee: (5)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: keLebefeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb
<ed GeejCee:~ (6)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeb Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: keLebefeled GoerCee& Jesovee:~ SJeb mehle
GeejCee: (7)~
SJeb GoerCe&me yengJeevemet$eeheCee ielee~

peerJe-eke=efle SJeb mecee kes Ske Je yengJeeveeW kees mLeeefhele kej leLee Gvekes De#eme_eej mes GlheVe emleej kees Yeer mLeeefhele
kejkes GveceW mes hetJe& ceW kens iees SkeJeeve Deeueehe kees es[ kej Mes<e meele Deeueehe kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nQSke peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~ eeefhe eneB Ske peerJe
kes eje Ske ner eke=efle Goe ceW efveef#ehle keer ieF& nw lees Yeer Jen yengle nesleer nw, keeeWefke Jen Deveske meceeeW ceW yeebOeer
ieF& nw~ eneB Ske GeejCe Meueekee ngF& (1)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF, keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~
Fme ekeej oes GeejCeMeueekeeSB ngF (2)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~
Fme ekeej leerve GeejCeeSB ngF (3)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~ eneB peerJeeW kes
yenglJe keer Dehes#ee GoerCe& Jesovee kee yenglJe enCe efkeee ieee nw~ Fme ekeej eej GeejCeeSB ngF (4)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~
Fme ekeej heeBe GeejCeeSB ngF (5)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF keLeefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~
Fme ekeej n GeejCeeSB ngF (6)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GoerCe& JesoveeSB nQ~ Fme
ekeej meele GeejCeeSB ngF (7)~
Fme ekeej GoerCe& Jesovee kes yengJeeve mebyebOeer met$e keer eheCee meceehle ngF&~

52 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 8

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle GheMeebleJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GJemebleeDees JeseCeeDees~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme GheMeebleyengJeevemet$emeeueehes YeCeceeves peerJe-eke=efle-meceeeveeceskeyengJeeveeefve mLeeheefelJee les<eece#emebeejpeefveleemleejb e mLeeheefelJee le$e SkeJeeveeLeceeueeheb cegkelJee Mes<emehleefYe:
efJekeuhew: Sleme met$emeeLe&eheCee kele&Jee~ leeLee-Skeme peerJeme Skee eke=eflejveskemeceeeyee keLebef eled
GheMeevlee Jesovee:~ SJeceskeeseejCee (1)~
S<ee eeefhe Skeme peerJeme Skee ewJe eke=efleYe&Jeefle, lee&ehf e Deveskes<eg mecees<eg yelJeeled GheMeevleJesoveeee
yenglJeb egpeles~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: keLebefeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb s
GeejCes mle: (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: keLebefeled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb efleme:
GeejCee: (3)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=eflejskemeceeeyee keLebefeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb elee:
GeejCee: (4)~
De$e peerJeyenglJecehes#e GheMeebleJesoveeee Skemeceeeye-Skeeke=les: yenglJeb ie=nerleb~

Deye GheMeevleJesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GheMeevle JesoveeSB nesleer nQ~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme GheMeevleJesovee kes yengJeeve mebyebOeer met$e kes DeeueeheeW kee keLeve kejles
mecee peerJe, eke=efle Deewj mecee Fvekes Ske Je yengJeeveeWs kees mLeeefhele kejkes leLee Gvekes De#emebeej mes GlheVe
emleej kees Yeer mLeeefhele kejkes GveceW SkeJeevehe eLece Deeueehe kees es[kej Mes<e meele efJekeuheeW eje Fme met$e
kes DeLe& keer eheCee kejveer eeefnS~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeDeeW mJehe nw~ Fme ekeej
Ske GeejCee ngF& (1)~
eeefhe en Ske peerJe keer Ske ner eke=efle nw, lees Yeer Deveske meceeeW ceW yeebOes peeves kes keejCe eneB GheMeeble
Jesovee kee yenglJe egefeege nw~
DeLeJee, Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeSB nQ~ Fme ekeej
oes GeejCeeSB ngF (2)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeSB nQ~ Fme
ekeej leerve GeejCeeSB ngF (3)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeDeeW mJehe nw~ Fme
ekeej eej GeejCeeSB ngF (4)~
eneB peerJe yenglJe keer Dehes#ee kejkes GheMeeble Jesoveehe Ske mecee ceW yeebOeer ieF& Ske eke=efle kes yenglJe kees
enCe efkeee ieee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 9

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 53

DeLeJee, Devesskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee keLebefeled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb hebe
GeejCee: (5)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: keLebefeled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb <ed
GeejCee: (6)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: meeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb mehle
GeejCee: (7)~
SJeb GheMeevleJesoveeee: mehleyengJeeveYebiee: eefhelee:~
SJeb yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceske-yengJeeveeefleyemet$e<edkeb eefheleced~
SJeb efleeremLeues vewieceveeehes#eee keLeveb eefle%eehe %eeveeJejCeereJesovee keLebefeled yeOeceeefvekesefle eejbYe GoerCe&GheMeebleeefokeLevehesCe mehlemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle efmebeesieYebieeheCeeLe Gejmet$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesovee Fefle DevegJele&les~ lesve JesoveeMeyo: Sleme met$eme DeJeeJeYeeJesve Je:~

Sleme met$emeeLex YeCeceeves yeOeceeve-GoerCee&veeb efmebeesiemet$eemleejb 11 22 mLeeheefelJee hegve: yeOe12 12
ceeveJesoveeee peerJeeke=eflemeceeemleejb-

DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeSb he nQ~ Fme
ekeej heeBe GeejCeeSB ngF (5)~
DeLeJee Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeSB nQ~ Fme
ekeej n GeejCeeSB ngF (6)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF keLebefeled GheMeeble JesoveeSB nQ~ Fme
ekeej meele GeejCeeSB ngF (7)~
Fme ekeej GheMeeble Jesovee mebyebOeer meele yengJeeve YebieeW keer eheCee keer ieF& nw~
Fme ekeej mes yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeeble Jesovee kes Ske Je yengJeeveeW mes mebye n met$eeW keer
eheCee keer ieF& nw~
Fme ekeej efleere mLeue ceW vewiecevee keer Dehes#ee mes keLeve kejves keer eefle%ee kejkes %eeveeJejCeere Jesovee
keLebefeled yeOeceeefveke nw, Ssmee eejbYe kejkes GoerCe&-GheMeevle Deeefo keLevehe mes meele met$e hetCe& ngS~
Deye efmebeesieYebie keer eheCee nsleg Gej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Jesovee Meyo DevegJe=efe ceW euee Dee jne nw FmeefueS Jesovee Meyo kees
Fme met$e kes DeJeeJehe mecePevee eeefnS~ Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee yeOeceeve Deewj GoerCe&
Jesovee kes efmebeesie met$eemleej yeOeceeve Ske Ske Deveske Deveske kees mLeeefhele kejkes
heeeled yeOeceeve Jesovee mebyebOeer GoerCe&
Ske Deveske Ske
Deveske peerJe, eke=efle Je mecee

54 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced
11
12
11

met$e 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

22 hegve: GoerCee&ee: peerJe-eke=efle-meceeeveeceske yengJeeveemleejb

12
22 22 hegve: heeeogeles~
11 e mLeeheefelJee 11 11
11 22
11 22
12 12
12 12

leeLee-Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee lemewJe peerJeme Skeeke=efle:

Skemeceeeyee GoerCee& keLebefeled yeOeceeefvekee e GoerCee& e Jesovee~ SJeb efmebeesieeLecemet$eme Skee ewJe
GeejCee YeJeefle~
mebeefle yeOeceeveesoerCee&heefmebeesieYebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Jesovee Fefle DevegJele&les-lesve JesoveeMeyoesmeVeefhe DeOeenejefeleJe:, keLebef eled

yeOeceeefvekee: e GoerCee&e Jesovee Fefle~ mebeefle Sleme met$emeeLe&eheCee efeeles~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:
Deveskemeceeeyee GoerCee&: keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee~ SJeb efmebeesieefleeremet$eme
eLeceeseejCee (1)~
peerJe
eke=efle
mecee

Ske
Ske
Ske

Ske
Deveske
Ske

peerJe Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

Deveske
Ske
Ske

Deveske
Deveske
Ske

Fvekes emleej kees leLee GoerCe& Jesovee mebyebOeer peerJe, eke=efle

Deewj mecee Fvekes Ske Je yengJeeveeW kes emleej kees Yeer
mLeeefhele kejkes hegve: heeeled eheCee keer peeleer nw~

Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske

Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske
Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske

Deveske
Deveske
Deveske

Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve Deewj Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee
ceW yebeOeer ieF& GoerCe&, en keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee nw~ Fme ekeej efmebeesiehe eLece met$e keer Ske
ner GeejCee nesleer nw~
Deye yeOeceeve Deewj GoerCee&he efmebeesieerYebie kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Ske) Deewj GoerCe& (Deveske) JesoveeSB nQ~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Jesovee Meyo keer DevegJe=efe eueer Dee jner nw FmeefueS Jesovee Meyo kes ve
nesles ngS Yeer Gmekee DeOeenej kejvee eeefnS-keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Deye Fme met$e kes DeLe&
keer eheCee keer peeleer nw~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF& GoerCe&, Fme ekeej keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej efmebeesiehe efleere met$e
keer eLece GeejCee ngF& (1)~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 11, 12

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 55

DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Deveskee:
eke=lee: Skemeceeeyee GoerCee&: keLebefeled yeOeceeefvekee e GoerCee&e Jesovee~ ew Yebieew mle: (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Deveskee:
eke=lee: Deveskemeceeeyee: GoerCee&: keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee~ SJeb $eees Yebiee: (3)~
hegve: GoerCee&ee efleeremet$eme Mes<eyengJeeveYebiee ve ueYevles~
kegle:?
yeOeceeve-GoerCee&veeceeOeejYetlewkepeerJeeYeeJeeled~
mebeefle yeOeceeveesoerCe&JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesovesefle DevegJele&les~ Sleme met$eme Yebiee Gevles~ leeLee-Skeme peerJeme

Deveskee: eke=lee Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&,
keLebefeled yeOeceeefvekee Jesoveee GoerCee& e Jesovee:~ SJeb le=leeremet$eme SkeewJe Yebie: (1)~ hegve:
yeOeceeveesoerCee&veeb efmebeesiele=leeremet$eme Mes<eYebiee ve ueYevles, peerJew: JeefOekejCelJeemebieeled~
hegvee yeOeceeveesoerCe&JesoveeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e~~12~~

DeLeJee Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske
mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ es oes Yebie ngS (2)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej leerve Yebie ngS (3)~
hegve: GoerCe& Jesovee mebyebOeer efleere met$e kes Mes<e yengJeeve Yebie veneR heees peeles nQ~
Ssmee keeeW nw ?
keeeWefke, yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee kes DeeOeejYetle Ske peerJe kee DeYeeJe heeee peelee nw~
Deye yeOeceeve GoerCe& Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve JesoveeSb Deewj GoerCe& Jesovee nw~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jesovee keer DevegJe=efe heers mes eueer Dee jner nw~ Fme met$e kes Yebie kenles
nQ-Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske
mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve JesoveeSb Deewj GoerCe& Jesovee nw~ Fme ekeej le=leere met$e kee
Ske ner Yebie neslee nw (1)~
hegve: yeOeceeve Deewj GoerCe& mebyebOeer efmebeesie Jeeues le=leere met$e kes Mes<e Yebie veneR heees peeles, keeeWefke peerJeeW
kes meeLe JeefOekejCelee (DeLee&led oesveeW kee DeeOeej Ske veneR) kee emebie Deelee nw~
Deye yeOeceeve GoerCe& Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nesleer nQ~~12~~

56 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 12

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesoveself e DevegJele&les~ Sleme yeOeceeveesoerCee&veeb efmebeesieelegLe&met$emeeLe&: Geles~

leeLeeSkeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:
Deveskemeceeeyee GoerCee&: keLebef eled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme eLeceYebie: (1)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme Deveskee:
eke=lee: Skemeceeeyee: GoerCee&: keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ S<e: efleerees Yebie: (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, leme ewJe peerJeme
Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: GoerCee&: keLebefeled yeOeceeefvekee Jesoveee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb
elegLe&met$eme $eees Yebiee: (3)~
mebeefle yeOeceeveesoerCee&veeb SkepeerJeceeefele $eeewJe Yebiee YeJeefvle DeefOekee veeslheevles, yeOeceeveesoerCee&veeb
JeefOekejCeleehees:~
mebeefle SlemewJe efmebeesieelegLe&met$eme yeOeceeveesoerCee&veeb veeveepeerJeeveeefele Mes<eYebiee Je#evles~ leeLeeDeveskes<eeb peerJeeveeb Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, les<eecesJe peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee
GoerCee&: keLebef eled yeOeceeefvekeeMe GoerCee&e Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme elJeejes Yebiee: (4)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee e yeOeceeefvekee: les<eecesJe peerJeeveeceskee
eke=eflejveskemeceeeyee GoerCee&: keLebef eled yeOeceeefvekeeeesoerCee&e Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme hee Yebiee: (5)~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jesovee Meyo keer DevegJe=efe eueer ner Dee jner nw~ Deye yeOeceeve Deewj
GoerCe& mebyebOeer efmebeesie Jeeues Fme elegLe& met$e kee DeLe& kenles nQ~
Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF GoerCe&, keLebef eled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kee eLece Yebie ngDee (1)~
DeLeJee Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve JesoveeSb Gmeer peerJe kes Deveske eke=efleeeB Ske
mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe& JesoveeSb keLebef eled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ en efleere Yebie ngDee (2)~
DeLeJee Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve JesoveeSb Gmeer peerJe keer Deveske
eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe& JesoveeSb keLebefeled yeOeceeve JesoveeSb Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme
ekeej elegLe& met$e kes leerve Yebie nesles nQ (3)~
Deye yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeDeeW kes Ske peerJe kee Deeee kejkes leerve ner Yebie nesles nQ, DeefOeke veneR
GlheVe nesles nQ, keeeWefke yeOeceeve Deewj GoerCe& ceW JeefOekejCelee keer Deeheefe Deeleer nw~
Deye Fmeer efmebeesie Jeeues elegLe& met$e keer yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeDeeW kes veevee peerJeeW kee Deeee kejkes
Mes<e YebieeW kees kenWies~ Jen Fme ekeej nwDeveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee
ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kes eej Yebie ngS (4)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kes heeBe
Yebie ngS (5)~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 12

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 57

DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee e yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee:

eke=lee: Skemeceeeyee: GoerCee&:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb <ed Yebiee: (6)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeb Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee:
eke=lee: Deveskemeceeeyee: GoerCee&:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb mehleYebiee: (7)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee
eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&:, keLebefeled yeOeceeefvekeeeesoerCee&e Jesovee:~ SJeceew Yebiee: (8)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee
eke=efle: Deveskemeceeeyee GoerCee&:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb veJe Yebiee: (9)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eecesJe peerJeeveeceveskee:
eke=lee: Skemeceeeyee: GoerCee&:, keLebefeod yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb oMe Yebiee: (10)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee:
eke=lee: Deveskemeceeeyee: GoerCee&: keLebefeod yeOeceeefvekeee GoerCee&e Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme SkeeoMe
Yebiee: (11)~
SJeb yeOeceeveesoerCee&veeb efmebeesiemet$eeCeeceLe&eheCee ke=lee~
SJeb le=leeremLeues yeOeceeveesoerCee&veeb efmebeesieYebieefveheCehejeefCe elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~

DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB
Ske mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej n Yebie ngS (6)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej meele Yebie ngS (7)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled
yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Dee" Yebie ngS (8)~
DeLeJee Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej veew Yebie ngS (9)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske
eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej ome Yebie
ngS (10)~
DeLeJee Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske
eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e
kes ieejn Yebie ngS (11)~
Fme ekeej yeOeceeve Deewj GoerCe& JesoveeDeeW kes efmebeesie mebyebOeer met$eeW kes DeLe& keer eheCee keer ieF& nw~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW yeOeceeve Deewj GoerCee& kes efmebeesieer Yebie kes efveheCe kejves Jeeues eej met$e
hetCe& ngS~

58 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 13, 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle yeOeceeveesheMeevleeveeb efmebeesiepeefveleJesoveeYebieeheCeeLe&cegejmet$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~~13~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesovesefle DevegJele&les~ Sleme met$emeeLex YeCeceeves yeOeceeveesoerCee&veeefceJe $eerved

emleejeved mLeeheefelJee JeeJeb~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee
GheMeevlee, meeod yeOeceeefvekee e GheMeevlee e Jesovee~ SJeb eLecemet$eme SkeewJe Yebie: (1)~
mebeefle yeOeceeveesheMeevleeefoefleeremet$eme YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GJemebleeDees e~~14~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme efleeremet$eme YebieeheCee efeeles~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, leme ewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee
GheMeeblee meeod yeOeceeefvekee e GheMeevlee e Jesovee~ SJeb efleeremet$eme eLeceYebie: (1)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee:
Skemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekee e GheMeebleee Jesovee: SJeb ew Yebieew mle: (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee:

Deye yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeDeeW kes efmebeesie mes GlheVe Jesovee kes YebieeW keer eheCee kejves nsleg Gej
met$e kees DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee nesleer nw~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jesovee Fme Meyo keer DevegJe=ef e nw~ Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee
yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee kes meceeve leerve emleejeW kees mLeeefhele kejkes keLeve kejvee eeefnS~ Jen Fme ekeej mes nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve nw, Gmeer peerJe kes Ske eke=efle Ske mecee ceW
yeebOeer ieF& GheMeeble nw keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble Jesovee nw~ Fme ekeej eLece met$e kee Ske ner Yebie neslee nw~
Deye yeOeceeve-GheMeevle Deeefo efleere met$e kes YebieeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB nesleer nQ~~14~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme efleere met$e kes YebieesW keer eheCee eneB keer pee jner nw~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske
meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble Jesovee nw~ Fme ekeej efleere met$e kee eLece
Yebie ngDee (1)~
DeLeJee Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske
eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ Fme ekeej
oes Yebie ngS (2)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Deveske

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 15, 16

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 59

Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, meeod yeOeceeefvekee e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb $eees Yebiee: (3)~
SJeb efleeremet$eme $eeewJe Yebiee ueYevles, ve Mes<ee: efvewkepeerJelJeeled~
hegvee yeOeceeveesheMeebleeveeb YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GJemeblee e~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme le=leeremet$eme YebieeheCee efeeles~ leeLeeSkeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme Skeeke=efle:
Skemeceeeyee GheMeevlee, meeod yeOeceeefvekee e GheMeevlee e Jesovee~ SJeb le=leeremet$eme SkeewJe Yebie:
(1)~ Mes<eYebiee ve ueYevles~
kegle: ?
efvewkepeerJelJeeled~
hegvee yeOeceeveesheMeevleeveeb elegLe&met$es YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GJemebleeDees e~~16~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme elegLe&met$eme YebieeheCee efeeles~ leeLeeSkeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:
Deveske-meceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ S<e: elegLe&met$eme eLeceYebie:

meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebef eled yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ Fme ekeej leerve Yebie ngS (3)~
Fme ekeej efleere met$e kes leerve ner Yebie heees peeles nQ, Mes<e veneR heees peeles nQ keeeWefke eneB Ske peerJe keer
efJeJe#ee nw~
hegvee yeOeceeve-GheMeevle kes YebieefveheCe nsleg met$e kee DeJeleej nes jne nwmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~15~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme le=leere met$e keer Yebie eheCee keer pee jner nw~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee
ceW yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee nw~
Fme ekeej le=leere met$e kee Ske ner Yebie nw (1), Mes<e Yebie veneR heees peeles nQ~
keeeW ?
keeeWefke, Ske peerJe keer efJeJe#ee nw~
hegvee yeOeceeve GheMeevle keceeX keer Jesovee kee elegLe& met$e ceW Yebie efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB nQ~~16~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en elegLe& met$e keer YebieeheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebef eled yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ en elegLe& met$e kee eLece Yebie nw (1)~

60 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 16

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(1)~ DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee:, yeOeceeefvekee:, lemewJe peerJeme
Deveskee: eke=lee: Ske meceeeyee: GheMeeblee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme
ew Yebieew (2)~ DeLeJee, Skeme peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, lemewJe
peerJeme Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~
SJeb elegLe&met$eme $eeewJe Yebiee: YeJeefvle~ (3)~ JeefOe&cee ve YeJeefvle, yeOeceeve-GheMeevles<eg efvewkepeerJeeled~
mebeefle yeOeceeveesheMeevles<eg veeveepeerJeeveeefele elegLe&met$eme Mes<eYebieeved Je#eeefce~ leeLeeDeveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee
GheMeevlee: keLebef eled yeOeceeefvekeeeesheMeevleee Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme elJeejes Yebiee: (4)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee eke=efle:
Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb hee Yebiee: (5)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee:, les<eecesJe peerJeeveeceveskee: eke=lee:
Skemeceeeyeee GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb <edYebiee: (6)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee: eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee: eke=lee:
Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb mehle Yebiee: (7)~

DeLeJee Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB
Ske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeeble, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kes oes
Yebie ngS (2)~
DeLeJee, Ske peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kes
leerve ner Yebie nesles nQ (3)~ DeefOeke veneR nesles nQ, keeeWefke yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeDeeW ceW Ske peerJe keer
efJeJe#ee nw~
Deye yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeDeeW ceW veevee peerJeeW kee Deeee ueskej elegLe& met$e kes Mes<e YebieeW kees
kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwDeveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle Ske
mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kes eej
Yebie ngS (4)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej heeBe Yebie
ngS (5)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB
Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ Fme ekeej n Yebbie ngS (6)~
DeLeJee Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske
eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej
meele Yebie ngS (7)~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 17

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 61

DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee

eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeceew Yebiee: (8)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee
eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb veJe Yebiee: (9)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee:
eke=lee: Skemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebef eled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb oMe Yebiee: (10)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: yeOeceeefvekee:, les<eeb ewJe peerJeeveeceveskee:
eke=lee: Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebefeled yeOeceeefvekeee GheMeevleee Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme
SkeeoMe Yebiee: (11)~
SJeb yeOeceeveesheMeevleeveeb efmebeesiemet$eeheCee meceehlee~
Fefle elegLe&mLeues yeOeceeveesheMeevleefmebeesieJesoveeefvehekeeefve elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle GoerCe&-GheMeevleeveeb efmebeesiepeefveleJesoveeefJekeuheeheCeeLe&cegejmet$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCee e GJemeblee e~~17~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLe&eheCeeeeb efeeceeCeeeeb hetJe leeJeogoerCeexheMeevleeveeb

efmebeesiemet$eemleejb mLeeheefelJee hegve: GoerCe&me peerJe-eke=efle-meceeeveeceskeyengJeeveeveeb emleejb GoerCe&-

DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Dee" Yebie ngS (8)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle
Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej veew Yebie ngS (9)~
DeLeJee Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske
eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~
Fme ekeej ome Yebie ngS (10)~
DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, GvneR peerJeeW keer Deveske
eke=efleeeB Deveske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe&
met$e kes ieejn Yebie ngS (11)~
Fme ekeej yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee mebyebOeer efmebeesie Jeeues met$eeW keer eheCee meceehle ngF&~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee kes efmebeesieer YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues
eej met$e hetCe& ngS~
Deye GoerCe& Deewj GheMeeble eke=efleeeW kes efmebeesie mes GlheVe JesoveeefJekeuheeW keer eheCee kejves kes efueS
Deieuee met$e kenles nQmet$eeLe&-

keLeefeled GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~~17~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee henues GoerCe& GheMeeble Jesovee
kes efmebeesie met$e kes emleej kees mLeeefhele kejkes
efhej GoerCe&
GoerCe& Ske Ske Deveske Deveske
GheMeeble Ske Deveske Ske Deveske

62 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 17

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

GheMeevle-peerJe-eke=efle-mecee emleejb e heefjheedee- 1111

1122
1212

2222
1122
1212

YebieeeeceheceeCeb, uengDees ieDees efe DekeKeefCekeKesDees~

leees e ogiegCe - ogiegCees, helLeejes efJeCCemeseJJees1~~
Slemee ieeLeeee: DevegmeejsCe mLeeheefelJee DeLe&eheCee kele&Jee~
1111
2222
111 111 111
1122
1122 DeLeJee220 222 222
1212
1212
yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevles<eg peerJe-eke=efle-meceeeveeceske-yengJeeveeefve mLeeheefelJeehe{cekeKees DebleieDees, DeeefoieS mebkeceseof efJeefoekeKees~
oesefCCe iebletCebleb, Deeefoieos mebkecesefo leefoekeKees2~~

JesoveemebyebOeer peerJe, eke=efle Deewj mecee, Fvekes Ske Je yengJeeveeW kes emleej kees leLee GoerCe& SJeb GheMeeble Jesovee
kes efJe<ee ceW peerJe, eke=efle Deewj mecee kes emleej kees Yeer heefjheeer mespeerJe Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske

Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske
Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske

Deveske
Deveske
Deveske

ieeLeeLe&-YebieeW kes DeeeeceeceeCe DeLee&led eLece hebefeiele YebieeW kee efpelevee eceeCe nes Gleves yeej ueIeg Deewj
ieg Fme ekeej mes De#eefve#eshe efkeee peelee nw leLee Deeies efleereeefo hebefeeeW ceW ogiegCes-ogiegCes emleej kee efJeveeme
kejvee eeefnS~
Fme ieeLee kes Devegmeej mLeeefhele kejkes DeLe& keer eheCee kejveer eeefnS~
DeLeJee yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee kes mebyebOe ceW peerJe, eke=efle Deewj mecee leLee Fvekes Ske Deewj
yengJeeveeW kees mLeeefhele kejkesyeOeceeve
peerJe eke=efle mecee peerJe
Ske Ske Ske Ske
Deveske Deveske 0
Deveske

GoerCe&
eke=efle mecee peerJe
Ske Ske Ske
Deveske Deveske Deveske

GheMeevle
eke=efle mecee
Ske
Ske
Deveske Deveske

ieeLeeLe&-eLece De#e Devle kees eehle neskej peye hegve: Deeefo kees eehle neslee nw leye efleere De#e yeouelee
nw~ peye eLece Deewj efleere oesveeW ner De#e Devle kees eehle neskej hegve: Deeefo kees eehle nesles nQ leye le=leere De#e
yeouelee nw~
1-2. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg.12, he=. 319~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 18, 19

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 63

Slemee ieeLeeee: emleejb Deeveere mLeeheefeleJee~ hegve: heeeled met$eeheCee kele&Jee~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee
GheMeevlee, meeled GoerCee& e GheMeevlee e Jesovee~ SJeb eLecemet$eme Skees Yebie: (1)~
GoerCe&-GheMeevleeJesovee efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCee e GJemebleeDees e~~18~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme efleeremet$eme YebieeheCeeb keefj<evleeeee&osJee:~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee
GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee& e GheMeevlee: Jesovee:~ SJeb efleeremet$eme S<e: eLeceYebie: (1)~ DeLeJee,
Skeme peerJeme Skee eke=efle:-Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee:
GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee& e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb ew Yebieew (2)~ DeLeJee, Skeme peerJeme Skee
eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee: Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, meeled
GoerCee& e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb efleeremet$eme $eeewJe Yebiee:, efvewkepeerJelJeeled~
DeOegvee GoerCe&-GheMeevleyeng-SkepeerJeeveeb YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees e GJemeblee e~~19~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme le=leeremet$eme YebieeheCeeb keefj<ebefle~ leeLee-

Fme ieeLee kes Devegmeej emleej kees ueekej mLeeefhele kejvee eeefnS~ hegve: heeeled met$e keer eheCee kejveer
eeefnS~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer
ieF& GheMeevle, keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~ Fme ekeej eLece met$e kee Ske ner Yebie nw (1)~
Deye GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeDeeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB nQ~~18~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme efleere met$e keer eheCee Deeeee&oJs e kejWies~ pees Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer
ieF& GheMeeble, keLebef eled GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeSB nQ~ Fme ekeej efleere met$e kee en eLece Yebie nw (1)~ DeLeJee
Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF
GheMeevle, keLebef eled GoerCe& Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej oes Yebie ngS (2)~ DeLeJee, Ske peerJe keer Ske eke=efle
Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebef eled GoerCe&
Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej efleere met$e kes leerve ner Yebie nQ, keeeWekf e Ske peerJe keer efJeJe#ee nw~
Deye GoerCe& Deewj GheMeevle yengle SJeb SkepeerJe kes Yebie efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) JesoveeSb nQ~~19~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme le=leere met$e kes YebieeW keer eheCee eneB kejWies~ pees Fme ekeej nw-

64 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 20, 21

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Skeme peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GoerCee&:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee
GheMeevlee, keLebefeled GoerCee&e GheMeevlee e Jesovee:~ S<e: le=leeremet$eme eLeceYebie: (1)~
SJecesJe le=leeremet$eme efleerele=leereYebiee: DeevesleJee:~ OeJeueeerkeeee DeeOeejsCe~
DeOegvee GoerCee&sheMeevleyengpeerJeeveeb hebeefJebMeefleYebieeslheeoveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~~20~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme elegLe&met$eme YebieeheCee efeeles~ leeLeeSkeme peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GoerCee&:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee
GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee&e GheMeevleee Jesovee:~ S<e: elegLe&met$eme eLeceYebie: (1)~
SJecesJe OeJeueeerkeeOeejsCe hebeefJebMeefleYebiee GlheeoefeleJee:~
SJeb yeOeceeve-GoerCe&-GheMeebleeveeceskeefmebeesies efveyemet$eeheCee meceehlee~
Fefle hebecemLeues yeOeceeveeefoefmebeesieYebieefveheCehejeefCe elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee yeOeceeveesoerCeexheMeevleeveeb ef$emebeesieeveeefele JesoveeefJekeuheeheCeeLe&cegejmet$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~~21~~

Ske peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW
yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) JesoveeSb nQ~ en le=leere met$e kee eLece
Yebie ngDee (1)~
Fmeer ekeej le=leere met$e kes efleere-le=leere Yebie Yeer OeJeuee erkee kes DeeOeej mes ueevee eeefnS~
Deye GoerCe& Deewj GheMeevle yengle peerJeeW kes heeerme YebieeW kees GlheVe kejeves nsleg met$e kee DeJeleej efkeee
peelee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb nQ~~20~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme elegLe& met$e kes Yebie keer eheCee kejless nQ~ Jen Fme ekeej nw-Ske
peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF&
GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ en elegLe& met$e kee eLece Yebie nw (1)~
Fmeer ekeej OeJeuee erkee kes DeeOeej mes heeerme Yebie GlheVe kejevee eeefnS~
Fme ekeej yeOeceeve-GoerCe& Deewj GheMeeble mebyebOeer Ske Je oes kes mebyebOe mes efveye met$e keer eheCee
meceehle ngF&~
Fme ekeej hebece mLeue ceW yeOeceeve Deeefo efmebeesieer YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues eej met$e
hetCe& ngS~
Deye yeOeceeve GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeDeeW kes ef$emebeesieer YebieeW kee Deeee ueskej JesoveeDeeW kes efJekeuhe
kee eheCe kejves nsleg Gej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~~21~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 21

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 65

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLex YeCeceeves yeOeceeve-GoerCe& -GheMeevleeveeceskeyengJeevemebefb

mLeeheefelJee 1 1 1 hegve: De$e De#emebeejsCe Glheeefoleef$emebeesiemet$eemleejb mLeeheefelJee 1111 2222
2 2 2
1122 1122
1212 1212
hegve: yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevlepeerJe-eke=eflemeceeeveeceske-yengJeevemeber: heefjheedee mLeeheefelJee SlesYe:
De#emebeejsCeeslheeefole-$eerveefhe emleejeved e mLeeheefelJee 111 111 111

220 222
De$e Gheefjcehebefe: yeOeceeefvekee, ceOecehebefe: 1122
1212
GoerCee&, DeOemlevehebefe: GheMeevlee eheCee efeeles~
1111

222
1111 2222 1111 2222
1122 1122 1122 1122
1212 1212 1212 1212

leeLee-Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme yeOe GoerCe& GheMeeble met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee
yeOeceeve-GoerCe& Deewj GheMeeble, Fvekes Ske Ske Ske
Ske Je yengJeeveeW keer mebef kees
mLeeefhele kejkes heeeled eneB De#emebeej Deveske Deveske Deveske mes GlheVe kejees iees ef$emebeesiehe
yeOeceeve Ske Ske Ske Ske Deveske Deveske Deveske Deveske met$e kes emleej kees
GoerCe&
Ske Ske Deveske Deveske Ske Ske Deveske Deveske mLeeef h ele kej heg v e:
GheMeeble Ske Deveske Ske Deveske Ske Deveske Ske
Deveske yeOeceeve, Goer C e& ,
GheMeeble, peerJe, eke=efle
yeOeceeve
GoerCe&
GheMeevle
Je mecee, Fvekes Ske
Ske Ske Ske
Ske Ske Ske Ske Ske
Ske Je yeng J eeve keer
Deveske Deveske 0
Deveske Deveske Deveske Deveske Deveske Deveske mebefeeW kees heefjheeer
mes mLeeef h ele kejkes
peerJe
eke=efle mecee
FveceW De#emebeej kes eje GlheVe kejees
yeOe
GoerCe& GheMeeble Deveske Deveske Ske
Deveske Deveske Deveske iees leerveeW ner emleejeW kees mLeeefhele kejkes
Ske
Ske
Ske
eneB Thej keer hebefe ceW yeOeceeve,
Ske
Ske
Ske
Ske
Deveske Ske
Ske
Ske
Deveske ceOece hebefe ceW GoerCe& Je DeOemleve
Deveske Ske
Ske
hebefe ceW GheMeeble keer eheCee keer peeleer
Ske
Deveske Ske
Deveske Deveske Ske
Ske
Deveske Deveske nw~
Ske
Ske
Ske
Jen Fme ekeej nw-Ske peerJe
Deveske Ske
Ske
Ske
Ske
Deveske
Deveske Ske
Deveske keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF&
Ske
Deveske Ske
yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle
Deveske Deveske Ske
Ske
Deveske Deveske
Deveske Deveske Deveske Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer
Deveske Ske
Ske
peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer
Deveske Ske
Deveske

66 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 22

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee, meeod yeOeceeefvekee e
GoerCee& e GheMeevlee e Jesovee~ SJeb eLecemet$eme SkeewJe Yebie: (1)~
mebeefle yeOeceeveesoerCezke-GheMeevleeveskeJesovee efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemebleeDees e~~22~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme ef$emebeesieefleeremet$eme YebieeheCee efeeles~ leeLee-Skeme peerJeme

Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe
peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, meeled yeOeceeefvekee e GoerCee& e GheMeevleee
Jesovee:~ SJeb efleeremet$eme eLeceYebie: (1)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:
Skemeceeeyee GoerCee&, leme ewJe peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee GheMeevlee:, meeled yeOeceeefvekee
e GoerCee& e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb ew Yebieew (2), DeLeJee Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee
yeOeceeefvekee, leme ewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee:
Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, meeled yeOeceeefvekee e GoerCee& e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb efleeremet$eme
$eeewJe Yebiee: (3)~
kegle: ?

ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~ Fme ekeej eLece met$e kee Ske ner Yebie nw
(1)~
Deye yeOeceeve Deewj GoerCe& Ske leLee GheMeevle Deveske Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb

nQ~~22~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-leerveeW kes mebeesiehe Fme efleere met$e kes YebieeW keer eheCee keer peeleer nw~
Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW
yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe&
Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ Fme ekeej efleere met$e kee eLece Yebie nw~
DeLeJee Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske
mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled
yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~ Fme ekeej oes Yebie ngS (2)~ DeLeJee Ske peerJe keer Ske eke=efle
Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer
Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeSb nQ~
Fme ekeej efleere met$e kes leerve ner Yebie nesles nQ (3)~
Ssmee keeeW nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 23, 24

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 67

yeOeceeveesoerCe&ees: SkeJeeveefvejesOeeled~
mebeefle yeOeceeveme GoerCee&veeb GheMeevleme e JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemeblee e~~23~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Sleme le=leeremet$eme YebieeceeCeeheCee efeeles~ leeLee-Skeme peerJeme
Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GoerCee&:,
lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee, meeled yeOeceeefvekee e GoerCee&e GheMeevlee e
Jesovee:~ SJeb ef$emebeesie le=leeremet$eme eLecees Yebie: (1) DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee
yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Deveskee: eke=lee: Skemeceeeyee: GoerCee&: leme ewJe peerJeme Skee eke=efle:
Skemeceeeyee GheMeevlee, meeled yeOeceeefvekee eesoerCee&Me GheMeevlee e Jesovee:~ SJeb ew Yebieew (2)~
DeLeJee, Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee leme ewJe peerJeme Deveskee: eke=lee:
Deveskemeceeeyee: GoerCee&: leme ewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee, keLebef eled yeOeceeefvekee
e GoerCee&e GheMeevlee e Jesovee:~ SJeb le=leeremet$eme $eeewJe Yebiee: (3) keejCeb %eelJee JeeJeb~
mebeefle yeOeceeveme GoerCeexheMeevleeveeb e JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e ~~24~~

keeeWefke yeOeceeve Deewj GoerCe& ceW SkeJeeve keer efJeJe#ee nw~
Deye yeOeceeve keer GoerjCee kee Deewj GheMeevle keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

keLebef eled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~23~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme le=leere met$e kes YebieeW kes eceeCe keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej
nw-Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve GoerCe& Deewj
GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej leerveeW kes mebeesiehe le=leere met$e kee en eLece Yebie nw (1) DeLeJee, Ske peerJe
keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Ske mecee ceW yeebOeer ieF
GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle
JesoveeSb nQ~ Fme ekeej oes Yebie ngS (2)~ DeLeJee, Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF yeOeceeve,
Gmeer peerJe keer Deveske eke=efleeeB Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW
yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej le=leere met$e kes leerve ner Yebie
nQ (3)~ Fmekes keejCe kees peevekej keLeve kejvee eeefnS~
Deye yeOeceeve GoerjCee Deewj GheMeevle keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb

nQ~~24~~

68 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 25 mes 28

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme ef$emebeesieelegLe&met$eme YebieeceeCeeheCeeb keLeefe<evleeeee&osJee:~

leeLee-Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee yeOeceeefvekee, lemewJe peerJeme Skee eke=efle:
Deveskemeceeeyee GoerCee&:, leme ewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee: GheMeevlee:, keLebefeled
yeOeceeefvekee e GoerCee&e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb elegLe&met$eme eLeceYebie: (1)~
SJecesJe Deme elegLe&met$eme veJe Yebiee %eeleJee:~ efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb DeJeueeskeveeree:1~
DeOegvee hebecemet$eme Yebie eceeCekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e GJemeblee e~~25~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme hebecemet$eme YebieeceeCeeheCeeb efveheeefvle~ Sleme met$emeeOeejsCe

Ske SJe Yebie:, lelemleg OeJeueeerkeeeeb heef"leJe:~
mebeefle efJeefJeOeYebieefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e GJemebleeDees e~~26~~

efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e GJemeblee e~~27~~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~~28~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-ef$emebeesiehe Fme elegLe& met$e kes YebieeW kes eceeCe keer eheCee kejles nQ~
Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& yeOeceeve, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeevle, keLebefeled yeOeceeve, GoerCe&
Deewj GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej elegLe& met$e kee en eLece Yebie nw (1)~
Fmeer ekeej Fme elegLe& met$e kes veew YebieeW kees Yeer peevevee eeefnS~ efJemleej mes Fmekee JeCe&ve OeJeuee erkee ceW
osKevee eeefnS~
Deye hebece met$e kes YebieeW kee eceeCe yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebef eled yeOeceeve (Deveske), GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~25~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme hebece met$e kes YebieeW kes eceeCe keer eheCee kee efveheCe kejles nQ~
Fme met$e kes DeeOeej mes Ske ner Yebie nw Gmekees OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~
Deye efJeefJeOe YebieeW kes efveheCe nsleg leerve met$eeW kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

keLebef eled yeOeceeve (Deveske), GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb nQ~~26~~
keLebef eled yeOeceeve (Deveske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~27~~
keLebefeled yeOeceeve (Deveske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb
nQ~~28~~
1. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg.12, he=.329-330-331~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 29, 30

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 69

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme ef$emebeesie<emet$eme YebieeceeCeeefve $eerCesJe mebelf e~ ef$emebeesiemehlecemet$eme

YebieeceeCeeefve $eerCesJe %eeleJeeefve~ Decemet$eme YebieeceeCeeefve SkeelJeeefjbMeled YeJeefvle~ SJeb vewieceveesve
yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskemebeesie-efmebeesie-ef$emebeesiew: %eeveeJejCeereeheCee ke=lee~ efJemlejsCe leg
OeJeueeerkeeeeb heef"leJee: YeJeefvle~
DeOegvee Mes<eveJekece&Ceeb JesoveeJesoveeefJeOeeveefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~29~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme JesoveeJesoveeefJeOeeveb vewieceveemeeefYeeeesCe eefheleb leLee

mehleeveeb kece&Ceeb eheefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb <emLeues efJeefJeOeYebieefveheCehejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle JeJenejveeceeefele JesoveeJesoveeefJeOeeveeheCeeLe&cegejmet$eceJeleee&les-

JeJenejCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeceeefCeee JeseCee~~30~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLex YeCeceeves leeJeled peerJe eke=efle-meceeeveeceskeJeeveeefve peerJeeveeb

111
yengJeeveb e mLeeheefeleJeb 200 ~
efkeceLe meceeyengJeeveceheveerleb ?

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB ef$emebeesieer "s met$e kes YebieeW kee eceeCe leerve ner nw~ ef$emebeesieer meeleJeW
met$e kes YebieeW kee eceeCe leerve ner peevevee eeefnS~ Dee"JeW met$e kes YebieeW kes eceeCe Fkeleeefueme nesles nQ~ Fme ekeej
vewiecevee keer Dehes#ee yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeebleeW kes Ske mebeesieer, efmebeesieer Deewj ef$emebeesieer YebieeW kes mebeesie
mes %eeveeJejCeere kece& keer eheCee keer ieF& nw~ Fvekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~
Deye Mes<e veew keceeX kes JesoveeJesoveeefJeOeeve kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle efkeee peelee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes JesoveeJesoveeefJeOeeve keer eheCee kejveer eeefnS~~29~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kes JesoveeJesoveeefJeOeeve keer eheCee vewiecevee

kes Devegmeej keer ieF& nw Gmeer ekeej meeleeW keceeXs kes JesoveeJesoveeefJeOeeve kee eheCe kejvee eeefnS, GmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej "s mLeue ceW efJeefJeOe YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues veew met$e hetCe& ngS~
Deye JeJenejvee kes Deeee mes JesoveeJesoveeefJeOeeve kee eheCe kejves nsleg Deeies kee met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keLebefeled yeOeceeve Jesovee
nw~~30~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& kee keLeve kejles mecee henues peerJe, eke=efle Deewj mecee,
Fvekes SkeJeeve leLee peerJeeW kes yengJeeve mLeeefhele kejvee eeefnS~
peerJe eke=efle mecee
Ske Ske Ske
Mebkee-mecee kes yengJeeve kees kece keeeW kej efoee ieee nw ?
Deveske 0
0

70 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 31

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveeJejCeereme yeOeceevelJeceskeefmceved ewJe mecees YeJeleerefle %eeheveeLe meceeme yengJeeveceheveerlebb~

Deleerleeveeielemeceee De$e efkeVe ie=nerlee: ?
ve ie=nerlee:, efkeb e-Deleerles keeues yekece&mkebOeeveecegheMeevleYeeJesve yeOeceevelJeeYeeJeeled~ ve Deveeieleeveeceefhe
kece&mkebOeeveeb yeOeceevelJeb, les<eeb mebeefle peerJesYeeJeeled lemceeled keeueme SkelJeb ewJe, ve yenglJeefceefle efmeb~
eke=les: yengJeeveb efkeceLe&cehemeeefjleb ?
%eeveeJejCeYeeJeb cegkelJee le$e DeveYeeJeevegheuebYeeled~ DeeJejCeereme Yesos DeeJejCeeke=efleYesoes YeJeefle~ ve
eeJejCeereme kesJeue%eeveme Yesoesefmle esve eke=efleYesoes YeJesled~ lemceeled efmeb eke=les: SkelJeb~
peerJeme yenglJeceefmle~ ve e peerJeyenglJesve eke=efleYesoes YeJesled eke=les: SkemJehelJeoMe&veeled~ lemceeled
peerJe-eke=efle-meceeeveeceskelJeb peerJeyenglJeb e yeOeceevekece&mkebOeme mebYeJeleerefle efmeced~
De$e De#ehejeJelex ke=les yeOeceeefvekeeee: Jesoveeee: peerJeeke=efle-meceeemleej: Glheeles~ leme mebef:
OeJeueeerkeeeeb Jee~ SJeb yeOeceeefvekeeee Jesoveeee ew SJe Yebieew eLecemet$es mle:~
mebeefle GoerCezkeJeeveYebiekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCee JeseCee~~31~~

meceeOeeve-%eeveeJejCeere kee yeOeceeve mJehe Ske mecee ceW ner neslee nw, en eke kejves kes efueS
mecee kes yengJeeve kees kece efkeee ieee nw~
Mebkee-Deleerle Deewj Deveeiele meceeeW kees eneB keeeW veneR enCe efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-veneR efkeee nw, keeeWefke Deleerlekeeue ceW yeebOes iees kece&mkebOeeW kes GheMece YeeJe mes heefjCele nesves
kes keejCe Gvekes Gme mecee yeOeceeve mJehe kee DeYeeJe nw~ Deveeiele Yeer kece&mkebOe yeOeceeve veneR nes mekeles,
keeeWefke, Fme mecee peerJe ceW Gvekee DeYeeJe nw~ Fme keejCe keeue kee SkeJeeve ner nw, yengJeeve mebYeJe veneR nw
Ssmee efme nw~
Mebkee-eke=efle kes yengJeeve kees keeeW Deueie efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-etBefke GmeceW %eeveeJejCe mJehe kees es[kej Deewj keesF& otmeje mJehe veneR heeee peelee nw,
Dele: Gmekes yengJeeve kees Deueie efkeee ieee nw~ DeeJejCeere (DeeJejCe kes eesie) kee Yeso nesves hej ner DeeJejCe
eke=efle kee Yeso neslee nw hejvleg DeeJejCe kejves kes eesie kesJeue%eeve kee keesF& Yeso nw ner veneR, efpemeceW efke eke=efle
kee Yeso nes mekes~ Fme keejCe eke=efle kee DeYeso (Skelee) efme ner nw~ peerJeeW kee yenglJe mebYeJe nw~ eefo kene
peees efke peerJeeW kes yenglJe mes eke=efle kee yenglJe Yeer mebYeJe nw, lees en Yeer "erke veneR nw, keeeWefke eke=efle ceW Ske
mJehelee osKeer peeleer nw~ Fme keejCe yeOeceeve kece&mkebOe kes mebyebOe ceW peerJe, eke=efle Deewj mecee, Fvekes Ske
Jeeve Deewj peerJeeW kes yengJeeve keer mebYeeJevee nw, en efme nw~
eneB De#ehejeJele&ve kejves hej yeOeceeve Jesovee mebyebOeer peerJe, eke=efle Je mecee kee emleej GlheVe neslee nw~
Gmekeer mebef OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Fme ekeej yeOeceeve Jesovee kes oes ner Yebie eLece met$e ceW kens iees nQ~
Deye GoerCe& SkeJeeve kee Yebie yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GoerCe& Jesovee nesleer nw~~31~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 32

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 71

efmeebleefevleeceefCeerkeemebeefle Sleme met$emeeLex YeCeceeves peerJe-eke=efle-meceeeveeceskeJeeveb peerJemeceeeveeb

yengJeeveb e mLeeheefelJee 1 1 1 De$e De#ehejeJelex ke=les GoerCe&Jesoveeee peerJeeke=eflemeceeeveeb emleej
2 0 2
Glheeles 11 22 ~
11
12

11
12

De$e GoerCee&eeb veeefmle eke=efle yengJeeveb, Skemee %eeveeJejCeereeke=les: yenglJeeYeeJeeled~ peerJeyengJeeveceefmle~

ve lemceeled GoerCee&yenglJeb, meceeyenglJeeled ewJe GoerCee&ee yenglJeJeJenejesheuebYeeled~ ve e ueeskeJeJenejyeeeb
efkeceefhe Deefmle, DeJeJenejCeereme DeefmlelJeefJejesOeeled~ mebeefle Sleme met$emeeLeex efveieeles~ leeLee-Skeme
peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee keLebefeled GoerCee& Jesovee~ SJeceskees Yebie: (1)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee keLebef eled GoerCee& Jesovee~ SJecegoerCezkeJeevemet$eme
ew Yebieew %eeleJeew~
mebeefle GheMeevleJesoveekeLeveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GJemeblee JeseCee~~32~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLe&eheCeeeeb efeeceeCeeeeb peerJe-eke=efle-meceeeveeceskeJeeveb

peerJemeceeeveeb yengJeeveb e mLeeheefelJee 1 1 1 De#ehejeJelex ke=les GheMeevleJesoveeeeb peerJe-eke=efle-mecee2 0 2

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deye Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee peerJe-eke=efle Deewj mecee
kes SkeJeeve leLee peerJe Je mecee kes yengJeeveeW kees Yeer mLeeefhele kejkes eneB peerJe eke=efle mecee
De#ehejeJele&ve kejves hej GoerCe& Jesovee mebyebOeer peerJe, eke=efle SJeb mecee Fve Ske Ske Ske
meyekee emleej GlheVe neslee nw~
Deveske 0
Deveske
eneB GoerCe& Jesovee ceW
peerJe Ske Ske Deveske Deveske
eke=efle kee yengJeeve mebYeJe veneR nw, keeeWefke eneB yenglJe kee
eke=efle Ske Ske Ske Ske
mecee Ske Deveske Ske Deveske DeYeeJe osKee peelee nw DeLee&led Ske %eeveeJejCeere eke=efle kee
yengle nesvee DemebYeJe nw hejvleg Gmemes GoerCe& eke=efle kee yenglJe
mebYeJe veneR nw, keeeWefke mecee yenglJe mes ner GoerCe& eke=efle kes yenglJe kee JeJenej heeee peelee nw Deewj
ueeskeJeJenej kes yeenj keg Yeer veneR nw, keeeWefke DeJeJenejCeere heoeLe& kes DeefmlelJe kee efJejesOe nw~ Deye Fme
met$e kee DeLe& kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GoerCe& Jesovee nw~ Fme ekeej Ske Yebie ngDee
(1)~ DeLeJee Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GoerCe& Jesovee nw~ Fme ekeej
GoerCe& Jesovee mebyebOeer SkeJeeve met$e kes oes Yebie nesles nQ (2)~ Ssmee peevevee eeefnS~
Deye GheMeevle Jesovee kee keLeve kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GheMeevle Jesovee nesleer nw~~32~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee peerJe-eke=efle Je mecee Fve

72 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced
emleejes YeJeefle 11
11
12

met$e 33

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

22 ~
11
12

Sleme met$eme ew Yebieew (2)~

SJeb yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskeJeeveeheCee ke=lee~
DeOegvee GoerCe&Jesoveeveeb YebiemLeeheveeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees JeseCeeDees~~33~~

efmeebleefevleeceefCeerkeekeLebefeod GoerCee&: Jesovee: meefvle~

yeOeceeefvekeeee Jesoveeee efkeVe yenglJeb eefheleced ?
ve eefheleb, JeJenejvees lemee: yenglJeeYeeJeeled~ ve leeJeled peerJeyenglJesve yeOeceeefvekeeee yenglJeb, peerJeYesovs e
lemee YesoJeJenejevegheuebYeeled~ ve eke=efleYesosve Yeso:, Skemee %eeveeJejCeereeke=les: YesoJeJenejoMe&veeled
(YesoJeJenejeoMe&veeled)~ ve meceeYesosve Yeso:, yeOeceeefvekeeee Jele&ceeveefJe<eeeee keeueyenglJeeYeeJeeled~ lemceeled
yeOeceeefvekeeee Jesoveeee veeefmle yengJeeveefceefle ie=nerleJeb~
mebeefle GoerCee&ee Deefhe ve peerJeyenglJesve yenglJeb, leLeeefJeOeJeJenejeYeeJeeled~ ve eke=efleyenglJesve

meYeer kes SkeJeeve leLee peerJe Deewj mecee kes yengJeeve kees mLeeefhele kejkes
De#ehejeJele&ve kejves hej GheMeevle Jesovee mebyebOeer peerJe, eke=efle Je mecee kee
emleej neslee nw~
Fme met$e kes oes Yebie nQ~
peerJe Ske
Fme ekeej yeOeceeve-GoerCe& Deewj GheMeevle JesoveeDeesb
eke=efle Ske
kes SkeJeeve keer eheCee keer ieF&~
mecee Ske
Deye GoerCe& JesoveeDeeW kes YebieeW keer mLeehevee kejves nsleg
met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GoerCe& JesoveeSb nQ~~33~~

peerJe eke=efle mecee

Ske Ske Ske
Deveske 0
Deveske
Ske Deveske Deveske
Ske Ske Ske
Deveske Ske Deveske

efmeevleefebleeceefCeerkee-met$e kee DeefYeeee en nw efke keLebefeled GoerCe& JesoveeSb nesleer nQ~

Mebkee-yeOeceeve Jesovee kes yenglJe keer eheCee keeeW veneR keer ieF& nw ?
meceeOeeve-veneR eefhele efkeee nw, keeeWefke JeJenejvee keer Dehes#ee Gmekes yenglJe keer mebYeeJevee
veneR nw~ keejCe efke peerJeeW kes yenglJe mes lees yeOeceeve Jesovee kes yenglJe keer mebYeeJevee nw veneR, keeeWefke peerJeeW
kes Yeso mes Gmekes Yeso kee JeJenej veneR heeee peelee nw~ eke=efle Yeso mes Yeer Gmekee Yeso mebYeJe veneR nw,
keeeWefke Ske %eeveeJejCeere eke=efle kes Yeso kee JeJenej osKee veneR peelee nw~ mecee Yeso mes Yeer Gmekee Yeso
veneR nes mekelee nw, keeeWefke Jele&ceevekeeue kees efJe<ee kejves Jeeueer yeOeceeve Jesovee ceW keeue kes yenglJe keer
mebYeeJevee ner veneR nw~ Fme keejCe yeOeceeve Jesovee kes yengJeeve veneR nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~ peerJe
yenglJe mes GoerCe& Jesovee kee Yeer yenglJe mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jewmee JeJenej veneR heeee peelee nw~ eke=efle
yenglJe mes Yeer GoerCe& Jesovee kee yenglJe DemebYeJe nw, keeeWefke Ske ner eke=efle keer efJeJe#ee nw DeleSJe Skecee$e

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 34, 35

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 73

GoerCe&Jesoveeee yenglJeb, efvewkeeke=eflelJeeled~ keeueyenglJecesJeeefele yengJeevemet$eYebieeheCeeeeb ew Yebieew

JeeJeew~ OeJeueeerkeeeeb Jee~
DeOegvee GheMeevleJesoveeveeb YebieeceeCeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GJemebleeDees JeseCeeDees~~34~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$eme YebieeceeCeeheCeeb keefj<eefvle~ leeLee-Skeme peerJeme Skee

eke=efle: Deveskemeceeeyee keLebefeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeceskees Yebie: (1)~
DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee keLebefeled GheMeevlee:~ SJecesleme met$eme
ew Yebieew SJe (2)~
SJeb mehlecemLeues JeJenejveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeYebieefveheCehejeefCe heemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle efmebeesieeheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~~35~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLe&s YeCeceeves leeJeled yeOeceeveesoerCee&veeb 11 12 efmebeesiemet$e e m l e e j b 1 1 les<eeb peerJe-eke=efle-meceeemleejeved e mLeeheefelJee heeeled 12 11 22 Sleme met$eme
12

11 11 11

YebieeceeCeeheCeeb keefj<eefvle~ leodOeJeueeerkeeeeb 11 12 12 Jeb ~ Sleme

keeueyenglJe kee Deeee kejkes yengJeeve met$e kes YebieeW keer eheCee ceW oes ner Yebie kenvee eeefnS~ Fvekee
efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye GheMeevle JesoveeDeeW kes Yebie kee eceeCe efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled GheMeevle JesoveeSb nQ~~34~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes YebieeW kes eceeCe keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwSke peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Ske Yebie ngDee
(1) DeLeJee Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& keLebefeled GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej
Fme met$e kes oes ner Yebie nQ (2)~
Fme ekeej mehlece mLeue ceW JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeereJesovee kes Yebie efveheCe kejves Jeeues heeBe
met$e hetCe& ngS~
Deye oes kes mebeesie keer eheCee kes efueS met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLeefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee nesleer nw~~35~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& kee keLeve kejles mecee henues yeOeceeve Deewj GoerCe&
oesveeW kes efmebeesiehe emleej ye. G. kees leLee Gvekes peerJe, eke=efle Je mecee mebyebOeer emleej kees mLeeefhele
kejkes heeeled Fme met$e keer Ske Ske
yeOeceeve
GoerCe&
Ske Deveske peerJe Ske Deveske Ske
Ske Deveske Deveske
YebieeheCee kees kenWies~ Gmekees
eke=

ef
l
e
Ske
Ske
Ske
Ske Ske Ske
OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
mecee

Ske

Deveske

Ske

Deveske Ske

Ske

74 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 36, 37, 38

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmebeesieeLece-met$eme ew SJe Yebieew mle:~

DeOegvee efmebeesieefleeremet$eme YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e ~~36~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme efmebeesieefleeremet$eme YebieeheCeeeeb ew Yebieew %eeleJeew~

keLebefeled yeOeceeveesheMeevleJesoveeYebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~~37~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme yeOeceeve-GheMeebleeveeb efmebeesieeLecemet$emeeLex YeCeceeves leeJeled

yeOeceeveeveeb GheMeebleeveeb efmebeesiemet$eemleejb 1 1 hegve: yeOeceeve-GheMeevlepeerJe-eke=efle-meceeemleejb e
m L e e h e e f e l J e e 12 11 22 heeeled 1 2 Sleme met$eme YebieeceeCeeheCee %eeleJee~ OeJeueeerkeeeeb
11 11
ew Yebieew mle:~ 11
12 12 11
mebeefle yeOeceeveesheMeebleYebieeheCeeefveheCeeLe met$eceJeleee&less-

efmeee yepPeceeefCeee e GJemebleeDees e~~38~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebeefle Sleme efleeremet$eme YebieeceeCeeheCeeeeb ew Yebieew %eeleJeew~

Fme efmebeesie Jeeues eLece met$e kes oes ner Yebie nQ~
Deye efmebeesiehe efleere met$e kes Yebie kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Ske) Deewj GoerCe& (Deveske) JesoveeSB nQ~~36~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme efmebeesiehe efleere met$e keer Yebie eheCee ceW oes Yebie peevevee eeefnS~
Deye keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee kes Yebie efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Ske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~37~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fve yeOeceeve Deewj GheMeevle oes kes mebeesiehe eLece met$e kes DeLe& kee keLeve
kejles mecee henues yeOeceeve Deewj GheMeeble Fve oes kes mebeesiehe met$e kes emleej kees leLee yeOeceeve, ye. Ghe.
Ske Ske
GheMeeble, peerJe, eke=efle Deewj mecee,
yeOeceeve
GoerCe&
Fvekes emleej kees Yeer mLeeefhele kejkes peerJe Ske Deveske Ske Ske Deveske Deveske Ske Deveske
Ske
Ske Ske Ske keer eheCee
heeeled Fme met$e kes YebieeW kes eceeCe eke=efle Ske Ske
mecee
Ske
Ske
Ske
Deves
ke Ske Deveske Yebie yeleeS nQ~
peevevee eeefnS~ OeJeuee erkee ceW oes
Deye yeOeceeve Deewj GheMeevle YebieeW keer eheCee efveefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb nQ~~38~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme efleere met$e kes YebieeceeCe keer eheCee ceW oes Yebie peevevee eeefnS~
Fme ekeej yeOeceeve Deewj GheMeevle Fve oes kes mebeesie keer eheCee keer ieF& nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 39, 40

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 75

SJeb yeOeceeveesheMeevleeveeb efmebeesieeheCee ke=lee YeJeefle~

Fefle DecemLeues efmebeesieeheCeeYebieefveheCehejeefCe elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle GoerCeexheMeevleeveeb efmebeesiepeefvele-JesoveeeheCeeLe met$eceJeleee&less-

efmeee GefoCCee e GJemeblee e~~39~~

11
efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLex YeCeceeves leeJeled GoerCe&-GheMeevlewke yengJeeve 2 2
11 22
peefvelemet$eemleejb 12 12 mLeeheefelJee hegve: GoerCe&-GheMeevleeveeb peerJe-eke=efle-meceewkeJeevew: peerJemeceeees: yeng11 22 11 22
Jeevew: e GlheVeemleejb e mLeeheefelJee 11 11 11 11 heeeled Yebieeslheefeb oMe&eefvle~ Sleod OeJeuee12 12 12 12

erkeeeeb Jee:~

mebeefle SkeyengJeeveesoerCeexheMeevleeveeb YebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCee e GJemebleeDees e~~40~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme efleeremet$eme Yebies keLeceeves Skeme peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee

GoerCee&, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee&e GheMeevleee
Jesovee:~ SJeceskees Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Skemeceeeyee GoerCee&, les<eeb ewJe

Fme ekeej Dee"JeW mLeue ceW efmebeesiehe eheCee kes YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues eej met$e hetCe& ngS~
Deye GoerCe& Deewj GheMeevle Fve oes kes mebeesie mes GlheVe Jesovee keer eheCee kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~~39~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& kee keLeve kejles mecee henues GoerCe& Deewj GheMeeble kes
Ske Je yengJeeve mes ye. Ghe. GoerCe& Ske Ske Deveske Deveske GlheVe met$e kes emleej kees
mLeeefhele kejkes efhej Ske Ske Ghe. Ske Deveske Ske Deveske GoerCe& Je GheMeeble mebyebOeer peerJe,
eke=efle Deewj mecee kes Deveske Deveske Ske Jeeve leLee peerJe Je mecee kes yengJeeve mes GlheVe emleej kees Yeer
peerJe Ske
eke=efle Ske
mecee Ske

GoerCe&
Ske
Deveske Deveske
Ske
Ske Ske
Deveske Ske Deveske

Ske
Ske
Ske

GheMeevle
Ske
Deveske
Ske
Ske
Deveske Ske

Deveske
Ske
Deveske

mLeeefhele kejkes heeeled YebieeW keer Glheefe kees kenles nQ~ en ekejCe OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye Ske Deewj yengJeeve GoerCe&-GheMeevle kes YebieeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSb nQ~~40~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme efleere met$e kes YebieeW kees kenves hej Ske peerJe keer Ske eke=efle Ske
mecee ceW yeebOeer ieF GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj
GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Ske Yebie ngDee (1)~ DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer

76 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 41, 42

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee& e GheMeevleee Jesovee:~ SJeb ew

Yebieew (2) Sleme met$eme %eeleJeew YeJele:~
mebeefle yengJeevewkeJeeveesoerCeexheMeevleYebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees e GJemeblee e~~41~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme le=leeremet$eme Yebies keLeceeves Skeme peerJeme Skee eke=efle:

Deveskemeceeeyee GoerCee&:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee, keLebefeled GoerCee&e
GheMeevlee e Jesovee:~ SJeceskees Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee
GoerCee&:, les<eeb ewJe peerJeeveecesskee eke=efle: Skemeceeeyee GheMeevlee, keLbeefeled GoerCee&e GheMeevlee e
Jesovee:~ SJeb ew Yebieew (2) Sleme met$eme %eeleJeew~
mebeefle yengJeeveesoerCeexheMeevleYebieefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeee GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~~42~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme elegLe&met$eme Yebies Geceeves Skeme peerJeme Skee eke=efle:

Deveskemeceeeyee GoerCee&:, lemewJe peerJeme Skee eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee&e
GheMeevleee Jesovee:~ SJeceskees Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskes<eeb peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee
GoerCee&:, les<eeb ewJe peerJeeveeceskee eke=efle: Deveskemeceeeyee GheMeevlee:, keLebefeled GoerCee&e GheMeevleee

ieF GoerCe&, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeeble
JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Fme met$e kes oes Yebie nQ (2) Ssmee peevevee eeefnS~
Deye yengJeeve Deewj SkeJeeve Jeeueer GoerjCee Deewj GheMeevle YebieeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) JesoveeSb nQ~~41~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme le=leere met$e kes YeeW kees kenves hej Ske peerJe keer Ske eke=efle Deveske
meceeeW ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj
GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Ske Yebie ngDee (1)~ DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF& GoerCe&, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle Ske mecee ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeeble
JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Fme met$e kes oes Yebie peevevee eeefnS~
Deye yengJeeve Jeeues GoerCe& Deewj GheMeevle YebieeW kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

keLebefeled GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB nQ~~42~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme elegLe& met$e kes YebieeW kees kenves hej Ske peerJe keer Ske eke=efle Deveske
meceeeW ceW yeebOeer ieF& GoerCe&, Gmeer peerJe keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF& GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj
GheMeeble JesoveeSb nQ~ Fme ekeej Ske Yebie ngDee (1)~ DeLeJee, Deveske peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW
yeebOeer ieF GoerCe&, GvneR peerJeeW keer Ske eke=efle Deveske meceeeW ceW yeebOeer ieF GheMeeble, keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeeble

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 43 mes 47

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 77

Jesovee:~ SJeb ew Yebieew (2)~ GoerCeexheMeevleeveeb efmebeesieelegLe&met$eme %eeleJeew YeJele:~

SJeb veJecemLeues GoerCeexheMeevleefmebeesieYebieefvehekeeefve elJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebeefle ef$emebeesiepeefveleJesoveeJesoveeefJeOeeveeheCeeLe met$ehebekeceJeleee&les-

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~~43~~

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemebleeDees e~~44~~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemeblee e~~45~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~~46~~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~~47~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme eq$emebeesieeLecemet$eme DeLex YeCeceeves yeOeceeve-GoerCe&11
GheMeevleeveeceskeJeevew: GoerCeexheMeevleyengJeevew: 10 12 12 peefvele ef$emebeesiemet$eme emleejb 11
11 22 yeOeceeve12 12
GoerCe&-GheMeevleeveeb peerJe-eke=efle-meceeemleejeved e mLeeheefelJee 12 11 22 11 22 heeeled Yebieeslheefeb
11 11 11 11 11
keLeefe<eefvle~
11 12 12 12 12

JesoveeSb nQ~ Fme ekeej GoerCe& Deewj GheMeeble Fve oes kes mebeesiehe elegLe& met$e kes oes ner Yebie nQ (2), Ssmee
peevevee eeefnS~
Fme ekeej veJeceW mLeue ceW GoerCe& Deewj GheMeevlehe efmebeesieer YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues eej met$e
hetCe& ngS~
Deye ef$emebeesiepeefvele JesoveeJesoveeefJeOeeve kee eheCe kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nw~~43~~

keLebefeled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Ske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB
nQ~~44~~
keLebef eled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Ske) Jesovee nw~~45~~
keLebefeled yeOeceeve (Ske), GoerCe& (Deveske) Deewj GheMeevle (Deveske) JesoveeSB
nQ~~46~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes JesoveeJesoveeefJeOeeve keer eheCee kejveer eeefnS~~47~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ef$emebeesiehe eLece met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee yeOeceeve,
GoerCe& Deewj GheMeevle, Fvekes SkeJeeve leLee GoerCe& Deewj GheMeevle, Fvekes yengJeeve yeOe. GoerCe& Ghe.
mes GlheVe leerveeW kes mebeesiehe yeOe. Ske Ske Ske Ske
Ske Ske
Ske
met$e kes emleej leLee yeOeceeve, GoerCe& Ske Ske Deveske Deveske
0
Deveske Deveske
GoerCe& Deewj GheMeevle mebyebOeer peerJe GheMeeble Ske Deveske Ske Deveske

78 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 48 mes 51

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb eLece efleerele=leereelegLe&met$eeCeeb ew ew Yebieew OeJeueeerkeeeeb efJemlejsCe heef"leJeew~

SJeb yeOeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceske-ef-ef$emebeesiew: JeJenejveeceeefele %eeveeJejCeereJesoveeJesoveeefJeOeeveb eefheleb~
eLee$e %eeveeJejCeerekece&Cees JeJenejveeehes#eee JesoveeJesoveeefJeOeeveb keefLeleb leLee Mes<emehlekece&Ceeb
eheefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb oMecemLeues ef$emebeesieYebieefveheCelJesve met$ehebekeb ieleced~
DeOegvee mebenveeehes#eee Ske-ef-ef$emebeesieYebieefveheCeeLe met$eekeceJeleee&les-

mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeeefCeee JeseCee~~48~~

efmeee GefoCCee JeseCee~~49~~
efmeee GJemeblee JeseCee~~50~~
efmeee yepPeceeefCeee e JeseCee e~~51~~
eke=efle Je mecee kes
yeOeceeve
peerJe Ske Deveske
eke=efle Ske Ske
mecee Ske Ske

Ske
Ske
Ske

GoerCe&
Ske Deveske Deveske
Ske Ske Ske
Deveske Ske Deveske

GheMeevle
Ske Ske
Deveske Deveske
Ske Ske
Ske
Ske
Ske Deveske Ske
Deveske

emleejeW kees Yeer mLeeefhele kejkes heeeled YebieeW keer Glheefe kees kenWies~
Fme ekeej mes eLece-efleere-le=leere Deewj elegLe& met$e kes oes-oes Yebie OeJeuee erkee ceW efJemleej mes he{vee eeefnS~
Fme ekeej yeOeceeve-GoerCe& Deewj GheMeevle Fvekes Ske-oes Deewj leerveeW kes mebeesie mes JeJenejvee kee
Deeee kejkes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee kee efJeOeeve eefhele efkeee ieee nw~
efpeme ekeej JeJenejvee kee Deeee kejkes %eeveeJejCeere kece& keer JesoveeJesovee kes efJeOeeve keer eheCee
keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer JesoveeJesovee kes efJeOeeve keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW
keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej oMeJeW mLeue ceW ef$emebeesieer YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues heeBe met$e hetCe& ngS~
Deye mebenvee keer Dehes#ee Ske-oes Deewj leerve mebeesieer YebieeW kee efveheCe kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee keLebefeled yeOeceeve Jesovee nw~~48~~
keLebefeled GoerCe& Jesovee Yeer nesleer nw~~49~~
keLebefeled GheMeevle Jesovee nesleer nw~~50~~
keLebefeled yeOeceeve Deewj GoerCe& Jesovee nesleer nw~~51~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 52 mes 55

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 79

efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~~52~~

efmeee GefoCCee e GJemeblee e~~53~~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~~54~~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~~55~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebenveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeeeb YeCeceeveeeeb peerJeeke=eflemeceeeveeb SkeJeeveb

peerJeyengJeeveb e mLeeheefelJee 12 10 10 hegve: De$ee#ehejeJele&veb ke=lJee peefveleemleejb e mLeeheefelJee De$e
1 2 eheCeeb keefj<eefvle~
11
1 1 SJeb De$e ef$eefYe: met$ew: keLebefeled yeOeceeefvekee Jesovee, keLebefeled GoerCee& Jesovee, keLebefeled GheMeevlee
Jesovee, Sleemeeb ew ew Yebieew efveefheleew mle:~ hegvee efmebeesieYebieeveeb keLeceeves $eerefCe met$eeefCe eefheleeefve
Sles<eeb Deefhe ew ew Yebieew keefLeleew %eeleJeew~ lelee ef$emebeesieYebieefveheCeeeeb Skeb met$eb keefLeleceefmle~ Dees
eLee mebenveeceeefele %eeveeJejCeere JesoveeJesoveeefJeOeeveb eefheleb leLee Mes<emehleeveeb kece&Ceeb eheefeleJeb,
efJeMes<eeYeeJeeled~ efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb heef"leJeced~
SJeb SkeeoMecemLeues mebenveeehes#eee YebieefveheCehejeefCe Deew met$eeefCe ieleeefve~

keLebefeled yeOeceeve Deewj GheMeevle Jesovee nesleer nw~~52~~

keLebefeled GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nesleer nw~~53~~
keLebefeled yeOeceeve, GoerCe& Deewj GheMeevle Jesovee nesleer nw~~54~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeW kes mebyebOe ceW keLeve kejvee eeefnS~~55~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kee keLeve kejves hej peerJe,
eke=efle Deewj mecee Fvekes SkeJeeve leLee peerJe kes yengJeeve kees mLeeefhele kejkes efhej peerJe eke=efle mecee
eneB De#ehejeJele&ve kejkes GlheVe ngS emleej kees mLeeefhele kejkes eneB DeLe& keer Ske Ske
Ske
Deveske 0
0
peerJe
Ske Deveske eheCee kejWies~
Fme
ekeej
eneB
leer
v
e
met
$
eeW
kes

eje
keLeb
e
f

eled
eke=efle Ske Ske
mecee Ske Ske yeOeceeve Jesovee, keLebefeled GoerCe& Jesovee Deewj keLebefeled GheMeevle Jesovee Fvekes oesoes Yebie efveefhele efkees nQ hegve: efmebeesieer YebieeW kee keLeve kejves nsleg leerve met$e
eefhele efkees nQ, Fvekes Yeer oes-oes Yebie kens iees nQ~ Gmekes heeeled ef$emebeesieer YebieeW kes efveheCe ceW Ske met$e kene
nw~ Deeies efpeme ekeej mebenvee kee Deeee ueskej %eeveeJejCeere kee JesoveeJesoveeefJeOeeve eefhele efkeee nw Gmeer
ekeej Mes<e meeleeW keceeX kes JesoveeJesoveeefJeOeeve kees Yeer eefhele kejvee eeefnS, keeeWefke JeneB Deewj keesF& efJeMes<elee
veneR heeF& peeleer nw~ Fvekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW he{vee eeefnS~
Fme ekeej ieejnJeW mLeue ceW mebenvee keer Dehes#ee YebieeW kee efveheCe kejves Jeeues Dee" met$e hetCe&
ngS~
Deye $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee kece&Jesovee kee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleerCe& nesles nQ-

80 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced

met$e 56, 57, 58

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee $e+pegmet$eveeehes#eee kece&JesoveeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee GefoCCeheueheeefJeJeeiee JeseCee~~56~~

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~57~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGoerCe&me heueb GoerCe&heueb, leleehlees efJeheekees emeeb mee GoerCe&heue-eehleefJeheekee

Jesovee YeJeefle, veeheje~ e: kece&mkebOees eefmceved mecees De%eeveceglheeoeefle me: leefmceVesJe mecees %eeveeJejCeereJesovee
YeJeefle, veesej#eCes; efJevekece&heee&elJeeled~ ve hetJe&#eCesefhe, lemee%eevepeveveMeesjYeeJeeled~ ve e Jesoveeee
DekeejCeb Jesovee YeJeefle, DeJeJemLeeemebieeled~ lemceeled yeOeceeve-GheMeevlekece&Ceer Jesoves ve YeJele:, GoerCe
ewJe Jesovee YeJeleerefle YeefCeleb YeJeefle~
eLee $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereefJe<ees Jesovee eefhelee leLewJe Mes<emehleeveeb kece&Ceeceefhe eheefeleJeced~
SJeb eoMecemLeues $e+pegmet$eveesve kece&Ceeb JesoveekeLevemetekeb met$eeb ieleced~
DeOegvee Meyoveeehes#eee kece&JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meCeemme DeJeeJJeb~~58~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMeyoveeefJe<ees JeeYeeJeeled~ %eeveeJejCeere-JesoveeMeyoees: efYeVeeLe&ees:

met$eeLe&-

$e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee GoerCe& heue kees eehle
efJeheeke Jeeueer Jesovee nesleer nw~~56~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes mebyebOe ceW kenvee eeefnS~~57~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-GoerjCee kee heue GoerCe&heue kenueelee nw~ Gmekees eehle nw efJeheeke

efpemeceW, Jen GoerCe& heue eehle efJeheeke Jesovee nw, Deheje-otmejer veneR nw~ pees kece&mkebOe efpeme mecee ceW
De%eeve kees GlheVe kejelee nw, Gmeer mecee ceW ner Jen %eeveeJejCeere keer Jesoveehe neslee nw, ve efke Gej #eCe
ceW, keeeWefke Gej #eCe ceW Gmekeer kece&he heee&e ve nes peeleer nw~ hetJe& #eCe ceW ner Ge kece&mkebOe
%eeveeJejCeere keer Jesoveehe veneR neslee, keeeWefke Gme mecee GmeceW De%eeve kees GlheVe kejves keer Meefe kee
DeYeeJe nw Deewj pees Jesovee kee keejCe ner veneR nw Jen Jesovee veneR neslee nw, keeeWefke Jewmee nesves hej DeJeJemLee
kee emebie Deelee nw~ Fme keejCe yeOeceeve Je GheMeeble kece& Jesovee veneR nesles nQ, efkevleg GoerCe& kece& ner Jesovee
neslee nw, en met$e kee DeefYeeee nw~
efpeme ekeej $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee mes %eeveeJejCeere kes mebyebOe ceW Jesovee keer eheCee keer ieF& nw~ Gmeer
ekeej Mes<e meele keceeX kes mebyebOe ceW Yeer eheCee kejvee eeefnS~
Fme ekeej yeejnJeW mLeue ceW $e+pegmet$e vee mes keceeX keer Jesovee kee keLeve kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Deye Meyovee keer Dehes#ee kece&Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Meyovee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee DeJeeJe nw~~58~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-FmeceW keejCe en nw efke Meyovee kes efJe<ee ceW Je kee DeYeeJe nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 58

JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced / 81

efYeVemJeheees: meceemeeYeeJeeled Jee he=LeiYetles<eg Dehe=LeiYetles<eg e lemesoefceefle mebyebOeeYeeJeeled Jee $eeeCeeb

Meyoveeeveeb-MeyomeceefYe{-SJebYetleveeeveeceJeeJeb %eeleJeb YeJeefle~
leelhee&ce$e-SleodJesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejb heef"lJee Jeseles Jesefo<eles Fefle JesoveeMeyoefmes:~
Dele: DeefJeOekece&hegodieuemkebOe: Jesovee %eeleJee~ leLee e DevegYeJeveb Jesovee, Jesoveeee Jesovee JesoveeJesovee,
DeefJeOekece&hegodieuemkebOeevegYeJe: FleLe&:~ De$e efevleefeleJeb-ceceelcee efveeeveesve hetCe&leee Meg SJe
kecee&vegYeJesYe: he=LeiesJeelees ceee MegelceleJecesJeeYemeveereced~
SJeb $eeesoMecemLeues Meyoveesve kece&Jesoveeefvehekeb Skeb met$eb ieleced~
FlLeb $eeesoMeefYejvlejeefOekeejw: DehebeeMeledmet$ew: JesoveeJesoveeefJeOeeveveece-Devegeesieejb meceehleb~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejveeceeeb

le=leereesefOekeej: meceehle:~
DeLeJee, %eeveeJejCeere Deewj Jesovee Fve efYeVe DeLe& Je mJehe Jeeues oesveeW MeyoeW kee meceeme ve nes mekeves mes DeLeJee
he=LeiYetle Deewj Dehe=LeiYetle GveceW en Gmekee nw Fme ekeej kee mebyebOe ve yeve mekeves mes Yeer leerveeW Meyo veeeW keer
Dehes#ee DeLee&led Meyo-meceefYe{ Deewj SJebYetle Fve leerveeW veeeW keer Dehes#ee Jen DeJeeJe nw~
leelhee& en nw efke Fme JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej kees he{kej Jesove-DevegYeJeve kejeves DeLe& ceW
Jesovee Meyo keer efmeef nesleer nw~ Dele: Dee" ekeej kes kece&he hegodieue mkebOeeW kees Jesovee peevevee eeefnS Deewj
Gve keceesX kee DevegYeJeve Jesovee nw, Jesovee keer Jesovee JesoveeJesovee kenueeleer nw, Fme ekeej Dee" ekeej kes
kece&he hegodieue mkebOe kee DevegYeJe Jesovee nw, Ssmee DeefYeeee nw~ eneB efevleve kejvee eeefnS efke cesjer Deelcee
efveeevee mes hetCe&leee Meg ner nw, kece& kes DevegYeJe mes he=Leked ner nw Dele: cegPes MegelceleJe kee ner DeYeeme
kejvee eeefnS~
Fme ekeej lesjnJeW mLeue ceW Meyovee mes kece&Jesovee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej lesjn DevlejeefOekeejeW ceW DeeJeve met$eeW kes eje JesoveeJesoveeefJeOeeve veece kee Devegeesieej
meceehle ngDee~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe ceW Jesovee veece kes elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW ebLe ceW
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej veece kee en le=leere DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

82 / JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-SkeeoMeevegeesieejced)

elegLeexefOekeej:
cebieueeejCeced
es ef$ebMeled elegeje DeefleMeee, es eeefleneee& Jemeg:~
esheevevleelegee iegCeceee, oes<ee: efkeueeeoMe~~
es oes<ew: jefnlee iegCewe meefnlee, osJeeelegefJeMeefle:~
les meJe&mJeiegCee DevebleiegefCelee:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-SkeeoMeb JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejceefmle~ De$e
eLececeneefOekeejevleie&les elegefYe&:mLeuew: eoMemet$ew: JesoveeieefleefJeOeeveveece-elegLee&sefOekeej: eejYeles~ le$e
leeJeled eLecemLeues eefle%eemetevehejsCe JeseCeeieefo Fleeefovee Skeb met$eced~ efleeremLeues vewiece-mebenJeJenejveeehes#eee %eeveeJejCeereeefokece&JesoveeefveheCehejeefCe Cesiece-JeJenej Fleeefovee mehle met$eeefCe
efveieevles~ le=leeremLeues $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereeefoJesoveeeefleheeovehejb Gpegmegomme Fleeefo met$e$eeb~
hegvee elegLe&mLeues Meyoveeehes#eee %eeveeJejCeereeefoJesoveemetekeb meCeemme Fleeefovee Skeb met$eefceefle
meb#eshesCe mecegoeeheeleefvekee keefLelee~
DeOegvee DevegeesieejkeLeveeefle%eeheveeLe met$eceJeleee&les-

JesoveeieefleefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-ieejnJeeB Devegeesieej)

elegLe& DeefOekeej

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-pees eeQefleme DeefleMee, Dee" eeeflenee& leLee Devevleelegehe iegCeeW mes meefnle nQ leLee
De"ejn oes<eeW mes jefnle nQ Ssmes Jes meJe&mJe iegCeeW kes meeLe-meeLe Deveble iegCeeW mes ceefC[le eewyeermeeW leerLekej YeieJeeved
nce meYeer kee cebieue kejW~~1~~
Deye eLece ceneefOekeej kes Devleie&le eej mLeueeW ceW yeejn met$eeW mes meceefvJele JesoveeieefleefJeOeeve veece kee
elegLe& DeefOekeej eejbYe neslee nw~ GveceW mes eLece mLeue ceW eefle%ee kees metefele kejves Jeeuee JeseCeeieefo Fleeefo
Ske met$e nw~ efleere mLeue ceW vewiece, meben Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo kece&Jesovee kee
efveheCe kejves Jeeues Cesiece-JeJenej Fleeefo meele met$e kens nQ~ le=leere mLeue ceW $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee
%eeveeJejCeere Deeefo keer Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg Gpegmegomme Fleeefo leerve met$e nQ~ hegvee elegLe& mLeue
ceW Meyovee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo Jesovee kee meteke meCeemme Fleeefo Ske met$e nw~ Fme ekeej
meb#eshe ceW met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee kener ieF& nw~
Deye Devegeesieej kee keLeve eefle%eeefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced / 83

JeseCeeieefoefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelmet$eb DeefOekeejmceejCeeLe&ceeieleb~ Jesoveeee: ieefleie&ceveb efJeOeereles eheles

Devesvesefle JesoveeieefleefJeOeeveced~
DeLe keefeled he=eflekeLeb peerJeeosMes<eg meceJesleeveeb kece&Ceeb ieceveb egpeles ?
Deeeee&osJe: Gejeeflevew<e oes<e:, peerJeeosMes<eg eesieJeMesve mebeejceeCes<eg leohe=LeiYetleeveeb kece&mkebOeeveeceefhe mebejCeb eefle
efJejesOeeYeeJeeled~
efkeceLe JesoveeieefleefJeOeevecegeles ?
Deeeee&: eeneefo kece&eosMee: efmLeleeewJe YeJeefvle leefn& peerJesve osMeevlejielesve efmemeceevesve YeefJeleJeb, mekeuekecee&YeeJeeled~
ve leeJeled hetJe&mebef elekecee&eCf e meefvle, les<eeb hetJe&eosMes efmLejmJehesCeeJeefmLeleeveece$eeieceveeYeeJeeled~ ve Jele&ceevekeeuesefhe
kece&mebeeesefmle, efceLeelJeeefoeleeeveeb kece&efYe: men efmLeleeveece$e mebYeJeeYeeJeeefoefle~
ve kece&mkebOeeveeceJemLeeveceefhe egpeles, meJe&peerJeeveeb cegef eemebieeled~ leeLee ve leeJeoefhe&leefleeremecees kecee&eCf e
mebelf e, DeJemLeeveeYeeJesve efvecetu& elees efJevelJeeled~ ve leeJeled GlheVeeLecemeceesefhe heueb ooefle, yeOeceevemecees

met$eeLe&-

JesoveeieefleefJeOeeve Devegeesieej kee DeefOekeej eehle nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves nsleg Deeee nw~ Jesovee keer ieefle DeLee&led
ieceve keer Fmekes eje eheCee keer peeleer nw, Jen JesoveeieefleefJeOeeve kenueelee nw~
eneB keesF& eMve hetlee nw efkepeerJe eosMeeW ceW meceJeee kees eehle ngS keceeX kee ieceve kewmes mebYeJe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke eesie kes keejCe peerJeeosMeeW kee mebejCe nesves hej Gvemes Dehe=LeiYetle
kece&mkebOeeW kes Yeer mebeej ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee~
Mebkee-JesoveeieefleefJeOeeve Devegeesieej efkemeefueS kene pee jne nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQeefo kece&eosMe efmLele ner neW lees osMeevlej kees eehle ngS peerJe kees efme peerJe kes meceeve nes peevee eeefnS,
keeeWefke Gme mecee Gmekes mecemle keceeX kee DeYeeJe nw~ en kenvee efke Gmekes hetJe&mebefele kece& efJeeceeve nQ, "erke
veneR nw, keeeWefke Jes hetJe& mLeeve ceW ner efmLejhe mes DeJeefmLele nQ, Gvekee eneB osMeevlej ceW Deevee DemebYeJe nw~
Jele&ceevekeeue ceW Yeer Gmekes keceeX kee mebee veneR nw, keeeWefke keceeX kes meeLe efmLele efceLeelJeeefoke eleeeW keer
eneB mebYeeJevee veneR nw~ kece&mkebOeeW kee DeJemLeeve mJeerkeej kejvee Yeer eesie veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves hej meye
peerJeeW keer cegefe kee emebie Deelee nw~
eLee-efJeJeef#ele efleere mecee ceW keceeX kee DeefmlelJe veneR nw, keeeWefke DeJemLeeve kes ve nesves mes Gvekee
efvece&tue veeMe nes ieee nw~ GlheVe nesves kes eLece mecee ceW Jes heue veneR osles nQ, keeeWefke yebOe nesves kes mecee ceW keceesX

84 / JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced

met$e 2, 3

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kece&Ceeb efJeheekeeYeeJeeled~ YeeJes Je kece&-kece&heueees& eesjks emecees ewJe mebYeJees YetlJee efleeremecees<eg yebOemeJeeYeeJees
YeJesled, le$e yebOekeejCeefceLeelJeeefokece&heueeveeceYeeJeeled~ SJeb e meefle meJe&peerJeeveeb le$e cegef eemebiesve YeefJeleJeced~
ve ewJeb leLeevegheuebYeeled~
ve e GYeehe#eesefhe egpeles GYeehe#ekeefLeleoes<eeveg<ebieeled~ Fefle heee&eefeehleefMe<eme peerJekece&Cees:
heejlebe$f ekeue#eCemebyebOe%eeheveeLe peerJeeosMeheefjmhebovenslegewJe eesie Fefle %eeheveeLe e JesoveeieefleefJeOeeveb eheefe<eles~
SJeb eLecemLeues eefle%eemetevehejb Skeb met$eb ieleced~
DeOegvee JesoveeieefleefJeOeeveeefOekeejs vewieceeefoveeehes#eee %eeveeJejCeereJesoveeeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee DeJeefoe~~2~~

efmeee efoeefoe~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeejeies<eke<eeew: JesoveeefYeJee& Yeesve DeOJeevepeefveleheefjecesCe Jee peerJeeosMes<eg

DeYeefmLelepeueefceJe mebejvles<eg le$e meceJeslekece&eosMeeveeceefhe mebejCeesheuebYeeled~ peerJeeosMes<eg hegve: kece&eosMee:
efmLeleeewJe, hetJeexeosMeb cegkelJee osMeevlejs efmLelepeerJeeosMes<eg meceJeslekece&mkebOeesheuebYeeled~
kegle SJecegheueYeles ?

kee heue osvee DemebYeJe nw DeLeJee eefo yebOe mecee ceW heue kee osvee mJeerkeej efkeee peees lees efhej kece& Deewj
kece&heue Fve oesveeW keer Ske mecee ceW ner mebYeeJevee neskej efleere mecee ceW yebOe Deewj melJe kee DeYeeJe nes peevee
eeefnS, keeeWefke otmejs mecee ceW yebOe kes keejCe efceLeelJeeefo kee leLee kece&heue kee DeYeeJe nw Deewj Ssmee nesves hej
Gme mecee meye peerJeeW keer cegefe nes peeveer eeefnS hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke Jewmee heeee veneR peelee nw~
eefo GYee he#e kees mJeerkeej efkeee peees lees Jen Yeer "erke veneR nw, keeeWefke Jewmee mJeerkeej kejves hej GYee
he#eeW ceW efoes iees oes<eeW kee emebie Deelee nw~ Fme ekeej mes heee&eef Jeeues efMe<e kes efueS peerJe Je kece& kes
heejlev$emJehe mebbyebOe kees yeleueeves kes efueS leLee peerJe eosMeeW kes heefjmhevove kee nsleg eesie ner nw, Fme yeele kees
Yeer yeleueeves kes efueS JesoveeieefleefJeOeeve keer eheCee kejWies~
Fme ekeej eLece mLeue ceW eefle%ee kees metefele kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye JesoveeieefleefJeOeeve DeefOekeej ceW vewiece Deeefo vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kees eefleheeefole kejves
nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

vewiece, JeJenej Deewj mebenveeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer Jesovee keLebefeled
DeJeefmLele nw~~2~~
Ge Jesovee keLebefeled efmLele-DeefmLele nw~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-jeie, s<e Deewj ke<eee mes DeLeJee JesoveeDeeW mes, Yee mes DeLeJee DeOJeeve mes
GlheVe heefjece mes cesIeeW ceW efmLele peue kes meceeve peerJeeosMeeW kee mebeej nesves hej GveceW meceJeee kees eehle kece&
eosMeeW kee Yeer mebeej heeee peelee nw hejvleg peerJe eosMeeW ceW kece&eosMe efmLele ner jnles nQ, keeeWefke peerJe eosMeeW kes
hetJe& kes osMe kees es[kej osMeevlej ceW peekej efmLele nesves hej GveceW meceJeee kees eehle kece&mkebOe heees peeles nQ~
Mebkee-en DeLe& efkeme eceeCe mes GheueyOe neslee nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 3

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced / 85

met$es efmeee MeyoeseejCeeveLeeveghehees: osMes FJe peerJeeosMes<Jeefhe DeefmLelelJes DeYegheiececeeves

hetJeexeoes<eemebieee~
De$e keefeoeMelesDeeveeb ceOecepeerJeeosMeeveeb mebkeesees efJekeesees Jee veemleerefle le$e efmLelekece&eosMeeveeceefhe DeefmLelelJeb
veeefmle Fefle~ lele: meJex peerJeeosMee: keefMceVeefhe keeues DeefmLelee YeJevleerefle met$eJeeveb ve Ieles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, leeved DeceOecepeerJeeosMeeved cegkelJee Mes<epeerJeeosMeeveeefele Sleme met$eme eJe=es:~
hegve: keefeoenkeLeb hegve: S<eesLe&efJeMes<e GheueYeles ?
Deeeee&: eenmet$es efmeee meeled MeyoeeesieeosJeesheueYeles~
hetJeexeJesovee keLebefeled efmLeleeefmLelee Deefmle~
JeeefOe-Jesovee-YeeeefokeuesMeefJejefnleme emLeme peerJeeosMeeveeb kes<eeceefhe eueveeYeeJeeled le$e
efmLelekece&mkebOee Deefhe efmLeleeewJe YeJeefvle, le$ewJe kes<eeb peerJeeosMeeveeb mebeeueveesheuebYeeled le$e efmLelekece&mkebOee
Deefhe mebeueefvle, lesve les DeefmLelee: Fefle YeCevles~ leees&ees: mecegoeees Jesovee Fefle Skee YeJeefle~ lesve mee
efmLeleeefmLelee Fefle efmJeYeeJee YeCeles~

meceeOeeve-Ske lees Ssmee DeLe& enCe efkees efyevee meeled Meyo kee GeejCe Ieefle veneR neslee~
otmejs osMe kes meceeve peerJeeosMeeW ceW Yeer kece&eosMeeW kees DeJeefmLele mJeerkeej kejves hej hetJeexe oes<e kee emebie Deelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwetBefke peerJe kes Dee" ceOece eosMeeW kee mebkeese DeLeJee efJemleej veneR neslee Dele: GveceW efmLele kece&eosMeeW
kee Yeer DeefmLelehevee veneR yevelee nw Deewj FmeefueS meye peerJeeosMe efkemeer Yeer mecee DeefmLele nesles nQ, en met$e
Jeeve Ieefle veneR neslee ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke peerJe kes Gve Dee" ceOece eosMeeW kees es[kej Mes<e peerJeeosMeeW kee Deeee
kejkes Fme met$e keer eJe=efe ngF& nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwFme DeLe&efJeMes<e keer GheueefyOe efkeme ekeej mes nesleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQGmekeer GheueefyOe met$e ceW meeled Meyo kes eeesie mes nesleer nw~
hetJeexe Jesovee keLebefeled efmLele DeefmLele nw~
JeeefOe, Jesovee SJeb Yee Deeefoke keuesMeeW mes jefnle emLe kes efkevneR peerJeeosMeeW kee eteB kf e mebeej veneR neslee
DeleSJe GveceW efmLele kece&eosMe Yeer efmLele ner nesles nQ leLee Gmeer emLe kes efkevneR peerJeeosMeeW kee eteB kf e mebeej heeee
peelee nw DeleSJe GveceW efmLele kece&eosMe Yeer mebeej kees eehle nesles nQ FmeefueS Jes DeefmLele kens peeles nQ Dele: Gve oesveeW
kes mecegoeemJehe Jesovee Ske nw Dele: Jen efmLele DeefmLele Fve oes mJeYeeJe Jeeueer kener peeleer nw~

86 / JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced

met$e 3

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e keefeoenes peerJeeosMee: DeefmLelee: les<eeb kece&yebOees YeJeleg veece, meeesielJeeled~ es hegve: efmLelee: les<eeb peerJeeosMeeveeb
veeefmle kece&yevOe:, eesieeYeeJeeled~
De$e eefleMebkee DeJelejeflemeesefhe keglees %eeeles ?
Demee: eefleMebkeeee: meceeOeevebpeerJeeosMeeveeb heefjmhevoeYeeJeeled~ ve e heefjmheboefJejefnlepeerJeeosMes<eg eesiees veeefmle, efmeeveeceefhe
meeesielJeehees: Fefle ?
De$e Mebkeeee: meceeOeeveb ooeleeeee&osJe:DeOegvee: heefjnej: GelesceveesJeevekeeeefeeemeceglheeew peerJemeesheeesiees eesiees veece~ me e kece&yebOeme keejCeb~ me e eesie:
mleeskes<eg peerJeeosMes<eg ve YeJeefle, SkepeerJeeJe=eme mleeskeeJeeJes<eg ewJe Je=efeefJejesOeeled Skeefmceved peerJes Keb[Keb[sve
eJe=eefJejesOeee~ lemceeled efmLeles<eg peerJeeosMes<eg kece&yebOeesefmle Fefle %eeeles~ ve e eesieeled efveecesve peerJeeosMeheefjmhevoes
YeJeefle, leme lele: Deefveecesve meceglhees:~
ve e Skeevlesve efveecees veeefmle ewJe, eefo peerJeeosMes<eg heefjmhevo: Glheeles leefn& lemceeod eesieeewJe
Glheeles Fefle efveeceesheuebYeeled~ lele: efmLeleeveeceefhe eesieesefmle Fefle kece&yebOeYetecesef<eleJeced~
DeOegvee Mes<emehlekece&Ceeb JesoveeeefleheeoveeLe hebemet$eeCeJeleee&vles-

eneB keesF& Mebkee kejlee nwFveceW pees peerJeeosMe DeefmLele nQ, Gvekes kece&yebOe Yeues ner neW, keeeWefke Jes eesie meefnle nQ efkevleg pees
peerJeeosMe efmLele nQ, Gvekes kece&yebOe kee nesvee mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jes eesie mes jefnle nQ~
hegve: eneB eefleMebkee G"leer nwJen Yeer efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fme eefleMebkee kee meceeOeeve osles nQpeerJeeosMeeW kee heefjmhevove ve nesves mes ner peevee peelee nw efke Jes eesie mes jefnle nQ Deewj heefjmhevove mes jefnle
peerJeeosMeeW ceW eesie keer mebYeeJevee veneR nw, keeeWekf e Jewmee nesves hej efme peerJeeW kes Yeer meeesie nesves keer Deeheefe Deeleer nw ?
eneB Gheeg&e Mebkee kee heefjnej kejles ngS Deeeee&osJe kenles nQceve, Jeeve SJeb keee mebyebOeer efeee keer Glheefe ceW pees peerJe kee Gheeesie neslee nw, Jen eesie nw Deewj Jen kece&yebOe
kee keejCe nw hejvleg Jen Lees[ s mes peerJeeosMeeW ceW veneR nes mekelee, keeeWekf e Ske peerJe ceW eJe=e ngS Ge eesie keer Lees[ s
mes ner DeJeeJeeW ceW eJe=ef e ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw, DeLeJee Ske peerJe ceW Gmekes KeC[-KeC[ he mes eJe=e nesves ceW
efJejesOe Deelee nw FmeefueS efmLele peerJeeosMeeW ceW kece&yebOe neslee nw, en peevee peelee nw~ otmejs eesie mes peerJeeosMeeW ceW efveece
mes heefjmhevo neslee nw, Ssmee veneR nw, keeeWekf e eesie mes Deefveece mes Gmekeer Glheefe nesleer nw~
leLee Skeevlele: efveece veneR nw, Ssmeer Yeer yeele veneR nw, keeeWefke eefo peerJeeosMeeW ceW heefjmhevo GlheVe neslee
nw lees Jen eesie mes ner GlheVe neslee nw, Ssmee efveece heeee peelee nw~ Fme keejCe efmLele peerJeeosMeeW ceW Yeer eesie kes
nesves mes kece&yebOe kees mJeerkeej kejvee eeefnS~
Deye Mes<e meele keceeX keer Jesovee kee eefleheeove kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 4 mes 8

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced / 87

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme efefJeOee ieefleefJeOeeveeheCee ke=lee leLee Sles<eeb $eeeCeeceefhe

kece&Ceeb kele&Jee, emLes<eg ewJe Jele&ceevelJesve YesoeYeeJeeled~

JeseCeereJeseCee efmeee efoe~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeesefiekesJeefueefve YeieJeefle veeMes<eeesies peerJeeosMeeveeb mebkeeseefJekeeseeYeeJesve

DeJemLeeveesheuebYeeled~

efmeee Deefoe~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemegiececeslelmet$eb, %eeveeJejCeereeheCeeeeewJe DeJeielemJehelJeeled~

efmeee efoeefoe~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlemeeefhe eheCee %eeveeJejCeeremeceevee %eeleJee~

SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~~8~~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keceeX kes efJe<ee ceW kenvee
eeefnS~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes ieefleefJeOeeve keer oes ekeej keer eheCee
keer ieF& nw, Gmeer ekeej Fve leerve keceeX keer Yeer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke es kece& emLeeW kes ner efJeeceeve
jnles nQ, FmeefueS Fvekeer eheCee ceW %eeveeJejCeere keer eheCee mes keesF& Yeso veneR nw~
met$eeLe&-

Jesoveere kece& keer Jesovee keLebefeled efmLele nw~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DeeesiekesJeueer YeieJeeve ceW mecemle eesieeW kes ve

nes peeves mes peerJeeosMeeW kee mebkeese Je efJemleej veneR neslee nw, DeleSJe Jes JeneB DeJeefmLele heees peeles nQ~
met$eeLe&-

keLebefeled Jen DeefmLele nw~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e megiece nw, keeeWefke %eeveeJejCeere kece& keer eheCee mes ner Gmekes
mJehe kee %eeve nes peelee nw~
met$eeLe&-

keLebefeled Jen efmLele DeefmLele nw~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekeer eheCee Yeer %eeveeJejCeere kece& kes meceeve peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$e kece& kes mebyebOe ceW peevevee eeefnS~~8~~

88 / JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced

met$e 9, 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme kece&Cees ieefleefJeOeeveb eefheleb leLee Sles<eeb $eeeCeeb kece&Ceeb

JeeJeb, YesoeYeeJeeled~
SJeb efleeremLeues vewiecemebenJeJenejveeehes#eee JesoveeieefleefJeOeeveeefleheeovelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb JesoveeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee efoe~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkee$e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee keLebefeled efmLelee Deefmle~

De$e keefeoenemLes<eg meeesies<eg $e+pegmet$eveesve keLeb meJex<eeb peerJeeosMeeveeb efmLelelJeb YeJeefle ?
Deeeee&: eenke SJeb YeCeefle, $e+pegmet$evee: meJex<eeb peerJeeosMeeveeb keefmcevveefhe keeues efmLelelJeb ewJe Fleerefle~ efkevleg
es efmLeleemles efmLeleeewJe, veeefmLelee:, efmLeles<eg DeefmLelelJeefJejesOeeefoefle~ S<e: $e+pegmet$eveeeefYeeeees %eeleJe:~

efmeee Deefoe~~10~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej Jesoveere kece& kes ieefleefJeOeeve keer eheCee keer ieF&
Gmeer ekeej Fve leerve keceeX kes ieefleefJeOeeve keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke Gmemes FmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej efleere mLeue ceW vewiece-meben Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee JesoveeieefleefJeOeeve kee eefleheeove
kejves Jeeues meele met$e hetCe& ngS~
Deye $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves kes efueS leerve met$e
DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

$e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keLebefeled efmLele nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-$e+pegmet$e vee keer Dehes#ee mes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keLebefeled efmLele
nw, Ssmee eneB met$e kee DeefYeeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeeesiemeefnle emLe peerJeeW ceW $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee meYeer peerJeeosMe efmLele kewmes nes mekeles nQ ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee keewve kenlee nw efke $e+pegmet$e vee meye peerJe eosMeeW kees efkemeer Yeer keeue ceW efmLele ner
mJeerkeej kejlee nw ? efkevleg pees peerJe eosMe efmLele nQ, Jes efmLele ner jnles nQ, Gme keeue ceW Jes DeefmLele
veneR nes mekeles~ keeeWefke efmLele eosMeeW kes DeefmLele nesves kee efJejesOe nw~ en $e+pegmet$e vee kee DeefYeeee
peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

keLebefeled Jen DeefmLele nw~~10~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 11, 12

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced / 89

efmeebleefevleeceefCeerkeees DeefmLelepeerJeeosMeemlesefmLeleeewJe ve e efmLeleYetee:, efmLeleeefmLeleeveeceske$e

Skemecees DeJemLeeveeYeeJeeled~ lesve keejCesve $e+pegmet$eveesve efmebeesieYebiees veemleerefle ve heefjieefCele:~ ve
hetJeexeveeceeefele ee eheCee ke=lee lemee: DemelelJeb, meeyosve lemee: Deefhe melelJeeheCeeled~

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkee$e+pegmet$eveeceeefele eLee %eeveeJejCeereeheCee ke=lee leLee Mes<emehleeveeb kece&Ceeb

eheCee kele&Jee, efmLeleYeeJesve DeefmLeleYeeJesve e efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leeremLeues $e+pegmet$eveeehes#eee peerJeeosMeefmLeleeefmLelekeLevehejsCe met$e$eeb ieleced~
DeOegvee Meyoveeehes#eee DeJeeJeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

meCeemme DeJeeJJeb~~12~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeleme Meyoveeme efJe<ees JeeYeeJeeled leme efJe<ees efmLeleeefmLeleeveeceYeeJeee~

leeLee-ve leeJeled efmLeleceefmle, Deefmceved vees meJe&heoeLee&veeceefvelelJeeYegheieceeled~ ve DeefmLeleYeteceefhe, Demeefle
eefle<esOeevegheheesefjefle~
leelhee&ce$e-kece&Ceeb efveefceesve peerJeeveeb ieceveeieceveb mebmeejs YeJeefle, kece&yebOeeYeeJes peerJes<eg ceges<eg melmeg

efmeevleefebleeceefCeerkee-pees peerJe eosMe DeefmLele nQ Jes DeefmLele ner jnles nQ, ve efke efmLele, keeeWefke
Fme vee keer Dehes#ee efmLele-DeefmLele peerJeeosMeeW kee Ske peien Ske mecee ceW DeJemLeeve veneR nes mekelee~ Fme
keejCe $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee efmebeesie Yebie veneR nw Dele: Jen heefjieefCele veneR efkeee ieee nw~ hetJeesxe vee kee
Deeee ueskej pees eheCee keer ieF& nw, Gmekes Demelehevee Ieefle veneR neslee nw, keeeWefke meeled Meyo mes Gmekes Yeer
meleheves kee eheCe nes peelee nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej meele keceeX kes efJe<ee ceW peevevee eeefnS~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-$e+pegmet$e vee kee Deeee kejkes efpeme ekeej %eeveeJejCeere keer eheCee
keer ieF& nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke efmLele he Je DeefmLele he mes FmeceW
Gmemes keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee mes peerJeeosMeeW kes efmLele-DeefmLeleheves kee keLeve
kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
Deye Meyovee keer Dehes#ee DeJeeJe kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Meyovee keer Dehes#ee Jen DeJeeJe nw~~12~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Je Meyovee kee efJe<ee veneR nw DeLeJee efmLele

Je DeefmLele Meyovee kes efJe<ee veneR nQ~ mheerkejCe Fme ekeej nwGe vee kee efJe<ee efmLele lees yevelee veneR nw, Fme vee ceW mecemle heoeW Je Gvekes DeLeeX kees Deefvele mJeerkeej
efkeee ieee nw~ DeefmLele mJehe Yeer veneR yevelee keeeWefke Demeled kee eefle<esOe yeve veneR mekelee nw~
eneB Fme DeOeee kes mJeeOeee kee leelhee& en nw efke mebmeej ceW peerJeeW kee ieceveeieceve keceeX kes efveefcee

90 / JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced

met$e 12

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kesJeueb efmeeueemeesheefj SJe ieceveb, hegvee hegvejeieceveb veemleerefle efJe%eee lemee: efmeieles: eehleLe&cesJe
eeemees efJeOeeleJe:~
SJeb elegLe&mLeues Meyoveesve DeJeeJekeLevecegKelJesve Skeb met$eb ieleced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=le efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejveeceeebelegLeexefOekeej: meceehle:~
mes neslee nw, kece&yebOe kes DeYeeJe ceW en peerJe cege neskej kesJeue efmeeuee kes Thej ner ieceve kejlee nw Deewj
Gmekes heeeled Gmekee mebmeej ceW hegvejeieceve veneR neslee nw, Ssmee peevekej Gme efmeieefle keer eeefhle kee ner Gheee
nce meYeer kees kejvee eeefnS~
Fme ekeej mes elegLe& mLeue ceW Meyovee mes DeJeeJe kee keLeve kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW ebLe
ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe erkee
ceW JesoveeieefleefJeOeeve Devegeesieej veece kee en
elegLe& DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced / 91

Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-eoMeevegeesieejced)

heeceesefOekeej:
cebieueeejCeced
Yee<eemeJe&ceees
OJeefveefpe&veheles-efo&JeOJeefveieeaeles~
DeevevleeLe&megYe=led ceveesielelecees, nbefle #eCeeleeefCeve:~~
efoJeemLeeveieleecemebKepevelee-ceeuneoeved efve:me=le:~
les efoJeOJeveeefm$eueeskemegKeoe:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe <edKeC[eieceevLes Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leeoMeb
Jesoveevevlej- efJeOeeveevegeesieejceefmle~ le$e leeJeled eLeces ceneefOekeejs Jesovee-DeveblejefJeOeeveveeefcve heecesefOekeejs
hebemLeuew: SkeeoMemet$eeefCe efveieevles~ le$e leeJeleLecemLeues eefle%eemetevehejced JeseCeeDeCeblej- Fleeefovee
Skeb met$eb ~ efleeremLeues vewieceJeJenejveeehes#eee DeveblejyebOeeefoefveheCelJesve Cesiece- Fleeefovee eleg:met$eeefCe
keLevles~ le=leeremLeues mebenveeceeefele DeveblejyebOeeefokeLevelJesve mebienCeemme Fleeefovee $eerefCe met$eeefCe
meefvle~ elegLe&mLeues $e+pegmet$eveesve %eeveeJejCeereJesoveeyebOeefveheCelJesve Gpegmegomme Fleeefovee met$eeb
%eeleJeb~ hebecemLeues Meyoveesve DeJeeJekeLevehejsCe meCeemme Fleeefovee Skeb met$eb Fefle mecegoeeheeleefvekee

Jesovee-DevevlejefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-yeejnJeeB Devegeesieej)

hebece DeefOekeej

-cebieueeejCeMueeskeeLe&-efpevesv YeieJeeve keer efoJeOJeefve meJe&Yee<eeceeer DeLee&led 718 Yee<eecee heefjCele nesves mes
efoJeOJeefve veece kees meeLe&ke kejleer nw~ Devevle DeLe& mes Yeefjle Jen efoJeOJeefve YeJe eeefCeeeW kes ceve ceW efhes
efceLeelJe DebOekeej kees #eCe Yej ceW ve kej osleer nw~ meceJemejCe keer efoJe meYee ceW yew"s ngS DemebKe pevemecetn
kees Deeuneefole kejleer ngF& YeieJeeve keer pees efoJeOJeefve eie nesleer nw, leerveeW ueeskeeW kes efueS megKeeoe$eer Jen
efoJeOJeefve cesje Deewj meYeer kee cebieue kejs~~1~~
Fme <edKeC[eiece ebLe ceW Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes
Devleie&le yeejnJeeB JesoveevevlejefJeOeeve Devegeesieej nw~ GveceW mes eLece ceneefOekeej ceW Jesovee-Devevlej efJeOeeve veece
kes hebece DeefOekeej ceW heeBe mLeueeW kes eje ieejn met$e kenWies~ GveceW mes eLece mLeue ceW eefle%ee keer metevee osves
Jeeuee JeseCeeDeCeblej Fleeefo Ske met$e nw~ efleere mLeue ceW vewiece SJeb JeJenejvee keer Dehes#ee Deveblej yebOe
Deeefo kee efveheCe kejves nsleg Cesiece Fleeefo eej met$e nQ~ le=leere mLeue ceW meben vee kee Deeee ueskej
DeveblejyebOe Deeefo kee keLeve kejves Jeeues mebienCeemme Fleeefo leerve met$e nQ~ elegLe& mLeue ceW $e+pegmet$e vee mes
%eeveeJejCeere JesoveeyebOe kee efveheCe kejves Jeeues Gpegmegomme Fleeefo oes met$e peevevee eeefnS~ hebece mLeue ceW
Meyovee keer Dehes#ee DeJeeJe kee keLeve kejves Jeeuee meCeemme Fleeefo Ske met$e nw~ en met$eeW keer

92 / JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced

met$e 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

metefelee peelee~
DeOegvee DeefOekeejeefle%eemeteveeLe met$eceJeleee&les-

JeseCee-DeCeblejefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeefOekeejmceejCeeLe&efceob met$eb YeJeefle~

efkeceLe&ces<eesefOekeej Geles ?
hetJe JesoveeJesoveeefJeOeeves yeOeceeveceefhe kece& Jesovee, GoerCe&ceefhe GheMeevleceefhe Jesovee Fefle eefheleb, le$e
eled leled yeOeceevekece&, leled efkeb yeOeceeveme ewJe mecees heefelJee heueb ooeefle DeenesefmJeled efleereeefomecees<eg
heueb ooeefle Fefle he=eeeb SJeb heueb ooeefle Fefle %eeheveeLe JesoveeDeveblejefJeOeeveceeieleced~
le$e yebOees efefJeOe:-DeveblejyebOe: hejbhejyebOeesefle~
keesvevlejyebOees veece ?
keece&CeJeie&Ceeee: efmLeleheguemkebOee: efceLeelJeeefoeleew: kece&YeeJesve heefjCeleeLecemecees DeveblejyebOe:
keLeles~
keLecesles<eeb DeveblejyebOelJeb ?
keece&CeJeie&Ceeheee&eheefjleeieevevlejmecees ewJe kece&heee&esCeheefjCelelJeeled~
ke: hejbhejyebOees veece ?

mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~

Deye DeefOekeej keer eefle%ee metefele kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Deye JesoveeDevevlejefJeOeeve Devegeesieej kee DeefOekeej eehle nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeefOekeej kee mcejCe kejeves nsleg en met$e efoee ieee nw~

Mebkee-Fme DeefOekeej keer eheCee efkemeefueS keer pee jner nw ?
meceeOeeve-henues JesoveeJesoveeefJeOeeve Devegeesieej ceW yeOeceeve kece& Yeer Jesovee nw, GoerCe& Deewj GheMeeble
kece& Yeer Jesovee nw, en eheCee keer pee egkeer nw~ GveceW pees yeOeceeve kece& nw Jen keee yeebOeves kes mecee ceW ner
heefjheeke kees eehle neskej heue oslee nw DeLeJee efleereeefoke meceeeW ceW heue oslee nw, Ssmee hetves hej Jen Fme
ekeej mes heue oslee nw en %eele kejeves kes efueS JesoveeDevevlejefJeOeeve Devegeesieej kee DeJeleej ngDee nw~
yebOe oes ekeej kee nw-DevevlejyebOe Deewj hejchejeyebOe~
Mebkee-DevevlejyebOe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-keece&CeJeie&Cee mJehe mes efmLele hegodieuemkebOeeW kee efceLeelJeeefoke eleeeW kes eje kece&mJehe
mes heefjCele nesves kes eLece mecee ceW pees yebOe neslee nw, Gmes Devevlej yebOe kenles nQ~
Mebkee-Fve hegodieuemkebOeeW keer DevevlejyebOe meb%ee kewmes nw ?
meceeOeeve-etBefke Jes keece&CeJeie&Ceehe heee&e kees es[ves kes Devevlej mecee ceW ner kece&he heee&e mes
heefjCele ngS nQ, Dele: Gvekeer DevevlejyebOe meb%ee nw~
Mebkee-hejchejeyebOe efkemes kenles nQ ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 2, 3

JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced / 93

yebOeefleeremeceeeYe=efle kece&heguemkebOeeveeb peerJeeosMeeveeb e ees yebOe: me: hejbhejyebOees veece~

DeLe keefeled he=eflekeLeb yebOeme hejbheje YeJeefle ?
Deeeee&osJe: GejeefleeLecemecees yebOees peele:, efleeremeceesefhe les<eeb hegueeveeb yebOeewJe, le=leeremeceesefhe yebOeewJe, SJeb
yebOeme efvejblejYeeJees yebOehejbheje veece~ lemee: yebOee: hejchejyebOee Fefle Jee:~
SJeb eLecemLeues DeefOekeejmetekeeefle%eehejsCe Skeb met$eb ieleced~
DeOegvee vewieceJeJenejveeehes#eee kece&Ceeb DeveblejyebOehejchejeyebOeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee DeCeblejyebOee~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeyebOeeLecemecees ewJe peerJeme hejlev$eYeeJeeslheeovesve JesoveeYeeJeesheuebYeeled~

GoerCe&Jeeod yeOeceeveJeme YesoeYeeJeeled yeOeceeveJeme %eeveeJejCeereJesoveeYeeJees egpeles~ ve eeJemLeeYesovs e
JeYesoesefmle, Jeeled he=LeiYetleeJemLeevegheuebYeeled~

hejbhejyebOee~~3~~

meceeOeeve-yebOe nesves kes efleere mecee mes ueskej kece&he hegodieuemkebOeeW Deewj peerJeeosMeeW kee pees yebOe
neslee nw, Gmes hejchejeyebOe kenles nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwyebOe keer hejcheje kewmes mebYeJe nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQeLece mecee ceW yebOe ngDee, efleere mecee ceW Yeer Gve hegodieueeW kee yebOe ner nw, le=leere mecee ceW Yeer yebOe ner nw,
Fme ekeej mes yebOe keer efvejvlejlee kee veece yebOe hejcheje nw~ Gme hejcheje mes nesves Jeeues yebOeeW kees hejchejeyebOe
mecePevee eeefnS~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DeefOekeejmeteke eefle%ee Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye vewiecevee Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee keceeX kes DevevlejyebOe Deewj hejcheje yebOe kee efveheCe kejves
nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

vewiece Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee DevevlejyebOe nw~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-yebOe kes eLece mecee ceW ner peerJe keer hejleb$elee GlheVe kejeves kes keejCe
GmeceW JesoveeYeeJe heeee peelee nw DeLeJee GoerCe& Je keer Dehes#ee yeOeceeve Je ceW etBefke keesF& Yeso veneR nw
FmeefueS Fve oesveeW veeeW keer Dehes#ee yeOeceeve Je kees %eeveeJejCeere kes JesoveemJehe ceevevee mecegefele nw~ eefo
kene peees efke DeJemLee Yeso mes Je kee Yeer Yeso mebYeJe nw, lees en kenvee "erke veneR nw, keeeWefke (Fve veeeW keer
ef ceW) Je mes he=LeiYetle DeJemLee veneR heeF& peeleer nw~
met$eeLe&-

Jen hejchejeyebOe Yeer nw~~3~~

94 / JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced

met$e 4, 5

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeehejbhejeyebOee Deefhe %eeveeJejCeereJesovee YeJeefle~

kegle:? yebOeefleereeefomecees<eg efmLelekece&mkebOeeveeb GoerCe&kece&mkebOesYe: JeejsCe SkelJeesheuebYeeled~

leogYeeyebOee~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereJesovee leogYeeyebOee Deefhe YeJeefle, peerJeejsCe eesjefhe

%eeveeJejCeereyebOeeesjskelJeesheuebYeeled~ yebOeesoemeJeeveeb JesoveeefJeOeeveb JesoveeJesoveeefJeOeeves ewJe eefheleb Fefle
Sles<eeb met$eeCeeb ve S<e: DeLe&: Fefle SJecesles<eeceLe&eheCee kele&Jee~ leeLee-%eeveeJejCeerekece&mkebOee Devebleeveblee
efvejvlejceveesvew: mebyee YetlJee es efmLeleemles DeveblejyebOee veece~ Slesve SkeeefohejceeCetveeb mebyebOeefJejefnleeveeb
%eeveeJejCeYeeJe: eefleef<e: Je:~
DeveblejyebOeeveeb ewJe %eeveeJejCeereYeeJes mebeehles hejbhejeyebOee Deefhe %eeveeJejCeereJesovee YeJeleerefle %eeheveeLe
efleeremet$eb eefheleb~ Devebleeveblee: kece&heguemkebOee Deveesvemebyee YetlJee Mes<ekece&mkebOew: Demebyee peerJeejsCe
Flejw: mebyebOecegheielee: hejbhejeyebOee veece~ Slesefhe %eeveeJejCeereJesovee YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~ Slesve meJex
%eeveeJejCeerekece&heguemkebOee: SkepeerJeeOeeje Deveesveb meceJesleeewJe YetlJee %eeveeJejCeereJesovee YeJevleerefle
S<e Skeevlees efvejeke=le Fefle Je:~ Mes<eb megiececed~

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeereJesovee hejchejeyebOe Yeer nesleer nw~ Ssmee keeeW nw ?

Fmekee Gej en nw efke etBefke yebOe kes efleereeefoke meceeeW ceW efmLele kece&mkebOeeW keer GoerCe& kece&mkebOeeW kes
meeLe Je kes eje Skelee heeeer peeleer nw~
met$eeLe&-

Jen leogYeeyebOe nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere Jesovee leogYeeyebOe Yeer nw, keeeWefke peerJe kes eje oesveeW ner
%eeveeJejCeere yebOeeW kes Skelee heeeer peeleer nw~ yebOe, Goe Deewj melJe kes JesoveeefJeOeeve keer eheCee etBefke JesoveeJesoveeefJeOeeve ceW ner keer pee egkeer nw, DeleSJe Fve met$eeW kee en DeLe& veneR nw FmeefueS Fvekes DeLe& keer eheCee Fme
ekeej mes kejveer eeefnS~ Jen Fme ekeej nwpees Devevleevevle %eeveeJejCeere kece&he mkebOe efvejvlej hejmhej ceW mebye neskej efmLele nQ Jes DevevlejyebOe
nQ~ Fmemes mebyebOe jefnle Ske Deeefo hejceeCegDeeW kees %eeveeJejCeereheves kee eefle<esOe efkeee ieee mecePevee eeefnS~
DevevlejyebOe mkebOeeW kees ner %eeveeJejCeerehevee eehle nesves hej hejchejeyebOe Yeer %eeveeJejCeere Jesovee nesleer nw,
en yeleueeves kes efueS efleere met$e keer eheCee keer ieF& nw~ pees Devevleevevle kece&hegodieuemkebOe hejmhej ceW mebye
neskej Mes<e kece&mkebOeeW mes Demecye nesles ngS peerJe kes eje Flej mkevOeeW mes mebyebOe kees eehle nesles nQ Jes
hejchejeyebOe kens peeles nQ~ es Yeer %eeveeJejCeere JesoveemJehe nesles nQ, en Gmekee DeefYeeee nw~ Fmemes Ske peerJe
kes Deeefele meye %eeveeJejCeere kece&he hegodieuemkebOe hejmhej meceJesle neskej %eeveeJejCeere JesoveemJehe nesles nQ,
Fme Skeevle kee efvejekejCe efkeee ieee mecePevee eeefnS, Mes<e keLeve megiece nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeW kes efJe<ee ceW peevevee eeefnS~~5~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 6, 7, 8

JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced / 95

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme eYeeb ekeejeYeeb hejbhejevevlej-leogYeeyebOeeveeb eheCee

ke=lee leLee Mes<emehleeveeb kece&Ceeb eheCee kele&Jee~
SJeb efleeremLeues vewiece-JeJenejveeehes#eee efefJeOeyebOeefveheCelJesve met$eelegeb ieleced~
DeOegvee mebenveeehes#eee kece&Ceeb yebOeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee DeCeblejyebOee~~6~~

hejbhejyebOee~~7~~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLex YeCeceeves hetJe&ecf eJe eYeeb ekeejeYeeb DeLeex JeeJe:~ De$eeefhe
hetJe&ecf eJe eYeeb ekeejeYeeb DeLe&eheCee kele&Jee~ leogYeeyebOee ve meefvle~ kegle:? Sleemeg ewJe lemee: DevleYee&Jeeled~
eLee %eeveeJejCeereme mebenveeceeefele eYeeb ekeejeYeeb DeLe&eheCee ke=lee leLee Mes<emehleeveeb kece&Ceeb
eheCee kele&Jee~
SJeb le=leeremLeues mebenveesve efefJeOeyebOeeefleheeovehejeefCe $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee $e+pegmet$eveeehes#eee kece&Ceeb hejbhejeyebOeefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes hejchejeyebOe, DevevlejyebOe Deewj leogYeeyebOe

keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes Gve yebOeeW keer eheCee kejveer eeefnS~
Fme ekeej efleere mLeue ceW vewiece Deewj JeJenejvee keer Dehes#ee oes ekeej kes yebOe kee efveheCe kejves Jeeues
eej met$e hetCe& ngS~
Deye mebenvee keer Dehes#ee keceeX kee yebOe efveefhele kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

mebenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee DevevlejyebOe nw~~6~~

Jen hejchejeyebOe Yeer nw~~7~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes efJe<ee ceW eheCee kejvee eeefnS~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB "s met$e kes DeLe& keer eheCee kejles mecee henues kes meceeve oes
ekeej mes DeLe& kee keLeve kejvee eeefnS~
leLee meeleJeW met$e kes Devegmeej henues kes ner meceeve oes ekeej mes DeLe& keer eheCee kejveer eeefnS~ Jen
leogYee yebOe veneR nw, keeeW veneR nw ? keeeWefke Fve oesveeW ceW Gmekee DevleYee&Je nes peelee nw~
efpeme ekeej %eeveeJejCe kece& keer mebenvee keer Dehes#ee oes ekeej mes eheCee keer nw, Gmeer ekeej Mes<e meele
keceeX keer eheCee kejveer eeefnS, Ssmee Dee"JeW met$e kee DeefYeeee nw~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW mebenvee keer Dehes#ee oes ekeej kes yebOe kee eefleheeove kejves Jeeues leerve
met$e hetCe& ngS~
Deye $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee keceeX kes hejchejeyebOe kee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle
nesles nQ-

96 / JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced

met$e 9

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee hejbhejyebOee~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereJesovee $e+pegmet$eveeehes#eee DeveblejyebOee veeefmle, hejbhejyebOee ewJe,

Goeeielekece&mkebOeeosJee%eeveYeeJeesheuebYeeled~
De$e keefeoenefleereeLexJeuecyeceeves keLece$e eheCee efeeles ?
Deeeee&: eenDe$eeefhe %eeveeJejCeereJesovee hejbhejeyebOee ewJe, peerJeejsCewJe meJex<eeb kece&mkebOeeveeb yebOeesheuebYeeled~
hegve: keefeoeMebkelespeerJeejsCe efJevee kece&mkebOeeveeceveesvewyeOees ueYeles Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, lemeeefhe DeveesveyebOeme peerJeeosJe meceglheefeoMe&veeled~
hegve: keefeled Mebkeeb efJeOeeskeece&CeJeie&CeeJemLeeeeceefhe S<e DeveesveyebOe GheueYeles Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeeveb kejeseflevewleled keLeefeleJeb, Sleme efJeefMeme yebOeme Devebleeveblew: keece&CeJeie&CeemkebOew: efve<heVeme peerJeeosJe

met$eeLe&-

$e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeereJesovee hejchejeyebOe nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeereJesovee $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee mes Devevlej yebOe veneR nw,
hejcheje yebOe ner nw, keeeWefke Goe ceW Deees ngS kece&mkebOeeW mes ner De%eeveYeeJe heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwefleere DeLe& kee DeJeuecyeve kejves hej eneB eheCee kewmes keer peeleer nw ?
Deeeee&osJe Fme Mebkee kee Gej osles nQeneB hej Yeer efleere DeLe& kee DeJeuecyeve kejves hej %eeveeJejCeere Jesovee hejcheje yebOe ner nw, keeeWefke peerJe
kes eje ner meye kece&mkebOeeW kee yebOe heeee peelee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwpeerJe kee Deeuecyeve efueS efyevee Yeer kece&mkebOeeW kee hejmhej yebOe heeee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Gme hejmhej ceW yebOe keer Yeer Glheefe peerJe mes ner osKeer peeleer nw~
hegvejefhe keesF& Mebkee kejlee nwen hejmhejyebOe keece&Ce Jeie&Cee keer DeJemLee ceW Yeer heeee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Devevleevevle keece&Ce Jeie&Cee he mkebOeeW mes GlheVe Fme efJeefMe yebOe keer
Glheefe peerJe mes ner osKeer peeleer nw~ DevevlejyebOe Jesovee GoerCe& neskej heue kees eehle ngS efJeheeke Jeeueer veneR nw,

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 10, 11

JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced / 97

meceglheefeoMe&veeled~ ve e DeveblejyebOee GoerCe&heueeehleefJeheekee, hejchejeyeeeeb Jesoveeeeb GoerCe&heueeehleefJeheekelJeesheuebYeeled~ ve e mecegoeekeee&ceskeme YeJeefle, efJejesOeeled~

SJeb meeCCeb kecceeCeb~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee $e+pegmet$eveeehes#eee %eeveeJejCeereJesovee hejbhejeyebOee eefhelee leLewJe

mehleeveeceefhe kece&Ceeb %eeleJee YeJeefle~
SJeb elegLe&mLeues $e+pegmet$eveesve kece&Ceeb yebOeefveheCehejb met$eeb ieleced~
mebeefle Meyoveeehes#eee kece&Ceeb yebOeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

meCeemme DeJeeJJeb~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkee$eeeCeeb Meyoveeeveeb Meyo-meceefYe{-SJebYetleveeeveeb efJe<ees JeeYeeJeeled,

DevevlejyebOee-hejchejeyebOee-leogYeeyebOee Meyoeveeb he=LeiYetleeLe&ehekeeveeb MeyoleesLe&lee meceemeeYeeJeee Meyoveesve
kece&Ceeb yebOee DeJeeJee %eeleJee~
SJeb hebecemLeues Meyoveesve kece&Ceeb yebOeeJeeJe keLevecegKelJesve Skeb met$eb ieleced~
FlLeb Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegeesieejveece-hebeceesefOekeej: meceehle:~

keeeWefke hejchejeye Jesovee ceW ner GoerCe&heueeehleefJeheeke heeee peelee nw Deewj mecegoee kes eje efkeee ieee keee&
Ske kee veneR nes mekelee, keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes mebyebOe ceW eheCee kejveer eeefnS~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-pewmes $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Jesovee kee hejchejeyebOe efveefhele
efkeee ieee nw, Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer Yeer eheCee kejveer eeefnS~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee keceeX kee yebOe efveheCe kejves Jeeues oes met$e
hetCe& ngS~
Deye Meyovee keer Dehes#ee keceeX kee yebOe efveheCe kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Meyovee keer Dehes#ee Jen DeJeeJe nw~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Ske lees Meyo, meceefYe{ leLee SJebYetle Fve
leerveeW Meyo veeeW kee efJe<ee Je veneR nw~ otmejs Devevlej yebOe, hejchejeyebOe Deewj leogYeeyebOe es Meyo he=Lekedhe=Leked DeLe& kes Jeeeke nesves mes Fvekee Meyo Deewj DeLe& keer Dehes#ee meceeme veneR nes mekelee, FmeefueS Jen Fme
vee keer Dehes#ee DeJeeJe nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Fme ekeej hebece mLeue ceW Meyovee keer Dehes#ee keceeX kes yebOe DeJeeJe kes keLeve keer cegKelee Jeeuee Ske
met$e hetCe& ngDee~
Fme ekeej JesoveeDevevlejefJeOeeve Devegeesieej veece kee heeBeJeeb DeefOekeej meceehle ngDee~

98 / JesoveevevlejefJeOeeveevegeesieejced

met$e 11

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meJe peeveefvle meJe&%ee:, kesJeue%eevee#eg<ee~

leeved veewecf e hetCe&%eeveehlew, YeefkelejeiesCe keesef Me:~~1~~

Fefle eercelheg<heovleYetleyeefuemetefjeCeerle<edKeC[eieceme eerYetleyeefuemetefjefJejefele-Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMeevLes eerJeerjmesveeeee&eJf ejefeleOeJeueeerkeeecegKeveeveeevLeeOeejsCe efJebMeefleleces Meleeyoew

eLeceeeee&eeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejiegosJemleme eLeceheeOeerMe: eerJeerjmeeiejeeee&mlemeefMe<ee-pecyeterhejevee-leerLekejpevceYetecf eefJekeemeesejf keeieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb JesoveeeleeefJeOeeveeefo heeevegeesieej-meceefvJeleeseb eLecees ceneefOekeej: meceehle:~
MueeskeeLe&-pees Deheves kesJeue%eeve e#eg kes eje meYeer kees-mechetCe& ejeej peieled kees peeveles nQ Jes
meJe&%e kenueeles nQ, Gve meYeer meJe&%e YeieJevleeW kees hetCe& %eeve keer eeefhle nsleg cesje YeefejeiehetJe&ke keesefMe:
veceesmleg nesJes~~1~~
Fme ekeej eerceeved heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee& eCeerle <edKeC[eiece ebLe ceW eer Yetleyeueer metefj eje
jefele Jesovee veeceke elegLe& KeC[ kes yeejnJeW ebLe ceW eerJeerjmesveeeee& efJejefele OeJeuee erkee
kees ecegKe kejkes veevee ebLeeW kes DeeOeej mes jefele yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer MeebeflemeeiejiegosJe Gvekes eLece heeOeerMe eer Jeerjmeeiej Deeeee&
Gvekeer efMe<ee-pecyeterhe jevee keer SJeb leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer
esefjkee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer ke=le efmeevleefebleeceefCe erkee ceW
JesoveeeleeefJeOeeve Deeefo hee Devegeesieej meceefvJele
en eLece ceneefOekeej meceehle ngDee~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced / 99

Jesoveemebefveke<e&efJeOeeveevegeesieejced
efleerees ceneefOekeej:

(Jesoveevegeesieejevleie&le-$eeesoMeevegeesieejced)

eLeceesefOekeej:

cebieueeejCeced
es leerLekejefMe<eleecegheielee:, meJe&ef&efmeereje:~
es eLvebefle efkeueebiehetJe&ceemeeeb OJevesjeeeeled~~
es les efJeIveefJeveeMekee ieCeOejemles<eeb mecemle&e:~
les Meebelf eb hejceeb e meJe&emf eef,b kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le$eeesoMeb JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveevegeesieejceefmle~ De$e
efleereceneefOekeejs eefJebMeeflemLeuew: efJebMeleefOekeef$eMelemet$ew: JesoveemeefVeke<e&eJf eOeeveveece eLeceesefOekeej: eejYeles~
le$e leeJeled eLecemLeues DeefOekeejeefle%eemetevehejsCe YesoeYesokeLevecegKelJesve e JeseCee meefCCeeeme Fleeefovee
heemet$eeefCe keLevles~ efleeremLeues %eeveeJejCeereJesoveeee: Je#es$ekeeueYeeJeehes#eee keLeveeOeevelJesve pemme
CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefovee <ede$f ebMelmet$eeefCe Je#evles~ le=leeremLeues oMe&veeJejCeere-ceesnveere-DevlejeeeCeeb
JesoveemeefVeke<e&keLevelJesve SJeb obmeCeeJejCeere- Fleeefovee Skeb met$eb~ elegLe&mLeues JesoveereJesovee-

JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveevegeesieej

efleere ceneefOekeej
(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-lesjnJeeB Devegeesieej)
eLece DeefOekeej
cebieueeejCe
MueeskeeLe&-leerLekej YeieJeeve keer efMe<elee kees eehle kejkes pees mechetCe& $e+ef SJeb efmeef kes mJeeceer yeve
iees leLee leerLekej eYeg keer efoJeOJeefve kes Deeee mes efpevneWves mecemle Debie Deewj hetJe& he mees MeeeeW keer jevee
keer nw, Jes efJeIveefJeveeMeke ieCeOej osJe SJeb Gvekeer mecemle $e+efeeB nceW hejce Meebefle SJeb meJe&efmeef kees eoeve kejW
leLee cesjs efueS cebieuekeejer nesJeW, ener cebieue YeeJevee nw~
efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le lesjnJeeB JesoveemeefVeke<e& efJeOeeve Devegeesieej nw~ eneB
efleere ceneefOekeej ceW yeeF&me mLeueeW kes eje leerve meew yeerme met$eeW ceW JesoveemeefVeke<e& efJeOeeve veece kee eLece
DeefOekeej eejbYe neslee nw~ GveceW mes eLece mLeue ceW DeefOekeej keer eefle%ee kees metefele kejves Jeeues Deewj Yeso-eYeso
keLeve keer cegKelee Jeeues JeseCeemeefCCeeeme Fleeefo heeBe met$e kenWies~ efleere mLeue ceW %eeveeJejCeere Jesovee
kee Je-#es$e-keeue-YeeJe keer Dehes#ee keLeve keer eOeeveleehe pemme CeeCeeJejCeere JeseCee Fleeefo eerme
met$e kenWies~ le=leere mLeue ceW oMe&veeJejCeere-ceesnveere-Devlejee keceeX kee JesoveemeefVeke<e& yeleueeves nsleg SJeb

100 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Je#es$ekeeueYeeJeehes#eee Glke=eveglke=keLevelJesve pemme JeseCeereJeseCee Fleeefovee mehleefJebMeeflemet$eeefCe

meefvle~ hebecemLeues veeceiees$eJesoveeeefleheeovelJesve SJeb Ceecee- Fleeefovee Skeb met$eb~ hegvee <emLeues
DeeegJexoveeefveheCelJesve pemme DeeGDeJeseCee- Fleeefovee elegefJeMeeflemet$eeefCe~ lele: hejb mehlecemLeues
peIevehesCe mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&-YesokeLevelJesve pees mees Lehhees- Fleeefovee Skeb met$eb~ DecemLeues
%eeveeJejCeerepeIevemeefVeke<e&keLevelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefovee elegeJf eMeeflemet$eeefCe eefleheeevles~
veJecemLeues oMe&veeJejCeere-ceesnveere-Devlejeekece&Ceeb JesoveeeefleheeovelJesve SJeb obmeCeeJejCeere- Fleeefovee
Skeb met$eb~ oMecemLeues JesoveereJesovee- efveheCelJesve pemme JeseCeereJeseCee Fleeefovee <edef$ebMelmet$eeefCe
meefvle~
lelee SkeeoMecemLeues DeeegJexoveekeLevelJesve pemme DeeGDeJeseCee Fleeefovee DeeoMemet$eeefCe YeJeefvle~
eoMecemLeues veeceJesoveeeefleheeovelJesve pemme CeeceJeseCee Fleeefovee DeeoMemet$eeefCe meefvle~ $eeesoMecemLeues
iees$eJesoveeefveheCehejsCe pemme ieesoJeseCee Fleeefovee elegefJeMeeflemet$eeefCe keLevles~ elego&MecemLeues
hejmLeevemeefVeke<e&Jesovee YesoeefoeefleheeovelJesve pees mees hejlLeeCe- Fleeefo met$e$eeced~ hebeoMecemLeues
%eeveeJejCeereeefokece&Ceeb Jeehes#eee meefVeke<e&efJeOeevekeLevelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefovee
veJemet$eeefCe~ <ees[MecemLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb #es$eehes#eee JesoveekeLevelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee
Keseoes Fleeefovee veJemet$eeefCe~ mehleoMecemLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb keeueehes#eee JesoveekeLevecegKelJesve

obmeCeeJejCeere Fleeefo Ske met$e nw~ elegLe& mLeue ceW Jesoveere kece& keer Jesovee kee Je-#es$e-keeue-YeeJe keer
Dehes#ee Glke=-Deveglke= keLeve kejves Jeeues pemme JeseCeereJeseCee Fleeefo meeeF&me met$e nQ~ hebece mLeue ceW
veece Deewj iees$e kece& keer Jesovee kee eefleheeove kejves Jeeuee SJeb Ceecee Fleeefo Ske met$e nw~ hegvee "s mLeue
ceW Deeegkece& keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues pemme DeeGDeJeseCee Fleeefo eewyeerme met$e nQ~ Deeies meeleJeW
mLeue ceW peIeve he mes mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso yeleueeves Jeeuee pees mees Lehhees Fleeefo Ske met$e nw~
Dee"JeW mLeue ceW %eeveeJejCeere kee peIeve meefVeke<e& kenves Jeeues pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefo eewyeerme
met$e nQ~ veJeceW mLeue ceW oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee kece& keer Jesovee kees eefleheeefole kejves Jeeuee SJeb
obmeCeeJejCeere Fleeefo Ske met$e nw~ oMeJeW mLeue ceW Jesoveere kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues pemme
JeseCeereJeseCee Fleeefo eerme met$e nQ~
hegve: ieejnJeW mLeue ceW Deeegkece& keer Jesovee kee keLeve kejves Jeeues pemme DeeGDeJeseCee Fleeefo
De"ejn met$e nQ~ yeejnJeW mLeue ceW veecekece& keer Jesovee yeleueeves Jeeues pemme CeeceJeseCee Fleeefo De"ejn met$e
nQ~ lesjnJeW mLeue ceW iees$ekece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg pemme ieesoJeseCee Fleeefo eewefyeme met$e
kenWies~ eewonJeW mLeue ceW hejmLeeve meefVeke<e&Jesovee kes Yesoeefo kee keLeve kejves Jeeues pees mees hejlLeeCe Fleeefo
leerve met$e nQ~ hevnJeW mLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo keceeX kee Je keer Dehes#ee meefVeke<e& efJeOeeve yeleueeves Jeeues
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefo veew met$e nQ~ meesuenJeW mLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo kece& keer #es$e keer
Dehes#ee Jesovee kees kenves Jeeues pemme CeeCeeJejCeere JeseCee Keseoes Fleeefo veew met$e nQ~ me$enJeW mLeue ceW
%eeveeJejCeere Deeefo keceesX kee keeue keer Dehes#ee Jesovee keLeve kejves nsleg pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes
Fleeefo Dee" met$e nQ~ hegve: De"ejnJeW mLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer YeeJe keer Dehes#ee Jesovee yeleueeves
Jeeues pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Fleeefo meesuen met$e kenWies~ lelheeeled GVeermeJeW mLeue ceW peIevehejmLeeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1, 2

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /101

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee- keeueoes Fleeefovee Deew met$eeefCe~ hegve: DeeoMecemLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb

YeeJeehes#eee JesoveeefveheCelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Fleeefovee <ees[Memet$eeefCe Je#evles~
lelheeeled SkeesveefJebMeefleleces mLeues peIevehejmLeeveYesokeLevelJesve %eeveeJejCeeefokece&meg Jeehes#eee
meefVeke<e&keLevecegKelJesve e pees mees Lehhees penCCeDees Fleeefovee $eeesefJebMeeflemet$eeefCe efveieevles~ lelee
efJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokece&Ceeb #es$eehes#eee peIevemeefVeke<e&JesoveeeefleheeovelJesve pemme
CeeCeeJejCeereJeseCee- Fleeefovee met$e$eeb~ hegvee SkeefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb keeueehes#eee
JesoveekeLevelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Fleeefovee eoMemet$eeefCe Je#evles~ lele: hejb eefJebMeefleleces
mLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb YeeJeehes#eee JesoveekeLevelJesve pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Fleeefovee
SkeefJebMeeflemet$eeefCe keLevles Fefle efJebMelegejef$eMelemet$eeCeeb mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee DeefOekeejmeteveeLe eefle%eemet$eceJeleee&les-

JeseCeemeefCCeeemeefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelmet$eb DeefOekeejmceejCeeLe DeJeleeefjleceefmle, DeveLeevegeleguelJeemebieeled~

mebeefle JesoveemeefVeke<e&YesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

pees mees JeseCeemeefCCeeemees mees ogefJenes-melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees

esJe hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesoveemeefVeke<eex efefJeOe:-mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&: hejmLeeveJesovee-meefVeke<e&eself e~

kes Yeso yeleueeves nsleg SJeb %eeveeJejCeeefo keceeX ceW Je keer Dehes#ee meefVeke<e& kee keLeve kejves Jeeues pees mees Lehhees
penCCeDees Fleeefo lesF&me met$e kenWies~ yeermeJeW mLeue ceW %eeveeJejCeeefo kece& keer #es$e keer Dehes#ee peIeve meefVeke<e&
Jesovee kees eefleheeefole kejves nsleg pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Fleeefo leerve met$e nQ~ hegvee FkekeermeJeW mLeue ceW
%eeveeJejCeere Deeefo kece& keer keeue keer Dehes#ee Jesovee yeleueeves nsleg pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Fleeefo
yeejn met$e kenWies~ Gmekes heeeled yeeF&meJeW mLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo kece& keer YeeJe keer Dehes#ee Jesovee yeleueeves
Jeeues pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Fleeefo Fkekeerme met$e kenWies~ Fme ekeej DeefOekeej kes eejbYe ceW leerve
meew yeerme met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye DeefOekeej kees metefele kejves nsleg eefle%eemet$e DeJeleefjle efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve Devegeesieej kee DeefOekeej eehle nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves nsleg DeJeleefjle efkeee ieee nw,
keeeWefke Fmekes efyevee Devege kes meceeve nesves kee emebie eehle neslee nw~
Deye JesoveemeefVeke<e& kes Yeso yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

pees Jen JesoveemeefVeke<e& nw, Jen oes ekeej kee nw-mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& Deewj
hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&~~2~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-met$e ceW JesoveemeefVeke<e& kes oes Yeso yeleees nQ-mJemLeeve Jesovee meefVeke<e&

102 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 3

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eesjLe&: Geles-Deefhe&lewkekece&Cees Je-#es$e-keeue-YeeJeefJe<ee: mJemLeevemeefVeke<eex veece~ Dekece&eJf e<ee:

hejmLeevemeefVeke<eex veece~
meefVeke<e&me keesLe&:?
Je-#es$e-keeue-YeeJes<eg peIeveeslke=YesoefYeVes<eg Skeefmceved efves Mes<eeefCe efkeceglke=eefve efkeceveglke=eefve
efkeb peIeveeefve efkecepeIeveeefve Jee heoeefve YeJevleerefle ee hejer#ee me: meefVeke<eex veece~ me: efefJeOeewJe YeJeefle~
keefeoenmJemLeeve-hejmLeevemebeesiesve men ef$eefJeOe: meefVeke<e&: efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, efmebeesieme eleskecevleYee&Jesve leme he=LeievegheuebYeeled~
mebeefle eLecemeefVeke<e&YesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

pees mees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees ogefJenes-penCCeDees melLeeCeJeseCee-meefCCeeemees esJe GkekemmeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb mJemLeeveJesoveemeefVeke<eex efefJeOeewJe, peIeveeslke=eYeeb efJevee

le=leereefJekeuheeYeeJeeled~

Deewj hejmLeeve Jesovee meefVeke<e&~ Fve oesveeW kee DeLe& kenles nQ-efkemeer efJeJeef#ele Ske kece& kee pees Je, #es$e,
keeue SJeb YeeJe meefVeke<e& neslee nw Jen mJemLeevemeefVeke<e& kene peelee nw Deewj Dee"eW keceeXefJe<eeke meefVeke<e&
hejmLeevemeefVeke<e& kenueelee nw~
Mebkee-meefVeke<e& efkemes kenles nQ ?
meceeOeeve-peIeve Je Glke= Yesohe Je, #es$e, keeue SJeb YeeJeeW ceW mes efkemeer Ske kees efJeJeef#ele
kejkes GmeceW Mes<e heo keee Glke= nw, keee Deveglke= nQ, keee peIeve nQ Deewj keee DepeIeve nQ, Fme ekeej keer
pees hejer#ee keer peeleer nw, Gmes meefVeke<e& kenles nQ~ Fme ekeej mes meefVeke<e& oes ekeej kee ner nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwmJemLeeve Deewj hejmLeeve kes mebeesiehe Yeso kes meeLe leerve ekeej kee meefVeke<e& keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke oesveeW kes mebeesie kee eleske ceW DevleYee&Je nesves mes Jen he=Leked veneR heeee
peelee nw~
Deye eLece meefVeke<e& kes Yeso eefleheeefole kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

pees Jen mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& nw, Jen oes ekeej kee nw-peIeve mJemLeeveJesovee
meefVeke<e& Deewj Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej mes mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& oes ekeej kee ner nw, keeeWefke
peIeve Deewj Glke= kes efmeJeee leermeje keesF& Yeso veneR nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 4, 5

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /103

mebeefle peIeveYesomLeefieleb ke=lJeeslke=b keLeevleerefle efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

pees mees penCCeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees Lehhees mees~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeceLe mLeefieleb efeeles peIevemebefVeke<e&: Fefle esled ?

Geles-eesjecesCe eheCeesheeeeYeeJeeled~
Glke=: efkeVe mLeefieleb efeeles Fefle esled ?
vew<e oes<e:, Glke=meefVeke<exJeieles lemceeled leoglhees: peIevemeefVeke<e&: megKesveeJeieceles Fefle ceveefme
efveefele leme mLeefieleYeeJeekejCeeled~ heeeoeveghetJeea efvee Fefle Jee me: mLeefielees ve efeeles~
mebeefle Glke=me YesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

pees mees GkekemmeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes

Keseoes keeueoes YeeJeoes esefo~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb elegeJf e&OeewJe Glke=meefVeke<eex, Je-#es$e-keeue-YeeJesYe: he=LeiYetleeslke=mee$e

Jesoveeeeb DevegheuebYeeled~
SJeb eLecemLeues DeefOekeejveece-Yeso-eYesometekelJesve met$ehebekeb ieleced~
DeOegvee %eeveeJejCeereJesoveeefJe<eeefveheCeeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

Deye peIeveYeso kees mLeefiele kejkes Glke= kee keLeve kejles nQ, Ssmee efveheCe kejves kes efueS met$e DeJeleerCe&
efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

pees Jen peIeve mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& nw, Gmes mLeefiele efkeee peelee nw~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve meefVeke<e& keeeW mLeefiele efkeee peelee nw ? Ssmee eMve nesves hej Gej
osles nQ-etBefke oesveeW keer eheCee Ske meeLe veneR keer pee mekeleer nw, Dele: Gmes mLeefiele efkeee pee jne nw~
Mebkee-Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kees mLeefiele keeeW veneR efkeee peelee nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Glke= meefVeke<e& kes heefj%eele nes peeves hej Gmemes GlheVe nesves
kes keejCe peIeve meefVeke<e& kee %eeve megKehetJe&ke nes mekelee nw, Ssmee ceve ceW efveefele kejkes Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&
kees mLeefiele veneR efkeee ieee nw DeLeJee heeeoeveghetJeea keer efJeJe#ee nesves mes Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kees
mLeefiele veneR efkeee peelee nw~
Deye Glke= meefVeke<e& kes Yeso eefleheeefole kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

pees Jen Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& nw Jen eej ekeej kee nw-Je mes, #es$e mes,
keeue mes Deewj YeeJe mes~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej Glke= meefVeke<e& eej ekeej kee ner nw, keeeWefke Je, #es$e,
keeue Deewj YeeJe mes he=LeiYetle Glke= meefVeke<e& eneB Jesovee ceW veneR heeee peelee nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DeefOekeej kes veece-Yeso-eYeso kes meteke heeBe met$e hetCe& ngS~
Deye %eeveeJejCeere Jesovee kee efJe<ee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nessles nQ-

104 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 6, 7

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeme %eeveeJejCeereJeJesovee Glke=e YeJeefle leme peerJeme %eeveeJejCeere#es$eJesovee efkeceglke=e ewJe YeJeefle DeenesefmJeled efkeceveglke=e ewJe YeJeleerefle he=emet$ecesleled~
SJeb he=eeeb leme he=lees efMe<eme mebosnefJeveeMeveeLe Gejmet$eb DeJeleee&les-

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~7~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemehleceeb he=efLeJeeb ejcemeceeJeefle&veejkepeerJes heeMeleOeveglmesOes

Glke=JeesheuebYeeled~ Glke=JemJeeefceve: #es$eb mebKeeleeefve eceeCeIeveebiegueeefve~
kegle: ?
heeMeleOeveglmesOe-DeceYeeieefJe<kebYe#es$es meceerkejCes ke=les mebKeeleeceeCeIeveebiegueesheuebYeeled~
mecegodIeeleielecenecelme-Glke=#es$eb hegve: DemebKeelee: esCe:~
kegle: ?
Dee&cejppeg-Deeeecesve mebKeeleelejebiegues<eg iegefCeles<eg DemebKeeleesefCecee$e#es$eesheuebYeeled~ SJeb
cenecelmeeslke=#es$eceJeueeskee veejkeme Glke=JemJeeefceve: Glke=#es$ecetveefceefle ke=lJee efveeceeled #es$eJesovee
Deveglke=e Fefle YeefCeleb~
Deveglke=e YeJeleer Deefhe lemceeled DemebKeeleiegCenervee, Glke=Jekeme Glke=#es$esCe cenecelmeeslke=#es$es

met$eeLe&-

efpemekes %eeveeJejCeere Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nesleer nw, Gmekes Jen #es$e keer
Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= ?~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer JeJesovee Glke= nesleer nw Gmekes %eeveeJejCeere
keer #es$eJesovee keee Glke= ner nesleer nw DeLeJee Deveglke= ner, Fme ekeej en he=emet$e ngDee~
Fme ekeej hetves hej Gme hetves Jeeues efMe<e kee mebosn otj kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleJeeR he=LJeer ceW heeBe meew Oeveg<e TBes Debeflece meceeJeleea veejkeer kes Glke=
Je heeee peelee nw~ Glke= Je kes mJeeceer kee #es$e mebKeele Ieveebiegue eceeCe neslee nw~ kewmes ? keeeWefke heeBe meew
Oeveg<e TBes Deewj Gmekes Dee"JeW Yeeiecee$e efJe<kebYe Jeeues #es$e kee meceerkejCe kejves hej mebKeele eceeCe Ieveebiegue
GlheVe nesles nQ hejvleg mecegodIeele kees eehle ngS cenecelme kee Glke= #es$e DemebKeele peieledesCeer eceeCe nw~
keeeW ?
keeeWefke mee{s meele jepeg Deeeece mes mebKeele elejebiegueeW kees iegefCele kejves hej DemebKeele peieledesCeer eceeCe
#es$e GheueyOe neslee nw~ Fme ekeej cenecelme kes Glke= #es$e keer Dehes#ee Glke= Je kes mJeeceer veejkeer kee
Glke= #es$e etBefke nerve nw, DeleSJe #es$e Jesovee efveece mes Deveglke= nesleer nQ Ssmee kene nw~ Ssmeer nesleer ngF& Yeer
Jen Gmemes DemebKeeleiegCeer nerve nw, keeeWefke Glke= Je mebyebOeer mJeeceer kes Glke= #es$e kee cenecelme kes Glke=

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 8, 9

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /105

Yeeies les esCee: DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

De$e keefeoeMelesmehlecehe=eLf eJeerejcemeceeveejkeme Glke=JemJeeefcevees cegeceejCeeefvlekeme Glke=#es$es ie=nerles mebKeeleiegCenervee efkeVe ueYeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesveesheueYeles, cegeceejCeeefvlekeme Glke=mebkeuesMeYeeJesve Glke=eesieeYeeJesve e Glke=JemJeeefcelJeefJejesOeeled~
hegvejefhe DeeMelescegeceejCeeefvlekeme Glke=mebkeuesMees ve YeJeleerefle keglees %eeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesSlemceeled DemebKesppeiegCenerCee Fefle met$eeosJe %eeeles~
mebeefle %eeveeJejCeereJesovee keeueehes#eee efkeceglke=e Fleeefo eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~8~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo veejkepeerJeme ejcemecees Glke=efmLeeflemebkeuesMees YeJesled leefn& keeueehes#eeeefhe

#es$e ceW Yeeie osves hej peieledesCeer kee DemebKeeleJeeB Yeeie GheueyOe neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwpees mehlece he=efLeJeer efmLele Deefvlece meceeJeleea veejkeer Glke= Je kee mJeeceer nw Deewj pees ceejCeeefvleke
mecegodIeele kees kej egkee nw Gmekes Glke= #es$e kees enCe kejves hej Jen #es$eJesovee mebKeeleiegCeer nerve keeeW veneR
heeeer peeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQveneR eehle neslee nw, keeeWefke cege ceejCeeefvleke peerJe kes ve lees Glke= mebkeuesMe neslee nw Deewj ve Glke= eesie
ner neslee nw, DeleSJe Jen Glke= Je kee mJeeceer veneR nes mekelee~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwcege ceejCeeefvleke peerJe kes Glke= mebkeuesMe veneR neslee nw en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeJen DemebKeeleiegCeer nerve nw Fmeer met$e mes peevee peelee nw~
Deye %eeveeJejCeere Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

keeue keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw DeLeJee Deveglke= nesleer nw ?~~8~~
Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo veejkeer peerJe kes Debeflece mecee ceW Glke= efmLeeflemebkeuesMe neslee nw lees

106 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 10,11,12

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveeJejCeereJesovee Glke=e YeJesled, Glke=mebkeuesMesCe Glke=efmLeefleb cegkelJee DeveefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~ eefo

ejcemecees Glke=efmLeeflemebkeuesMees ve YeJeefle leefn& %eeveeJejCeereJesovee keeuelees efveeceeled Deveglke=lJeb eefleheeles,
ejcemecees Glke=efmLeefleyebOeeYeeJeeled~
Glke=eled Deveglke=b efkeb efJeMes<enerveb mebKeeleiegCenerveb Fefle he=eeeb leefVeCe&eeLe&cegejmet$eb YeCeles-

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee meceTCee~~10~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemee %eeveeJejCeereJesovee Glke=ehes#eee Deveglke=e meceeesvee YeJeefle~

De$e efmeceeesveeefoefJekeuhee efkeVe ueYevles ?
ve ueYevles, veejkeme efejcemecees Glke=Jeb celJee Glke=mebkeuesMes efveeefceles meefle Glke=efmLeefleb
cegkelJee DeveefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~ ve e efejcemecees Glke=efmLeleew yebOeeeeb meleeb ejcemecees meceeesvelJeb
cegkelJee efmeceeesvelJeeefoefJekeuhe: mebYeJeefle, DeOe:efmLeleew deeefoefmLeleerveeb ieueveeYeeJeeled~
DeOegvee %eeveeJejCeereJesovee YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~11~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~12~~
keeue keer Dehes#ee Yeer %eeveeJejCeere Jesovee Glke= nesleer nw, keeeWefke Glke= mebkeuesMe mes Glke= efmLeefle kees es[kej
Deve efmLeefleeeW kee yebOe veneR neslee nw Deewj eefo Debeflece mecee ceW Glke= efmLeeflemebkeuesMe veneR neslee nw lees
%eeveeJejCeereJesovee keeue keer Dehes#ee efveecele: Deveglke=lee kees eehle nesleer nw, keeeWefke Debeflece mecee ceW Glke=
efmLeefleyebOe kee DeYeeJe nw~
Glke= keer Dehes#ee Jen Deveglke= keee efJeMes<e nerve nesleer nw ee mebKeeleiegCeer nerve nesleer nw, Ssmee hetves hej
Gmekes efveCe&e kes efueS Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= Ske mecee nerve nesleer nw~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen %eeveeJejCeereJesovee Glke= keer Dehes#ee mes Deveglke= Ske mecee nerve nesleer nw~
Mebkee-eneB oes mecee nerve Deeefo efJekeuhe keeeW veneR yeleueees nQ ?
meceeOeeve-JeneB oes mecee nerve Deeefo efJekeuhe veneR heees peeles nQ, keeeWefke veejke YeJe kes efejce mecee
ceW Glke= Je kee yebOe ngDee, Ssmee ceeve uesves hej Glke= efmLeefle kees es[kej Deve efmLeefleeeW kee yebOe veneR neslee
Deewj peye efejce mecee ceW Glke= efmLeefle kee yebOe ngDee lees ejce mecee ceW Ske mecee nerve efJekeuhe kees
es[kej oes mecee nerve Deeefo efJekeuheeW keer mebYeeJevee ner veneR nw, keeeWefke DeOe:efmLeefle ieuevee kes eje Ske meeLe
oes Deeefoke efmLeefleeeW kee ieueve veneR nes mekelee nw~
Deye %eeveeJejCeere YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw DeLeJee Deveglke= nesleer nw ?~~11~~
Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer~~12~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 13, 14

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /107

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo efejcemeceeJeleea veejkees peerJe: Glke=mebkeuesMesCe Glke=efJeMes<eeleesve

Glke=evegYeeieb yeOveeefle leefn& YeeJeJesovee Glke=e YeJeefle~ DeLe veeefmle Glke=efJeMes<eelee: leefn& efveeceeled
Deveglke=e Fefle YeefCeleb YeJeefle~ Glke=cehes#e Deveglke=YeeJe: <e[defJeOeemeg neefve<eg keg$e YeJeleerefle eMves meefleleefVeCe&eeLe&cegejmet$eceJeleee&les-

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~~13~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=cehes#e Deveglke=YeeJe: DevebleYeeienerve-DemebKeeleYeeienerve-mebKeeleYeeienervemebKeeleiegCenerve-DemebKeeleiegCenerve-DevebleiegCenervemJehesCe DeJeefmLele<edmLeeves<eg heeflelees YeJeefle~

De$e keefeoenSkemebkeuesMeeled DemebKeeleueeskecee$e DevegYeeie<edmLeeveeveeb yebOe: keLeb egpeles ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, SkemebkeuesMeeled DemebKeeleueeskecee$e<edmLeevemeefnleevegYeeieyebOeeOeJemeevemLeevemeefnkeeefjkeejCeeveeb
Yesosve menkeeefjkeejCecee$eevegYeeiemLeeveeveeb yebOeeefJejesOeeled~
DeOegvee leled<edmLeeveveeceefveoxMeeLe met$eceJeleee&les-

DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee

mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee DeCebleiegCenerCee Jee~~14~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo efejcemeceeJeleea veejkeer peerJe Glke= mebkeuesMe kes eje Deewj Glke=
efJeMes<e elee kes eje Glke= DevegYeeie kees yeebOelee nw lees Gmekes YeeJe Jesovee Glke= nesleer nw~ eefo Gmekes Glke=
efJeMes<e elee veneR nw lees efveece mes Deveglke= YeeJe Jesovee nesleer nw, en Ge met$e kee DeefYeeee nw~
Glke= keer Dehes#ee Deveglke= YeeJe n ekeej keer neefveeeW ceW mes efkeme neefve ceW neslee nw, Ssmee eMve hetves
hej Gmekee efveCe&e kejves kes efueS Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= Jesovee <edmLeeveheeflele nesleer nw~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= keer Dehes#ee kejkes Deveglke= YeeJe DevevleYeeienerve, DemebKeeleYeeienerve,

mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve, DemebKeeleiegCenerve Deewj DevebleiegCenervemJehe mes DeJeefmLele nmLeeve heeflele neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeSke mebkeuesMe mes DemebKeele ueeske eceeCe DevegYeeie mebyebOeer n mLeeveeW kee yebOe kewmes yeve mekelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Ske mebkeuesMe mes DemebKeele ueeske eceeCe n mLeeveeW mes meefnle
DevegYeeieyebOeeOeJemeeve mLeeveeW kes menkeejer keejCeeW kes Yeso mes menkeejer keejCeeW kes yejeyej DevegYeeiemLeeveeW kes yebOe
ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Deye Gve n mLeeveeW kes veece yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Jen DevevleYeeienerve, DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve,

DemebKeeleiegCenerve leLee DevevleiegCenerve veece mes n Yesohe nesleer nw~~14~~

108 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 14

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkeme peerJeme efejcemecees Glke=mebkeuesMesve DevebleYeeienerveGlke=efJeMes<eeleesve DevevleYeeienerveeslke=evegYeeieb yebOeefelJee veejkeme ejcemecees Jele&ceevemeevegYeeie: Glke=evegYeeieeled
DevebleYeeienervees YeJeefle~ efejcemecees Glke=mebkeuesMesve ejceefejcee#esheeYeeb TvecevegYeeieb yebOeefelJee ejcemecees
Jele&ceeveme mJekeeslke=evegYeeieeled DevevleYeeieneefveewJe~ SJecebiegueme DemebKeeleYeeiecee$eevevleYeeieJe=efe#eshes
eeJeled heefjheedee neheefelJee yeOveeefle leeJeled DevebleYeeieneefveewJe~
hegve: hetJeexeevevleYeeieJe=efe#eshew: men DemebKeeleYeeieJe=efe#esheeved neheefelJee yebOes Glke=evegYeeieeled
S<e: DevegYeeie: DemebKeeleYeeienervees YeJeefle~ hegve: lemceeled DeOemlevee#esheeved heefjnehe yesefhe
DemebKeeleYeeieneefveewJe~ SJecemebKeeleYeeieneves: keeC[keeefOekekeeC[kecee$emLeeveeefve DeJeleere& eeJeod yeOveeefle
leeJeled efvejvlejcemebKeele-YeeieneefveewJe YeJeefle~
lemceeled DeOe: mebKeeleYeeieneefveewJe eeJeod eLeceefiegCeneefveb ve eehveesefle~ leefmceved eehles
mebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle~ SJeceslesve efJeOeevesve DeJeleejefeleJeb eeJeod Glke=mebKeeleiegCenervemLeeveb eehleefceefle~
lele: meceeeefJejesOesve DeOe: DeJeleere& eLececemebKeeleiegCenervemLeeveb YeJeefle~ SJecemebKeeleiegCenerveecesCe
leeJeled DeJeleejefeleJeb eeJeod ejce-DemebKeeleiegCenervemLeeveb eehleefceefle~ hegve: DeOemleve-TJekes yes
DevebleiegCenerve-mLeeveb YeJeefle~
SJeceslemceeled eYe=efle DevebleiegCenerveb YetlJee leeJeod ieefle eeJeod DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeefve DeJeleere&
yeeefve Fefle~

efmeevleefebleeceefCeerkee-veejkeer peerJe kes efejce mecee ceW DevevleYeeienerve Glke= efJeMes<e elee
mebege Glke= mebkeuesMe DevevleYeeienerve Glke= DevegYeeie kees yeebOekej veejke YeJe kes ejce mecee ceW Jele&ceeve Ge
veejkeer kee DevegYeeie Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleYeeie nerve neslee nw~ efejce mecee ceW Glke= mebkeuesMe mes ejce
Deewj efejce e#esheeW mes nerve DevegYeeie kees yeebOekej ejce mecee ceW Jele&ceeve veejkeer peerJe kes Deheves Glke= DevegYeeie keer
Dehes#ee DevevleYeeienerve ner nesleer nw~ Fme ekeej peye leke Jen Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie-eceeCe DevevleYeeieJe=e
f
e#esheeW kees heefjheeerece mes ner kejkes DevegYeeie kees yeebOelee nw, leye leke DevevleYeeieneefve ner eeuet jnleer nw~
lelheeeled hetJeexe DevevleYeeieJe=ef e#esheeW kes meeLe DemebKeeleYeeieJe=ef e#esheeW kees kece kejkes DevegYeeie kes
yeebOeves hej Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee en DevegYeeie DemebKeeleYeeienerve neslee nw~ heeeled Gmemes veeres kes e#esheeW
kees nerve kejkes yeebOeves hej Yeer DemebKeele Yeeieneefve ner nesleer nw~ Fme ekeej peye leke Jen DemebKeeleYeeieneefve mes
Ske keeC[ke mes DeefOeke keeC[keeceeCe mLeeve veeres Glejkej DevegYeeie yeebOelee nw, leye leke efvejvlej DemebKeeleYeeieneefve
ner nesleer nw~
Gmekes veeres eLece efiegCeneefve kes eehle nesves leke mebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw Deewj efiegCeneefve kes eehle nesves hej
mebKeeleiegCeneefve nesleer nw~ Fme ekeej Fme efJeefOe mes Glke= mebKeeleiegCenerve mLeeve kes eehle nesves leke Gleejvee eeefnS~
lelheeeled meceeeefJejesOe mes veeres Glejkej eLece DemebKeeleiegCenerve mLeeve neslee nw~ Fme ekeej DemebKeeleiegCenerve
ece mes leye leke Gleejvee eeefnS, peye leke efke Debeflece DemebKeeleiegCenerve mLeeve eehle veneR neslee nw~ heeeled
DeOemleve TJeke kee yebOe nesves hej DevevleiegCenerve mLeeve neslee nw~ Fme ekeej eneB mes ueskej DevevleiegCe nerve
neskej leye leke peelee nw, peye leke efke DemebKeele ueeske eceeCe n mLeeve veeres Glejkej mLeeve yeebOeles nQ, Ssmee
met$e kee DeefYeeee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 15, 16, 17

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /109

DeOegvee %eeveeJejCeereJesovee #es$eehes#eee efkeceglke=sleeefo eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~15~~
efCeecee DeCegkekemmee~~16~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=e ve YeJeefle, Glke=eJeieenveeJeefle cenecelmes Dee&cejppeg-Deeeecesve mehleceeR

he=LJeeR eefle ceejCeeefvlekemecegoId eeles efeeceeCes meefle iegeCf eleeslke=mebkeuesMeeYeeJesve Jeme Glke=lJeefJejesOeeled~ ve e
mehlecehe=LJeerveejkeme ejcemecees Glke=eesiemebkeuesMesve iegeCf eleYeeJeefveyebOevesve peeleeslke=Jeb cenecelmes YeJeefle,
efJejesOeeled~ ve e keejCesve efJevee keee&ceglheeles, Deefleemebieeled~ lemceeled JeJesovee Deveglke=e Fefle YeefCeleb YeJeefle~

eGeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~17~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=#es$emJeeefceJeJesovee efveecesve Deveglke=YeeJecegheielee mJekeewIeeslke=-Jecehes#e

keLeb YeJeleerefle he=eeeb eleg:mLeeveheeflelesefle efveefo&b~ keeefve leeefve eleg:mLeeveeefve Fefle YeefCeles les<eeb veeceefveoxMe:
ke=le: DevebleYeeienerve-DevebleiegCenerveeefle<esOeeLe~

Deye %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e
DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nesleer nw, Gmekes
Jen Je keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw DeLeJee Deveglke= nesleer nw ?~~15~~
Jen efveece mes Deveglke= nesleer nw~~16~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen Glke= veneR nesleer nw, keeeWefke Glke= DeJeieenvee Jeeues cenecelme kes
mee{s meele jepeg eceeCe Deeeece mes meeleJeeR he=efLeJeer kes eefle ceejCeeefvleke mecegodIeele kes kejves hej JeneB iegefCele
Glke= mebkeuesMe kee DeYeeJe nesves mes Glke= Je kee meodYeeJe ceeveves ceW efJejesOe nw Deewj meeleJeeR he=efLeJeer ceW efmLele
veejkeer kes ejce mecee ceW iegefCele YeeJe kes keejCeYetle Glke= eesie Je mebkeuesMe mes pees Glke= Je neslee nw Jen
cenecelme kes mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jewmee nesves ceW efJejesOe Deelee nw~ keejCe kes efyevee keneR Yeer keee& keer Glheefe
veneR nesleer nw, keeeWefke Jewmee nesves hej Deefleemebie oes<e Deelee nw~ Fmeer keejCe JeJesovee Deveglke= nesleer nw, Ssmee
kene ieee nw~
met$eeLe&-

Jen Deveglke= JeJesovee DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve

DeLeJee DemebKeeleiegCenerve Fve eej mLeeveeW ceW heeflele nw~~17~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= #es$e mJeeceer keer JeJesovee efveece mes Deveglke= YeeJe kees eehle
neskej Deheves meeceeve Glke= Je keer Dehes#ee kewmeer nesleer nw, Ssmee hetves hej Jen eleg:mLeeve heeflele nesleer nw

110 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 17

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e leeJeled elemeCeeb neveerveeb eheCee efeeles~ leeLee-Skees iegefCelekeceeefMeke: mehlecehe=efLeJeerveejke:

$eeefebMeoeeg:efmLeefleke: mJekeYeJeefmLeles: ejcemecees Jeceglke=b ke=lJee keeueb eehe $emekeeefekes<eg Skesefves<eg
e Devlecegn& lt e efmLelJee cenecelmees peele:, heee&hlekees YetlJee Devlecegn& lt exCe Dee&cejppeg-DeeeeceeceeCeb ceejCeeefvlekeb
ke=lJee Glke=#es$emJeeceer peele:~ lelkeeues leme Jeb DeesIeeslke=Jecehes#e DemebKeeleYeeienerveb YeJeefle~ heueesheceme
DemebKeeleYeeieb efJejuee DeesIeeslke=Jeb meceKeC[b ke=lJee oes Skewkeme heme veJeeceeCeb YeJeefle~ le$e
SkeKeC[b veb, Mes<eyengKeC[eefve Glke=#es$eb ke=lJee efmLelecenecelmeme Glke=Jeb YeJeefle~ hegve: Slemceeled
JeeoskeefhejceeCJeeeEo ke=lJee TefveleemebKeeleYeeieneefveeheCee leeJeled eheefeleJee eeJeled
peIevehejerleemebKeelesve Glke=Jes KeefC[les le$e SkeKeb[b heefjnervee Fefle~ hegvejefhe SkeeefohejceeCegneefveb ke=lJee
leeJeVesleJeb eeJeod DeesIeeslke=Jeb Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[b veefceefle~ leoeveeR DemebKeeleYeeieneves:
Devleb YetlJee mebKeeleYeeienevese Deeefopee&lee~
Dele: eYe=efle mebKeeleYeeieneefveewJe YetlJee ieefle eeJeod heeefOekeceglke=Jeme De e efmLeleefceefle~
hegve: lemceeled SkehejceeCegneveew peeleeeeb efiegCeneefveYe&Jeefle~ mebeefle mebKeeleiegCenevesjeefopee&lee~ hegve: Glke=Jeme
$eerefCe KeC[eefve ke=lJee le$e SkeKeC[sve men Glke= #es$es ke=les Jeb mebKeeleiegCenerveb YeJeefle~ hegve: Glke=Jeme
elJeeefj KeC[eefve ke=lJee le$e SkeKeC[sve men Glke=#es$es ke=les Jeb mebKeeleiegCenervecesJe YeJeefle~ SJeb vesleJeb

Ssmee met$e ceW efveoxMe efkeee ieee nw~ Jen eleg:mLeeve keewve mes nQ, Ssmee hetves hej DevebleYeeie nerve Deewj
DevebleiegCenerve Fve oes mLeeveeW kee eefle<esOe kejves kes efueS Gve eej mLeeveeW kes veeceeW kee efveoxMe efkeee ieee nw~
eneB henues eej neefveeeW keer eheCee kejles nQ, Jen Fme ekeej nwSke iegefCele keceeefMeke lesleerme meeiejeshece eceeCe Deeeg:efmLeefle Jeeuee meeleJeeR he=efLeJeer kee veejkeer Deheveer
YeJeefmLeefle kes Debeflece mecee ceW Je kees Glke= kejkes cejCe kees eehle nes $emekeeefeke Deewj SkesefveeW ceW
Devleceg&ntle& leke jnkej cenecelme ngDee~ Jen Devleceg&ntle& ceW heee&hle neskej mee{s meele jepeg Deeeece eceeCe
ceejCeeefvleke mecegodIeele kees kejkes Glke= #es$e kee mJeeceer ngDee~ Gme mecee Gmekee Je meeceeve Glke= Je
keer Dehes#ee DemebKeeleJeW Yeeie nerve neslee nw, keeeWefke heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie kees efJejefuele kejkes DeesIe
Glke= Je kees meceKeC[ kejkes osves hej Ske-Ske Debke kes eefle ve Je kee eceeCe eehle neslee nw~ GmeceW
mes JeneB Ske KeC[ ve neslee nw, Mes<e yengKeC[ eceeCe Je Glke= #es$e kees kejkes efmLele cenecelme kee Glke=
Je neslee nw~ hegve: Fme Je ceW mes Ske-oes hejceeCegDeeW kees ueskej nerve kejles ngS DemebKeele Yeeienerve keer eheCee
leye leke kejveer eeefnS, peye leke efke Glke= Je kees peIeve hejerleemebKeele mes KeefC[le kejves hej GmeceW mes Ske
KeC[ nerve veneR nes peelee nw~ efhej Yeer Ske Deeefoke hejceeCegDeeW keer neefve kees kejkes leye leke ues peevee eeefnS, peye leke
efke DeesIe Glke= Je kees Glke= mebKeele mes KeefC[le kejves hej GmeceW mes Ske KeC[ eceeCe ve veneR nes peelee nw~
Gme mecee DemebKeele Yeeieneefve kee Devle neskej mebKeeleYeeieneefve kee eejbYe neslee nw~
eneB mes ueskej mebKeele Yeeieneefve ner neskej peeleer nw, peye leke efke Glke= Je kee Ske DeefOeke DeeOee Yeeie
efmLele jnlee nw, efhej GmeceW mes Ske hejceeCeg keer neefve nesves hej ogiegCeneefve nesleer nw~ Deye mebKeeleiegCeneefve kee eejbYe
nes peelee nw~ hegve: Glke=Je kes leerve KeC[ kejkes GveceW mes Ske KeC[ kes meeLe Glke= #es$e kes kejves hej Je
mebKeeleiegCee nerve neslee nw~ hegve: Glke= Je kes eej KeC[ kejkes GmeceW mes Ske KeC[ kes meeLe Glke= #es$e kes
kejves hej Je mebKeeleiegCee nerve ner neslee nw~ Fme ekeej mes Glke= Je kes Glke= mebKeele eceeCe KeC[ kejkes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 18

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /111

eeJeoglke=Jeb Glke=mebKeelecee$eKeb[eefve ke=lJee le$e SkeKeC[sve men Glke=#es$eb ke=lJee efmLeleefceefle~

hegvejefhe Gheefj SJe %eelee vesleJeb eeJeoglke=Jeb peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[b
heeefOekeb e efmLeleefceefle~ hegve: leoskehejceeCegvee Tveb ke=lJee Glke= #ess$es ke=les DemebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle~
Slemceeled eYe=efle DemebKeeleiegCenerveb YetlJee Jeb ieefle eeJeled leleeeesieheueesheceme DemebKeeleYeeiesve
DeesIeeslke=b Jeb KeC[efelJee le$ewkeKeC[sve men Glke=#es$eb ke=lJee efmLele: Fefle~
De$e keefeoenSleppeIeveJeb kesve ue#eCesve Deeieleme YeJeefle ?
Deeeee&: eenSkees peerJe: #eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele efJehejerleieceveeeeesie efveefJe&keuhekeeueeJeMes<es efJehejerleb
ielJee cenecelmes<eg Glhee Glke=#es$eb ke=lJee efmLelees leme YeJeefle~
SlemceeoOe: Sleod Jeb ve nereles, Glke=Jeeod efveefJe&keuhecemebKeeleiegCenervelJecegheiele efmLelelJeeled~
eefmceved eefmceved met$es Jeb eleg:mLeeveheefleleefceefle YeefCeleb leefmceved leefmceved S<e: De$e Geece: efveefele
eheefeleJe:~
DeOegvee keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkeb Gkekemmee DeCegkekemmee~~18~~

GveceW mes Ske KeC[ kes meeLe Glke= #es$e kees kejkes efmLele nesves leke ues peevee eeefnS~
efhej Yeer Deeies Fmeer ekeej peevekej Glke= Je kees peIeve hejerleemebKeele mes KeefC[le kejkes GveceW mes
Ske DeefOeke KeC[ kes efmLele nesves leke ues peevee eeefnS~ lelheeeled Gmes Ske hejceeCeg mes nerve kejkes Glke= #es$e
kes kejves hej DemebKeele iegCeneefve nesleer nw~ eneB mes ueskej leleeeesie heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes DeeOes
Glke= Je kees KeefC[le kejkes GmeceW mes Ske KeC[ kes meeLe Glke= #es$e kees kejkes efmLele nesves leke Je
DemebKeeleiegCee nerve neskej peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeen peIeve Je efkeme mJehe mes Deeiele peerJe kes neslee nw ?
Ssmee hets peeves hej Deeeee&osJe Gej ceW kenles nQ efkepees Ske peerJe #eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deekej efJehejerle ieceve kes eesie efveefJe&keuhe keeue kes Mes<e jnves
hej efJehejerle ieceve kejkes cenecelme ceW GlheVe neskej Glke= #es$e kees kejkes efmLele nw Gmekes Ge peIeve Je
neslee nw~
Fmekes veeres en Je nerve veneR neslee nw, keeeWefke Jen Glke= Je keer Dehes#ee efveefJe&keuhe DemebKeeleiegCeer
nervelee kees eehle neskej efmLele nw~ efpeme-efpeme met$e ceW Je eleg:mLeeveheeflele nw Ssmee kene ieee nw~ Gme-Gme
met$e ceW eneB kens iees Fme ece kee efveee kejkes eheCee kejveer eeefnS~
Deye keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Ge-%eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee
Deveglke= nesleer nw ?~~18~~

112 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 19, 20

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~19~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo Glke=#es$eb ke=lJee efmLelecenecelme: Glke=mebkeuesMeb ieefle leefn&

%eeveeJejCeereJesovee keeueehes#eee Glke=e ewJe YeJeefle, ejceefmLeleeeeesieheefjCeeces<eg heueesheceme DemebKeeleYeeiesve
KeefC[les<eg le$e ejceKeb[heefjCeecew: Glke=efmLeefleb cegkelJee DeveefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~ DeLe ejceKeC[heefjCeeceeved
cegkelJee eefo Devew: heefjCeecew: efmLeefleb yeOveeefle leefn& Deveglke=e YeJeefle, lew: heefjCeecew: Glke=efmLeefleewJe yeOeles
Fefle efveeceeYeeJeeled~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee

mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~20~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleYeeieneefve-DemebKeeleiegCeneefve-DevebleiegCeneve: keeues ve mevleerelf e %eeheveeLe

De$e met$es eflemeCeeb neveerveeb veece efveoxMe: efeeles~ le$e leeJelleemeeb neveerveeb mJeheeheCeeb keefj<eefvle~ leeLeeGlke=#es$eb ke=lJee efmLelecenecelmesve ef$ebMelmeeiejeshecekeesefkeesef<eg meceeesveemeg eyeemeg %eeveeJejCeerekeeueJesovee
Deveglke=e YeJeefle, DeesIeeslke=efmLeeflecehes#e meceeesvelJeeled~
Slemee neves: kees Yeeienejes YeJeefle ?
Glke=efmLeefleewJe Yeeienejes YeJeefle, efkebe-Glke=efmLeefleb efJejuee leb ewJe meceKeC[b ke=lJee oes heb

Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~19~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Glke= #es$e kees efmLele kejkes cenecelme Glke= mebkeuesMe kees eehle
neslee nw lees %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= ner nesleer nw, keeeWefke Debeflece efmLeefle kes eesie
heefjCeeceeW kees heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes KeefC[le kejves hej GveceW Debeflece KeC[ mebyebOeer heefjCeeceeW kes eje
Glke= efmLeefle kees es[kej Deve efmLeefleeeW kee yebOe veneR neslee Deewj eefo Jen Debeflece KeC[ mebyebOeer heefjCeeceeW kees
es[kej Deve heefjCeeceeW kes eje efmLeefle kees yeebOelee nw, lees Ge Jesovee keeue keer Dehes#ee Deveglke= nesleer nw,
keeeWefke Gve heefjCeeceeW kes eje Glke= efmLeefle ner yebOeleer nw, Ssmee efveece veneR nw~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve ee

mebKeeleiegCenerve Fve leerve mLeeveeW ceW heeflele nw~~20~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleYeeieneefve, DemebKeeleiegCeneefve Deewj DevevleiegCeneefve, es leerve neefveeeB

keeue ceW veneR nQ, Fmekes %eeheveeLe& eneB met$e ceW Gve leerve neefveeeW kee veece efveoxMe efkeee ieee nw~
Deye meJe&eLece Gve neefveeeW kes mJehe keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej mes nwGlke= #es$e kees kejkes efmLele cenecelme kes eje Ske mecee kece leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe
efmLeefleeeW kes yeebOes peeves hej %eeveeJejCeere keer keeueJesovee Deveglke= nesleer nw, keeeWefke DeesIe Glke= efmLeefle keer
Dehes#ee Jen Ske mecee kece nw~
Mebkee-Fme neefve kee Yeeienej keee nw ?
meceeOeeve-Gmekee Yeeienej Glke= efmLeefle ner nw, keeeWefke Glke= efmLeefle kee efJejueve kejkes Gmeer kees
meceKeC[ kejkes osves hej eleske Debke kes eefle Ske-Ske Debke heeee peelee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 21, 22

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /113

eefle SkewkeheesheuebYeeled~ hegve: Glke=#es$eb ke=lJee efmLelecenecelmesve efmeceeesve-Glke=eeeb efmLeleew eyeeeeb

DemebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ hegve: lesvewJe ef$emeceeesve-Glke=efmLeleew eyeeeeb DemebKeeleYeeieneefveewJe YeJeefle~
SJecemebKeeleYeeieneefveYetl& Jee leeJeodieefle eeJeoglke=#es$eb ke=lJee efmLelecenecelmesve ef$ebMelmeeiejeshecekeesefkeeser:
peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[sve Tveeslke=efmLeefleeyeeeeceefhe DemebKeeleYeeieneefveewJe
YeJeefle~ lele: eYe=efle SkewkemeceeheefjneefveegeefmLeleew yeOeceeveeeeceefhe DemebKeeleYeeieneefvejsJe YeJeefle~
hegve: SJeb ielJee Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[sve heefjnerveeslke=efmLeleew eyeeeeb mebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ Slemceeled eYe=efle mebKeeleYeeieheefjneefveewJe YetlJee ieefle eeJeled SkemeceeeefOekece e efmLeleb
YeJeefle~ hegve: lele: SkemeceeheefjnerveefmLeleew eyeeeeb efiegCeneefveYe&Jeefle~ Slemceeled eYe=efle mebKeeleiegCeneefvejsJe
YetlJee ieefle eeJeled mehlecehe=LJeereeeesie-Deble: keesefkeesefefjefle~ efJeMes<esCe leg #es$eb leg Glke=cesJesefle meJe&$e
JeeJeced~
DeOegvee YeeJeehes#eee efkeb Glke=sleeefo eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~21~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~22~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeleoglke=#es$ecenecelmesve Glke=mebkeuesMesve Glke=efJeMes<eeleesve eefo Glke=evegYeeiees

ye: leefn& #es$esCe men YeeJeesefhe Glke=es YeJesled~ Slemceeled Deveme Glke=#es$emJeeefcepeerJeme YeeJeesveglke=ewJe,

hegve: Glke= #es$e kes efmLele ngS cenecelme kes eje oes mecee kece Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej
DemebKeeleYeeieneefve nesleer nw~ efhej Gmeer cenecelme kes eje leerve mecee kece Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej
DemebKeele Yeeieneefve ner nesleer nw~ Fme ekeej DemebKeeleYeeieneefve neskej leye leke peeleer nw peye leke efke Glke=
#es$e kees kejkes efmLele ngS cenecelme kes eje leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW kee peIeve hejerleemebKeele mes
KeefC[le kejves hej GveceW Ske KeC[ mes nerve Glke= efmLeefle yeebOeer peeleer nw, leye leke mebKeeleYeeieneefve ner nesleer
nw~ JeneB mes ueskej Ske-Ske mecee keer neefveege efmLeefle kes yeebOeves hej DemebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw~
heeeled Fmeer ekeej mes peekej (Glke= efmLeefle kees) Glke= mebKeele mes KeefC[le kejkes GmeceW Ske KeC[
mes nerve Glke= efmLeefle kees yeebOeves hej mebKeele Yeeieneefve nesleer nw~ eneB mes ueskej mebKeeleYeeieneefve ner neskej
peeleer nw leye leke Gmekee Ske mecee DeefOeke DeOe&Yeeie efmLele jnlee nw~ lelheeeled GmeceW mes Ske mecee nerve
efmLeefle kes yeebOes peeves hej ogiegCeer neefve nesleer nw~ eneB mes ueskej meeleJeeR he=efLeJeer kes eesie Deble:-kees[ekees[er
meeiejeshece eceeCe efmLeefle yebOe kes eehle nesves leke mebKeeleiegCeneefve ner neskej peeleer nw~ efJeMes<e Flevee nw efke #es$e
Glke= ner jnlee nw, Ssmee meJe&$e kenvee eeefnS~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Ge Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~21~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~22~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme Glke= #es$e kes mJeeceer cenecelme kes eje Glke= efJeMes<e eleehe
Glke= mebkeuesMe mes eefo Glke= DevegYeeie yeebOee ieee nw lees #es$e kes meeLe YeeJe Yeer Glke= nes mekelee nw~ Fmemes

114 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 23, 24, 25

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Glke=efJeMes<eeleeeYeeJeeled~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~~23~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e Glke=Jes efves eLee YeeJeme <edmLeeveheeflelelJeb eefheleb leLee$eeefhe

efve:Mes<eb eheefeleJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
mebeefle %eeveeJejCeereJesovee keeueehes#eee eefo Glke=e YeJeseefn& leme Jeehes#eee efkeefceleeefoeMveesejhesCe
met$e$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeeremme keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~24~~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~25~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eMvemet$es Glke=heomeeoew efmLeleefkebMeyo: Deveglke=heosefhe eespeefeleJe:~

Mes<eb megiececed~
iegefCelekeceeefMekeue#eCesve DeeieleejcemeceeJeefle&veejkepeerJesve ke=leeslke=JesCe Glke=efmLeleew eyeeeeb
Glke=keeueJesoveee men Jeb Deefhe Glke=b YeJeefle~ Glke=keeuesve men SkeeefohejceeCeg heefjnerveeslke=Jes ke=les
JeJesovee-Deveglke=e YeJeefle~

efYeVe Glke= #es$e kes mJeeceer peerJe kee YeeJe Deveglke= ner neslee nw, keeeWefke Gmekes Glke= efJeMes<e elee kee
DeYeeJe heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= n mLeeveeW ceW heeflele nw~~23~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Glke= Je keer efJeJe#ee nesves hej efpeme ekeej YeeJe kes n mLeeveeW
ceW heeflele nesves keer eheCee keer ieF& nw, Gmeer ekeej eneB hej Yeer Gmekeer hetCe&he mes eheCee kejveer eeefnS,
keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye %eeveeJejCeereJesovee keeue keer Dehes#ee eefo Glke= nesJes lees Gmekes Je keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo
eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw, Gmekes Jen
Je keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~24~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= nesleer nw~~25~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB he=e met$e ceW Glke= heo kes Deeefo ceW efmLele efkeb Meyo kees
Deveglke= heo ceW Yeer pees[vee eeefnS~ Mes<e keLeve megiece nw~
pees iegefCelekeceeefMeke mJehe mes Deeee nw Deewj efpemeves Je kees Glke= efkeee nw Gme DebeflecemeceeJeleea
veejke peerJe kes eje Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej Glke= keeue Jesovee kes meeLe Je Yeer Glke= neslee nw leLee
Glke= keeue kes meeLe Ske Deeefoke hejceeCeg mes nerve Glke= Je kes kejves hej Je Jesovee Deveglke= nesleer nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 26

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /115

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~~26~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeS<eesLeex efJemleere&les-Glke=keeuemJeeefcevee SkeosMeesveeslke=Jes ke=les

JecevevleYeeienerveb YeJeefle~ lesvewJe efeosMeesveeslke=Jemebees ke=les JecevebleYeeienerveb ewJe YeJeefle~ ef$eeosMeesveeslke=Jemebees ke=lesefhe DevebleYeeienerveb ewJe YeJeefle~ SJeb leeJeled Glke=keeuemJeeefceJecevevleYeeienevee ieefle
eeJeled peIevehejerleevevlesve Glke=Jeb KeC[efelJee le$e SkeKeC[sve heefjnerveefceefle~
hegve: DeOeesefhe DevevleYeeieneefveewJe YetlJee ieefle eeJeled Glke=emebKeelesve Glke=Jeb KeC[efelJee
De$e SkeKeC[sve heefjnerveceglke=Jeefceefle~ lele: eYe=elf e DemebKeeleYeeieneefveewJe YetlJee ieefle eeJeled Glke=Jeb
Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[sve heefjnerveceglke=Jeefceefle~ lele: eYe=efle mebKeeleYeeieneefveYet&lJee
ieefle eeJeled Glke=Jeme De e efmLeleb Fefle~ lele: eYe=efle mebKeeleiegCenevee vesleJeb eeJeled Glke=Jeb
peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee SkeKeC[b e efmLeleefceefle~ lele: eYe=efle DemebKeeleiegCeneefveYet&lJee ieefle
leeJeled Glke=Jeme leleeeesie: heueesheceme DemebKeeleYeeiees Yeeienejes peele Fefle~ efJeMes<esCe meJe&$e keeueGlke=ewJesefle JeeJeced~
mebeefle meJe&peIeveJeeheCeeb keefj<evleeeee&osJee:#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eeefCe mecekelJekeeC[keeefve,
mebeceemebecekeeC[keeefve, DemebecekeeC[keeefve, DevevleevegyebeOf e-efJemebeespevekeeC[keeefve e ke=lJee hetJe&keesd eeeg<ke-

met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= Jesovee heeBe mLeeveeW ceW heeflele nw~~26~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee efJemle=le DeLe& kenles nQGlke= keeueJesovee kes mJeeceer eje Ske eosMe kece Glke= Je kes kejves hej en Je DevevleJeW Yeeie mes
nerve neslee nw~ Ge peerJe kes eje ner oes eosMe kece Glke= Je kee mebee kejves hej Je DevevleYeeienerve ner
neslee nw~ leerve eosMe kece Glke= Je kee mebee kejves hej Yeer Je DevevleYeeienerve ner neslee nw~ Fme ekeej
Glke= keeue Jesovee kes mJeeceer kee Je leye leke DevebleYeeieneefvehe neskej peelee nw, peye leke efke Jen Glke=
Je kees peIevehejerleemebKeele mes KeefC[le kejkes GmeceW mes Ske KeC[ mes nerve veneR nes peelee nw~
efhej veeres Yeer DevevleYeeieneefve ner neskej Glke= Je kees Glke= DemebKeele mes KeefC[le kejkes GmeceW mes
Ske KeC[ mes nerve Glke= Je kes nesves leke peeleer nw~ JeneB mes ueskej Glke= Je kees Glke= mebKeele mes
KeefC[le kejkes GmeceW mes Ske KeC[ mes nerve Glke= Je kes nesves leke DemebKeele Yeeieneefve ner neskej peeleer nw~
eneB mes ueskej Glke= Je kee DeOe&Yeeie efmLele nesves leke mebKeele Yeeieneefve neskej peeleer nw~ heeeled JeneB mes
ueskej Glke= Je kees peIevehejerleemebKeele mes KeefC[le kejkes GveceW mes Ske KeC[ kes efmLele nesves leke
mebKeeleiegCeneefve mes ues peevee eeefnS~ eneB mes ueskej Glke= Je kee leleeeesie heueeshece kee DemebKeeleJeeB
Yeeie Yeeienej nesves leke DemebKeeleiegCeneefve ner neskej peeleer nw~ efJeMes<elee en nw efke meJe&$e keeue Glke= ner jnlee
nw, Ssmee kenvee eeefnS~
Deye Deeeee&osJe meJe&peIeve Je keer eheCee kejles nQ#eefhele keceeefMekemJehe mes Deekej kes heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe mecekelJekeeb[keeW Je
mebeceemebecekeeb[keeW kees Dee" mebecekeeC[eW Je DebleevegyebefOeefJemebeespeve keeb[keeW kees kejkes hetJe&keesef eceeCe Deeeg

116 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 27, 28, 29

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceveg<es<eg GheheVe:~ ieYee&eJeeef<e&ke: mebeceb eefleheVe:~ lele: osMeesvehetJe&keesef b mebeceiegCeeseCf eefvepe&jeb efeeceeCeesvleceg&ntlee&JeMes<es mebmeejs efceLeelJeb ielJee %eeveeJejCeereme Glke=ke: efmLeefleyebOekees peele:~ leme keeueJesoveeGlke=e~ JeJesovee-hegve: efveefJe&keuheemebKeeleiegCenervee~ efJeMes<esCe leg mecekelJe-mebeceemebecekeeC[keeefve efkeeleeefhe
Tveeefve Fefle JeeJeb, DeveLee efceLeelJeieceveeveghehees:~
De$e keefeoeMebkelesJeJesovee DevevleiegCenervee efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve peeeles, DevebleiegCenerveeesieeYeeJeeled Fefle %eeleJeb~
mebeefle #es$eehes#eee leme Jesovee-efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~27~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~28~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=#es$emJeeefcevee cenecelmesve Glke=efmLeleew eyeeeeb keeuesve men #es$eceefhe

Glke=b YeJeefle~ Glke=#es$eceke=lJee Glke=efmLeleew eyeeeeb #es$eJesovee-Deveglke=e YeJeefle~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~29~~

Jeeues ceveg<eeW ceW GlheVe ngDee~ JeneB ieYe& mes ueskej Dee" Je<e& kee neskej mebece kees eehle ngDee heeeled keg kece
hetJe&keesef keeue leke mebeceiegCeesefCe efvepe&je kees kejles ngS Gmekes mebmeej kes Debleceg&ntle& Mes<e jnves hej efceLeelJe kees
eehle neskej %eeveeJejCeere kee Glke= efmLeefle yebOe ngDee~ Gmekes keeueJesovee Glke= nesleer nw hejvleg JeJesovee
efJekeuhejefnle DemebKeeleiegCeer ner nesleer nw~ efJeMes<e Flevee nw efke mecekelJekeeC[ke Deewj mebeceemebecekeeC[ke
keg kece nesles nQ, Ssmee kenvee eeefnS, keeeWefke Fmekes efyevee efceLeelJe kees eehle nesvee mebYeJe veneR nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeJeJesovee DevevleiegCeer nerve keeeW veneR nesleer nw ?
Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQ efkeveneR nesleer nw, keeeWefke DevevleiegCes nerve eesie kee DeYeeJe heeee peelee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye #es$e keer Dehes#ee Gmekeer Jesovee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesej he mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~27~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~28~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= #es$e kes mJeeceer cenecelme kes eje Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves
hej keeue kes meeLe #es$e Yeer Glke= nw~ Glke= #es$e kees ve kejkes Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej #es$e Jesovee
Deveglke= nesleer nw~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= Jesovee eej mLeeveeW ceW heeflele nw~~29~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee mheerkejCe Fme ekeej kejles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 30, 31

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /117

efmeebleefevleeceefCeerkeeleeLee-cenecelmesve SkeeosMeesve-Glke=eJeieenveeee: mehlecehe=LJeeR eefle

ceejCeeefvlekemecegodIeelekesve Glke=efmLeleew eyeeeeb DemebKeeleYeeienerveb #es$eb YeJeefle~ SJeb cegKeeosMes efef$eeosMeeYe=efle-eeJeoglke=sve mebKeeleelejebieguecee$eeosMee #eerCee Fefle~ lele: SkeekeeMeeosMeesve-Dee&jppetveeb
ceejCeeefvlekeb mecegodIeeleb keejefelJee Glke=efmLeefleb yebOeeheefelJee vesleJeb eeJeled Glke=#es$eceglke=mebKeelesve
KeC[efelJee le$e SkeKeC[sve heefjnerCeceglke=#es$eb efmLeleefceefle~ lele: eYe=efle DeOe: mebKeeleYeeienevee ieefle
eeJeoglke=#es$eme efheYeeienejes peele Fefle~ lele: eYe=elf e DeOe: mebKeeleiegCeneefveYetl& Jee ieefle eeJeoglke=#es$eb
peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee SkeKeC[b efmLeleefceefle~
lele: eYe=efle DemebKeeleiegCenerveb YetlJee ieefle eeJeled mJemLeevecenecelme-Glke=eJeieenvee Fefle~ hegvejefhe
cenecelmeeJeieenveeceskewkeeosMew: Tveb ke=lJee DemebKeeleiegCenevee vesleJeb eeJeled efmekeLecelmeme meJe&peIevemJemLeeveeJeieenvee Fefle~ hegve: meJe&heefeceefJekeuhe Geles~ leeLeeefmekeLecelmesve meJe&peIeveeJeieenveeee Jele&ceevesve %eeveeJejCeeslke=efmLeleew eyeeeeb keeueJesovee Glke=e
peelee~ #es$eJesovee hegve: efveefJe&keuheemebKeeleiegCenervelJecegheielee~
DeOegvee YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~30~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~31~~
Ske eosMe mes nerve Glke= DeJeieenvee kes meeLe meeleJeeR he=efLeJeer kes eefle ceejCeeefvleke mecegodIeele kejves Jeeues
cenecelme kes eje Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej Gmekee #es$e DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve neslee nw~ Fme ekeej
cegKemLeeve ceW oes-leerve eosMeeW mes ueskej Glke=he mes mebKeele elejebiegue eosMeeW kes nerve nesves leke Gmekee #es$e
DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve jnlee nw, lelheeeled Ske DeekeeMeeosMe mes nerve mee{s meele jepeg cee$e ceejCeeefvleke
mecegodIeele kees kejekej Je Glke= efmLeefle kees yeebOekej Glke= #es$e kees Glke= mebKeele mes KeefC[le kejkes GmeceW
Ske KeC[ mes nerve Glke= #es$e kes efmLele nesves leke ues peevee eeefnS~ JeneB mes ueskej veeres Glke= #es$e kees oes
Debke Yeeienej nesves leke mebKeele Yeeieneefve leke peelee nw~ efhej JeneB mes ueskej veeres Glke= #es$e kees peIeve
hejerleemebKeele mes KeefC[le kej GmeceW Ske Keb[ kes efmLele nesves leke mebKeeleiegCeneefve neskej peeleer nw~
efhej JeneB mes ueskej cenecelme keer Glke= mJemLeeve DeJeieenvee leke DemebKeeleiegCee nerve neskej peelee nw~
efhej Yeer cenecelme keer Glke= DeJeieenvee kees Ske-Ske eosMeeW mes nerve kejkes efmekeLe celme keer meJe&peIeve
mJemLeeve DeJeieenvee leke DemebKeeleiegCee iegCeneefve mes ues peevee eeefnS~
hegve: meJe&heefece efJekeuhe kees kenles nQ, Jen Fme ekeej nwmeJe&peIeve DeJeieenvee ceW efJeeceeve efmekeLe celme kes eje %eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves
hej keeueJesovee Glke= nes peeleer nw hejvleg #es$eJesovee efJekeuhejefnle DemebKeeleiegCeer nervelee kees eehle nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle efkees pee jns nQmet$eeLe&-

Gmekes Ge Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~30~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~31~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Glke= efmLeefle kes meeLe Glke= efJeMes<e eleehe Glke= mebkeuesMe

118 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 32 mes 35

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo Glke=efmLelee men Glke=mebkeuesMesve Glke=efJeMes<eeleesve Glke=evegYeeie:

eye: leefn& keeueJesoveee men YeeJeesefhe Glke=es YeJeefle~ Glke=efJeMes<eeleeeYeeJes Deveglke=ewJe~~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~~32~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eLee Glke=Jes YeeJeme <edmLeeveheeflelelJeb eefheleb leLee$eeefhe eheefeleJeb,

efJeMes<eeYeeJeeled~
mebeefle YeeJele: Glke=e leefn& Jelees efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~33~~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~34~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefejce-ef$eejcemeceeeYe=efle DeOe: eeJeled Devleceg&ntle leeJeled hetJe&cesJe eefo

Glke=evegYeeieb yebOeefelJee veejkeejcemecees Jeceglke=b ke=leb leefn& YeeJesve men Jeceefhe Glke=b YeJeefle~ DeLe
YeeJes Glke=s peeles eefo Jeceglke=YeeJeb ve eehveesefle leefn& JeJesovee Deveglke=e YeJeleerefle ie=nerleJeced~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~~35~~

kes eje Glke= DevegYeeie yeebOee ieee nw lees keeue Jesovee kes meeLe YeeJe Yeer Glke= neslee nw Deewj Glke= efJeMes<e
elee kes DeYeeJe ceW YeeJe Deveglke= ner neslee nw~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= mLeeveeW ceW heeflele nw~~32~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efpeme ekeej mes Glke= Je keer efJeJe#ee ceW YeeJe kes n mLeeveeW ceW heeflele nesves
keer eheCee keer ieF& nw, Gmeer ekeej mes eneB Yeer Gmekeer eheCee kejveer eeefnS, keeeWekf e GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye YeeJe mes Glke= nw, lees Je mes keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je
keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~33~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~34~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efejce Deewj ef$eejce mecee mes ueskej Devleceg&ntle& keeue leke eefo hetJe& ceW
ner Glke= DevegYeeie kees yeebOekej veejke YeJe kes Debeflece mecee ceW Je kees Glke= kej egkee nw lees YeeJe kes meeLe
Je Yeer Glke= neslee nw Deewj eefo YeeJe kes Glke= nesves hej Je Glke=lee kees eehle veneR neslee nw, lees
JeJesovee Deveglke= ner nesleer nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= heeBe mLeeveeW ceW heeflele nw~~35~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevebleYeeienerve, DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve Deewj

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 36, 37, 38

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /119

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleYeeienerve-DemebKeeleYeeienerve-mebKeeleYeeienerve-mebKeeleiegCenerveDemebKeeleiegCenerveeveerefle hebemLeeveeefve %eeleJeeefve YeJeefvle~ Sles<eeb hebemLeeveeveeb eLee Glke=keeues efves

Jeme hebeefJeOee mLeeveeheCee ke=lee leLee$eeefhe kele&Jee, DeefJeMes<eeled~
DeOegvee #es$eehes#eee efkeb Glke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~36~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~37~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo Glke=evegYeeieb yebOeefelJee cenecelmesve Glke=#es$eb ke=leb leefn& YeeJesve men

#es$eb Deefhe Glke=b YeJeefle~ DeLeJee, Glke=cevegYeeieb yebOeefelJee eefo #es$eceglke=b ve kejesefle leefn& Glke=YeeJes
efves #es$eceglke=b YeJeleerefle ie=nerleJeb~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~38~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleYeeieneefve-mebKeeleYeeieneefve-mebKeeleiegCeneefve-DemebKeeleiegCeneveerelf e
elJeeefj mLeeveeefve~ Sles<eeb elegCee mLeeveeveeb eLee Glke=keeues efves eheCee ke=lee leLee eheCee kele&Jee~
efJeMes<esCe-ejceefJekeuhes YeCeceeves meJe&peIeveeJeieenvewkesefves<eg Glke=evegYeeiemeJekeefce&kes<eg ejcee DemebKeeleiegCeneefveie=&nerleJee~

DemebKeeleiegCenerve es heeBe mLeeve %eeleJe nQ~ Glke= keeue keer efJeJe#ee ceW efpeme ekeej Fve heeBe mLeeveeW mes
mebyebefOele Je keer heeBe ekeej mLeeveeheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej eneB Yeer kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW Deve
keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~36~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~37~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Glke= DevegYeeie kees yeebOekej cenecelme kes eje Glke= #es$e efkeee
ieee nw lees YeeJe kes meeLe #es$e Yeer Glke= neslee nw DeLeJee eefo Glke= DevegYeeie kees yeebOekej #es$e kees Glke= YeeJe
kes efJeJeef#ele nesves hej #es$e Deveglke= veneR kejlee nw lees Glke= YeeJe mes efJeJeef#ele nesves hej #es$e Deveglke= neslee nw,
Ssmee enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= eej mLeeveeW ceW heeflele nw~~38~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemebKeeleYeeieneefve, mebKeeleYeeieneefve, mebKeeleiegCeneefve Deewj DemebKeeleiegCeneefve

es eej mLeeve nQ~ Glke= keeue keer efJeJe#ee ceW efpeme ekeej Fve eej mLeeveeW keer eheCee keer pee egkeer nw, Gmeer ekeej
eneB Yeer eheCee kejveer eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke Debelf ece efJekeuhe kee keLeve kejles mecee Glke= DevegYeeie kes
melJe mes mebege meJe&peIeve DeJeieenvee Jeeues Skesefve peerJeeW ceW Debelf ece DemebKeeleiegCeneefve kees enCe kejvee eeefnS~
Mebkee-SkesefveeW ceW Glke= YeeJe kee heeee peevee kewmes mebYeJe nw ?

120 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 39, 40

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Skesefves<eg keLeceglke=YeeJeesueefyOeYe&Jeleerefle esled ?

vew<e oes<e:, mebef%ehebesefveheee&hlekes<eg Glke=evegYeeieb yebOeefelJee leodIeelesve efJevee SkesefveYeeJecegheieles<eg
peIeve#es$esCe men Glke=YeeJeesheuebYeeled~
DeOegvee keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~39~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~40~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo Glke=evegYeeiemeJesve men Glke=e efmLeefle: eyee leefn& YeeJesve men keeueesefhe
Glke=es YeJeefle~ DeLe Glke=evegYeeies meJesefhe Glke=eb efmLeefleb yeOveeefle leefn& Glke=YeeJes efves keeueesveglke=es YeJeefle~
De$e keefeoen-Glke=evegYeeieb yeOveved efveeesve Glke=eb ewJe efmLeefleb yeOveeefle, Glke=mebkeuesMesve efJevee
Glke=evegYeeieyebOeeYeeJeeled~ SJeb meefle keLeceglke=evegYeeies efves Deveglke=efmLeles: mebYeJeesefmle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, Glke=evegYeeiesve men Glke=efmLeefleb yebOeefelJee eefleYeiveme peerJeme DeOe:efmLeefleieueveeee:
Glke=efmLeles: meceeesveeefo-efJekeuheesheuebYeeled~ ve eevegYeeieme DeOe:efmLeefleieueveeee: Ieeleesefmle, meMeIeveJeleeb
hejceeCetveeb le$eesheuebYeeled~ ve eeslke=evegYeeieyebOeme yeefleeremecees ewJe Ieeleesefmle, eefleYeiveeLecemeceeeYe=elf e

meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke pees meb%eer hebesefve heee&hleke Glke= DevegYeeie kees yeebOekej
Gmekes Ieele kes efyevee Skesefve heee&e kees eehle nesles nQ, Gvekes peIeve #es$e kes meeLe Glke= YeeJe heeee peelee nw~
Deye keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~39~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~40~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Glke= DevegYeeiemeJe kes meeLe Glke= efmLeefle yeebOeer ieF& nw lees YeeJe
kes meeLe keeue Yeer Glke= neslee nw hejvleg eefo Glke= DevegYeeie kes nesves hej Yeer Glke= efmLeefle kees ner yeebOelee nw
lees Glke= YeeJe kes efJeJeef#ele nesves hej keeue Deveglke= neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeetBefke Glke= DevegYeeie kees yeebOeves Jeeuee peerJe efveee mes Glke= efmLeefle kees ner yeebOelee nw, keeeWefke Glke=
mebkeuesMe kes efyevee Glke= DevegYeeie kee yebOe veneR neslee, DeleSJe Ssmeer efmLeefle ceW Glke= DevegYeeie keer efJeJe#ee ceW
Deveglke= efmLeefle keer mebYeeJevee kewmes nes mekeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Glke= DevegYeeie kes meeLe Glke= efmLeefle kees yeebOekej eefleYeive ngS peerJe kes
DeOe:efmLeefle kes ieueves mes Glke= efmLeefle keer Dehes#ee Ske mecee nerve Deeefo efmLeefle efJekeuhe heees peeles nQ Deewj
DeOe:efmLeefle kes ieueves mes DevegYeeie kee Ieele keg neslee veneR nw, keeeWefke meceeve Ieve Jeeues hejceeCeg JeneB heees peeles
nQ~ eefo kene peees efke Glke= DevegYeeieyebOe kee yebOe nesves kes efleere mecee ceW ner Ieele nes peelee nw, lees en Yeer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 41

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /121

eeJeled Devleceg&ntle&keeuees ve ielemleeJeovegYeeiekeeC[keIeeleeYeeJeeled~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~41~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=evegYeeiesve men Glke=efmLeefleb yebOeefelJee eefleYeiveeLecemecees Jele&ceeveme

YeeJes Glke=s meefle keeueesmebKeeleYeeienervees YeJeefle, DeOe:efmLeles: ieefuelewkemeceelJeeled~ eefleYeiveefleeremecees
Deef h e Demeb K eeleYeeiener v eew J e YeJeef l e, DeOe:ef m Leles : ieef u eleef meceelJeeled ~ SJeb leeJeled ef m Leles :
DemebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle eeJeled efmLeeflekeeC[keeLecemecee Fefle~ hegve: efmLeeflekeeC[ke-GlkeerjCekeeues eLecemecees
ieefuelesefhe DemebKeele-YeeieneefveewJe~ GlkeerjCekeeues efleeremecees ieefuelesefhe DemebKeeleYeeieneefveewJe~ SJeb
leeJeomebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle eeJeled efmLeeflekeeC[keeslkeerjCekeeues efejcemeceees ieefuele Fefle~ DevegYeeie:
hegve: Glke=ewJe, leme IeeleeYeeJeeled~ De$e Gheeesefievees ieeLee: meefvleefefoIeeos nbcebles, DeCegYeeiee DeeGDeeCe meJJesefmeb~
DeCegYeeiesCe efJevee efJe ng, DeeGJeJeppeeCe efefoIeeoes~~1~~
DeCegYeeies nbcebles, efefoIeeoes DeeGDeeCe meJJesefmeb~
ef"efoIeeosCe efJeCee efJe ng, DeeGJeJeppeeCeDeCegYeeiees1~~2~~

kenvee "erke veneR nw, keeeWefke eefleYeive nesves kes eLece mecee mes ueskej peye leke Devleceg&ntle& keeue veneR yeerle peelee
nw, leye leke DevegYeeiekeeC[ke Ieele mebYeJe veneR nw~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve Deewj

mebKeeleiegCenerve Fve leerve mLeeveeW ceW heeflele nw~~41~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= DevegYeeie kes meeLe Glke= efmLeefle kees yeebOekej eefleYeive nesves kes eLece
mecee ceW Jele&ceeve peerJe kes YeeJe kes Glke= nesves hej keeue DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve neslee nw, keeeWekf e DeOe:efmLeefle kes
eje Ske mecee ieue egkee nw~ eefleYeive nesves kes efleere mecee ceW DemebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw, keeeWekf e DeOe:efmLeefle
ceW oes mecee ieue egkes nQ~ Fme ekeej mes efmLeeflekeeb[ke kes eLece mecee kes eehle nesves leke efmLeefle ceW DemebKeeleYeeieneefve
nesleer nw lelheeeled efmLeeflekeeb[ke GlkeerjCekeeue kes eLece mecee kes ieueves hej Yeer DemebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw~
GlkeerjCe keeue kes efleere mecee kes ieueves hej Yeer DemebKeeleYeeieneefve nesleer nw~ Fme ekeej mes leye leke DemebKeeleYeeieneefve
nesleer nw, peye leke efmLeeflekeeb[ke-GlkeerjCekeeue kee efejce mecee ueielee nw hejvleg DevegYeeie Glke= ner jnlee nw,
keeeWekf e Gmemes Ieele keer mebYeeJevee veneR nw~ eneB Gheeesieer ieeLeeSB emlegle nQieeLeeLe&-efmLeefleIeele kes nesves hej meye DeeegDeeW kes DevegYeeieeW kee veeMe neslee nw~ Deeeg kees es[kej Mes<e
keceeX kee DevegYeeie kes efyevee Yeer efmLeefleIeele neslee nw~~1~~
DevegYeeie kee Ieele nesves hej meye DeeegDeeW kee efmLeefleIeele neslee nw~ efmLeefleIeele kes efyevee Yeer Deeeg kees
es[kej Mes<e keceeX kes DevegYeeie kee Ieele neslee nw~~2~~
Fme ekeej peekej eLece efmLeeflekeeC[ke mebyebOeer Debeflece heeueer kes GlkeerjCekeeue mebyebOeer Debeflece
1. <edKeC[eiece, OeJeueeerkee meceefvJele heg.12, he=.394

122 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 41

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb ielJee eLeceefmLeeflekeeC[keejceheeuee: GlkeerjCekeeues ejcemeceesve men heefleleeeeceefhe DemebKeeleYeeieneefveewJe YeJeefle, heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$emeJe&peIeveefmLeeflekeeC[keeceeCesve IeeeflelelJeeled~
mebeefle SlesvewJe GlkeerjCekeeuesve hetJeexeefmLeeflekeeC[keeled meceeesejefmLeeflekeeC[kes Ieeefleles DeveesmebKeeleYeeieneefveefJekeuhees YeJeefle~ efmeceeesejefmLeeflekeeC[kes Ieeeflelesve: DemebKeeleYeeieneefveefJekeuhees YeJeefle~
SJeb vesleJeb eeJeled peIevehejerleemebKeelesve Glke=efmLeefleb KeC[efelJee le$e SkeKeC[cee$e: efmLeeflekeeC[ke:
heeflele: Fefle~ lee&efhe DemebKeeleYeeieneefveewJeeefmle~
SJeb ielJee Glke=mebKeelesve Glke=efmLeefleb KeC[efelJee le$e SkeKeC[cee$es efmLeeflekeeC[keme leme
ewJe GlkeerjCekeeues Ieeefleles mebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ DevegYeeie: hegve: Glke=ewJe, leme IeeleeYeeJeeled~
Slemceeled eYe=efle meceeesejecesCe efmLeeflekeeC[keb JeOee&heefelJee IeeleefeleJe: eeJeled mebKeeleYeeieneves:
ejceefJekeuhe: Fefle~ hegve: lesvewJe GlkeerjCekeeuesve Glke=efmLeles: Dex Ieeefleles mebKeeleiegCenevesjeefoYe&Jeefle,
efiegCe-nervelJeeled~ lele: eYe=efle meceeesejeefoecesCe efmLeefleKeC[s Ieeleceeves mebKeeleiegCeneefveewJe YeJeefle~
SJeb vesleJeb eeJeled Glke=evegYeeieefJejesefOe-Deble:keesekeesefefjefle~
SJeb efleeremLeues %eeveeJejCeereme Glke=eveglke=JesoveeefJekeuheeefleheeovehejeefCe <edef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee oMe&veeJejCeeefoef$ekece&Ceeb Jeeehes#eee JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

mecee kes meeLe heeflele nesves hej Yeer DemebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw, keeeWefke meyemes peIeve heueeshece
DemebKeeleJeW Yeeiecee$e efmLeeflekeeb[ke eceeCe efmLeefleeeW kee Ieele ngDee nw~ Deye Fmeer GlkeerjCekeeue mes
henues efmLeeflekeeb[ke keer Dehes#ee Ske mecee DeefOeke efmLeeflekeeb[ke kee Ieele nesves hej DemebKeeleYeeieneefve
kee Deve efJekeuhe neslee nw~ oes mecee DeefOeke efmLeeflekeeb[ke kee Ieele nesves hej DemebKeeleYeeieneefve
kee Deve efJekeuhe neslee nw~ Fme ekeej peIeve hejerleemebKeele mes Glke= efmLeefle kees KeefC[le kej
GmeceW SkeKeC[cee$e efmLeeflekeeb[ke kes heeflele nesves leke ues peevee eeefnS lees Yeer DemebKeeleYeeieneefve
ner jnleer nw~
Fme ekeej peekej Glke= mebKeele mes Glke= efmLeefle kees KeefC[le kej GmeceW SkeKeC[cee$e efmLeeflekeeC[ke
kee Gmeer GlkeerjCe keeue kes eje Ieele nesves hej mebKeeleYeeieneefve nesleer nw hejvleg DevegYeeie Glke= ner jnlee nw,
keeeWefke Gmekee Ieele veneR ngDee nw~
eneB mes ueskej Ske mecee DeefOeke kes ece mes efmLeeflekeeC[ke kees ye{ekej mebKeeleYeeieneefve kes Debeflece
efJekeuhe kes eehle nesves leke Gmekee Ieele kejvee eeefnS, efhej Gmeer GlkeerjCekeeue mes Glke= efmLeefle kes DeOe&Yeeie
kee Ieele nesves hej mebKeeleiegCeneefve eejbYe nesleer nw, keeeWefke Ge efmLeefle ceW ogiegCeer neefve nes egkeleer nw~ Gmemes
ueskej Ske mecee DeefOeke Deeefo kes ece mes efmLeeflekeeC[ke kee Ieele nesves hej mebKeele-iegCeneefve ner nesleer nw~ Fme
ekeej mes Glke= DevegYeeie kes efJejesOeer Devle:kees[ekees[er leke peevee eeefnS~
Fme ekeej efleere mLeue ceW %eeveeJejCeere kece& keer Glke= Deewj Deveglke= Jesovee kes YesoeW kee eefleheeove
kejves Jeeues eerme met$e hetCe& ngS~
Deye oMe&veeJejCeere Deeefo leerve keceeX keer Je keer Dehes#ee Jesovee kes efveheCe nsleg met$e DeJeleerCe&
neslee nw-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 42, 43, 44

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /123

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~42~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme Je-#es$e-keeue-YeeJes<eg SkewkeefJeJeef#eleb ke=lJee Mes<eeheCee

leLee Sles<eeceefhe $eeeCeeb Ieeeflekece&Ceeb eheCee kele&Jee, Je-#es$e-keeue-YeeJemJeeefcelJesve, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leeremLeues ef$ekece&Ceeb JesoveeefveheCehejb Skeb met$eb ieleced~
DeOegvee Jeehes#eee JesoveereJesovee efveheCeeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~43~~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~44~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemehlecehe=eLf eJeerveejkeme hebeMeleOeveglmesOeme Glke=Jeme efJeveeMees cee YeJeseof efle

Glke=eesieefJejesefOeceejCeeefvlekemecegodIeelecegheieleme Glke=eJeieenveeee: mebKeeleIeveebiegueeceeCeeee:
ueeskehetjCeeslke=#es$eeomebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
mebeefle DemewJe keeueehes#eee eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

met$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keceeX kes efJe<ee ceW eheCee
kejveer eeefnS~~42~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& kes Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe ceW
mes efkemeer Ske kees efJeJeef#ele kejkes Mes<eeW keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Fve leerve Ieeefleee keceeX keer
Yeer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke Je, #es$e, keeue Je YeeJe kes mJeeefcelJe mes GmeceW keesF& efJeMes<elee
veneR nw~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW leerve keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye Je keer Dehes#ee Jesoveere kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe&
nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nesleer nw, Gmekes #es$e
keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw, ee Deveglke= nesleer nw ?~~43~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~44~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleJeW vejke kee veejkeer pees heeBe meew Oeveg<e TBes Mejerj Jeeuee nes, Gmekes
Glke= Je kee efJeveeMe ve nesJes FmeefueS Glke= eesie kes efJejesOeer ceejCeeefvleke mecegodIeele kees pees veneR eehle ngDee
nw, Gmekeer mebKeele IeveebiegueeceeCe Glke= DeJeieenvee ueeskehetjCe Glke= #es$e keer Dehes#ee DemebKeeleiegCeer nerve
heeF& peeleer nw~
Deye Gmeer kee keeue keer Dehes#ee keLeve kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQ-

124 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 45 mes 49

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~45~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~46~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkeejcemecees Jele&ceevesve iegefCelekeceeefMekesve ke=leeslke=Jemebeesve eefo

Glke=efmLeefle: eyee leefn& JesCe men keeueesefhe Glke=es YeJeefle~ DeLe le$e eefo Glke=efmLeefleb ve yeOveeefle
leefn& Deveglke=e Fefle ie=nerleJeced~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee meceTCee~~47~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkeYeJeme efejcemecees Glke=mebkeuesMeeefJeveeYeeefJeefve yeeslke=efmLeles:

ejcemecees DeOe:efmLeefleieuevesve SkemeceeheefjneefCeoMe&veeled~
mebeefle YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefo-eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~48~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~49~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefekecenecegves: #ehekeme ejceevegYeeieyebOecehes#e veejkeme peerJeme

ejcemeceeevegYeeieme DevebleiegCenervelJeesheuebYeeled~

met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~45~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~46~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= Je kee mebee kej uesves Jeeues veejke YeJe kes ejce mecee ceW
Jele&ceeve iegefCele-keceeefMeke kes eje eefo Glke= efmLeefle yeebOeer ieF& nw lees Je kes meeLe keeue Yeer Glke= neslee nw~
hejvleg eefo Jen Ge DeJemLee ceW Glke= efmLeefle kees veneR yeebOelee nw lees Gmekes keeue Jesovee Deveglke= nesleer nw,
Ssmee enCe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Jen Glke= keer Dehes#ee Deveglke= Ske mecee kece nw~~47~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Glke= mebkeuesMe kes DeefJeveeYeeJeer veejke YeJe kes
efejce mecee ceW yeebOeer ieF& Glke= efmLeefle ceW mes ejce mecee ceW DeOe:efmLeefle kes ieueves mes Ske mecee keer neefve
osKeer peeleer nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= Yeer nesleer
nw ?~~48~~
Jen efveecehetJe&ke Deveglke= eej mLeeveeW ceW DevevleiegCenerve nesleer nw~~49~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke met#cemeechejeefeke #eheke cenecegevf e kes Debelf ece mecee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 50, 51

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /125

kegle: ?
meeleeJesoveereme MegYeeke=les: mebkeuesMesve DevegYeeieneefveoMe&veeled~
DeOegvee JesoveereJesovee eefo #es$ele: Glke=e leefn& Jele: efkeb FleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~50~~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~51~~
efmeebleefevleeceefCeerkee
keefeoenGlke=e efkeb peeeles ?
Deeeee&: eenve peeeles, veejkeejcemeceeiegefCelekeceeefMekes Glke=YeeJesve DeJeefmLeleJesoveereJeJesoveeeeb
ueeskehetjCeeJemLeeeeb Jele&ceevemeeesefiekesJeefueefve mebYeJeefJejesOeeled~
mebeefle Jeme eleg:mLeeveheeflelelJeb keLeb %eeeles ?
met$eevegmeeefjJeeKeeveeosJe %eeeles~ leeLeeiegeCf elekeceeeMf eke: mehlecehe=eLf eJeerle: Deeiele hebesevf eeflee&#eg Devlecegn& lt e efmLelJee hegve: yeeojhe=eLf eJeerkeeefekes<eg
Devleceg&ntlee&eg: yebOeefelJee le$eeslhee heeeled ceveg<es<eg Je<e&he=LekelJeceeegyeOeefelJee keeueb ke=lJeeslhee mebeceb ie=nerlJee

mebyebOeer DevegYeeie keer Dehes#ee veejke peerJe kee Debelf ece mecee mebyebOeer DevegYeeie DevevleiegCee nerve heeee peelee nw~
keeeW ?
keeeWefke meelee Jesoveere MegYe eke=efle kes nesves mes mebkeuesMe kes eje Gmekes DevegYeeie ceW neefve osKeer peeleer nw~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee eefo #es$e mes Glke= nw lees Je keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo eMveesejhe
mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je
keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~50~~
Jen efveece mes Deveglke= eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~51~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& efMe<e Mebkee kejlee nw efke Jen Glke= keeeW veneR nesleer nw ?
Deeeee&osJe ves Fmekee meceeOeeve efoee nw efkeveneR nesleer nw, keeeWekf e veejke YeJe kes Debelf ece mecee ceW Jele&ceeve iegeCf elekeceeeMf eke peerJe ceW Glke= mJehe mes DeJeefmLele
Jesoveere kece& keer Je Jesovee kes ueeskehetjCe DeJemLee ceW jnves Jeeues meeesiekesJeueer YeieJeeve ceW nesves kee efJejesOe nw~
Mebkee-en Deveglke= Je Jesovee eej mLeeveeW ceW heeflele nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen met$e kee DevegmejCe kejves Jeeues JeeKeeve mes peevee peelee nw~
pees Fme ekeej nw-Ske iegefCele keceeefMeke peerJe meeleJeeR he=efLeJeer mes Deekej kes hebesefve efleeeeW ceW
Devleceg&ntle& jnkej efhej he=efLeJeerkeeefeke peerJeeW ceW Devleceg&ntle& eceeCe Deeeg kees yeebOekej GveceW GlheVe ngDee~ heeeled

126 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 52, mes 55

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

#ehekeesefCeceee kesJeue%eeveceglheee ueeskehetjCeb ieleme #es$eceglke=b peeleced~ lelmecees JecemebKeeleYeeienerveb

YeJeefle, Glke=Jeb heueesheceme DemebKeeleYeeiesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[sve heefjnerveeslke=JeOeejCeeled~
SJeb mebKeeleYeeienerve-mebKeeleiegCenerve-DemebKeeleiegCenerveJeeCeeb Deefhe %eelJee eheCee kele&Jee~
mebeefle DemewJe keeueehes#eee efveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~52~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~53~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeueeskehetjCeeJemLeeeeb Jele&ceeveevlecegn& lt e&cee$eefmLeles: ef$ebMelkeesef keesef meeiejeshecesYe:

DemebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
lemewJe YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~54~~

Gkekemmee YeeJeJeseCee~~55~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeYeeJeehes#eee efkeceglke=e Deveglke=e Fefle eMves meeqle YeeJeJesovee-Glke=e YeJeefle

Fefle %eeleJee~

peye Jen ceveg<eeW ceW Je<e&he=LekelJe Deeeg kees yeebOekej cejCe kees eehle nes GveceW GlheVe neskej mebece kees enCe
kejkes #eheke esefCe hej e{kej kesJeue%eeve kees GlheVe kejkes ueeskehetjCe DeJemLee kees eehle neslee nw, leye
Gmekee #es$e Glke= neslee nw~ Gme mecee ceW Je DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve neslee nw, keeeWefke Glke= Je
kees heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes KeefC[le kej GmeceW mes Jen Ske KeC[ mes nerve Glke= Je kees
OeejCe kejlee nw~ Fmeer ekeej mes mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve Deewj DemebKeeleiegCenerve JeeW kees Yeer
peeve kejkes eheCee kejveer eeefnS~
Deye Fmeer kece& kee keeue keer Dehes#ee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle efkees pee jns nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer
nw ?~~52~~
Gmekes efveece mes Jen Jesovee Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~53~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke ueeskehetjCe DeJemLee ceW jnves Jeeueer Devleceg&ntle&

cee$e efmLeefle leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW keer Dehes#ee DemebKeeleiegCeer nerve heeF& peeleer nw~
Gmeer kes YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~54~~
Gmekes YeeJeJesovee Glke= nesleer nw~~55~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e met$e ceW eMve ngDee nw efke Gmekes YeeJe Jesovee Glke= nw ee
Deveglke=, leye otmejs met$e ceW Gej efoee nw efke Gmekes YeeJeJesovee Glke= nesleer nw, Ssmee mecePevee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 55

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /127

keefeoenueeskehetjCemecegodIeeleielekesJeefueefve YeieJeefle mee YeeJeJesovee-Deveglke=e efkeVe peeeles ?

Deeeee&osJe: eenve peeeles, ejcemeceeJeefle&-met#cemeebhejeefekecenecegveerveeb efJemeMeheefjCeeceeYeeJeeled~ ve e
efJeMes<eeleeYesoesefhe Deefmle, meJex<eg Skeeslke=eleemewJe mebYeJeesheuebYeeled~ ve e eesieYesosve DevegYeeieme
veeveelJeb egpeles, eesieJe=ef-neefveYeeb DevegYeeieJe=ef-neveesjYeeJeeled~
De$e keefeoeMelesmet#cemeebhejeefekecegevf eejcemecees eyeeslke=evegYeeieefmLeefle: esve eoMecegnlt e&cee$eemlesve eoMeeveeb cegnlt ee&veeceYevlejs kesJeue%eeveceglheee meJe&ueeskeceehete& efmLeleeveeb YeeJe: Glke=es YeJeefle~ yengkesve keeuesve ke=leueeskehetjCemecegodIeeleeveeb Glke=es ve YeJeefle, eoMecegntlez: Glke=evegYeeiehejceeCetveeb efve:Mes<e#eeoMe&veeled~ lemceeled ueeskehetjCes
YeeJeJesovee-Glke=e Deveglke=e Jee YeJeleerefle JeeJeefceefle ?
De$e Deeeee&osJe: heefjnjefleleeLee-ueeskehetjCes mecegodIeeles YeeJeJesovee Glke=e ewJe YeJeefle, DeveLee met$eme DeeceeCelJeemebieeled~
ve e met$eceeceeCeb YeJeefle, leeJes leme met$elJeefJejesOeeled~
Geb eDeLe&me meteveeled meceked, metlesJee&Le&me metefjCee~
met$ecegeceveuheeLe,
met$ekeejCeleJele:1~~

eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeueeskehetjCe mecegodIeele DeJemLee kees eehle ngS kesJeueer YeieJeeve ceW Jen Deveglke= keeeW veneR nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQ efkeveneR nesleer nw, keeeWefke Debeflece meceeJeleea met#cemeebhejeefeke cenecegefveeeW kes efJemeMe heefjCeeceeW kee DeYeeJe
nw~ Fmekes Deefleefje efJeMes<e elee Yeso Yeer eneB veneR nQ, keeeWefke Ge meYeer peerJeeW ceW Ske Glke= elee keer ner
mebYeeJevee heeeer peeleer nw~ eefo kene peees efke eesie kes Yeso mes DevegYeeie kee Yeer Yeso nesvee eeefnS, lees en Yeer
Gefele veneR nw, keeeWefke eesie keer Je=ef Je neefve mes DevegYeeie keer Je=ef Je neefve mebYeJe veneR nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwetBefke met#cemeechejeefeke cegefve kes Debeflece mecee ceW yeebOeer ieF& Glke=-DevegYeeieefmLeefle yeejn cegntle& eceeCe
nesleer nw DeleSJe yeejn cegntleeX kes Yeerlej kesJeue%eeve kees GlheVe kej meye ueeske kees hetCe& kejkes efmLele peerJeeW kee
YeeJe Glke= neslee nw hejvleg yengle keeue ceW ueeskehetjCe meceggodIeele kees kejves Jeeues peerJeeW kee YeeJe Glke= veneR neslee
nw, keeeWefke yeejn cegntleeX ceW Glke= DevegYeeie kes hejceeCegDeeW kee efve:Mes<e #ee osKee peelee nw FmeerefueS ueeskehetjCe
DeJemLee ceW YeeJeJesovee Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw, Ssmee kenvee eeefnS~
Deeeee&osJe eneB Ge Mebkee kee heefjnej kejles nQ~
Jen Fme ekeej nw-ueeskehetjCe mecegodIeele keer DeJemLee ceW YeeJeJesovee Glke= ner nesleer nw, keeeWefke Ssmee
ceeves efyevee met$e kes DeeceeCe "njves kee emebie Deelee nw hejvleg met$e DeeceeCe neslee veneR nw, keeeWefke DeeceeCe nesves
hej Gmekes met$e nesves kee efJejesOe nw~ kene Yeer nwieeLeeLe&-YeueerYeebefle DeLe& kee meteke nesves mes DeLeJee DeLe& kee peveke nesves mes yengle DeLe& kee yeesOeke
1. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg. 12, he=. 399~

128 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 55

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ve e egefeefJelJeeled ve met$ecesleefoefle Jeegb Mekeeles, met$eefJeeee egefelJeeYeeJeeled~ ve e DeeceeCesve

eceeCeb yeeefOe<eles, efJejesOeeled~
hegve: keefeoeMeleskee mee hegve: De$e efvejJeee met$eevegketuee leb$eegefe: ?
Deeeee&osJe: meceeOeesGeles, Jesoveereeslke=evegYeeieyebOeme efmLeefle: eoMecegntle&cee$ee~ le$e meeleeJesoveereefejkeeueerveefmLeleew
heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eeeeb efmLelekece&heguee: DevegYeeiemJehesCe Glke<e eehevles~
kegle: ?
yebOes Gkekeefo Fefle DeeieceJeeveeled~
keefeled hegve: he=efleYeJeleg veece DevegYeeieme Glke<e&Cee, ve efmLeles:, heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeefleoerIe&lJeb vedJee
eoMecegntle&efmLeeflemJehesCe heefjCelelJeeefoefle ?
Deeeee&osJe: GejeefleYeJeleg veece kes<eeceefhe hejceeCetveeb efmLeles: Deheke<e&Cee, DeveLee le$e iegCeesefCeefvepe&jeee Deveghehees:~
efkevleg ve meJex<eeb kece&hejceeCetveeb efmLeleerveeb Deheke<e&Cee, kes<eeceefhe heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeles:
DeOe: efmLeefleieefuele-Messef<ekeeee: DeJemLeeveesheuebYeeled~ ve eevegYeeieme Glke<e&Ceeefhe meJex<eeb kece&hejceeCetveeb
YeJeefle, mleeskeeveeb ewJe yeOeceeveevegYeeiemJehesCe heefjCeeceoMe&veeled~ lemceeled heueesheceme DemebKeele-

Jeekee met$ekeej Deeeee& kes eje eLeeLe& ceW met$e kene ieee nw~~
eefo kene peees efke egefeefJe nesves mes en met$e ner veneR nw, lees Ssmee kenvee Mekee veneR nw, keeeWefke pees
egefe met$e kes efJe nes Jen JeemleJe ceW egefe ner mebYeJe veneR nw~ Fmekes Deefleefje DeeceeCe kes eje eceeCe kees
yeeOee Yeer veneR hengBeeeer pee mekeleer nw, keeeWefke Jewmee nesves ceW efJejesOe nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwlees efhej eneB met$e kes Devegketue Jen efveoex<e leb$eegefe keewve meer nw ?
Deeeee&osJe Fme Mebkee kes Gej ceW kenles nQ efkeJesoveere kes Glke= DevegYeeieyebOe keer efmLeefle yeejn cegnlt e&cee$e nw~ GmeceW heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe
meeleeJesoveere keer efejkeeueerve efmLeefle ceW efmLele kece&hegoid eue DevegYeeie mJehe mes Glke<e& kees eehle nesles nQ~
keeeW ?
keeeWefke yebOe ceW Glke<e&Ce neslee nw Ssmee met$eJeeve nw~
hegve: keesF& hetlee nwDevegYeeie kee Glke<e&Ce Yeues ner nes efkevleg efmLeefle kee Glke<e&Ce mebYeJe veneR nw, keeeWekf e heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeiecee$e efmLeefle keer oerIe&lee ve nes kejkes yeejn cegnlt e& eceeCe efmLeefle kes mJehe mes heefjCele nes peeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQefkevneR hejceeCegDeeW keer efmLeefle kee Deheke<e&Ce Yeues ner nes, keeeWefke Fmekes efyevee GmeceW iegCeesefCe efvepe&je veneR
yeve mekeleer efkevleg meYeer kece&hejceeCegDeeW keer efmLeefleeeW kee Deheke<e&Ce mebYeJe veneR nw, keeeWefke efkevneR kece&hejceeCegDeeW
keer DeOe:efmLeefle kes ieueves mes Mes<e jner heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e efmLeefle kee DeJemLeeve heeee peelee nw~
Fmekes Deefleefje DevegYeeie kee Glke<e&Ce Yeer meYeer hejceeCegDeeW kee veneR neslee, keeeWefke Lees[s ner kece&hejceeCegDeeW kee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 56 mes 58

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /129

Yeeiecee$eefmLeleew efmLelekece&mkebOee: Glke=evegYeeiemJehesCe Glke<e&Ceb eehlee eoMecegnlt ee&ved cegkelJee hetJe&keesef keeuesveeefhe
ve ieueefvle Fefle efmeced~ lesve keejCesve ueeskehetjCeeJemLeeeehles kesJeefueefve YeieJeefle JesoveereYeeJe: Glke=ewJe,
veeveglke=: Fefle %eeleJe:~
DeOegvee eme keeueehes#eeeslke=e leme Jeehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~56~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~57~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo veejkeme peerJeme ejcemecees ieggefCelekeceeefMekes ke=leeslke=Jes Jesoveereme
Glke=kees yebOees Meles leefn& keeuesve men Jeceefhe Glke=b YeJeefle~ DeLe lemceeoOe: Gheefj Jee eefo Glke=efmLeefleye&Oeles
leefn& Glke=e keeueJesovee Glke=e JeJesovee ve ueYeles Fefle Deveglke=e Fefle YeefCeleb YeJeefle~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~~58~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevebleYeeieneefve-DemebKeeleYeeieneefve-mebKeeleYeeieneefve-mebKeeleiegCeneefveDemebKeeleiegCeneefvemJehesCe hebemLeeveeefve~ Sles<eeb mLeeveeveeb eheCee eLee %eeveeJejCeereme eefhelee leLee

eheefeleJee~

yeebOes peeves Jeeues DevegYeeie kes mJehe mes heefjCeceve osKee peelee nw~ Fme keejCe heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie
cee$e efmLeefle ceW efmLele kece&mkebOe Glke= DevegYeeie mJehe ues Glke<e&Ce kees eehle neskej yeejn cegntleeX kees es[kej
hetJe&keesef eceeCe keeue ceW Yeer veneR ieueles nQ, en efme nw, FmeerefueS ueeskehetjCe DeJemLee kees eehle kesJeueer
YeieJeeve ceW Jesoveere kee YeeJe Glke= ner neslee nw, Deveglke= veneR neslee nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye efpeme kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nw, Gmekes Je keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes
eMve Deewj hegve: Gmekes Gej kees eoefMe&le kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes Jesoveerekece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~56~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~57~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo veejke peerJe kes Debeflece mecee ceW Glke= Je kee mebee kejves Jeeues
iegefCelekeceeefMeke kes Jesoveere kee Glke= efmLeefleyebOe efoKelee nw, lees keeue kes meeLe Je Yeer Glke= neslee nw hejvleg
eefo Glke= efmLeefle Gmemes veeres ee Thej yebOeleer nw lees Glke= keeueJesovee kes meeLe Glke= JeJesovee veneR heeeer
peeleer nw, DeleSJe met$e ceW Deveglke= Ssmee kene nw~
met$eeLe&-

Glke= keer Dehes#ee Deveglke= heeBe mLeeveeW ceW heeflele nw~~58~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DevevleYeeieneefve, DemebKeeleYeeieneefve, mebKeeleYeeieneefve, mebKeeleiegCeneefve

Deewj DemebKeeleiegCeneefve he heeBe mLeeve nQ~ Fve mLeeveeW keer eheCee pewmes %eeveeJejCeere kes efJe<ee ceW keer ieF& nw,
Jewmes ner eneB Yeer eheCee kejveer eeefnS~

130 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 59 mes 62

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee #es$eehes#eee efkeceglke=sleeefohesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~59~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~60~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDee&jppegeceeCeb ceejCeeefvlekemecegodIeeleb kegJe&lee cenecelmesve Glke=efmLeleew

eyeeeeb meleeb leled #es$emeeefhe ueeskehetjCemecegodIeeleielekesJeefue#es$eeled DemebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
mebeefle YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefo eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~61~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~62~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=efmLelee men DemeeleeJesoveereeslke=evegYeeies yesefhe lemeevegYeeieme

met#cemeebhejeefekeme cenecegves: ejcemecees eyeevegYeeieeovevleiegCenerveesheuebYeeled~
Slelkegle GheueYeles ?
eleg:<eefheefokeeuheyenglJeeosJe %eeeles~
mebeefle eme JesoveereJesovee YeeJeehes#eee Glke=e leme Jeehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

Deye #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo he mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~59~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~60~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke mee{s meele jepeg eceeCe ceejCeeefvleke mecegodIeele

kees kejves Jeeues cenecelme kes eje Glke= efmLeefle kes yeebOeves hej Gmekee #es$e Yeer ueeskehetjCe mecegodIeele kees eehle
kesJeueer YeieJeeve kes #es$e mes DemebKeeleiegCee nerve heeee peelee nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesej he mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~61~~
Jen efveece mes Deveglke= DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~62~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Glke= efmLeefle kes meeLe DemeeleeJesoveere kes Glke=

DevegYeeie kees yeebOeves hej Yeer Gmekee DevegYeeie met#cemeechejeefeke cenecegefve kes Debeflece mecee ceW yeebOes iees DevegYeeie
keer Dehes#ee DevevleiegCee nerve heeee peelee nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen eeQme" heo Jeeues DeuheyenglJe mes peevee peelee nw~
Deye efpemekes YeeJe keer Dehes#ee Jesoveerekece& keer Jesovee Glke= nw Gmekes Je keer Dehes#ee keee nw ? Ssmee
eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 63,64,65

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /131

pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee

DeCegkekemmee~~63~~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~64~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkeYeJeme ejcemecees peeleJesoveereeslke=Jeme met#cemeebhejeefeke-cenecegves:

ejcemecees Glke=YeeJesve men Je=efeefJejesOeeled~ lemceeled efveeceeled Deveglke=lJeb efmeced~ efveeceeled Deveglke=eefhe
YetlJee eleg:mLeeveheeflelee~ leeLee-Skees iegefCelekeceeefMeke: peerJe: veejkeejcemecees Glke=b Jeb ke=lJee
efveie&le hebesefveeflee&#eg Glhee Skesefves<eg efef$eYeJeenCeeefve ieceefelJee hegve: heeeled ceveg<es<etlhee
ieYee&eJeeef<e&ke: mebeceb eefleheVe:~ hegve: meJe&ueIegkesve keeuesve #ehekeesefCeceee ejcemeceemet#cemeebhejeefekees
YetlJee Glke=evegYeeie: eye:, leme JeJesovee DemebKeeleYeeienervee, iegCeesefCeefvepe&jeee: ieefueleemebKeelemeceeeyelJeeled~ Slemceeled eYe=efle SkewkehejceeCegneefveecesCe DemebKeeleYeeieneefve-mebKeeleYeeieneefvemebKeeleiegCeneefve-DemebKeeleiegCeneveer: %eelJee Jeme eheefeleJee eeJeled #eefhele keceeefMekemeJe&peIeveJeb
efmLeleefceefle %eeleJeced~
mebeefle #es$eehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~65~~

met$eeLe&-

efpemekes Jesoveere keer Jesovee keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je keer Dehes#ee Jen
keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~63~~
Jen efveece mes Glke= eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~64~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke veejke YeJe kes Debeflece mecee ceW GlheVe Jesoveere kes
Glke= Je kee met#cemeechejeefeke cenecegefve kes Debeflece mecee ceW Glke= YeeJe kes meeLe jnvee Je=efe kes efJe nw~
Fme keejCe Jen efveece mes Deveglke= nesleer nw, en efme nw~ efveece mes Deveglke= Yeer neskej Jen eej mLeeveeW ceW
heeflele nw~ Jen Fme ekeej nw-Ske iegefCelekeceeefMeke peerJe veejke YeJe kes Debeflece mecee ceW Glke= Je kees
kejkes JeneB mes efvekeuekej hebesefve efleeeeW ceW GlheVe nes Skesefve peerJeeW ceW oes-leerve YeJe enCekej mecee kees
efyeleekej efhej heers ceveg<eeW ceW GlheVe neskej ieYe& mes ueskej Dee" Je<e& kee nes mebece kees eehle ngDee~ heeeled
meJe&ueIegkeeue ceW #eheke esefCe hej e{kej Debeflece meceeJeleea met#cemeechejeefeke cenecegefve neskej Glke= DevegYeeieyebOe
kees eehle ngDee~ Gmekes JeJesovee DemebKeeleYeeienerve nesleer nw, keeeWefke Gmekes iegCeesefCeefvepe&je eje DemebKeele
meceeeye ieue egkes nQ~ eneB mes ueskej Ske-Ske hejceeCeg keer neefve kes ece mes DemebKeeleYeeieneefve, mebKeeleYeeieneefve, mebKeeleiegCeneefve Deewj DemebKeeleiegCeneefve kees peevekej Je eheCee leye leke kejveer eeefnS, peye
leke #eefhelekeceeefMeke meJe&peIeve Je efmLele jns, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~65~~

132 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 66 mes 69

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~~66~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo ueeskehetjCemecegodIeeles meeesieer kesJeueer YeieJeeved Jele&les leefn& YeeJesve men

#es$eceefhe Glke=b YeJeefle~ DeLe ve Jele&les YeeJeewJeeslke=:, ve #es$eb, ueeskehetjCemecegodIeeleb cegkelJee leme Deve$e
Glke=lJeeYeeJeeled~

Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efJeeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee

DemebKesppeiegCenerCee Jee~~67~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=YeeJesve men cebLemecegodIeeles Jele&ceeveme #es$eb ueeskehetjCe#es$eeled

DemebKeeleYeeienerveb, JeeleJeueeeJe#es$ecee$esCe heefjnerCelJeeled~ mJemLeeve-oC[-keheeielekesJeefue#es$eeefCe
Glke=evegYeeiemeneefleeefve hegve: DemebKeeleiegCenerveeefve, Slew: ef$eefYejefhe #es$ew: he=Leked-he=Leked Ieveueeskes Yeeies
les DemebKeeleheesheuebYeeled~ lesve efmLeeveheeflelee ewJeeveglke=#es$eJesovee Fefle efmeced~
DeOegvee keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~68~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~69~~

efmeebleefevleeceefCeerkeee$e JesoveereYeeJeJesovee Glke=e le$e leme keeueJesovee Deveglke=e ewJe,

Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer nesleer nw~~66~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo meeesiekesJeueer YeieJeeve ueeskehetjCe mecegodIeele ceW eJele&ceeve nQ, lees

YeeJe kes meeLe #es$e Yeer Glke= neslee nw Deewj eefo GmeceW eJele&ceeve veneR nQ lees YeeJe ner Glke= neslee nw, #es$e Glke=
veneR neslee, keeeWefke ueeskehetjCe mecegodIeele kees es[kej Deve$e Gmekeer Glke=lee kee DeYeeJe nw~
met$eeLe&-

Glke= keer Dehes#ee Deveglke= DemebKeeleYeeienerve Deewj DemebKeeleiegCenerve Fve oes

mLeeveeW ceW heeflele nw~~67~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= YeeJe kes meeLe cebLe mecegodIeele (elej mecegodIeele) ceW Jele&ceeve
kesJeueer kee #es$e ueeskehetjCe mecegodIeele ceW Jele&ceeve kesJeueer kes #es$e mes DemebKeele Yeeienerve neslee nw, keeeWefke Jen
JeeleJeuee mes jeskes iees #es$e kes eceeCe mes nerve nw~ Glke= DevegYeeie kes meeLe Deees ngS mJemLeeve, oC[mecegodIeele
Deewj keheemecegodIeele kees eehle kesJeueer kes #es$e Gmemes DemebKeeleiegCes nerve nesles nQ, keeeWefke Fve leerveeW ner #es$eeW kee
he=Leked-he=Leked Ieveueeske ceW Yeeie osves hej DemebKeele he heees peeles nQ~ Fme keejCe Deveglke= #es$e Jesovee oes
mLeeveeW ceW heeflele nw, en efme ngDee nw~
Deye keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Ge Jesovee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~68~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~69~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peneB Jesoveere kece& keer YeeJeJesovee Glke= nesleer nw, JeneB Gmekeer keeueJesovee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 70, 71, 72

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /133

met#cemeebhejeefekeeYe=efle Gheefj meJe&$e heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeles: Devleceg&ntle&cee$eeee Jee GheuebYeeled~

leeJevcee$ee YeJevleefhe DemebKeeleiegCenervee SJe, heueesheceme DemebKeeleYeeiesve ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheces<eg
DeheJeefle&les<eg DemebKeeleheesheuebYeeled~
SJeb elegLe&mLeues JesoveereJesoveeee efJeefJeOeekeejefveheCelJesve mehleefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle veeceiees$e JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb Ceecee-ieesoeCeb~~70~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme Glke=meefVeke<e&: ke=lemleLee veeceiees$eeesjefhe kele&Je:,

Je#es$ekeeueYeeJeeslke=mJeeefcelJewefJe&Mes<eeYeeJeeled~
SJeb heecemLeues veeceiees$eJesoveeefveheCemetekelJesve met$eceskeb ieleced~
DeOegvee DeeegJexovee Jeehes#eee Glke=e leefn& #es$eehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~71~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~72~
Deveglke= ner nesleer nw, keeeWefke met#cemeechejeefeke iegCemLeeve mes ueskej Deeies meye peien heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e efmLeefle DeLeJee Devleceg&ntle& cee$e efmLeefle heeF& peeleer nw~ Gleveer cee$e neskej Yeer Jen DemebKeeleiegCeer nerve
ner nesleer nw, keeeWefke heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie kee leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW ceW Yeeie osves hej DemebKeele
he heees peeles nQ~
Fme ekeej elegLe& mLeue ceW Jesoveere kece& keer Jesovee kes efJeefJeOe ekeejeW kee efveheCe kejves Jeeues meeeF&me
met$e hetCe& ngS~
Deye veece Deewj iees$e kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej veece Deewj iees$e keceeX kes efJe<ee ceW Yeer Ge eheCee kejveer eeefnS~~70~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej Jesoveere kece& kes efJe<ee ceW Glke= meefVeke<e& efkeee ieee nw,
Gmeer ekeej veece Deewj iees$e keceeX kes efJe<ee ceW Yeer kejvee eeefnS, keeeWefke Je-#es$e-keeue Deewj YeeJe mebyebOeer
Glke= mJeeefcelJe mes GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej hebece mLeue ceW veece Deewj iees$e kece& keer Jesovee kes efveheCe kees metefele kejves Jeeuee Ske met$e
hetCe& ngDee~
Deye Deeeg kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nw lees #es$e keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes
eMveesej he mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg kece& keer Jesovee Je mes Glke= nesleer nw, Gmekes Jen keee #es$e
mes Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~71~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~72~~

134 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 73, 74

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeefveecesve #es$emeeveglke=lJeb kegle? Fefle eMves meefle ueeskehetjCeielemeeesefiekesJeefueefve

peeleeslke=#es$eme Glke=JemJeeefcepeueejs peerJes DevegheuebYeeled~
DemebKeeleiegCenervelJeb kesve eceeCesve %eeeles?
Glke=JemJeeefcepeueej#es$esCe mebKeeleIeveebieguecee$esCe Ieveebiegueme mebKeeleYeeiecee$esCe Jee Ieveueeskes
Yeeies les DemebKeeleheesheuebYeeled~
mebeefle keeueehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~73~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeYeeienerCee~~74~~
efmeebleefevleeceefCeerkee
De$e keefeoenpeueejs<eg Glke=JemJeeefcekes<eg Glke=efmLeefleyebOe: efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: eenve peeeles, Deeeg<e: hetJe&keesefef$eYeeieeceeCeeceeyeeOeeb ke=lJee $eeefebMelmeeiejesheces<eg yeOeceeves<eg ewJe
Glke=efmLeeflelJeesheuebYeeled~ hejvleg $eeefebMelmeeiejesheceeCeece$e yebOees ve mebYeJeefle, DeeflemebkeuesMesCe Yegpeceeveeeg:kece&mkebOeeveeb yentveeb ieueveemebieeled~ lemceeled peueejs<eg Glke=JemJeeefcekes<eg DeeegyeOeesveglke=ewJe~ YeJeVeefhe

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB kene nw efke #es$e keer efveeefcele Deveglke=lee kewmes mebYeJe nw ? Ssmee
eMve nesves hej ueeskehetjCe mecegodIeele kees eehle meeesefiekesJeueer YeieJeeve ceW GlheVe pees Glke= #es$e neslee nw, Jen
Glke= Je kes mJeeceer peueej peerJeeW ceW veneR heeee peelee nw~
Mebkee-Gmekeer DemebKeeleiegCenervelee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-Glke= Je kes mJeeceer peueej peerJe kee pees mebKeele Ieveebiegue eceeCe Dehevee Ieveebiegue kes
mebKeeleJeW Yeeie eceeCe #es$e neslee nw Gmekee Ieveueeske ceW Yeeie osves hej etBefke DemebKeele he heees peeles nQ Dele:
Fmemes Gmekeer DemebKeeleiegCeer nervelee efme nes peeleer nw~
Deye keeue keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes eMveesej he mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Ge Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer
nw ?~~73~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleYeeie nerve nesleer nw~~74~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeGlke= Je kes mJeeceer peueej peerJeeW ceW Glke= efmLeefle kee yebOe keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeveneR neslee nw, keeeWefke Deeegkece& keer hetJe&keesef kes ef$eYeeiecee$e DeeyeeOee kees kejkes lesleerme meeiejeshece eceeCe
Deeeg kees yeebOeves Jeeues peerJeeW ceW ner Glke= efmLeefleyebOe heeee peelee nw hejvleg eneB lesleerme meeiejesheceeW kee yebOe mebYeJe
veneR nw, keeeWefke Ssmee nesves hej Deleble mebkeuesMe mes Yegpeceeve Deeeg kece& kes yengle mes mkebOeeW kes ieueves kee emebie

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 75, 76

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /135

hetJe&keesefcee$eewJe, DeOemleveeegefJe&keuhes<eg yeOeceeves<eg DeeegyeOekekeeues mleeskelJeemebieeled~

leme DemebKeeleiegCenervelJeb kemceeled %eeeles ?
meeeflejskehetJe&keesee: $eeefebMelmeeiejesheces<eg hetJe&keesef ef$eYeeieeefOekes<eg DeheJeefle&les<eg DemebKeeleheesheuebYeeled~
mebeefle YeeJeehes#eee efkeefceefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~75~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~76~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeceLe&ceglke=e YeeJeJesovee De$e ve YeJeefle ?

ve YeJeefle, Deeceemebelesve yeosJeeegef<e peeleeslke=evegYeeieme eflee&ieeegef<e Je=efeefJejesOeeled~
peueejeegYee&Jeme Glke=YeeJeehes#eee DevebleiegCenervelJeb kemceeled eceeCeeled %eeeles?
eflee&ieeegjvegYeeieeled osJeeegjvegYeeieesvevleiegCe Fefle YeefCele eleg<<eefheefokeeuheyenglJeeled %eeeles~
mebeefle DeeegJexovee #es$eehes#eee Glke=e leefn& Jeehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

Deelee nw~ Fme keejCe Glke= Je kes mJeeceer peueej peerJeeW ceW Deeeg kee yebOe Deveglke= ner neslee nw~ Deveglke=
neskej Yeer Jen hetJe&keesef cee$e ner neslee nw, keeeWefke veeres kes Deeeg efJekeuheeW kes yeebOeves hej DeeegyebOeke keeue kes
mleeske nesves kee emebie Deelee nw~
Mebkee-Gmekeer DemebKeeleiegCeer nervelee efkeme eceeCe mes peeveer peeleer nw ?
meceeOeeve-meeefOeke hetJe&keesef kee hetJe&keesef ef$eYeeie mes DeefOeke lesleerme meeiejesheceeW ceW Yeeie osves hej etBefke
DemebKeelehe heees peeles nQ, Dele: Fmeer mes Gmekeer DemebKeeleiegCenervelee efme nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Ge Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer
nw ?~~75~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~76~~

efmeevleefebleeceefCeerkeeMebkee-eneB Glke= YeeJeJesovee keeeW veneR nesleer nw ?

meceeOeeve-veneR nesleer nw, keeeWefke Deeceemebele kes eje yeebOeer ieF& osJeeeg ceW GlheVe Glke= DevegYeeie kes
efleee Deeeg ceW jnves kee efJejesOe nw~
Mebkee-Glke= YeeJe keer Dehes#ee peueej mebyebOeer Deeeg kee YeeJe DevevleiegCenerve nw, en efkeme eceeCe mes
peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en efleee kes DevegYeeie mes osJeeeg kee DevegYeeie DevevleiegCee nw Fme eeQme" heo Jeeues
DeuheyenglJe mes peevee peelee nw~
Deye Deeeg keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nw lees Je keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes eMveesejhe
mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQ-

136 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 77, 78

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme DeeGDeJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~77~~

efCeecee DeCegkekemmee efJeeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~78~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJeJesovee Glke=e efkeVe peeeles ?

ve peeeles, eYeeb DeeegyeOekekeeueeYeeb Glke=eesieefJeefMeeYeeb peueejs<eg mebefeleeslke=Jeme kesJeefueefve
YeieJeefle ef$eYegJeveb heefjmehe& efmLeles mebYeJeefJejesOeeled~
keLeb mebKeeleiegCenervelJeb ?
vewleod JeeJeb, Glke=eesiesve Glke=yebOekekeeues ceveg<eeegyeOeefelJee ceveg<es<eg Glhee ieYee&eJe<ez: mebeceb
ie=nerlJee meJe&ueIegcevleceg&ntle&sCe keeuesve kesJeue%eeveceglheee ueeskeceehete&efmLeles eod Jeb leme mebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~ eYeeb yebOekekeeueeYeeb mebefeleeslke=Jeeled Sleled SkeyebOekekeeuemebefeleJeb efkebefevvetveeOe&cee$eb
YetlJee ceveg<es<eg ieefueleyengmebKeeleYeeielJeeled mebKeeleiegCenerveb YeJeleerefle YeefCeleb YeJeefle~
keefeoenpeIeveyebOekekeeuesve yesefhe Glke=eled Jeeled ef$eYegJeveieleefpeveeeg&Jeb mebKeeleiegCenerveb ewJe YeJeleerefle

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeegkece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~77~~
Jen efveece mes Deveglke= mebKeeleiegCenerve Je DemebKeeleiegCenerve Fve oes mLeeveeW ceW
heeflele nesleer nw~~78~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB en eMve neslee nw efke JeJesovee Glke= keeeW veneR nesleer nw ? Fmekee
meceeOeeve kejles ngS Deeeee&osJe kenles nQ efkeSsmee veneR kenvee, keeeWekf e Glke= eesie mes efJeMes<elee kees eehle ngS oes DeeegyebOeke keeueeW kes eje pees Glke= Je
peueej peerJeeW ceW mebee kees eehle nw Gmekeer leerve ueeskeeW ceW hewuekej efmLele ngS kesJeueer ceW mebYeeJevee veneR heeF& peeleer nw~
Mebkee-Jen mebKeeleiegCee nerve kewmes nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Glke= eesie kes eje Glke= yebOekekeeue ceW ceveg<eeeg kees
yeebOekej ceveg<eeW ceW GlheVe nes ieYe& mes ueskej Dee" Je<eeX ceW mebece kees enCekej meJe& ueIeg Devleceg&ntle& keeue ceW
kesJeue%eeve kees GlheVe kej ueeske kees hetCe& kejkes efmLele ngS kesJeueer ceW pees Je neslee nw Jen mebKeeleiegCee nerve
heeee peelee nw~ oes yebOeke keeueeW kes eje mebee kees eehle ngS Glke= Je keer Dehes#ee en Ske yebOekekeeue eje
mebefele Je keg kece DeOe&Yeeie eceeCe neskej ceveg<eeW ceW mebKeele yengYeeie kes ieue peeves mes mebKeeleiegCee nerve
neslee nw, en Gmekee DeefYeeee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwpeIeve yebOekekeeue kes eje yeebOeves hej Yeer Glke= Je keer Dehes#ee ueeskehetjCe mecegodIeele ceW Jele&ceeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 79 mes 82

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /137

keLecemebKeeleiegCenervelJeb ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod, DemebKeeleiegCenerveeesiesve ceveg<eeegyeOeefelJee ceveg<es<eg Glhee kesJeue%eeveceglheee meJe&ueeskeb
ielekesJeefueve: YeieJele: DemebKeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~79~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~80~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeueesskehetjCemecegodIeelesve ueeskes DeehetCe&s esve Deeeg:efmLeeflejvleceg&ntle&cee$ee ewJe,

lesve keeueJesovee Glke=efmLeles: DemebKeeleiegCenervee Fefle efmeced~
YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~81~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~82~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeceveg<eeeglke=evegYeeieeled Deeceemebelesve yeosJeeeglke=evegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~

kesJeueer kee Deeeg Je etBefke mebKeeleiegCee nerve neslee nw Dele: Gmekeer DemebKeeleiegCenervelee kewmes mebYeJe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQSsmee veneR nw, keeeWefke DemebKeeleiegCenerve eesie kes eje ceveg<eeeg kees yeebOekej ceveg<eeW ceW GlheVe
nes kesJeue%eeve kees GlheVe kejkes meJe&ueeske kees eehle kesJeueer YeieJeeve kee Je DemebKeeleiegCee nerve
heeee peelee nw~
Deye keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~79~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~80~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-ueeskehetjCe mecegodIeele kes eje mechetCe& ueeske kees DeehetCe& kej uesves hej efpeme
nsleg mes Gvekeer Deeeg keer efmLeefle Devleceg&ntle& cee$e ner nesleer nw, Gmeer nsleg mes Gvekeer keeue Jesovee Glke= efmLeefle keer
Dehes#ee DemebKeeleiegCenerve nw, en efme neslee nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~81~~
Jen efveece mes Deveglke= DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~82~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke ceveg<eeeg kes Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee

Deeceemebele kes eje yeebOeer ieF& osJeeeg kee Glke= DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~

138 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 83 mes 86

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle DeeegJexovee keeueehes#eee Glke=e leme Jeehes#eee efkeefceefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~83~~

efCeecee DeCegkekemmee efJeeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~84~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=eesiesve Glke=yebOekekeeues ceveg<eeegyeOeefelJee ceveg<es<eg Glhee mebeceb ie=nerlJee

hetJe&keesefef$eYeeieeLecemecees osJeeegef<e eyes Deeeg<e: Glke=efmLeefleYe&Jeefle, hetJe&keesefef$eYeeieeefOeke$eeefebMelmeeiejesheceeceeCelJeeled~ efJemlejsCe OeJeueeerkeeeeb Jeced~
mebeefle #es$eehes#eee efkeceglke=sefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~85~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~86~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDee&jeflveceeefob (meeOe&$eejeflveceeefob) ke=lJee eeJeled hebeefJebMelegejhebeMeleOevegoeaIe&lJeesheueef#eleeveeb Glke=keeuemJeeefcelJess mebYeJeled #es$eeCeeb Ieveueeskeme DemebKeeleYeeielJeesheuebYeeled~ De$e

Deye Deeegkece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes Je keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes
eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes Deeegkece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~83~~
Jen efveece mes Deveglke= mebKeeleiegCenerve Je DemebKeeleiegCenerve Fve oes mLeeveeW ceW
heeflele nesleer nw~~84~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= eesie kes eje Glke= yebOekekeeue ceW ceveg<eeeg kees yeebOekej ceveg<eeW
ceW GlheVe nes mebece kees enCekej hetJe&keesef ef$eYeeie kes eLece mecee ceW osJeeeg kes yeebOeves hej Deeeg keer Glke=
efmLeefle nesleer nw, keeeWefke Jen hetJe&keesefef$eYeeie mes DeefOeke lesleerme meeiejeshece eceeCe nesleer nw~
efJemleej mes Fmes OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
Deye #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fme ekeej eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~85~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~86~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke mee{s leerve Dejeflve mes ueskej heeBe meew heeerme Oeveg<e
eceeCe oerIe&lee mes Gheueef#ele efpeve #es$eeW keer Glke= keeue mJeeefcelJe ceW mebYeeJevee nw Jes Ieveueeske kes DemebKeeleJeW
Yeeie eceeCe heees peeles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 87 mes 89

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /139

keefeoen-Dee&jppetveeb ke=le ceejCeeefvlekemecegodIeelecenecelme#es$eb keeuemJeeefceve: Glke=efceefle efkeVe ie=eles?

Deeeee&: eenvew<e oes<e:, Deyeeeg<keeveeb yeOeceeveeeg<keeveeb e peerJeeveeb ceejCeeefvlekemecegodIeeleeYeeJeeled~
DeOegvee YeeJeehes#eee efkeefceleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~87~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~88~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeeg<e: Glke=keeueJesovee DeeegyeOeeLecemecees Jele&ceeveeceemebeles YeJeefle~

Glke=YeeJeJesovee hegve: DeeegyeOekekeeues ejcemecees Jele&ceeveme Deeceemebeles eceeefJeMege
f leesvevleiegCeefJeMege
f heef j Ceeceme YeJeef l e~ les v e keejCes v e Deveb l eieg C eef J eMeg e f heef j Ceeces v e yeeeg lke= eveg Y eeieeled
DevebleiegCenerveefJeMegefheefjCeecesve yeevegYeeie: Glke=ekeeueeefJeveeYeeJeer DevebleiegCenerve Fefle~
mebeefle DeeegJexovee YeeJeehes#eee Glke=e leefn& leme Jele: efkeefceleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~89~~

eneB keesF& Mebkee kejlee nwmee{s meele jepeg ceejCeeefvleke mecegodIeele kees kejves Jeeues cenecelme kee #es$e keeuemJeeceer kee Glke= #es$e
nw, Ssmee enCe keeeW veneR kejles ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Deyeeeg<ke Deewj Jele&ceeve ceW Deeeg kees yeebOeves Jeeues peerJeeW kes ceejCeeefvleke
mecegodIeele veneR neslee nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~87~~
Jen efveece mes Deveglke= DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~88~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeegkece& keer Glke= keeueJesovee DeeegyebOe kes eLece mecee ceW Jele&ceeve
eceemebele cegefvejepe kes nesleer nw hejvleg Gmekeer Glke= YeeJeJesovee DeeegyebOeke keeue kes Debeflece mecee ceW Jele&ceeve
Je eceemebele cegefve keer efJeMegef mes DevevleiegCes efJeMegef heefjCeece Jeeues Deeceemebele cegefve kes nesleer nw~ Fmeer
keejCe mes DevevleiegCes efJeMeg heefjCeece kes eje yeebOeer ieF& Deeeg kes Glke= DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleiegCes nerve
efJeMeg heefjCeece kes eje yeebOee ieee DevegYeeie Glke= keeue kee DeefJeveeYeeJeer Je DevevleiegCee nerve neslee nw~
Deye Deeegkece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nw lees Gmekes Je mes keee nw ? Fleeefo eMveesejhe
mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeegkece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~89~~

140 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 90, 92

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DeCegkekemmee efleeCeheefooe mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~90~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGlke=yebOekeeues Glke=eesiesve e eefo ceveg<eeegyeOeefelJee ceveg<es<eg Glhee mebeceb

ie=nerlJee Glke=evegYeeieb yeOveeefle leefn& YeeJeeslke=s JeJesovee mJekeeslke=Jecehes#e mebKeeleYeeienervee YeJeefle~
kegle:?
Yegpeceeveeeg<e: meeeflejskeefef$eYeeiecee$eJes ieefueles meefle YeeJeme Glke=lJeeshehees:~ Glke=yebOekekeeues
efYeeiesve ceveg<eeegef<e yebOeeefheles <edYeeieeefYe: elegYee&iecee$ee YeJeefle~
SJeb ielJee YeeJemJeeefcevees s Deefhe Deeeg<eer Glke=yebOekekeeues efYeeiesve yebOeeheefelJee YeeJes Glke=s
ke=les mebKeele-iegCeneefveYe&Jeefle, DeesIeeslke=Jecehes#e YeeJemJeeefceJeme ef$eYeeielJeesheuebYeeled~ SJeb
yebOekekeeueheefjneves: mebKeeleiegCeneefve: eheefeleJee~ ew Deefhe yebOekekeeueew Glke=ew ke=lJee
DemebKeeleiegCenerveeesiesve yebOeeheefelJee YeeJes Glke=s ke=les DemebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle~ lemceeled Glke=Jeb
Dehes#e YeeJemJeeefceJeb ef$emLeeveheefleleb Fefle ie=nerleJeced~
mebeefle #es$eehes#eee efkeefceleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~91~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~92~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeYeeJemJeeefce-Glke=#es$emeeefhe Ieveueeskeme DemebKeeleYeeielJeesheuebYeeled~ ve e

Jen efveece mes Deveglke= mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve Je DemebKeeleiegCenerve

Fve leerve mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~90~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Glke= yebOekekeeue SJeb Glke= eesie kes eje eefo ceveg<eeeg kees yeebOekej
ceveg<eeW ceW GlheVe nes mebece kees enCe kejkes Glke= DevegYeeie kees yeebOelee nw lees YeeJe keer Glke=lee ceW JeJesovee
Deheves Glke= Je keer Dehes#ee mebKeeleYeeie nerve nesleer nw~ keeeW ? keeeWefke Yegpeceeve Deeeg mebyebOeer keg DeefOeke
oes ef$eYeeie eceeCe Je kes ieue peeves hej YeeJe keer Glke=lee GlheVe nesleer nw~ Glke= yebOekekeeue kes efleere Yeeie
mes ceveg<eeeg kees yeebOeves hej Ge Jesovee n YeeieeW ceW eej Yeeie eceeCe nesleer nw~ Fme ekeej peekej YeeJemJeeceer kes
oesveeW ner DeeegDeeW kees Glke= yebOeke keeue kes efleere Yeeie mes yebOeekej YeeJe kes Glke= kejves hej mebKeeleiegCenerve
nesleer nw, keeeWefke DeesIe Glke= Je keer Dehes#ee YeeJe mJeeceer kee Je le=leere Yeeie eceeCe heeee peelee nw~ Fme
ekeej yebOekekeeue keer neefve mes mebKeele iegCeneefve keer eheCee kejveer eeefnS~ oesveeW yebOekekeeueeW kees Glke=
kejkes DemebKeeleiegCenerve eesie mes yeebOekej YeeJe kes Glke= kejves hej DemebKeeleiegCeneefve nesleer nw~ Fme keejCe
Glke= Je keer Dehes#ee kejkes YeeJemJeeceer kee Je leerve mLeeveeW ceW heeflele nw, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye #es$e keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Ge Jesovee Glke= nesleer nw ee Devegglke= nesleer nw ?~~91~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~92~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke YeeJemJeeceer kee Glke= #es$e Yeer Ieveueeske kes DemebKeeleJeW

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 93, 94

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /141

Glke=YeeJe: Deeeg<e: ueeskehetjCemecegodIeeles mebYeJeefle, yeeeg<keeveeb #ehekeesCeejesnCeeYeeJeeled~

leme keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~93~~

efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~94~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefmLeefleyebOes Glke=s peeles hegve:-heeeled Debleceg&ntle&efmLeleew ieefueleeeeb ewJe Glke=es

YeeJeyebOees YeJeefle Fefle YeeJemJeeefcekeeueJesovee DemebKeeleYeeienervee~ SJecemebKeeleYeeienervee YetlJee leeJeod
ieefle eeJeled Glke=eeglke=mebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[cee$eb ceveg<es<eg osJes<eg e ve ieefueleefceefle~
leefmceved mebhetCex ieefueles mebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~
lele: eYe=efle Gheefj mebKeeleYeeieneefveYet&lJee ieefle eeJeoglke=efmLeles: De ieefueleefceefle~ lele: eYe=efle
Gheefj mebKeeleiegCeneefveYet&lJee ieefle eeJeoglke=efmLeefleb peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeb[cee$eb
efmLeleefceefle~ lele: eYe=efle DemebKeeleiegCeneefveYet&lJee ieefle eeJeod yeeegoxJeejcemecee Fefle~ meJe&$e YeeJe
Glke=ewJe, meMeOeveJelhejceeCegneves: YeeJenevesjYeeJeeled~
De$e keefeoenDevleceg&ntle&ejcemeceeme keLeceglke=evegYeeiemebYeJe: ?

Yeeie eceeCe heeee peelee nw~ eefo kene peees efke Deeeg kee Glke= YeeJe ueeskehetjCe mecegodIeele ceW mebYeJe nw, lees en
"erke veneR nw, keeeWefke yeeeg<ke peerJeeW kes #eheke esCeer hej DeejesnCe kejvee mebYeJe veneR nw~
Gmekes keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~93~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve
leLee DemebKeeleiegCenerve Fve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~94~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-efmLeefleyebOe kes Glke= nesves hej efhej-heeeled Devleceg&ntle& cee$e efmLeefle kes
ieue peeves hej ner etBefke Glke= YeeJeyebOe neslee nw DeleSJe YeeJemJeeceer keer keeueJesovee DemebKeeleYeeienerve nesleer nw~
Fme ekeej DemebKeeleYeeienerve neskej leye leke peeleer nw peye leke efke Glke= Deeeg kees Glke= mebKeele mes
KeefC[le kej GmeceW Ske KeC[ eceeCe ceveg<eeW Deewj osJeeW ceW veneR ieefuele nes peelee nw~ Gmekes mechetCe& ieue peeves
hej mebKeeleYeeieneefve nesleer nw~
JeneB mes ueskej Deeies Glke= efmLeefle kee DeOe& Yeeie ieefuele nesves leke mebKeele Yeeieneefve neskej peeleer nw~ Gmemes
ueskej Deeies Glke= efmLeefle kees peIevehejerleemebKeele mes KeefC[le kej GveceW Ske KeC[cee$e kes efmLele nesves leke
mebKeeleiegCeneefve neskej heeeer peeleer nw~ Gmemes Deeies yeeeg<ke osJe kes Debelf ece mecee leke DemebKeeleiegCeneefve neskej
peeleer nw~ YeeJe meJe&$e Glke= ner jnlee nw, keeeWekf e meceeve Oeve Jeeues hejceeCegDeeW keer neefve mes YeeJeneefve kee DeYeeJe nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDevleceg&ntle& kes Deefvlece mecee ceW Glke= DevegYeeie keer mebYeeJevee kewmes nw ?

142 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 95

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: eenvewleled, leme DevegYeeie keeC[keIeeleeYeeJeeled~ lemceeled eleg:mLeeveheeflelee keeueJesovee-Fefle eeleJeced~

hegve: keefeoeneleg:mLeeveheeflelee Fefle ve JeeJeb DemebKeeleYeeienervee Jee mebKeeleYeeienervee Jee mebKeeleiegCenervee Jee
DemebKeeleiegCenervee Jee FleslesvewJe efmelJeeled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, JeeefLe&keveeevegeneLe leoges:~
Geb e eerJeerjmesveeeeexCeCe e SkemmesJe JeeCemme efpeCee DeCegiienb kegCebefle, meceeCeeeYeeJesCe efpeCeemmesJe DeYeeJehhemebieeled~1
SJeb <emLeues DeeegJexovee Glke=eveglke=Yesosve Je-#es$e-keeue-YeeJeehes#eee efveheCehejlJesve elegefJeMeeflemet$eeefCe
ieleeefve~
SJeb Glke=: mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&: meceehle:~
DeLeeOegvee peIeve mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&Yesoeefleheeoveeefle%eehesCe met$eceJeleee&les-

pees mees Lehhees penCCeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenesoJJeoes Keseoes keeueoes YeeJeoes esefo~~95~~
Deeeee& meceeOeeve kejles nQ efkeSsmee veneR nw, keeesWefke Gmekes DevegYeeiekeeC[keIeele kee DeYeeJe nw FmeefueS keeueJesovee Ge eej mLeeveeW ceW
heeflele nw, Ssmee eeve kejvee eeefnS~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nwJen eej mLeeveeW ceW heeflele nw en veneR kenvee eeefnS, keeeWefke DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve,
mebKeeleiegCenerve Deewj DemebKeeleiegCenerve Fme met$eebMe mes ner Jen efme nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke JeeefLe&ke vee kes DevegeneLe& en kene ieee nw~
pewmee efke eer Jeerjmesveeeee& ves kene nwefpeve YeieJeeved efkemeer Ske ner Jeeve kee Devegen veneR kejles nQ, keeeWefke Ssmee ceeveves hej oesveeW JeeveeW ceW
meceevelee kee DeYeeJe nesves mes efpevelJe kes ner DeYeeJe kee emebie Deelee nw~
Fme ekeej "s mLeue ceW Deeeg keer Jesovee kee Glke= SJeb Deveglke= kes Yeso mes Je-#es$e-keeue-YeeJe keer
Dehes#ee efveheCe kejves Jeeues eewyeerme met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Glke= mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& meceehle ngDee~
Deye peIeve mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso eefleheeove keer eefle%eehe mes met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

efpeme peIeve mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& kees mLeefiele efkeee Lee, Jen Je-#es$e-keeue

Deewj YeeJe kes Yeso mes eej ekeej kee nw~~95~~
1. <edKeC[eiece-OeJeueeerkee heg. 12, he=. 413~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 96, 97

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /143

efmeebleefevleeceefCeerkeemeefVeke<e&elegefJe&OeewJe YeJeefle, Je#es$ekeeueYeeJesYees Jeefleefjeme Deveme

heeceme DeYeeJeeled~
SJeb mehlecemLeues peIevemJemLeeveJesoveeeefle%eeeefleheeovelJesve met$eceskeb ieleced~
DeOegvee %eeveeJejCeereJesovee eefo Jeehes#eee peIevee leefn& #es$eehes#eee efkeefceleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee

DepenCCee~~96~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~97~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefkeceLe eMvehegj:meje ewJeeLe&eheCee efeeles, Fefle eMves meefle eeslegefceleeb

ewJeeLe&eheCee efeeles, veeves<eeefceefle %eeheveeLe, DeveLee eheCeeee: efJeheuelJeemebieeled~
yegefefJenerves eesleefj, Jekele=lJeceveLe&keb YeJeefle hegbmeeced~
Geb eves$eefJenerves Yee&efj, efJeueemeueeJeCeJeleerCeeced1~~
OeejCe-enCemeceLee&veeb ewJe mebeleeveeb efJeveeeuebkeejeCeeb JeeKeeveb kele&Jeefceefle YeefCeleb YeJeefle~
eMvemet$eevevlejb Gejmet$emeeLe&: keLeles-

efmeevleefebleeceefCeerkee-meefVeke<e& eej ekeej kee ner nw, keeeWefke Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe mes
efYeVe Deve heeBeJeW meefVeke<e& kee DeYeeJe nw~
Fme ekeej meeleJeW mLeue ceW peIeve mJemLeeveJesovee keer eefle%ee kee eefleheeove kejves Jeeuee Ske met$e
hetCe& ngDee~
Deye %eeveeJejCeere Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nw lees #es$e keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo eMveesejhe
mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw,
Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~96~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~97~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eMvehetJe&ke ner DeLe& keer eheCee keeeW keer peeleer nw, Ssmee eMve nesves hej
megveves keer Fe kejves Jeeues peerJeeW kes efueS ner DeLe& keer eheCee keer peeleer nw, DeveeW kes efueS veneR, Ssmee yeleueeves
kes efueS kene nw efke FmeerefueS eMvehetJe&ke DeLe&eheCee keer ieF& nw keeeWefke Fmekes efyevee eheCee kes efve<heue nesves
kee emebie Deelee nw~ kene Yeer nwMueeskeeLe&-efpeme ekeej heefle kes DebOes nesves hej efeeeW kee he, ueeJeCe Deewj e=bieej-Deuebkeej OeejCe
kejvee JeLe& (efve<heue) nw, Fmeer ekeej eeslee kes yegefefJenerve nesves hej heg<eeWs kee Jeeeheve Yeer JeLe& nw~
DeLee&led OeejCee Je DeLe&enCe ceW meceLe& leLee efJevee mes Deuebke=le ner mebeceerpeveeW kes efueS JeeKeeve kejvee
eeefnS, en Gmekee DeefYeeee nw~
Fme eMve kes Devevlej Gej met$e kee DeLe& kejles nQ1. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg. 12, he=. 414~

144 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 98 mes 101

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met#ceefveieesoeheee&hlekeme ef$emeceeJelee&nejke-ef$emeceeleodYeJemLeme peIeveeesieOeeefjCe: peIeveeJeieenveehes#eee Ieveebiegueme DemebKeYeeieeceeCeeled %eeveeJejCepeIeveJemJeeefceejcemecee#eerCeke<eeeme

meeOe&$eejeflve-GlmesOeme peIeveeJeieenveeee Deefhe Ieveebiegueme mebKeeleYeeiecee$eeee DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
mebeefle keeueehes#eee efkebpeIevesefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~98~~

penCCee~~99~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eerCeke<eeeejcemecees Jele&ceeve%eeveeJejCeerepeIeveJeme SkemeceeefmLeefleoMe&veeled, DeveLee Jeme peIevelJeeveghehees:~

YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~100~~

penCCee~~101~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDehetJe&kejCe-DeefveJe=efekejCe-met#cemeebhejeefeke-#eerCeke<eeew: DevegYeeiekeeC[keIeelesve DevegmeceeeheJele&veeeee eflJee peIeveJes efmLeleevegYeeieme peIeveYeeJeesheuebYeeled~

ef$emeceeJeleea Deenejke Je leodYeJemLe nesves kes le=leere mecee ceW Jele&ceeve peIeve eesie Jeeues met#ce efveieeso
ueyOeheee&hleke keer Ieveebiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e peIeve DeJeieenvee keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& kes
peIeve Je kes mJeeceer Je mee{s leerve jeflve eceeCe MejerjeslmesOemebege DeefvlecemeceeJeleea #eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea
cenecegefve keer Ieveebiegue kes mebKeeleJeW Yeeie cee$e peIeve DeJeieenvee Yeer DemebKeeleiegCeer heeeer peeleer nw~
Deye keeue keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~98~~
Jen peIeve nesleer nw~~99~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke #eerCeke<eee iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW

Jele&ceeve peerJe kes %eeveeJejCeere mebyebOeer peIeve Je keer Ske mecee efmLeefle osKeer peeleer nw, keeeWefke Fmekes efyevee
Je keer peIevelee yeve veneR mekeleer nw~
YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~100~~
Jen peIeve nesleer nw~~101~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeechejeefeke

Deewj #eerCeke<eee peerJeeW kes eje efkees iees DevegYeeiekeeC[ke Ieele Deewj DevegmeceeeheJele&vee mes efokej peIeve
Je ceW efmLele DevegYeeie kes peIevehevee heeee peelee nw~
Deye %eeveeJejCe keer Jesovee eefo #es$e keer Dehes#ee peIeve nw lees Je keer Dehes#ee keee peIeve nw ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 102 mes 105

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /145

DeOegvee %eeveeJejCeJesovee eefo #es$eehes#eee peIevee leefn& Jeehes#eee efkeb peIevesefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~102~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee mebKesppeYeeieyYeefnee Jee, mebKesppeiegCeyYeefnee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnee Jee~~103~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele efJehejerleb ielJee met#ceefveieesoeheee&hlekes<eg

peIeveeesies<eg Glhee ef$emeceeleodYeJemLeme peIevee #es$eJesovee peelee~ le$e eod Jeb lelhegve:
#eerCeke<eeeejcemecee-DeesIepeIeveJecehes#e DemebKeeleYeeieeYeefOekeb YeJeefle~
De$e ke: eefleYeeie: ?
heueesheceme DemebKeeleYeeiees %eeleJe:~ efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb Jeced~
keeueehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~~104~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~105~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eerCeke<eeeejcemeceepeIeveJekeeuesve SkemeceeeceeCesve peIeve#es$emeneeefj-

Fme ekeej kes eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw, Gmekes Je
keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~102~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleYeeie DeefOeke, mebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleiegCeDeefOeke Deewj DemebKeeleiegCeDeefOeke Fve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~103~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-#eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deekej kes efJehejerle mJehe kees eehle nes
peIeve eesie Jeeues met#ceefveieeso Deheee&hleke peerJeeW ceW GlheVe neskej leodYeJemLe nesves kes le=leere mecee ceW Jele&ceeve
peerJe kes #es$eJesovee peIeve nesleer nw hejvleg Gmekes pees Je neslee nw Jen #eerCeke<eee kes Debeflece mecee mebyebOeer
DeesIe peIeve Je keer Dehes#ee DemebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke neslee nw~
eMve-eneB eefleYeeie keee nw ?
Gej-heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie eefleYeeie peevevee eeefnS~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
keeue keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~104~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~105~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-FmeceW keejCe en nw efke #eerCeke<eee kes Debeflece mecee mebbyebOeer peIeve

146 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced met$e 106, 107, 108

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

%eeveeJejCeerekeeues meeiejesheceme mehleYeeies<eg $eeYeeiecee$es heueesheceme DemebKeeleYeeiesve heefjnerves Yeeies les

DemebKeeleheesheuebYeeled~
YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~~106~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~107~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeve#es$emeneeefj%eeveeJejCeereevegYeeieme DehetJe&kejCe-DeefveJe=efekejCemet#cemeebhejeefeke-#eerCeke<eeeheefjCeecew: keeC[kemJehesCe DevegmeceeeheJele&veeeee peIeveevegYeeieme FJe

IeeleeYeeJeeled~ met#ceefveieesoeheee&hlekeme DevegYeeieesefhe Ieeleb eehle:, lee&efhe peIeveevegYeeieeovevleiegCelJeb cegkelJee
ve Mes<ehebee-JemLeeefJeMes<es eefleheeles, De#ehekeefJeMege
f efYe: Ieeefle<eceeveevegYeeieme #ehekew: Ieeefle<eceeve-DevegYeeieb
Dehes#e DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee eme %eeveeJejCeereJesovee keeueehes#eee peIevee leme Jeehes#eee efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~108~~
Je kes Ske mecee eceeCe keeue kee peIeve #es$e kes meeLe jnves Jeeues heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes
nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes leerve eceeCe %eeveeJejCeere keeue ceW Yeeie osves hej DemebKeelehe
heees peeles nQ~
YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~106~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~107~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke peIeve #es$e kes meeLe jnves Jeeues %eeveeJejCeere
kes DevegYeeie kee DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeechejeefeke Deewj #eerCeke<eee heefjCeeceeW eje keeC[ke
mJehe mes Deewj DevegmeceeeheJele&vee mes peIeve DevegYeeie kes meceeve Ieele veneR neslee nw~ eeefhe met#ce efveieeso
ueyOeheee&hleke kee DevegYeeie Yeer Ieele kees eehle nes egkee nw lees Yeer Jen peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee
DevevleiegCelJe kees es[kej Mes<e heeBe DeJemLee efJeMes<eeW ceW eehle veneR neslee nw, keeeWefke De#eheke kes efJeMeg
heefjCeeceeW eje Ieelee peeves Jeeuee DevegYeeie #ehekeeW eje Ieeles peeves Jeeues DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleiegCee
heeee peelee nw~
Deye efpemekes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes Je keer Dehes#ee keee nw ?
Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw
Gmekes Jen Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~108~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 109, 110

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /147

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe

DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee mebKesppeYeeieyYeefnee
Jee mebKesppeiegCeyYeefnee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnee Jee~~109~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele #eerCeke<eeeejcemecees efmLeleme keeuesve

men Jeceefhe peIeveb, #eheefe<eceeCekece&eosMeeveeb meJex<eeceefhe #eefhelelJeeled~ Sleme peIeveJeesheefj SkeefDeeefokece&hegues<eg Jeef&les<eg JeJesovee DepeIevelJeb eefleheeles~ meeefhe hebemLeeveheeflelee YeJeefle, ve <edmLeeveheeflelee
YeJeefle, De$e <edmLeeveme mebYeJeeYeeJeeled~ keeefve leeefve hebemLeeveeefve Fefle leefVeCe&eeLe&cegejmet$eeJeeJees YeefCele:~
Sles<eeb hebeeveeceefhe mLeeveeveeb eheCee efeeles~ leeLee-peIevemLeevemeesheefj SkehejceeCeew Jeef&les
DevevleYeeieeYeefOekeb mLeeveb YeJeefle~ SJeceeefob ke=lJee leeJeovevleYeeieJe=efYet&lJee ieefle eeJeod peIeveJes
Glke=emebKeelesve KeefC[les le$e SkeKeb[sve peIeveJeb Jeef&leefceefle~ lele: eYe=efle hejceeCetejeefoecesCe
DemebKeeleYeeieJe=efYet&lJee leeJeod ieefle eeJeod peIeveJeb Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeb[cee$eb
eefJeefceefle~ Slemceeled eYe=efle Gheefj mebKeeleYeeieJe=eq:~ SJeb %eelJee vesleJeb eeJeled DemebKeeleiegCeJe=efefjefle~
De$e ejceefJekeuhees iegefCelekeceeefMekeceeefele JeeJe:~ Mes<eb megiececed~
DeOegvee #es$eehes#eee efkeb peIevesleeefo eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~110~~

Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve
DevevleYeeieDeefOeke, DemebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleiegCeDeefOeke
Deewj DemebKeeleiegCeDeefOeke Fve heeBe mLeeveeW ceW heeflele nw~~109~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-#eefhelekeceeefMeke ue#eCehe mes Deekej kes #eerCeke<eee iegCemLeeve kes Debeflece

mecee ceW efmLele ngS peerJe kes keeue kes meeLe Je Yeer peIeve neslee nw, keeeWefke eneB #ee kees eehle kejees peeves
Jeeues meYeer kece&eosMeeW kee #ee nes egkelee nw~ Fme peIeve Je kes Thej Ske-oes Deeefo kece&hegodieueeW keer Je=ef
kes nesves hej JeJesovee DepeIeve DeJemLee kees eehle nesleer nw~ Jen Yeer heeBe mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw, n mLeeveeW
ceW heeflele veneR nesleer, keeeWefke eneB "s mLeeve keer mebYeeJevee veneR nw~ Jes heeBe mLeeve keewve mes nQ, Fmekee efveCe&e
kejves kes efueS Deeies kee met$eebMe kene ieee nw~ Fve heeBeeW mLeeveeW keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nwpeIeve mLeeve kes Thej Ske hejceeCeg keer Je=e
f nesves hej DevevleYeeie DeefOeke mLeeve neslee nw~ Fmemes ueskej leye leke
DevevleYeeieJe=e
f neskej peeleer nw peye leke peIeve Je keer Glke= DemebKeele mes KeefC[le kejves hej GmeceW Ske
KeC[ mes peIeve Je Je=e
f kees eehle neslee nw~ Gmemes ueskej Ske hejceeCeg DeefOeke Fleeefo ece mes DemebKeeleYeeieJe=e
f
neskej leye leke peeleer nw peye leke efke peIeve Je kees Glke= mebKeele mes KeefC[le kejkes GmeceW mes Ske KeC[ cee$e
Je eefJe neslee nw~ eneB mes ueskej Deeies mebKeeleYeeieJe=e
f nesleer nw~ Fme ekeej peeve kejkes DemebKeeleiegCeJe=e
f leke
ues peevee eeefnS~ eneB Debelf ece efJekeuhe iegeCf elekeceeeMf eke kees Deeefele kej keLeve kejvee eeefnS~ Mes<e keLeve megiece nw~
Deye #es$e keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~110~~

148 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 111 mes 115

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~111~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIevekeeuemeneeefjmeeOe&$eeejeflveeceeCeeslmesOe #eerCeke<eeepeIeve#es$eme Deefhe Debiegueme

mebKeeleYeeieme Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$emet#ceefveieesopeIeve#es$eb Dehes#e DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~112~~

penCCee~~113~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eerCeke<eeeejcemecees peIevekeeueesheueef#elekece&mkebOeme peIeveevegYeeieb cegkelJee

DeveevegYeeieefJekeuheeYeeJeeled~
%eeveeJejCeereJesovee YeeJeehes#eee peIevee eefo leme Jeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~114~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes, DepenCCee heeeCeheefooe~~115~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSleme met$emeeLex YeCeceeves eLee peIevekeeues efves Jeme hebemLeeve-

Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~111~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke peIeve keeue kes meeLe jnves Jeeuee Debiegue kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e #eerCeke<eee kee mee{s leerve jeflve eceeCe TBee peIeve #es$e Yeer Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e met#ce
efveieeso peerJe kes peIeve #es$e keer Dehes#ee DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ? Fleeefo eMveesej he mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~112~~
Gmekes Ge Jesovee peIeve nesleer nw~~113~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW peIeve keeue mes
Gheueef#ele kece&mkebOe kes peIeve DevegYeeie kees es[kej Deve DevegYeeie efJekeuheeW kee DeYeeJe nw~
%eeveeJejCeere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee eefo peIeve nw lees Gmekes Je keer Dehes#ee keee peIeve
nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je
keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~114~~
Jen Gmekes peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw~ peIeve keer Dehes#ee
DepeIeve heeBe mLeeveeW ceW heeflele nw~~115~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes DeLe& kee keLeve kejles mecee efpeme ekeej mes peIeve keeue kees

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 116 mes 119

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /149

heeflelelJeb eefheleb leLee$eeefhe eheefeleJeced, efJeMes<eeYeeJeeled~

#es$eehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~116~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~117~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#ereCeke<eeeejcemecee peIeveevegYeeiemeneeefjpeIeve#es$emeeefhe met#ceefveieesoeheee&hlepeIeve#es$ecebiegueme DemebKeeleYeeiecehes#e DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

keeueehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~118~~

penCCee~~119~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eerCeke<eeeejcemecees peIeveeYeeJesve (peIeveYeeJesve) efJeefMekece&hejceeCetveeb

peIevekeeueb cegkelJee keeueevlejeYeeJeeled~
SJeb DecemLeues peIeveepeIeveJe#es$ekeeueYeeJehesCe elegefJeMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle oMe&veeJejCeeefoef$ekece&Ceeb JesoveemeefVeke<e&efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efJeJeef#ele kejkes Je kes heeBe mLeeveeW ceW heeflele nesves keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej eneB Yeer Gmekeer
eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
#es$e keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~116~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~117~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke #eerCeke<eee iegCemLeeve kes Debeflece mecee mebyebOeer

peIeve DevegYeeie kes meeLe jnves Jeeuee peIeve #es$e Yeer met#ce efveieeso Deheee&hleke kes Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe peIeve #es$e keer Dehes#ee DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
keeue keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~118~~
Jen Gmekes peIeve nesleer nw~~119~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW peIeve YeeJe kes meeLe
efJeefMe kece&hejceeCegDeeW kes peIeve keeue kees es[kej Deve keeue kee DeYeeJe heeee peelee nw~
Fme ekeej Dee"JeW mLeue ceW peIeve-DepeIeve Je-#es$e-keeue-YeeJehe mes eewyeerme met$e
hetCe& ngS~
Deye oMe&veeJejCe Deeefo leerve keceeX keer Jesovee kee meefVeke<e& efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle
neslee nw-

150 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 120 mes 122

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~120~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme Jeeoerveeb meefVeke<e&: ke=le: leLee Sles<eeb Deefhe $eeeCeeb

Ieeeflekece&Ceeb kele&Je:~
SJeb veJecemLeues oMe&veeJejCeeefoef$ekekece&Ceeb %eeveeJejCeJeefoefleefveheCelJesve Skeb met$eb ieleced~
mebeefle JesoveereJesovee Jeehes#eee eefo peIevee leefn& #es$eehes#eee efkeefceleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee

DepenCCee~~121~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~122~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeesefieejcemecees meeOe&$eejeflve-GlmesOeegeceveg<esYeesOemleveeslmesOeegeceveg<eeCeeb DeJemLeeveeYeeJeeled~ ve e meeOe&$eejeflve-GlmesOeeJeieenveeee Ieveebiegueme mebKeeleYeeieb cegkelJee

leomebKeele-YeeielJeb, DevegheuebYeeled~ ve e peIeve#es$ecebiegueme mebKeeleYeeie:, leomebKeeleYeeielJesve meeefOelelJeeled~
lemceeled lele Sleme efmecemebKeeleiegCelJeefceefle~

met$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee Fve leerve keceeX kes peIevemeefVeke<e&
keer eheCee kejveer eeefnS~~120~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kes JeeefokeeW kee meefVeke<e& efkeee ieee nw Gmeer
ekeej Fve leerveeW Ieeefleee keceeX kes meefVeke<e& kees Yeer kejvee eeefnS~
Fme ekeej veJeceW mLeue ceW oMe&veeJejCe Deeefo leerve keceeX keer Jesovee %eeveeJejCe kes meceeve nw, Ssmee efveheCe
kejves Jeeuee Ske met$e hetCe& ngDee~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee eefo peIeve nw lees #es$e keer Dehes#ee keee nw ? Fleeefo
eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes Jesoveere kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Jen keee
#es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~121~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~122~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DeeesiekesJeueer iegCemLeeve kes Devle mecee ceW mee{s
leerve jeflve GlmesOe Jeeues ceveg<eeW keer Dehes#ee veeres kes GlmesOeege ceveg<eeW kee jnvee mebYeJe veneR nw Deewj mee{s leerve
Dejeflve GlmesOehe DeJeieenvee Ieveebiegue kes mebKeeleJeW Yeeie kees es[kej Gmekes DemebKeeleJeW Yeeie nes veneR
mekeleer, keeeWefke Jen heeeer veneR peeleer nw~ Fmekes Deefleefje peIeve #es$e Ieveebiegue kes mebKeeleJeW Yeeie eceeCe nes,
Ssmee Yeer veneR nw, keeeWefke Jen Gmekes DemebKeeleJeW Yeeie mJehe mes efme efkeee pee egkee nw~ Fme keejCe Gmekeer
Dehes#ee Fmekee DemebKeeleiegCelJe efme ner nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 123 mes 126

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /151

DeOegvee keeueYeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$eelegeceJeleee&les-

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~123~~

penCCee~~124~~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~~125~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~126~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeesefieejcemeceepeIeveJes peIevekeeueb cegkelJee keeueevlejeYeeJeeled~

YeeJeehes#eee keLeles-eefo Demeeleesoesve efveJe=&lees YeJeefle leefn& JesCe men YeeJeesefhe peIevees YeJeefle,
Deees e f i eef ejcemecees ieef u elemeeleeJes o veer r elJeeled , #ehekeheef j Ceecew : Ieeleef elJee Deveef v leceYeeies
mLeeefheleemeeleevegYeeielJeee~ DeLe meeleesoesve eefo efmeOeefle leefn& DevebleiegCeeYeefOekee, Deeesefieefejcemecees
GoeeYeeJesve efJeveemeeleeJesoveerelJeeled met#cemeebhejeefekeejcemecees yemeeleeJesoveereeslke=evegYeeieme IeeleeYeeJeeled
DemeeleeJesoveereeslke=evegYeeieeoefhe meeleeJesoveereeslke=evegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
eme JesoveereJesovee #es$eehes#eee peIevee leme JekeeueYeeJeehes#eee eEkepeIevesleeefoeMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

Deye keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes eej met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~123~~
Gmekes Jen peIeve nesleer nw~~124~~
Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~125~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve
DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~126~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee mebyebOeer peIeve Je ceW peIevekeeue kees

es[kej Deve keeue kee DeYeeJe heeee peelee nw~
YeeJe keer Dehes#ee keLeve kejles nQ-eefo peerJe Demeelee kece& kes Goe kes meeLe ege neslee nw lees Je kes
meeLe YeeJe Yeer peIeve neslee nw, keeeWefke DeeesiekesJeueer kes efejce mecee ceW meeleeJesoveere ieue egkee nw leLee
Demeelee kes DevegYeeie kees #eheke heefjCeeceeW mes Ieele kejkes DevevleJeW Yeeie ceW mLeeefhele efkeee pee egkee nw hejvleg eefo
meeleeJesoveere kes Goe kes meeLe efme neslee nw lees Jen DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw, keeeWefke DeeesiekesJeueer kes
efejce kes mecee ceW Goe ve jnves kes keejCe DemeeleeJesoveere kes ve nes peeves mes leLee met#cemeechejee kes
Deefvlece mecee ceW yeebOes iees meelee Jesoveere kes Glke= DevegYeeie kee Ieele ve nes mekeves mes DemeeleeJesoveere kes
Glke= DevegYeeie kee Yeer meelee kee Glke= DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~
efpemekes Jesoveere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes Je-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQ-

152 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 127 mes 132

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme JeseCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~127~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~128~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeleg:mLeeveheeflelee Fleges DemebKeYeeieeYeefOeke-mebKeeleeYeeieeYeefOekemebKeeleiegCeeYeefOeke-DemebKeeleiegCeeYeefOekee Fefle ie=nerleJeb~ Sles<eeb eleg:mLeeveeveeb eheCee eLee %eeveeJejCeerepeIeve#es$es efves leodJeme ke=lee leLee kele&Jee~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~129~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~130~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeesefiekesJeefueejcemeceekece&Ceeb peIevekeeueceskemeceecehes#e heueesheceme

DemebKeeleYeeiesveesve meeiejeshecemehleYeeies<eg ef$eYeeiecee$eefmLeles: peIeve#es$emeneeefjCee: DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~131~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~132~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#ehekeheefjCeecew: eehleIeeleemeeleeJesoveere YeeJeme Deeesefieejcemecees

met$eeLe&-

efpemekes Jesoveere keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer Dehes#ee
Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~127~~
Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~128~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw Ssmee kenves hej DemebKeeleYeeieDeefOeke,

mebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleiegCeDeefOeke Deewj DemebKeeleiegCeDeefOeke, Ssmee enCe kejvee eeefnS~ %eeveeJejCeere
kes peIeve #es$e kees efJeJeef#ele kej pewmes Gmekes Je mebyebOeer Fve eej mLeeveeW keer eheCee keer ieF& nw, Jewmee ner eneB
Gvekeer eheCee kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~129~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~130~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee mebbyebOeer keceeX kes Ske
mecee he peIevekeeue keer Dehes#ee heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes
leerve Yeeie cee$e peIeve #es$e kes meeLe jnves Jeeueer efmLeefle DemebKeeleiegCeer heeeer peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~131~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~132~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke #eheke heefjCeeceeW kes eje Ieele kees eehle ngDee DemeeleeJesoveere

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 133 mes 135

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /153

peIevelJeeYegheieceeled~ peIeve#es$eJesoveereYeeJeme #ehekeheefjCeecew: IeeleeYeeJeeled Deeb YeeJemlemceeovevleiegCe:

Fefle Je:~
DeOegvee JesoveereJesovee keeueehes#eee peIevee leme Je-#es$e-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~133~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe~~134~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo #eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele Deeesefieejcemecees peIevekeeuesve

heefjCelees YeJesled leefn& keeuesve men Jeceefhe peIevelJeceJeehveesefle~ DeLe #eefhele-iegefCele-Ieesueceevee Jee
iegefCelekeceeefMekee Jee Deeesefieejcemecees peIevekeeuesve eefo heefjCeceefvle leefn& hebemLeeveheeflelee DepeIevee
JeJesovee YeJesled~ eLee %eeveeJejCeerepeIevekeeues efJeJeef#eles leodJeme hebemLeeveeheCee ke=lee leLee$eeefhe
kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~135~~

kee YeeJe DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW peIeve mJeerkeej efkeee ieee nw DeleSJe peIeve #es$e kes meeLe jnves
Jeeues Jesoveere kes YeeJe kee #eheke heefjCeeceeW kes eje Ieele ve nesves mes en YeeJe Gmemes DevevleiegCee nw, Ssmee
mecePevee eeefnS~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nw lees Gmekes Je-#es$e Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Jen keee
Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~133~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve heeBe
mLeeveeW mes heeflele nw~~134~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo #eefhele keceeefMeke ue#eCehe mes Deekej kes peerJe DeeesiekesJeueer kes
Debeflece mecee ceW peIeve keeue mes heefjCele neslee nw lees keeue kes meeLe Je Yeer peIevelee kees eehle neslee nw hejvleg
eefo #eefhele Ieesueceeve Deewj iegefCele-Ieesueceeve DeLeJee iegefCelekeceeefMeke peerJe DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW
peIeve keeue mes heefjCele nesles nQ lees Jen JeJesovee heeBe mLeeveeW ceW heeflele neskej DepeIeve nesleer nw~ efpeme ekeej
%eeveeJejCeere kes peIeve keeue keer efJeJe#ee ceW Gmekes Je kes mebyebOe ceW heeBe mLeeveeW keer eheCee keer ieF& nw Gmeer
ekeej mes eneB Yeer kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~135~~

154 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 136 mes 138

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~136~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDebiegueme DemebKeeleYeeieb met#ceefveieesopeIeveeJeieenveecehes#e DeeesefiepeIeveeJeieenveeee Debiegueme mebKeeleYeeiecee$eeee DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~137~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~138~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeeleeJesoveereesoesve #ehekeeseCf eb eeflJee Deeeseif ekesJeefueejcemecees Jele&ceeveme

YeeJeJesovee peIevee YeJeefle, leme efejcemecees efJevemeeleeJesoveerelJeeled~ DeLe meeleesoesve eefo #ehekeeseCf eceee
Deeesefieejcemecees efmLelees YeJeefle leefn& YeeJeJesovee DepeIevee YeJeefle~
kegle Sleled ?
DemeeleeJesoveereYeeJeme FJe meeleeJesoveereYeeJeme MegYelJesve IeeleeYeeJeeled~ DepeIevee YeJevleefhe peIeveeee DevebleiegCee, mebmeejeJemLeeeeb meeleevegYeeieeled DevebleiegCenerveemeeleevegYeeies #ehekeesCeeb yengefYe:
DevegYeeiekeeC[keIeelew: DevevleiegCenevee Ieeefleles meefle Deeesefieejcemecees e: Mes<ees YeeJe: me: peIevees peele:~
lesve lemceeled S<e: meeleevegYeeie: DevebleiegCees, IeeleeYeeJesve Glke=lJeeled~

Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~136~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ce efveieeseof ee peerJe keer Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e peIeve DeJeieenvee
keer Dehes#ee Debiegue kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e DeeesiekesJeueer keer peIeve DeJeieenvee DemebKeeleiegCeer heeeer peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~136~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve DevevleiegCeer
DeefOeke nesleer nw~~138~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere kece& kes Goe kes meeLe #eheke esefCe hej e{kej
DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW Jele&ceeve peerJe kes YeeJeJesovee peIeve nesleer nw, keeeWefke Gmekes efejce
mecee ceW meelee Jesoveere kee Goe ve nes egkee nw hejvleg eefo meelee Jesoveere kes Goe kes meeLe #eheke esefCe
hej e{kej DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW efmLele neslee nw lees YeeJeJesovee DepeIeve nesleer nw~
eMve-Ssmee keeeW nw ?
Gej-keeeWefke Demeelee Jesoveere kes YeeJe kes meceeve MegYe nesves mes meelee Jesoveere kes YeeJe kee Ieele mebYeJe
veneR nw~ DepeIeve neskej Yeer Jen peIeve keer Dehes#ee DevevleiegCeer nesleer nw, keeeWefke mebmeejeJemLee ceW meelee Jesoveere
kes DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleiegCes nerve DemeeleeJesoveere kes DevegYeeie kee Ske #ehekeesefCe ceW yengle mes DevegYeeie
keeC[keIeeleeW mes DevevleiegCeneefve eje Ieele efkees peeves hej DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW pees YeeJe Mes<e jne
nw, Jen peIeve nes egkee nw FmeefueS Gmemes en meelee kee DevegYeeie DevevleiegCee nw, keeeWefke Jen Ieelejefnle nesves
mes Glke= nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 139 mes 141

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /155

DeOegvee JesoveereJesovee YeeJeehes#eee peIevee leme Je#es$ekeeueehes#eee eEke peIevesleeefoeMveesejhesCe

met$e<edkeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~139~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee hebeeCeheefooe~~140~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo MegveeefJe<eeYetle-#eefhelekeceeeMf ekeue#eCesve Deeiele ejcemeceeJeefle&-Deeesieer
YeieJeeved peele: leefn& YeeJesve men Jeceefhe peIeveewJe, efJemeMelJeme keejCeeYeeJeeled~ DeLe DeMegveeefJe<eeYetle#eefhelekeceeeMf eke: #eefheleIeesueceevees iegefCeleIeesueceevees iegeCf elekeceeeMf ekees Jee #ehekeeseCf eceee eefo ejcemeceeJeefle&Deeesieer peele:, leefn& YeeJees peIeveewJe, Jeb YeJeefle hegve: DepeIeveb, peIevekeejCeeYeeJeeled~ YeJeoefhe peIeveJecehes#e
DevebleYeeieeYeefOekeb DemebKeeleYeeieeYeefOekeb mebKeeleYeeieeYeefOekeb mebKeeleiegCeeYeefOekeb DemebKeeleiegCeeYeefOekeb
e YeJeefle~
kegle: ?
peIeveJemeesheefj hejceeCetejecesCe JeefJeOeeves eefhelehebeJe=eflJeeled~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~141~~

Deye Jesoveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw lees Gmekes Je-#es$e-keeue keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~139~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve eej
mLeeveeW ceW heeflele nw~~140~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Meg vee kes efJe<eeYetle #eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deekej kes
DebeflecemeceeJeleea Deeesie kesJeueer YeieJeeved ngS nQ lees YeeJe kes meeLe Je Yeer peIeve ner neslee nw, keeeWefke Gmekes
efJemeMe nesves kee keesF& keejCe veneR nw hejvleg DeMeg vee kee efJe<eeYetle #eefhelekeceeefMeke, #eefheleIeesueceeve, iegefCele
Ieesueceeve DeLeJee iegefCelekeceeefMeke peerJe #eheke esCeer hej e{kej eefo DebeflecemeceeJeleea Deeesieer ngS nQ lees YeeJe
peIeve ner neslee nw hejvleg Je DepeIeve neslee nw, keeeWefke Gmekes peIeve nesves kee keesF& keejCe veneR nw~
DepeIeve nes kejkes Yeer Jen peIeve Je keer Dehes#ee DevevleJeW Yeeie mes DeefOeke, DemebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke,
mebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke, mebKeeleiegCee DeefOeke Deewj DemebKeeleiegCee DeefOeke neslee nw~
keeeWefke peIeve Je kes Thej hejceeCeg DeefOeke ece mes Je efJeeceeve ceW kener ieF& heeBe Je=efeeB nesleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~141~~

156 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 142 mes 146

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~142~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#ceefveieesoeheee&hlepeIeveeJeieenveeee DeeesefiekesJeefue-peIeveeJeieenveeee
DeheJeefle&leeeeb heueesheceme DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~143~~

penCCee~~144~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveYeeJes efmLeleJeme SkemeceeefmLeefleoMe&veeled~

SJeb oMecemLeues JesoveereJesovee Je#es$ekeeueYeeJeehes#eee efveheCelJesve <edef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
mebeefle DeeegJexovee eefo Jeehes#eee peIevee leefn& #es$e-keeue-YeeJeehes#eee eEke peIevesleeefoeMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee

DepenCCee~~145~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~146~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeegpe&Ieve#es$esCe met#ceefveieesoeheee&hlekes<eg ueyOesve Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$esCe

peIeveJemJeeefce-DeJeieenveeee: heeMeleOeveglmesOeeled efve<heVeeee: DeheJeefle&leeeeb heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eheesheuebYeeled~

Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~142~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met#ce efveieesefoee Deheee&hleke keer peIeve DeJeieenvee mes DeeesiekesJeueer keer

peIeve DeJeieenvee kees DeheJeefle&le kejves hej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~143~~
Jen peIeve nesleer nw~~144~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve YeeJe ceW efmLele Je keer Ske mecee efmLeefle osKeer peeleer nw~
Fme ekeej oMeJeW mLeue ceW Jesoveere kece& keer Jesovee Je-#es$e-keeue-YeeJe keer Dehes#ee efveheCe kejves
Jeeues eerme met$e hetCe& ngS~
Deye Deeegkece& keer Jesovee eefo Je keer Dehes#ee peIeve nw lees #es$e-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee mes keee
peIeve nw ee DepeIeve ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~145~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~146~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke met#ceefveieesefoee ueyOeheee&hlekeeW ceW eehle Debiegue

kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe Deeeg kece& kes peIeve #es$e mes heeBe meew Oeveg<e GlmesOe mes GlheVe peIeve Je kes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 147 mes 152

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /157

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~147~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~148~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSkemeceeeceeCesve peIevekeeuesve Debleceg&ntle&cee$eoerheefMeKeeeeb DeheJeefle&leeeeb

Debleceg&ntle&cee$eiegCekeejesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes eEke penCCee DepenCCee~~149~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~150~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeeg<ees peIeveYeeJe: Deheee&hlemebegeeflee&ieeegpe&IeveyebOes peele:,

peIeveJemJeeefceYeeJe: hegve: mebef%ehebesefveheee&hlemebegeyeeegpe&IeveJemebyebOeer YeJeefle~ lesveeegpe&IeveYeeJeeled
oerheefMeKeepeIeveJeYeeJeesvebleiegCe Fefle efmeb~
DeOegvee DeeegJexovee #es$eehes#eee peIevee leme JekeeueYeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee Keseoes penCCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~151~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~152~~
mJeeceer keer DeJeieenvee kees DeheJeefle&le kejves hej heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e he heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~147~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~148~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ske mecee eceeCe peIeve keeue mes Devleceg&ntle& eceeCe oerheefMeKee kees
DeheJeefle&le kejves hej Devleceg&ntle& cee$e iegCekeej heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~149~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~150~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeegkece& kee peIeve YeeJe Deheee&hle kes meeLe efleee Deeeg kes peIeve yebOe
ceW neslee nw hejvleg peIeve Je kes mJeeceer kee YeeJe meb%eer hebesefve heee&hleke kes meeLe yeebOeer ieF& Deeeg kes peIeve
Je mes mebyebOe jKeves Jeeuee nw~ Fme keejCe Deeeg kes peIeve YeeJe keer Dehes#ee oerheefMeKeehe peIeve Je kee
YeeJe DevevleiegCee nw, en efme nw~
Deye Deeeg keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee efpemekes peIeve nw, Gmekes Je-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~151~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~152~~

158 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 153 mes 156

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeleeLee-peIeve#es$eefmLeleeego&Jeb eeefhe peIeveeesiesve peIeveyebOekeeues e yeb

YeJeefle lee&ehf e oerheefMeKeeJeeled hebesevf epeIeveeesiesve Skesefveeslke=eesieeled DemebKeeleiegCesve yeeled DemebKeeleiegCeb
YeJeefle~
kegle: ?
oerheefMeKeeJes FJe YeJeme le=leereYeJeefmLelemet#cewkesefveeheee&hlekes DemebKeeleiegCeneefvecee$eefve<eskeeveeb
ieueveeYeeJeeled oerheefMeKeeJesCe peIeve#es$eefmLeleJes Yeeies les Debiegueme DemebKeeleYeeieesheuebYeeled Jee~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~153~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~154~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIevekeeueceskemeceecee$ecehes#e peIeve#es$eefmLeleeeg;kece&efmLeles: Debleceg&ntle&cee$eeee DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~155~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~~156~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefJeYee<ee efeeles-eefo Deeeg: ceOeceheefjCeecesve yebOeefelJee peIeve#es$eb kejesefle

leefn& #es$esCe men YeeJeesefhe peIevees YeJeefle~ DeveLee hegve: DepeIevee, YeJevleesefhe <edmLeeveheeflelee, YeeJes

efmeevleefebleeceefCeerkee-Jen Fme ekeej mes nw-eeefhe peIeve #es$e ceW efmLele Deeeg kece& kee Je
peIeve eesie Deewj peIeve yebOe keeue kes eje yeebOee ieee nw lees Yeer Jen Skesefve peerJe kes Glke= eesie mes
DemebKeeleiegCes Ssmes hebesevf e peerJe kes peIeve eesie kes eje yeebOes iees oerheefMeKee Je kes DemebKeeleiegCee neslee nw~
keeeW ?
keeeWefke oerheefMeKee Je kes meceeve YeJe kes le=leere mecee ceW efmLele met#ce Skesefve Deheee&hle kes (Je ceW
mes) DemebKeele iegCeneefve eceeCe efve<eskeeW kes ieueves kee DeYeeJe nw DeLeJee oerheefMeKee Je kee peIeve #es$eefmLele
Je ceW Yeeie osves hej Debiegue kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~153~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~154~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Ske mecee eceeCe peIeve keeue keer Dehes#ee peIeve
#es$eefmLele Deeeg kece& keer Devleceg&ntle& cee$e efmLeefle DemebKeeleiegCeer heeeer peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~155~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve n mLeeveeW
ceW heeflele nw~~156~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme keLeve kee mheerkejCe kejles nQeefo Deeeg kees ceOece heefjCeece mes yeebOekej peIeve #es$e kejlee nw lees #es$e kes meeLe YeeJe Yeer peIeve neslee
nw hejvleg Fmemes efJehejerle DeJemLee ceW YeeJe Jesovee DepeIeve nesleer nw~ DepeIeve neskej Yeer Jen n mLeeveeW ceW

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 157 mes 161

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /159

<eef[dYe: ekeejwJe=&efoMe&veeled~
DeOegvee DeeegJexovee eefo keeueehes#eee peIevee leefn& Je-#es$e-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~157~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~158~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveJesCe Skemeceeeyeb Debiegueme DemebKeeleYeeiesve KeefC[les le$e

SkeKeC[cee$esCe peIevekeeueJesCe Skemeceeeyeme mebKeeleYeeiecee$es Yeeies les DemebKeeleheesheuebYeeled~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~159~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~160~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeegpe&Ieve#es$esCe Debiegueme mebKeeleYeeiecee$e peIevekeeuepeIeve#es$es Yeeies les heueesheceme

DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~161~~

heeflele nesleer nw, keeeWefke YeeJe ceW n ekeejeW mes Je=ef osKeer peeleer nw~
Deye Deeeg keer Jesovee eefo keeue keer Dehes#ee peIeve nw lees Je-#es$e Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve
nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~157~~
Jen Gmekes efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~158~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Ske meceeeye kees Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie mes
KeefC[le kejves hej GmeceW mes Ske KeC[cee$e peIeve Je kee Skemeceeeye kes mebKeeleJeW Yeeiecee$e peIevekeeue
kes meeLe jnves Jeeues Je ceW Yeeie osves hej DemebKeelehe heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~159~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~160~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Deeeg kes peIeve #es$e kee Debiegue kes mebKeeleJeW Yeeie
eceeCe peIevekeeuemebbyebOeer peIeve #es$e ceW Yeeie osves hej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~161~~

160 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 162 mes 164

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~162~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeegJexovee YeeJeehes#eee DepeIevee DevebleiegCeeeefOekee YeJeefle~

keLeceeesefieejcemeceepeIeveJeYeeJees peIeveYeeJeeled DevebleiegCees YeJeleerefle esled ?
vew<e oes<e:, mJeYeeJeeled ewJe eflee&ieeegjvegYeeieeled ceveg<eeegYee&Jeme DevebleiegCelJeced~
#ehekeesCeeb eehleIeeleme YeeJeme keLecevevleiegCelJeb ?
vew<e oes<e:, Deeeg<e: #ehekeesCeeb eosMeme iegCeesCeerefvepe&je DeYeeJe FJe efmLeefle-DevegYeeieeesIee&leeYeeJeeled~
DeOegvee DeeegJexovee eefo YeeJelees peIevee leefn& Je-#es$e-keeueehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~163~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~164~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveJesCe Skemeceeeyeme DemebKeeleYeeiesve peIeveYeeJeeeg&Jes Yeeies

les DemebKeeleheesheuebYeeled~
kegle: DemebKeeleheesheueefyOe: ?

Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~162~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeegkece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~
Mebkee-DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee mebyebOeer peIeve Je kee YeeJe peIeve YeeJe keer Dehes#ee
DevebleiegCee kewmes nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke mJeYeeJe mes ner efleee Deeeg kes DevegYeeie mes ceveg<eeeg kee
YeeJe DevevleiegCee nw~
Mebkee-#ehekeesCeer cesW Ieele kees eehle ngDee DevegYeeie DevevleiegCee kewmes nes mekelee nw ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke #ehekeesCeer ceW Deeegkece& kes eosMe keer iegCeesCeerefvepe&je kes
DeYeeJe kes meceeve efmLeefle Deewj DevegYeeie kes Ieele kee DeYeeJe nw~
Deye Deeeg keer Jesovee eefo YeeJe mes peIeve nw lees Je, #es$e, keeue keer Dehes#ee keee peIeve nw ? Fleeefo
eMveesejhe mes n met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~163~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~164~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Ske meceeeye kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e peIeve

Je kee peIeveYeeJeege Deeeg kes Je ceW Yeeie osves hej DemebKeelehe heees peeles nQ~
Mebkee-DemebKeele he kewmes eehle nesles nQ ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 165 mes 168

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /161

peIeveYeeJeeeg&Jes yebOekekeeueemebKeeleYeeiecee$emeceeeyeeveecegheuebYeeled~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~165~~

penCCee Jee DepenCCee Jee~ penCCeeoes DepenCCee eGeCeheefooe~~166~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo ceOeceheefjCeecew: eflee&ieeegyeOeefelJee peIeve#es$eb kejesefle leefn& YeeJesve men

#es$eceefhe peIevecesJe~ DeLe ceOeceheefjCeecew: DeeegyeOeefelJee peIeve#es$eb ve kejesefle leefn& YeeJees peIevees YetlJee
#es$eJesovee DepeIevee YeJeefle~ YeJevleesefhe eleg:mLeeveheeflelee, #es$es DemebKeeleYeeieJe=ef-mebKeeleYeeieJe=efmebKeeleiegCeJe=ef-DemebKeeleiegCeJe=er: cegkelJee DeveJe=erveeceYeeJeeled~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~167~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~168~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIevekeeuesve peIeveYeeJekeeues Yeeies les Devleceg&ntle&cee$eiegCekeejesheuebYeeled~

SJeb SkeeoMemLeues DeeegJexoveepeIeveepeIevekeLevelJesve DeeoMemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee veeceJesovee eefo Jeehes#eee peIevee leefn& #es$e-keeue-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefo eMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

meceeOeeve-keeeWefke peIeveYeeJeege Deeeg kes Je ceW yebOekekeeue kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e meceeeye
heees peeles nQ, DeleSJe DemebKeelehe heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~165~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve eej
mLeeveeW ceW heeflele nw~~166~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo ceOece heefjCeeceeW kes eje efleee Deeeg kees yeebOekej peIeve #es$e kees
kejlee nw lees YeeJe kes meeLe #es$e Yeer peIeve ner neslee nw hejvleg eefo ceOece heefjCeeceeW kes eje Deeeg kees yeebOekej
peIeve #es$e kees veneR kejlee nw lees Gmekes YeeJe kes peIeve nesles ngS Yeer #es$e Jesovee DepeIeve nesleer nw~ DepeIeve
neskej Yeer Jen eej mLeeveeW ceW heeflele nw, keeeWefke #es$e ceW DemebKeeleYeeieJe=ef, mebKeeleYeeieJe=ef, mebKeeleiegCeJeef
Deewj DemebKeeleiegCeJe=ef kees es[kej Deve Je=efeeW kee DeYeeJe heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~167~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~168~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIevekeeue kee peIeveYeeJe mebyebOeer keeue ceW Yeeie osves hej Devleceg&ntle& cee$e
iegCekeej heeee peelee nw~
Fme ekeej ieejnJeW mLeue ceW Deeeg kece& keer Jesovee kes peIeve-DepeIeve keLevehe mes De"ejn met$e hetCe& ngS~
Deye veecekece& keer Jesovee eefo Je keer Dehes#ee mes peIeve nw lees #es$e-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQ-

162 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 169 mes 174

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme CeeceJes eCee oJJeoes penCCee lemme Kes eoes ef k eb penCCee

DepenCCee~~169~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~170~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveecekece&peIeve#es$esCe Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$esCe Deeeseif ekesJeefueejcemeceepeIeveJepeIeve#es$es mebKeeleebieguecee$es Yeeies les heueesheceme DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~171~~

penCCee~~172~~

efmeebleefevleeceefCeerkeele$e peIeveJes SkemeceeefmLeefleb cegkelJee DeveefmLeleerveeceYeeJeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~173~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~174~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJe&eJf eMegvs e met#ceefveieesovs e nlemeceglheefeb Glheeefole veecekece&peIeveevegYeeieb Dehes#e

met#cemeebhejeefekesve meJe&eJf eMegvs e yeeMe:keerelf e&veecekeceexlke=evegYeeieme MegYelJeeled IeeleJeefpe&leme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes veecekece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes #es$e keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~169~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~170~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke veecekece& mebyebOeer Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e

peIeve #es$e kee DeeesiekesJeueer kes Debeflece meceemebyebOeer peIeve Je kes mebKeele Debiegue eceeCe peIeve #es$e ceW
Yeeie osves hej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~171~~
Jen peIeve nesleer nw~~172~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-JeneB peIeve Je ceW Skemeceecee$e efmLeefle kees es[kej Deve efmLeefleeeW

kee DeYeeJe heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~173~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~174~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke meJe&efJeMeg met#ce efveieeso peerJe kes eje nle meceglheefe
kejkes GlheVe kejees iees veece kece& kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee meJe&efJeMeg met#cemeechejeefeke peerJe kes eje
yeebOes iees eMe:keerefle& kes Glke= DevegYeeie kes MegYe nesves mes etBefke Gmekee Ieele neslee veneR nw DeleSJe Jen Gmemes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 175 mes 178

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /163

mebeefle veecekece&Jesovee eme #es$eehes#eee peIevee leme Je-keeue-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe

met$e<edkeceJeleee&les-

pemme CeeceJes eCee Kes eoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb penCCee

DepenCCee~~175~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~176~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeleeLee-#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele eefo ef$eejceYeJes met#cewkesefves<eg

Ghehee peIeve#es$eb ke=leb YeJeefle leefn& JecemebKeeleYeeieeYeefOekeb, Skeefmceved ceveg<eYeJes mebeceiegCeesCee
efJeveeMeefe<e-ceeveemebKeelemeceeeyeeveece$eesheuebYeeled~ hegve: Sleme Jemeesheefj hejceeCetejecesCe JeOee&heefeleJeb
eeJeled peIeveJeceglke=mebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[cee$eb Jeef&lee Fefle~ leoeveeR Jeb
mebKeeleYeeieeYeefOekeb YeJeefle~ SJeb mebKeeleiegCeeYeefOeke-DemebKeeleiegCeeYeefOekelJeb %eelJee eheefeleJeced~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~177~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~178~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeesIepeIevekeeueceskemeceeb Dehes#e #es$e-Je-keeueme heueesheceme

DevevleiegCee heeee peelee nw~

Deye veecekece& keer Jesovee efpemekes #es$e keer Dehes#ee mes peIeve nw Gmekes Je-keeue-YeeJe keer Dehes#ee mes
keee peIeve nw ? Fleeefohe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes veece kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve?~~175~~
Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~176~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en keLeve Fme ekeej nw-#eefhelekeceeefMekemJehe mes Deekej kes eefo

ef$eejce YeJe ceW met#ce SkesefveeW ceW GlheVe neskej peIeve #es$e efkeee ieee nw lees Je DemebKeeleJeW Yeeie mes
DeefOeke neslee nw, keeeWefke eneB Ske ceveg<e YeJe ceW mebece iegCeesCeer eje ve efkees peeves Jeeues DemebKeele
meceeeye heees peeles nQ, efhej Fme Je kes Thej hejceeCeg DeefOeke kes ece mes peIeve Je kees Glke= mebKeele
mes KeefC[le kejkes GmeceW SkeKeC[cee$e keer Je=ef nes peeves leke ye{evee eeefnS~ Gme mecee Je mebKeeleJeW Yeeie
mes DeefOeke neslee nw~ Fmeer ekeej mes mebKeeleiegCeer DeefOekelee Deewj DemebKeeleiegCeer DeefOekelee kees Yeer peevekej
eheCee kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~177~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~178~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Ske mecee eceeCe DeesIe peIevekeeue keer Dehes#ee #es$e Je

164 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 179 mes 182

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DemebKeeleYeeiesveesvemeeiejeshecemehleYeeies<eg efYeeieeceeCeb, DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~179~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~~180~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo peIeveeJeieenveeeeb efmLelepeerJesve ceOeceheefjCeecew: veeceYeeJees ye: leefn&

#es$esCe men YeeJeesefhe peIevees YeJeefle~ DeLe DepeIevees yemleefn& YeeJeJesovee DepeIevee mee e DevevleYeeieeYeefOeke-DemebKeeleYeeieeYeefOeke-mebKeeleYeeieeYeefOeke-mebKeeleiegCeeYeefOeke-DemebKeeleiegCeeYeefOekeDevebleiegCeeYeefOekelJesve <edmLeeveheeflelee YeJeefle Fefle %eeleJeced~
DeOegvee veeceJesovee eme peIevee keeueehes#eee, leme Je-#es$e-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme CeeceJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee

DepenCCee~~181~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe~~182~~
Je mebyebOeer pees keeue heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes oes Yeeie
eceeCe nw Jen DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~179~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve n mLeeveeW
ceW heeflele nw~~180~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo peIeve DeJeieenvee ceW efmLele peerJe kes eje ceOece heefjCeeceeW mes
veecekece& kee DevegYeeie yeebOee ieee nw lees #es$e kes meeLe YeeJe Yeer peIeve neslee nw hejvleg eefo Ge peerJe kes eje
veecekece& kee DevegYeeie (DepeIeve yeebOee ieee nw, lees YeeJeJesovee DepeIeve nesleer nw~ Ge DepeIeve YeeJe Jesovee,
DevevleYeeieDeefOeke, DemebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleYeeieDeefOeke, mebKeeleiegCeDeefOeke, DemebKeeleiegCeDeefOeke Deewj
DevevleiegCeDeefOeke mJehe mes n mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye veecekece& keer Jesovee efpemekes keeue keer Dehes#ee peIeve nw, Gmekes Je-#es$e Deewj YeeJe keer Dehes#ee
keee peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes veecekece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~181~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve heeBe
mLeeveeW ceW heeflele nw~~182~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 183 mes 186

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /165

efmeebleefevleeceefCeerkee#eefhelekeceeefMekeue#eCesve MegveeefJe<eesve heefjCelesve peerJesve DeeesefiekesJeefueejcemecees eefo eosMees peIeve: ke=le: leefn& keeuesve men Jeceefhe peIeveb YeJeefle~ DeLe DeveLee leefn&
JecepeIeveb, peIevekeejCeeYeeJeeled~ YeJeoefhe hebemLeeveheefleleb, hejceeCetejeefoecesCe efvejblejb ielJee
DemebKeeleiegCeJe=ew Jeme hee&JemeeveesheuebYeeled~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~183~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~184~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeve#es$esCe Debiegueme DemebKeeleYeeieeceeCesve DeeesefiepeIeve#ess$es

mebKeeleIeveebieguecee$es Yeeies les DemebKeeleheesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~185~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~186~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeceOeceheefjCeecew: ke=leveecekece&peIeveYeeJecehes#e met#cemeebhejeefekesve meJe&eJf eMegvs e

ye eMe:keerlegl& ke=evegYeeieme MegYeYeeJesve IeeleJeefpe&leme Deeeseif eejcemecees DeJeefmLeleme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
mebeefle eme veeceJesovee YeeJeehes#eee peIevee leme Je-#es$e-keeueehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-Megvee kes efJe<eeYetle #eefhelekeceeefMeke mJehe mes heefjCele peerJe kes eje
eefo DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW eosMe peIeve kej efoee ieee nw lees keeue kes meeLe Je Yeer peIeve neslee
nw hejvleg eefo Ssmee veneR efkeee ieee nw lees Je DepeIeve neslee nw, keeeWefke Ge DeJemLee ceW Gmekes peIeve nesves
kee keesF& keejCe veneR nw~ DepeIeve neskej Yeer Jen heeBe mLeeveeW ceW heeflele neslee nw, keeeWefke Gejesej hejceeCeg
DeefOeke Deeefo kes ece mes efvejvlej peekej DemebKeeleiegCeJe=ef ceW Je kee Devle heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~183~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer nesleer nw~~184~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke peIeve #es$e kes eje Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie
eceeCe DeeesiekesJeueer kes peIeve #es$e ceW mebKeeleIeveebiegue eceeCe Yeeie osves hej DemebKeele he heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~185~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~186~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-ceOece heefjCeeceeW kes eje efkees iees veecekece& kes peIeve YeeJe keer Dehes#ee
meJe&efJeMegef met#cemeechejeefeke mebele kes eje yeebOee ieee eMe:keerefle& kee Glke= DevegYeeie MegYe nesves kes keejCe
Ieele mes jefnle neskej DeeesefiekesJeueer kes Deefvlece mecee ceW efmLele DevevleiegCee heeee peelee nw~
Deye efpeme veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw, Gmekeer Je-#es$e Deewj keeue keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQ-

166 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 187 mes 190

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme CeeceJes eCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb penCCee

DepenCCee~~187~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~188~~

efmeebleefevleeceefCeerkee#eefhelekeceeeMf ekeue#eCesveeielesve ef$eejceYeJes eefo YeeJees ceOeceheefjCeecesve yebOeefelJee

nlemeceglheefekeb ke=lJee peIeve: ke=le: leefn& le$e JecemebKeeleYeeieeYeefOekeb YeJeefle, DeieefueleemebKeelemeceeeyelJeeled~ Gheefj hejceeCetejeefoecesCe eleeesefhe Je=e: eheefeleJee:~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~189~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eGeCeheefooe~~190~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo peIeveYeeJemeefnlepeerJesve peIeveYeeJeyeeeeb ewJe efmLelJee #es$eceefhe peIeveb

ke=leb YeJeefle leefn& YeeJesve men #es$eJesovee Deefhe peIevee YeJeefle~ DeLe ve peIeveb ke=leb leefn& DepeIevee e
eleg:mLeeveheeflelee, le$e eosMeesejeefoecesCe #es$eme elegJe=e&
f mebYeJeeled~ GlheVele=leeremecee#es$eb eosMeesejeefoecesCe
leleeeesieemebKeeleiegCeJe=efcegheieleelegLe&meceepeIeve#es$esCe meMeb YeJeefle~
kegle: ?

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~187~~
Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~188~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-#eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deees ngS peerJe kes eje ef$eejce YeJe ceW
ceOece heefjCeece ceW yeebOekej nlemeceglheefe kejkes eefo YeeJe peIeve efkeee ieee nw, lees JeneB hej Je DemebKeeleJeW
Yeeie mes DeefOeke neslee nw keeeWefke JeneB DemebKeele meceeeye Deieefuele nQ~ Deeies hejceeCeg DeefOeke Deeefo kes ece
mes eejeW ner Je=efeeW keer eheCee kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~189~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve eej
mLeeveesW ceW heeflele nw~~190~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo peIeveYeeJe meefnle peerJe kes eje peIeve YeeJe kes keeue ceW ner jn
kejkes #es$e kees Yeer peIeve kej efueee ieee nw lees YeeJe kes meeLe #es$e Jesovee Yeer peIeve nesleer nw hejvleg eefo #es$e
kees peIeve veneR efkeee ieee nw lees Jen DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw, keeeWefke JeneB Gejesej eosMe
DeefOeke Deeefo kes ece mes #es$e kes eej Je=efeeB mebYeJe nQ~
GlheVe nesves kes le=leere mecee #es$e eosMe DeefOeke Deeefo kes ece mes Gmekes eesie DemebKeeleiegCeJe=ef kees
eehle ngS elegLe& meceemebyebOeer peIeve #es$e kes meMe neslee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 191 mes 194

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /167

elegLee&efo<eg mecees<eg DeJeieenveeeeb SkeevleevegJe=efeesieJeMesve DemebKeeleiegCeJe=efoMe&veeled~ SJeb #es$eJe=ef:

kele&Jee eeJeod peIeveYeeJesve DeefJeeslke=#es$eb peeleefceefle~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~191~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~192~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeesIepeIevekeeuesve Skemeceesve peIeveYeeJekeeues Yeeies les heueesheceme

DemebKeeleYeeiesveesve meeiejeshece mehleYeeies<eg efYeeieesheuebYeeled~
SJeb eoMecemLeues DeeoMe met$eeefCe veeceJesoveeefveheCehejlJesve ieleeefve~
mebeefle eme iees$eJesovee Jeehes#eee peIevee leme #es$e-keeue-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme iees o Jes eCee oJJeoes penCCee lemme Kes eoes ef k eb penCCee
DepenCCee~~193~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~194~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeesIepeIeve#es$esCe Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$esCe mebKeeleebieguecee$eeeesefiekesJeefuepeIeveeJeieenveeeeb DeheJeefle&leeeeb DemebKeeleheesheuebYeeled~

keeeW ?
keeeWefke elegLee&efoke meceeeW ceW SkeevleevegJe=efeesie kes JeMe mes DeJeieenvee ceW DemebKeeleiegCeJe=ef osKeer
peeleer nw~ Fme ekeej peIeve YeeJe mes DeefJe Glke= #es$e kes nesves leke #es$e keer Je=ef kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~191~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~192~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Skemeceehe DeesIe peIeve keeue kee peIeve YeeJe

keeue ceW Yeeie osves hej heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes oes Yeeie heees
peeles nQ~
Fme ekeej yeejnJeW mLeue ceW veecekece& keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues De"ejn met$e hetCe& ngS~
Deye efpevekes iees$ekece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes #es$e-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes iees$e keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes #es$e keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~193~~
efveece mes Jen DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~194~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe DeesIe peIeve #es$e kee mebKeele
Ieveebiegue eceeCe DeeesiekesJeueer keer peIeve DeJeieenvee ceW Yeeie osves hej DemebKeele he heees peeles nQ~

168 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 195 mes 198

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~195~~

penCCee~~196~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveJeme SkemeceeeJemLeeveoMe&veeled peIevee iees$eJesovee %eeleJeeefmle~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~197~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~198~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJeexlke=efJeMegee nlemeceglheefekeb ke=lJee GlheeefolepeIeveevegYeeiecehes#e

met#cemeebhejeefekesve cegefvevee meJe&efJeMegsve yeesewieex$emeeslke=evegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
De$e keefeoeMebkelesiees$epeIeveevegYeeiesefhe Geiees$epeIeveevegYeeieesefmle Fefle esled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleoeMebkeveereb, yeeojlespemkeeefekes<eg heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$ekeeuesve Gsefueleesewieex$es<eg
DeefleefJeMegdee Ieeefleleveereiees$es<eg iees$eme peIeveevegYeeieeYegheieceeled~
eme iees$eJesovee #es$eehes#eee peIevee leme Je-keeue-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~195~~
Jen peIeve nesleer nw~~196~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve Je kee Ske mecee DeJemLeeve heeee peelee nw FmeefueS iees$ekece&

keer peIeve Jesovee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~197~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~198~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke meJeexlke= efJeMegef kes eje nlemeceglheefe kees kejkes

GlheVe kejees iees peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee meJe&efJeMeg met#cemeechejeefeke mebele kes eje yeebOee ieee Ge
iees$e kee Glke= DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwiees$e kes peIeve DevegYeeie ceW Yeer keee Geiees$e kee peIeve DevegYeeie neslee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQSsmeer DeeMebkee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke efpevneWves heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e keeue kes eje
Geiees$e kee Gsueve efkeee nw Je efpevneWves DeefleMee efJeMegef kes eje veereiees$e kee Ieele kej efueee nw Gve yeeoj
lespemkeeefeke peerJeeW ceW iees$e kee peIeve DevegYeeie mJeerkeej efkeee ieee nw DeleSJe iees$e kes peIeve DevegYeeie ceW
Geiees$e kee DevegYeeie mebYeJe veneR nw~
efpemekes iees$e kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes Je-keeue Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 199 mes 204

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /169

pemme iees o Jes eCee Kes eoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb penCCee
DepenCCee~~199~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~200~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eLee veecekece&mebyebeOf eJeme eleg:mLeeveheeflelelJeb eefheleb leLee eheefeleJeb,

efJeMes<eeYeeJeeled~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~201~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~202~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeesIepeIevekeeuesve Skemeceesve peIeve#es$ekeeues Yeeies les heueesheceme

DemebKeeleYeeiesveesvemeeiejeshecemehleYeeies<eg efYeeieesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~203~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~204~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefveecesve DepeIevee DevebleiegCeeYeefOekee YeJeefle~

De$e keefeoenyeeojlespeesJeeegkeeefekes<eg Glke=efJeMegee Ieeefleleveerewieex$eevegYeeies<eg iees$eevegYeeieb peIeveb ke=lJee lesve

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes #es$e keer Dehes#ee iees$e keer Jesovee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~199~~
Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~200~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB efpeme ekeej mes veecekece& mebyebOeer Je kes eej mLeeveeW ceW heeflele nesves
keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej mes iees$e kes efJe<ee ceW Yeer Ge eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF&
efJeMes<elee veneR nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~201~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~202~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Ske meceehe DeesIe peIeve keeue kee peIeve #es$e kes keeue ceW
Yeeie osves hej heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes nerve Ske meeiejeshece kes meele YeeieeW ceW mes oes Yeeie heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~203~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~204~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~

eneB keesF& Mebkee kejlee nw efke-

170 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 205, 206

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peIeveevegYeeiesve men $e+pegielee met#ceefveieesos<eg Glhee ef$emeceeJeefle&-Deenejke-ef$emeceeleJemLeme #es$esCe

men YeeJees peIeve: efkeb ve peeeles ?
Deeeee&osJe: eenve peeeles, yeeojlespeesJeeegkeeefekeheee&hlekes<eg peelepeIeveevegYeeiesve men Deve$e Glhees: DeYeeJeeled~ eefo
Deve$e Glheeles lee|n efveeceeled DevebleiegCeJe=dee JeOe&efelJee ewJeeslheeles veeveLee~
keLecesleod %eeeles ?
peIeve#es$eJesoveeee YeeJeJesovee efveeceeovevleiegCee Fefle met$eJeeveeled SJe %eeeles~
DeOegvee iees$eJesovee keeueehes#eee eefo peIevee leefn& Je-#es$e-YeeJeehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme iees o Jes eCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb penCCee

DepenCCee~~205~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCe-heefooe~~206~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo #eefhelekeceeefMekeue#eCesveeielesve Deeesefieejcemecees keeuees peIeve: ke=le:

efpevnesWves Glke= efJeMegef kes eje veereiees$e kes DevegYeeie kee Ieele kej efueee nw Gve yeeoj lespemkeeefeke Je
Jeeegkeeefeke peerJeeW ceW iees$e kes DevegYeeie kees peIeve kejkes Gme peIeve DevegYeeie kes meeLe $e+pegieefle kes eje met#ce
efveieeso peerJeeW ceW GlheVe neskej ef$emeceeJeleea Deenejke Deewj leodYeJemLe nesves kes le=leere mecee ceW Jele&ceeve Gmekes
#es$e kes meeLe YeeJe peIeve keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQveneR neslee nw, keeeWefke yeeoj lespemkeeefeke Je Jeeegkeeefeke heee&hleke peerJeeW ceW GlheVe peIeve DevegYeeie kes
meeLe Deve peerJeeW ceW GlheVe nesvee mebYeJe veneR nw~ eefo Jen Deve peerJeeW ceW GlheVe neslee nw lees efveece mes Jen
DevevleiegCeJe=ef mes Je=ef kees eehle neskej ner GlheVe neslee nw, Deve ekeej mes veneR~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen peIeve #es$e Jesovee kes meeLe YeeJe Jesovee efveece mes DevevleiegCeer nesleer nw Ssmes met$eJeeve
mes ner peevee peelee nw~
Deye iees$ekece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee eefo peIeve nw lees Je-#es$e Deewj YeeJe keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes iees$e keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Jen keee
Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~205~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve heeBe
mLeeveeW ceW heeflele nw~~206~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo #eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deees ngS peerJe kes eje DeeesiekesJeueer
kes Debeflece mecee ceW keeue peIeve efkeee ieee nw lees keeue kes meeLe Je Yeer peIeve neslee nw hejvleg eefo Jen Deve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 207 mes 211

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /171

leefn& keeuesve men Jeceefhe peIeveb YeJeefle~ DeLe eefo DeveLee Deeielemleefn& hebemLeeveheeflelee, hejceeCetejecesCe
eleg:heg<eeveeefele le$e hebeJe=efoMe&veeled~ leemeeb Je=eveeb eheCeeb %eelJee kele&Jee~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~207~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~208~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDebiegueme DemebKeeleYeeiecee$e-peIeveeJeieenveeee: mebKeeleebieguecee$eeeesefiepeIeve#es$es Yeeies lesefhe DemebKeeleheesheuebYeeled~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~209~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~210~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeyeeojlespeesJeeegkeeefekeheee&hlepeIeveevegYeeiecehes#e meJe&efJeMegsve
met#cemeebhejeefekecenecegefvevee yeesewieex$eeslke=evegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee iees$eJesovee eme YeeJeehes#eee peIevee leme Je-#es$e-keeueehes#eee efkeb peIevesleeefoeMveesejhesCe
met$e<edkeceJeleee&les-

pemme iees o Jes eCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb penCCee

DepenCCee~~211~~
mJehe mes Deeee nw lees Ge Jesovee heeBe mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw, keeeWefke eej heg<eeW kee Deeee kejkes Jeneb
hejceeCeg DeefOekelee kes ece mes heeBe Je=efeeB osKeer peeleer nQ~ Gve Je=efeeW keer eheCee peevekej kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~207~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~208~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e peIeve DeJeieenvee kee mebKeele Ieveebiegue
eceeCe DeeesiekesJeueer kes peIeve #es$e ceW Yeeie osves hej Yeer DemebKeelehe heees peeles nQ~
met$eeLe&-

Gmekes YeeJe keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~209~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~210~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke yeeoj lespemkeeefeke Je yeeoj Jeeegkeeefeke heee&hlekeeW ceW

ngS peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee meJe&efJeMeg met#cemeechejeefeke cenemebele kes eje yeebOee ieee Ge iees$e kee
Glke= DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~
Deye iees$ekece& keer Jesovee efpemekes YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes Je-#es$e Deewj keeue keer Dehes#ee keee
peIeve nw ? Fleeefo eMveesejhe mes n met$eeW kee DeJeleej efkeee pee jne nwmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Je keer
Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~211~~

172 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 212 mes 216

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~212~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeleleeeesie#eefhelekeceeefMekepeIeveJeceeefob ke=lJee eleg:heg<eeveeefele Jeme

eleg:mLeeveheeflelelJeb eheefeleJeced~

lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~213~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~214~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeef$emeceeenejke-ef$emeceeleodYeJemLe-met#ceefveieesopeIeveeJeieenveeb Dehes#e
peIeveYeeJemJeeefce-yeeojlespeesJeeegkeeefekeheee&hleeJeieenveeee: DemebKeeleiegCelJeoMe&veeled~ ve e met#ceeJeieenveeee
yeeojeJeieenvee meMee Tvee Jee YeJeefle efkeb leg DemebKeeleiegCee ewJe YeJeefle~
kegle Sleod %eeeles ?
DeJeieenveeoC[kemet$eeosJe %eeeles~

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~215~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~216~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoefhe megieceb~ SJeb peIeveJesoveemeefVeke<e&: Dekece&Ceeb eefhelees YeJeefle~

Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~212~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-leleeeesie #eefhelekeceeefMeke peerJe kes peIeve Je mes ueskej eej heg<eeW

kee Deeee kejkes Je kes eej mLeeveeW ceW heeflele nesves keer eheCee kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes #es$e keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~213~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~214~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-leerve meceeJeleea Deenejke Deewj leodYeJemLe nesves kes le=leere mecee ceW Jele&ceeve
met#ce efveieeso peerJe keer peIeve DeJeieenvee keer Dehes#ee peIeve YeeJe kes mJeeefceYetle yeeoj lespemkeeefeke, Jeeegkeeefeke
heee&hle keer DeJeieenvee DemebKeeleiegCeer osKeer peeleer nw~ yeeoj peerJe keer DeJeieenvee met#ce peerJe keer DeJeieenvee kes
yejeyej ee Gmemes nerve veneR nesleer nw, efkevleg Jen Gmemes DemebKeeleiegCeer ner nesleer nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-en DeJeieenveeoC[ke met$e DeLee&led DeuheyenglJeoC[ke met$e mes peevee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes keeue keer Dehes#ee Jen keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~215~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~216~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e Yeer megiece nw~ Fme ekeej Dee"eW keceeX keer peIeve meefVeke<e&Jesovee
eefhele keer ieF&~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 217, 218

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /173

SJeb $eeesoMecemLeues iees$eJesoveeefveheCelJesve elegefJeMeeflemet$eeefCe ieleeefve~

SJeb mJemLeeveJesoveemeefVeke<e&: heefjmeceehle:~
DeLe hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&: keLelesDeOegvee hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& YesoeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

pees mees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees ogefJenes-penCCeDees hejlLeeCeJes eCee-meef C Ceeemees es J e Gke k emmeDees hejlLeeCeJes eCeemeef C Ceeemees
esJe~~217~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb hejmLeeveJesoveemeefVeke<eex efefJeOeewJe YeJeefle, DevemeemebYeJeeled~
peIeveeslke=mebeesiesve ef$eefJeOe: efkeVe peeeles ?
ve peeeles, eYeeb JeefleefjemebeesieeYeeJeeled~ veevegYeehe#eesefhe, leme MeMee=biemeceevelJeeled~
mebeefle peIevehejmLeeveJesoveemeefVeke<e lekelJee Glke=hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&YesoeefleheeoveeLe met$eeceJeleee&les-

pees mees penCCeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees Lehhees~~218~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeveghetefJe&-DeefOekeejes veemleerefle %eeleJeb~
mee efkeceLe De$e efJeJeef#eleeefmle ?

Fme ekeej lesjnJeW mLeue ceW iees$ekece& keer Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues eewyeerme met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej mJemLeeveJesoveemeefVeke<e& meceehle ngDee~
Deye hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kene peelee nwDeye hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso eefleheeefole kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

pees Jen hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& nw Jen oes ekeej kee nw-peIeve hejmLeeveJesovee

meefVeke<e& Deewj Glke= hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&~~217~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej mes hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& oes ekeej kee ner nw, keeeWefke Deewj
Deve keer mebYeeJevee veneR nw~
Mebkee-peIeve Deewj Glke= kes mebeesie mes Jen leerve ekeej kee keeeW veneR neslee nw ?
meceeOeeve-veneR neslee nw, keeeWefke oesveeW mes efYeVe mebeesie kee DeYeeJe nw~ DevegYee he#e Yeer mebYeJe veneR nw,
keeeWefke Jen KejieesMe kes meeRieeW kes meceeve DemebYeJe nw~
Deye peIeve hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kees es[kej Glke= hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso yeleueeves nsleg oes
met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

pees Jen peIeve hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& nw Jen DeYeer mLeefiele jKee peelee nw~~218~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke eneB DeeveghetJeea kee DeefOekeej veneR nw~

Mebkee-Gmekeer JeneB efJeJe#ee efkemeefueS keer pee jner nw ?

174 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 219

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leefmceVeglke=hejmLeeveJesoveemebefVeke<ex DeJeieles meefle peIeve: hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&: DeJeieceles megKesvesefle~

pees mees GkekemmeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes

Keseoes keeueoes YeeJeoes esefo~~219~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJeb elegefJe&OeewJe, DevemeevegheuebYeeled~

De$e keefeoeMebkelesSkemebeesie-efmebeesie-ef$emebeesie-eleg:mebeesiew: hebeoMeefJeOe: efkeVe peeeles ?
Deeeee&osJe: meceeOeesve peeeles, mebeesieme peelevlejerYetleme DevegheuebYeeled~ ve meJee&lcevee mebeesiees, eesjskelejmeeYeeJesve
mebeesieeYeeJeemebieeled~ vewkeosMesve mebeesie:, mebegeYeeJeme DeYeeJeemebieeled Flej$eeefhe mebeesieeYeeJeemebieeled~ lele
SlesveeefYeeeesCe elegefJe&OeewJe Glke=JesoveemeefVeke<e&: Fefle efmeb peeleced~
SJeb elego&MecemLeues hejmLeevemeefVeke<e&JesoveeYesoeefoeefleheeovehejeefCe $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee eme %eeveeJejCeJesovee Jele: Glke=e leme <edkece&Ceeb Jeehes#eee eEke Glke=sleeefoeMveesejhesCe
met$e$eeceJeleee&les-

meceeOeeve-Glke= hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kee %eeve nes peeves hej etBefke peIeve hejmLeeve JesoveemeefVeke<e&megKehetJe&ke peevee pee mekelee nw, DeleSJe eneB Gmekeer efJeJe#ee keer ieF& nw~
met$eeLe&-

pees Jen Glke= hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& nw Jen Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe keer
Dehes#ee eej ekeej kee nw~~219~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej mes Jen eej ekeej kee ner nw, keeeWefke Gvemes efYeVe Deewj keesF&
Yeso veneR heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwSke mebeesie, efmebeesie, ef$emebeesie Deewj eleg:mebeesie mes Jen hevn ekeej kee keeeW veneR neslee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQveneR neslee nw, keeeWefke Gmemes efYeVe peelevlejerYetle mebeesie heeee veneR peelee~ eefo Jen heeee peelee nw lees keee
meJee&lceke mJehe mes DeLeJee SkeosMe mJehe mes ? Jen mebeesie meJee&lceke mJehe mes lees mebYeJe nw veneR, keeeWefke
Fme ekeej mes oesveeW ceW mes Ske kee DeYeeJe nes peeves kes keejCe mebeesie mes ner DeYeeJe kee emebie Deelee nw~ SkeosMe
he mes Yeer Jen mebYeJe veneR nw, keeeWefke Ssmee ceeveves hej mebegelee kes DeYeeJe kee emebie Deelee nw DeLeJee Deve$e
Yeer mebeesie kes DeYeeJe kee emebie nesvee eeefnS DeleSJe Fme DeefYeeee mes eej ekeej kee ner Glke= JesoveemeefVeke<e&
nw en efme neslee nw~
Fme ekeej eewonJeW mLeue ceW hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso Deeefo kee eefleheeove kejves Jeeues leerve met$e
hetCe& ngS~
Deye efpemekes %eeveeJejCe kece& keer Jesovee Je mes Glke= nw Gmekes n keceeX kes Je keer Dehes#ee keee
Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 220, 222

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /175

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~220~~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efJeeCeheefooe~~221~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMegveeefJe<eeYetleiegeCf elekeceeeMf ekeue#eCesve Deeiele veejkeejcemecees efmLeleme

Jeb %eeveeJejCeereJesCe men <eCCeeb kece&Ceeb Jeb Glke=b YeJeefle~ DeLe %eeveeJejCeereJeme MegveeefJe<eeYetleiegefCelekeceeefMekees YetlJee eefo Mes<ekece&CeeceMegveeefJe<eeYetleiegefCelekeceeefMekees YeJeefle leefn& les<eeb JeJesovee
Deveglke=e~ meeefhe ef:mLeeveheeflelee, DevemeemebYeJeeled~ Sleod JeeefLe&keveemet$eb~
mebeefle heee&eeefLe&keveeefMe<eevegeneLe&cegejmet$eceJeleee&les-

DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee~~222~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereJeme Glke=mebeeb ke=lJee eefo Deefhe Mes<e<edkece&CeeceskeeosMeesveeslke=mebeeb kejesefle leefn& les<eeb JeJesovee Deveglke=e YetlJee DevebleYeeienervee~
ke: eefleYeeie: ?
Glke=Jeb eefleYeeie:~ efeosMeesveme Glke=Jeme mebees ke=lesefhe DevebleYeeienervee YeJeefle~

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Deeeg
kees es[kej Mes<e n keceeX keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee
Deveglke= ?~~220~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer, Glke= keer Dehes#ee Deveglke= oes mLeeveeW
ceW heeflele nw~~221~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Megvee kes efJe<eeYetle iegefCelekeceeefMeke mJehe mes Deekej veejke YeJe kes
Debeflece mecee ceW efmLele peerJe kes %eeveeJejCeere kes Je kes meeLe n keceeX kee Je Glke= neslee nw hejvleg
%eeveeJejCeere Je kee Megvee kee efJe<eeYetle iegefCelekeceeefMeke neskej eefo Mes<e keceeX kee DeMegvee kee
efJe<eeYetle iegefCelekeceeefMeke neslee nw lees Gvekeer JeJesovee Deveglke= nesleer nw~ Jen Yeer efmLeeve heeflele nw, keeeWefke
eneB Deve mLeeve keer mebYeeJevee veneR nw~ en JeeefLe&kevee kee Deeee kejves Jeeuee met$e nw~
Deye heee&eeefLe&ke vee Jeeues efMe<eeW kes Devegen nsleg Gej met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

DevevleYeeienerve DeLeJee DemebKeeleYeeienerve nesleer nw~~222~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere Je kee Glke= mebee kejkes eefo Mes<e n keceeX kee Ske
eosMe nerve Glke= mebee kejlee nw lees Gvekeer Jesovee Je keer Dehes#ee Deveglke= neskej DevevleYeeie nerve nesleer nw~
eMve-eefleYeeie keee nw ?
Gej-Glke= Je eefleYeeie nw~ oes eosMeeW mes nerve Glke= Je kee mebee kejves hej Yeer DevevleYeeie

176 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 223, 224

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e ke: eefleYeeie: ?

Glke=Jeme efYeeie: eefleYeeie:~ SJeceslesve ecesCe DevebleYeeieneefveYetl& Jee leeJeod ieefle eeJeoglke=Jeceglke=mebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[ceglke=Jeeled heefjnerveb Fefle~ lele: eYe=efle DemebKeeleYeeieneefveYet&lJee
ieefle eeJeoglke=Jeb leleeeesiesve heueesheceme DemebKeeleYeeiesve KeefC[les le$e SkeKeC[sve heefjnerveefceefle~
DeefOekeb efkeVe nereles ?
ve, iegefCelekeceeefMekes Glke=sve eefo #eees YeJeefle leefn& SkemeceeeyeewJe #eereles Fefle iegheosMeeled~
lemceeled s ewJe neveew iegefCelekeceeefMekes YeJeleerefle efmeced~
DeOegvee DeeegJexovee Jele: efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~223~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~224~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeiegefCelekeceeefMekeejcemeceeveejkeeego&Jeceskemeceeeyeme DemebKeeleYeeie:,
deOe&iegCeneefveiegefCeleeveesveeYemlejeefMevee yebOekekeeuecee$emeceeeyes<eg DeheJeefle&les<eg Skemeceeeyeme
DemebKeele-YeeieesheuebYeeled~ Deeeg<e: Glke=Jeb hegve: ef-Glke=yebOekekeeuecee$emeceeeyemeceeveb~ lesve
mJekeeslke=Jecehes#e iegeCf elekeceeeMq eke-DeeegJ& eJesovee DemebKeeleiegCenervee~ eeefhe DeeegJ& es hejYeJes DemebKeelee

nerve nesleer nw~

eMve-eneB eefleYeeie ieee nw ?
Gej-Glke= Je kee efleere Yeeie eefleYeeie nw~ Fme ekeej Fme ece mes DevevleYeeieneefve neskej leye
leke peeleer nw peye leke efke Glke= Je kees Glke= mebKeele mes KeefC[le kej GmeceW mes Ske KeC[ Glke= Je
ceW mes nerve neslee nw~ JeneB mes ueskej Glke= Je kees leleeeesie heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes KeefC[le kejves
hej GmeceW Ske KeC[ mes nerve nesves leke DemebKeele Yeeieneefve neskej peeleer nw~
Mebkee-DeefOeke nerve keeeW veneR neslee nw ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke iegefCelekeceeefMeke peerJe ceW Glke=he mes eefo #ee neslee nw lees Ske meceeeye
kee ner #ee neslee nw, Ssmee ieg kee GheosMe nw~ Fme keejCe iegefCelekeceeefMeke peerJe ceW oes ner neefveeeB nesleer nQ, en
efme neslee nw~
Deye Deeeg kece& keer Jesovee Je mes keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Deeegkece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee

Deveglke= ?~~223~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCeer nerve nesleer nw~~224~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke iegefCelekeceeefMeke ejcemeceeJeleea veejkeer kee

DeeegJe Ske meceeeye kes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe neslee nw, keeeWefke [s{ iegCeneefveeeW mes iegefCele DeveesveeYemle
jeefMe eje, yevOeke keeue eceeCe meceeeyeeW kes DeheJeefle&le kejves hej Ske meceeeye kee DemebKeeleJeeB Yeeie
heeee peelee nw hejvleg Deeeg kece& kee Glke= Je oes Glke= yebOeke keeue eceeCe meceeeyeeW kes yejeyej nw

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 225 mes 227

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /177

iegCeneveees ve ieueefvle lee&ehf e %eeveeJejCeereeefomehlekece&eges iegeCf elekeceeeMf ekes DeeegJ& eme DemebKeeleiegCenervecesJe,
eoe eoe Deeegye&Oveeefle leoe leoe leleeeesiesCe peIevesve eesiesve yeOveeefle Fefle met$eJeeveeled~
mebeefle <edkece&Ceeb JesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb~~225~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme eheCee ke=lee leLee <eCCeeb kece&Ceeb kele&Jee, efJeMes<eeYeeJeeled~

emeeegJexovee Jeehes#eee Glke=e leme Mes<ekece&Ceeb Jesovee Jeehes#eee efkeefceefleeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee

oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~226~~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~227~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeiegefCelekeceeefMekees peerJe: mehlecehe=LJeerle: Deeiele Skeefef$eYeJeenCeeceeCeeeg:meefnle-hebesefveeflee&#eg YeefcelJee heeeled Skesefves<eg GlheVe:~

Sie-oes-efleefCCe YeJeiienCeeefCe efe~ De$e efkeceLe $eeeCeeb Deefhe efveoxMe: efeeles ?
DeeeeeexheosMeyenglJe%eeheveeLe Deeb efveoxMe: ke=le:~ hegve: hetJe&keeseeeg<ke eflee&#eg ceveg<es<eg Jee DeeegyeOeefelJee

FmeefueS Deheves Glke= Je keer Dehes#ee iegefCelekeceeefMeke peerJe kes Deeeg Je keer Jesovee DemebKeeleiegCeer nerve
nesleer nw~ eeefhe hejYeJe mebyebOeer Deeegkece& kes Je ceW mes DemebKeele iegCeneefveeeB veneR ieueleer nQ lees Yeer
%eeveeJejCeeefoke meele kece&ege iegefCelekeceeefMeke peerJe ceW Deeeg kee Je DemebKeeleiegCe nerve ner neslee nw, keeeWefke
peye leke Deeeg kece& kees yeebOelee nw, leye leke leleeeesie peIeve eesie mes yeebOelee nw, Ssmee met$e Jeeve nw~
Deye n keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej mes Deeeg kees es[kej Mes<e n keceeX keer eheCee nw~~225~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej n keceesX
keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
efpemekes Deeeg keer Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes Mes<e keceeX keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee
nw ? Fme ekeej eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeegkece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes meele
keceeX keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= nesleer nw ?~~226~~
Jen efveece mes Deveglke= eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~227~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegefCelekeceeefMeke peerJe meeleJeeR he=efLeJeer mes Deekej Ske oes leerve YeJeenCe
eceeCe hebesefve peerJeeW ceW heefjYeceCe kejkes heers Skesefve peerJeeW ceW GlheVe ngDee~
Mebkee-Ske oes leerve YeJeenCe eceeCe Fme ekeej leerve kee Yeer efveoxMe efkemeefueS efkeee pee jne nw ?
meceeOeeve-Ge efveoxMe DeeeeeexheosMe kes yenglJe kee %eeheve kejeves kes efueS efkeee ieee nw~ heeeled

178 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 228

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hetJe&keesef ef$eYeeies efmLelJee hegvejefhe peueejs<eg hetJe&keeseeegyeOeefelJee le$eeslhee keoueerIeelesve YegpeceeveeegIee&leefelJee

Glke=yebOekekeeues Glke=eesiesve e hetJe&keeseeegef<e eyes Deeeg&Jeceglke=b YeJeefle~ Mes<e mehlekece&Jeb hegve:
Glke=Jeb heueesheceme DemebKeeleYeeiesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[b nerveb YeJeefle~
lele: eYe=efle DemebKeeleYeeieneefveYet&lJee ieefle eeJeod Glke=mebKeeleceglke=Jeme neefve-DeeieceveeLe
Yeeienejes peele Fefle~ lele: eYe=efle Gheefj mebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle eeJeod Glke=Jeme neefve-DeeieceveeLe
efheYeeienejpeele Fefle~ lele: eYe=efle mebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle eeJeled peIevehejerleemebKeelesve Glke=Jes
KeefC[les le$e SkeKeC[ceJeMes<eefceefle~ Slemceeled eYe=efle DemebKeeleiegCeneefveYet&lJee ieefle eeJeled Deeeglke=JeeefJejesefOe#eefhelekeceeefMekepeIeveJeefceefle~ SJeceeegef<e Glke=s peeles Mes<ekece&Ceeb eleg:mLeeveheeflelelJeb
efmeced~
mebeefle heee&eeefLe&keveeefMe<eevegeneLe Gejmet$eb YeCeles-

DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee

DemebKesppe-iegCenerCee Jee~~228~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemebKeeleYeeienervee Jee mebKeeleYeeienervee Jee mebKeeleiegCenervee Jee

DemebKeeleiegCenervee Jee eleg:mLeeveheeflelee keefLelee %eeleJee~
SJeb hebeoMecemLeues %eeveeJejCeeefo-Dekece&Ceeb Jeehes#eee mebefVeke<e&keLevehejlJesve veJemet$eeefCe ieleeefve~

hetJe&keesef eceeCe Deeeg Jeeues efleeeeW ee ceveg<eeW ceW Deeeg kees yeebOekej hetJe&keesef kes ef$eYeeie ceW efmLele neskej
efhej mes Yeer peueej peerJeeW ceW hetJe&keesef eceeCe Deeeg kees yeebOekej GveceW GlheVe nes keoueerIeele mes Yegpeceeve
Deeeg kees Ieelekej Glke= yebOekekeeue ceW Glke= eesie kes eje hetJe&keesef cee$e Deeeg kes yeebOeves hej Deeeg kee
Je Glke= neslee nw hejvleg Mes<e meele keceeX kee Je Glke= Je kees heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes
KeefC[le kej GmeceW Ske KeC[ mes nerve neslee nw~ Gmemes ueskej Glke= Je keer neefve kees ueeves kes efueS
Glke= mebKeele kes Yeeienej nesves leke DemebKeele Yeeieneefve neskej peeleer nw~ JeneB mes ueskej Deeies Glke=
Je keer neefve kees ueeves kes efueS oes Debke Yeeienej nesves leke mebKeeleYeeieneefve nesleer nw~ eneB mes ueskej
peIevehejerleemebKeele mes Glke= Je kees KeefC[le kejves hej GmeceW Ske KeC[ kes Mes<e jnves leke
mebKeeleiegCeneefve nesleer nw~ eneB mes ueskej Deeeg kece& kes Glke= Je kes DeefJejesOeer #eefhelekeceeefMeke kes
peIeve Je leke DemebKeeleiegCeneefve neskej peeleer nw~ Fme ekeej Deeeg kes Glke= nesves hej Mes<e kece&Je
eej mLeeveeW ceW heeflele nw, en efme neslee nw~
Deye heee&eeefLe&ke vee Jeeues efMe<eeW kes Devegen nsleg Gej met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve DeLeJee DemebKeeleiegCenerve

nesleer nw~~228~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Mes<e keceeX keer Jesovee kes mebyebOe ceW ener keLeve peevevee eeefnS efke DemebKeeleYeeienerve
DeLeJee mebKeeleYeeienerve ee mebKeeleiegCenerve DeLeJee DemebKeeleiegCenerve Fve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~
Fme ekeej hevnJeW mLeue ceW %eeveeJejCeeefo Dee"eW keceeX kee Je keer Dehes#ee meefVeke<e& keLeve kejves Jeeues

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 229 mes 232

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /179

DeOegvee %eeveeJejCeJesovee eme #es$eehes#eee Glke=e leme oMe&veeJejCeeefokece&Ceeb #es$eehes#eee efkeb Fefle eMveesejhesCe
met$ehebekeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme obmeCeeJejCeereceesnCeereDeblejeFeJeseCee Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~229~~

Gkekemmee~~230~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCesve FJe Mes<eIeeeflekece&efYejefhe meeOe&mehlejppeg Deeeleb mebKeelemetebiegueefJemleej-yeenueb meJe&ceefhe #es$eb mheefMe&leb, meJe&kece&Ceeceefhe peerJeejsCe YesoeYeeJeeled~ lesve Skewkeme
Ieeeflekece&Ce: Glke=#es$es peeles Mes<eIeeeflekece&Ceeceefhe #es$eceglke=cesJesefle efmeced~

lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~231~~

efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~~232~~

efmeebleefevleeceefCeerkeecenecelmeme Glke=#es$esCe Ieveueeskes Yeeies les elejme DemebKeeleYeeiecee$eiegCekeejesheuebYeeled~

veew met$e hetCe& ngS~

Deye %eeveeJejCe keer Jesovee efpemekes #es$e keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes oMe&veeJejCe Deeefo keceeX keer Jesovee
#es$e keer Dehes#ee keee nw ? Fme ekeej kes eMveesejhe mes heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes
oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw
ee Deveglke= nesleer nw ?~~229~~
Jen Jesovee Glke= nesleer nw~~230~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCe kes meceeve ner Mes<e Ieeefleee keceeX kes eje mee{s meele jepeg
Deeele Je mebKeele metebiegue efJemleej SJeb yeenue Jeeuee meYeer #es$e mheMe& efkeee ieee nw, keeeWefke meYeer keceeX ceW
Yeer peerJe kes eje keesF& Yeso veneR nw FmeerefueS Ske-Ske Ieeefle kece& kee Glke= #es$e nesves hej Mes<e Ieeefle keceeX kee
Yeer #es$e Glke= ner neslee nw, en efme nw~
met$eeLe&-

Gmekes Jesoveere, Deeeg, veece Deewj iees$e keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nesleer
nw ee Deveglke= ?~~231~~
Jen efveece mes Deveglke= DemebKeeleiegCenerve nesleer nw~~232~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke cenecelme kes Glke= #es$e kee Ieveueeske ceW Yeeie
osves hej elej kee DemebKeeleJeeB Yeeiecee$e iegCekeej heeee peelee nw~

180 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 233 mes 236

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~233~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme eheCee ke=lee leLee Mes<e$eeeCeeb Ieeeflekece&Ceeb eheCee

kele&Jee, DeefJeMes<elJeeled~
DeOegvee JesoveereJesovee eme #es$eehes#eeeslke=e leme Mes<ekece&Ceeb efkeefceefle eMveesejhesCe met$eelegeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeJeseCee Keseoes Gkekeefmmeee CeeflLe~~234~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeIeeefleeleg<keme ueeskehetjCemecegodIeelekeeues DeYeeJeeled~
efkeceLe hetJe&cesJe leoYeeJe: ?
vewleod JeeJeb, mJeeYeeefJekelJeeled~ ve e mJeYeeJe: hejhee&vegeesieen&:, efJejesOeeled~

lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee Keseoes eqkecegkekemmee DeCegkekemmee~~235~~

Gkekemmee~~236~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeueeskes Deehetefjles peerJeeoefYeVeeveecesles<eeb kece&Ceeb Jesoveereme FJe meJe&ueeskeeJe-

met$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer eheCee kejveer eeefnS~~233~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej mes %eeveeJejCeere keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej mes Mes<e
leerve Ieeefle keceeX keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye Jesoveere kece& keer Jesovee efpemekes #es$e keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes Mes<e keceeX keer keee nw ? Fme ekeej
eMveesejhe mes eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes %eeveeJejCeere,
oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee Glke= veneR nesleer nw~~234~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke ueeskehetjCe mecegodIeele kes keeue ceW eejeW Ieeefleee keceeX
kee DeYeeJe heeee peelee nw~
Mebkee-Gvekee DeYeeJe henues ner efkemeefueS nes peelee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Ssmee mJeYeeJe mes neslee nw Deewj mJeYeeJe otmejeW kes eMve kes
eesie veneR neslee nw, keeeWefke GmeceW efJejesOe Deelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes Deeeg, veece Deewj iees$ekece& keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw
ee Deveglke= nesleer nw ?~~235~~
Glke= nesleer nw~~236~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke ueeske kes hetCe& nesves hej DeLee&led ueeskehetjCe mecegoId eele

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 237 mes 239

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /181

mLeeveevegheuebYeeled~

SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~237~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveerekece&efJeJe#eeeeb Mes<ekece&Ceeb eheCee ke=lee, leLee Sles<Jeefhe ef$e<eg

kece&meg efJeJeef#eles<eg eheCee kele&Jee~
SJeb <ees[MemLeues %eeveeJejCeeefokece&Ceeb #es$eehes#eee JesoveeeefleheeovehejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee eme %eeveeJejCeJesovee keeueehes#eee Glke=e leme Mes<ekece&Ceeb efkeefceefleeMveesejhesCe met$eekeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme CCeb kecceeCeb

DeeGDe-JeppeeCeb JeseCee keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~238~~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee DemebKesppeYeeienerCee~~239~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeeresve men eefo Mes<e<edkece&eYf e: Glke=efmLeefle: eyee leefn& %eeveeJejCeeresve

men Mes<e<edkecee&Ceefhe efmLeefleb eleerle Glke=eefve ewJe YeJeefvle~ eefo hegve: efJeMes<eeleew: Mes<ekecee&efCe efJekeueeefve
YeJeefvle leefn& %eeveeJejCeereefmLeleew Glke=eeeb meleeb Mes<ekece&efmLeeflejveglke=e YeJeefle, efJeMes<eeleeefJekeuelJesve

ceW peerJe mes DeefYeVe Fve keceeX kee Jesoveere kece& kes meceeve mechetCe& ueeske ceW DeJemLeeve veneR heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$e keer efJeJe#ee ceW Yeer eheCee kejveer eeefnS~~237~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej mes Jesoveere kece& keer efJeJe#ee ceW Mes<e keceeX keer eheCee keer
ieF& nw Gmeer ekeej mes Fve leerve keceeX keer efJeJe#ee ceW eheCee kejveer eeefnS~
Fme ekeej meesuenJeW mLeue ceW %eeveeJejCe Deeefo keceeX keer #es$e keer Dehes#ee Jesovee kee eefleheeove kejves Jeeues
veew met$e hetCe& ngS~
Deye efpemekes %eeveeJejCe keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes Mes<e keceeX keer keee nw ?
Fme ekeej kes eMveesejhe mes Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpemekes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes Deeeg kees es[
kej
Mes<e n keceeX keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nesleer ee Deveglke= ?~~238~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer~ Glke= keer Dehes#ee Deveglke= DemebKeeleYeeie
nerve nesleer nw~~239~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& kes meeLe eefo Mes<e n keceeX keer Glke= efmLeefle yeebOeer
ieF& nw lees %eeveeJejCeere kes meeLe Mes<e n kece& Yeer efmLeefle keer Dehes#ee Glke= ner nesles nQ hejvleg eefo efJeMes<e
eleeeW mes Mes<e kece& efJekeue nesles nQ lees %eeveeJejCeere keer efmLeefle kes Glke= nesves hej Mes<e keceeX keer efmLeefle
Deveglke= nesleer nw, keeeWefke efJeMes<e eleeeW mes efJekeue nesves kes keejCe Ske mecee mes ueskej Glke= he mes

182 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 240, 241

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Skemeceeceeefob ke=lJee eeJeoglke=sve heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeleerveeb heefjneefveoMe&veeled~

heefjnerveeefmLeleerveeb ke: eefleYeeie: ?
meeeflejskeeslke=eyeeOee eefleYeeiees YeJeefle~
kegle: ?
Glke=eyeeOeeee: Glke=efmLeleew KeefC[leeeeb le$e SkeKeC[me heesvecee$eme heefjneefveoMe&veeled~
Glke=sve SleeJeleer SJe neefveYe&Jeefle, DeveLee DeeyeeOeeneveew %eeveeJejCeeremeeefhe Glke=efmLelesjYeeJeemebieeled~
DeOegvee DeeegJexovee keeueehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme DeeGDeJeseCee keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~240~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~~241~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereefmLeleew Glke=eeeb yeOeceeveeeeb eefo Deeeg<eesefhe hetJe&keesef ef$eYeeieeLecemecees Glke=yebOees YeJeefle leefn& %eeveeJejCeereefmLelee men Deeeg:efmLeeflejefhe Glke=e YeJeefle~ DeveLee
Deveglke=e YetlJee eleg:mLeeveheeflelee YeJeefle~ leeLee-%eeveeJejCeereme Glke=efmLeefleb yeOeceevesve meceeesveefmeceeesveeefoecesCe hetJe&keesefef$eYeeieeefOeke-$eeefebMelmeeiejesheceeefCe Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$e

heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e efmLeefleeeW keer neefve osKeer peeleer nw~
Mebkee-nerve efmLeefleeeW kee eefleYeeie keee nw ?
meceeOeeve-Gvekee eefleYeeie meeefOeke Glke= DeeyeeOee nw~
keeeW ?
keeeWefke Glke= DeeyeeOee mes Glke= efmLeefle kees KeefC[le kejves hej GmeceW Ske kece Ske KeC[ cee$e keer
neefve osKeer peeleer nw~
Glke= mes Fleveer cee$e ner neefve nesleer nw, DeveLee DeeyeeOee keer neefve nesves hej %eeveeJejCeere kece& keer Yeer
Glke= efmLeefle kes DeYeeJe kee emebie Deelee nw~
Deye Deeeg kece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe&
nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Deeeg keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= ?~~240~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer, Glke= keer Dehes#ee Deveglke= eej mLeeveeW
ceW heeflele nw~~241~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& keer Glke= efmLeefle kes yeebOeles mecee eefo Deeegkece& kee
Yeer hetJe&keesef kes ef$eYeeie kes eLece mecee ceW Glke= yebOe neslee nw lees %eeveeJejCeere keer efmLeefle kes meeLe Deeeg keer
efmLeefle Yeer Glke= nesleer nw~ Fmekes efJehejerle Jen Deveglke= neskej eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~ Jen Fme ekeej
nw-%eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeues peerJe kes eje Ske mecee kece, oes mecee kece Fleeefo

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 242

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /183

SkeKeC[cee$eb eeJeled heefjnehe Deeegef<e eyes DemebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ lele: eYe=efle Deeeg<e:

mebKeeleYeeieneefveYet&lJee ieefle eeJeled Glke=efmLeles: efYeeieyebOe Fefle~ lele: eYe=efle mebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle
eeJeod %eeveeJejCeere-Glke=efmLelee men Deeeg<e: Glke=efmLeefleb peIevehejerleemebKeelesve KeC[efelJee le$e
SkeKeb[cee$eeeg:efmLeefle: eyee Fefle~ lele: eYe=elf e DemebKeeleiegCeneefveYetl& Jee ieefle eeJeled leleeeesieevlecegn& lt e&cee$eefmLeefleefjefle~
De$e keefeoen%eeveeJejCeereeslke=efmLeefleeeeesieheefjCeecew: Deeeg<e: eleg:mLeeveheeflelees yebOe: keLeb peeeles ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, %eeveeJejCeereeslke=efmLeefleyebOeeeeesieheefjCeeces<Jeefhe Debleceg&ntle&cee$eeeg<keefmLeefleyebOeeeeesieheefjCeeceeveeb mebYeJeeled~
keLeceske: heefjCeece: efYeVekeee&keejke: ?
ve, menkeeefjkeejCemebyebOeYesosve leme leoefJejesOeeled~
DeOegvee <edkece& mebefVeke<e&efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb CCeb kecceeCeb DeeGJeJeppeeCeb~~242~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeeres efves Mes<ekece&Ceeb meefVeke<e&: ke=le: leLee Mes<ekece&CeeceeegJe&efpe&leeveeb kele&Jeb, efJeMes<eeYeeJeeled~

ece mes hetJe&keesef kes ef$eYeeie mes DeefOeke lesleerme meeiejesheceeW kees Glke= mebKeele mes KeefC[le kej GveceW Ske KeC[
cee$e leke nerve neskej Deeeg kes yeebOeves hej DemebKeeleYeeieneefve nesleer nw~ JeneB mes ueskej Deeeg keer mebKeeleYeeie
neefve neskej Glke= efmLeefle kes efleere Yeeie kee yebOe nesves leke peeleer nw~ JeneB mes ueskej %eeveeJejCeere keer Glke=
efmLeefle kes meeLe Deeeg keer Glke= efmLeefle kees peIevehejerleemebKeele mes KeefC[le kej GmeceW Ske KeC[ eceeCe
Deeeg keer efmLeefle kes yeebOeves leke mebKeeleiegCeneefve nesleer nw~ JeneB mes ueskej leleeeesie Devleceg&ntle& cee$e efmLeefle leke
DemebKeeleiegCeneefve neskej peeleer nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw%eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle eesie heefjCeeceeW kes eje Deeeg kece& kee eleg:mLeeve heeflele yebOe kewmes neslee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke %eeveeJejCeere keer Glke= efmLeefle kes yebOe eesie heefjCeeceeW ceW Yeer Devleceg&ntle&
cee$e Deeeg: efmLeefle kes yebOe eesie heefjCeece mebYeJe nQ~
Mebkee-Ske heefjCeece efYeVe keeeeX kee kejves Jeeuee kewmes neslee nw ?
meceeOeeve-veneR kenvee, keeeWefke menkeejer keejCeeW kes mebyebOe Yeso mes Gmekes efYeVe keeeeX kes kejves ceW keesF&
efJejesOe veneR Deelee nw~
Deye <edkeceeX kes meefVeke<e& kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Mes<e n keceeX keer eheCee kejveer eeefnS~~242~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere keer efJeJe#ee ceW Mes<e keceeX kes meefVeke<e& keer

184 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 243 mes 245

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeOegvee eme DeeegJexovee keeueehes#eee Glke=e leme mehlekece&Ceeb efkeefceefle eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee

keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~243~~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe~~244~~
efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe&keesef ef$eYeeies Glke=eeg:efmLeefleb yeOeceevesve eefo %eeveeJejCeereeefomehlekece&Ceeb
Glke=efmLeefle: eyee leefn& Deeeg<ee men Mes<emehleeveeb kece&Ceeb Deefhe Glke=efmLeefleYe&Jeefle~ DeveLee Deveglke=e
YetlJee ef$emLeeveheeflelee YeJeefle~
heee&eeefLe&keveeefMe<eevegeneLe Gejmet$eb YeCeles-

DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~245~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehetJe&keesefef$eYeeies Glke=eeg:efmLeefleb yeOeceevesve mehleeveeb kece&Ceeb meceeesveeslke=efmLeleew yeOeceeveeeeb DemebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ efmeceeesveeeeb eyeeeeceefhe DemebKeele-YeeieneefveewJe
YeJeefle~ SJecemebKeeleYeeieneefveYet&lJee leeJeod ieefle eeJeled mehleeveeb kece&Ceeb mJeke-mJekeeslke=efmLeleer:

eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Deeeg kees es[kej Mes<e n keceeX kes meefVeke<e& keer eheCee kejveer eeefnS,
keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR heeF& peeleer nw~
Deye efpemekes Deeegkece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes meele keceeX keer keee nw ? Fme ekeej
eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee keeue keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes meele keceeX
keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= ?~~243~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer~ Glke= keer Dehes#ee Deveglke= leerve mLeeveeW
ceW heeflele nw~~244~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe&keesef kes ef$eYeeie ceW Deeeg keer Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeues peerJe kes
eje eefo %eeveeJejCeereeefoke meele keceeX keer Glke= efmLeefle yeebOeer ieF& lees Deeeg kes meeLe Mes<e meele keceeX keer Yeer
Glke= efmLeefle nesleer nw~ Fmekes efJehejerle Jen Deveglke= neskej leerve mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~
Deye heee&eeefLe&ke vee kes Devegmeej efMe<eeW kes DevegeneLe& Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Ge Jesovee DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve DeLeJee mebKeeleiegCenerve nesleer nw~~245~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hetJe&keesef kes ef$eYeeie ceW Deeeg keer Glke= efmLeefle kees yeebOeves Jeeues peerJe kes eje
meele keceeX keer Ske mecee kece Glke= efmLeefle kes yeebOes peeves hej DemebKeeleYeeie neefve nesleer nw~ oes mecee kece Glke=
efmLeefle kes yeebOes peeves hej Yeer DemebKeeleYeeieneefve ner nesleer nw~ Fme ekeej DemebKeeleYeeieneefve neskej leye leke peeleer nw

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 246, 247

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /185

Glke=mebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeb[sve heefjnehe yeOveefvle~ lele: eYe=efle DeOemleve-efmLeefle<eg Deeeg<e:
Glke=efmLelee men yeOeceeveemeg mebKeeleYeeieneefveYe&Jeefle eeJeled Glke=efmLeles: De&cee$eb yeefceefle~ lele:
eYe=efle DeOemleveefmLeleer: Deeeg<e: Glke=efmLelee men yeOeceeveme mebKeeleiegCeneefveYe&Jeefle eeJeled
leleeeesieevle:keesekeesefefmLeefleefjefle~
SJeb mehleoMecemLeues %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb keeueehes#eee JesoveekeLevecegKelJesve Deew met$eeefCe ieleeefve~
eme %eeveeJejCeereJesovee YeeJeehes#eee Glke=e leme oMe&veeJejCeereeefoef$ekece&Ceeb Jesovee efkeefceefle eMveesejhesCe
met$eceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme obmeCeeJejCeereceesnCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~246~~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~~247~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereYeeJeceglke=b yeOeceevesve eefo Mes<eIeeeflekece&Ceeceglke=YeeJe: eyemleefn&

Glke=e YeeJeJesovee YeJeefle~ DeLe ve ye: Deveglke=e YetlJee DevebleYeeienerve-DemebKeeleYeeienerve-mebKeeleYeeienervemebKeeleiegCenerve-DemebKeeleiegCenerve-DevebleiegCenervemJehesCe <edmLeeveheeflelee YeJeefle~

peye leke meele keceeX keer Deheveer-Deheveer Glke= efmLeefleeeW kee Glke= mebKee mes KeefC[le kej GmeceW mes Ske KeC[ mes
nerve neskej yeebOeer peeleer nQ~ eneB mes ueskej Deeeg keer Glke= efmLeefle kes meeLe DeOemleve efmLeefleeeW kees yeebOeves hej Glke=
efmLeefle kes DeOe& Yeeie kees yeebOeves leke mebKeeleYeeieneefve nesleer nw~ eneB mes ueskej DeOemleve efmLeefleeeW kees Deeeg keer Glke=
efmLeefle kes meeLe yeebOeves Jeeues peerJe kes leleeeesie Devle:kees[ ekees[ er eceeCe efmLeefle leke mebKeeleiegCeneefve nesleer nw~
Fme ekeej me$enJeW mLeue ceW %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer keeue keer Dehes#ee Jesovee kes keLeve keer cegKelee
Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
efpemekes %eeveeJejCeere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes oMe&veeJejCeere Deeefo leerve keceeX
keer Jesovee keee nw ? Fme ekeej kes eMveesej mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes
oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejeekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke=
nesleer nw DeLeJee Deveglke= ?~~246~~
Jen Glke= Yeer nesleer nw Deewj Deveglke= Yeer, Glke= mes Deveglke= n mLeeveeW ceW heeflele
nw~~247~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& kes Glke= YeeJe kees yeebOeves Jeeues peerJe kes eje eefo Mes<e
Ieeefle keceeX kee Glke= YeeJe yeebOee ieee nw lees Gvekeer Glke= YeeJeJesovee nesleer nw hejvleg eefo Gvekee Glke= YeeJe
veneR yeebOee ieee nw lees Jen Deveglke= neskej DevevleYeeienerve, DemebKeeleYeeienerve, mebKeeleYeeienerve, mebKeeleiegCenerve,
DemebKeeleiegCenerve Deewj DevevleiegCenerve mJehe mes n mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~

186 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 248 mes 250

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keLeceskesve heefjCeecesve yeOeceeveeveeb Yeso: ?

ve, efJeMes<eeleeYesosve les<eeceefhe Yesoeslhees:~
mebeefle Jesoveereeefoeleg:kece&Ceeb YeeJeehes#eee Glke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~248~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~249~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemebe%f ehebesevf eheee&hlemeJe&mebekf eue efceLeeef<eg %eeveeJejCeereYeeJe: Glke=es YeJeefle~

DeeegYee&Je: hegve: eceeeeceemebeleeYe=efle eeJeled GheMeevleke<eee Fefle leeJeoglke=es YeJeefle JewceeefvekeosJes<eg e~
Mes<eeIeeeflekece&Ceeb met#cemeebhejeefekeMegefmebeleeYe=efle Gheefj Glke=YeeJees YeJeefle~ ve e efceLeeef<eg
DeIeeeflekece&Ceeceglke=YeeJeesefmle, meceief<eg efveeefceleeslke=evegYeeieme efceLeeef<eg mebYeJeefJejesOeeled~ lesve
DeIeeeflekece&CeecevegYeeieesvevleiegCenervees %eeleJe:~
mebeefle oMe&veeJejCeereeefoef$ekece&Ceeb meefVeke<e&keLeveeLe met$eceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~250~~
Mebkee-Ske heefjCeece mes yeebOes peeves Jeeues YeeJeeW kes Yeso keer mebYeeJevee kewmes nes mekeleer nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke efJeMes<e eleeeW kes Yeso mes Gvekes Yeer Yeso keer Glheefe mebYeJe nw~
Deye Jesoveere Deeefo eej keceeX keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes
met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Jesoveere, Deeeg, veece Deewj iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke=
nesleer nw ee Deveglke= ?~~248~~
Jen efveece mes Deveglke= DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~249~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meb%eerheesefve heee&hle Je meJe&mebefkeue efceLeeef peerJeeW ceW %eeveeJejCeere

kee YeeJe Glke= neslee nw hejvleg Deeegkece& kee YeeJe ecee Je Deeceemebele mes ueskej GheMeevleke<eee
leke Glke= neslee nw leLee Jewceeefveke osJeeW ceW Yeer Jen Glke= neslee nw~ Mes<e leerve DeIeeefle keceeX kee Glke=
YeeJe met#cemeechejeefeke Megefmebele mes ueskej Deeies neslee nw~ efceLeeef peerJeeW ceW DeIeeefle keceeX kee
Glke= YeeJe mebYeJe veneR nw, keeeWefke meceief peerJeeW ceW efveece mes heees peeves Jeeues DeIeeefle keceeX kes
Glke= DevegYeeie kes efceLeeef peerJeeW ceW nesves kee efJejesOe nw~ Fme keejCe DeIeeefle keceeX kee DevegYeeie
DevevleiegCee nerve peevevee eeefnS~
Deye oMe&veeJejCeere Deeefo leerve keceeX kee meefVeke<e& yeleueeves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee kes meefVeke<e& keer eheCee
kejveer eeefnS~~250~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 251 mes 253

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /187

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme meefVeke<e&: ke=lemleLee Mes<e$eeeCeeb Ieeeflekece&Ceeb kele&Je:,

DeefJeMes<eeled~
DeOegvee JesoveereJesovee YeeJeehes#eee Glke=e leme %eeveeJejCeereeefokece&Ceeb efkeefceefle eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme CeeCeeJejCeereobmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes efmeee DeeflLe efmeee CeeflLe~~251~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefeke-#eerCeke<eees<eg Deefmle, le$e leoeOeejYetlehegueesheuebYeeled~ Gheefj

veeefmle les<eg melmeg kesJeefuelJeefJejesOeeled~

peefo DeeflLe YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~252~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~253~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeveglke=lJeceveskeefJeOeefceefle Deveefhe&leeveglke=eefle<esOeeLe&cevevleiegCenerveefceefle YeefCeleb~

efkeceLe&cevevleiegCenervelJeced ?
#ehekeheefjCeecew: eehleIeelelJeeled DevebleiegCenervelJeb peeeles~
mebeefle ceesnveereJesoveeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kee meefVeke<e& efkeee ieee nw, Gmeer ekeej Mes<e
leerve Ieeefle keceeX kee meefVeke<e& kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye efpemekes Jesoveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes %eeveeJejCeere Deeefo keceeX keer
keee nw ? Fme ekeej kes eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes %eeveeJejCeere,
oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keLebefeled nesleer nw Je keLebefeled
veneR nesleer nw~~251~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gheeg&e leerve Ieeefleee keceeX keer Jesovee met#cemeechejeefeke Deewj #eerCeke<eee

iegCemLeeveeW ceW nw, keeeWefke JeneB Gvekes DeeOeejYetle hegodieue heees peeles nQ~ Deeies Gvekeer Jesovee veneR heeF& peeleer nw,
keeeWefke Ge leerve keceeX kes nesves hej kesJeueer nesves kee efJejesOe nw~
met$eeLe&-

eefo nw lees Jen YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ee Deveglke=< nw ?~~252~~
Jen efveece mes Deveglke= DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~253~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deveglke=lee etBefke Deveske ekeej keer nw DeleSJe DeefJeJeef#ele Deveglke=lee

kee eefle<esOe kejves kes efueS DevevleiegCeer nerve Ssmee kene nw~
Mebkee-DevevleiegCenervelee efkemeefueS nw ?
meceeOeeve-#eheke heefjCeeceeW eje Ieele kees eehle nesves kes keejCe Jen DevevleiegCeer nerve nesleer nw~
Deye ceesnveere kece& keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw-

188 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 254

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes CeeflLe~~254~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefekeejcemecees Jesoveereme Glke=evegYeeieyebOees peele:~ ve e

met#cemeebhejeefekeiegCemLeeves ceesnveereYeeJees veeefmle, YeeJesve efJevee Jekece&Ce: DeefmlelJeefJejesOeeled met#cemeebhejeefekemeb%eevegheheesJee&~ lemceeled ceesnveereJesovee YeeJeefJe<eee veemleerefle ve egpeles ?
De$e heefjnej: GelesefJeveeMeefJe<ees ew veeew YeJele:-Glheeoevegsoesveglheeoevegsoeself e~ le$e Glheeoevegsoes veece JeeefLe&ke:~
lesve meeJeeJemLeeeeb ewJe efJeveeMeefceefle, Demeleeb yegefefJe<eeb eeefleeevleYeeJesve Jeeveieesejeefleeevles
DeYeeJeJeJenejeveghehees:~
ve eeYeeJees veece Deefmle, leodeenkeeceeCeeYeeJeeled~ meodeJf e<eeeCeeb eceeCeeveecemeodeJf e<ees JeeheejefJejesOeeled~
DeefJejesOes Jee ieo&Yee=bieceefhe eceeCeefJe<eeb YeJesled~ ve ewJeb, DevegheuebYeeled~ lemceeod YeeJeewJeeYeeJe Fefle efmeced~
Deveglheeoevegsoes veece heee&eeefLe&kees veeesefmle~ lesve Demeew vee: DemeoJemLeeeeb DeYeeJeJeheosMeefceefle,
YeeJes GheueYeceeves DeYeeJelJeefJejesOeeled~ ve e eefle<esOeefJe<eees YeeJees YeeJelJeb eehveesefle, eefle<esOeme

met$eeLe&-

Ge peerJe kes ceesnveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee veneR nesleer nw~~254~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB met$e kes DeefYeeee kees Mebkee-meceeOeeve kes ceeOece mes emlegle kejles nQ~
Mebkee-met#cemeechejeefeke iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW Jesoveere kee DevegYeeieyebOe Glke= nes peelee nw
hejvleg Gme met#cemeechejeefeke iegCemLeeve ceW ceesnveere kee YeeJe veneR nes, Ssmee mebYeJe veneR nw, keeeWefke YeeJe kes efyevee
Je kece& kes jnves kee efJejesOe nw DeLeJee JeneB YeeJe kes ve ceeveves hej met#cemeechejeefeke en meb%ee ner veneR yeveleer
nw~ Fme keejCe ceesnveere keer YeeJeefJe<eeke Jesovee veneR nw, en kenvee Gefele veneR nw ?
eneB Fme Mebkee kee heefjnej kejles nQefJeveeMe kes efJe<ee ceW oes vee nQ-Glheeoevegso Deewj Deveglheeoevegso~ Glheeoevegso kee DeLe&
JeeefLe&kevee nw FmeefueS Jen meodYeeJe keer DeJemLee ceW ner efJeveeMe kees mJeerkeej kejlee nw, keeeWefke Demeled Deewj
yegefefJe<eelee mes Deefleeevle nesves kes keejCe Jeeve kes DeefJe<eeYetle heoeLe& ceW DeYeeJe kee JeJenej veneR yeve
mekelee~
otmejer yeele en nw efke DeYeeJe veece kee keesF& mJeleb$e heoeLe& veneR nw, keeeWefke Gmekes eenke eceeCe kee
DeYeeJe nw~ keejCe efke meled kees efJe<ee kejves Jeeues eceeCeeW kes Demeled ceW eJe=e nesves kee efJejesOe nw DeLeJee Demeled
kes efJe<ee ceWs Gvekeer eJe=efe kee efJejesOe ve ceeveves hej ieOes kee meeRie Yeer eceeCe kee efJe<ee nesvee eeefnS, hejvleg Ssmee
nw veneR, keeeWefke Jen heeee veneR peelee~ Fme keejCe YeeJe mJehe ner DeYeeJe nw, en efme neslee nw~
Deveglheeoevegso kee DeLe& heee&eeefLe&ke vee nw~ Fmeer keejCe Jen Demeled DeJemLee ceW DeYeeJe meb%ee kees
mJeerkeej kejlee nw, keeeWefke Fme vee keer ef ceW YeeJe keer GheueefyOe nesves hej DeYeeJehelee kee efJejesOe nw Deewj
eefle<esOe kee efJe<eeYetle YeeJe YeeJemJehelee kees eehle veneR nes mekelee, keeeWefke Ssmee nesves hej eefle<esOe kes efve<heue
nesves kee emebie Deelee nw~ efJeveeMe veneR nw, en Yeer veneR kene pee mekelee, keeeWefke Ieefkee (ese Ie[e) Deeefo kee
meJe&keeue DeJemLeeve veneR heeee peelee~ eefo kene peees efke YeeJe ner DeYeeJe nw (YeeJe kees es[kej leg DeYeeJe

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 255 mes 257

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /189

heueeYeeJeemebieeled~ ve e efJeveeMees veeefmle, Ieefkeeoerveeb meJe&keeueceJemLeeveevegheuebYeeled~ ve e YeeJeesYeeJees

YeJeefle, YeeJeeYeeJeees: hejmhejefJeeesjskelJeefJejesOeeled~
De$e esve JeeefLe&kevee: Glheeoevegso: DeJeuebefyele: lesve ceesnveereYeeJeJesovee veemleerefle YeefCeleb~
heee&eeefLe&kevees hegve: DeJeuecyeceeves ceesnveereYeeJeJesovee DevebleiegCenervee YetlJee Demleerefle JeeJeced~
mebeefle DeeegJexovee YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~255~~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~256~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeesve Deeeg<e: Glke=YeeJeJesovee Deeceemebelesve yeosJeeeg<kes YeJeefle~ ve e

#ehekeesCeeb osJeeegjefmle, yeeeg<keeCeeb #ehekeesefCemeceejesneYeeJeeled~ Deefmle e ceveg<eeeg:, ve lemeevegYeeie:
Glke=es YeJeefle, DemebelemeceiefpeerJesve efceLeeefpeerJesve Jee yeme osJeeegjhes#e DeeMemleme
Glke=lJeefJejesOeeled~ lesve keejCesve DevebleiegCenervee Jesovee %eeleJee~
mebeefle veeceiees$eJesovee YeeJeehes#eee efkeceglke=sleeefoeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

lemme Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~257~~

veneR nw) lees en Yeer kenvee "erke veneR nw, keeeWekf e YeeJe Deewj DeYeeJe es oesveeW hejmhej efJe nQ DeleSJe Gvekes Ske
nesves kee efJejesOe nw~ eneB eteB kf e JeeefLe&kevee mJehe Glheeoevegso kee DeJeuecyeve efkeee ieee nw DeleSJe ceesnveere
kece& keer YeeJeJesovee eneB veneR nw Ssmee kene ieee nw hejvleg eefo heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve efkeee peees lees
ceesnveere keer YeeJeJesovee DevevleiegCeer nerve neskej eneB efJeeceeve nw, Ssmee kenvee eeefnS~
Deye Deeegkece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e DeJeleerCe&
nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Deeeg kece& keer JesoveeYeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee
Deveglke= ?~~255~~
Jen efveece mes Deveglke= neskej DevevleiegCeer nerve nesleer nw~~256~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Deeeg keer Glke= YeeJeJesovee Deeceemebele kes

eje yeebOeer ieF& osJeeeg ceW nesleer nw hejvleg #ehekeesCeer ceW osJeeeg nw veneR, keeeWefke yeeeg<ke peerJeeW kee #eheke esCeer
hej e{vee mebYeJe veneR nw~ #ehekeesCeer ceW ceveg<eeeg DeJeMe nw hejvleg Gmekee DevegYeeie Glke= veneR neslee, keeeWefke
Demebele meceief DeLeJee efceLeeef kes eje yeebOeer ieF& ceveg<eeeg etBefke osJeeeg keer Dehes#ee DeeMemle nw DeleSJe
Gmekes Glke= nesves kee efJejesOe nw~ Fmeer keejCe Jen Jesovee DevevleiegCeernerve nw, Ssmee peevevee eeefnS~
Deye veece Deewj iees$ekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee mes keee Glke= nw ? Fleeefo eMveesejhe mes oes met$e
DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes veece SJeb iees$ekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee
Deveglke= nesleer nw ?~~257~~

190 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 258 mes 261

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Gkekemmee~~258~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefekeiegCemLeeves meJeexlke=efJeMegefefYe: $eeeCeeceefhe kece&Ceeb

Glke=yebOeesheuebYeeled~
DeOegvee veeceiees$eees: meefVeke<e&efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb Ceecee-ieesoeCeb~~259~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme mebeVf eke<e&: ke=le: leLee veeceiees$eeesjefhe kele&Je:, efJeMes<eeYeeJeeled~

eme DeeegJexovee YeeJeehes#eee Glke=e leme mehlekece&Ceeb efkeefceefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&less-

pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeJeseCee

YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~~260~~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~~261~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeceemebeleeYe=elf e Gheefjcemebeles<eg JewceeefvekeosJes<eg eeeg<e: Glke=YeeJeesheuebYeeled~

ve e Sles<eg Ieeeflekece&Ceeceglke=evegYeeieesefmle, efJeMegd ee Ieeleb eehe DevebleiegCenervelJecegheieleeveeceglke=lJeefJejesOeeled~
ve e $eeeCeeceIeeeflekece&Ceeceglke=esvegYeeieesefmle, leme #eerCeke<eeeeefo<eg ewJe mebYeJeeled~ ve e #eerCeke<eeeeefo<eg

Glke= nesleer nw~~258~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke met#cemeechejeefeke iegCemLeeve ceW meJeexlke=

efJeMegef kes eje leerveeW ner keceeX kee Glke= yebOe heeee peelee nw~
Deye veece Deewj iees$ekece& kee meefVeke<e& efveheCe kejves nsleg met$e DeJeleerCe& neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej veece Deewj iees$ekece& keer eheCee kejveer eeefnS~~259~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej mes Jesoveere kee meefVeke<e& efkeee ieee nw Gmeer ekeej mes veece Je
iees$e kece& kes Yeer meefVeke<e& keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
efpemekes Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nw Gmekes Mes<e meele keceeX keer keee nw ? Fleeefo
eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee Glke= nesleer nw Gmekes meeLe keceeX
keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee Glke= nesleer nw ee Deveglke= ?~~260~~
Jen efveece mes Deveglke= DevebleiegCenerve nesleer nw~~261~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Deeceemebele mes ueskej Deeies kes mebele peerJeeW ceW,
eceemebeleeW ceW Deewj Jewceeefveke osJeeW ceW Deeeg kee Glke= DevegYeeie heeee peelee nw hejvleg Fve peerJeeW ceW IeeeflekeceeX kee
Glke= DevegYeeie veneR nw, keeeWefke efJeMegef kes eje Ieele kees eehle neskej DevevleiegCeer nervelee kees eehle ngS Gvekes
Glke= nesves kee efJejesOe nw~ leerve DeIeeefle keceeX kee Yeer GveceW Glke= DevegYeeie mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jen
#eerCeke<eee Deeefo peerJeeW ceW ner mebYeJe nw hejvleg #eerCeke<eee Deeefo peerJeeW ceW Deeeg kee Glke= YeeJe mebYeJe veneR nw

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 262, 263

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /191

Deeeg<e: Glke=YeeJeesefmle, #ehekeesCeeb osJeeeg<e: meJeeYeeJeeled~ lemceeled DevebleiegCenervelJeb efmeced~

SJeb DeeoMecemLeues %eeveeJejCeeefo-Dekece&Ceeb YeeJeeehes#eee JesoveeefveheCehejlJesve <ees[Memet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Glke=: hejmLeeveJesoveemeefVeke<e&: meceehle:~
mebeefle peIevehejmLeeveJesoveemeefVeke<e&YesoefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

pees mees Lehhees penCCeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenesoJJeoes Keseoes keeueoes YeeJeoes esefo~~262~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveJesoveemeefVeke<e&: elegeJf e&OeewJe, JeeefLe&keveeeJeuebyeveeled~ heee&eeefLe&kevees

hegve: DeJeuecyeceeves hebeoMeefJeOees YeJeefle, Demeew %eelJee JeeJe:~
leelhee&cesleled-eleskeYebieeelJeej:, efmebeesefieYebiee:<ed, ef$emebeesefieYebieeelJeej:, eleg:mebeesefieYebieewke:
Fefle cesueefelJee hebeoMeYesoe: keefLelee: meefvle~
mebeefle %eeveeJejCeJesovee Jeehes#eee peIevee eefo leme oMe&veeJejCe-DevlejeeJesovee efkeefceefleeMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeereDeblejeFeJeseCee oJJeoes eEke penCCee DepenCCee~~263~~
keeeWefke #ehekeesCeer ceW osJeeeg kes melJe kee DeYeeJe nw~ Fme keejCe Ge meele keceeX keer YeeJeJesovee keer
DevevleiegCenervelee efme nw~
Fme ekeej DeejnJeW mLeue ceW %eeveeJejCe Deeefo Dee"eW keceeX keer YeeJe Deeefo keer Dehes#ee Jesovee kee
efveheCe kejves Jeeues meesuen met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej Glke= hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& meceehle ngDee~
Deye peIeve hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& kes Yeso yeleueeves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

pees peIeve hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& mLeefiele efkeee ieee Lee, Jen Je, #es$e, keeue
Deewj YeeJe keer Dehes#ee mes eej ekeej nw~~262~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve JesoveemeefVeke<e& eej ekeej kee ner nw, keeeWefke JeeefLe&ke vee kee
DeJeuecyeve nw hejvleg heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves hej Jen hevn ekeej kee nw, Gmekees peevekej
eheCee kejveer eeefnS~
leelhee& en nw efke eleske Yebie eej, efmebeesieerYebie n, ef$emebeesieerYebie eej SJeb eleg:mebeesieer Yebie Ske nw~
Fme ekeej meye efceueekej kegue hevn Yebie kens iees nQ~ 464115~
Deye %eeveeJejCe kece& keer Jesovee efpemekes eefo Je keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes oMe&veeJejCe-Devlejee keer
Jesovee keee nw ? Fme ekeej eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes oMe&veeJejCeere
Deewj Devlejee keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~263~~

192 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 264 mes 265

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes ef J eeCeheefooe~~264~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeMegveeefJe<ee#eefhelekeceeeMf ekeue#eCesve Deeiele #eerCeke<eeeejcemecees efmLeleme

%eeveeJejCeereJeJesoveee men oMe&veeJejCeere-Deblejeeeese JeJesovee peIevee YeJeefle~ DeLe DeveLee eefo
Deeielees YeJesled leefn& DepeIevee YetlJee efmLeeveheeflelee~
mebeefle heee&eeefLe&keveeefMe<eevegeneLe Gejmet$eb YeCeles-

DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee~~265~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeereme peIeveJes meefle eefo Ske: hejceeCeg: oMe&veeJejCeere-Devlejeeees:

Jeees: DeefOekees YeJesled leefn& DevebleYeeieeYeefOekeb Jeb YeJeefle~ SJeceeefob ke=lJee hejceeCetejeefoecesCe leeJeled
DevebleYeeieJe=efie&efle eeJeled peIeveJeceglke=emebKeelesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[cee$eb Jeef&leb Fefle~
lele: eYe=elf e hejceeCetejeefoecesCe DemebKeeleYeeieJe=e
f Yetl& Jee ieefle eeJeled peIeveJeb leleeeesiesve heueesheceme
DemebKeeleYeeiesve KeC[efelJee le$e SkeKeC[cee$eb Jeef&leefceefle~
GheefjceJe=ees$e efkeVe YeCebles ?
ve, #eefhelekeceeeMf ekes eefo megg yeer JeJe=e
f Ye&Jeefle leefn& Skemeceeeyecee$ee ewJe YeJeleerelf e iegheosMeeled~
keefeoen-

Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve mes DepeIeve oes mLeeveeW ceW heeflele
nesleer nw~~264~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Megvee kes efJe<eeYetle #eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deekej #eerCeke<eee kes

Debeflece mecee ceW efmLele ngS peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee kes meeLe oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee keer
JeJesovee peIeve nesleer nw~ eefo Deve mJehe mes Deeee nw lees Ge oesveeW keceeX keer JeJesovee DepeIeve neskej
oes mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~
Deye heee&eeefLe&ke vee kes DevegeneLe& Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen DepeIeve Jesovee DevegYeeie DeefOeke Deewj DemebKeeleYeeie DeefOeke nesleer nw~~265~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere kece& Je kes peIeve nesves hej eefo Ske hejceeCeg oMe&veeJejCeere
Deewj Devlejee kes JeeW ceW DeefOeke neslee nw lees DevevleYeeie DeefOeke Je neslee nw~ Fmemes ueskej Ske-Ske
hejceeCeg Deeefo kes ece mes leye leke DevevleYeeieJe=ef peeleer nw peye leke peIeve Je kees Glke= DemebKeele mes
KeefC[le kej GmeceW mes Ske KeC[ cee$e Je=ef kees eehle neslee nw~ heeeled Fmemes ueskej Ske-Ske hejceeCeg Deeefo
kes ece mes peIeve Je kees leleeeesie heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes KeefC[le kej GmeceW SkeKeC[cee$e
Je=ef kes nesves leke DemebKeeleYeeieJe=ef neskej peeleer nw~
Mebkee-Deeies keer Je=efeeB eneB keeeW veneR kener ieF& nQ ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWefke #eefhelekeceeefMeke kes eefo yengle DeefOeke Je keer Je=ef nesleer nw lees Jen
Ske meceeeye eceeCe ner nessleer nw, Ssmee ieg kee GheosMe nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 266 mes 268

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /193

#eefheleIeesueceeveceeefele efkeefceefle ve JeOee&heles ?

Deeeee&: eenvew<e oes<e:, %eeveeJejCeereme peIeveJeeYeeJesve eke=leeheCeeee: efJejesOeemebieeled~
DeOegvee Jesoveere-veece-iees$e-ceesnveereJesovee efveheCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

lemme JeseCeere-Ceecee-ieesoJeseCee oJJeoes eEke penCCee DepenCCee ?~~266~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnee~~267~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeeeseif ekesJeefuevee hetJe&keesef keeuesve DemebKeeleiegCeeee: esCee: efvepeer& e&ceeCeJeme

DeefJeveeMeeled~
De$e keefeoenleme DeefOekeJeme #eerCeke<eeeejcemecees Jele&ceeveme kees Yeeienej: ?
Deeeee&osJe: eenheueesheceme DemebKeeleYeeiees Yeeienej: keLeles~

lemme ceesnCeereJeseCee oJJeoes penefCCeee CeeflLe~~268~~

eneB keesF& Mebkee kejlee nw#eefheleIeesueceeue peerJe kee Deeee kejkes Je=ef keeeW veneR kejeeer peeleer nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke Gmekes %eeveeJejCeere kes peIeve Je kee DeYeeJe nesves mes eke=le eheCee
kes efJe nesves kee emebie Deelee nw~
Deye Jesoveere-veece-iees$e Deewj ceesnveere kece& keer Jesovee kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Jesoveere, veece Deewj iees$ekece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer
nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~266~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleJeW Yeeie DeefOeke nesleer nw~~267~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke meeesefiekesJeueer YeieJevleeW kes eje hetJe&keesef keeue

kes eje DemebKeeleiegefCele esCeerhe mes efvepeer&Ce& efkees peeves Jeeues Je kee hetCe&leee efJeveeMe veneR ngDee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw#eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea kes Debeflece mecee ceW Jele&ceeve Ge DeefOeke Je kee Yeeienej keee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles ngS kenles nQGmekee Yeeienej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw~
met$eeLe&-

Gmekes ceesnveere kece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve veneR nesleer nw~~268~~

194 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 269 mes 271

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefekeejcemecees hetJe ewJe efJevelJeeled~

DeOegvee DeeegJexovee Jeehes#eee keLeveeLe met$eeceJeleee&les-

lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee?~~269~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~270~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkepeerJes $eeefebMelmeeiejesheceeYevlej-DemebKeeleiegCeneveer: ieeueefelJee

oerheefMeKeekeejsCe efmLeleJeceskemeceeeyeme DemebKeeleYeeiees peIeveJeJesovee Deefmle~ De$e hegve:
hetJe&keesefkeeueeYevlejs Skeeefhe iegCeneefvevee&efmle, iegCenevee: DemebKeeleYeeielJeeled~ lesveeegpe&IeveJeeled
#eerCeke<eeeejcemeceeJecemebKeeleiegCeefceefle efmeced~
mebeefle oMe&veeJejCeevlejeekece&meefVeke<e&efveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~~271~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme meefVeke<e&: ke=le: leLee Sleeesjefhe ees: eke=lees: kele&Je:,

efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee Jesoveereeefokece&Ceeb Jeehes#eee peIeveeJesoveeefveheCeeLe met$emehlekeceJeleee&les-

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Jen henues ner met#cemeechejeefeke-oMeJeW

iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW ve nes egkee nw~
Deye Deeegkece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee kenves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes Deeegkece& keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve
nesleer nw ?~~269~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~270~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-veejkeer peerJe kes lesleerme meeiejeshece keeue kes Yeerlej DemebKeeleiegCeneefveeeW

kees ieueekej oerheefMeKee kes Deekeej mes pees Je efmLele nw Jen Ske meceeeye kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e peIeve
JesoveemJehe nw hejvleg eneB hetJe&keesefkeeue kes Yeerlej Ske Yeer iegCeneefve veneR nw, keeeWefke JeneB iegCeneefve kee
DemebKeeleJeeB Yeeie ner nw FmeefueS Deeeg kes peIeve Je mes #eerCeke<eee kee Debeflece mecee mebyebOeer Je
DemebKeele iegCee nw, en efme nw~
Deye oMe&veeJejCe Deewj Devlejee kece& kee meefVeke<e& efveefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle kejles nQmet$eeLe&-

Fmeer ekeej mes oMe&veeJejCeere Deewj Devlejeekece& keer eheCee kejveer eeefnS~~271~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kee meefVeke<e& efkeee ieee nw, Gmeer ekeej Fve
oesveeW keceeX kes meefVeke<e& kee keLeve kejvee eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye Jesoveere Deeefo keceeX keer Je keer Dehes#ee mes peIeveJesovee kee efveheCe kejves nsleg meele met$e
DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 272 mes 275

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /195

pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb JeseCee oJJeoes penefCCeee CeeflLe~~272~~
efmeebleefevleeceefCeerkee
emLeeJemLeeeeb ewJe lemee: efJevelJeeled~

lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~273~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~274~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoeeseif eejcemeceeJeb Glke=eesiesve yewkemeceeeyeme mebKeeleYeeiecee$eced~

keglees %eeeles ?
eoe eoeegye&Oveeefle leoe leoe leleeeesiesve Glke=sve eesiesve yeOveeleerefle Jeeveeled %eeeles~
oerheefMeKeeJeb hegve: peIeveeesiesve yewkemeceeeyeme DemebKeeleYeeiecee$eb YeJeefle~ lesve peIeveeegJexoveeee:
FecemebKeeleiegCee YeJeefle~

lemme Ceecee-ieesoJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~275~~

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw, Gmekes %eeveeJejCeere,
oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve veneR nesleer
nw~~272~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Ge keceeX keer Jen Jesovee emLe DeJemLee ceW
ner ve nes egkeer nw~
met$eeLe&-

Gmekes Deeeg keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~273~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~274~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en DeeesiekesJeueer kee Debeflece mecee mebyebOeer Je Glke= eesie mes yeebOes
iees Skemeceeeye mebKeeleJeW Yeeie cee$e nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen peye-peye Deeeg kees yeebOelee nw, leye-leye leleeeesie Glke= eesie mes yeebOelee nw en
Jeeve mes peevee peelee nw hejvleg oerheefMeKee Je peIeve eesie mes yeebOes iees Skemeceeeye kes DemebKeeleJeW Yeeie
cee$e neslee nw, Fme keejCe Deeeg keer peIeve Jesovee mes en Jesovee DemebKeeleiegCeer nesleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes veece Deewj iees$e keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve ?~~275~~

196 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 276 mes 278

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes ef J eeCeheefooe~~276~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeefo MegveeefJe<ee#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeielemleefn& JesoveereJeJesoveee

men veece-iees$eeesJexoveeefhe peIevee YeJeefle~ DeLe veeielemleefn& DepeIevee YetlJee efmLeeveheeflelee YeJeefle~
SleosJe heee&eeefLe&keveeefMe<eevegeneLe&cegejmet$eb YeCeles-

DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee~~277~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveJemeesheefj SkehejceeCeew Jeef&les DevebleYeeieJe=efYe&Jeefle~ SJeb

hejceeCetejeefoecesCe leeJeovevleYeeieJe=e
f ie&efle eeJeled peIeveJeceglke=emebKeelesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[cee$eb
Jeef&leefceefle~ lele: eYe=efle hejceeCetejeefoecesCe DemebKeeleYeeieJe=efmleeJeod ieefle eeJeod peIeveJeb
leleeeesiesCe heueesheceme DemebKeeleYeeiesve KeC[efelJee le$ewkeKeC[cee$eb peIeveJemeesheefj Jeef&leefceefle~

SJeb Ceecee-ieesoeCeb~~278~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme meefVeke<e&: ke=le: leLee veeceiees$eeesjefhe meefVeke<e&: kele&Je:,

efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee ceesnveereJesovee eme peIevee leme Mes<ekece&Ceeb efkeefceefleeMveesejhesCe met$e<edkeceJeleee&les-

Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer, peIeve mes DepeIeve oes mLeeveeW ceW heeflele
nesleer nw~~276~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eefo Megvee kes efJe<eeYetle #eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deeee nw lees

Jesoveere keer Jesovee kes meeLe veece Je iees$e keer JeJesovee Yeer peIeve nesleer nw hejvleg eefo Ge mJehe mes veneR
Deeee nw, lees Jen DepeIeve neskej oes mLeeveeW ceW nesleer nw~
Deye heee&eeefLe&ke vee Jeeues efMe<e kes DevegeneLe& Deeies kee met$e kenles nQmet$eeLe&-

Jen DevevleYeeie DeefOeke Yeer nesleer nw Deewj DemebKeele Yeeie DeefOeke Yeer nesleer nw~~277~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-peIeve JeJesovee kes Thej Ske hejceeCeg keer Je=ef nesves hej DevevleYeeieJe=ef
nesleer nw~ Fme ekeej Ske-Ske hejceeCeg Deeefo kes ece mes leye leke DevevleYeeieJe=ef peeleer nw peye leke peIeve
Je kees Glke= DemebKeele mes KeefC[le kej GmeceW Ske KeC[ cee$e Je=ef nesleer nw~ lelheeeled Gmemes ueskej SkeSke hejceeCeg Deeefo kes ece mes DemebKeeleYeeieJe=ef leye leke peeleer nw peye leke peIeve Je kees leleeeesie
heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie mes KeefC[le kej GmeceW Ske KeC[ cee$e Je=ef peIeve Je kes Thej nesleer nw~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej veece Deewj iees$e keer eheCee kejveer eeefnS~~278~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej Jesoveere kee meefVeke<e& efkeee ieee nw Gmeer ekeej veece Deewj
iees$e kes meefVeke<e& keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Deye ceesnveere kece& keer Jesovee efpemekes peIeve nw, Gmekes Mes<e keceeX keer keee nw ? Fme ekeej eMveesejhe
mes n met$e DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 279 mes 284

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /197

pemme ceesnCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeceeGDeJeppeeCeb

JeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~279~~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnee~~280~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGheefj efJeveeMeefe<eceeCeJesCe DeefOekelJeeled~ leme DeefOekeJeme ke:

eefleYeeie ? Fefle eMves meefle heueesheceme DemebKeeleYeeie Fefle %eeleJees YeJeefle~

lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee?~~281~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~282~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSleoefhe megieceb, yengMe: DeJeieefceleeLe&lJeeled~

pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee

oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~283~~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~~284~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveejkees esve hebesefve: mebef%eheee&hle: lesve Skesefveeesieeled Sleme

eesieesmebKeeleiegCe:~ lesvewJe keejCesve Skesefve-SkemeceeeyeJeeled Sleme SkemeceeeyeJecemebKeeleiegCeb~

met$eeLe&-

efpemekes ceesnveere keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Deeeg kees es[
n keceeX keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw?~~279~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleJeW Yeeie DeefOeke nesleer nw~~280~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Jen Deeies ve efkees peeves Jeeues Je mes DeefOeke nw~
Gme DeefOeke Je kee eefleYeeie keee nw ? Gmekee eefleYeeie heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie nw, Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Gmekes Deeeg keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~281~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~282~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e Yeer megiece nw, keeeWefke Fmekes DeLe& kee heefj%eeve yengle yeej kejeee
pee egkee nw~
met$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg keer Jesovee Je keer Dehes#ee peIeve nesleer nw, Gmekes meele keceeX
keer Jesovee Je keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~283~~
Jen efveece mes DepeIeve eej mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~284~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB hej Fme efJe<ee kees eMveesej kes ceeOece mes mhe efkeee pee jne nw~
eMve-veejkeer peerJe eteB kf e hebesevf e, meb%eer Je heee&hle nw DeleSJe Skesefve peerJe kes eesie keer Dehes#ee Fmekee

198 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 284

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lesve oerheefMeKeeeLecemecee-JesCe mehleeveeceefhe kece&Ceeb deOe&iegCeneefveeceeCehebesefvemeceeeyecee$esCe

YeefJeleJeced~ lele: mJekemJekepeIeveJeb Dehes#e De$eleveJesCe DemebKeeleiegCesvewJe YeefJeleJeced~ lesve
eleg:mLeeveheeflelee Fefle ve Ieles ?
Deeeee&osJe: De$e heefjnjefle#eefhelekeceeefMekeue#eCesve Deeiele efJehejerleb ielJee peIeveeesiesve peIeveyebOekekeeues e vejkeeegyeOeefelJee
mehlecehe=LJeerveejkes<eg Ghehee <eefdYe: heee&efhleefYe: heee&hlekees YetlJee Devleceg&ntle&sCe mecekelJeb ie=nerlJee
deOe&cee$ewkesefve-meceeeyeeved Deheke<e&Ceeslke<e&CeYeeienejsCe KeC[efelJee le$ewkeKeC[cee$eJeceheke<e&efle~
SJeceheke<e&Ceb ke=lJee GoeeJeefueyeeeefmLeleew Jele&ceevekeeues yeOeceevewkemeceeeyeme eLeceefve<eskeeled
DemebKeiegCeb ooeefle~ lele: eYe=efle Gheefj efJeMes<enerveb ooeefle eeJeled Dehekeef<e&lemeceeeyee efveefo&e Fefle~
efJemlejmleg OeJeueeerkeeeeb Je:~
De$e keefeoenDeheke<e&Ceee SJebefJeOee efvepe&je YeJeleerefle keLeb %eeeles ?
Deeeee&osJe: eeneleg:mLeeveheeflelemet$eefveoxMeme DeveLeeveghehees:~
Yeggpeekeejeuhelejkeeueees: Megkeuehe#eke=<Cehe#eew FJe meJe&peerJes<eg Jele&ceeveees: es<eeb peerJeeveeceuhelejkeeueeled
Yegpeekeejkeeuee: ecesCe DemebKeeleYeeieeYeefOekee: mebKeeleYeeieeYeefOekee: mebKeeleiegCeeYeefOekee:

eesie DemebKeeleiegCee nw Deewj Fmeer keejCe mes Skesefve peerJe kes Ske meceeeye kes Je keer Dehes#ee Fmekes Ske
meceeeye kee Je DemebKeeleiegCee nw FmeefueS oerheefMeKee kee eLece mecee kee Je meeleeW ner keceeX kee Je [s{
iegCeneefve cee$e hebesevf e kes meceeeye eceeCe nesvee eeefnS DeleSJe Deheves-Deheves peIeve Je keer Dehes#ee eneB kee
Je DemebKeeleiegCee ner nesiee~ Ssmeer DeJemLee ceW met$e ceW eleg:mLeeve heeflele yeleueevee Ieefle veneR neslee nw ?
Deeeee&osJe eneB Fme Mebkee kee heefjnej kenles nQ#eefhelekeceeefMeke mJehe mes Deekej efJehejerle mJehe kees eehle nes peIeve eesie mes Deewj peIeve yebOekekeeue
mes veejkeeeg kees yeebOekej meeleJeeR he=efLeJeer kes veejefkeeeW ceW GlheVe nes n heee&efhleeeW mes heee&hle neskej Devleceg&ntle&
ceW mecekelJe kees enCe kejkes [s{ iegCe neefve eceeCe Skesefve meceeeyeeW kees Deheke<e&Ce-Glke<e&Ce Yeeienej mes
KeefC[le kej GmeceW mes Ske KeC[cee$e Je kee Deheke<e&Ce kejlee nw~ Fme ekeej Dehekeef<e&le kejkes GoeeJeefue
kes yeenj efmLeefle ceW Jele&ceeve keeue ceW yeebOes peeves Jeeues Ske mecee kes eye kes eLece efve<eske mes DemebKeeleiegCee
oslee nw~ Gmemes ueskej Deeies Dehekeef<e&le meceeeyeeW kes meceehle nesves leke efJeMes<enerve oslee nw~
Fmekee efJemle=le JeCe&ve OeJeuee erkee ceW osKevee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nw efkeDeheke<e&Cee kes eje Fme ekeej keer efvepe&je nesleer nw, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQ efkeeteB kf e Fmekes efyevee eleg:mLeeve heeflele met$e kee efveoxMe Ieefle veneR neslee Dele: Fmeer mes Ge efvepe&je heefj%eeve nesleer nw~
meye peerJeeW ceW Megkeue he#e Deewj ke=<Ce he#e kes meceeve Yegpeekeej keeue Deewj Deuhelejkeeue kes jnves hej efpeve
peerJe kes Deuhelejkeeue keer Dehes#ee Yegpeekeejkeeue ece mes DemebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke, mebKeeleJeW Yeeie mes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 285 mes 287

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /199

DemebKeeleiegCeeYeefOekee YeJeefvle les<eeb Jeb DemebKeeleYeeieeYeefOekeb mebKeeleYeeieeYeefOekeb mebKeeleiegCeeYeefOekeb

DemebKeeleiegCeeYeefOekeb e ecesCe YeJeleerlegeb YeJeefle~
SJeb SkeesveefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokece&meg Jeehes#eee peIeveJesoveeefveheCehejlJesve $eeesefJebMeefle-met$eeefCe
ieleeefve~
DeOegvee #es$eehes#eee %eeveeJejCeeefokece&meg peIeveJesovee efveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb

JeseCee Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~~285~~
penCCee~~286~~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~~287~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveeJeieenveeeeb efmLele%eeveeJejCeeremkebOesYe: peerJeejsCe mehleeveeb kece&mkebOeeveeb

YesoeYeeJeeled~
eLee %eeveeJejCeereme meefVeke<e&: eefhele: leLee Mes<emehleeveeb kece&Ceeb eheefeleJe:, DeefJeMes<eeled~
SJeb efJebMeefleleces mLeues kece&Ceeb Jesovee#es$eehes#eee efveheCelJesve met$e$eeb ieleced~
DeOegvee keeueehes#eee peIeveJesoveeefveheCeeLe eoMemet$eeCeJeleee&vles-

DeefOeke, mebKeeleiegCee DeefOeke Deewj DemebKeeleiegCee DeefOeke neslee nw, Gvekee Je ece mes DemebKeeleJeW Yeeie mes
DeefOeke, mebKeeleJeW Yeeie mes DeefOeke, mebKeeleiegCee DeefOeke Deewj DemebKeeleiegCee DeefOeke neslee nw, en Gmekee
DeefYeeee nw~
Fme ekeej GvveermeJeW mLeue ceW %eeveeJejCe Deeefo keceeX ceW Je keer Dehes#ee peIeveJesovee efveheCe kejves
Jeeues lesF&me met$e hetCe& ngS~
Deye #es$e keer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo keceeX ceW peIeve Jesovee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles
nQ met$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes meele
keceeX keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~285~~
Jen peIeve nesleer nw~~286~~
Fmeer ekeej Mes<e meele keceeX keer eheCee peeveveer eeefnS~~287~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke peIeve DeJeieenvee ceW efmLele %eeveeJejCeere kes mkebOeeW mes
peerJe eje meele keceeX kes mkebOeeW ceW keesF& Yeso veneR heeee peelee nw~
efpeme ekeej %eeveeJejCeere kes meefVeke<e& keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Mes<e meele keceeX kes meefVeke<e& keer
eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
Fme ekeej yeermeJeW mLeue ceW keceeX keer Jesovee #es$e keer Dehes#ee mes efveheCe kejves Jeeues leerve met$e hetCe& ngS~
Deye keeue keer Dehes#ee peIeveJesovee kes efveheCe nsleg yeejn met$e DeJeleefjle kejles nQ-

200 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 288 mes 293

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme obmeCeeJejCeereDeblejeFeJeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee?~~288~~
penCCee~~289~~

efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeerepeIeveJemkebOeeveeb e Sleees: peIeveJemkebOeeesjefhe

SkemeceeefmLeefleoMe&veeled~

lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~290~~

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~291~~

efmeebleefevleeceefCeerkee$eeeCeeceIeeeflekece&Ceeb heueesheceme DemebKeeleYeeiecee$eefmLeeflemeJe-kece&Mes<elJeeled,

Deeeg<e: Devleceg&ntle&eYe=efle efmLeeflemeJekece&Mes<elJeeled~

lemme ceesnCeereJeseCee keeueoes penefCCeee CeeflLe~~292~~

SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~~293~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemet#cemeebhejeefekeejcemecees ves meefle #eerCeke<eeeejcemecees meJeeYeeJeeled~

met$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes
oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve nesleer nw ?~~288~~
Jen peIeve nesleer nw~~289~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke %eeveeJejCeere kes peIeve Je kes mkebOeeW keer leLee Fve
oes keceeX kes peIeve Je kes mkebOeeWs keer Yeer Ske mecee efmLeefle osKeer peeleer nw~
met$eeLe&-

Gmekes Jesoveere, Deeeg, veece Deewj iees$ekece& keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee
peIeve nesleer nw ee DepeIeve nesleer nw ?~~290~~
Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~291~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Gmekes leerveeW DeIeeefleee keceeX kee heueeshece kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e efmLeeflemeJe kece& Mes<e osKee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes ceesnveere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve veneR nesleer nw~~292~~
Fmeer ekeej oMe&veeJejCe Deewj Devlejee keer eheCee kejveer eeefnS~~293~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke met#cemeechejeefeke kes ejce mecee ceW Gmekes ve nes

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 294 mes 298

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /201

eLee %eeveeJejCeereme meefVeke<e&: ke=le: leLee Sleees: ees: kece&Cees: kele&Je:~

pemme JeseCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb JeseCee keeueoes penefCCeee CeeflLe~~~294~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeemLekeeues efJevelJeeled Fefle %eeleJeced~

lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~295~~

penCCee~~296~~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~297~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeeseif eejcemecees eflemeCeeb JesoveeveeceskeefmLeefleoMe&veeled~ eLee Jesoveereme meefVeke<e&:

ke=le: leLee Sles<eeceefhe $eeeCeeb kece&Ceeb kele&Je:~

pemme ceesnCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee

keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~~298~~
peeves hej #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW meJe kee DeYeeJe nes peelee nw~
efpeme ekeej mes %eeveeJejCeere kece& kee meefVeke<e& efkeee ieee nw Gmeer ekeej mes Fve oes keceeX kee meefVeke<e&
kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes
%eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer Jesovee keeue keer Dehes#ee
peIeve veneR nesleer nw~~294~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Gvekeer Jesovee etBefke emLe keeue ceW ve nes egkeer nw FmeerefueS Ssmee
keLeve efkeee nw~
met$eeLe&-

Gmekes Deeeg, veece Deewj iees$e keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve ?~~295~~
Jen peIeve nesleer nw~~296~~
Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$e kece& keer eheCee kejveer eeefnS~~297~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW Ge leerve JesoveeDeeW

keer Ske mecee efmLeefle osKeer peeleer nw~
efpeme ekeej mes Jesoveere kee meefVeke<e& efkeee ieee nw Gmeer ekeej mes Fve leerveeW Yeer keceeX kee kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

efpeme peerJe kes ceesnveere keer Jesovee keeue keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes meele
keceeX keer Jesovee keeue keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~298~~

202 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 299 mes 303

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~~299~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSkemeceecehes#e Ieeeflekece&Ceeb Devleceg&ntle&cee$eefmLeles: DeIeeleerveeb heueesheceme

DemebKeeleYeeiecee$eefmLeles: e Devleceg&ntle&eYe=efle efmLeeflemeJeme e DemebKeeleiegCelJeesheuebYeeled~
SJeb SkeefJebMeefleleces mLeues keeueehes#eee JesoveeefveheCelJesve eoMemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee YeeJeehes#eee %eeveeJejCeeefoJesoveeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeereDeblejeFe-JeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~300~~
penCCee~~301~~
lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~302~~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~303~~
efmeebleefevleeceefCeerkee#ehekeheefjCeecew: meJeexlke=b Ieeleb eehe #eerCeke<eeeejcemecees efmLelelJeeled~

Jen efveece mes DepeIeve DemebKeeleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~299~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Ske mecee keer Dehes#ee Ieeefleee keceeX keer Devleceg&ntle&
cee$e efmLeefle Deewj DeIeeefleee keceeX keer heueeshece kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e efmLeefle es leerveeW efmLeefleeeW kee leLee
Devleceg&ntle& Deeefo he efmLeeflemeJe Yeer DemebKeeleiegCee heeee peelee nw~
Fme ekeej FkekeermeJeW mLeue ceW keeue keer Dehes#ee Jesovee kee efveheCe kejves Jeeues yeejn met$e hetCe& ngS~
Deye YeeJe keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deeefo keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes %eeveeJejCeere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes
oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve nesleer nw ?~~300~~
Jen peIeve nesleer nw~~301~~
Gmekes Jesoveere, veece Deewj iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw
ee DepeIeve nesleer nw ?~~302~~
en efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~303~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keejCe en nw efke Jen #eheke heefjCeeceeW kes eje meJeexlke= Ieele kees eehle
neskej #eerCeke<eee iegCemLeeve kes Debeflece mecee ceW efmLele nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 304, 304

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /203

mebeefle Jesoveereeegvee&ceiees$eeCeeb DepeIevee Jesovee DevebleiegCeeYeefOekee YeJeefle~ leme mheerkejCeb efeelesheefjJele&ceeveceOeceheefjCeecesve yeeheee&hlemebegeeflee&ieeegjvegYeeieb, YeJeefmeefke ejcemeceeemeeleeJesoveerepeIeveevegYeeieb, met#ceefveieesopeerJeeheee&hlekesve nlemeceglheefekekece&Cee heefjJele&ceeveceOeceheefjCeecesve
yeveecepeIeveevegYeeieb, Geiees$ecegoJd esue yeeojlespemkeeefekeJeeegkeeefekepeerJesve meJee&eYf e: heee&ehf leefYe: heee&hlekesve
meJe&efJeMegsve yeveereiees$epeIeveevegYeeieb eehes#e Sleme #eerCeke<eeeme ejcemecees Jele&ceeveme Sles<eeb
kece&Ceeb DevegYeeieme DevebleiegCelJeb YeJeefle, Jesoveereveeceiees$eevegYeeieeveeb eMemleYeeJesve Glke=lJeesheuebYeeled~
ceveg<eeegYee&Jeme IeeleJeefpe&leme eflee&ieeeg<e: eMemleme peIeveeled DevebleiegCelJeb YeJeefle~
Sleled keglees %eeeles ?
eleg:<eefheefokeeuheyenglJeJeeveeled SJe %eeeles~
DeOegvee YeeJeehes#eee ceesnveereeefoJesoveeefveheCeeLe met$ehebekeceJeleee&les-

lemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee CeeflLe~~304~~

SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~~305~~

efmeebleefevleeceefCeerkeelemeemle$e eosMemeJeeYeeJeeled YeeJeehes#eee peIevee Jesovee veemleerefle %eeleJeb~

De$e eLee %eeveeJejCeeremeefVeke<e&: ke=lemleLee Sleeesjefhe oMe&veeJejCe-Deblejeeeke=lees: kele&Je:~

Deye Jesoveere-Deeeg-veece Deewj iees$e Fve keceeX keer pees DepeIeve Jesovee DevevleiegefCele DeefOeke nesleer nw
Gmekee mheerkejCe kejles nQheefjJele&ceeve heefjCeece kes eje yeebOes iees Deheee&hle meefnle efleee Deeeg kes DevegYeeie keer Dehes#ee YeJeefmeefke
DeJemLee kes Debeflece mecee ceW Demeelee Jesoveere kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee, nlemeceglheefekekecee& met#ce efveieeso
Deheee&hleke peerJe kes eje heefjJele&ceeve ceOece heefjCeece kes eje yeebOes iees veece kece& kes peIeve DevegYeeie keer
Dehes#ee leLee Ge iees$e keer Gsuevee kejkes meye heee&efhleeeW mes heee&hle ngS meJe&efJeMeg yeeoj lespekeeefeke Je
Jeeegkeeefeke peerJe kes eje yeebOes iees veere iees$e kes peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee #eerCeke<eee kes Debeflece mecee ceW
Jele&ceeve Fme peerJe kes Fve keceeX kee DevegYeeie DevevleiegCee neslee nw, keeeWefke eMemle nesves kes keejCe Jesoveere, veece
Deewj iees$e kes DevegYeeie ceW Glke=lee heeeer peeleer nw~ efleee Deeeg keer Dehes#ee eMemle Je Ieele mes jefnle ceveg<eeeg
kee DevegYeeie peIeve DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleiegCee neslee nw~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Jen eeQme"heo he DeuheyenglJe kes Jeeve mes peevee peelee nw~
Deye YeeJe keer Dehes#ee ceesnveere Deeefo keceeX keer Jesovee kee efveheCe kejves nsleg heeBe met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Gmekes ceesnveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve veneR nesleer~~304~~
Fmeer ekeej mes oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee keer Dehes#ee eheCee kejveer
eeefnS~~305~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke JeneB Gmekes eosMeeW kes meJe kee DeYeeJe heeee
peelee nw FmeefueS YeeJe keer Dehes#ee peIeve Jesovee veneR nw Ssmee peevevee eeefnS~ eneB efpeme ekeej %eeveeJejCeere

204 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 306 mes 309

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeJeseCee YeeJeoes penefCCeee CeeflLe~~306~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDeeesefiekesJeefueejcemecees Sles<eeb kece&Ceeb eosMemeJeeYeeJeeled~

lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~307~~

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~308~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeMe:keerefle&-Geiees$eees: ejcemeceeJeefle&-met#cemeebhejeefekesCe yeeslke=evegYeeieme mJeke-mJekepeIeveevegYeeieeled DevebleiegCeme Deeeseif eejcemecees GheuebYeeled, eflee&ieheee&hlemebegeeegYee&Jeeoefhe

ceveg<eeegYee&Jeme eMemlelJesve IeeleeYeeJesve e DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee eme ceesnveereJesovee-YeeJeehes#eee peIevee leme mehlekece&Ceeb efkeefceefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee

YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~309~~
kece& kee meefVeke<e& efkeee ieee nw, Gmeer ekeej mes Fve oes eke=efleeeW kes-oMe&veeJejCe Deewj Devlejee eke=efle kes
Yeer meefVeke<e& keer eheCee kejveer eeefnS~
met$eeLe&-

efpeme peerJe kes Jesoveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw, Gmekes
%eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee
peIeve veneR nesleer nw~~306~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke DeeesiekesJeueer YeieJeeve kes ejce mecee ceW Fve
keceeX kes eosMeeW kes meJe kee DeYeeJe heeee peelee nw~
met$eeLe&-

Gmekes Deeeg, veece Deewj iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve nesleer nw ?~~307~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~308~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke eMe:keerefle& Deewj Geiees$e kee DeefvlecemeceeJeleea

met#cemeechejeefeke kes eje yeebOee ieee Glke= DevegYeeie DeeesiekesJeueer kes Debeflece mecee ceW Deheves-Deheves peIeve
DevegYeeie keer Dehes#ee DevevleiegCee heeee peelee nw leLee Deheee&hle meefnle efleee Deeeg kes DevegYeeie keer Dehes#ee
eMemle Je Ieele mes jefnle nesves kes keejCe ceveg<eeeg kee Yeer DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw~
Deye efpemekes ceesnveere kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee mes peIeve nw Gmekes meele keceeX keer Jesovee
keee nw ? Fme ekeej kes eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes ceesnveere keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw, Gmekes meele
keceeX keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~309~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 310 mes 312

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /205

efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~310~~

efmeebleefevleeceefCeerkee$eeeCeeb Ieeeflekece&Ceeb #eerCeke<eeesve Ieeefle<eceeCeevegYeeieme De$e meJemJehesCe

GheuebYeeled Jesoveere-veece-iees$eeCeeb meeleeJesoveere-eMe:keerefle&-Geiees$eevegYeeieme yebOesve Glke=YeeJeesheuebYeeled,
ceveg<eeegYee&Jemeeefhe eMemlelJesve DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
emeeegJexovee YeeJeehes#eee peIevee leme veeceJeefpe&le<edkece&Ceeb efkeefceefle eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeb CeeceJeppeeCeb

JeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~311~~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~312~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeJesoveere-Ieeeflekece&Ceeb #ehekeheefjCeecewj$e IeeleeYeeJeeled ceveg<es<eg hebesefveeflee&#eg

e ceOeceheefjCeecesve yeeflee&ieheee&hlemebegeeegpe&IeveYeeJes<eg DevegodJesefueleeseiees$es<eg meJe&efJeMegyeeojlespeesJeeegkeeefekeheee&hlekes<eg e DeIeeefleleveereiees$eevegYeeies<eg mJekepeIeveeled iees$eevegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee veeceJesovee YeeJeehes#eee peIeveepeIeveeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~310~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke leerve Ieeefleee keceeX kee #eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea

peerJe kes eje Ieelee peeves Jeeuee DevegYeeie eneB melJehe mes heeee peelee nw leLee Jesoveere kece& keer meelee Jesoveere
eke=efle kes veece keer eMe:keerefle& eke=efle kes Deewj iees$e keer Geiees$e eke=efle kes DevegYeeie ceW eneB yebOe mes Glke=lee
heeeer peeleer nw leermejs ceveg<eeeg kee DevegYeeie Yeer eMemle nesves kes keejCe eneB DevevleiegCee heeee peelee nw~
efpemekes Deeeg keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes veecekece& Jeefpe&le n keceeX keer Jesovee keee nw ?
Fme ekeej kes eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes Deeeg kece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gvekes
veecekece& kees es[kej Mes<e n keceeX keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw
ee DepeIeve ?~~311~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~312~~
efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke #eheke heefjCeeceeW kes eje Ieele mebYeJe ve nesves
mes Jesoveere Deewj Ieeefleee keceeX kee DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw leLee ceOece heefjCeece kes eje
efpevneWves efleee Deheee&hle mebyebOeer Deeeg kes peIeve DevegYeeie kees yeebOee nw, Ssmes ceveg<eeW SJeb hebesefve efleeeeW
ceW Deewj Ge iees$e keer GodJesuevee ve kejves Jeeues leLee veere iees$e kes DevegYeeie kees ve Ieeleves Jeeues meJe&efJeMeg
yeeoj lespemkeeefeke SJeb Jeeegkeeefeke heee&hle peerJeeW ceW iees$e kee DevegYeeie Deheves peIeve keer Dehes#ee
DevevleiegCee heeee peelee nw~
Deye veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw ee DepeIeve ? Fme ekeej eMveesejhe mes oes met$e
kens peeles nQ-

206 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 313 mes 318

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

lemme CeeceJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~~313~~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~~314~~

efmeebleefevleeceefCeerkeepeIeveceeegYee&Jeb yebOeefelJee met#ceefveieesopeerJeeheee&hlekes<eg Glhee nlemeceglheefekeb

ke=lJee eefo veecekece&Cees peIeveevegYeeie: ke=le: leefn& DeeegYee&Jesve men veeceYeeJees peIevees YeJeefle~ DeveLee
DepeIevees YetlJee <edmLeeveheeflelees peeeles~
eme DeeegJexovee YeeJeehes#eee peIevee leme mehlekece&Ceeb Jesovee efkeefceefleeMveesejhesCe met$eelegeceJeleee&les-

pemme CeeceJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeceeGDeJeppeeCeb

JeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~315~~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~316~~
lemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~~317~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~~318~~
met$eeLe&-

Gmekes veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee
DepeIeve ?~~313~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw, peIeve keer Dehes#ee DepeIeve
n mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~314~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deeeg kes peIeve DevegYeeie kees yeebOekej met#ce efveieeso Deheee&hle peerJeeW ceW
GlheVe neskej nlemeceglheefe kejkes eefo veecekece& kee DevegYeeie peIeve kej efueee nw lees Deeeg kes DevegYeeie kes meeLe
veecekece& kee DevegYeeie peIeve neslee nw~ Fmemes efJehejerle DeJemLee ceW Jen DepeIeve neskej n mLeeve heeflele neslee
nw~
efpemekes Deeegkece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw, Gmekes meele keceeX keer Jesovee keee nw ? Fme
ekeej kes eMveesejhe mes eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes Deeeg kees
es[kej Mes<e n keceeX keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve
nesleer nw ?~~315~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~316~~
Gmekes Deeeg keer Jesovee YeeJe mes keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~317~~
Jen peIeve Yeer nesleer nw Deewj DepeIeve Yeer nesleer nw~ peIeve keer Dehes#ee DepeIeve
n mLeeveeW ceW heeflele nesleer nw~~318~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 319, 320

Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced /207

efmeebleefevleeceefCeerkeeeme veeceJesovee YeeJeehes#eee peIevee leme DeeegJe&epf e&le<edkece&Ceeb Jesovee YeeJelees

efveecesve DepeIevee DevebleiegCeeYeefOekee %eeleJee~
DemewJe peerJeme DeeegJexovee peIevee Deefhe DepeIevee Deefhe %eeleJee~ peIeveehes#eee DepeIevee
<edmLeeveheeflelee YeJeleerefle %eeleJeb~
eme iees$eJesovee YeeJeehes#eee peIevee leme mehlekece&Ceeb efkeefceefleeMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

pemme ieesoJeseCee YeeJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee YeeJeoes

efkeb penCCee DepenCCee ?~~319~~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~~320~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeJe&efJeMeg yeeojlespemkeeefeke-Jeeegkeeefekeheee&hlekes<eg GodJesefueleeseiees$es<eg

veereiees$eme ke=lepeIeveYeeJes<eg Mes<emeJe&kece&CeecevegYeeieme DevebleiegCelJeesheuebYeeled iees$eJesovee efveecesve DepeIevee
DevebleiegCeeYeefOekee %eeleJee~
leelhee&ce$e-kece&Ceeb JesoveemeefVeke<e&eJf eOeeveeefokeb efJe%eee lesYees efYeVeMegyegefeewleveefevleeceefCemJeheb
mJeMegelceleJecesJeeYemeveereefceefle~

SJeb eefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokece&Ceeb peIeveJesoveekeLevelJesve SkeefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~

Fefle peIevehejmLeeveJesoveemeefVeke<e&: meceehle:~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpemekes veecekece& keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw Gmekes Deeegkece&
kees es[kej n keceeX keer Jesovee YeeJe mes efveecehetJe&ke DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke peevevee eeefnS~
Fmeer peerJe kes Deeeg keer Jesovee peIeve Yeer Deewj DepeIeve Yeer peevevee eeefnS~ peIeve keer Dehes#ee mes
DepeIeve <edmLeeve heeflele nesleer nw, Ssmee peeveW~
efpevekes iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nw Gvekes meele keceeX keer Jesovee keee nw ? Fme ekeej kes
eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

efpeme peerJe kes iees$e keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee peIeve nesleer nw Gmekes meele keceeX
keer Jesovee YeeJe keer Dehes#ee keee peIeve nesleer nw ee DepeIeve ?~~319~~
Jen efveece mes DepeIeve DevevleiegCeer DeefOeke nesleer nw~~320~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke efpevneWves Ge iees$e keer Gsuevee keer nw leLee

veereiees$e kes DevegYeeie kees peIeve efkeee nw, Ssmes meJe&efJeMeg yeeoj lespemkeeefeke SJeb Jeeegkeeefeke peerJeeW ceW Mes<e
meye keceeX kee DevegYeeie DevevleiegCee heeee peelee nw FmeefueS iees$e keer Jesovee efveece mes DepeIeve DevevleiegCee
DeefOeke nesleer nw, Ssmee peevevee eeefnS~
leelhee& en nw efke keceeX kes JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve Deeefo kees peevekej Gve keceeX mes efYeVe Meg-yegefeewleve efevleeceefCemJehe Deheves MegelceleJe kee ner DeYeeme kejvee eeefnS~
Fme ekeej yeeFmeJeW mLeue ceW %eeveeJejCeeefo keceeX keer peIeve Jesovee kee keLeve kejves Jeeues Fkekeerme met$e hetCe& ngS~
en peIeve hejmLeeveJesoveemeefVeke<e& meceehle ngDee~

208 / Jesoveemeefvveke<e&efJeOeeveevegeesieejced

met$e 320

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e heeleb eefJebMeeflemLeuew: efJebMeleefOekeef$eMelemet$ew: JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveveeceevegeesieejb meceehleced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb efleereceneefOekeejevleie&le-JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveevegeesieejveeceeeb eLeceesefOekeej: meceehle:~

eneB leke yeeF&me mLeueeW ceW leerve meew yeerme met$eeW kes eje JesoveemeefVeke<e&eJf eOeeve veeceke Devegeesieej meceehle ngDee~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW
yeejnJeW ebLe ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe erkee ceW efleere ceneefOekeej kes Devleie&le
JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve Devegeesieej veece kee
eLece DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /209

DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-elego&Meevegeesieejced)

efleereesefOekeej:

cebieueeejCeced
DeeefJebMeeflecetueJe=emeefnlee,
GejiegCewceef[lee:~
hebeeeejhejeeCee: eefle#eCeb, mJeeOeeeceelevJeles~~
Deeeeee&efo-cegveereje: yengefJeOee, Oeevewkeueervee cegoe~
les meJexefhe efoiecyeje cegevf eieCee:, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leelego&Meefceob JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejceefmle~
le$e leeJeled efleereceneefOekeejevleie&les ef$eefYe:mLeuew: ef$ehebeeMelmet$ew: JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejveece
efleereesefOekeej: eheles~ le$e leeJeleLecemLeues eefle%eemetevehejlJesve YesometevelJesve JeseCeeheefjceeCe
esleeefovee $eeesefJebMeeflemet$eeefCe~ lele: hejb efleeremLeues mecee Fleeefovee SkeesveefJebMeeflemet$eeefCe~ lelheeeled
le=leeremLeues %eeveeJejCeeefokece&Ceeb #es$eeleemeefveheCelJesve Kese- Fleeefovee SkeeoMemet$eeCeerefle
mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee SleoefOekeejeefle%eeeefleheeoveeLe met$eceJeleee&les-

DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-eewonJeeB Devegeesieej)

efleere DeefOekeej

-cebieueeejCeMueeskeeLe&-pees DeeF&me cetueiegCeeW mes meceefvJele nQ, Gej iegCeeW mes ceefC[le-megMeesefYele nQ, hebe
DeeeejeW (%eeveeeej, oMe&veeeej, eeefj$eeeej, leheeeej, Jeeree&eej) kes heeueve ceW hejeeCe-kegMeue nQ, eefle#eCe
mJeeOeee ceW lelhej jnles nQ, Ssmes Deeeee& Deeefo Deveske ekeej kes cegveerej pees meowJe emeVeleehetJe&ke Oeeve ceW ueerve
jnles nQ, Jes meYeer efoiecyej cegefveieCe nce meYeer kee cebieue kejW~~1~~
Deye efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le en JesoveeheefjceeCeefJeOeeve veece kee eewonJeeB
Devegeesieej emlegle nw~ GveceW mes efleere ceneefOekeej kes Devleie&le leerve mLeueeW ceW $esheve met$eeW kes eje JesoveeheefjceeCeefJeOeeve
Devegeesieej veece kee efleere DeefOekeej eefhele efkeee pee jne nw~ GveceW mes eLece mLeue ceW eefle%ee keer metevee
SJeb Yeso kees metefele kejves Jeeues JeseCeeheefjceeCe Fleeefo lesF&me met$e nQ~ Deeies efleere mLeue ceW mecee
Fleeefo GVeerme met$e nQ~ lelheeeled le=leere mLeue ceW %eeveeJejCe Deeefo keceeX kes #es$eeleeme kees efveefhele kejves Jeeues
Kese Fleeefo ieejn met$e nQ~ Fme ekeej met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye meJe&eLece Fme DeefOekeej keer eefle%ee kee eefleheeove kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nw-

210 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 1

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JeseCeeheefjceeCeefJeneCes efe~~1~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSleod JesoveeheefjceeCeefJeOeeveveeceeefOekeejmcejCekejCeeLe met$eb %eeleJeced~

efkeceLe&cesleogeles ?
vewleod JeeJeb, DeveLee eheCeeee efve<heuelJeemebieeled~
hegve: keefeoenve leeJeoslesve eke=efleJesoveeheefjceeCecegeles, %eeveeJejCeeeew ewJe eke=leees YeJevleerefle hetJe eefhelelJeeled~
ve efmLeefleJesoveeee: eheCee Slesve efeeles, keeueefJeOeeves meehebesve eefheleefmLeefleeceeCelJeeled~ ve YeeJeJesoveeee:
eceeCeeheCee Slesve efeeles, Deveglke=JeefJeOeeves eefheleme hegve: eheCeeee: heueeYeeJeeled~ ve e #es$eJesoveeee
eceeCeeheCee Slesve efeeles, #es$eefJeOeeves eefhelelJeeled~ DeveefOeieleeceseeefOeiece: Slemceeled veemleerefle ve
eejYeefeleJeb Sleovegeesieejced ?
De$e Deeeee&osJe: heefjnjeflehetJe JeeefLe&keveeceeefele Deew ewJe eke=leees YeJevleerefle Geb~ leemeeceeveeb ewJe eke=leerveebb Je-#es$ekeeue-YeeJeeceeCeeefoeheCee e ke=lee~ mebeefle heee&eeefLe&keveeceeefele eke=efleeceeCeeheCeeLe&cesleovegeesieejceeieleced~

met$eeLe&-

Deye JesoveeheefjceeCeefJeOeeve Devegeesieej kee DeefOekeej nw~~1~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e JesoveeheefjceeCeefJeOeeve veece kes DeefOekeej kee mcejCe kejeves nsleg
mecePevee eeefnS~
Mebkee-Ssmee efkeme keejCe mes kene pee jne nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee eeefnS, keeeWekf e Fmekes efyevee eheCee kes efve<heue nesves kee emebie eehle neslee nw~
Fme yeele hej hegve: keesF& eMve kejlee nw efkeen DeefOekeej eke=efleJesovee kes eceeCe kees lees yeleueelee veneR nw, keeeWefke %eeveeJejCe Deeefo Dee" ner eke=efleeeB
nQ, en henues ner eheCee keer pee egkeer nw~ efmLeefleJesovee kes eceeCe keer eheCee Yeer veneR kejlee nw, keeeWefke
keeueefJeOeeve ceW efJemleejhetJe&ke efmLeefle kee eceeCe yeleueeee pee egkee nw~ en YeeJeJesovee eceeCe keer Yeer eheCee
veneR kejlee, keeeWefke YeeJeefJeOeeve ceW eefhele Gmekeer efhej mes eheCee kejvee efve<heue nesiee~
eosMeeceeCe keer eheCee Yeer Fmekes eje veneR keer peeleer nw, keeeWefke Deveglke= Je efJeOeeve ceW Gmekeer
eheCee keer pee egkeer nw, DeleSJe Gmekeer eneB efhej mes eheCee kejves kee keesF& eeespeve veneR nw~ #es$eJesovee kes
eceeCe keer eheCee Yeer Fmekes eje veneR keer peeleer nw, keeeWefke Gmekeer eheCee #es$e efJeOeeve ceW keer pee egkeer nw~
Fme ekeej etBefke eke=efle DeefOekeej mes DeveefOeiele heoeLe& kee DeefOeiece neslee veneR nw DeleSJe Fme Devegeesieej
DeefOekeej kees eejbYe veneR kejvee eeefnS ?
Fme Mebkee kee Deeeee&osJe heefjnej kejles nQhenues JeeefLe&ke vee kee Deeee kejkes Dee" ner eke=efleeeB nesleer nQ, Ssmee kene ieee nw leLee Gve Dee"eW
eke=efleeeW kes Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe Deeefo kes eceeCe keer Yeer eheCee keer ieF& nw~ Deye eneB heee&eeefLe&kevee
kee Deeee kejkes eke=efleeeW kes eceeCe keer eheCee kejves kes efueS en Devegeesieej eehle ngDee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 2

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 211

hegvejefhe keefeled he=efleheee&eeefLe&keveeceJeuecye eheceeCe eke=leerveeb Je-#es$e-keeue-YeeJeeefoeheCee efkeVe efeeles ?

Deeeee&osJe: meceeOeesve efeeles, lemee: eheceeCeeee: hetJeexeeheCeeee YesoeYeeJesve leoveges:~
DeOegvee Demeevegeesieme ef$eYesokeLeveeLe met$eceJeleee&les-

lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-heieefoDeoe meceeheyeoe

Kese-heeemeS efe~~2~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeke=efle: Meerueb mJeYeeJe: FleskeeLe&:~ DeLe&: eeespeveb leme YeeJe: DeLe&lee~ eke=les:
DeLe&lee~ mee SkeesefOekeej:~ mecees eyeOeles Fefle meceeeye:~ Dee&les heefjefeles FleLe&:~ me eemeeJeLe&e
meceeeyeeLe&:~ leme YeeJe: meceeeyeeLe&lee~ S<e: efleereesefOekeej:~ #es$eb eleeeees emee: mee #es$eeleeeee
DeefOeke=efle:~ SJeb ef$eefJeOee JesoveeheefjceeCeeheCee YeJeefle~ eke=efleYesosve kece&YesoeheCee SkeesefOekeej:~
meceeeyeYesosve eke=efleYesoehekees efleereesefOekeej:~ #es$eYesosve eke=efleYesoehekemle=leereesefOekeej: Flegeb
YeJeefle~
mebeefle eLeceYesome %eeveeJejCe-oMe&veeJejCekece&Cees: mebKeeefveOee&jCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

eneB keesF& hegve: hetlee nwheee&eeefLe&ke vee kee Deeee kejkes kener peeves Jeeueer eke=efleeeW kes Je, #es$e, keeue Deewj YeeJe Deeefo keer
eheCee keeeW veneR keer pee jner nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQveneR keer pee jner nw, keeeWefke Ge eheCee kes kejves ceW hetJeexe eheCee mes keesF& efJeMes<elee veneR jnleer nw
DeleSJe Jen eneB veneR keer ieF& nw~
Deye Fme Devegeesieej kes leerve YesoeWs kee keLeve kejves nsleg met$e kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

GmeceW mes es leerve Devegeesieej nQ-eke=leLe&lee, meceeeyelee Deewj #es$eeleeme~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eke=efle, Meerue Deewj mJeYeeJe es meceeveeLe&ke heee&eJeeeer Meyo nQ~ DeLe&

Meyo kee JeeeeLe& eeespeve nw Deewj Gmekee YeeJe DeLe&lee nw~ eke=efle keer DeLe&lee eke=leLe&lee, en <eer lelheg<e
meceeme nw~ Jen eLece DeefOekeej nw~ pees kece& Ske mecee ceW yeebOee peelee nw Jen meceeeye kenueelee nw~ pees
Dee&les DeLee&led peevee peelee nw-efveee efkeee peelee nw Jen DeLe& nw~ meceeeyehe DeLe& meceeeyeeLe& nw, Fme
ekeej eneB kece&Oeeje meceeme nw, meceeeyeeLe& kes YeeJe kees meceeeyeeLe&lee kene ieee nw~ en efleere
DeefOekeej nw~ #es$e nw eleeee efpemekee Jen #es$eeleeee DeefOekeej nw~ Fme ekeej JesoveeheefjceeCe keer eheCee
leerve ekeej keer nw~ eke=efle Yeso mes kece&Yeso keer eheCee en Ske DeefOekeej, meceeeyeeW kes Yeso mes eke=efle Yeso
kee eheke otmeje DeefOekeej Deewj #es$e kes Yeso mes eke=efle Yeso kee eheke leermeje DeefOekeej nw, en Gmekee
DeefYeeee nw~
Deye eLece Yeso kes Devleie&le %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe keceeX keer mebKee efveOee&jCe kejves nsleg eMveesejhe mes
leerve met$e DeJeleefjle nesles nQ-

212 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 3, 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

heieefoDeoeS CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeerekeccemme kesJeef[eeDees

hee[erDees~~3~~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeerekeccemme DemebKesppeueesiehee[erDees~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelhe=emet$eb ef$eefJeOeb mebKeeleb veJeefJeOecemebKeeleb Devebleb eeefele JeeKeeveb

kele&Jeced~
%eeveeJejCeereme oMe&veeJejCeereme e kece&Ce: eke=lee: mJeYeeJee: Meee: DemebKeeleueeskecee$ee:~
kegle: SleeJevlees YeJevleerefle %eeeles ?
DeeJejCeeesieoMe&ve-%eeveb DemebKeeleueeskecee$eYesoesheuebYeeled~ leeLee-met#ceefveieesome eod peIeveueyOe#ejb
leoskeb %eeveb~ leefVejeJejCeb~ DekeKejmme DeCebleYeeiees efCeegiIeeefoDees~1 Fefle Jeeveeled~ Deme %eevemeeYeeJes
peerJeeYeeJeemebieeled Jee~
Dele SJe De#ejmeevebleYeeiecee$eb %eeveb meowJe ekeefleb Demleerefle kele&Jeced~
hegve: ueyOe#ejs meJe&peerJew: KeefC[les ueyOes le$ewJe eef#ehles efleereb %eeveb YeJeefle~ hegve: efleere%eeves meJe&peerJew:
KeefC[les ueyOes le$ewJe eef#ehles le=leereb %eeveb YeJeefle~ SJeb <e[dJe=efecesCe vesleJeb eeJeled DemebKeeleueeskecee$e<edmLeeveeefve ielJee De#ej%eeveb meceglheVeefceefle~

met$eeLe&-

eke=efleDeLe&lee DeefOekeej keer Dehes#ee %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece& keer

efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~3~~
%eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece& keer DemebKeele ueeskeeceeCe eke=efleeeB nQ~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme he=emet$e kee JeeKeeve leerve ekeej kes mebKeele, veew ekeej kes
DemebKeele leLee veew ekeej kes Devevle kee Deeee ueskej kejvee eeefnS~
%eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB DeLee&led mJeYeeJe Je MeefeeeB DemebKeele ueeskeeceeCe nQ~
Mebkee-Gvekeer eke=efleeeB Fleveer nQ, en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-etBefke DeeJejCe kes eesie %eeve Je oMe&ve kes DemebKeele ueeske cee$e Yeso heees peeles nQ DeleSJe
Gvekes DeeJeejke Ge keceeX keer eke=efleeeB Yeer Gleveer ner nesveer eeefnS~ Jen Fme ekeej nw-met#ce efveieeso peerJe
kee pees peIeve ueyOe#ej he Ske %eeve nw Jen efvejeJejCe nw, keeeWefke De#ej kes DevevleJeW Yeeie cee$e %eeve meoe
eie jnlee nw, Ssmee DeeieceJeeve nw DeLeJee %eeve kes DeYeeJe ceW etBefke peerJe kes DeYeeJe kee Yeer emebie Deelee nw
DeleSJe De#ej kes DevevleJeW Yeeie cee$e %eeve meoe eie jnlee nw, en mJeerkeej kejvee eeefnS~
hegve: ueyOe#ej kees meye peerJeeW mes KeefC[le kejves hej pees ueyOe nes, Gmes Gmeer ceW efceueeves hej efleere %eeve
neslee nw~ efhej efleere %eeve kees meye peerJeeW mes KeefC[le kejves hej pees ueyOe nes, Gmekees Gmeer ceW efceueeves hej leermeje
%eeve neslee nw~ Fme ekeej n Je=efeeW kes ece mes DemebKeele ueeske cee$e n mLeeve peekej De#ej %eeve kes hetCe&
nesves leke ues peevee eeefnS~
1. <edKeC[eiece OeJeueeerkee meceefvJele heg.12, he=. 479~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 5

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /213

De#ej%eeveeogheefj Skewkee#ejesejJe=s: iececeeve%eeveeveeb De#ejmeceeme Fefle meb%ee~ De$e De#ej%eeveeogheefj

<e[defJeOee Je=efvee&efmle, efiegCe-ef$eiegCeeefoecesCe De#ejJe=efYe&Jeefle Fefle kesefhe Deeeeee& YeCeefvle~ kesefhe hegve:
De#ej%eeveeYe=efle Gheefj meJe&$e #eeesheMeceme <e[defJeOee Je=efYe&Jeleerefle YeCeefvle~
SJeb eYeeb GheosMeeYeeb heo-heomeceeme-mebIeele-mebIeelemeceeme-eefleheefe-eefleheefemeceeme-DevegeesieDevegeesiemeceeme-eeYe=leeeYe=le-eeYe=leeeYe=lemeceeme-eeYe=le-eeYe=lemeceeme-Jemleg-Jemlegmeceeme-hetJe&-hetJe&meceeme%eeveeveeb
eheCee kele&Jee~ SJeb DemebKeeleueeskecee$eeefCe egle%eeveeefve~
ceefle%eeveeefve Deefhe Feefvle ewJe, egle%eeveme ceefle%eevehegjbiecelJeeled keee&Yesosve keejCeYesoesheuebYeeled Jee~
DeJeefOe-ceve:hee&e%eeveees: eLee cebieueoC[kes YesoeheCee ke=lee leLee kele&Jee~ kesJeue%eeveceskeefJeOeb, kece&#eesCe
GlheeceevelJeeled~ eeJevlees %eeveefJekeuheemleeJebleewJe kece&Ce: DeeJejCeMeee:~
Slelkeglees %eeeles ?
DeveLee DemebKeeleueeskecee$e%eeveeveghehees:~ SJeb oMe&vemeeefhe eheCee kele&Jee, meJe&%eeveeveeb
oMe&vehegjbiecelJeeled~ eeJeefvle oMe&veeefve leeJevleewJe oMe&veeJejCeereme DeeJejCeMeee:~ SJeb %eeveeJejCeereoMe&veeJejCeereeesjmebKeele-ueeskecee$eeke=lee: Fefle efmeb %eeleJeced~

SJeef[eeDees hee[erDees~~5~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e hebecemet$es eke=lee: Fleges kece&Ceeb enCeb, mJeYeeJeYesosve mJeYeeefJeveeceefhe

De#ej %eeve kes Deeies Gejesej Ske-Ske De#ej keer Je=ef mes peeves Jeeues %eeveeW keer De#ej meceeme meb%ee
nw~ eneB De#ej %eeve mes Deeies n Je=efeeB veneR nQ efkevleg ogiegCes-efleiegCes Fleeefo ece mes De#ejJe=ef nesleer nw, Ssmee
efkeleves ner Deeeee& kenles nQ hejvleg efkeleves ner Deeeee& De#ej%eeve mes ueskej Deeies meye peien #eeesheMece %eeve kes
n ekeej keer Je=ef nesleer nw, Ssmee kenles nQ~
Fme ekeej oes GheosMeeW mes heo, heomeceeme, mebIeele, mebIeelemeceeme, eefleheefe, eefleheefemeceeme, Devegeesie,
Devegeesiemeceeme, eeYe=leeeYe=le, eeYe=leeeYe=lemeceeme, eeYe=le, eeYe=lemeceeme, Jemleg, Jemlegmeceeme, hetJe& Deewj hetJe&meceeme
%eeveeW kee eheCe kejvee eeefnS~ Fme ekeej egle%eeve DemebKeele ueeske eceeCe nw~
ceefle%eeve Yeer Fleves ner nQ, keeeWefke egle%eeve ceefle%eevehetJe&ke ner neslee nw DeLeJee keejCe kes Yeso mes etBefke keee&
kee Yeso heeee peelee nw DeleSJe Jes Yeer DemebKeele ueeskeeceeCe ner nQ~ DeJeefOe Deewj ceve:hee&e%eeveesW kes YesoeW keer
eheCee pewmes cebieueoC[ke ceW keer ieF& nw Jewmes kejveer eeefnS~ kesJeue%eeve Ske ekeej kee nw, keeeWefke Jen
kece&#ee mes GlheVe nesves Jeeuee nw~ efpeleves %eeve kes Yeso nQ, Gleveer ner kece& keer DeeJejCe MeefeeeB nQ~
Mebkee-en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
meceeOeeve-Fmekee keejCe en nw efke Gmekes efyevee DemebKeele ueeske eceeCe %eeve yeve veneR mekeles~
Fmeer ekeej oMe&ve keer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke meye %eeve oMe&vehetJe&ke ner nesles nQ~ efpeleves oMe&ve nQ,
Gleveer ner oMe&veeJejCe keer DeeJejCe MeefeeeB nQ~ Fme ekeej mes %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeB
DemebKeele ueeske eceeCe nQ, en efme nw Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Fleveer cee$e eke=efleeeB nQ~~5~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Fme hebece met$e ceW eke=efleeeB , Ssmee kenves hej keceeX kee enCe

214 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 6, 7, 8

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YesoesheuebYeeled~ eeJevle: kece&Ceeb mJeYeeJee: leeJeefvle ewJe kecee&efCe Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebeefle Jesoveerekece&eke=efleYesoefveheCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~6~~

JeseCeeremme keccemme ogJes hee[erDees~~7~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~8~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemeeleeJesoveerecemeeleeJesoveereefceefle ew ewJe mJeYeeJeew, megKeog:KeJesoveeYeeb

he=LeiYetleeee Devemee Jesoveeee DevegheuebYeeled~
megKeYesosve og:KeYesosve eevevleefJekeuhesve Jesoveerekece&Ceesvevlee: Meee: efkeVe heef"lee: ?
melecesleled, eefo heee&eeefLe&keveeesJeuebefyele:~ efkevleg De$e JeeefLe&keveeesJeueefcyele Fefle ve Jesoveereme
leeJevcee$eMeee:, s ewJe~
heee&eeefLe&keveees$e efkeVeeJeueefcyele: ?
ve, leoJeuecyeves eeespeveeYeeJeeled~
%eeveoMe&veeJejCeeheCeees: efkeceLe&ceJeueefcyele: ?
peerJemJeYeeJeeJeieceveeLe! De$e Jesoveereme ew Yesoew keefLeleew Fefle~ hegvee eeJevle: mJeYeeJee Jesoveereme

neslee nw, keeeWefke mJeYeeJe kes Yeso mes mJeYeeJe JeeueeW kee Yeer Yeso heeee peelee nw~ DeefYeeee en nw efke efpeleves keceeX
kes mJeYeeJe nQ, Gleves ner kece& nQ~
Deye Jesoveerekece& eke=efleeeW kes YesoeWs kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Jesoveere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~6~~

Jesoveere kece& keer oes eke=efleeeB nQ ~~7~~
Gmekeer Fleveer ner eke=efleeeB nQ~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-meeleeJesoveere Deewj DemeeleeJesoveere Fme ekeej Jesoveere kece& kes oes ner
mJeYeeJe nQ, keeeWefke megKe Je og:Kehe JesoveeDeeW mes efYeVe Deve keesF& Jesovee heeF& veneR peeleer nw~
Mebkee-Devevle efJekeuhe he megKe kes Yeso mes Deewj og:Ke kes Yeso mes Jesoveere kece& keer Devevle MeefeeeB
keeeW veneR kener ieF& nQ ?
meceeOeeve-eefo heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve efkeee ieee neslee lees en kenvee mele Lee, hejvleg
etBefke eneB JeeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve efkeee ieee nw DeleSJe Jesoveere keer Gleveer cee$e MeefeeeB mebYeJe veneR nQ,
efkevleg oes ner MeefeeeB mebYeJe nQ~
Mebkee-eneB heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve keeeW veneR efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, keeeWefke Gmekes DeJeuecyeve kee keesF& eeespeve veneR Lee~
Mebkee-hegve: %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe keer eheCee ceW Gmekee DeJeuecyeve efkemeefueS efkeee ieee nw ?
meceeOeeve-peerJe mJeYeeJe kee %eeve kejeves kes efueS JeneB Gmekee-heee&eeefLe&kevee kee DeJeuecyeve

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 9, 10, 11

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /215

leeJevleewJe eke=leees YeJevleerefle %eeleJeced~

DeOegvee ceesnveerekece&eke=efleYesoefveheCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

ceesnCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~9~~

ceesnCeeremme keccemme DeeJeermeb hee[erDees~~10~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeefceLeelJe-meceeficeLeelJe-mecekelJeeke=efle-DevebleevegyebeOf eeesOe-ceeve-ceeee-ueesYeDeeleeKeeveeJejCeere eesOe-ceeve-ceeee-ueesYe-eleeKeeveeJejCeereeesOe-ceeve-ceeee-ueesYe-mebpJeueve eesOeceeve-ceeee-ueesYe-neme-jefle-Dejefle-Meeske-Yee-pegieghmee-eerJeso-heg<eJeso-vehegmb ekeJesoYesovs e ceesnveereme kece&Ce:

DeeefJebMelee: Meee: meefvle~ S<ee Deefhe eheCee DeMegJeeefLe&keveeceJeuecye ke=lee~ heee&eeefLe&kevees
hegve: DeJeuecyeceeves ceesnveereme DemebKeeleueeskecee$ee: Meeees YeJeefvle, DemebKeeleueeskecee$eesoemLeevemeeveLeeveghehees:~
De$e keefeled he=efleDe$e hegve: heee&eeefLe&kevee: efkeVeeJeueefcyele: ?
Deeeee&osJe: GejeefleebLeyenglJeYeesve DeLee&hees: leoJeieceee veeJeueefcyele:~

efkeee ieee nw~

eneB Jesoveere kece& kes oes Yeso kens iees nQ~
keejCe en nw efke efpeleves mJeYeeJe nesles nQ, Gleveer ner eke=efleeeB nesleer nQ Ssmee peevevee eeefnS~
Deye ceesnveere kece& eke=efle kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$eeW kee DeJeleej neslee nwmet$eeLe&-

ceesnveere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~9~~

ceesnveere kece& keer DeeF&me eke=efleeeB nQ ~~10~~
Gmekeer Fleveer ner eke=efleeeB nQ~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efceLeelJe, meceeficeLeelJe, mecekelJe, DevevleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee,

ueesYe, DeeleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, eleeKeeveeJejCeere eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, mebpJeueve
eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, neme,jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, eerJeso, heg<eJeso Deewj vehegbmekeJeso kes Yeso mes
ceesnveere kece& keer DeeF&me MeefeeeB nQ~ en Yeer eheCee DeMeg JeeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejkes keer ieF&
nw~ heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve kejves hej lees ceesnveere kece& keer DemebKeele ueeskecee$e MeefeeeB nQ, DeveLee
Gmekes DemebKeele ueeskecee$e GoemLeeve yeve veneR mekelee~
eneB keesF& hetlee nw efkelees efhej eneB heee&eeefLe&kevee kee DeJeuecyeve keeeW veneR efueee ieee nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQevLeyenglJe kes Yee mes DeLeJee DeLee&heefe mes Gmekee heefj%eeve nes peeves mes Gmekee DeJeuecyeve veneR efueee ieee nw~

216 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 11

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegvee esve ceesnveereme DeeefJebMeefleMeee: lesve eke=leeesefhe DeeefJebMeleeewJe YeJeefvle, SleeYe:

he=LeiYetleefYeVepeeefleMees: DevegheuebYeeled~
keefeod YeJe: he=efleceesnveerekece&Yesoeved %eelJee$e efkeb kele&Jeced ?
Deeeee&osJemeeefYeeeesCe Gejb GelesDekece&Ceeb ceOes ceesnveerekece& SJe mebmeejme cetuekeejCeb %eeleJeb, Dele: ceveg<eheee&es efpeveOece mebeehe
meJe&eelvesve efceLeelJeb lekelJee efpeveJejJeeves<eg {eeveerYete meleleb osMemebeceme hetCe&mebeceenCeme Jee YeeJevee
efJeOeeleJee~ hegvee MegJeeefLe&keveesve ceceelcee YeieJeeveelceeefmle, meoeefMeJeme Deelceve: efceLeelJeefveefceesve
hejJes<eg cecekeejes veeefmle, ee ceesnveereme YesoeYesohee: eke=leemlee Deefhe ceceMegelceve: mekeeMeeled efYeVee
SJe~ DeMegveesve eeefhe DenceMeg: mebmeejer leLeeefhe Megefveeeveesve Meg-yeg-efvele-efvejbpeve-efveefJe&keej%eeve-oMe&vemJeYeeJeesnb Fefle efveefele elenb efvepeMegelcemecekedeeve-%eeveevegejCeheceYesojlve$eeb keoenb uehmes
Fefle YeeJevee eeLe&vee e efpevesvosJeejCekeceues<eg efvejblejb kele&Jeced~ efkeb eyeOeles cegeles peerJe:, mececees efvece&ce: eceeled~
lemceeled meJe&eelvesve, efvece&celJeb efJeefevleesled1~~
Fefle eercelhetpeheeomJeeefcekeefLeleJeeveb mce=lJee meowJe efvece&celJeb YeeJeveereced~

etbefke ceesnveere keer MeefeeeB DeeF&me nQ Dele: Gmekeer eke=efleeeB Yeer DeeF&me ner nQ, keeeWefke Fvemes he=LeiYetle
efYeVepeeleere Meefe veneR heeF& peeleer nw~
eneB keesF& YeJe eeCeer eMve hetlee nw efkeceesnveere kece& kes YesoeW kees peevekej keee kejvee eeefnS ?
Deeeee&osJe kes DeefYeeeeevegmeej Gej efoee peelee nwDee"eW keceeX kes ceOe ceW ceesnveere kece& kees ner mebmeej kee cetue keejCe peevevee eeefnS Dele: ceveg<eheee&e ceW
efpeveOece& kees eehle kejkes mechetCe& eelvehetJe&ke efceLeelJe kee leeie kejkes efpevesvYeieJeeve kes JeeveeW ceW {
eeveer neskej melele osMemebece DeLeJee hetCe&mebece kees enCe kejves keer YeeJevee kejveer eeefnS~ hegvee Meg
JeeefLe&kevee mes cesjer Deelcee YeieJeeve Deelcee nw, meoeefMeJehe Deelcee kee efceLeelJe kes efveefcee mes hejJeeW ceW
cecekeej veneR nw~ pees ceesnveere kece& keer Yeso-eYesohe eke=efleeeB nQ, Jes Yeer cesjer Meg Deelcee mes efYeVe ner nQ~
DeMegvee mes eeefhe ceQ DeMeg mebmeejer ntB efhej Yeer Megefveeevee mes Meg-yeg-efvele-efvejbpeve-efveefJe&keej%eeve-oMe&vemJeYeeJe Jeeuee ceQ ntB, Ssmee efveee kejkes efpevesv YeieJeeved kes ejCe keceueeW ceW efvejvlej en YeeJevee
Deewj eeLe&vee kejvee eeefnS efke ceQ Deheveer Megelcee kee meceked eeve-%eeve SJeb DeeejCehe DeYeso jlve$ee kees
keye eehle keBiee~ keeeWefke kene Yeer nwMueeskeeLe&-en peerJe mebmeej ceW cecelJe heefjCeeceeW kes eje keceeX kee yebOe kejlee nw Deewj efvece&celJeJewjeie kes heefjCeeceeW mes Jen mebmeej mes cege neslee nw FmeefueS mechetCe& eelveeW kes eje efvece&celee kee ner efevleJeve
kejvee eeefnS DeLee&led JeerlejeieYeeJe kee Deeee uesvee eeefnS~
Fme ekeej mes eerceeved Deeeee& hetpeheeo mJeeceer eje keefLele (FesheosMe ceW JeefCe&le) JeeveeW kee mcejCe
1. FesheosMe~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 12, 13, 14

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /217

mebeefle Deeeg:kece&Cees YesoefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

DeeGDemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~12~~

DeeGDemme keccemme eeeefj hee[erDees~~13~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~14~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeosJe-ceveg<e-eflee&*d-veejkeYeJeOeejCemJeheeCeeb Meeerveeb elemeCeecegheuebYeeled~

S<ee Deefhe eheCee DeMegJeeefLe&keveeefJe<eee~ heee&eeefLe&kevees hegve: DeJeuecyeceeves Deeeg:eke=eflejefhe
DemebKeeleueeskecee$ee YeJeefle, keceexoe efJekeuheeveecemebKeeleueeskecee$eeCeecegheuebYeeled~ De$eeefhe ebLeyenglJeYeesve
DeLee&heesmleoJeieceee heee&eeefLe&keveees veeJeueefcyele:~
lelee esveeeg<eelJeejewJe mJeYeeJeemlesve eleeewJe eke=leees YeJevleerefle %eeleJeced~
leelheee&Le&cesleled-elegie&leerveeb ceOes kemeebefeoefhe ieleew DeJejesOeveeLe&ceeeg:kece& Jele&les~ eeefhe JeJenejsCe
Denb mebeefle ceveg<eieleew Deefmce leLeeefhe Megefveeeveesve efmeefMeueeee Gheefj efmLelee: es efmee YeieJevlemles<eeb
meMees ceceelcee efme: SJe~ Geb e eerkegbokegboosJew:peeefjefmeee efmehhee, YeJeceefuuee peerJee leeefjmee neWefle~
pejcejCepeccecegkekee, DeiegCeeuebefkeee pesCe1~~

kejkes meowJe efvece&celee keer YeeJevee Yeeveer eeefnS~

Deye Deeegkece& kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Deeegkece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~12~~

Deeegkece& keer eej eke=efleeeB nQ~~13~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~14~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-osJe, ceveg<e, efleee Deewj veejke heee&e kees OeejCe kejves he MeefeeeB
eej heeF& peeleer nQ~ en eheCee Yeer DeMeg JeeefLe&ke vee kees efJe<ee kejves Jeeueer nw~ heee&eeefLe&ke vee kee
DeJeuecyeve kejves hej lees Deeeg keer eke=efleeeB Yeer DemebKeele ueeskecee$e nQ, keeeWefke kece& kes Goehe efJekeuhe
DemebKeele ueeskecee$e heees peeles nQ~ eneB Yeer ebLeyenglJe kes Yee mes DeLee&heefe mes Gvekee heefj%eeve nes peeves kes
keejCe heee&eeefLe&ke kee DeJeuecyeve veneR efueee ieee nw~
etBefke Deeeg kes eej ner mJeYeeJe nQ DeleSJe Gvekeer eej ner eke=efleeeB nesleer nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
eneB leelhee& en nw efke eejeW ieefleeeW kes ceOe efkemeer Yeer ieefle ceW jeskeves ceW Deeegkece& ner Jele&ve kejlee nw~
eeefhe JeJenejvee mes ceQ Deepe ceveg<eieefle ceW ntB efhej Yeer Meg efveeevee mes efmeefMeuee kes Thej efJejepeceeve pees
efme YeieJeeve nQ, Gvekes meceeve ner cesjer Deelcee Yeer efme nw~ pewmee efke eer kegbokegboosJe ves kene Yeer nwieeLeeLe&-pewmes efme YeieJeeve nQ mebmeejer peerJe Yeer Jewmes ner nQ~ efpeme keejCe mes ee efpeme vee mes Jes Jewmes
nQ, Gmeer keejCe mes ee Gmeer vee mes Jes peje-cejCe Deewj pevce mes jefnle nQ leLee Dee" iegCeeW mes Deuebke=le nQ~~
1. efveecemeejeeYe=le-ieeLee~

218 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 15, 16, 17

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle YeeJeveee Deeeg:kece&efYeVeb efeewlevemJeheb efvepeMeghejceelceevecesJe YeeJeesled~

mebeefle veecekece&YesoefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Ceecemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~15~~

Ceecemme keccemme DemebKesppeueesiecesehee[erDees~~16~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~17~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeveghetefJe&efJekeuheeefleheeoveeLe heee&eeefLe&keveeesJeueefcyeleesefmle~ le$e

vejkeieefleeeeesieevegheteJf e&veecekece&Ce: Meee: Debiegueme DemebKeeleYeeiecee$eyeenues eflee&kedelejs esCee: DemebKeeleYeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeuhew: iegeCf eles ees jeefMelheeles leeJevcee$ee: YeJeefvle~ eflee&iieefleeeeesieevegheteJf e&veecekece&Ce:
ueeskes esCee: DemebKeeleYeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeuhew: iegefCeles ee mebKee Glheeles leeJevcee$ee: Meeees
YeJeefvle~ ceveg<eieefleeeeesieevegheteJf e&veecekece&Ce: hebeelJeeeEjMeledMelemeneeespeveyeenueeefve eflee&kedelejeefCe TOJe
keheeeOe&soveefve<heVeeefve esCemebKeeleYeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeuhew: iegefCeles ee mebKee Glheeles leeJevcee$ee:
eke=lee: meefvle~ osJeieefleeeeesieevegheteJf e&veecekece&Ce: veJeMeleeespeveyeenues eflee&kedelejs esCee: DemebKeeleYeeiecee$ew:
DeJeieenveeefJekeuhew: iegefCeles ee mebKee Glheeles leeJevcee$ee: eke=lee: meefvle~ ieefle-peeefle-Mejerjeoerveeb eke=leerveeb
Deefhe %eelJee YesoeheCee kele&Jee~
hegvee eeJevlees veecekece&Ce: Meee: hetJe eefhelee: leeJevcee$eeewJe leme eke=leees YeJevleerefle ie=nerleJeced~

Fme YeeJevee mes Deeeg kece& mes efYeVe efeewlevemJehe efvepe Meg hejceelcee keer YeeJevee kejveer eeefnS~
Deye veecekece& kes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

veecekece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~15~~

veecekece& keer DemebKeele ueeskecee$e eke=efleeeB nQ~~16~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~17~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DeeveghetJeea kes YesoeW kees yeleueeves kes efueS eneB heee&eeefLe&ke vee kee DeJeuecyeve
efueee ieee nw~ GmeceW mes Debiegue kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e yeenuehe eflee&kedelej kees esCeer kes DemebKeeleJeW
Yeeie cee$e DeJeieenvee YesoeW mes iegefCele kejves hej pees jeefMe GlheVe nesleer nw Gleveer cee$e vejkeieefleeeeesieeveghetJeea
veecekece& keer MeefeeeB nesleer nQ~ esCeer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e DeJeieenvee YesoeW mes ueeske kees iegefCele kejves hej pees
mebKee GlheVe nesleer nw, Gleveer cee$e eflee&iieefleeeeesieeveghetJeea veecekece& keer MeefeeeB nesleer nQ~ TOJe&kehee kes
DeOe&soeW mes GlheVe heQleeueerme ueeKe eespeve yeenuehe eflee&kedelejeW kees esCeer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e
DeJeieenvee YesoeW mes iegefCele kejves hej pees mebKee GlheVe nesleer nw, Gleveer cee$e ceveg<eieefleeeeesieeveghetJeea veecekece&
keer eke=efleeeB nesleer nQ~ veew meew eespeve yeenuehe eflee&kedelej kees esCeer kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e DeJeieenvee YesoeW
mes iegefCele kejves hej pees mebKee GlheVe nesleer nw Gleveer cee$e osJeieefleeeeesieeveghetJeea veecekece& keer eke=efleeeB nesleer nQ~
ieefle, peeefle Je Mejerj Deeefoke eke=efleeeW kes Yeer YesoeW keer eheCee peevekej kejveer eeefnS~
hegvee veecekece& keer efpeleveer MeefeeeB hetJe& ceW ner kener pee egkeer nQ, Gleveer ner Gmekeer eke=efleeeB nQ, Ssmee
enCe kejvee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 17

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /219

Flees efJemlej: efeeleseervesefceebefmeebleeeJeefle&-DeeeeexCe keefLelecedkecceeCesCe Skekeb, oJJeb YeeJeesefe nesefo ogefJenb leg~
heesiieueefheb[es oJJeb, lemmeeer YeeJekecceb leg~~6~~
meeceevesve kece& kece&lJesve Skeb, hegve: JeYeeJeYesoeod efefJeOeb~ le$e Jekece& hegueefheb[es YeJeefle~ efheb[ieleMeefe:
keeex keejCeesheeejeled Meefepeefvelee%eeveeefoJee& YeeJekece& YeJeefle~
hegvee kece&Yesoeved eefleheeoeefleleb hegCe DeefJenb Jee, De[oeuemeeb DemebKeueesieb Jee~
lelhegve: meeceeveb kece& DeefJeOeb Jee DeelJeeefjbMeleefJeOeb Jee DemebKeeleueeskeefJeOeb YeJeefle~
lelee veecekece&Cees ue#eCeb efeelesieefoeeefopeerJeYesob, osneoer heesiieueeCe Yesob e~
ieefoeblejheefjCeceCeb, kejsefo Ceeceb DeCeseefJenb~~12~~
ieleeeveskeefJeOeb veecekece& veejkeeefopeerJeheee&eYesob DeewoeefjkeeefoMejerjhegueYesob ielevlejheefjCeceveb e
kejesefle lesve leled peerJehegue#es$eefJeheeefke YeJeefle~ e MeyoeJeefJeheeefke e~~
he=Leked-he=Leked Dekece&Yesoe: keLevleshebe CeJe oeseCf Ce Dee-Jeermeb eGjes kecesCe lesCeGoer~
lesGejb meeb Jee, ogieheCeieb Geje neWefle~~22~~

Fmekee efJemle=le JeCe&ve ieesccemeej kece&keeC[ kes DeeOeej mes kejles nQ~ pewmee efke eer vesefceev efmeevleeeJeleea
Deeeee& ves kene nwieeLeeLe&-meeceeve mes kece& Ske ner nw GmeceW Yeso veneR nw~ Je Deewj YeeJe kes Yeso mes Gmekes oes Yeso nQ~
%eeveeJejCeeefo hegodieueJe kee efheC[ Jekece& nw, GmeceW heue osves keer Meefe kee veece YeeJekece& nw~~6~~
ieeLee kee DeefYeeee en nw efke meeceevehe mes kece& Ske ner nw, hegve: Je Deewj YeeJe kes Yeso mes Gmekes oes Yeso
nes peeles nQ~ GveceW mes Jekece& hegoid eue efheC[ neslee nw~ Gme JeefheC[ ceW heue osves keer Meefe keee& ceW keejCe kes
Gheeej mes DeLeJee Meefepeefvele De%eeveeefo YeeJekece& neslee nw~ hegvee kece& kes YesoeW kee eefleheeove kejles nQJen kece& hegve: Dee" ekeej kee nw DeLeJee Ske meew De[leeueerme ee DemebKeele ueeskeeceeCe Yeer Gmekes Yeso
nesles nQ~ Gve Dee" keceeX ceW Yeer Ieeefleee leLee DeIeeefleee es oes Yeso nQ~
GveceW mes veecekece& kee ue#eCe yeleeles nQieeLeeLe&-ieefle Deeefo kes Yeso mes veecekece& Deveske ekeej kee nw Jen veejkeer Deeefo peerJe keer heee&e kes YesoeW
kees SJeb Deewoeefjke Mejerjeefo hegodieue kes YesoeW kees Deewj Ske ieefle mes otmejer ieefle ceW peeves he peerJe kes heefjCeceve kees
Deveske ekeej kejlee nw~ Fme ekeej veecekece& Deveske keeeeX kees kejlee nw~~12~~
ieefle Deeefo Deveske Yesohe veecekece& nQ~ Jen veejkeeefo peerJe keer heee&ehe Yeso kees, Deewoeefjke Deeefo
Mejerjhe hegodieue Yeso kees leLee efYeVeieefle ceW heefjCeceve kejlee nw, Fme keejCe mes Jen kece& peerJeefJeheekeer,
hegodieueefJeheekeer Deewj #es$eefJeheekeer neslee nw~ e Meyo mes YeJeefJeheekeer Yeer neslee nw~
Dee"eW keceeX kes he=Leked-he=Leked Yeso kenles nQieeLeeLe&-%eeveeJejCe Deeefo Dee" keceeX kes ece mes heeBe, veew, oes, DeeF&me, eej, eflejeveJes DeLeJee Ske

220 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 18, 19, 20

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e veecekece&Ce: ef$eveJeefleYesoe: DeLeJee $eglejMeleYesoe: keefLelee: meefvle~ Sleemeeb eke=leerveeb ue#eCeb
ieesccemeej-kece&keeC[ebLeeled %eeleJeb~
De$e Demeeb OeJeueeerkeeeeb eled DeeveghetJeeaCeeb Meee: eefleheeefolee: lee: meJee&: DemebKeeleueeskeeceeCe
Yesos<eg DebleYe&Jevleerefle %eeleJeb YeJeefle~
leelhee&cesleled-eeefhe Fceeefve kecee&efCe DeveeefoyepeerJeehes#eee mebmeeefj<eg peerJes<eg #eerjveerjJeled SkeerYete
efleefvle leLeeefhe Megefveeeveesve Megelcee Jekece&YeeJekece&veeskece&Ye: he=Leked efevceees Jele&les~ efmemeMeeseb
ceceelcee Fefle efevleelee meceiefYeJepeerJesve efvepeMegelcee OeeleJe: meJe&eelvesvesefle~
DeOegvee iees$ekece&YesoeefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

ieesomme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~18~~

ieesomme keccemme ogJes hee[erDees~~19~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~20~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeGeiees$eefveJe&le&veeeflcekee veereiees$eefveJe&le&veeeflcekee esefle iees$eme s eke=leer

mle:~ DeJeevlejYesosve eeefhe yee: meefvle lee&efhe lee veesee ebLeyenglJeYeesve DeLee&heesmleoJeieceee~
hegve: esve s ewJe iees$ekece&Ce: Meeemlesve leme s ewJe eke=leer YeJele: Fefle %eeleJeb~

meew leerve, oes Deewj heeBe Gej Yeso nesles nQ~~22~~

eneB veecekece& kes eflejeveJes Yeso DeLeJee Ske meew leerve Yeso kens iees nQ~ Fve eke=efleeeW kes ue#eCe ieesccemeej
kece&keeC[ ebLe mes peevevee eeefnS~
eneB Fme OeJeueeerkee ceW pees DeeveghetefJe&eeW keer MeefeeeB yeleueeF& nQ, Jes meYeer DemebKeele ueeske eceeCe YesoeW ceW
DevleYet&le nes peeleer nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
leelhee& en nw efke eeefhe es kece& Deveeefoye peerJe keer Dehes#ee mes mebmeejer peerJe ceW #eerj-veerj kes meceeve
Skeceske neskej jnles nQ efhej Yeer Meg efveeevee mes Megelcee Jekece&, YeeJekece&, veeskece& mes he=Leked efevceehe
en cesjer Deelcee efme meMe nw, Ssmee efevleve kejles ngS meceief YeJe peerJe kees meJe&eelvehetJe&ke efvepe
Megelcee kee Oeeve kejvee eeefnS~
Deye iees$ekece& kes YesoeW kees eefleheeefole kejves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

iees$e kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~18~~

iees$ekece& keer oes eke=efleeeB nQ~~19~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~20~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Geiees$e kees GlheVe kejves Jeeueer Deewj veereiees$e kees GlheVe kejves Jeeueer,
Fme ekeej iees$e keer oes eke=efleeeB nQ~ DeJeevlej Yeso mes ee]efhe Jes yengle nQ lees Yeer ebLe kes ye{ peeves mes DeLeJee
DeLee&heefe mes Gvekee %eeve nes peeves kes keejCe eneB veneR kene nw~
hegve: iees$ekece& keer oes ner MeefeeeB nQ DeleSJe Gmekeer oes ner eke=efleeeB nQ, Ssmee peevevee eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 21, 22, 23

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /221

leelhee&cesleled-iees$ekece&efveefceesve Jeeb mebmeejs Geveereeesefve<eg heefjYecevlees veeveeefJeOemegKeog:Keeefo<eg

n<e&efJe<eeoheefjCeecesve GodefJeiveceveme: Deekegueleeue#eCeb og:KecesJe DevegYeJeece:~ leLeeefhe Megefveeeveesve
mJeMegelceeveb YeeJeevle: DeOeelcepevemegKesve le=hleerYete efmeheoeehleLe heg<eeLe efJeoOcens~
mebeefle Deblejeekece&YesoefveheCeeLe eMveesejhesCe met$e$eeceJeleee&les-

DeblejeFemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~21~~

DeblejeFemme keccemme hee hee[erDees~~22~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~23~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e hebeeveeb efJeMes<eCeeveeb Yesovs e leod efJeMese<f elekece&mkebOeeveeceefhe Yeso: veeeesheeesiees

YeJeefle~ leoveYegheieces eceeCemeevevegmeeefjlJeemebieeled~
leelhee&ce$e-efJeIvekeejkecevlejeekece& eeefhe mebmeejs eleskeb eeefCeveeb oeveueeYeYeesieesheYeesieJeerex<eg efJeIveb
kejesefle leLeeefhe DevevleMeefeceeveelcee Megefveeeveesve DeJeeyeeOemegKeevegYeJeer efeewlevehejceelcee SJeeefmle
SleefVeefele meeceeefekekeeues efef$ekeueeheeleb Jee efvepeMegelcee YeeJeefeleJe:~
SJeb eLecemLeues Dekece&YesoeefleheeovehejeefCe $eeesefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
De$e heeleb eke=leLe&lee keefLelee~
mebeefle meceeeyeeLe&leeefOekeej-%eeveeJejCeeefoef$ekece&meceeeefleheeoveeLe eMveesejhesCe met$eelegeceJeleee&les-

leelhee& en nw efke iees$ekece& kes efveefcee mes nce ueesie mebmeej ceW Ge-veere eesefveeeW ceW heefjYeceCe kejles ngS
veevee ekeej kes megKe-og:Keeefo ceW n<e&-efJe<eeohe heefjCeece mes Gefivecevee neskej Deekegueleeue#eCe Jeeues og:Ke
kee ner DevegYeJe kej jns nQ~ efhej Yeer Meg efveeevee mes Deheveer Megelcee kees Yeeles ngS DeOeelcepeve megKe mes
le=hle neskej efme heo keer eeefhle kes efueS nce heg<eeLe& kejles nQ~
Deye Devlejee kece& kes Yeso yeleueeves nsleg eMveesejhe mes leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Devlejee kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~21~~

Devlejee kece& keer heeBe eke=efleeeB nQ~~22~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~23~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB heeBe efJeMes<eCeeW kes Yeso mes efJeMes<elee kees eehle ngS Gme kece& kes
mkebOeeW kee Yeer Yeso veee eehle nw~ Gmekes ve ceeveves hej eceeCe keer Devevegmeeefjlee (eceeCe kee DevegmejCe veneR
kejves kee) emebie Deelee nw~
eneB leelhee& en nw efke efJeIvekeejke Devlejee kece& eeefhe mebmeej ceW eleske eeCeer kes oeve-ueeYe-YeesieGheYeesie Deewj Jeere& ceW efJeIve GheefmLele kejlee nw efhej Yeer DevevleMeefeceeved Deelcee Meg efveeevee mes DeJeeyeeOe
megKe kee DevegYeJe kejves Jeeuee efeewlevemJeheer hejceelcee ner nw, Ssmee efveee kejkes meeceeefeke kes keeue ceW
DeLeJee oes-leerve keueehee&vle Deheveer Megelcee keer YeeJevee Yeeveer eeefnS~
Fme ekeej eLece mLeue ceW Dee"eW keceeX kes Yeso eefleheeove kejves Jeeues lesF&me met$e hetCe& ngS~
eneB leke eke=leLe&lee kener ieF& nw~

222 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 23

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efJeMes<eeLe&-kece&eke=leLe&lee kes mebyebOe ceW Deeeee& eer vesefceev efmeevleeeJeleea ves ieesccemeej kece&keeC[
ceW kene nwhee[er meerue meneJees peerJebieeCeb DeCeeFmebyebOees~
keeCeesJeues ceueb Jee leeCeeflLeeb meeb efmeb~~
DeLee&led keejCe kes efyevee Jemleg kee pees menpe mJeYeeJe neslee nw, Gmekees eke=efle, Meerue DeLeJee mJeYeeJe kenles
nQ~ pewmes efke Deeie kee mJeYeeJe Thej kees peevee, heJeve kee efleje yenvee Deewj peue kee mJeYeeJe veeres kees ieceve
kejvee nw, Fleeefo~ eke=efle ceW en mJeYeeJe peerJe leLee Debie (kece&) kee ner uesvee eeefnS~ Fve oesveeW ceW mes peerJe kee
mJeYeeJe jeieeefohe heefjCeceves (nes peeves) kee nw Deewj kece& kee mJeYeeJe jeieeefohe heefjCeceeJeves kee nw leLee en
oesveeW kee mebyebOe, megJeCe& hee<eeCe ceW efceues ngS ceue (cewue) keer lejn Deveeefokeeue mes nw Deewj FmeerefueS peerJe leLee
kece& kee DeefmlelJe Yeer mJeeb-F&ejeefo kelee& kes efyevee ner Deheves Deehe efme nw~
Fmekee YeeJeeLe& en nw efke efpeme lejn Yebie DeLeJee Mejeye kee mJeYeeJe yeeJeuee kej osves kee Deewj Fmekes heerves
Jeeues peerJe kee mJeYeeJe yeeJeuee nes peeves kee nw, Gmeer lejn peerJe kee mJeYeeJe jeies<eeefo ke<eeehe nes peeves kee
leLee kece& kee mJeYeeJe jeieeefo ke<eeemJehe heefjCecee osves kee nw~ mees peye leke oesveeW kee mebyebOe jnlee nw leYeer
leke efJekeejhe heefjCeece neslee nw~ Devlej Flevee ner nw efke peerJe Deewj kece& kee en mebyebOe DeYeer kee veneR,
Deveeefokeeue kee nw~ pewmes efke Keeve mes efvekeuee ngDee meesvee Deveeefokeeue mes ner keerkeeefuecee he cewue mes efceuee
ngDee jnlee nw, Jewmes ner peerJe Deewj keceeX kee Deveeefokeeue mes mJele: mebyebOe nes jne nw, efkemeer ves Fvekee mebyebOe efkeee
veneR nw~ peerJe kee DeefmlelJe lees Denced (ceQ) Ssmeer eleerefle nesves mes efme neslee nw leLee kece& kee DeefmlelJe peieled ceW
keesF& oefjer (efYeKeejer) nw lees keesF& OeveJeeved Fleeefo efJeefe$ehevee ele#e osKeves mes efme neslee nw~ Fme keejCe
peerJe Deewj kece& oesveeW ner heoeLe& DevegYeJeefme nQ~
mebmeejer peerJe eje kece& Deewj veeskece& kee enCe kewmes neslee nw ?
Fme mebyebOe ceW kenles nQosnesoesCe meefnDees peerJees Deenjefo kecce Ceeskecceb~
heef[meceeb meJJebieb leeeemeefheb[DeesJJe peueb~~
DeLee&led en peerJe Deewoeefjke Deeefo Mejerj veecekece& kes Goe mes eesie meefnle neskej %eeveeJejCeeefo Dee" kece&
he nesves Jeeueer kece&Jeie&CeeDeeW kees leLee Deewoeefjke Deeefo eej Mejerj (1. Deewoeefjke 2. Jewefeefeke 3. Deenejke
4. lewpeme) he nesves Jeeueer veeskece&Jeie&CeeDeeW kees nj mecee eejeW lejhe mes enCe (Deheves meeLe mebye) kejlee nw~
pewmes efke Deeie mes lehee ngDee ueesns kee ieesuee heeveer kees meye Deesj mes Deheveer lejhe KeeRelee nw~
Fmekee YeeJeeLe& en nw efke peye en Mejerj meefnle Deelcee ceve-Jeeve-keee keer eJe=efe kejlee nw leYeer Fmekes
keceeXs kee yebOe neslee nw efkevleg ceve-Jeeve-keee keer efeee jeskeves mes kece&yebOe veneR neslee~
eeflemecee Deeves Jeeues kece&hejceeCegDeeW keer mebKee kes efJe<ee ceW kene nwefmeeCebelf eceYeeieb DeYeJJeefmeeoCebleiegCecesJe~
meceeheyeb yebOeefo peesieJemeeoes og efJemeefjlLeb~~
DeLee&led en Deelcee, efme peerJejeefMe kes pees efke Devevleevevle eceeCe kener nw DevevleJeW Yeeie Deewj DeYeJepeerJejeefMe
pees peIeveegeeveble eceeCe nw, Gmemes DevevleiegCes meceeeye kees DeLee&led Ske mecee ceW yebOeves Jeeues hejceeCeg

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 23

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced /223

mecetn kees yeebOelee nw, Deheves meeLe mebye kejlee nw hejvleg ceve, Jeeve, keee keer eJe=efehe eesieeW keer efJeMes<elee mes
(keceleer-ye{leer nesves mes) keYeer Lees[s Deewj keYeer yengle hejceeCegDeeW kee Yeer yebOe kejlee nw~
Fmekee meejebMe en nw efke heefjCeeceeW ceW ke<eee keer DeefOekelee leLee cevolee nesves hej Deelcee kes eosMe peye
DeefOeke ee kece mekebhe (eueeeceeve) nesles nQ leye kece&hejceeCeg Yeer peeoe DeLeJee kece yebOeles nQ~ pewmesDeefOeke efekeveer oerJeej hej Oetefue DeefOeke ueieleer nw Deewj kece efekeveer hej kece ueieleer nw~
Fmeer ekeej eeflemecee Pe[ves Jeeues keceeX keer mebKee Yeer yeleeF& nwpeerjefo meceeheyeb heDeesieoes Cesiemeceeyeb Jee~
iegCeneCeerCe efoJeb meceeheyeb nJes meeb~~
DeLee&led Ske-Ske mecee ceW kece&hejceeCegDeeW kee Ske-Ske meceeeye heue oskej efKej peeee kejlee nw
hejvleg keoeefeled leheejCehe efJeefMe DeefleMee Jeeueer efeee kes nesves hej yebOes ngS Deveske meceeeye Yeer Pe[
peeee kejles nQ, efhej Yeer keg kece [s{ iegCeneefve Deeeece mes iegefCele meceeeceeCe meceeeye meee (Jele&ceeve)
DeJemLee ceW jne kejles nQ~
emebieesheee eneB Dee"eW keceeX keer 148 eke=efleeeW kes veece SJeb Gvekes mebe#f ehle ue#eCe Yeer emlegle efkees peeles nQ%eeveeJejCe kes Yeso%eeveeJejCe kes 5 Yeso nQ- (1) ceefle%eeveeJejCe (2) egle%eeveeJejCe (3) DeJeefOe%eeveeJejCe
(4) ceve:hee&e%eeveeJejCe (5) kesJeue%eeveeJejCe~
1. ceefle%eeveeJejCe-pees ceefle%eeve kees veneR nesves oslee, Gmes ceefle%eeveeJejCe kenles nQ~
2. egle%eeveeJejCe-pees Meee%eeve kees veneR nesves oslee, Gmes egle%eeveeJejCe kenles nQ~
3. DeJeefOe%eeveeJejCe-pees DeJeefOe%eeve kees veneR nesves oslee, Gmes DeJeefOe%eeveeJejCe kenles nQ~
4. ceve:hee&e%eeveeJejCe-pees ceve:hee&e%eeve kees veneR nesves oslee, Gmes ceve:hee&e%eeveeJejCe kenles nQ~
5. kesJeue%eeveeJejCe-pees kesJeue%eeve kees veneR nesves oslee, Gmes kesJeue%eeveeJejCe kenles nQ~
oMe&veeJejCe kes YesooMe&veeJejCe kes 9 Yeso nQ-(1) e#egoMe&veeJejCe (2) Dee#egoMe&veeJejCe (3) DeJeefOeoMe&veeJejCe
(4) kesJeueoMe&veeJejCe (5) efvee (6) efveeefvee (7) eeuee (8) eeuee eeuee (9) mleeveie=ef~
1. e#egoMe&veeJejCe-pees kece& e#eg Fefve mes nesves Jeeues meeceeve DeJeueeskeve kees veneR nesves oslee, Gmes
e#egoMe&veeJejCe kenles nQ~
2. Dee#egoMe&veeJejCe-pees e#eg Fefve kes efyevee Mes<e eej Fefve Deewj ceve mes nesves Jeeues meeceeve
DeJeueeskeve kees veneR nesves oslee, Gmes Dee#egoMe&veeJejCe kenles nQ~
3. DeJeefOeoMe&veeJejCe-efpemekes Goe mes DeJeefOeoMe&ve kee Ieele neslee nw, Gmes DeJeefOeoMe&veeJejCe
kenles nQ~
4. kesJeueoMe&veeJejCe-efpemekes Goe mes kesJeueoMe&ve eie veneR neslee, Gmes kesJeueoMe&veeJejCe kenles nQ~
5. efvee-efpeme kece& kes Goe mes efvee Deeleer nw, Gmes efveeoMe&veeJejCe kenles nQ~
6. efveeefvee-efpemekes Goe mes veeRo hej veeRo Deeleer nw, Gmes efveeefvee kenles nQ~
7. eeuee-efpemekes Goe mes eeCeer keg peeielee nw, keg meeslee nw, Gmes eeuee kenles nQ~

224 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 23

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

8. eeueeeeuee-efpemekes Goe mes meesles mecee cegKe mes ueej yenleer nw Deewj keg DeeBieesheebie Yeer eueles
nQ, Gmes eeueeeeuee kenles nQ~
9. mleeveie=ef-efpemekes Goe mes eeCeer meesles mecee veevee ekeej kes Yeebkej keece kej [euelee nw Deewj
peeieves hej keg ceeuetce veneR jnlee efke ceQves keee efkeee nw, Gmes mleeveie=ef kenles nQ~
Jesoveere kes YesoJesoveere kes oes Yeso nQ-meeleeJesoveere Deewj DemeeleeJesoveere~
1. meeleeJesoveere-efpeme kece& kes Goe mes Meejerefjke Deewj ceeveefmeke Deveske ekeej keer megKe-meeceeer
efceues ee megKe efceues, Gmes meeleeJesoveere kenles nQ~
2. DemeeleeJesoveere-efpemekes Goe mes og:Keoeeke meeceeer ee og:Ke eehle nes, Jen DemeeleeJesoveere nw~
ceesnveere kes Yesoceesnveere kece& kes oes Yeso nesles nQ-oMe&veceesnveere Deewj eeefj$eceesnveere~
FmeceW oMe&veceesnveere kes 3 Yeso nQ leLee eeefj$eceesnveere kes henues oes Yeso nQ-ke<eeeJesoveere Deewj
Deke<eeeJesoveere~ ke<eeeJesoveere kes 16 Yeso nQ Deewj Deke<eeeJesoveere kes 9 Yeso nQ, Ssmes oMe&veceesnveere kes 3
Deewj eeefj$eceesnveere kes 25 efceuekej 28 Yeso ngS~
oMe&veceesnveere kes Yesopees Deelcee kes mecekelJe iegCe kee Ieele kejlee nw, Gmes oMe&veceesnveere kenles nQ~ Gmekes leerve Yeso nQ1. efceLeelJe, 2. meceeficeLeelJe Deewj 3. mecekelJe eke=efle~
1. efceLeelJe-efpeme kece& kes Goe mes lelJeeW kee eLeeLe& eeve veneR neslee, Gmes efceLeelJe kenles nQ~
2. meceeficeLeelJe-efpeme kece& kes Goe mes oner Deewj ieg[ mes efceefele mJeeo kes meceeve leJeeW kee
eeve Deewj Deeeve oesveeW he mes efceefele YeeJe neslee nw, Jen mece*defceLeelJe kenueelee nw~
3. mecekelJe eke=efle-efpeme kece& kes Goe mes meceioMe&ve ceW oes<e GlheVe neslee nw, Jen mecekelJe
eke=efle nw~
eeefj$eceesnveere kes Yesoefpeme kece& kes Goe mes Deelcee kes eeefj$eiegCe kee Ieele neslee nw, Gmes eeefj$e ceesnveere kenles nQ~ Fmekes oes
Yeso nQ-ke<eeeJesoveere Deewj Deke<eeeJesoveere~ pees Deelcee kes iegCe-MegYe ee Meg YeeJe kees ke<elee nw, ve
kejlee nw, Gmes ke<eeeJesoveere kenles nQ~ Fmekes meesuen Yeso nQ-DevebleevegyebOeer eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe,
DeeleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, eleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe Deewj mebpJeueve eesOe,
ceeve, ceeee ueesYe~
DevebleevegyebOeer-pees Deveble DeLee&led efceLeelJe kes meeLe-meeLe yebOeleer nw, Gmes DevebleevegyebOeer kenles nQ DeLeJee
efpemekes Goe mes mecekelJe kee Ieele nes, Jen DevebleevegyebOeer nw~ Gmekes eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe es eej Yeso nQ~
DeeleeKeeveeJejCe-efpemekes Goe mes SkeosMe ele kees Yeer OeejCe veneR kej mekes, Gmes DeeleeKeeveeJejCe
kenles nQ~
eleeKeeveeJejCe-efpemekes Goe mes peerJe cegefveeeW kes eeefj$e kees OeejCe veneR kej mekes, Jen
eleeKeeveeJejCe nw~
mebpJeueve-efpemekes Goe mes eLeeKeele eeefj$e ve nes mekes, Gmes mebpJeueve kenles nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 23

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 225

pees eesOeeefo keer lejn Deelcee kes iegCeeW kee Ieele veneR kejs, efkevleg efkebefeled Ieele kejs DeLeJee ke<eee kes meeLemeeLe Dehevee heue osJes, Jen Deke<eeeJesoveere nw~ Gmekes 9 Yeso nQ-neme, jefle, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee,
eerJeso, hegbJeso Deewj vehegbmekeJeso~
1. neme-efpemekes Goe mes nbmeer DeeJes~
2. jefle-efpemekes Goe mes Fefve kes efJe<eeeW ceW jeie nes~
3. Dejefle-efpemekes Goe mes Fefve kes efJe<eeeW ceW s<e nes~
4. Meeske-efpemekes Goe mes Meeske ee efevlee nes~
5. Yee-efpemekes Goe mes [j ee Gsie nes~
6. pegieghmee-efpemekes Goe mes otmejs mes iueeefve nes~
7. eerJeso-efpemekes Goe mes heg<e ceW jceves keer Fe nes~
8. hegbJeso-efpemekes Goe mes eer ceW jceves keer Fe nes~
9. vehegbmekeJeso-efpemekes Goe mes eer-heg<e oesveeW ceW jceves keer Fe nes~
Deeeg kes YesoDeeegkece& kes eej Yeso nQ-vejkeeeg, efleeeeeg, ceveg<eeeg Deewj osJeeeg~
vejkeeeg-efpeme kece& kes Goe mes eeCeer veejkeer kes Mejerj ceW kee jnlee nw, Gmes vejkeeeg kenles nQ~ Fmeer
lejn Mes<e Deeeg kes Yeer ue#eCe mecePevee eeefnS~
veecekece& kes Yesoveecekece& kes 93 Yeso nQ-ieefle 4, peeefle 5, Mejerj 5, Debieesheebie 3, efvecee&Ce 1, yebOeve 5, mebIeele 5,
mebmLeeve 6, mebnveve 6, mheMe& 8, jme 5, iebOe 2, JeCe& 5, DeeveghetJeea 4, DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele, Deelehe,
Geesle, GdJeeme, eMemleefJeneeesieefle, DeeMemleefJeneeesieefle, eleske, meeOeejCe, $eme, mLeeJej, megYeie, ogYe&ie,
megmJej, og:mJej, MegYe, DeMegYe, met#ce, yeeoj, heee&hle, Deheee&hle, efmLej, DeefmLej, Deeose, Deveeose, eMekeerefle&,
DeeMekeerefle& Deewj leerLekej es 93 eke=efleeeB nQ~
ieefle-efpeme kece& kes Goe mes eeCeer otmejs YeJe ee heee&e ceW peelee nw, Jen ieefle nw~ Gmekes 4 Yeso nQvejkeieefle, eflee&iieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle~
peeefle-efpeme kece& kes Goe mes Deveske eeefCeeeW ceW DeefJejesOeer meceeve DeJemLee eehle nesleer nw, Gmes peeefle
kenles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQ-Skesefve peeefle, erefve peeefle, $eerefve peeefle, elegefjefve peeefle Deewj
hebesefve peeefle~ efpeme kece& kes Goe mes peerJe Skesefve peeefle ceW hewoe nes Jen Skesefve peeefle nw, Fleeefo~
Mejerj-efpeme kece& kes Goe mes eeCeer kes Mejerj keer jevee nesleer nw, Jen Mejerj nw~ Fmekes 5 Yeso nQDeewoeefjke, Jewefeefeke, Deenejke, lewpeme Deewj keece&Ce~
1. Deewoeefjke-efpeme kece& kes Goe mes Deewoeefjke Mejerj keer jevee nesleer nw, ceveg<e Deewj efleee kes
mLetue Mejerj kees Deewoeefjke Mejerj kenles nQ~
2. Jewefeefeke Mejerj-efpemekes Goe mes Mejerj ceW mLetue, met#ce, nukee, Yeejer Deeefo Deveske ekeej mes
nesves keer eesielee nesleer nw~
3. Deenejke Mejerj-Deenejke $e+ef Jeeues "s iegCemLeeveJeleea cegefve kes cemleke mes pees Ske neLe kee

226 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 23

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hegleuee efvekeuelee nw, Gmes Deenejke Mejerj kenles nQ~

4. lewpeme Mejerj-efpemekes Goe mes Mejerj ceW lespe neslee nw~
5. keece&Ce Mejerj-%eeveeJejCeeefo Dee" keceeX kes mecetn kees keece&Ce Mejerj kenles nQ~
yebOeve-Mejerj veecekece& kes Goe mes enCe efkees ieS hegodieue mkebOeeWs kee hejmhej efceueve efpeme kece& kes
Goe mes neslee nw, Gmes yebOeve veecekece& kenles nQ~ Fmekes heeBe Yeso nQ-Deewoeefjke yebOeve, Jewefeefeke yebOeve,
Deenejke yebOeve, lewpeme yebOeve, keece&Ce yebOeve~
mebIeele-efpeme kece& kes Goe mes Deewoeefjke Deeefo Mejerj kes eosMeeW kee hejmhej efjefnle Skeceskehevee
neslee nw, Jen mebIeele nw~ Gmekes heeBe Yeso nQ-DeewoeefjkemebIeele, JewefeefekemebIeele, DeenejkemebIeele, lewpememebIeele
Deewj keece&CemebIeele~
mebmLeeve-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej yevelee nw, Jen mebmLeeve nw~ Fmekes n Yeso nQmeceelegjemebmLeeve, veeesOeheefjceb[uemebmLeeve, mJeeeflemebmLeeve, kegypekemebmLeeve, JeecevemebmLeeve Deewj ngb[kemebmLeeve~
1. meceelegje-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj keer uecyeeF&, eew[eF& meecegefke Meee kes Devegmeej "erke"erke yeveer nes, Gmes meceelegjemebmLeeve kenles nQ~
2. veeesOeheefjceb[ue-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej JeJe=#e keer lejn veeefYe kes veeres
heleuee Deewj Thej ceese nes~
3. mJeeefle-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kee Deekeej mehe& keer yeeceer keer lejn Thej heleuee Deewj veeres
ceese nes~
4. kegypeke-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kegye[e nes~
5. Jeeceve-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj yeewvee nes~
6. ngb[kemebmLeeve-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes Deekeej efkemeer efJeMes<e he kes ve neW, elegled
yes[ewue neW~
Debieesheebie-efpeme kece& kes Goe mes Debie Deewj GheebieeW keer jevee nesleer nw, Gmes Deebieesheebie kenles nQ~ Fmekes
leerve Yeso nQ-Deewoeefjke Mejerj Debieesheebie, Jewefeefeke Debieesheebie Deewj Deenejke Debieesheebie~ oes neLe, oes hewj, efvelebye,
heer", Je#emLeue Deewj cemleke, es Dee" Debie nQ leLee Debiegefue, DeebKe, keeve Deeefo Gheebie nQ~
mebnveve-efpeme kece& kes Goe mes nefeeW ceW efJeMes<elee nesleer nw, Jen mebnveve nw~ Fmekes : Yeso nQJeeJe=<eYeveejee, Jeeveejee, veejee, DeOe&veejee, keerefuele Deewj Demebeehleme=heeefkeemebnveve~
1. JeeJe=<eYeveejee-efpeme kece& kes Goe mes Je=<eYe (vemeeW kes meeLe nefeeW kee yebOeve) veejee
(keerue), mebnveve (nefeeB) Jee kes meceeve DeYese neW~
2. Jeeveejee-efpeme kece& kes Goe mes Jee keer nefeeB Deewj Jee keer keerueer neW hejvleg vemeeW ceW peeue
Jee kes meceeve veneR nes~
3. veejee-efpeme kece& kes Goe mes nefeeW leLee mebefOeeeW ceW keerueW lees neW hejvleg Jee kes meceeve ke"esj
ve neW Deewj vemee peeue Yeer JeeJeled ke"esj ve nes~
4. DeOe&veejee-efpeme kece& kes Goe mes nefeeW keer keerefueeeB DeOe&keerefuele neW~ Ske lejhe keerueW neW,
otmejer lejhe mes ve nesb~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 23

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 227

5. keerefuele-efpeme kece& kes Goe mes nefeeB hejmhej keerefuele neW~

6. Demebeehleme=heeefkee-efpeme kece& kes Goe mes nefeeW keer mebefOeeeB vemeeW mes yebOeer nesleer nQ hejvleg
hejmhej ceW keerefuele veneR nesleer nQ~
mheMe&-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW mheMe& nes~ Fmekes 8 Yeso nQ-keesceue, ke"esj, ieg, ueIeg, Meerle,
G<Ce, efmveiOe Deewj #e~
jme-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW jme nes~ Fmekes 5 Yeso nQ-eflee (ejheje), kegke (ke[gJee),
ke<eee (ke<eeeuee), Deecue (Kee) Deewj ceOegj (ceer"e)~
iebOe-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW iebOe nes~ Gmekes oes Yeso nQ-megiebOe Deewj ogieOe~
JeCe&-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW he nes~ Gmekes 5 Yeso nQ-veerue, Megkeue, ke=<Ce, je Deewj
heerle~
DeeveghetJeea-efpeme kece& kes Goe mes Deve ieefle kees peeles ngS eeCeer kee Deekeej efJeenieefle ceW hetJe& Mejerj
kes Deekeej kee jnlee nw~ Fmekes 4 Yeso nQ-vejkeieleeveghetJeea, eflee&iieleeveghetJeea, ceveg<eieleeveghetJeea Deewj
osJeieleeveghetJeea~
vejkeieleeveghetJeea-efpeme mecee keesF& ceveg<e cejkej vejkeieefle keer Deesj peelee nw, JeneB hengBeves leke
yeere ceW (efJeenieefle mes) Gmekes Deelcee kes eosMeeW kee hetCe& Mejerj kee Deekeej yevee jnlee nw, Gmes vejkeieleeveghetJeea
kenles nQ~ Ssmes ner Mes<e meYeer ceW mecePevee~
DeiegueIeg-efpeme kece& kes Goe mes peerJe kee Mejerj ueesns kes ieesues keer lejn Yeejer Deewj Deeke keer F& keer
lejn nukee veneR nesJes, Jen DeiegueIeg nw~
GheIeele-efpeme kece& kes Goe mes Deheves ner Ieeleke Debieesheebie nesles nQ~
hejIeele-efpeme kece& kes Goe mes hej kes Ieeleke Debieesheebie nesles nQ~
GdJeeme-efpeme kece& kes Goe mes eemeesdJeeme nes, Gmes GdJeeme kece& kenles nQ~
Deelehe-efpeme kece& kes Goe mes Deelehekeejer Mejerj neslee nw~ Fmekee Goe mete& kes efJeceeve ceW efmLej yeeoj
he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes neslee nw~
Geesle-efpeme kece& kes Goe mes Geeslehe Mejerj nes~ Fmekee Goe evcee kes efJeceeve ceW efmLele
he=LJeerkeeefeke peerJeeW kes leLee pegievet Deeefo peerJeeW kes neslee nw~
efJeneeesieefle-efpeme kece& kes Goe mes DeekeeMe ceW ieceve neslee nw~ Fmekes 2 Yeso nQ-eMemleefJeneeesieefle
Deewj DeeMemleefJeneeesieefle~
$eme-efpeme kece& kes Goe mes erefve Deeefo peerJeeW ceW pevce neslee nw~
yeeoj-efpeme kece& kes Goe mes otmejs kees jeskeves Jeeuee Deewj otmejeW mes keves Jeeuee Mejerj eehle nes~
heee&efhle-efpeme kece& kes Goe mes Deheves eesie heee&efhleeeB hetCe& nes peeJes~ es heee&efhleeeB 6 nQ-Deenej,
Mejerj, Fefve, eemeesdJeeme, Yee<ee Deewj ceve~
eleske Mejerj-efpeme kece& kes Goe mes Ske Mejerj kee mJeeceer Ske ner peerJe nes~
efmLej-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes jme Deeefo Oeeleg leLee Jeele, efheeeefo GheOeeleg Deheves-Deheves mLeeve
ceW efmLej jnW~ Deveske ele, GheJeeme Deeefo mes Yeer efMeefLeuelee ve DeeJes~

228 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 23

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

MegYe-efpeme kece& kes Goe mes cemleke Deeefo DeJeeJe megvoj ceeuetce nesb~
megYeie-efpeme kece& kes Goe mes otmejeW kees Deheves mes eerefle nes~
megmJej-efpeme kece& kes Goe mes Dee mJej nes~
Deeose-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW eYee nes~
eMemkeerefle&-efpeme kece& kes Goe mes peerJe kee hegCe iegCe peieled ceW eefme nes DeLeJee efyevee iegCe kes Yeer
eMebmee nes~
efvecee&Ce-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes DebieesheebieeW keer eLeemLeeve Deewj eLeeeceeCe jevee nes~
leerLekej-efpeme kece& kes Goe mes leerLekej heo keer eeefhle nes~
mLeeJej-efpeme kece& kes Goe mes SkeWefeeW ceW pevce nes~
met#ce-efpeme kece& kes Goe mes otmejeW kees veneR jeskeves Jeeuee Deewj otmejeW mes veneR keves Jeeuee Mejerj nes~
Deheee&efhle-efpeme kece& kes Goe mes heee&efhleeeW keer hetCe&lee ve nes, yeere ceW ner cejCe nes peeJes~
meeOeejCe-efpeme kece& kes Goe mes Ske Mejerj kes mJeeceer Deveske peerJe neW~
DeefmLej-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW Oeeleg-GheOeeleg Deheves mLeeve ceW efmLej ve jnW~ efkebefeled GheJeeme
Deeefo mes Mejerj DemJemLe nes peeJes~
DeMegYe-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj kes DeJeeJe megvoj ve neW~
ogYe&ie-efpeme kece& kes Goe mes heeefo iegCeeW mes ege nesves hej Yeer otmejs peerJeeW kees Deeerefle nesleer nw~
og:mJej-efpeme kece& kes Goe mes Kejeye mJej nes~
Deveeose-efpeme kece& kes Goe mes Mejerj ceW keebefle veneR nes~
DeeMemkeerelf e&-efpeme kece& kes Goe mes ueeske ceW efveboe nes~ keoeefeled iegCeeW ceW Yeer oes<eeW kee Deejeshe nes peeJes~
Fve 93 eke=efleeeW ceW yebOeve veecekece& keer efvecve 10 eke=efleeeB efceueeves mes veecekece& keer 103 eke=efleeeB nes
peeleer nQ-1. Deewoeefjke lewpeme Mejerj yebOeve, 2. Deewoeefjke keecee&Ce Mejerj yebOeve, 3. Deewoeefjke lewpeme keecee&Ce
Mejerj yebOeve, 4. Jewefeefeke lewpeme Mejerj yebOeve, 5. Jewefeefeke keecee&Ce Mejerj yebOeve, 6. Jewefeeke lewpeme keecee&Ce
Mejerj yebOeve, 7. Deenejke lewpeme Mejerj yebOeve, 8. Deenejke keecee&Ce Mejerj yebOeve, 9. Deenejke lewpeme keecee&Ce
Mejerj yebOeve, 10. lewpeme keecee&Ce Mejerj yebOeve~
iees$ekece& kes Yesoiees$ekece& kes 2 Yeso nQ-Geiees$e Deewj veereiees$e~
Geiees$e-efpemekes Goe mes peerJe ueeskeceeve Ge kegue ceW pevce uesJes, Jen Geiees$e nw~
veereiees$e-efpemekes Goe mes peerJe ueeskeefvebe veere kegue ceW pevce uesJes, Jen veere iees$e nw~
Devlejeekece& kes YesoDevlejee kes 5 Yeso nQ-oeveeblejee, ueeYeeblejee, Yeesieeblejee, GheYeesieeblejee Deewj Jeeree&vlejee~
1. oeveeblejee-efpeme kece& kes Goe mes oeve keer Fe kejlee ngDee Yeer oeve veneR os mekes~
2. ueeYeeblejee-efpeme kece& kes Goe mes ueeYe keer Fe nesles ngS Yeer ueeYe keer eeefhle ve nes mekes~
3. Yeesieeblejee-efpeme kece& kes Goe mes DeVeeefo Yeesiehe Jemleg kees Yeesievee eenlee ngDee Yeer Yeesie ve mekes~
4. GheYeesieeblejee-efpemekes Goe mes Jeeeefo GheYeesie Jemleg kees GheYeesie kejves kee Fgke Yeer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 24, 25, 26, 27 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 229

meceeheyeoeS~~24~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelmet$eceefOekeejmceejCeeLe Deeieleceefmle~

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~25~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlelmet$eb ef$eefJeOemebKeeleeved veJeefJeOeemebKeeleeved veJeefJeOeevevleeved e ie=nerlJee

Sleme met$emeeLeex JeeJe:~

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFemme keccemme Skekeskekee hee[er

leermeb leermeb meeiejesJecekees[ekees[erees meceeheyeoeS iegefCeoeS~~26~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~27~~
efmeebleefevleeceefCeerkee%eeveeJejCeere-oMe&veeJejCeere-Devlejees<eg Skewkee ee eke=efle: lemee: kece&emf Leefle-

GheYeesie ve kej mekes~

5. Jeereelejee-efpeme kece& kes Goe mes Deheveer Meefe eie kejvee eenlee ngDee Yeer eie ve kej mekes,
meeceLe&nerve, keeej, Deveglmeeefnle ner jns~
Fme ekeej en 148 eke=efleeeW kee JeCe&ve ngDee~
Fmeer ekeej peerJeeW kes heefjCeeceeW kes DeeOeej hej keceeX kes DemebKeele ueeskeeceeCe Yeso Yeer nes peeles nQ~ keceeX kes Fve
YesoeW mes tkej efve<kece& DeJemLee eehle kejves kee heg<eeLe& kejvee ner Fme kece& eke=leLe&lee kees he{ves kee meej nw~
Deye meceeeyeeLe&lee DeefOekeej ceW %eeveeJejCe Deeefo leerve keceeX kee mecee eefleheeove kejves nsleg eMveesejhe
mes eej met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Deye meceeeyeeLe&lee kee DeefOekeej eejbYe neslee nw~~24~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves kes efueS Deeee nw~
met$eeLe&-

%eeveeJejCeere-oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~25~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-leerve ekeej kes mebKeele, veew ekeej kes DemebKeele (leerveeW ekeej kes
DemebKeele kes Glke=-ceOece Deewj peIeve es 3-3 Yeso kejves hej veew ekeej kee DemebKeele nes peelee nw) Deewj
veJe ekeej kes Devevle (hejerleeveble, egeevevle Deewj Devevleevevle Fve leerve ekeej kes Devevle kees Glke=-ceOecepeIeve mes iegCee kejves hej Deveble kes Yeer veew Yeso nesles nQ) kees ueskej Fme met$e kee DeLe& kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

%eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee kece& keer Ske-Ske eke=efle leerme kees[
ekees[
er
meeiejesheceeW kees meceeeyeeLe&lee mes iegeCf ele kejves hej pees eehle nes Gleveer mebKee nw~~26~~
GveceW mes eleske keer Fleveer eke=efleeeB nesleer nQ~~27~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-%eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere Deewj Devlejee FveceW mes pees Ske-Ske eke=efle

230 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 27

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meceeYesosve Yeso: Geles~ leeLeeef$ebMelmeeiejeshece keeserkeese: Sles<eeb kece&Ceeb kece&efmLeefle: %eeleJee~ lemee: ejcemecees kece&efmLeeflecee$ee
meceeeyeeefmle~
kegle: ?
kece&efmLeefle eLecemeceeeYe=efle eeJeled ejcemecee Fefle De$e yemeceeeyeeveeb SkehejceeCegceeefob ke=lJee
eeJeled DeveblehejceeCetveeb kece&efmLeefleejcemecees heeng[efCeuuesJeCeeCemegeyeuesCe- ke<eeeeeYe=leme
efveuexhevemLeeve-met$eyeuesve GheuebYeeled~
kece&efmLeleeefomecees eyehejceeCetveeb kece&efmLeefleejcemecees Skee ewJe efmLeefleYe&Jeefle~ S<ee Skee eke=efle:~
efleeremecees eyekece&hejceeCetveeb kece&emf Leefleejcemecees Jele&ceevee efleeree YeJeefle, Sles<eeb efmeceeefmLeefleoMe&veeled~
ve ewkemeceeeled ees: meceeeesjks elJeb, efJejesOeeled~ lele: leodYesovs e eke=efleYesovs eeefhe YeefJeleJeceveLee meJe&mebkejemebieeled~
SJeb le=leeremeceeeyeeCeecevee eke=efle:, elegLe&meceeeyeeveecevee eke=efle: Fefle vesleJeb eeJeled
kece&efmLeefleejcemecee- eye: Fefle~
hegve: Sles<eeb meceeeyeeveeb, keeueYesovs e eke=efleYesocegheieleeveeb mebkeueveb efeeceeCes SkemeceeeyeMeueekeeveeb
mLeeheefelJee ef$ebMelkeesekeesef meeiejeshecew: iegeCf eles SleeJevcee$ee: keeueefveyebOeveeke=leees %eeveoMe&veeJejCeevlejeeeCeeb
Skewkemee: eke=leees YeJeefvle~

nw, Gmekes kece&efmLeefle meceeeW kes Yeso mes Yeso kenles nQ~ pees Fme ekeej nQFve keceeX keer kece&efmLeefle leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe nw~ Gmekes Deefvlece mecee ceW kece&efmLeefle
eceeCe meceeeye nesles nQ~
eMve-Ssmee keeeW nw ?
Gej-keeeWefke kece&efmLeefle kes eLece mecee mes ueskej Gmekes Debeflece mecee leke eneB yeebOes iees
meceeeyeeW kes Ske hejceeCeg mes ueskej DevevlehejceeCeg leke kece&efmLeefle kes Deefvlece mecee ceW ke<eeeheeng[ kes
efveuexhevemLeeve met$e kes yeue mes heees peeles nQ~
kece&efmLeefle kes eLece mecee ceW lees yeebOes ngS hejceeCegDeeW keer kece&efmLeefle kes Debeflece mecee ceW Ske ner efmLeefle
nesleer nw~ en Ske eke=efle nw~ efleere mecee ceW yeebOes iees kece&hejceeCegDeeW keer kece&efmLeefle kes Debeflece mecee ceW
Jele&ceeve efleere eke=efle nw, keeeWefke Fvekeer oes mecee efmLeefle osKeer peeleer nw~ Ske mecee kee oes meceeeW kes meeLe
SkelJe veneR nes mekelee, keeeWekf e GmeceW efJejesOe nw~ Fme keejCe mecee Yeso mes eke=efle Yeso Yeer nesvee ner eeefnS DeveLee
meJe&Mebkej oes<e kee emebie Deelee nw~ Fmeer ekeej le=leere mecee ceW yeebOes iees hejceeCegDeeW keer Deve eke=efle, elegLe& mecee
ceW yeebOes iees hejceeCegDeeW keer Deve eke=efle, Fme ekeej kece&emf Leefle kes Debelf ece mecee leke ues peevee eeefnS~
hegve: keeue kes Yeso mes eke=efle Yeso kees eehle ngS Fve meceeeyeeW kee mebkeueve kejves hej Ske meceeeye
keer MeueekeeDeeW kees mLeeefhele kej leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW mes iegefCele kejves hej Fleveer YeeieeceeCe keeueefveyebOeve
eke=efleeeB nQ, pees efke %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Devlejee ceW mes Ske-Ske kece& keer eke=efleeeB nesleer nQ~
GveceW mes efpeleveer keeueefveyebOeve eke=efleeeB nQ, %eeveeJejCeeefokeeW ceW mes eleske keer Ske-Ske eke=efle Gleveer
cee$e nesleer nw, en Ge met$e kee DeefYeeee nw~ efJeMes<e Flevee nw efke ceefle%eeveeJejCeere, egle%eeveeJejCeere,
DeJeefOe%eeveeJejCeere, e#egoMe&veeJejCeere, Dee#egoMe&veeJejCeere Deewj DeJeefOeoMe&veeJejCeere keer leerme kees[ekees[er

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 28, 29, 30

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 231

lelee eeJevle: keeueefveyebOeveeke=leees %eeveeJejCeeoerveeceskewkee eke=eflemleeJevcee$ee YeJeleerefle YeefCeleb

YeJeefle~ efJeMes<esCe leg ceefle%eeveeJejCeere-egle%eeveeJejCeere-DeJeefOe%eeveeJejCeere-e#egje#egjJeefOeoMe&veeJejCeereeveeb
e ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheceiegefCeleeeeb SkemeceeeyeeLe&leeeeb DemebKeeleueeskew: iegefCeleeeeb Sleemeeb
meJe&eke=efleeceeCeb YeJeefle~ DeLeJee kece&emf LeefleeLecemecees yekece&mkebOe: SkemeceeeyeeLe&lee, efleeremeceeeyees
efleeremecee-eyeeLe&lee~ SJeb vesleJeb eeJeled kece&emf Leefle ejcemecee Fefle~ hegve: SkemeceeeyeeLe&leeb mLeeheefelJee
ef$ebMelmeeiejeshece-keesekeesefefYe: iegefCeles Skewkeme kece&Ce: SleeJevle: eke=leees YeJeefvle~ S<ee eheCee$e
eOeevee, ve hetJeexee Ske- ef-Deeefo meceeefmLeefleJeceeefele eefhelee~
DeOegvee Jesoveerekece&eke=eflemebKeeeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~28~~

JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er leermeb-heCCeejme meeiejesJecekees[ekees[erDees meceeheyeoeS iegefCeoeS~~29~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~30~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDemeeleeJesoveereme kece&efmLeefleeLecemecees ees ye:kece&mkebOe: mee SkeemeceeeyeeLe&lee, efleeremecees eyees efleeree meceeeyeeLe&lee, le=leeremecees eyemle=leeree meceeeyeeLe&lee,
SJeb vesleJeb eeJeled kece&efmLeefleejcemecee Fefle~ De$e SkemeceeeyeeLe&leeb mLeeheefelJee ef$ebMelmeeiejeshece-

meeiejesheceeW mes iegefCele Ske meceeeyeeLe&lee kees DemebKeele ueeskeeW mes iegefCele kejves hej Fvekeer mecemle eke=efleeeW
kee eceeCe neslee nw~
DeLeJee kece&efmLeefle kes eLece mecee ceW yeebOes iees kece&mkebOe kee veece Ske meceeeyeeLe&lee nw, efleere
mecee ceW yeebOes iees kece&mkebOe kee veece efleere meceeeyeeLe&lee nw, Fme ekeej kece&efmLeefle kes Debeflece mecee leke
ues peevee eeefnS~ efhej Ske meceeeyeeLe&lee kees mLeeefhele kej leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW mes iegefCele kejves hej
Ske-Ske kece& keer Fleveer eke=efleeeB nesleer nQ~ en eheCee eneB eOeeve nw, Ske oes Deeefo meceecee$e efmLeefle kes
Je kee Deeee kejkes keer ieF& hetJeexe eheCee eneB eefhele veneR keer ieF& nw~
Deye Jesoveerekece& eke=efle keer mebKee kees eefleheeefole kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Jesoveere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~28~~

leerme Deewj hevn kees[ekees[er meeiejesheceeW kees meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej
pees eehle nes Gleveer cee$e Jesoveere kece& keer Ske-Ske eke=efle nw~~29~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~30~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-DemeeleeJesoveere keer kece&efmLeefle kes eLece mecee ceW pees kece&mkebOe yeebOee
ieee nw, Jen Ske meceeeyeeLe&lee kenueeleer nw~ efleere mecee ceW yeebOee ieee kece&mkebOe efleere meceeeyeeLe&lee nw, le=leere mecee ceW yeebOee ieee kece&mkebOe le=leere meceeeyeeLe&lee nw, Fme ekeej kece&efmLeefle kes
Deefvlece mecee leke ues peevee eeefnS~ eneB Ske meceeeyeeLe&lee kees mLeeefhele kej leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW

232 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 30

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keesekeesefefYe: iegefCeles DemeeleeJesoveereme SleeJevle: keeueefveyebOeveeke=leees YeJeefvle~

De$e keefeoenDemeeleeJesoveere: meevlejyebefOeeke=eflejefmle, Dele: lemee: meceeeyeeLe&leeee: ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheceb
iegCekeejes ve YeJeefle, meeleeJesoveereyebOekeeues DemeeleeJesoveereme yebOeeYeeJeeled ?
Deeeee&osJe: meceeOeesmJekekece&efmLeleYevlejs Sleefmceved GsMes DemeeleeJesoveereme yebOees veemlesJesefle ve efveeceesefmle,
veeveepeerJeeveeefele kece&efmLeles: meJe&mecees<eg DemeeleeJesoveereyebOeesheuebYeeled~
De$e keefeoenSkepeerJeceeefele kece&efmLeleYevlejs DemeeleeJesoveereme ve efvejvlejyebOees ueYele Fefle esled ?
Deeeee&: eenvewleod JeeJeb, le$eeefhe veeveekece&efmLeleer: Deeefele efvejvlejyebOeesheuebYeeled~ ve ewkepeerJesvee$eeefOekeej:,
kece&efmLeefleceeefele meceeeyeeLe&leeee: eheCee eejyOeeefmle~ lemceeled DemeeleeJesoveereme DeOegJeyebefOeveesefhe
ef$ebMelkeesekeesefmeeiejesheceb iegCekeejes YeJeleerefle efmeced~
hegve: keefeled he=efleDemeeleeJesoveereyebOeJegefVekeeues yeb meeleeJesoveerecemeeleeJesoveeremJehesCe heefjCeleb ie=nerlJee
ef$ebMelkeesekeesef-meeiejeshececee$ee meceeeyeeLe&lee efkeVe YeCeles ?

mes iegefCele kejves hej Fleveer cee$e DemeeleeJesoveere keer keeueefveyevOeve eke=efleeeB nesleer nQ~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDemeeleeJesoveere etBefke meevlejyebOeer eke=efle nw DeleSJe Gmekeer meceeeyeeLe&lee kee iegCekeej leermekees[ekees[er
meeiejeshece veneR nes mekelee, keeeWefke meeleeJesoveere kes yebOekeeue ceW Demeelee Jesoveere kee yebOe mebYeJe veneR nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQDeheveer kece&efmLeefle kes Yeerlej Fme GsMe ceW Demeelee Jesoveere kee yebOe nw ner veneR~ Ssmee efveece veneR nw,
keeeWefke veevee peerJeeW kee Deeee kejkes kece&efmLeefle kes meye meceeeW ceW Demeelee kee yebOe heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwSke peerJe kee Deeee kejkes lees kece&emf Leefle kes Yeerlej Demeelee Jesoveere kee efvejvlej yebOe veneR heeee peelee nw ?
Ssmee kenves hej Deeeee& Gej ceW kenles nQ efkeSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke JeneB hej Yeer veevee kece&efmLeefleeeW kee Deeee kejkes efvejvlej yebOe heeee
peelee nw Deewj eneB Ske peerJe kee DeefOekeej Yeer veneR nw, keeeWefke kece&efmLeefle kee Deeee kejkes meceeeyeeLe&lee
keer eheCee eejbYe keer ieF& nw~ Fme keejCe DeOegJeyebOeer Demeelee Jesoveere kee iegCekeej leerme kees[ekees[er meeiejeshece
nw, en efme nw~
eneB keesF& hetlee nwDemeelee Jesoveere kes yebOeJegefefe keeue ceW yeebOes iees Je Demeelee Jesoveere mJehe mes heefjCele ngS meelee
Jesoveere kees enCe kej leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe meceeeyeeLe&lee keeeW veneR kenles nQ ?

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 30

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 233

Deeeee&osJe: Gejb ooeefleve YeCeles, meeleeJesoveeremJehesCe yeeveeb kece&mkebOeeveeb mebecesCe DemeeleeJesoveereheheefjCeleeveeb

DemeeleeJesoveere-meceeeyelJeefJejesOeeled~ DeecemJehesCe efmLelee: heguee: Demeeleekece&mJehesCe heefjCelee
eefo YeJeefvle les Demeelee-meceeeyee: keLevles~ lemceeled mebecesCeeieleeveeb ve meceeeyeJeheosMe: Fefle
efmeced~
SJeb ie=eceeCes meeleeJesoveeremeeefhe DeeJeefuekeevetve ef$ebMelkeesekeesef meeiejeshececee$emeceeeyeeLe&leeemebieeled~
efkeb e-yebOeeJeefuekeeleerle-DemeeleeJesoveereefmLeles: meeleemJehesCe heefjCeleeee: meeleemJehesCe ewJe yebOeeJeefuevetvekece&efmLeeflecee$ekeeueceJemLeeveoMe&veeled~ ve e meeleeJesoveereme SleeJevcee$ee meceeeyeeLe&leeefmle, met$es hebeoMemeeiejeshecekeesekeesefcee$emeceeeyeeLe&leesheosMeeled~ ve eemeeleeJesoveereme meeleemJehesCe heefjCeleme
hebeoMemeeiejeshece-keesekeesefcee$ee ewJe efmLeefleYe&Jeefle, keeC[keIeelesve efJevee kece&efmLeles: IeeleeYeeJeeled~ SJeb
meeleeJesoveeremeeefhe JeeJeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
hegvee eeJevle: meeleemeeleJesoveereeveeb keeueieleMeeemleeJevleewJe leemeeb eke=lee Fefle ie=nerleJeb~
Flees efJemlej:-mebmeejs mebmejvle: eeefCeve: DemeeleeJesoveereesoepeefvele og:KemeeceeeR GheueYe og:KeMeeskeefJe<eeoeefoheefjCeecew: hegvejhemeeleeJesoveerecesJe yeOvebelf e hegvee es kesefeled meceie: kece&emf eevle%eeekee: les efpeveYeefehetpeeceb$eeevegevesve Demeeleeb meeleehesCe heefjCeceefelegkeecee: Oecee&jeOeveemeg eJele&vles~ kesefee leJeefJeo:

Deeeee&osJe Fmekee Yeer Gej osles nQ-veneR kenles nQ, keeeWefke meeleeJesoveere kes mJehe mes yeebOes iees
hejvleg DemeeleeJesoveere kes mJehe mes heefjCele ngS kece&mkebOeeW kes DemeeleeJesoveere kes meceeeye nesves kee efJejesOe
nw~ keejCe efke DeecemJehe mes efmLele hegodieue eefo DemeeleeJesoveere kece& kes mJehe mes heefjCele nesles nQ lees Jes
DemeeleeJesoveere kes meceeeye kens peeles nQ FmeefueS mebeceCeJeMe Deees ngS kece&hegodieue mkebOeeW keer meceeeye
meb%ee veneR nes mekeleer, en efme nw~
Ssmee enCe kejves hej meeleeJesoveere kes Yeer Ske DeeJeueer mes jefnle leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe
meceeeyeeLe&lee kee emebie Deelee nw, keeeWefke yebOeeJeueer mes jefnle DemeeleeJesoveere keer efmLeefle kee meeleeJesoveere kes
mJehe mes heefjCele neskej meeleeJesoveere kes mJehe mes ner yebOeeJeueer mes nerve kece&efmLeefle cee$ekeeue leke DeJemLeeve
osKee peelee nw hejvleg meeleeJesoveere kes Fleves meceeeyeeLe&lee veneR nw, keeeWefke met$e ceW Gmekes hevn kees[ekees[er
meeiejeshece cee$e meceeeyeeW kee GheosMe nw~ eefo kene peeS efke DemeeleeJesoveere kece& Jesoveere kes meeleemJehe
mes mebeceCe kees eehle neslee nw Dele: Gme kece& keer hevn kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe ner efmLeefle nes mekeleer nw,
lees en kenvee Yeer "erke veneR nw, keeeWefke keeC[keIeele kes efyevee kece&efmLeefle kee Ieele mebYeJe veneR nw~
Fmeer ekeej meeleeJesoveere kes mebyebOe ceW Yeer eheCee kejveer eeefnS, keeeWefke GmeceW keesF& efJeMes<elee veneR nw~
hegvee meelee Je DemeeleeJesoveere keer efpeleveer keeueiele MeefeeeB nQ Gleveer ner Gvekeer eke=efleeeB nQ Ssmee enCe
kejvee eeefnS~
Fmekees efJemleej mes kenles nQmebmeej ceW mebmejCe kejles ngS eeCeer DemeeleeJesoveere kes Goe mes GlheVe og:Ke keer meeceeer kees eehle kejkes
og:Ke-Meeske-efJe<eeo Deeefo heefjCeeceeW kes eje hegve: Deeies kes efueS Yeer DemeeleeJesoveere kece& kee ner yebOe kejles nQ,
GvneR ceW mes pees keesF& meceief kece&efmeevle kes peevekeej nesles nQ, Jes efpevesv YeieJeeve keer Yeefe, hetpee, ceb$e

234 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 31, 32, 33

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meowJe efevleeefvle eledog:Keb efkebefeled megKeb efkebefeled, SleodYeeefvlepe&[elceve:~

mebmeejs leg hegveefve&leb, meJe og:Keb efJeJesefkeve:1~~
leelhee&cesleled-mebmeejs leg Deekegueleeue#eCeb og:Keb melelecesJe, efkebe eefo Fbef epevemegKeb leoefhe megKeeYeemecesJe
efJeveejlJeeled~ Dele: DeefJeveejcevevleceleerefvemegKeb meeleeJesoveereeleerleb eod DeJeeyeeOeb lelmegKeeehleLe&cesJe
heg<eeLeex efJeOeeleJe: leJeefefYejnefve&Meefceefle~
DeOegvee ceesnveerekece&meceeeyeeLe&lJeeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

ceesnCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~31~~

ceesnCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er meeefj-eeeueermeb Jeermeb heCCeejmeome-meeiejesJece-kees[ekees[erees meceeheyeoeS iegefCeleeS~~32~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~33~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeefceLeelJeme mehleeflemeeiejeshecekeesekeesef eceeCee efmLeefle:, <ees[Meeveeb ke<eeeeCeeb
elJeeefjbMelmeeiejeshecekeesekeesefefmLeefle:, Dejefle-Meeske-Yee-pegieghmee-vehegbmekeJesoeveeb efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesef-efmLeefle:, eerJesome hebeoMemeeiejeshecekeesekeesefeceeCee, neme-jefle-heg<eJesoeveeb oMemeeiejeshece-

Deeefo kes DevegeveeW kes eje Demeeleekece& kees meeleehe ceW heefjCele kejves keer Fe mes Oecee&jeOevee-Oeeefce&ke
efeeeDeeW ceW eJe=e jnles nQ Deewj GveceW mes Yeer keesF&-keesF& pees leJe%eeveer nesles nQ, Jes meowJe efevleve kejles nQ efkeMueeskeeLe&-mebmeej ceW keg og:Ke nw Deewj keg megKe nw Ssmeer YeeefvlehetCe& yegef pe[elcee-yeefnjelcee keer
nesleer nw efkevleg efJeJeskeer-meceief leJe%eeveer lees meoe mebmeej ceW og:Ke ner og:Ke ceevelee nw~~
leelhee& en nw efke mebmeej ceW lees meowJe Deekeguelee ue#eCe Jeeuee og:Ke ner nw, keeeWefke eefo Fefvepeve megKe
nw Yeer lees Jen megKeeYeeme ner nw, keeeWefke Jen efJeveej-#eefCeke nw Dele: DeefJeveej-Devevle-Deleerefve megKe lees
meeleeJesoveere mes Deleerle neslee nw pees efke DeJeeyeeOe-yeeOeejefnle neslee nw~ Gme megKe keer eeefhle kes efueS ner
leJeefeeW kees Denefve&Me heg<eeLe& kejvee eeefnS~
Deye ceesnveere kece& keer meceeeyelee eefleheeefole kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

ceesnveere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~31~~

meej, eeefueme, yeerme, hevn Deewj ome kees[ekees[er meeiejesheceeW kees meceeeyeeLe&lee
mes iegefCele kejves hej pees eehle nes Gleveer ceesnveerekece& keer Ske-Ske eke=efle nw~~32~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~33~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efceLeelJe keer efmLeefle meej kees[ekees[er meeiejeshece, ke<eeeeW keer eeueerme

kees[ekees[er meeiejeshece, Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee Deewj vehegbmekeJeso keer yeerme kees[ekees[er meeiejeshece, eerJeso
keer hevn kees[ekees[er meeiejeshece leLee neme, jefle Deewj heg<eJeso keer ome kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe efmLeefle
1. heevebefohebeefJebMeeflekee~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 33

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 235

keesekeesefeceeCee- efmLeefleYe&Jeefle~ SleeefYe: kece&efmLeefleefYe: meceeeyeeLe&leeee iegefCeleeee: Skewkee

eke=eflejsleeJevcee$ee YeJeefle, meceeYesosve yemkebOeeveeceefhe Yesoeled~ De$eeefhe meevlejyebOeerveeb eke=leerveecemeeleeJesoveereecees JeeJe:~
De$e keefeoenmecekelJe-meceeficeLeelJeees: meceeeyeeLe&lee keLeb mehleeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$ee ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod, efceLeelJekece&emf Leeflecee$emeceeeyeeveeb mecekelJemeceeficeLeelJeees: mebeceCeeehleeveeb efve<eskemJehesCe
meJex<eecegheuebYeeled~
hegve:keefeled he=efleleemeeceyebOeeke=leerveeb keLeb meceeeyeeLe&lee ?
Deeeee&osJe: Gejeeflevewleod, efceLeelJemJehesCe yeeveeb kece&mkebOeeveeb ueyOemeceeeyeJeheosMeeveeb mecekelJemeceeficeLeelJemJehesCe mebeevleeveeb Deefhe JeeefLe&keveesve leodJeheosMeb eefle efJejesOeeYeeJeeled~
S<e: ece: DeyebOeeke=leerveeb ewJe, ve yebOeeke=leerveeb, heg<eJesomeeefhe elJeeefjbMelmeeiejeshecekeesekeesefcee$emeceeeyeeLe&lee emebieeled~ ve ewJeb, leLeeefJeOemet$eevegheuebYeeled~
hegvee-eeJevle: meceeeyee: leeJevcee$ee: eke=lee: Skewkee eke=efleYe&Jeefle, keeueYesosve YesoesheuebYeeled~

nw~ Fve kece&efmLeefleeeW kes eje meceeeyeeLe&lee kees iegefCele kejves hej pees eehle nes, Fleveer cee$e Ske-Ske eke=efle
nw, keeeWefke keeue kes Yeso mes yeebOes iees mkebOeeW kee Yeer Yeso neslee nw~ eneB hej Yeer meevlej yebOeer eke=efleeeW kes ece kees
DemeeleeJesoveere kes meceeve kenvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwmecekelJe Deewj mece*decf eLeelJe keer meceeeyeeLe&lee meej kees[ ekees[ er meeiejeshece eceeCe kewmes mebYeJe nw ?
Deeeee& Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee veneR nw, keeeWefke mecekelJe Deewj meceef*dceLeelJe kes he ceW mebeceCe kees eehle ngS efceLeelJe kece&
keer efmLeefleeceeCe meceeeye efve<eske mJehe mes JeneB meYeer heees peeles nQ~
hegve: keesF& hetlee nwGve DeyevOe eke=efleeeW kes meceeeyeeLe&lee kewmes mebYeJe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve kejles nQSsmee veneR nw, keeeWefke efceLeelJemJehe mes yeebOes iees Je meceeeye meb%ee kees eehle ngS kece&mkebOeeW kes
mecekelJe SJeb meceef*dceLeelJe mJehe mes mebeevle nesves hej Yeer Gvekees JeeefLe&ke vee mes meceeeye kenves ceW
keesF& efJejesOe veneR nw~
en ece DeyebOe eke=efleeeW kes ner mebYeJe nw, yebOe eke=efleeeW kes veneR, keeeWefke Jewmee nesves hej en heg<eJeso kes
Yeer eeueerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe meceeeyeeLe&lee kee emebie Deelee nw hejvleg Ssmee nw veneR, keeeWefke Gme
ekeej kee keesF& otmeje met$e veneR nw~
hegvee efpeleves meceeeye neW, Gleveer cee$e eke=efleeeW mJehe Ske-Ske eke=efle nesleer nw, keeeWefke keeue kes

236 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 33

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Flees efJeMes<e:- leb hegCe DeefJenb Jee De[oeuemeeb DemebKeueesieb Jee~

Fefle ieeLeekeefLeleevegmeejsCeeefhe eleskekece&Ceeb DemebKeeleueeskeeceeCee Yesoe YeJevleerefle %eelJee kece&yebOesYe:
kece&heuesYee efJejpe mebmeejefmLeeflesoeLe e: heg<eeLe&: keefLelemleceJeuecye ceveg<eheee&e: meeLe&kees efJeOeeleJe:~
eermecevleYemJeeefceefYejefhe eesebmeodef%eeveJe=eeefve, Oece Oecexeje efJeog:~
eoereeleveerkeeefve, YeJeefvle YeJeheefle:1~~
es ceneheg<ee: YesoeYesojlve$eeb ie=nerlJee MegyegefeewlevemJeheceelceeveb Oeeevlees YeeJeevleesvegmcejvlee
hejeveefhe eefleyeesOeeefvle le SJe iegJees YeJemecegb lejvleesveeved leejevlee efveecesve ef$eueeskeees ievlegb efmeeJemLeeb
eehlegb me#ecee YeefJe<evleerefle efveefele les<eeb iegCeecesJe MejCeb ie=nerleJeced~
efkebe- heeDeeeejheeefiiemebmeenee~ JeejmebieeFb megDepeueefn-DeJeieenee~~
ceeskeKeueer cenbleer cenbles meee~ metefjCees eEoleg ceeskeKeb ieeemeb ieee2~~
DeOegvee Deeeg:kece&meceeeyeeLe&leeeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

Yeso mes eke=efle Yeso heeee peelee nw~

eneB efJeMes<e JeCe&ve kejles nQeer vesefceeveeee& ves ieesccemeej kece&keeC[ ceW kene nwJen kece& Dee" ekeej kee DeLeJee Ske meew De[leeefueme Yesohe DeLeJee DemebKeeleueeskeeceeCe Yeso Jeeuee
neslee nw~ Fme ekeej ieeLee ceW kens Devegmeej Yeer eleske keceeX kes DemebKeeleueeskeeceeCe Yeso nesles nQ Ssmee
peevekej kece&yebOe Deewj kece& kes heue mes efJeje neskej mebmeej keer efmLeefle kee so kejves kes efueS pees heg<eeLe& kene
ieee nw, Gmekee DeJeuebyeve ueskej Deheveer ceveg<e heee&e kees meeLe&ke kejvee eeefnS~
eer Deeeee& mecevleYemJeeceer ves Yeer kene nwMueeskeeLe&-ieCeOej-cegefveieCe ves meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$ehe jlve$ee kees Oece&
kene nw leLee Fvekes efJehejerle efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve, efceLeeeeefj$e YeJeheefle-mebmeej hejcheje kees Je=efbiele
kejles nQ~~
pees ceneheg<e YesoeYeso jlve$ee kees enCe kejkes Meg-yeg-efeewlevemJehe Deelcee kees Oeeles ngS,
Gmekeer YeeJevee kejles ngS Deewj Gmeer kee DevegmejCe kejles ngS otmejeW kees eefleyeesefOele kejles nQ Jes ieg ner YeJemeceg
mes mJeeb eflejles ngS otmejeW kees Yeer leejles ngS efveece mes leerveueeske kes DeeYeeie hej peeves nsleg efme DeJemLee kees
eehle kejves ceW me#ece neWies, Ssmee efveee kejkes Gve iegDeeW keer ner MejCe uesveer eeefnS~
kene Yeer nwMueeskeeLe&-pees hebe Deeeejceeer hebeeefive lehe kejles nQ, eoMeebiehe eglemeceg ceW DeJeieenve kejles nQ~
cegefeheer ue#ceer kes pees ceneved-Gece Jej nQ, Ssmes ceneved cees#eheLe kees eehle kejves Jeeues Deeeee&eJej nceW
efmeef eoeve kejW~~
Deye Deeegkece& keer meceeeyeeLe&lee kee eefleheeove kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQ1. jlvekejC[eeJekeeeej~ 2. eeke=le-hebeiegYeefe~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 34, 35, 36, 37 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 237

DeeGDemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~34~~

DeeGDemme keccemme Skekeskekee hee[er Debleescegngecebleescegngeb meceeheyeoeS iegefCeoeS~~35~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~36~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevleceg&ntle&cevleceg&ntle&efceefle JeerhmeeefveoxMe:~ lesve elegCee&ceeeg<eeb Devleceg&ntle&cee$eewJe

efmLeefleyebOekekeeuees YeJeleerefle efmeb~ Sleme yebOekekeeueme Skemeceeeyes iegefCeles elegCee&ceeeg<eeb he=Lekedhe=Leked meceeeyeeLe&leeeceeCeb YeJeefle~
De$e keefeoenDeeeg<e: meb#eshekeeueeled TvehetJe&keesef ef$eYeeiecee$ee meceeeyeeLe&lee efkeVe eefhelee, keoueerIeeleceeefeleevleceg&ntleexvehetJe&keesefcee$ee Jee ?
Deeeee&osJe: eenvew<e oes<e:, eLee meeleeoerveeb SkemeceeeyebOekees YetlJee efleeremecees ewJe yebOekees YeJeefle, SJeb veeeg<e:,
efkevleg Mes<eeeg<ees ef-ef$eYeeie ielJee SJe yebOekees YeJeleerefle %eeheveeLe Debleceg&ntle&enCeb ke=leced~
mebeefle veecekece&meceeeyeeLe&leeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Ceecemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~37~~

met$eeLe&-

Deeegkece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~34~~

Devleceg&ntle&-Devleceg&ntle& kees meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej pees eehle nes Gleveer
Deeegkece& keer Ske-Ske eke=efle nw~~35~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~36~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Devleceg&ntle&-Devleceg&ntle& en Jeerhmee efveoxMe nw FmeefueS eejeW DeeegDeeW kee

efmLeefleyebOeke keeue Devleceg&ntle& cee$e ner nw, en efme nw~ Fme yebOekekeeue mes Ske meceeeye kees iegefCele kejves
hej he=Leked-he=Leked eejeW DeeegDeeW keer meceeeeLe&lee kee eceeCe neslee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwDeeeg kes meb#esheee mes nerve hetJe&keesef kes ef$eYeeie eceeCe DeLeJee keoueerIeele kee Deeee kejkes Devleceg&ntle&
mes nerve hetJe&keesef eceeCe meceeeyeeLe&lee keeeW veneR kener ieF& nw ?
Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke efpeme ekeej peerJe meeleeJesoveere Deeefo keceeX kee Ske mecee DeyevOeke
neskej efleere mecee ceW ner yebOeke nes peelee nw, Fme ekeej Deeegkece& kee yebOeke veneR neslee, efkevleg Mes<e Deeeg kes
oes ef$eYeeie efyeleekej ner yebOeke neslee nw, en yeleueeves kes efueS Devleceg&ntle& kee enCe efkeee nw~
Deye veecekece& keer meceeeyeeLe&lee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

veecekece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~37~~

238 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 38, 39

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Ceecemme keccemme Skekeskekee hee[er Jeermeb-Deejme-meesueme-heCCeejmeeesme-yeejme-ome meeiejesJecekees[ekees[erees meceeheyeoeS iegeCf eoeS~~38~~

SJeef[eeDees hee[erDees~~39~~
efmeebleefevleeceefCeerkeevejkeieefle-vejkeieefleeeeesieevegheteJf e&-eflee&iieefle-eflee&iieefleeeeesieevegheteJf e&-Skesefvehebesefvepeeefle-Deewoeefjke-Jewefeefeke-lewpeme-keece&CeMejerj-JeCe&-iebOe-jme-mheMe&-Deewoeefjke-JewefeefekeMejerjebieesheebie-ng[
b kemebmLeeve-Demebeehleme=heeefkeemebnveve-DeiegueIegke-GheIeele-hejIeele-GdJeeme-Deelehe-GeesleDeeMemleefJeneeesieefle-mLeeJej-$eme-yeeoj-heee&hle-eleskeMejerj-DeefmLej-DeMegYe-Deveeose-ogYe&ie-og:mJejDeeMe:keerelf e&-efvecee&Ceveecveeb efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesef eceeCeceglke=efmLeefleyebOe:~ erevf e-$eerevf e-elegejf efvemet#ce-meeOeejCe-Deheee&hle-hebecemebmLeeve-hebecemebnveveeveeceeoMemeeiejeshecekeesekeesef eceeCeb Glke=efmLeefleyebOe:~
elegLe&mebmLeeve-elegLe&mebnveveeveeb <ees[MemeeiejeshecekeesekeesefeceeCeceglke=efmLeefleyebOe:~ ceveg<eieefle-ceveg<eieefleeeeesiee-veghetefJe&eke=lees: hebeoMekeesekeesefmeeiejesheceeceeCeceglke=efmLeefleyebOees YeJeefle~ le=leeremebmLeeve-le=leeremebnveveees: elego&Mekeesekeesefmeeiejeshececeglke=efmLeefleyebOe:~ efleeremebmLeeve-efleeremebnveveees: eoMekeesekeesef meeiejeshececeglke=-efmLeefleyebOe:~ osJeieefle-osJeieefleeeeesieevegheteJf e&-meceelegjemebmLeeve-Jee<e&YeJeeveejeemebnveveeMemleefJeneeesieefle-efmLej-MegYe-megYeie-megmJej-Deeose-eMemkeerleeaCeeb oMekeesekeesef-meeiejeshececeglke=efmLeefleyebOe:~ SleeefYe: efmLeefleefYe: he=Leked-he=Leked meceeeyes iegefCeles mJeke-mJekemeceeeyeeLe&lee YeJeefle~

yeerme, De"ejn, meesuen, hevn, eewon, yeejn Deewj ome kees[ekees[er meeiejesheceeW kees
meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej pees eehle nes Gleveer veecekece& keer Ske-Ske eke=efle
nw~~38~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~39~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-vejkeieefle, vejkeieefleeeeesieeveghetJeea, eflee&iieefle, eflee&iieefle eeeesieeveghetJeea,

Skesefve peeefle Je hebesefve peeefle (Deewoeefjke, Jewefeefeke) lewpeme Je keece&CeMejerj, JeCe&, iebOe, jme, mheMe&,
Deewoeefjke Je Jewefeefeke Mejerjebieesheebie, ngC[kemebmLeeve, Demebeehleme=heeefkee mebnveve, DeiegueIeg, GheIeele, hejIeele,
GdJeeme, Deelehe, Geesle, DeeMemleefJeneeesieefle, mLeeJej, $eme, yeeoj, heee&hle, eleske Mejerj, DeefmLej, DeMegYe,
Deveeose, ogYe&ie, ogmJej, DeeMe:keerefle& Deewj efvecee&Ce Fve veecekece& keer eke=efleeeW kee Glke= efmLeefleyebOe yeerme
kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw, erefve, $eerefve, elegefjefve, met#ce, meeOeejCe, Deheee&hle, heeBeJeeB
mebmLeeve Deewj heeBeJeeb mebnveve Fvekee Glke= efmLeefleyebOe De"ejn kees[ekees[er meeiejesheceeceeCe nw~ eewLes mLeeve
Deewj eewLes mebnveve kee Glke= efmLeefleyebOe meesuen kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe nw~ ceveg<eieefle Deewj
ceveg<eieefleeeeesieeveghetJeea kee Glke= efmLeefleyebOe hevn kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw~ le=leere mebmLeeve
Deewj le=leere mebnveve kee Glke= efmLeefleyebOe eewon kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw~ efleere mebmLeeve Deewj
efleere mebnveve kee Glke= efmLeefleyebOe yeejn kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw~ osJeieefle, osJeieefleeeeesieeveghetJeea,
meceelegjemebmLeeve, Jee<e&YeJeeveejeemebnveve, eMemleefJeneeesieefle, efmLej, MegYe, megYeie, megmJej, Deeose Deewj
eMe:keerefle& Fvekee Glke= efmLeefleyebOe ome kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe neslee nw~ Fve efmLeefleeeW kes eje he=Lekedhe=Leked meceeeye kees iegefCele kejves hej Deheveer-Deheveer meceeeyeeLe&lee nesleer nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 39

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 239

mebeefle Deenejefkeme meceeeyeeLe&lee mebKeeleevleceg&ntle&cee$ee~ leeLee-DeJe<ee&vleceg&ntle&meesheefj mebele:

(Deeceemebele:) Debleceg&ntle&keeueceenejefkeb yebOeefelJee efveeceeled eeceefle, eceemebelekeeues Deenejefkeme
yebOeeYeeJeeled~ SJecevlecegn& lt e&ceyebOekees YetlJee hegve: Deblecegn& lt e yebOekees YeJeefle, eefleheVeeeceeYeeJelJeeled~ SJeceeceeeceekeeueees: yebOekeesyebOekee YetlJee leeJeod ieefle eeJelhetJe&keesef-ejcemecee Fefle~ Sleevevleceg&ntlee&ved
mecegeehesCe ie=nerlesmebKeeleevleceg&ntle&cee$ee ewJe meceeeyeeLe&lee ueYeles~
leerLe&kejme hegve: meeeflejske$eeefebMelmeeiejeshececee$ee meceeeyeeLe&lee ueYeles~ leeLee-Skees osJees
Jee veejkees Jee meceier hetJe&keeseeeg<keceveg<es<eg GheheVe:, ieYee&eJe<ee&Ceecevleceg&ntlee&YeefOekeeveecegheefj
leerLe&kejveece-kece&yebOeceeiele lele: eYe=efle Gheefj efvejvlejb yeOeles eeJeoJeMes<ehetJe&keesefmeceefOeke$eeefebMelmeeiejesheceeCeerefle, leerLe&kejb yeOeceevemebeleme ye$eeefebMelmeeiejeshececee$eosJeeeg<keme osJes<etlheVeme
$eeefebMelmeeiejeshececee$ekeeueb efvejblejb yebOeesheuebYeeled~ hegvemlele: egle: meceeve: hegvejefhe leerLe&kejveecekece&eke=efleb
yeOveeefle eeJeled hetJe&keesef -Deeeg<keceveg<es<eg Glhee Je<e&he=LekelJeeJeMes<es DehetJe&kejCe: mebelees YetlJee ejcemehleceYeeieme
eLecemeceeehetJe&kejCe Fefle~ Gheefj yebOees veeefmle, ejcemehleceYeeieme eLecemecees Deveglheeoevegsosve yebOees
Jegefeles Fefle memet$eeeee&JeeveesheuebYeeled~
De$e keefeoenJe<e&he=LekelJeb efkeefceefle DeJeMesef<eleced ?

Deye Deenejkeefke keer meceeeyeeLe&lee kee eceeCe mebKeele Devleceg&ntle& cee$e eehle neslee nw~ pees Fme
ekeej nw-Dee" Je<e& Je Devleceg&ntle& kes Thej mebele Deeceemebele neskej Devleceg&ntle& keeue leke Deenejkeefke
kees yeebOekej efveece mes Leke peelee nw, keejCe efke eceemebele keeue ceW Deenejkeefke kee yebOe veneR neslee nw~ Fme
ekeej mes Devleceg&ntle& keeue leke DeyebOeke neskej efhej mes Devleceg&ntle&keeue leke yebOeke neslee nw, keeeWefke leye Gmeves
DeeceeYeeJe kees eehle kej efueee nw~ Fme ekeej Deecee Je eceekeeueeW ceW ece mes yebOeke Je DeyebOeke neskej leye
leke peelee nw peye leke hetJe&keesef kee Debeflece mecee eehle neslee nw~ Fve Devleceg&ntleeX kees mecegeehe mes enCe
kejves hej mebKeele Devleceg&ntle& eceeCe ner meceeeyeeLe&lee heeF& peeleer nw~
hejvleg leerLekej eke=efle keer meceeeyeeLe&lee keg DeefOeke lesleerme meeiejeshece eceeCe heeeer peeleer nw~ Jen Fme
ekeej nw-SkeosJe DeLeJee veejkeer meceief hetJe&keesef eceeCe Deeeg Jeeues ceveg<eeW ceW GlheVe ngDee~ Gmekes ieYe&
mes ueskej Devleceg&ntle& DeefOeke Dee" Je<eeX kes heeeled leerLekej veecekece& yebOe kees eehle ngDee, Gmemes Deeies Jen Mes<e
hetJe&keesef mes DeefOeke lesleerme meeiejesheceeceeCekeeue leke efvejvlej yeebOelee nw, keeeWefke pees mebele lesleerme meeiejeshece
eceeCe osJeeeg kees yeebOekej osJeeW ceW GlheVe nes leerLekej eke=efle kees yeebOelee nw, Gmekes lesleerme meeiejeshece eceeCekeeue
leke Gmekee efvejvlej yebOe heeee peelee nw~ efhej JeneB mes egle neskej efhej mes Yeer Jen hetJe&keesef eceeCe Deeeg Jeeues
ceveg<eeW ceW GlheVe neskej Je<e& he=LekelJe kes Mes<e jnves hej DehetJe&kejCe iegCemLeeveJeleea neskej Debeflece mehlece Yeeie kes
eLecemeceeJeleea DehetJe&kejCe leke leerLekej veecekece& kees yeebOelee nw~ Fmekes Deeies Gmekee yebOe veneR neslee nw, keeeWefke
Debeflece mehlece Yeeie kes eLece mecee ceW Deveglheeoevegso mes Gmekee yebOe JegefVe nes peelee nw, Ssmee
memet$eeeee& kee Jeeve heeee peelee nw~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwJe<e&he=LekelJe kees DeJeMes<e keeeW jKeeee ieee nw ?

240 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 39

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, leerLe&eJf enejme peIevesve Je<e&he=LekelJecee$ekeeueesheuebYeeled~ SJeceeefoceeefvleceeYeeb Je<e&he=LekelJeeYeeb

vetveefhetJe&keesef efYe: meeeflejske $eeefm$b eMelmeeiejeshececee$ee leerLe&kejme meceeeyeeLe&lee YeJeleerelf e kesefhe Deeeeee&
YeCeefvle~ leVe Ieles~ efkebe-Deenejefkeme mebKeeleJe<e&cee$ee leerLe&kejme meeeflejske$eeefebMelmeeiejeshececee$ee
meceeeyeeLe&lee YeJeleerefle met$eeYeeJeeled~ ve e met$eeefleketueb JeeKeeveb YeJeefle, JeeKeeveeYeemelJeeled~ ve e
egkelee met$eme yeeOee mebYeJeefle, mekeueyeeOeeleerleme met$eJeheosMeeled~
hegve: keefeoeneesJeb leefn& Sles<eeb kece&Ceeb $eeeCeeb efkeevleer meceeeyeeLe&lee ?
Deeeee&osJe: eeneEJeMeeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$ee~
hegvejefhe keefeoeMelesSles<eeb $eeeCeeb kece&Ceeceglke=efmLeefleyebOe: Devle:keesekeesefcee$eewJe~ ve e leeJelkeeueb Sles<eeb yebOeesefhe
mebYeJeefle, ecesCe mebKeeleJe<e&meeeflejske$eeefebMelmeeiejeshececee$ekeeueyebOeesheuebYeeled~ es<eecevle:keesekeesef cee$eeefhe
meceeeyeeLe&lee ve mebYeJeefle keLeb les<eeb efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$emeceeeyeeveeb mebYeJe Fefle ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvew<e oes<e:, Sles<eg ef$e<eg kece&meg yeOeceeves<eg efJebMeeflemeeiejeshece keesekeesef<eg mebefeleveecekece&meceeeyes<eg
Sles<eg mebececeeves<eg efJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesefcee$emeceeeyeeLe&leeee: GheuebYeeled~

Deeeee& Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke leerLe&efJenej kee keeue peIeve mJehe mes Je<e& he=LekelJe cee$e heeee peelee nw~
Fme ekeej Deeefo Deewj Devle kes oes Je<e&he=LekelJeeW mes jefnle leLee oes hetJe&keesef DeefOeke leerLekej eke=efle kes
lesleerme meeiejeshece cee$e meceeeyeeLe&lee nesleer nw, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ hejvleg Jen Ieefle veneR neslee
nw, keeeWefke Deenejkeefke keer mebKeele Je<e& cee$e Deewj leerLekej eke=efle keer meeefOeke lesleerme meeiejeshece eceeCe
meceeeyeeLe&lee nw, Ssmee keesF& met$e veneR nw Deewj met$e kes eefleketue JeeKeeve neslee veneR nw keeeWefke Jen
JeeKeeveeYeeme kene peelee nw~ eefo kene peeS efke egefe mes met$e kees yeeOee hengBeeF& pee mekeleer nw, mees en kenvee
Yeer "erke veneR nw, keeeWefke pees mecemle yeeOeeDeeW mes jefnle neslee nw, Gmekeer met$e meb%ee nw~
hegve: keesF& Mebkee kejlee nw-eefo Ssmee nw lees efhej Fve leerve keceeX keer meceeeyeeLe&lee efkeleveer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve osles nQ-Gvekeer meceeeyeeLe&lee yeerme kees[ekees[er meeiejesheceeceeCe nw~
hegvejefhe keesF& Mebkee kejlee nwFve leerve keceeX kee Glke= efmLeefleyebOe Devle:kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe ner neslee nw hejvleg Fleves keeue
leke Gvekee yebOe Yeer mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jen ece mes mebKeele Je<e& Deewj keg DeefOeke lesleerme meeiejeshece keeue
leke ner heeee peelee nw FmeefueS efpevekeer Devle:kees[ekees[er cee$e Yeer meceeeyeeLe&lee mebYeJe veneR nw, Gvekes yeerme
kees[ekees[er meeiejesheceeceeCe meceeeyeeW keer mebYeeJevee kewmes keer pee mekeleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee meceeOeeve osles nQen keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke yebOeles mecee Fve leerveeW keceeX ceW yeerme kees[ekees[er meeiejesheceeW ceW mebee kees
eehle ngS veecekece& kes meceeeyeeW kee mebeceCe nesves hej Fvekeer yeerme kees[ekees[er meeiejesheceeceeCe meceeeyeeLe&lee

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 39

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 241

hegvejheeMeeb kejesefleSleeefmleeesefhe yebOeeke=lee:~ ve e yebOeeke=leerveeb mebecesCe meceeeyeeLe&lee Jeegb Mekeeles,

meeleeJesoveeremeeefhe ef$ebMeledmeeiejeshecekeesekeesefcee$emeceeeyeeLe&leeemebieeled Fefle ?
Deeeee&osJe: heefjnjefleleeLeeeemeeb eke=leerveeb efmLeeflemeJeeogheefj keefmceVeefhe keeues efmLeefleyebOe: mebYeJeefle lee yebOeeke=leees veece~ eemeeb
hegve: eke=leerveeb yebOeewJe veeefmle, yebOes meleefhe eemeeb eke=leerveeb efmLeeflemeJeeogheefj meJe&keeueb yebOees ve mebYeJeefle,
lee: meJeeke=lee:, meJeeOeevelJeeled~ ve eenejefkeleerLe&kejeCeeb efmLeeflemeJeeogheefj yebOeesefmle, meceief<eg
leovegheuebYeeled lemceeled mecekelJe-meceeficeLeelJeeesefjJe Sleeefve $eerCeefhe meJekecee&efCe~ lelees eLee mecekelJemeceeficeLeelJeees: meceeeyeeLe&lee mebecesCe eefhelee leLee Sleemeeceefhe mebecesCewJe eheefeleJee, meJekece&lJeb
eefle YesoeYeeJeeled~
keefeled efMe<e: he=efle hegvejefheeeefhe mebecesCe meceeeyeeLe&lee Geles lee&efhe Glke=efmLeeflecee$ee meceeeyeeLe&lee veesheueYeles,
mecekelJe-meceeficeLeelJeees: kece&efmLeefleeLecemeceeeYe=efle Devlejcee$ekeeues yemeceeeyeeveeb mebeceeYeeJeeled
DeenejleerLe&kejs<eg GoeeJeefuecee$emeceeeyeeveeb mebbeceeYeeJeeled Fefle ?
Deeeee&osJe: meceeOees-

heeF& peeleer nw~

Fmekes Thej Yeer keesF& Mebkee kejlee nwes leerveeW ner yebOeeke=efleeeB nQ Deewj yebOe eke=efleeeW keer mebeceCe mes meceeeyeeLe&lee kenvee Mekee veneR nw,
keeeWekf e Ssmee nesves hej meeleeJesoveere keer Yeer meceeeyeeLe&lee leerme kees[ ekees[ er meeiejeshece eceeCe eehle nesleer nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Yeer meceeOeeve kejles ngS kenles nQJen Fme ekeej nw-efpeveeke=efleeeW kee efmLeeflemeJe mes DeefOeke efkemeer Yeer keeue ceW efmLeefleyebOe mebYeJe nw, Jes
yebOeeke=efleeeB kener peeleer nQ hejvleg efpeve eke=efleeeW kee yebOe ner veneR neslee nw Deewj yebOe kes nesves hej Yeer efpeve
eke=efleeeW kee efmLeeflemeJe mes DeefOeke meoekeeue yebOe mebYeJe veneR nw, Jes meJe eke=efleeeB nQ, keeeWefke JeneB melJe keer
eOeevelee nw~ Deenejkeefke Deewj leerLekej eke=efle kee efmLeeflemeJe mes DeefOeke yebOe mebYeJe veneR nw, keeeWefke Jen
meceiefeeW ceW veneR heeee peelee nw~ Fme keejCe mecekelJe Je mece*defceLeelJe kes meceeve es leerveeW ner melJe
eke=efleeeB nQ DeleSJe efpeme ekeej mecekelJe Je mece*defceLeelJe eke=efleeeW keer meceeeyeeLe&lee keer mebeceCe
eje eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej Fvekeer Yeer meceeeyeeLe&lee keer eheCee mebeceCe eje kejveer eeefnS,
keeeWefke meJekece&lee kes eefle GveceW keesF& Yeso veneR heeee peelee nw~
keesF& efMe<e hegve: eMve kejlee nweeefhe mebeceCe mes Fvekeer meceeeyeeLe&lee yeleueeF& pee jner nw lees Yeer Fvekeer Glke= efmLeefle eceeCe
meceeeyeeLe&lee veneR heeeer peeleer nw, keeeWefke mecekelJe Deewj mece*defceLeelJe eke=efleeeW ceW kece&efmLeefle kes eLece
mecee mes ueskej DevlejeceeCe keeue ceW yeebOes iees meceeeyeeW kes mebeceCe kee DeYeeJe nw leLee Deenejkeefke Deewj
leerLekej eke=efleeeW ceW GoeeJeueer eceeCe meceeeyeeW kes mebeceCe kee DeYeeJe nw ?
Deeeee&osJe Fmekee Gej osles nQ-

242 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 40, 41, 42

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

vew<e oes<e:, veeveekeeues<eg veeveepeerJeveeefele eheceeCes meJex<eeb meceeeyeeveeb mebeceesheuebYeeled~ ve e

kece&efmLeleew Deeoew ewJe De$e YeJeleerefle efveeceesefmle, Deveeefomebmeejs yegefyeueefmeeefooMe&veeled~ De$e eod
ebLeyenglJeYeesve veeseb leod efevleefelJee JeeJeced~ hegveeeeJevle: meceeeyee: hetJe eefhelee: Skewkemee: eke=les:, leeJevcee$ee: eke=leees YeJevleerefle ie=nerleJeced~
DeOegvee iees$ekece&meceeeyeeLe&leeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

ieesomme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~40~~

ieesomme keccemme Skekeskekee hee[er Jeermeb-omemeeiejesJecekees[ekees[erDees
meceeHeyeoeS iegefCeoeS~~41~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~42~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeqJebMeeflemeeiejeshecekeesekeesefefYe: Skemeceeeyes iegefCeles veereiees$eme

meceeeyeeLe&leeeceeCeb YeJeefle~ oMemeeiejeshece keesekeesefefYe: iegefCeles Geiees$eme meceeeyeeLe&leeeceeCeb
YeJeefle~ De$e meeleemeeleeJesoveereees: eefheleefJeOeeveees: mebefevle JeeJeced~
leelhee&cesleledDeefmceVeveeefomebmeejs YeeceodeYf ejefhe meceiefefYe: Geveereiees$eefveefceesve GeeJemLeeb efvecveveereeJemLeeb e
Deheeke=le meJeexemegKeceleerevf eb eehlegkeecew: efvepeMegyeghejceelceleJeb YeeJeeodeYf e: mJeMegelceefve SJe efmLejlJeb

en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke veevee keeueeW ceW veevee peerJeeW kee Deeee kejkes eheCee kejves hej meye
meceeeyeeW kee mebeceCe heeee peelee nw~ otmejer yeele en nw efke eneB kece&efmLeefle kes Deeefo ceW ner neslee nw, Ssmee
efveece Yeer veneR nw, keeeWefke Deveeefo mebmeej ceW yegefyeue mes efme Deeefo osKeer peeleer nw~ eneB ebLe keer DeefOekelee kes
Yee mes pees veneR kene ieee nw, Gmekees efJeeej kejkes kenvee eeefnS~ hegvee Ske-Ske eke=efle kes efpeleves
meceeeye henues kens iees nQ, Gleveer cee$e eke=efleeeB nesleer nQ, Ssmee enCe kejvee eeefnS~
Deye iees$ekece& keer meceeeyeeLe&lee kee efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

iees$ekece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~40~~

yeerme Deewj ome kees[ekees[er meeiejesheceeW kees meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej
pees eehle nes Gleveer iees$ekece& keer Ske-Ske eke=efle nw~~41~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~42~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-yeerme kees[ekees[er meeiejesheceeW mes Ske meceeeye kees iegCee kejves hej
veereiees$e keer meceeeyeeLe&lee kee eceeCe neslee nw leLee ome kees[ekees[er meeiejesheceeW mes iegefCele kejves hej Geiees$e
keer meceeeyeeLe&lee kee eceeCe neslee nw~ meelee Je Demeelee Jesoveere kes mebyebOe ceW pees efJeefOe eefhele keer ieF& nw,
Gmekees Yeues ekeej efJeeej kej eneB kenvee eeefnS~
leelhee& en nw Fme Deveeefo mebmeej ceW YeceCe kejles ngS Yeer meceief peerJeeW kees Ge Deewj veere iees$e kes
efveefcee mes nesves Jeeueer Ge Deewj efvecve esCeer DeJemLee kees nekej meJeexe Deleerefve megKe kees eehle kejves keer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 43

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 243

efJeOeeleJeb~ eeJeosleeMeer efmLeefleve& YeJesled leeJeled hebehejcesefveeb MejCeb ie=nerlJee YeieJeodYeefeYee&Jevee efJeOeeleJee~
leLeeefnleJe heeoew cece oes, cece oeb leJe heoes ueerveced~
efleleg efpevesv! leeJeod, eeJeefVeJee&Cemebeeefhle:~~1~~
cegveerMe! ueerveeefJeJe keerefueleeefJeJe, efmLejew efveKeeleeefJeJe efyeefcyeleeefJeJe~
DeLeJeeheeoew lJeoereew cece efleleeb meoe, lecees Oegveeveew efo oerefhekeeefJeJe~~2~~
De$e heeleb meceeeyeeLe&lee keefLelee~
De$e #es$eeleemes %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveere-Devlejee-Jesoveere-Deeeg-veece-iees$eeCeeb #es$eeleemee
%eeleJee YeJeefvle~
DeOegvee #es$eeleemekeLeveeefle%eehesCe met$eceJeleee&les-

Keseheeemes efe~~43~~

SleoefOekeejmceejCeeLe met$eceefmle~ eleemeles DeefmceefVeefle eleeme:, #es$eb leleleemee #es$eeleeme:~

peerJesve DeJeyOe#es$eme #es$eeleeme:, Fefle meb%ee %eeleJee~
mebeefle %eeveeJejCekece&eke=efle mebKeeefveheCeeLe met$eelegeceJeleee&les-

Fe mes efvepe Meg-yeg hejceelceleJe keer YeeJevee Yeeles ngS Deheveer Megelcee ceW ner efmLejlee jKevee eeefnS~ peye
leke Ssmeer efmLeefle eehle ve nes heeJes, leye leke hebehejceser YeieJevleeW keer MejCe ueskej efpevesv YeieJeeve keer Yeefe
kejvee eeefnS~ pewmee efke meceeefOeYeefe ceW eer hetpeheeo mJeeceer ves kene Yeer nwMueeskeeLe&-ns efpevesv eYeg! peye leke cegPes cees#e keer eeefhle ve ness peeJes, leye leke Deehekes ejCe keceue
cesjs oe ceW efJejepeceeve jnW Deewj cesje oe Deehekes ejCe keceueeW ceW ueerve jns, ener cesjer eeLe&vee nw~~1~~
DeLeJeeMueeskeeLe&-ns cegveerMe! Deehekes ejCe keceue cesjs oe ceW keerefuele kes meceeve mLeeefhele jnW, ie[s ngS kes
meceeve efmLej nes peeJeW, eefleefyeefcyele kes meceeve efmLele nes peeJeW Deewj DevOekeej kees otj kejles ngS oerheke kes meceeve
cesjs oe ceW Deehekes ejCekeceue meoe kes efueS efmLej nes peeJeW, Ssmeer eeLe&vee nw~
~~eneB leke meceeeyeeLe&lee kener ieF&~~
Deye #es$eeleeme ceW %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveere-Devlejee-Jesoveere-Deeeg-veece Deewj iees$e Fve Dee"eW
keceeX kee #es$eeleeme peevevee nw~
Deye #es$eeleeme kes keLeve keer eefle%eehe met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

#es$eeleeme Devegeesieej kee DeefOekeej nw~~43~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-en met$e DeefOekeej kee mcejCe kejelee nw~

peneB meceerhe ceW jne peelee nw Jen eleeme kene peelee nw, #es$ehe eeeme #es$eeleeme nw, Fme ekeej eneB
kece&Oeeje meceeme nw~ peerJe kes eje DeJeyOe (DeJeueefcyele) #es$e keer #es$eeleeme meb%ee peevevee eeefnS~
Deye %eeveeJejCekece&eke=efle keer mebKee kee efveheCe kejves nsleg eej met$e DeJeleefjle nesles nQ-

244 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced met$e 44, 45, 46, 47

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

CeeCeeJejCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~44~~

CeeCeeJejCeeremme keccemme pees cees peeseCemenmmeDees meebYegjceCemecegmme
yeeefnjuueS le[s Deefoes, JeseCemecegiIeeosCe mecegnoes, keeGuesefmmeeeS ueiiees,
hegCejefJe ceejCebefleemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe efJeienieefokeb[eeefCe keeTCe
mes keeues DeOees meeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppenefo efe~~45~~
KeseheeemesCe iegefCeoeDees~~46~~
SJeef[eeDees hee[erDees~~47~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeeespevemeneeceeCeeJeieenveeegees ees celme:, mJeebYetjceCemecegme yeeeles
efmLele:, le$e JesoveemecegodIeelesve heefjCele: keeheesleuesMeemeefnleesefmle, efJeenieles: $eerefCe keeC[keeefve ke=lJee
Deveblejmecees mehleceeb he=efLeJeeb veejkes<eg Glhelmeles leme %eeveeJejCekece&Ce: Skewkee eke=efleYe&Jeefle~
Slesve meJexCeeefhe met$esCe %eeveeJejCeereme Glke=#es$eeleeme: eefhele:~ Sleme met$emeeLeexefhe megieceesefmle~
#es$eefJeOeeves eefhelelJeeled~
hetJeexesve #es$eeleemesve iegefCelee: meceeeyeeLe&leeeke=lee: De$eleve eke=efleeceeCeb YeJeefvle~

met$eeLe&-

%eeveeJejCeere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~44~~

pees celme Ske npeej eespeve eceeCe nw, mJeebYetjceCe meceg kes yeee le hej efmLele
nw, JesoveemecegodIeele kees eehle ngDee nw, keeheesleuesMee mes mebueive nw, Fmekes yeeo ceejCeebefleke
mecegodIeele kees eehle ngDee nw, efJeenieefle kes leerve keeC[keeW kees kejkes Devevlej mecee ceW
veeres meeleJeeR he=efLeJeer kes veejefkeeeW ceW GlheVe nesiee, Gmekes %eeveeJejCe kece& keer pees SkeSke eke=efle nesleer nw~~45~~
GvnW #es$eeleeme mes iegefCele kejves hej %eeveeJejCe keer #es$eeleeme eke=efleeeW kee
eceeCe neslee nw~~46~~
Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~47~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-met$e kee DeefYeeee mhehe mes peevevee eeefnS efke Ske npeej eespeve eceeCe
DeJeieenvee meefnle pees cenecelme mJeebYetjceCe meceg kes yeee le hej efmLele nw, JeneB Jen Jesovee mecegoId eele mes
heefjCele neskej keeheesleuesMee mes meefnle nw~ Jen efJeenieefle kes leerve keeC[keeW kees kejkes Devevlej mecee cesW meeleJeeR
he=eLf eJeer ceW veejefkeeeW ceW GlheVe nesiee, Gme cenecelme kes %eeveeJejCe kece& keer Ske-Ske eke=efle nesleer nw~
Fve meYeer met$e kes eje %eeveeJejCeere kece& kes Glke= #es$eeleeme keer eheCee keer ieF& nw~ Fme met$e kee
DeLe& Yeer megiece nw, keeeWefke #es$eefJeOeeve ceW Gmekeer eheCee keer pee egkeer nw~
hetJeexe #es$eeleeme kes meceeeyeeLe&lee eke=efleeeW kees iegeCf ele kejves hej eneB keer eke=efleeeW kee eceeCe Deelee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 48, 49, 50, 51 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 245

eke=leLe&leeeeb ee: eke=leees %eeveeJejCeereme eefheleemlee Deelceelceve: meceeeyeeLe&leeee: iegCeefeleJee:~

SJeb iegefCeles meceeeyeeLe&leeeke=leees YeJeefvle~ hegvemleemeg #es$eeleemesve peielelejme DemebKeeleYeeiecee$esCe
iegefCeleemeg De$eleveeke=leees YeJeefvle~ De$e $ewjeefMekeecesCe eke=efleeceeCeceevesleJeced~
DeOegvee oMe&veeJejCeef$eke#es$eeleemeefveheCeeLe met$eceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~48~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeereme meceeeyeeLe&leeeke=leer: #es$eeleemesve iegCeefelJee

DeeveerleemleLee Sles<eeb Deefhe $eeeCeeb kece&Ceeb #es$eeleemeeke=efleeceeCeceevesleJeced~
DeOegvee Jesoveereeefo eleg<keeIeeeflekece&Ceeb #es$eeleemeefveheCeeLe met$eheekeceJeleee&les-

JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~~49~~

JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er DeCCeojmme kesJeefuemme kesJeefuemecegiIeeosCe meJJeueesieb ieomme~~50~~
KeseheeemesCe iegefCeleeDees~~51~~
eke=leLe&lee ceW %eeveeJejCe keer efpeve eke=efleeeW keer eheCee keer ieF& nw Gvekees Deheveer-Deheveer meceeeyeeLe&lee
mes iegefCele kejvee eeefnS~ Fme ekeej iegefCele kejves hej meceeeyeeLe&lee eke=efleeeB nesleer nQ, efhej Gvekees peielelej
kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e #es$eeleeme mes iegefCele kejves hej eneB keer eke=efleeeB nesleer nQ~ eneB $ewjeefMeke ece mes
eke=efleeeW kee eceeCe ueevee-efvekeeuevee eeefnS~
Deye oMe&veeJejCeef$eke kes #es$eeleeme kees efveefhele kejves nsleg met$e DeJeleefjle neslee nwmet$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee keceeX kes mebyebOe ceW eheCee
kejveer eeefnS~~48~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere kece& keer meceeeyeeLe&lee eke=efleeeW kees

#es$eeleeme mes iegefCele kejkes ueeee ieee nw, Gmeer ekeej Fve leerveeW ner keceeX kes #es$eeleemehe eke=efleeeW kes
eceeCe kees ueevee-efvekeeuevee eeefnS~
Deye Jesoveere Deeefo eejeW DeIeeefleee keceeX kee #es$eleeeme efveefhele kejves nsleg heeBe met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Jesoveere kece& keer efkeleveer eke=efleeeB nQ ?~~49~~

kesJeefuemecegodIeele mes mecegodIeele kees eehle neskej meJe&ueeske kees eehle ngS Develej
kesJeueer kes pees Jesoveere kece& keer Ske-Ske eke=efle nesleer nw~~50~~
GvnW #es$eeleeme mes iegefCele kejves hej Jesoveere kece& keer #es$eeleeme eke=efleeeW kee
eceeCe neslee nw~~51~~

246 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 51, 52, 53

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SJeef[eeDees hee[erDees~~52~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSlesve met$esCe #es$eeleemeeceeCeb eefheleb mebmceeefjleb Jee, #es$eefJeOeeves eefhelelJeeled~

Jesoveereme Skewkee eke=efle: #es$eeleemesve iegefCelee mevleer DemebKeelee: eke=leees YeJeefvle~ Skee
meceeeyeeLe&leeeke=eflee&efo Ieveueeskecee$ee YeJeefle leefn& meJee&meeb eEke ueYeecens ? Fefle #es$eeleemeiegCekeej:
meeOeefeleJe:~
De$e keefeoenJeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er meJJeueesieb ieomme kesJeefuemme #es$eeleemesve iegefCelee:
Fefle keLece$e efYeVeeefOekejCeeveeb mebyebOe: ?
Deeeee&osJe: meceeOeesvewleod JeeJeb, Skekeskekee Fefle met$es JeerhmeeefveoxMesve mJekeevle:-ef#ehle yenglJesve meceeveeefOekejCelJeb
eefle efJejessOeeYeeJeeled~ SleeJevle: eke=leees YeJevleerefle %eeleJeced~

SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~53~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSJecesJe Deeegvee&ceiees$eeCeeb kece&Ceeceefhe Jesoveere#es$eeleememeMeer JeJemLee

keLeefeleJee~

Gmekeer Fleveer eke=efleeeB nQ~~52~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme met$e kes eje #es$eeleeme kes eceeCe keer eheCee keer ieF& nw DeLeJee,
Gvekee mcejCe kejeee ieee nw, keeeWefke Gmekeer eheCee #es$eefJeOeeve ceW keer pee egkeer nw~
Jesoveere kece& keer Ske-Ske eke=efle #es$eeleeme mes iegefCele neskej DemebKeele eke=efleeeB nesleer nQ~ eefo Ske
meceeeyeeLe&lee eke=efle Ieveueeske eceeCe nw, lees meye eke=efleeeB efkeleveer neWieer, Fme ekeej #es$eeleeme kes iegCekeej
kees efme kejvee eeefnS~
eneB keesF& Mebkee kejlee nwJeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[ermeJJeueesieb ieomme kesJeefuemme KeseheeemesCe iegefCeoeDees (eneB
etBefke hee[er heo SkeJeeve Deewj iegefCeoeDees heo yengJeeve nw), DeleSJe eneB Fve efYeVe DeefOekejCe JeeueeW kee
mebyebOe efkeme ekeej nes mekelee nw ?
Deeeee&osJe meceeOeeve osles nQSsmee veneR kenvee eeefnS, keeeWefke Skekeskekee Fme ekeej Deheves Yeerlej yenglJe kees jKeves Jeeues
JeerhmeeefveoxMe mes Gvekee meceeveeefOekejCe nesves ceW keesF& efJejesOe veneR Deelee nw~
Fleveer eke=efleeeB nesleer nQ, Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$e keceeX kes mebyebOe ceW peevevee eeefnS~~53~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmeer ekeej Deeeg-veece Deewj iees$ekece& keer Yeer Jesoveere #es$eeleeme kes
meMe JeJemLee yeleueeveer eeefnS~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 53

JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced / 247

SJeb kece&Ceeb DeefJeOeeveeceefhe #es$eeleemeb %eelJee DemebKeeleeosMeeceeCeceefhe mJeosneceeCeceelceeveb MegyegefveleefvejbpevehejceelcemJeYeeJeb YeeJeefelJee mJeMegelcee ekeefeleJe:~
FlLeb #es$eeleemeb veece-Devegeesieejb SkeeoMemet$ew: meceehleced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s ieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb eoMeevLes efleereceneefOekeejevleie&les JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejveeceeeb efleereesefOekeej: meceehle:~
Fme ekeej Dee"eW ekeej kes keceeX kee #es$eeleeme peevekej DemebKeeleeosMeeceeCe Yeer Deelcee kees
mJeosneceeCe osKeles ngS Gmekes Meg-yeg-efvele-efvejbpeve hejceelcemJeYeeJe keer YeeJevee Yeekej efvepe Megelcee
kees eie kejvee eeefnS~
ieejn met$eeW kes eje en #es$eeleeme veece kee Devegeesieej meceehle ngDee~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe&KeC[ ceW ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW yeejnJeW ebLe ceW efleere
ceneefOekeej kes Devleie&le JesoveeheefjceeCeefJeOeeve Devegeesieej
veece kee en efleere DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i:i:i

248 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-hebeoMeevegeesieejced)

le=leereesefOekeej:
cebieueeejCeced
Fve: DemeneveecekeLeveweeg: mlegefleb Yeefele:~
lewjvJeLe&keveeceefYeYe&efJepevee, efveIvebefle heeheb cenled~~
lesheesOJe&-meneue#eCeOejb, osnb ueYesjved pevee:~
veeceeve-menekeeefCe meleleb, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-hebeoMeb JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejceefmle~ le$e
leeJeled elegefYe&:mLeuew: SkeefJebMeeflemet$ew: Sleod JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejb eejYeles~ le$e leeJeleLecemLeues
DeefOekeejeefle%eeYesometevehejlJesve JeseCee Fleeefovee met$eeb keLeles~ lele: hejb efleeremLeues eke=leLe&leeeeb
YeeieeceeCeefveheCelJesve heeef[DeoeS Fleeefovee met$eelegeb~ lelee le=leeremLeues meceeeyeeLe&leeeeb
YeeieeYeeieeefleheeovelJesve mecee- Fleeefovee met$e<edkeb~ hegvee elegLe&mLeues Dekece&meg #es$eeleemeefveheCeeLe
Kese Fleeefovee veJemet$eeCeerefle mecegoeeheeleefvekee metefelee YeJeefle~
DeOegvee DeefOekeejeefle%ee-YesoefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-hevnJeeB Devegeesieej)

le=leere DeefOekeej

cebieueeejCe
MueeskeeLe&-Fv ves efpeve Ske npeej Dee" veeceeW kees yeesuekej YeieJeeve efpevesv keer YeefehetJe&ke mlegefle keer
Leer, Gve meeLe&ke veeceeW kees he{kej YeJe peerJe Ieesj heeheeW kees ve kejles nQ leLee Jes YeJe eeCeer Fve meneveece ceb$eeW
kes eje Ske npeej Dee" ue#eCe meefnle osn kees OeejCe kej TOJe&ieefle kees eehle kej uesles nQ~ Ssmes Jes Ske npeej
Dee" veece ceb$e (meneveece ceb$e) nce meYeer kee melele cebieue kejW~~1~~
Deye en efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve veece kee hevnJeeB
Devegeesieej nw~ GmeceW eej mLeueeW ceW Fkekeerme met$eeW kes eje en Jesovee YeeieeYeeieefJeOeeve Devegeesieej eejbYe nes
jne nw~ GveceW mes eLece mLeue ceW DeefOekeej eefle%ee kes YesoeW keer metevee osves Jeeues JeseCee Fleeefo oes met$e
kenWies~ hegve: efleere mLeue ceW eke=leLe&lee ceW YeeieeYeeie kes eceeCe kee efveheCe kejves Jeeues heeef[DeoeS
Fleeefo eej met$e nQ~ Gmekes heeeled le=leere mLeue ceW meceeeyeeLe&lee ceW YeeieeYeeie kee eefleheeove kejves Jeeues
mecee Fleeefo n met$e nQ~ hegvee elegLe& mLeue ceW Dee"eW keceesX ceW #es$eeleeme kee efveheCe kejves nsleg Kese
Fleeefo veew met$e nQ~ en met$eeW keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~
Deye DeefOekeej eefle%ee SJeb Gmekes YesoeW kee efveheCe kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQ-

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1, 2, 3, 4

JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced /249

JeseCee-YeeieeYeeieefJeneCes efe~~1~~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-heeef[Deoe meceeheyeoe
Keseheeemes efe~~2~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eLeceb met$eceefOekeejmceejCeeLe keefLeleceefmle~
SJecesleevesJee$e $eerefCe DevegeesieejeefCe YeJeefvle, Deves<eecemebYeJeeled~
SJeb eLecemLeues eefle%eemetevehejlJesve YesokeLevelJesve e met$eeb ieleb~
mebeefle eke=leLe&leeYeeieeceeCeefveOee&jCeeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

heeef[DeoeS CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees

meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees~~3~~
ogYeeiees osmetCees~~4~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e efkeb mebKeeleYeeie: efkeb DemebKeeleYeeie: efkeceveefvleceYeeie:? Fefle eMves

efeeceeCes Deeeee&osJee: meceeoOeles~ leeLeeFcee: meJee&: efkebefeVetveefleereYeeieeceeCee: eke=leees YeJeefvle~ leosJe efJemleere&lesDeJeefOe%eeveeJejCeereeke=lee: DeJeefOeoMe&veeJejCeereeke=leee he=Leked-he=Leked DemebKeeleueeskecee$ee

met$eeLe&-

Deye JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Devegeesieej kee keLeve nw~~1~~

GmeceW es leerve Devegeesieej nQ-eke=leLe&lee, meceeeyeeLe&lee Deewj #es$eeleeme~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eLece met$e lees DeefOekeej kee mcejCe kejeves kes efueS kene ieee nw~
efleere met$e ceW kene nw efke Fme ekeej eneB es leerve ner Devegeesieej nQ, keeeWefke Fvemes Deve Devegeesieej
eneB mebYeJe veneR nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW eefle%ee keer metevee osves Jeeues leLee Yeso keLeve kejves Jeeues oes met$e hetCe& ngS~
Deye eke=leLe&leeYeeieeceeCe kee efveOee&jCe kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eke=leLe&lee mes %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB meye eke=efleeeW
kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~3~~
Jes meye eke=efleeeW kes keg kece efleere Yeeie eceeCe nQ~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB keee Jes mebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ, keee DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ
DeLeJee keee DevevleJeW YeeieeceeCe nQ ? Fme ekeej kes eMve nesves hej Deeeee&osJe Gvekee meceeOeeve kejles nQ~
Jen Fme ekeej nwes meYeer eke=efleeeB keg kece efleereYeeieeceeCe nesleer nQ~ Gmeer kees efJemleej mes kenles nQDeJeefOe%eeveeJejCeerekece& keer eke=efleeeB Deewj DeJeefOeoMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB he=Leked-he=Leked

250 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 4

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YetlJee Deveesvecehes#e meceevee:, meJexefhe DeJeefOe%eeveefJekeuhee: DeJeefOeoMe&vehegjbiecelJeesheuebYeeled~ ceefle%eeveeJejCeereeke=lee: e#ego&Me&ve-Dee#ego&Me&veeJejCeereeke=leee he=Leked-he=LeiemebKeeleueeskecee$ee YetlJee
Deveesvecehes#e meceevee:, meJe&me ceefle%eeveme oMe&vehegjbiecelJeeYegheieceeled~ egle%eeveeJejCeereeke=lee:
DemebKeeleueeskecee$ee:~ ceve:hee&e%eeveeJejCeere-eke=lee: DemebKeelekeuhecee$ee:~ Sleees: egle%eeveceve:hee&e%eeveeJejCeereeke=lees: ve oMe&veceefmle, ceefle%eeve-hegjbiecelJeeled~ lesve oMe&veeJejCeereeke=efleYees
%eeveeJejCeereeke=leees efJeMes<eeefOekee:~
De$e efkeevcee$ees efJeMes<e: ?
DemebKeeleYeeiecee$ees efJeMes<ees %eeleJe:~ efkevleg ceefle%eeves egle%eeveb eefJeMeleerefle he=Leie$e ve ie=nerleJeced
DeveLee osMeesveefYeeielJeeveghehees:~
DeLeJee, egle%eeve-ceve:hee&e%eeveeesjefhe oMe&veceefmle, leoJeieleeLe&mebJesoveeeemle$eeefhe GheuebYeeled~ ve
hetJee&Yegheiecesve efJejesOe: lelkeejCeerYetleoMe&veme le$e eefle<esOeefJeOeeveeled~
kesJeueoMe&veeJejCeereme Skee eke=eflejefmle~ kesJeue%eeveeJejCeeremeeefhe Skee ewJe~ lesve les s Deefhe
meMeew mle:~ efveeefvee eeueeeeuee mleeveie=ef: efvee e eeuee e Slee: hee eke=leees oMe&veeJejCeereme
meefvle~ efkevleg Slee: DeeOeevee:, ceve:hee&e%eeveeJejCeereeke=leerveecemebKeeleYeeielJeeled~ lele: efmeb
oMe&veeJejCeereeke=efleYees %eeveeJejCeereeke=leees yengkee Fefle~

DemebKeeleueeskeeceeCe neskej hejmhej keer Dehes#ee meceeve nQ, keeeWefke DeJeefOe%eeve kes meye Yeso DeJeefOeoMe&vehetJe&ke
heees peeles nQ~ ceefle%eeveeJejCeerekece& keer eke=efleeeB Deewj e#eg Je Dee#egoMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB he=Lekedhe=Leked DemebKeele ueeskecee$e neskej Deveesve keer Dehes#ee meceeve nQ, keeeWefke mecemle ceefle%eeve kees oMe&vehetJe&ke
mJeerkeej efkeee ieee nw~ egle%eeveeJejCeere kece& keer eke=efleeeB DemebKeeleueeskecee$e nQ~ ceve:hee&e%eeveeJejCeerekece&
keer eke=efleeeB DemebKeelekeuhecee$e (DemebKeele mes keg kece) nQ~ Fve egle%eeveeJejCeere Deewj ceve:hee&e%eeveeJejCeere
kece&eke=efleeeW kee oMe&ve veneR neslee, keeeWefke es %eeve ceefle%eevehetJe&ke nesles nQ FmeefueS oMe&veeJejCeere kece& keer
eke=efleeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere keer eke=efleeeB efJeMes<e DeefOeke nQ~
eMve-efJeMes<e kee eceeCe efkelevee nw ?
Gej-Jen DemebKeeleJeW Yeeie cee$e nw efkevleg ceefle%eeve ceW etBefke egle%eeve eefJe nw DeleSJe eneB he=Leked
enCe veneR kejvee eeefnS DeveLee %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kece& keer eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes keg kece
efleere Yeeie eceeCe veneR yeve mekeleer nQ~
DeLeJee, egle%eeve Deewj ceve:hee&e%eeveeW kes Yeer oMe&ve nQ, keeeWefke Gmekes eje DeJeiele DeLe& kee iele mebJesove
JeneB Yeer heeee peelee nw~ Ssmee mJeerkeej kejves hej hetJe& ceevelee kes meeLe efJejesOe nesiee, mees Yeer veneR nw, keeeWefke
Gvekes keejCeerYetle oMe&ve kes eefle<esOe kee JeneB hej efJeOeeve efkeee ieee nw~
kesJeueoMe&veeJejCeere kece& keer Ske eke=efle nw~ kesJeue%eeveeJejCeere kece& keer Yeer Ske ner eke=efle nw FmeefueS
Jes oesveeW meceeve nQ~ efveeefvee, eeueeeeuee, mleeveie=ef, efvee Deewj eeuee es heeBe eke=efleeeB oMe&veeJejCeerekece&
keer nQ efkevleg es DeeOeeve nQ, keeeWefke Jes ceve:hee&e%eeveeJejCeere eke=efleeeW kes DemebKeeleJeW Yeeie cee$e nQ~ Fmemes
efme nw efke oMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeW keer Dehes#ee %eeveeJejCeere kece& keer eke=efleeeB yengle nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 4

JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced /251

DemeeleeJesoveereeefoMes<eeke=leees oMe&veeJejCeereeke=leerveeb DemebKeeleYeeiecee$ee: YetlJee ceve:hee&e%eeveeJejCeereeke=efleYe: DemebKeeleiegCee:~

DemebKeeleiegCelJeb keLeb %eeeles ?
%eeveeJejCeere-oMe&veeJejCeereeke=lee: meJe&eke=leerveeb efYeeiees osMeesve: Fefle met$emeeveLeevegheheesjsJe
%eeeles~
mebeefle %eeveeJejCeeremeJe&eke=efleefYe: Dekece&eke=eflehegpb es Yeeies les meeeflejskeefheew ueYesles~ meeeflejskeeceeCeceskeheme DemebKeeleYeeie:~ leeLee%eeveeJejCeereeke=efle<eg Dekece&Ceeb meJe&eke=eflehegbpeeled Deheveerleemeg Skee DeJenejMeueekee ueYeles (1)~
mebeefle DeJeMes<ee: oMe&veeJejCeereeefomehlekece&eke=lee: meefvle~ hegve: le$e DemeeleeJesoveereeefoMes<eeke=efle<eg
hee-heesveceve:hee&e%eeveeJejCeereeke=leer: ie=nerlJee oMe&veeJejCeereeke=efle<eg eef#ehles eef#ehleeke=efleefYe:
men oMe&veeJejCeereeke=lee: %eeveeJejCeereeke=efleefYe: meMees YeJeefvle~ Deheveerles efleeree DeJenejMeueekee
ueYeles (2)~
hegve: ie=nerleeJeMes<eemeg eke=efle<eg %eeveeJejCeereeke=efleeceeCesve efeeceeCeemeg Skeheme DemebKeeleYeeie:
DeJenej: GheueYeles, %eeveeJejCeereme eke=efle<eg eefo Skee DeJenej keeueMeueekee ueYeles lee|n ie=nerleMes<eeke=efle<eg
eEke ueYeecens Fefle eceeCesve heueiegefCele-Feeeb DeheJeefle&leeeeb Skeheme DemebKeeleYeeieesheuebYeeled~ SleeYeeb
meeeflejskeefheeYeeb meJe&eke=efle<eg DeheJeefle&leemeg %eeveeJejCeereeke=efleeceeCeb ueYeles~ SJeb oMe&veeJejCeeremeeefhe
meeeflejskeefhecee$ees Yeeienej: meeOeefeleJe:~

DemeeleeJesoveere Deeefo Mes<e keceeX keer eke=efleeeB oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeW kes DemebKeeleJeW Yeeiecee$e
neskej kes ceve:hee&e%eeveeJejCeere keer eke=efleeeW mes DemebKeeleiegCeer nQ~
eMve-Jes Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ en efkeme eceeCe mes peevee peelee nw ?
Gej-%eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere keer en eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes efleere Yeeie mes keg kece
nQ Fme met$e keer DeveLeevegheheefe mes Jen peevee peelee nw~
Deye %eeveeJejCeere keer meye eke=efleeeW kee Dee" keceeX kes eke=efle hegbpe ceW Yeeie osves hej keg DeefOeke oes he
heees peeles nQ~ meeefOekelee kee eceeCe Ske Debke kee DemebKeeleJeB Yeeie nw~ Jen Fme ekeej mes nw-Dee" keceeX keer
meye eke=efleeeW kes mecetn ceW mes %eeveeJejCeere keer eke=efleeeW kees kece kej osves hej Ske DeJenejMeueekee heeeer peeleer
nw (1)~ DeJeMes<ehe mes oMe&veeJejCeere Deeefo Mes<e keceeX keer eke=efleeeB jnleer nQ~ efhej Gve DemeeleeJesoveere Deeefo
Mes<e keceeX keer eke=efleeeW ceW mes heeBe De*dkeeW mes kece ceve:hee&e%eeveeJejCeere keer eke=efleeeW kees enCe kej
oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeW ceW efceuee osves hej efceueeeer ngF& eke=efleeeW kes meeLe oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeB
%eeveeJejCeere keer eke=efleeeW kes meMe nesleer nQ~ Fve oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeW kes Ge kece& eke=efleeeW ceW mes kece
kej osves hej efleere DeJenejMeueekee heeF& peeleer nw (2)~
efhej enCe keer ieF& eke=efleeeW mes DeJeefMe jneR eke=efleeeW kees %eeveeJejCeere keer eke=efleeeW kes eceeCe mes
kejves hej Ske Debke kee DemebKeeleJeeB Yeeie cee$e DeJenej heeee peelee nw, keeeWefke %eeveeJejCeere keer eke=efleeeW
ceW eefo Ske DeJenejMeueekee heeF& peeleer nw, lees enCe keer ieF& eke=efleeeW mes Mes<e jner eke=efleeeW ceW efkeleveer
DeJenejMeueekee heeeer peeSbieer, Fme ekeej eceeCe mes heueiegefCele Fe kees DeheJeefle&le kejves hej Ske Debke

252 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 5, 6, 7

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

mebeefle JesoveereeefoMes<e<edkece&Ceeb YeeieeceeCeefveOee&jCeeLe eMveesejhesCe met$eeceJeleee&les-

JeseCeere-ceesnCeere-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFemme keccemme hee[erDees

meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees~~5~~
DemebKesppeefoYeeiees~~6~~

efmeebleefevleeceefCeerkeemJeke-mJekeeke=efleefYe: meJe&eke=eflemecetns Yeeies les DemebKeeleueeskecee$eheesheuebYeeled~

SJeb DemebKeeleueeskecee$eeceeCeefJeYeeJe YeeJe-Keeefle-ueeYe-hetpeeefo- YeeJeeved lekelJee efvepeMegyeghejceelce-mJeheeeve%eeveevegejCeheeYesojlve$eeYeeJeveeb kegJe&odefYe: YeJeef: Yesojlve$eeceskeosMejlve$eeb Jee
oOeevew: mJeelceefveefOeb GheueyOegkeecew: cees#eceeiex meleleb heg<eeLeex efJeOese:~
SJeb efleeremLeues eke=leLe&leeYeeieeceeCeefveOee&jCelJesve met$eelegeb ieleced~
DeOegvee-DeefOekeejeefle%eekeLeve-%eeveoMe&veeJejCeekece&Cees: meceeeyeeLe&leeYeeieeefleheeoveeLe met$e$eeceJeleee&les-

meceeheyeoeS~~7~~
kee DemebKeeleJeeB Yeeie heeee peelee nw~ Fve meeefOeke oes DebkeeW mes meye eke=efleeeW kees DeheJeefle&le kejves hej
%eeveeJejCeere keer eke=efleeeW kee eceeCe GheueyOe neslee nw~ Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere kes Yeer meeefOeke oes Debke
cee$e Yeeienej kees meeOe uesvee eeefnS~
Deye Jesoveere Deeefo n keceeX kee YeeieeceeCe efveOee&jCe kejves nsleg eMveesejhe mes oes met$e DeJeleefjle
nesles nQmet$eeLe&-

Jesoveere, ceesnveere, Deeeg, veece, iees$e Deewj Devlejee kece& keer eke=efleeeB meye
eke=efleeeW kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~5~~
Jes Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Deheveer-Deheveer eke=efleeeW kee meYeer kece&eke=efleeeW kes mecetn ceW Yeeie osves hej
DemebKeele ueeskecee$e Debke heees peeles nQ~
Fme ekeej DemebKeeleueeskecee$e efJeYeeJe YeeJehe Keeefle-ueeYe-hetpee Deeefo kes YeeJeeW kee leeie kejkes
efvepe Meg-yeg-hejceelceleJe kes mJehe kee eeve-%eeve Deewj DeeejCehe DeYesojlve$ee keer YeeJevee kejles
ngS Deehe meYeer kees Yesojlve$ee DeLeJee SkeosMejlve$ee kees OeejCe kejkes mJeelceefveefOe kees eehle kejves keer Fe
mes cees#eceeie& ceW melele heg<eeLe& kejvee eeefnS, eneB Ssmee leelhee& enCe kejvee~
Fme ekeej efleere mLeue ceW eke=leLe&leeYeeie kee eceeCe efveOee&jCe kejves Jeeues eej met$e hetCe& ngS~
Deye DeefOekeej keer eefle%ee kee keLeve Deewj %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe oesveeW keceeX keer meceeeyeeLe&lee Yeeie
kee eefleheeove kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meceeeyeeLe&lee kee DeefOekeej nw~~7~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 8, 9, 10, 11, 12 JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced /253

CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er leermeb leermeb

meeiejes J ecekees [ ekees [ er ees meceeheyeoeS ieg e f C eoeS meJJehee[er C eb
kesJeef[eeDees Yeeiees ?~~8~~
ogYeeiees osmetCees~~9~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$e eLecemet$eceefOekeejmceejCeeLe Jele&les~

De$ewJeb met$emebyebOe: kele&Je:~ leeLee-ef$ebMeled ef$ebMeled meeiejeshecekeesekeesefeceeCeb meceeeyeeLe&leeeeb
iegefCeleeeeb %eeveeJejCeereoMe&veeJejCeereme kece&Ce: Skewkee eke=eflejsleeJeleer YeJeefle~ SJebefJeOee: %eeveeJejCeereoMe&veeJejCeere-kece&eke=lee: meJe&eke=leerveeb efkeeeved Yeeie:? Fefle mebyebOe: kele&Je:~ Mes<eb megieceb~
De$e meeeflejskeefhecee$eYeeienej: hetJe&ecf eJe meeOeefeleJe:, iegCekeejke=leYesovs e men meeeflejskeefheYeeienejme
efJejesOeeYeeJeeled~
mebeefle JesoveereeefoMes<e<edkece&Ceeb YeeieeceeCeefveOee&jCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

SJeb JeseCeere-ceesnCeere-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFeeCeb e CeseJJeb~~10~~

CeJeefj efJemesmees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees ?~~11~~
DemebKesppeefo Yeeiees~~12~~
leerme-leerme kees[ekees[er meeiejesheceeW kees meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej pees
eehle nes Gleveer cee$e %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere keer Ske-Ske eke=efle meye
eke=efleeeW kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~8~~
Jes Gvekes keg kece efleere Yeeie eceeCe nQ~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eLece met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves kes efueS nw~
eneB Fme ekeej met$e kee mebyebOe kejvee eeefnS~ Gmes kenles nQ-leerme-leerme meeiejeshece kees[ekeesef[eeW kees
meceeeyeeLe&lee mes iegefCele kejves hej pees eehle nes, Gleveer cee$e %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece& keer SkeSke eke=efle nesleer nw~ Fme ekeej keer %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere kece&eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes efkeleves
Yeeie eceeCe nQ ? Ssmee mebyebOe kejvee eeefnS~ Mes<e keLeve megiece nw~
eneB meeefOeke oes Debkecee$e Yeeienej kees hetJe& kes meceeve efme kejvee eeefnS, keeeWefke iegCekeejke=le Yeso kes
meeLe meeefOeke oes Debkecee$e Yeeienej kee keesF& efJejesOe veneR heeee peelee nw~
Deye Jesoveere Deeefo Mes<e n keceeX kee YeeieeceeCe efveOee&jCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

Fmeer ekeej Jesoveere, ceesnveere, Deeeg, veece, iees$e Deewj Devlejee kes mebyebOe ceW
peevevee eeefnS~~10~~
efJeMes<e en nw efke Jes meye eke=efleeeW kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~11~~
Jes Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~12~~

254 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 13

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee %eeveeJejCeere-oMe&veeJejCeereees: meceeeyeeLe&leeb mJeke-mJekeeslke=efmLeefleefYe: iegCeefelJee eke=leerveeb eceeCeeheCee ke=lee leLee Sles<eeb kece&Ceeb mJeke-mJekeeslke=yebOeefmLeefleefYe:
yebOekekeeuewe meceeeyeeLe&leeb iegCeefelJee eke=efleeceeCeeheCee kele&Jee cebocesOeeefJeefMe<eyeesOeveeLe&efceefle~
hegve: meJe&eke=leerveeb efkeeodYeeiees efJeMes<e:? Fefle eMves meefle DemebKeeleYeeiees %eeheefeleJe:~
SleeefYe: meceeeyeleeeke=efleefYe: meJe&eke=eflemecetns Yeeies les DemebKeeleheesheuebYeeled~
Sleled eke= ef l eieCeveeJeJemLeeb %eelJee kece& C eeb ef m Leef l eyeb O ekeejCeef v eef c ees Y ees Yeer l Jee
mJeMeghejceevebomJeYeeJeceelceeveb YeeJeefelJee mecekelJe{erkeleg YeeJeveee e YeieJeejCeMejCeb ie=nerleJeced~
SJeb le=leeremLeues kece&meceeeyeeLe&lee YeeieefveOee&jCelJesve met$e<edkeb ieleced~
SJeb meceeeyeeLe&lee keefLelee~
DeOegvee #es$eeleeme efveheCeeefle%eekeLeve-%eeveeJejCekece&#es$eeleemeefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

Kseeheeemes efe~~13~~
CeeCeeJejCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er pees cees peeseCemenefmmeees
meebYegjceCemecegmme yeeefnefjuueS le[s Deefoes, JeseCemecegiIeeosCe mecegnoes,
efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej %eeveeJejCeere Deewj oMe&veeJejCeere keer meceeeyeeLe&lee kees
Deheveer-Deheveer Glke= yebOe efmLeefleeeW mes iegefCele kej eke=efleeeW kes eceeCe keer eheCee keer ieF& nw, Gmeer ekeej mes
Fve keceeX keer Deheveer-Deheveer Glke=yebOeefmLeefleeeW Deewj yevOeke keeueeW mes meceeeyeeLe&lee kees iegefCele kejkes
eke=efleeeW kes eceeCe keer eheCee cevoyegef efMe<eeW kes eyeesOeveeLe& kejveer eeefnS~
hegve: meye eke=efleeeW kes efkeleves YeeieeceeCe efJeMes<e nw ? Ssmee eMve nesves hej DemebKeeleJeW YeeieeceeCe peevevee
eeefnS, keeeWefke Fve meceeeyeeLe&lee eke=efleeeW kee mecemle eke=eflemecetn ceW Yeeie osves hej DemebKeeleYeeie Debke
heees peeles nQ~
Fme eke=efleieCevee keer JeJemLee kees peevekej keceeX keer efmLeefleyebOe kes keejCe Jeeues efveefceeeW mes [jkej efvepe
Meg hejceevebomJeYeeJeer Deelcee keer YeeJevee Yeekej Deewj mecekelJe kees { kejves keer YeeJevee mes YeieJeeve kes
ejCe-MejCe kees enCe kejvee eeefnS, eneB en DeefYeeee mecePevee~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW kece&meceeeyeeLe&lee kee Yeeie efveOee&jCe kejves Jeeues n met$e hetCe& ngS~
~~Fme ekeej meceeeyeeLe&lee kener ieF& nw~~
Deye #es$eeleeme kes efveheCe nsleg eefle%ee kee keLeve SJeb %eeveeJejCekece& kee #es$eeleeme efveefhele kejves kes
efueS leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

#es$eeleeme Devegeesieej kee DeefOekeej nw~~13~~

%eeveeJejCekece& keer Ske-Ske eke=efle pees celme Ske npeej eespeve eceeCe DeJeieenvee
mes ege neslee ngDee mJeebYetjceCe meceg kes yeenjer le hej efmLele nw, JesoveemecegodIeele kees

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 14, 15, 16

JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced /255

keeGuesefmmeeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebefleemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe

efJeiienkeb[eeefCe keeTCe mes keeues DeOees meeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppenefo efe KeseheeemeSCe iegefCeoeDees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees ?~~14~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeeLecemet$eceefOekeejmceejCeeLe Jele&les~
pees cees Fleeefob ke=lJee GJeJeefppenefo heeleb keLeveb, eoefmle leled Devesve met$esCe #es$eeleeme:
eefhele:~ Slesve #es$eeleemesve iegefCelee: meceeeyeeLe&lee: eke=leees %eeveeJejCeereme kece&Ce: Skewkee
eke=efle: SleeJevlees YeJeefvle~
hegve: SJebeJf eOee: %eeveeJejCeereme kece&Ce: eke=lee: meJe&eke=leerveeb efkeeeved Yeeie:? Fefle eMveJeeekemet$emee$e
mebyebOe: kele&Je:~

ogYeeiees osmetCees~~15~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eleveiegCekeejs meJe&eke=leerveeb meleefhe meJe&eke=leees %eeveeJejCeereme eke=efleeceeCesve

DeheefeceeCee: meeeflejskeefhecee$eeJenejMeueekeeveeb GheuebYeefveefceee YeJevleerefle~
mebeefle oMe&veeJejCeef$ekeeke=efle#es$eeleeme efveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~~16~~
eehle nw, keeheesleuesMee mes mebueive nw, efhej mes ceejCeeefvleke mecegodIeele mes mecegodIeele kees
eehle nw, leerve efJeenkeeC[keeW kees kejkes Devevlej mecee ceW veejefkeeeW ceW GlheVe nesiee, Fme
#es$eeleeme mes meceeeyeeLe&lee eke=efleeeW kees iegefCele kejves hej pees eehle nes, Gleveer nesleer
nw~ es eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~14~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB eLece met$e DeefOekeej kee mcejCe kejeves kes efueS nw~ pees cees
Fleeefo mes ueskej GJeJeefppenefo hee&vle pees met$e kee keLeve nw, Gme met$e kes eje #es$eeleeme kees eefhele
efkeee nw~ Fme #es$eeleeme mes iegefCele meceeeyeeLe&lee eke=efleeeB efpeleveer nesleer nQ Gleveer cee$e %eeveeJejCeere kece&
keer Ske-Ske eke=efle nesleer nw~ Fme ekeej keer %eeveeJejCeere eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ,
Ssmee met$e kee mebyebOe kejvee eeefnS~
met$eeLe&-

Jes keg kece Gvekes efleere YeeieeceeCe nQ~~15~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB leke iegCekeej ceW meYeer eke=efleeeW kes nesves hej Yeer meye eke=efleeeW kees
%eeveeJejCeere keer eke=efleeeW mes Dehele kejves hej Jes keg DeefOeke oes Debke eceeCe DeJenejMeueekeeDeeW keer
GheueefyOe ceW efveefcee nesleer nQ~
Deye oMe&veeJejCe Deeefo leerve eke=efleeeW kee #es$eeleeme efveheCe kejves nsleg leerve met$e DeJeleerCe& nesles nQmet$eeLe&-

Fmeer ekeej oMe&veeJejCeere, ceesnveere Deewj Devlejee kece& kes mebyebOe ceW kenvee
eeefnS~~16~~

256 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 17 mes 21

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

CeJeefj ceesnCeere-DeblejeFemme meJJehee[erCeb kesJeef[Dees Yeeiees~~17~~

DemebKesppeefoYeeiees~~18~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeSles<eeb kece&Ceeb eLee %eeveeJejCeereme #es$eeleemeeke=efleeheCee ke=lee leLee

YeeieeYeeiee kele&Je:~ Mes<eb megieceb Jele&les~
DeOegvee Jesoveereeefo-DeIeeeflekece&YeeieeYeeieefveheCeeLe met$e$eeceJeleee&les-

JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er DeCCeojmme kesJeefuemme kesJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme meJJeueesieb ieemme KeseheeemeSCe iegefCeoeDees
meJJehee[erCeb kesJeef[Dees Yeeiees~~19~~
DemebKesppeefoYeeiees~~20~~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~21~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeeLee Jesoveereme YeeieeYeeie: eefhelemleLee Sles<eeb $eeeCeeb kece&Ceeb eheefeleJe:~
Flees efJeMes<e:-%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveere-DeblejeeeCeeb Ieeeflekece&Ceeb Jesoveere-Deeeg-vee&ce-iees$eeCeeb

efJeMes<e Flevee nw-ceesnveere Deewj Devlejee keer eke=le eke=efleeeB meye eke=efleeeW kes
efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~17~~
Jes Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nw~~18~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej mes %eeveeJejCeere kece& keer #es$eeleeme eke=efleeeW keer eheCee
keer ieF& nw~ Gmeer ekeej mes Fve leerve keceeX kes YeeieeYeeie keer Yeer eheCee kejveer eeefnS~
Mes<e keLeve megiece nw~
Deye Jesoveere Deeefo DeIeeefleee keceeX kes YeeieeYeeie efveheCe nsleg leerve met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

kesJeefuemecegodIeele mes mecegodIeele kees eehle neskej meJe&ueeske kees eehle ngS Develej
kesJeueer kes Fme #es$eeleeme mes meceeeyeeLe&lee eke=efleeeW kees iegefCele kejves hej pees eehle
nes, Gleveer cee$e Jesoveere kece& keer Ske-Ske eke=efle nesleer nw~ es eke=efleeeB meye eke=efleeeW
kes efkeleves Yeeie eceeCe nQ ?~~19~~
Jes Gvekes DemebKeeleJeW Yeeie eceeCe nQ~~20~~
Fmeer ekeej Deeeg, veece Deewj iees$ekece& kes mebyebOe ceW kenvee eeefnS~~21~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efpeme ekeej Jesoveerekece& kes YeeieeYeeie keer eheCee keer ieF& nw Gmeer ekeej
Fve leerve keceeX kes YeeieeYeeie keer Yeer eheCee kejveer eeefnS~
Fmekee efJemleej kejles nQ-%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveere Deewj Devlejee Fve Ieeefleee keceeX kee Deewj

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 21

JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced /257

eeIeeeflekece&Ceeb #es$eeleemeb %eelJee Denefve&Meb YeeJeefeleJeb eled Sles<eeb kece&Ceeb cetuekeejCeb ceesnveerekece& SJe
Delees eLee meeeLee ceesnveerekece&efJeveeMeeLe eoMeeveghes#eeb hegve: hegve: YeeJeeved meved mebmeejMejerjYeesies<eg efveefJe&CCees
YetlJee Den&eflmeeeeeexheeOeeemeeOeg<eg hebehejcesef<eg Yeefe: kele&Jee~ hegvee YesoeYesojlve$eeeehleLe heg<eeLeex
efJeOeeleJe:~
Deme cenle: <edKeC[eieceebLehe"vehee"veme S<e SJe meejes %eeleJeesefmle~
SJeb elegLe&mLeues #es$eeleemeYeeieeYeeieefveheCehejlJesve veJemet$eeefCe ieleeefve~

Fefle eercel<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=leefmeevleefebleeceefCeerkeeeeb efleereceneefOekeejevleie&les JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveveeceeeb le=leereesefOekeej: meceehle:~
Jesoveere-Deeeg-veece-iees$e Fve DeIeeefleee keceeX kee #es$eeleeme peevekej nceW Denefve&Me-efove-jele YeeJevee
Yeeveer eeefnS efke Fve meYeer keceeX kee cetue keejCe ceesnveere kece& ner nw Dele: pewmes yeves Jewmes ceesnveere kece& kees ve
kejves nsleg yeejn YeeJeveeDeeW kees hegve: hegve: Yeeles ngS mebmeej-Mejerj-YeesieeW mes efJeje neskej Denle-efme-Deeeee&GheeOeee-meJe&meeOeg Fve hebehejcesefeeW keer Yeefe kejveer eeefnS, hegvee YesoeYeso jlve$ee kees eehle kejves kee
heg<eeLe& kejvee eeefnS~
Fme ceneve <edKeC[eiece ebLe kes he"ve-hee"ve kee ener meej mecePevee eeefnS~ en erkeeke$eea kee
DeefYeeee nw~
Fme ekeej mes elegLe& mLeue ceW #es$eeleeme kes YeeieeYeeie kee efveheCe kejves Jeeues veew met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eer <edKeC[eiece kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW ebLe
ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW
efleere ceneefOekeej kes Devleie&le JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve
veece kee en le=leere DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i: i:i

258 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

DeLe Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-<ees[Meevegeesieejced)

elegLeexefOekeej:
cebieueeejCeced
eod JeeefLe&keleesheveeefoefveOeveb, heee&ele: meeeefhe~
pewvesvb JejMeemeveb efMeJekejb, leerLexejw: Jeefle&leced~~
kegee&led %eeveceefleb efeeb efJeleveg ces, vebeee peereeefejced~
eer leerLekejMeemeveeefve meleleb, kegJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&le-<ees[Meb JesoveeuheyenglJeevegeesieejceefmle~ le$e leeJeled
eleg e f Y e& : mLeuew : <e[d e f J eb M eef l emet $ ew : Jes o veeuheyeng l Jeeveg ees i eejb eejYeles ~ le$e leeJeled eLecemLeues
DeefOekeejeefle%eekeLevelJesve YesoefveheCehejlJesve e JeseCee Fleeefovee met$eeb Jele&les~ hegve: efleeremLeues
eke=leLe&leeuheyenglJekeLevelJesve heeef[- Fleeefovee Deew met$eeefCe keLevles~ leoveg le=leeremLeues
meceeeyeeLe&leeeeceuheyenglJekeLevelJesve meceeheyeoeS Fleeefovee Deew met$eeefCe Je#evles~ hegvee
#es$eeleemeehes#eee DeuheyenglJeefveheCelJesve KeseheeemeS efe Fleeefovee met$eekeefceefle mecegoeeheeleefvekee
metefelee YeJeefle~

DeLe Jesovee DeuheyenglJeefJeOeeve Devegeesieej

(Jesoveevegeesieej kes Devleie&le-meesuenJeeB Devegeesieej)

elegLe& DeefOekeej
cebieueeejCe

MueeskeeLe&-pees JeeefLe&ke vee mes DeveeefoefveOeve nw Deewj heee&eeefLe&ke vee mes meeefo Yeer nw~ Ssmee efpevesv
YeieJeeve kee cegefeeoeeke pewveMeemeve leerLekejeW kes eje eJeefle&le efkeee peelee nw~ Jen efpeveMeemeve cegPes %eeveceleer
ue#ceer eoeve kejs leLee efejkeeue leke peeMeerue nesJes~ leerLekej YeieJevleeW kee Jen meJeexoe Meemeve nce meYeer kes
efueS melele-meowJe cebieuekeejer nesJes~~1~~
en efleere Jesoveevegeesieej kes meesuen YesoeW kes Devleie&le meesuenJeeB JesoveeDeuheyenglJeevegeesie ej nw~ GmeceW
eej mLeueeW ceW yyeerme met$eeW kes eje JesoveeDeuheyenglJeDevegeesieej eejbYe nes jne nw~ GveceW mes eLece mLeue ceW
DeefOekeej eefle%ee kee keLeve Deewj YesoeW kee efveheCe kejves nsleg JeseCee Fleeefo oes met$e nQ~ hegve: efleere mLeue
ceW eke=leLe&leeuheyenglJe kee keLeve kejves Jeeues heeef[ Fleeefo Dee" met$e nQ~ Gmekes heeeled le=leere mLeue ceW
meceeeyeeLe&lee ceW DeuheyenglJe kee keLeve kejves Jeeues meceeheyeoeS Fleeefo Dee" met$e kenWies~ hegvee
#es$eeleeme keer Dehes#ee DeuheyenglJe kee efveheCe kejves nsleg KeseheeemeSefe Fleeefo Dee" met$e nQ~ en met$eeW
keer mecegoeeheeleefvekee metefele keer ieF& nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 1 mes 5

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /259

DeOegvee DeefOekeejeefle%eeYesoefveheCeeLe met$eeceJeleee&les-

JeseCeeDehheeyengS efe~~1~~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heeef[Deoe
meceeheyeoe KeseheeemeS efe~~2~~
efmeebleefevleeceefCeerkeeSJece$e $eerCesJeevegeesieejeefCe YeJeefvle, Deves<eecemebYeJeeled~
SJeb eLecemLeues DeefOekeejeefle%eemeteke-YesoefvehekehejlJesve met$eeb ieleced~
mebeefle eke=leLe&leeuheyenglJemeteveeLe met$eekeceJeleee&les-

heeef[DeoeS meJJelLeesJee ieesomme keccemme hee[erDees~~3~~

efmeebleefevleeceefCeerkee
kegle: ? efheefjceeCelJeeled~ debkeeceeCelJeeefoleLe&:~

JeseCeeremme keccemme hee[erDees leefeeeDees esJe~~4~~

meeleeJesoveereemeeleeJesoveereYesosve efYeeJeesheuebYeeled~

DeeGDemme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~~5~~

Deye DeefOekeej keer eefle%ee Deewj YesoeW kees efveefhele kejves nsleg oes met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

JesoveeDeuheyenglJe kee DeefOekeej nw~~1~~

GmeceW es leerve Devegeesieej %eeleJe nQ-eke=leLe&lee, meceeeyeeLe&lee Deewj
#es$eeleeme~~2~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fme ekeej eneB leerve ner Devegeesieej nQ, keeeWefke Fvemes Deefleefje DevegeesieejeW
keer eneB mebYeeJevee veneR heeF& peeleer nw~
Fme ekeej eLece mLeue ceW DeefOekeej eefle%ee kees metefele kejves Jeeuee Deewj Yeso kee efveheke Ssmes oes met$e
hetCe& ngS~
Deye eke=leLe&leeuheyenglJe kees metefele kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

eke=leLe&lee keer Dehes#ee iees$ekece& keer eke=efleeeB meyemes mleeske nQ~~3~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Ssmee keeeW nw ? keeeWefke Jes oes Debke eceeCe nQ Ssmee DeefYeeee nw~
met$eeLe&-

Jesoveere kece& keer Yeer Gleveer ner eke=efleeeB nQ~~4~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke meelee Je Demeelee kes Yeso mes Gvekeer Yeer oes mebKee heeF& peeleer nw~
met$eeLe&-

Deeeg kece& keer eke=efleeeB Gvemes mebKeeleiegCeer nQ~~5~~

260 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 6 mes 10

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kees iegCekeej: ? s hes mle:~

DeblejeFemme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~~6~~

efkeevcee$esCe ? mJekeelegYee&iecee$esCe DeefOekee %eeleJee:~

ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~~7~~

3

kees iegCekeej: ? ef-hebeYeeieesve<e[dheeefCe meefvle~ (5 5 5 28 )~

Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~8~~

De$e iegCekeej: DemebKeelee ueeskee %eeleJee YeJeefvle~

obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~9~~

De$eeefhe iegCekeej: DemebKeelee ueeskee:~

CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~~10~~

De$eemebKeelee: keuhee: efJeMes<eeefOekee cevleJee:~
SJeb efleeremLeues eke=leLe&leeeeb DeuheyenglJeefveheCelJesve met$eekeb ieleced~
FlLeb eke=leLe&lee meceehlee~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? iegCekeej oes kee Debke nw~

met$eeLe&-

Devlejee kece& keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~6~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-efkeleves cee$e mes Jes DeefOeke nQ ? Jes Deheves elegLe& Yeeie cee$e mes DeefOeke nQ,
Ssmee peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

ceesnveere kece& keer eke=efleeeB Gvemes mebKeeleiegCeer nQ~~7~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-iegCekeej keee nw ? iegCekeej oes yes heeBe (2/5) Yeeie mes kece n Debke nw~
(5

)~

met$eeLe&-

veecekece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~8~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej kee eceeCe DemebKeele ueeske nw~

met$eeLe&-

oMe&veeJejCeere keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~9~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Yeer iegCekeej DemebKeele ueeske eceeCe nw~
met$eeLe&-

%eeveeJejCeere keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~10~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB DemebKeele keuhe eceeCe efJeMes<e DeefOeke nQ~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 11 mes 16

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /261

mebeefle meceeeyeeLe&leeuheyenglJeeefleheeoveeLe met$eekeceJeleee&les-

meceeheyeoeS meJJelLeesJee DeeGDemme keccemme hee[erDees~~11~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeDevleceg&ntle&eceeCelJeeled Deeeg:kece&Ce: eke=lee: meJe&mleeskee: keLevles~

ieesomme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~12~~

De$e iegCekeej: heueesheceme DemebKeeleYeeie: keLeefeleJe:~

JeseCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~~13~~

hebeoMekeesekeesefmeeiejesheceeceeCees efJeMes<eeefOekees$e %eeleJe:~

DeblejeFemme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~~14~~

meeeflejskeef$eheeefCe iegCekeejes$e cevleJe:~

ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~~15~~

De$e iegCekeej: mebKeelee: meceee: meefvle~

Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~16~~

Fme ekeej efleere mLeue ceW eke=leLe&lee ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eke=leLe&lee meceehle ngF&~
Deye meceeeyeeLe&lee kes DeuheyenglJe kee eefleheeove kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

meceeeyeeLe&lee keer Dehes#ee Deeegkece& keer eke=efleeeB meyemes mleeske nQ~~11~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Devleceg&ntle&eceeCe nesves mes Deeegkece& keer eke=efleeeB meyemes kece kener ieF& nQ~
met$eeLe&-

iees$ekece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~12~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej heueeshece kee DemebKeeleJeeB Yeeie kenvee eeefnS~

met$eeLe&-

Jesoveere kece& keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~13~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-hevn kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe efJeMes<e DeefOeke eneB peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

Devlejee kece& keer eke=efleeeB Gvemes mebKeeleiegCeer nQ~~14~~

eneB iegCekeej keg DeefOeke leerve Debke ceevevee eeefnS~
met$eeLe&-

ceesnveere kece& keer eke=efleeeB Gvemes mebKeeleiegCeer nQ~~15~~

eneB iegCekeej mebKeele mecee nesles nQ~
met$eeLe&-

veecekece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeele iegCeer nQ~~16~~

262 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 17 mes 20

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

De$e iegCekeej:, DemebKeelee ueeskee: meefvle Fefle %eeleJe:~

obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~17~~

De$eeefhe iegCekeej: DemebKeeleueeskeeceeCees %eeleJe:~

CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~~18~~

DemebKeelee: keuhee: efJeMes<eeefOekee %eeleJee:~
SJeb le=leeremLeues meceeeyeeLe&leeeeb DeuheyenglJeefveheCelJesve met$eekeb ieleced~
FlLeb meceeeyeeLe&lee meceehlee~
mebeefle #es$eeleemeehes#eee eke=leerveeceuheyenglJeefveheCeeLe met$eekeceJeleee&les-

KeseheeemeS efe meJJelLeesJee DeblejeFemme keccemme hee[erDees~~19~~

efmeebleefevleeceefCeerkeehebeiegeCf ele-ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesef iegeCf ele-cenecelmeeslke=-#es$eeceeCelJeeled

Devlejeeme kece&Ce: eke=lee: meJe&mleeskee: meefvle~

ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~~20~~

efmeebleefevleeceefCeerkeeveJeMele-hebeveJeeflemeeiejeshecekeesekeesefefYe: iegefCelecenecelmeeslke=#es$ecee$eeke=eflelJeeled~ De$e iegCekeej: meeeflejske<edheeefCe~

eneB iegCekeej DemebKeele ueeske nQ, Ssmee peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

oMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~17~~

eneB Yeer iegCekeej DemebKeele ueeske eceeCe peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

%eeveeJejCeere kece& keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~18~~

eneB DemebKeelekeuhe efJeMes<e DeefOeke peevevee eeefnS~
Fme ekeej le=leere mLeue ceW meceeeyeeLe&lee ceW DeuheyenglJe kee efveheCe kejves Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej meceeeyeeLe&lee meceehle ngF&~
Deye #es$eeleeme keer Dehes#ee kece&eke=efleeeW kee DeuheyenglJe efveheCe kejves nsleg Dee" met$e DeJeleefjle nesles nQmet$eeLe&-

#es$eeleeme keer Dehes#ee Devlejee kece& keer eke=efleeeB meyemes kece nQ~~19~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-keeeWefke Jes heeBe iegCes leerme (305) kees[ekees[er meeiejesheceeW mes iegefCele
cenecelme kes Glke= #es$e kes yejeyej nQ, FmeefueS Devlejee kece& keer eke=efleeeB meyemes kece nQ~
met$eeLe&-

ceesnveere kece& keer eke=efleeeB Gvemes mebKeeleiegCeer nQ~~20~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Jes eke=efleeeB veew meew hebeeveJes kees[ekees[er meeiejesheceeW
mes iegefCele cenecelme kes Glke= #es$e kes yejeyej nQ~ eneB iegCekeej keg DeefOeke n Debke nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

met$e 21 mes 26

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /263

DeeGDemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~21~~

Devleceg&ntle&iegefCeleIeveueeskeeceeCelJeeled~ De$e iegCekeej: peielelejme DemebKeeleYeeiees %eeleJe:~

ieesomme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~22~~

De$e iegCekeej: Devleceg&nte&sveeheJeefle&le ef$ebMelmeeiejeshecekeesekeesefeceeCees %eeleJe:~

JeseCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~23~~

De$e efJeMes<eeefOeke: DemebKeeleueeskecee$ees YeJeefle~

Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~24~~

De$e iegCekeej: DemebKeelee ueeskee cevleJee:~

obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~25~~

iegCekeejes$e DemebKeelee ueeskee %eeleJee:~

CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~~26~~

met$eeLe&-

Deeegkece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~21~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-Fmekee keejCe en nw efke Jes Devleceg&ntle& mes iegefCele Ieveueeske eceeCe nw~
eneB iegCekeej peielelej kee DemebKeeleJeeB Yeeie peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

iees$ekece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~22~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej Devleceg&ntle& mes DeheJeefle&le leerme kees[ekees[er meeiejeshece eceeCe

peevevee eeefnS~
met$eeLe&-

Jesoveere kece& keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~23~~

eneB efJeMes<e DeefOeke DemebKeeleueeskecee$e neslee nw~
met$eeLe&-

veecekece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~24~~

eneB iegCekeej DemebKeele ueeske ceevevee eeefnS~
met$eeLe&-

oMe&veeJejCeere kece& keer eke=efleeeB Gvemes DemebKeeleiegCeer nQ~~25~~

efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB iegCekeej DemebKeeleueeske eceeCe peevevee eeefnS~

met$eeLe&-

%eeveeJejCeere kece& keer eke=efleeeB Gvemes efJeMes<e DeefOeke nQ~~26~~

264 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

met$e 26

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeebleefevleeceefCeerkeeDe$eeefhe elejme DemebKeeleYeeiecee$ees efJeMes<eeefOekees %eeleJe:~

leelhee&ce$e-kece&eke=leerveeb ef$eefJeOeevegeesieejb heef"lJee kecee&eJeyebOekeejCeeefve efevleefeleJeeefve~ hegvee
kesJeefueeglemebIeOece&osJeeJeCe&Jeeoes oMe&veceesnme Fleeefo met$eeLe hegve: hegve: efJeefevle oMe&veceesnveereeeJeyebOekeejCecehemeee& YesoeYesojlve$eeYeeJeveeb YeeJeeef: hebeiegCeeb elegefJeMeefleleerLekejeCeeb e MejCeb ie=nerlJee
eeLe&efeleJe:~
leLeeefneeesnb eeesnb efpeve! leJe ejCeejefJeboeesYe&ef eced~
eeesnb eeesnb hegvejefhe leecesJe leecesJe~~
SJeb efpevesvosJeYeefeemeeosve meceioMe&veb {erke=le efpeveeiecehe"vehee"veefveefceesve mecei%eeveejeOeveeb kegJe&e
f :
eLeeMeefe mecekedeeefj$ecevegheeueveereced~
SJeb elegLe&mLeues #es$eeleemeeuheyenglJeeefleheeovelJesve met$eekeb ieleced~

Fefle eer<edKeC[eieceme Jesoveeveeefcve elegLe&KeC[s eoMes evLes ieefCeveer%eeveceleerke=leefmeevleefebleeceefCeerkeeeeb JesoveeuheyenglJeevegeesieejveeceeeb

elegLeexefOekeej: meceehle:~
efmeevleefebleeceefCeerkee-eneB Yeer elej kee DemebKeeleJeeB Yeeiecee$e efJeMess<e DeefOeke peevevee eeefnS~
eneB leelhee& en nw efke kece&eke=efleeeW kes leerve ekeej kes DevegeesieejeW kees he{kej kecee&eJe SJeb kece&yebOe
kes keejCeeW kes efJe<ee ceW efevleJeve kejvee eeefnS~ hegvee kesJeefueeglemebIeOece&osJeeJeCe&Jeeoes oMe&veceesnme Fme
leJeeLe&met$e kes met$e kee DeLe& hegve:-hegve: efevleve kejles ngS oMe&veceesnveere kes DeeeJe Deewj yebOe kes keejCeeW kees
nekej YesoeYesojlve$ee keer YeeJevee Yeeles ngS hebehejceiegDeeW-hebehejcesefeeW keer SJeb eewyeerme leerLekej YeieJevleeW
keer MejCe ueskej eeLe&vee kejvee eeefnS efkeMueeskeeLe&-ns efpevesv YeieJeeved! Deehekes ejCekeceue ceW cesjer Yeefe yeveer jns, ener ceQ eeevee kejlee ntB~
hegve:-hegve: Fmeer Yeefe kees eehle kejves nsleg ceQ eeevee kejlee ntB-eeevee kejlee ntB~
Fme ekeej efpevesvosJe keer Yeefe kes emeeo mes meceioMe&ve kees { kejkes efpeveeiece kes he"ve-hee"ve kes
efveefcee mes mecei%eeve keer DeejeOevee kejles ngS nce meYeer kees mecekedeeefj$e kee eLeeMeefe Devegheeueve kejvee
eeefnS~
Fme ekeej elegLe&mLeue ceW #es$eeleemeeuheyenglJe kee eefleheeove kejves Jeeues Dee" met$e hetCe& ngS~
Fme ekeej eer<edKeC[eiece ebLe kes Jesoveeveeceke elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW
ebLe ceW ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCe
erkee ceW Jesovee DeuheyenglJe Devegeesieej veece kee
en elegLe& DeefOekeej meceehle ngDee~

i:i:i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /265

-cebieueeejCeced osJeemegjsvvejveeiemeceefe&lesYe:, heeheeCeeMekejYeJeceveesnjsYe:~

IeCeOJepeeefoheefjJeejefJeYete<f elesYe:, efveleb vecees peieefle meJe&epf eveeueesYe:~~1~~
Flees efJemlej:-<edKeC[eieceevLeme elegLe&Keb[s JesoveeveeceOeses <ees[Me DevegeesieejeefCe JeefCe&leeefve
meefvle~ Deeeeefve heeevegeesieejeefCe oMeceevLes-hegmlekes efJemlejsCe eefleheeefoleeefve~ hegve: JesoveekeeueefJeOeeveJesoveeYeeJeefJeOeeveveeceevegeesieejeb SkeeoMeceevLes-hegmlekes keefLeleb~ leovevlejb JesoveeeleeefJeOeeveeoejYe
JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheeleb veJeevegeesieejeefCe Deefmceved eoMes evLes-hegmlekes eeskeleeefve~
Deefmceved ebLes ceneefOekeejew ew efJeYeeefpeleew mle:~ JesoveeeleeefJeOeeveeoejYe JesoveevevlejefJeOeeveheeleb
heeevegeesieejmeceefvJeleeseb eLecees ceneefOekeej: keefLele:~ Deefmceved ceneefOekeejs met$emebKee: eoMeeefOekeMeleeefve
%eeleJee:~ hegvee efleeres ceneefOekeejs JesoveemebeVf eke<e&eJf eOeeveeoejYe JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheelee: elJeejesefOekeeje:~
les<eg met$eeefCe SkeefJebMeleefOekeeleg:Meleeefve meefvle~ De$e ebLes met$eeefCe $eeefebMeoefOekeheeMeleeefve meefvle~
Deefmceved met$eebLes cenemecegs %eeveece=leefuehmeee ceeeJeieenveb ke=lJee eerJeerjmesveeeee&Jee&ke=heeemeeosve
OeJeueeerkeeee ceveekedmeejb ie==nerlJee mJeeuheyegdee ieerJee&CeerYee<eeeeb efmeebleefevleeceefCeveeceOesee erkee
efueefKelee, mee kesJeueb mJeelceMegd ew mJeelceefmedew efeewleveefebleeceefCemJeheefvepeMegyegefmehejceelceheoeehlew
ewJe jefelee ve e ueeskeKeeefleYeeJeveee~
keemegefeled cegefleemeg eefle<eg efJeMes<ehee" GheueYeles leonceefhe Gjseb-JeseCeeKeb[meceee Fefle hee":~
lelee efvecvehee": GheueYeles -Cecees CeeCeejenCeeS, Cecees obmeCeejenCeeS, Cecees eefjeejenCeeS, Cecees

-cebieueeejCeosJe, Demegj, OejCesv Deeefo mes meceefe&le-hetefpele, heehe keceeX kee veeMe kejkes YeJe eeefCeeeW kes ceve kees
njCe kejves Jeeues, IeCe, OJepeeefo heefjJeej DeLee&led $e Deeefo mes efJeYetef<ele pees efpevecebefoj nQ, Gve meYeer efpeveeueeeW
kees cesje vecemkeej nes~~1~~
Fmekee efJemleej kejles nQ<edKeC[eiece ebLe kes Jesovee veeceke elegLe& KeC[ ceW meesuen Devegeesieej JeefCe&le nQ~ GmeceW mes eejbYe kes
heeBe Devegeesieej oMeJeW ebLe ceW (omeJeeR hegmleke ceW) efJemleej mes eefleheeefole nQ, hegve: JesoveekeeueefJeOeeve Deewj
JesoveeYeeJeefJeOeeve veece kes oes Devegeesieej ieejnJeW ebLe-hegmleke ceW kens nQ~ leovevlej JesoveeeleeefJeOeeve mes
eejbYe kejkes JesoveeDeuheyenglJe efJeOeeve hee&vle veew Devegeesieej Fme yeejnJeW ebLe ceW kens iees nQ~
Fme ebLe-hegmleke ceW oes ceneefOekeej efJeYeeefpele efkees iees nQ~ JesoveeeleeefJeOeeve mes eejbYe kejkes Jesoveevevlej
efJeOeeve leke heeBe Devegeesieej mes meceefvJele eLece ceneefOekeej kene nw~ Fme ceneefOekeej ceW Ske meew yeejn met$e mebKee
peeveveer eeefnS~ hegvee efleere ceneefOekeej ceW JesoveemeefVeke<e& efJeOeeve mes eejbYe kejkes JesoveeuheyenglJe efJeOeeve leke eej
DeefOekeej nQ~ GveceW met$emebKee eej meew Fkekeerme nw~ Fme ekeej Fme yeejnJeW ebLe ceW kegue heeBe meew lesleerme met$e nQ~
Fme met$e ebLeheer cenemeceg ceW ceQves %eeveece=le eehle kejves keer DeefYeuee<ee mes DeJeieenve kejkes eer
Jeerjmesveeeee&Jee& keer ke=heeemeeo mes OeJeuee erkee kes keg meej kees enCe kejkes Deheveer Deuheyegef kes eje
ieerJee&Ceer Yee<ee ceW-mebmke=le ceW efmeevleefebleeceefCeerkee veece keer erkee efueKeer nw, Jen kesJeue Deheveer Deelcee
keer Megef kes efueS Deewj Deelceefmeef kes efueS leLee efeewleve efevleeceefCemJehe efvepe Meg-yeg-efmemJehe
hejceelceheo keer eeefhle kes efueS ner jeer nw ve efke GmeceW cesjer keesF& ueeskeKeeefle keer YeeJevee jner nw~
efkevneR-efkevneR ebLe keer eefleeeW ceW efJeMes<e hee" eehle neslee nw, Gmekees Yeer ceQ eneB G=le kej jner ntB
JeseCeeKeb[meceee DeLee&led JesoveeKeC[ meceehle ngDee eneB hee" nw~

266 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leJeejenCeeS, Cecees DejnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb,
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj- Je[d{ceeCeyegefjefmemme, Cecees YeeJeoes ieesocemeeefcemme, vece: mekeueefJeceuekesJeue%eeveeJeYeeefmeves, vecees Jeerlejeieee cenelceves vecees Je&ceeveYeejkeee~
DeyeesOes yeesOeb ees peveeefle meoe YeJekegcego~s
eYete euneoer ogefjleheefjleeheesheMeceve:~~
leheesJe=efee&me mhegjefle peieoevevopeveveer~
efpeveOeeveemeees peeefle kegueeves cegevf ejeced~~
JesoveeKeC[b meceehleced~
Jele&ceevekeeues pebyeterhes Yejle#es$es Deee&Keb[s YeejleosMes efyenejeosMes veeueboepeveheos jepeie=nerveiejerefme#es$eveecvee eefmeeefmle~ Feb cegefvemegeleveeLeYeieJelees pevceYetefcejefmle~ DeOegvee JeerjefveJee&CemebJeled
ef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleceb Jele&les~ Jele&ceevekeeueeled SkeeoMeue#e<e[Meereflemene-hebeMeleef$ebMeodJe<e&hetJe
cegevf emegelees YeieJeeved efveJee&CeheoceJeehe~ SJeb eoMeue#e-<ees[Memene-hebeMeleef$ebMeodJe<e&hetJe pewveleerLekejhejbhejeeeb
Demeew efJebMeeflelecees YeieJeeved leerLekejosJees jepeie=nerMeemeke: meewOece&svhetefpelees cenejepemegefce$eme ceneje%eer meesceeeeb
pevce peeen~ S<e nefjJebMeefMejesceefCe: leerLekejes YeieJeeved De$ewJe oer#eeb peeen, De$ewJe e kesJeue%eeveceefhe
mebeehveesled~ Deeb peieleYeg: cece elegefJe&OemebIeme meJe&peieleeb meJe&YeJeeveeb e cebieueb kegee&led~

Gmekes yeeo efvecve hee" GheueyOe neslee nw%eeveejeOevee kees vecemkeej nes, oMe&veejeOevee kees vecemkeej nes, eeefj$eejeOevee kees vecemkeej nes, leheejeOevee
kees vecemkeej nes, DejnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees vecemkeej nes, GheeOeeeeW
kees vecemkeej nes, ueeske ceW efmLele mecemle meeOegDeeW kees vecemkeej nes, YeieJeeve cenefle ceneJeerj JeOe&ceeve yegef
$e+ef<e kees vecemkeej nes, YeieJeeve ieewlece mJeeceer kees vecemkeej nes, mekeue efJeceue kesJeue%eeve kees eie kejves
Jeeues Jeerlejeie cenelcee eerJe&ceeveYeejke kees cesje vecemkeej nes~
MueeskeeLe&-pees De%eeveer ceW Yeer %eeve GlheVe kejles nQ, YeJe keceueeW kees eheggefuuele kejkes meowJe Gvekes
ogefjle heefjleehe kee GheMece kejles nQ, efpevekeer leheesJe=efe peiele ceW Deevebo GlheVe kejleer ngF& mhegjeeceeve nesleer nw,
Ssmes efpevesv eYeg kes Oeeve ceW levcee en kegueev cegefve peeMeerue nesJeW~~
~~JesoveeKeC[ meceehle~~
Jele&ceeve mecee ceW pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW Deee&KeC[ kes Devoj YeejleosMe kes efyenej eosMe kes veeueboe peveheo
ceW jepeie=ner veiejer efme#es$e veece mes eefme nw~ en leerLekej eer cegevf emegeleveeLe YeieJeeve keer pevceYetecf e nw~ Fme mecee
Jeerj efveJee&Ce mebJeled heeerme meew leerme eue jne nw~ Jele&ceeve mebJeled 2530 mes ieejn ueeKe efeemeer npeej heeBe meew
leerme (11,86,530) Je<e& hetJe& cegevf emegele YeieJeeve ves efveJee&Ce heo kees (meccesoefMeKej heJe&le mes) eehle efkeee Lee~ Fme
ekeej 12 ueeKe 16 npeej 530 Je<e& hetJe& pewve leerLekejeW keer hejcheje ceW Fve yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegevf emegeleveeLe
ves jepeie=ner kes Meemeke meewOece& Fv mes hetepf ele cenejepe megecf e$e keer cenejeveer meescee kes ieYe& mes pevce efueee Lee~ nefjJebMe
kes efMejesceefCe Fve leerLekej YeieJeeve ves eneR (jepeie=ner ceW) oer#ee enCe keer Deewj kesJeue%eeve Yeer eneR eehle efkeee Lee~
Ssmes Jes peieleYeg YeieJeeved cesjs efueS cebieuekeejer neW, elegeJf e&Oe mebIe kes efueS cebieuekeejer neW, mechetCe& peieled kes efueS

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /267

meeOe&eoMehegeefcelee Deme YeieJele: eeflecee celesjCeee mLeeefhelee hebekeueeCekew: eefleeflee peeeles

jepeie=nerpevceYetefce#es$es~ meeefhe efejkeeueb mLeseeled efpeveMeemeveeYeeJeveeb efJemleejevleer meJe&keeueb kele&Ceeb oMe&keeveeb
hetpekeeveeb e cebieueb kegee&led meJe&peieefle #esceb, megefYe#eb, keueeCeb e kegee&efoefle YeeJeeecenced~
ceneeleb cegefeheLeb oOeeve:, eehle: ecegefeb cegefvemegelemlJeb~
yeeseOf e: meceeefOe: heefjCeeceMege
f :, Yeteeled meoe ces efn veceesmleg legYeced~~
mebeefle eme leerLe&kejme Meemeveb eJele&les~ eme <e[defJebMeefleMeleleces ceneslmeJes YeejleosMeme MeemekeeOeeveceb$eeoe: menYeeefieveesYeJeved~ lemewJe pevceYetecf ekegb [uehegjerleerLe&#es$es efmLelJee Denb Fceeb efmeebleefebleeceefCeerkeeb
DeefueKeced~ erkee uesKeves kegC[uehegee&: jepeie=ner#es$eb keoeefeled heeJeehegjer-efme#es$eceefhe ievleer Deemeced~
hegve: hegve: JevoveeLe ielJee le$eeefhe GYee#es$es Deefhe GheefJeMe efueKevleer Deefmce~ eerYeieJevceneJeerjmJeeefceve:
pevceYetefce-osMeveeYetefce-efveJee&CeYetefce$eeleerLe&Yetcee: eer ceneJeerj-ef$eJesCeermebiecemeMee: Demceekeb ceve:emeew
JeeCeerMegew efmeew e Yeteemegefjefle eeeecens~ hegvee YeieJevleceefvleceleerLe&kejb eerceneJeerjmJeeefcevecencevevleMe:
eJevos~
efeeeefYeJe=: Keueg Je&ceeve:, eercegef eue#cee YegJeveeefOeveeLe:~
meJee&Le&emf edee ke=leke=leefme:, lJeeb veewecf e Yees Jeerj! efvepeelceefmedew~~1~~

cebieuekeejer neW SJeb mecemle YeJe eeefCeeeW kes efueS cebieuekeejer nesJeW, ener cesjer eeLe&vee nw~
Fme jepeie=ner pevceYetefce leerLe& hej Gve cegefvemegeleveeLe YeieJeeve keer mee{s yeejn heg Gegbie eeflecee cesjer esjCee
mes mLeeefhele ngF& Deewj hebekeueeCeke mes eefleefle ngF& nQ~ Jen Yeer efejkeeue leke eneB efmLele jnW, efpeveMeemeve keer
eYeeJevee kees hewueeleer ngF meowJe cetefle& efJejepeceeve kelee& kee, oMe&keeW kee Deewj hetpekeeW kee cebieue kejW SJeb mechetCe&
efJee ceW #esce-megefYe#e Deewj keueeCe kejW, ener cesjer YeeJevee nw~
MueeskeeLe&-ns cegefvemegeleveeLe YeieJeeved! Deeheves cegefeheLe kes keejCeYetle ceneeleeW kees OeejCe-heeueve kejles
ngS eke= cees#eheo kees eehle kej efueee nw~ Deehekees cesje efvele ner vecemkeej nesJes leLee Deehe cegPes yeesefOe-meceeefOe
eoeve kejW Deewj cesjer meowJe heefjCeece efJeMegef nesJes, ener Deehekes eerejCeeW ceW eeLe&vee nw~
Jele&ceeve ceW Fme Oejleer hej efpeve leerLekej YeieJeeve kee Meemeve eJele& jne-eue jne nw~ efpevekes 2600JeW
pevcekeueeCeke ceneslmeJe cesW Yeejle osMe kes Meemeke eOeeveceb$eer Deeefo menYeeieer ngS~ GvneR YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce kegC[uehegj leerLe&#es$e hej yew"kej ceQves Fme efmeevle efebleeceefCe erkee kees efueKee nw~ erkee uesKeve ceW
kegC[uehegjer mes keYeer jepeie=ner, keYeer heeJeehegjer efme#es$e Yeer peeleer jnleer Leer~ yeej-yeej leerLe&Jebovee kes efueS peekej
JeneB Yeer oesveeW leerLeeX hej yew"kej uesKeve efkeee kejleer Leer~ eer YeieJeeved ceneJeerj keer pevceYetefce eLece osMeveeYetefce
Deewj efveJee&CeYetefce es leerveeW leerLe&YetefceeeB eer ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer kes mebiece kes meMe nQ, es nceejs ceve keer Meebefle
kes efueS, JeeCeer keer Megef kes efueS leLee meJe&efmeef kes efueS nesJeW, ener leerLe&$ee kes eefle nceejer eeevee nw~
Debeflece leerLekej eer YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eerejCeeW ceW cesje Devevle yeej Jebove nw~
MueeskeeLe&-ns Jeerj YeieJeved! Deehe Devlejbie-yeefnjbie oesveeW ekeej keer ue#ceer kes Je=efkeejke nesves mes
Je&ceeve veece kees meeLe&ke kejles nQ, eer cegefeue#ceer kes meeLe Deehe leerveeWs ueeskeeW kes DeefOeveeLe nQ, mechetCe& DeLe&eeespeveeW keer efmeef kej uesves mes Deehe ke=leke=le efme nes iees nQ Dele: ns veeLe! efvepe Deelcee keer efmeef kes efueS
cesje Deehekees yeejcyeej vecemkeej nw~~1~~

268 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegeesieejced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Fefle eerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemetefjeCeerle<edKeC[eieceme elegLe&KeC[s eoMes evLes

eerYetleyeefuemetefjke=le -JesoveeKeb[veece-ebLeme eerJeerjmesveeeee&efJejefeleOeJeueeerkeeecegKeveeveeevLeeOeejsCe efJejefeleeeeb efJebMeefleleces Meleeyoew eLeceeeee&Meeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejmleme eLeceheeOeerMe
eerJeerjmeeiejeeee&mleme efMe<ee-pecyeterhejeveeesefjkeeieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeebleefebleeceefCeerkeeeeb
Deeb JesoveemeefVeke<e&efJeOeeveeefo-JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheeleehekees efleerees
ceneefOekeej meceehle:~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeve heg<heovle-Yetleyeueer Deeeee& eCeerle <edKeC[eiece ebLe
kes elegLe& KeC[ ceW yeejnJeW ebLe ceW eer Yetleyeueer metefjke=le JesoveeKeC[ ebLe
keer eer Jeerjmesve Deeeee& eje jefele OeJeuee erkee kees ecegKe kejkes
Deve Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes efJejefele yeermeJeeR meoer kes
eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer, Gvekes
eLece heeOeerMe eer Jeerjmeeiej Deeeee&, Gvekeer efMe<ee
pecyeterhe jevee keer esefjkee ieefCeveer Deeefe&kee
%eeveceleer ke=le efmeevleefebleeceefCeerkee ceW
en JesoveemeefVeke<e& efJeOeeve mes ueskej
JesoveeDeuheyenglJe efJeOeeve hee&vle
DevegeesieejeW kee eheCe kejves
Jeeuee efleere ceneefOekeej
meceehle ngDee~
efJeMes<e-Deepe heeuiegve Megkeuee le=leeree (Jeerj efve. meb. 2538 ceW) MegeJeej, efoveeBke 24 hejJejer meved
2012 kees <edKeC[eiece met$e ebLe kes elegLe& KeC[ ceW Fme 12JeeR hegmleke keer efmeevleefebleeceefCeerkee kee efnvoer
DevegJeeo hetCe& kejles ngS cegPes (Deeefe&kee evoveeceleer kees) Delevle emeVelee kee DevegYeJe nes jne nw~
leerLekej$ee eYeg eer MeebefleveeLe-eerkegbLegveeLe-eer DejveeLe kes eej-eej keueeCeke mes heefJe$e nefmleveehegj
leerLe& hej pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, yeermeJeeR meoer keer eLece yeeueyeeeeefjCeer Deeefe&kee, egieeJeefle&kee,
je^ieewjJe, efmeevleeesejer hetpe 105 ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Fme Oejleer hej
efJee ceW eLece yeej efveefce&le pecyeterhe, lesjnerhe SJeb leerveueeske keer YeJe jeveeDeeW mes meceefvJele DeefleMee #es$e
pecyeterhe mLeue veeceke leerLe& heefjmej ceW jlve$ee efveuee Jemeeflekee ceW ieg keer $eeee ceW yew"kej Deepe Fme
efnvoer erkee keer hetCe&lee kes meeLe-meeLe efJeMes<e n<e& kes #eCe eehle nes jns nQ, peye meveeJeo (ce.e.) ceW eer

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced /269

Ceceeskeej Oeece veece kes veJeesefole leerLe& hej hebehejceser YeieJevleeW keer eefleceeSB efJejepeceeve nes jner nQ, ceneceb$e
Ceceeskeej kes heeBeeW heo, heQefleme De#ej JeneB megvoj heeerkeejer kes meeLe GlkeerCe& efkees iees nQ leLee leerLe& heefjmej ceW
efJejeefpele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 7 heg Gegbie eeflecee kee cenecemlekeeefYe<eske eue jne nw~ Fve meYeer MeesW kees
heejme er.Jeer. ewveue kes ceeOece mes meejs osMe ceW peerJevle emeejCe kes he ceW osKee pee jne nw~
Fme DeveeefoefveOeve Ceceeskeej ceneceb$e kes eje ner eer heg<heoble Deewj Yetleyeueer Deeeee& YeieJevleeW ves <edKeC[eiece
met$e ebLe kee MegYeejbYe efkeee nw~ cebieueeejCe kes he ceW meleheCee ebLe (hegmleke-1) kee eLece met$e Ceceeskeej
ceb$e ner nw~ Ssmes Gme ceneceb$e kee meJe&leescegKeer ekeeMe hewueeves keer YeeJevee mes meved 1996 ceW hetpe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves mebIemLe efMe<e SJeb pecyeterhe Oece&heer" kes heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe keer
pevceYetefce meveeJeo ceW Gvekeer yeueJeleer YeeJevee osKekej Ceceeskeej Oeece leerLe& keer eespevee eoeve keer Deewj Gmekee
efMeueeveeme Yeer Gmeer mecee mebIe meeefveOe ceW mecheVe ngDee~ hegve: ece-ece mes JeneB ewleeuee Deeefo kee efvecee&Ce
ngDee Deewj leerLe& kes ecegKe keee&kelee& eer ekeeMeebo pewve meje&he (#eg. ceesleermeeiej peer kes ie=nmLeeJemLee kes ueIeg
Yeelee) kes heg<eeLe& mes meved 2010 ceW heeBeeW hejceser keer eefleceeSB nefmleveehegj ceW eefleefle ngF hegve: meceeevegmeej
GvnW Ceceeskeej Oeece leerLe& kes efpevecebefoj peer ceW efJejepeceeve nesves kee Deepe MegYe cegntle& Deeee nw peye pecyeterhe kes
vetleve heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kes meeefveOe ceW en hegCe Deeeespeve mecheVe nes jne nw~
en Ceceeskeej Oeece leerLe& egie-egie leke Fme ueeske ceW peerJevle jns Deewj meYeer YeJeelceeDeeW kees ceneceb$e
keer ceefncee yeleelee jns, ener hebehejceser YeieJevleeW kes eerejCeeW ceW cebieue eeLe&vee nw~

i:i: i:i

270 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Ghemebnej:
cebieueeejCeced
eer $e+<eYees peieVeeLe:, lJeeb $e+<eYeb oOes efo~
$e+<eYesCe efpelees ce=leg:, $e+<eYeee vecees vece:~~1~~
$e+<eYeeod efefJeOees ceeie&:, $e+<eYeme Jeeesce=leced~
$e+<eYesvevlemebheefe:, $e+<eYesej! heeefn ceeced~~2~~
DeOegvee JesoveeKeC[evLeme Ghemebnej: efeelesDeeeeCeerehetJe&me hebeceJemlegve: elegLe&eeYe=leme kece&eke=efle veece Deefmle1~ lemee: kece&eke=les: elegeJf eMeefleDevegeesieejeefCe meefvle-ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-Gheece-Goe-cees#e-mebeceuesMee-uesMeekece&-uesMeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe-YeJeOeejCeere-hegueee-efveOeeeefveOeeefvekeeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefle-heefecemkebOe-DeuheyenglJeeveerefle %eeleJeeefve~
Deefmceved elegLe&s JesoveeKeb[bveeceOeses elJeejes evLee: efJeevles~ veJece-oMece-SkeeoMe-eoMecehesCe~
veJecehegmlekes ke=efle veeceevegeesieejceefmle, Deefmceved ebLes <edmehleefle met$eeefCe~De$e evLes efJeMes<esCe elegelJeeefjbMeled
ieCeOejJeueeceb$ee efJemle=leeLee&: keefLelee:~ oMecehegmlekeeoejYe Jesovee Devegeesieejceefmle~ le$e Jesoveeefve#esheJesoveeveeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeeueefJeOeeve-

-cebieueeejCeleerveeW ueeskeeW kes veeLe eer $e+<eYeosJe YeieJeeve nQ, Gve $e+<eYeosJe YeieJeeve kees ceQ oe ceW OeejCe kejlee nt~B
$e+<eYeosJe YeieJeeve kes eje ce=leg kees peerle efueee ieee nw DeLee&led Gve $e+<eYeosJe YeieJeeve ves ce=leg kee efJeveeMe kejkes
cees#eOeece kees eehle kej efueee nw, Ssmes Gve $e+<eYeosJe YeieJeeve kes efueS cesje vecemkeej nw~ Gve $e+<eYeosJe YeieJeeve mes
oes ekeej kee ceeie& (ie=nmLe SJeb cegevf eOece& he oes ekeej kee cees#eceeie&) eJeefle&le ngDee, Gve $e+<eYeosJe YeieJeeve kes
Jeeve Dece=le mJehe nQ~ Gve $e+<eYeosJe ceW Devevle mecheefe eie nes ieF& DeLee&led $e+<eYeosJe YeieJeeve ves Meeele Devevle
megKe mecheefe keer eeefhle kej ueer nw, Ssmes ns $e+<eYesej YeieJeeved! cesjer j#ee keerepf eS~~1-2~~
Fme cebieueeejCe kes Mueeske ceW meeleeW efJeYeefeeeW ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer mlegefle keer ieF& nw~
Deye JesoveeKeC[ ebLe kee Ghemebnej kejles nQDeeeeCeere hetJe& keer hebece Jemleg kes elegLe& eeYe=le kee kece&eke=efle en veece nw~ Gme kece&eke=efle kes
eewyeerme Devegeesieej nQ-ke=efle-Jesovee-mheMe&-kece&-eke=efle-yebOeve-efveyebOeve-eece-Gheece-Goe-cees#e-mebeceuesMee-uesMeekece&-uesMeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&mJe-YeJeOeejCeere-hegodieueee-efveOeeeefveOeeefvekeeefeleeefvekeeefele-kece&efmLeefle-heefecemkebOe Deewj DeuheyenglJe~
JesoveeKeC[ veece Jeeues Fme elegLe& KeC[ ceW eej ebLe nQ~ veJeceeB-oMeJeeB-ieejnJeeB Deewj yeejnJeeB, Fve eej
ebLeeW ceW hetje JesoveeKeC[ meceeefJe nw~ veJeceer hegmleke ceW ke=efle veece kee Devegeesieej nw, Fme ebLe ceW 76 met$e nQ~
Fme ebLe ceW efJeMes<ehe mes 44 ieCeOejJeuee ceb$eeW kee efJemle=le DeLe& kene ieee nw~ oMeJeeR hegmleke mes Jesovee
Devegeesieej kee DeejbYe nw~ GmeceW Jesoveeefve#eshe-JesoveeveeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve1. <edKeb[eiece, OeJeueeerkee meceefvJele hegmleke 9, he=. 134~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

Ghemebnej /271

JesoveeYeeJeefJeOeeve-JesoveeeleeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeveJesoveeDeveblejefJeOeeve-JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeefJeOeeveeveerefle <ees[MeevegeesieejeefCe JeefCe&leeefve~

oMecehegmlekes Jesoveeefve#eshe-JesoveeveeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeve
veeceeefve hebeevegeesieejeefCe keefLeleeefve~ le$e ebLes met$emebKee$eeesefJebMeleefOekeef$eMeleeefve meefvle~
SkeeoMecehegmlekes JesoveekeeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-veeceOeses s Devegeesieejs mle:~ De$e met$eeefCe
ef$eveJeleefOekeheeMeleeefve meefvle~
eoMecehegmlekes JesoveeeleeefJeOeeveeoejYe JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheeleb veJeevegeesieejeefCe eefleheeefoleeefve
YeJeefvle~
Deefmceved evLes eeefhe ew ceneefOekeejew ke=lJee eLeces ceneefOekeejs hebeeefOekeeje efleeres ceneefOekeejs
elJeejesefOekeeje: ke=lee:~ leLeeefhe elegefJeMelevegeesieejs Jesoveevegeesieejb efleereceefmle~ Deefmceved Jesoveeveeefcve
Devegeesieejs <ees[MeevegeesieejeefCe DevleYexohesCe keefLeleeefve~ leohes#eee Fceeefve JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejeefoveJece-oMeceeefo<ees[Meheeleb DevegeesieejeefCe %eeleJeeefve YeJeefvle~
De$e eoMeceevLes met$eeefCe $eeefebMeoefOekeheeMeleeefve %eeleJeeefve~
Deefmceved elegLe&Keb[s JesoveeveeceOeses meJee&efCe met$eeefCe Skemene-hebeMele-elego&Meeefceleeefve YeJeefvle~
leelhee&cesleled-veJeceevLes ke=levegeesieejb, hegvee oMecewkeeoMeceeoMecehegmlekes<eg Jesovee veeceevegeesieejb

Jesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-JesoveeeleeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveJesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblejefJeOeeve-JesoveemeefVeke<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeveJesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJe efJeOeeve es 16 Devegeesieej JeefCe&le nQ~

oMeJeeR hegmleke kes Devoj Fve 16 DevegeesieejeW ceW mes Jesoveeefve#eshe-JesoveeveeefJeYee<eCelee-Jesoveeveece
efJeOeeve-JesoveeJeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeve veece Jeeues heeBe Devegeesieej kens iees nQ~ Fme ebLe ceW met$e mebKee
323 nw~
ieejnJeeR hegmleke ceW JesoveekeeueefJeOeeve, JesoveeYeeJeefJeOeeve veece kes oes Devegeesie ej nQ~ eneB met$e heeBe meew
eflejeveJes nQ~ yeejnJeeR hegmleke ceW JesoveeeleeefJeOeeve mes ueskej JesoveeDeuheyenglJe hee&vle veew Devegeesieej eefleheeefole
efkees nQ~
Fme ebLe ceW eeefhe oes ceneefOekeej kejkes eLece ceneefOekeej ceW heeBe DeefOekeej nQ Deewj efleere ceneefOekeej
ceW eej DeefOekeej efkees nQ, efhej Yeer eewyeerme DevegeesieejeW ceW Jesoveevegeesieej veece kee en efleere Devegeesieej nw~
Fme Jesovee veece kes Devegeesieej ceW meesuen Devegeesieej DevleYexohe mes kens iees nQ~ Gme Dehes#ee mes es
JesoveeeleeefJeOeeve Devegeesieej Deeefo veJeceW-oMeJeW mes ueskej meesuen leke Devegeesieej eneB peevevee eeefnS~
Fme yeejnJeW ebLe ceW 533 met$eeW keer mebKee peevevee eeefnS~
Jesovee veece kes Fme elegLe& KeC[ ceW kegue efceueekej meYeer met$e Ske npeej heeBe meew eewon (1514)
mebKee eceeCe nesles nQ~
leelhee& en nw efke veJeceW ebLe ceW ke=efle Devegeesieej Deewj oMeJeW mes yeejnJeW leke leerve ebLeeW ceW Jesovee veece

272 / Ghemebnej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

JeefCe&leced~ DeleSJe Deme JesoveeKeC[ veece meeLe&keceefmle~

Dees elegeJf eMeefle-Devegeeieejs<eg ceOes mheMe&-kece&-eke=leeefo-eefJebMelevegeesieejeCeeb JeCe&vee YeefJe<eefle~
les<eg ebLes<eg Jeie&Ceeveeb eOeevelJeeled Jeie&CeeKeC[-efceefle meb%ee Jele&les~
S<eg hebeKeC[s<JesJe <ees[MeevLee efJeYeee: meefvle~ <eKeC[es ceneyebOeveeceOeseesefmle Fefle %eeleJeced~

kee Devegeesieej hetje JeefCe&le nw, FmeefueS Fmekee JesoveeKeC[ veece meeLe&ke nw~
Deeies eewyeerme DevegeesieejeW ceW mheMe&-kece&-eke=efle Deeefo 22 DevegeesieejeW keer JeCe&vee nesieer~ Gve ebLeeW ceW
Jeie&CeeDeeW keer eOeevelee nesves mes Jeie&CeeKeC[ en meb%ee nw~
Fve heeBe KeC[eW ceW ner meesuen ebLe efJeYee nQ leLee "e KeC[ ceneyebOe veece Jeeuee nw, Ssmee peevevee eeefnS~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced /273

jepeie=ner-leerLe&me ceenelcecedheeJeehegjer efme#es$es heeb[gkeefMeueeheefjmejs veJeefveefce&lecebefojs eerceneJeerjmJeeefcevemleoJeieenveeeceeCeeJeeueJeCeeae-eefleceeee: hebekeueeCekeeefleeb ceeie&Meer<e&hebecee: eejYe oMeceerheeleb keejefelJee jepeie=nerleerLex
Jeeb meceeielee:~
DeOegvee$e jepeie=nerleerLe&#es$es ceeie&Meer<e&MegkeuewkeeoMee DeejYe hetefCe&ceehee&vlee YeieJele: eercegefvemegeleveeLeme
pevceYetceew lemewJe YeieJele: heekeueeCekeeeflee YeJevleer Deemles~

eercegefvemegeleveeLeme peerJeveJe=ecedJele&ceeveeJemeefhe&Ceerkeeueme elegefJeMeefleleerLekejhejchejeeeb efJebMeefleleceeseb YeieJeeved Jele&ceevekeeues

efJenejeevleme veeueboe-peveheos efmLelejepeie=nerveieee eoMeue#e<ees[Memene-heeMeleef$ebMeodJe<e&hetJe Depeeele~
Deme YeieJelees ieYe&-pevce-lehe:kesJeue%eevekeueeCeeve$ewJe yeYetJeg:~ meccesoefMeKejs efvepe&jveeceketeled efveJee&Ceb
e eehe~
efhelee megefce$ees cenejepe:, ceelee meescee ceneje%eer, nefjJebMeefleuekeeYeg: Jew[te&ceefCemeefVeYe: keeefvleceeved,
MejerjeslmesOees efJebMeefleOevegeceeCeb, ef$ebMelmemeneJe<ee&eg<ke:~ YeieJeeved cegefvemegeleveeLe: eeJeCeke=<Ceeefleereeeeb
ieYe&keueeCekeb mebeehe JewMeeKeke=<CeeeoMeeb pevce ie=nerleJeeved~ eefJebMeeflemeneheeMeleJe<ee&vevlejb jepeYeejb
mJeheg$eee olJee le$ewJe veieee&: yeefnveeaueJeveveeceeseeves JewMeeKeke=<CeeoMeceeb ebhekeJe=#eleues oer#eeceeoee cenecegevf e:
emLekeeues SkeJe<e Jeleerle hegve: le$ewJe ebhekeJe=#eleues JewMeeKeke=<CeeveJeceeb kesJeue%eeveceJeehveesled~
YeieJelmeceJemejCes eerceefuuemesveeoeeseoMeieCeOejosJee:, ef$ebMelmenecegvee:, Deeefe&keeheg<heovleeieefCeveer,

jepeie=ner leerLe& kee ceenelceheeJeehegjer efme#es$e ceW heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW veJeefveefce&le cebefoj kes Deboj eer ceneJeerj mJeeceer keer
DeJeieenvee eceeCe (7 neLe keer) eJeeue-cetbieeJeCeea ueeue eeflecee keer hebekeueeCeke eeflee ceieefmej Megkeuee
hebeceer mes eejbYe kejkes oMeceer leke kejJeekej nce ueesie mebIe meefnle jepeie=ner Dee iees~ hegve: jepeie=ner leerLe&#es$e hej
ceieefmej Megkeuee SkeeoMeer mes ueskej hetefCe&cee hee&vle YeieJeeve eer cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce ceW GvneR cegefvemegele
YeieJeeve keer hebekeueeCeke eeflee mecheVe ngF&~
eer cegefvemegeleveeLe kee peerJeveJe=eJele&ceeve DeJemeefhe&Ceerkeeue keer eewyeerme leerLekej hejcheje ceW es yeermeJeW YeieJeeved Jele&ceevekeeue ceW efyenej eevle
kes veeueboe efpeues ceW efmLele jepeie=ner veiejer ceW yeejn ueeKe meesuen npeej heeBe meew leerme (1216530) Je<e& hetJe&
pevces Les~ Fve YeieJeeve kes ieYe&-pevce-lehe Deewj kesJeue%eeve es eej keueeCeke eneR ngS Deewj FvneWves meccesoefMeKej
kes efvepe&j ket mes efveJee&Ceheo kees eehle efkeee Lee~
Gvekes efhelee megefce$e cenejepe Deewj ceelee cenejeveer meescee LeeR~ nefjJebMe kes efleueke Jes eYeg Jew[te&ceefCe
(veerueceefCe) kes meceeve keeefvle Jeeues Les, Gvekes Mejerj keer TBeeF& 20 Oeveg<e eceeCe Deewj Deeeg 30 npeej Je<e& Leer~
YeieJeeved cegefvemegeleveeLe ves eeJeCe ke=<Cee efleeree kees ceelee kes ieYe& ceW Deekej ieYe&keueeCeke kees eehle efkeee Deewj
JewMeeKe ke=<Cee eoMeer kees pevce efueee~ 22 npeej 500 Je<e& kes Devevlej Jes Deheves heg$e kees jepeYeej meeQhekej
Gmeer jepeie=ner veiejer kes yeenj veerueJeve veeceke Geeve ceW JewMeeKe ke=<Cee oMeceer kees ebheke Je=#e kes veeres oer#ee
OeejCe kejkes cenecegefve yeve iees~ emLe keeue ceW GvneWves Ske Je<e& Jeleerle kejkes hegve: Gmeer ebhekeJe=#e kes veeres

274 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hebeeMelmeneeefe&kee:, Skeue#eeeJekee:, ef$eue#eeceeCeeeeefJekeee DemebKeeleosJeosJeebievee:, YeieJele: MeemeveosJe:

JeCee#e:, yengefheCeerosJeereef#eCeer MeemeveosJeer eefmee~
eYeg: meccesoefMeKejheJe&lemeesheefj Skeceemeheeleb eesieb efvee heeuiegveke=<CeeeoMeeb efleLeew Deelceve:
hejceevevomJeheb efmeOeece DeJeehe~ Fceb eercegefvemegeleleerLekejcenceefhe Yekelee vecemkejesefce~
erkeehetelf e&:-Dee eYeesoea#eekeueeCekeeefleeefleLeew Jeerjeyos ef$ebMeogejhebeefJebMeefleMeleleces ceeie&Meer<e&Megkeuee$eeesoMeeb efJebMeefleleceleerLekejYeieJebleb eercegefvemegeleveeLeb cegngceg&ngve&cemke=le hegve: DebefleceleerLekejeerceneJeerjmJeeefceveb
e JebefolJee eYees: cegefvemegeleveeLeme ieYe&pevceoer#eekesJeue%eeveheefJe$eleerLe eermevceefleveeLeme eLeceosMeveeYetefceb
e Jevoceeveee ceee cenodn<e&YeeJesve eer<edKeC[eieceevLes<eg eoMeevLeme S<ee efmeevleefebleeceefCeerkee
heefjhete&les~
evLekelee& efefJeOe: keLeles~ leLeeefnkeeejes ogefJeehhees CeeoJJees DelLeiebLeYesoseEn~
oJJeeefoeGheeejsefnb Yeeefmecees DelLekeeejb1~~55~~

Deekej JewMeeKe ke=<Cee veJeceer kees kesJeue%eeve eehle kej efueee~

YeieJeeve kes meceJemejCe ceW eer ceefuuemesve Deeefo De"ejn ieCeOejosJe Les, leerme npeej cegefve Les, Deeefe&kee
heg<heovlee veece keer ieefCeveer SJeb heeeme npeej Deeefe&keeSB LeeR, Ske ueeKe eeJeke leLee leerve ueeKe eceeCe
eeefJekeeSB LeeR, DemebKeele osJe-osefJeeeB Les, YeieJeeve kes Meemeve osJe JeCee#e SJeb MeemeveosJeer yengefheCeerosJeer
eef#eCeer es meYeer eefmeef kees eehle ngS nQ~
eYeg ves meccesoefMeKej heJe&le kes Thej Ske ceeme leke eesie kee efvejesOe kejkes heeuiegve ke=<Cee eoMeer efleefLe
kees Deelcee kes hejceevevomJehe efmeOeece-cees#e kees eehle efkeee Lee~ Ssmes eer cegefvemegele YeieJeeve kees cesje
YeefehetJe&ke vecemkeej nesJes~
erkee keer hetCe&leeDeepe eYeg kes hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe kes ceOe oer#eekeueeCeke kes efove Jeerj efveJee&Ce mebJeled
2530 ceW ceieefmej Megkeuee $eeesoMeer kees yeermeJeW leerLekej YeieJeeve eer cegefvemegeleveeLe kees yeejcyeej vecemkeej kejkes
hegve: Debeflece leerLekej eer ceneJeerj mJeeceer kees Jebove kejkes eYeg cegefvemegeleveeLe kes ieYe&-pevce-oer#ee SJeb
kesJeue%eeve mes heefJe$e leerLe& kees leLee eer mevceefleveeLe keer eLece osMeveeYetefce jepeie=ner veiejer keer Jebovee kejles ngS
Delevle nef<e&le YeeJehetJe&ke eer<edKeC[eiece ebLeeW ceW yeejnJeW ebLe keer en efmeevleefebleeceefCeerkee cesjs eje hetCe&
keer pee jner nw~
ebLekelee& oes ekeej kes kens nQ~ pees Fme ekeej nQMueeskeeLe&-DeLe&kelee& Deewj ebLekelee& kes Yeso mes kelee& kes oes Yeso peevevee eeefnS~ GveceW mes Jeeefoke
eej ekeej mes DeLe&kelee& kee efveheCe kejles nQ~~55~~
Fme ekeej efleueeseheCCeefe ebLe ceW eereefleJe=<eYeeeee& ves leerLekej eer ceneJeerj mJeeceer kees Je-#es$e-keeue
Deewj YeeJe keer Dehes#ee DeLe&Meee kee kelee& kene nw~
1. efleueeseheCCeefe, he=. 7, ieeLee 55~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 275

YeieJeeved ceneJeerjmJeeceer JewMeeKeMegkeueeoMeceeb pe=befYekeeeeces $e+pegketueeveoerleerjs meeueJe=#eme leues

MegkeueOeeveeefivevee Ieeeflekecee&efCe efvenle efoJekesJeue%eeveceJeehe~ lelkeeues SJe meewOecexve%eee Oeveheefle:
hebemeneOeveteb <f e DeekeeMeebieCes ielJee efoJemeceJemejCejeveeb JeOeeled~ elegeCf e&keeeosJew: meceefvJelee eoMeieCeJesef lee
eYees: meYee MegMegYes efkebleg eYeeseof J& eOJeefveve& yeYetJe~ meJe&$e eereJf enejes YetlJee jepeie=nerveieee efJehegueeeueheJe&lemeesheefj
eYees: meceJemejCejevee mebpeelee~
meewOecexvsCe efoJeOJevesjYeeJekeejCeb mebef evle egkelee ieesleceiees$eere FvYetelf e-efJeees$e meceJemejCes Deeveerle:~
Demees efJeeJee&: eerceneJeerjmJeeefceve: meceJemejCes ceevemlebYeceeueeskee ieefueleceoes YetlJee meceioMe&vesve meceefvJelees
eYees: efMe<elJeb mJeerke=le pewvesejeroer#eeb peeen~ lel#eCes SJe Deeb cenecegefve: FvYteefle: eer ieewlece: ieCeOejheoJeeR
mebeehe celeeefoeleg%ee&veeefve Glheee mehleef&meceefvJelees yeYetJe~
leoeveercesJe eeJeCeke=<CeeeefleheefeLeew eerceneJeerjmJeeefceve: efoJeOJeefve: efvejieled~
Geb e efleueeseheCCeefeevLespeeseCeheceeCemebef"oefleefjeecejceCegJeefCeJenheef[yeesnes~
efceogceOegjieYeerjlejeefJemeoefJemeemeeueYeemeeefnb~~60~~
Dejme ceneYeemee KeguueeYeemee efJe meemeemebKee~
DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe meeueYeemeeDees~~61~~

YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer ves JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove pe=efcYekee eece ceW $e+pegketuee veoer kes le hej
meeue Je=#e kes veeres MegkeueOeeve keer Deefive kes eje Ieeefleee keceeX kee veeMe kejkes efoJe kesJeue%eeve kees eehle
efkeee Lee~ lelkeeue ner meewOece& Fv keer Dee%ee mes Oeveheefle kegyesj ves heeBe npeej Oeveg<e Thej DeekeeMe ceW DeOej
efoJe meceJemejCe keer jevee yevee oer Leer, eejeW efvekeee kes osJeeW mes meceefvJele yeejnieCe-meYee mes Jesefle eYeg
ceneJeerj Gme meceJemejCe kes ceOe keceueemeve hej efJejepeceeve Les efkevleg Gvekeer efoJeOJeefve veneR efKejer Leer~ meYeer
peien efJenej neskej jepeie=ner veiejer ceW efJehegueeeue heJe&le kes Thej eYeg kes meceJemejCe keer jevee nes ieF& DeLee&led
efJehegueeeue heJe&le hej meceJemejCe jevee ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer efJejepeceeve nes iees~
leye meewOece& Fv YeieJeeve keer efoJeOJeefve kes ve efKejves kee keejCe meesekej egefe mes ieewlece iees$eere
FvYetefle yeeeCe kees YeieJeeve kes meceJemejCe ceW ues Deees~
Gve yeeeCe cenesoe ves eer ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW ceevemlebYe kees osKekej ieefueleceoceevejefnle neskej meceioMe&ve mes meceefvJele neskej-meceief yevekej eYeg keer efMe<elee kees mJeerkeej kejkes
pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~ lel#eCe ner es cenecegefve FvYetefle eer ieewlece mJeeceer ieCeOej heoJeer kees eehle kejkes
ceefle Deeefo eej %eeve kees GlheVe kejkes mehle $e+efeeW mes meceefvJele nes iees~ Gmeer mecee eeJeCe ke=<Cee eefleheoe
efleefLe kees eer ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve efKejves ueieer~
pewmee efke efleueeseheCCeefe ebLe ceW JeCe&ve Deeee nwieeLeeLe&-pees Ske eespeveeceeCe meceJemejCe meYee ceW efmLele efleee, osJe Deewj ceveg<eeW kes mecetn kees
eefleyeesefOele kejves Jeeues nQ, meb%eer peerJeeW keer De#ej Deewj Deve#ejhe De"ejn ceneYee<ee leLee meele meew eser
Yee<eeDeeW ceW heefjCele ngF& Deewj leeueg, oble, DeeW" leLee keC" kes nueve-euevehe Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner

276 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Soeefmeb YeemeeCeb leeuegJeobleeskeb"JeeJeejb~

heefjnefje Skekekeeueb YeJJepeCeeCebokejYeemees~~62~~
YeeJeCeJeWlejpeesFefmeekehheJeemesefnb kesmeJeyeuesefnb~
efJeppeenjsefnb eefkekehhecegnsefnb Cejsefnb efleefjSefnb~~63~~
Sosefnb DeCCesefnb efJejefeoejCeejefJebopegiehetpees~
efomeeuemeejes cenJeerjes DelLekeeejes~~64~~
megjKesejceCenjCes iegCeCeeces hebemesueCeejefcce~
efJeGueefcce heJJeoJejs JeerjefpeCees Dekeeejes~~65~~
eGjmmees hegJJeeS efjefmemesuees oeefnCeeS JesYeejes~
CeFefjefoefomeeS efJeGuees oesefCCe eflekeesCeefoeeeje~~66~~
eeJemeefjes efCCees JeCeeefCeuemeesceefomeefJeYeeiesmeg~
F&meeCeeS heb[t JeCCee meJJes kegmeiieheefjejCee1~~67~~
De$e leerLex mebeefle jlveefieefjveeceheJe&les eYees: eercegevf emegeleveeLeme oer#eekeueeCeke-kesJeue%eevekeueeCekeeYeeb
heefJe$eejCeefevneefve Jele&vles~
SlLeeJemeefhheCeerS eGlLekeeuemme eefjceYeeieefcce~
leseermeJeemeDe[ceemeheCCejmeefoJememesmeefcce ~~68~~

mecee ceW YeJepeveeW kees Deevevo kejves Jeeueer Yee<ee (efoJeOJeefve) kes mJeeceer nQ~~60-61-62~~
YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer Deewj keuheJeemeer osJeeW kes eje leLee veejeeCe, yeueYe, efJeeeOej Deewj
eeJeleea Deeefo ecegKe ceveg<e, efleee Deewj Deve Yeer $e+ef<e-cenef<e&eeW mes efpevekes ejCeejefJevoegieue keer hetpee keer
ieF& nw Deewj efpevneWves mechetCe& heoeLeeX kes meej kees osKe efueee nw, Ssmes ceneJeerj YeieJeeve (Je keer Dehes#ee)
DeLee&iece kes kelee& nQ~ osJe Deewj efJeeeOejeW kes ceve kees ceesefnle kejves Jeeues Deewj meeLe&ke veece mes eefme hebeMewue
(hebe hene[eW mes megMeesefYele) veiej DeLee&led jepeie=ner veiejer ceW, heJe&leeW ceW es efJehegueeeue heJe&le hej eer Jeerjefpevesv
(#es$e keer Dehes#ee) DeLe&Meee kes kelee& ngS~~63-64-65~~
jepeie=n veiej kes hetJe& ceW eleg<keesCe $e+ef<eMewue, oef#eCe ceW JewYeej Deewj vew$e+le efoMee ceW efJehegueeeue heJe&le
nw~ es oesveeW, JewYeej Deewj efJehegueeeue heJe&le, ef$eueeske Deeke=efle mes ege nQ~~66~~
heefece, JeeeJe Deewj meesce (Gej) efoMee ceW hewuee ngDee Oeveg<e kes Deekeej kee efVe veece kee heJe&le nw Deewj
F&Meeve efoMee ceW heeC[g veece kee heJe&le nw~ Gheeg&e heeBeeW ner heJe&le kegMeeeeW mes Jesefle nQ~~67~~
Fme jepeie=ner leerLe& hej Jele&ceeve ceW jlveefieefj veece kes heJe&le hej eYeg eer cegefvemegeleveeLe kes oer#eekeueeCeke
Deewj kesJeue%eevekeueeCeke kes eleerke ceW heefJe$e ejCeefevn yeves ngS nQ~
ieeLeeLe&-eneB DeJemeefhe&Ceer kes elegLe&keeue kes Deefvlece Yeeie ceW lesleerme Je<e&, Dee" ceen Deewj hevn efove
Mes<e jnves hej Je<e& kes eeJeCe veeceke eLece cenerves ceW, ke=<Ce he#e keer eefleheoe kes efove DeefYeefpele ve#e$e kes Gefole
jnves hej Oece&leerLe& keer Glheefe ngF&~~68~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 8~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 277

Jeememme he{ceceemes meeJeCeCeeceefcce yengueheef[JeeS~

DeefYepeerCekeKeeefcce e Ghheeer OecceeflelLemme~~69~~
meeJeCeyengues heeef[Jecegnges megnesoes jefJeCees~
DeefYepemme he{cepeesS pegiemme Deeoer Fcemme heg{b1~~70~~
Devevlejb eerieewlecemJeeceer-evLekelee& yeYetJe~
Geb e eereefleJe=<eYeeeeexCecenJeerjYeeefmeelLees leefmmeb Keseefcce lelLe keeues e~
KeeeesJemeceefJeJeefoeGjceueceF&efn hegCCesCe~~76~~
ueeseeueeseeCe lene peerJeepeerJeeCe efJeefJenefJemeesmeg~
mebosnCeemeCelLeb GJeieoefmeefjJeerjeueCecetuesCe~~77~~
efJeceues ieesoceieeses peeosCeb FboYetefoCeecesCe~
eGJesoheejiesCeb efmemmesCe efJemegmeeruesCe~~78~~
YeeJemegoheppeesefnb heefjCeoceefeCee De yeejmebieeCeb~
eesmehegJJeeCe lene SkekecegngesCe efJejeCee efJeefnoes~~79~~
Fe cetueleblekeee efmeefjJeerjes FboYetefoefJehheJejes~
GJelebles keeejes DeCeglebles mesmeDeeFefjee2~~80~~

eeJeCe ke=<Cee heef[Jee-eefleheoe (Skeced) kes efove cegntle& kes jnles ngS mete& kee MegYe Goe nesves hej
DeefYeefpele ve#e$e kes eLece eesie ceW egie kee eejbYe ngDee, en mhe nw~~69-70~~
Fmekes Devevlej eer ieewlece mJeeceer ebLekelee& ngS~
eereefleJe=<eYeeeee& ves efleueeseheCCeefe ceW Fmekee JeCe&ve kejles ngS kene nwieeLeeLe&-YeieJeeved ceneJeerj kes eje Gheefo heoeLe&mJehe, Gmeer #es$e Deewj Gmeer keeue ceW %eeveeJejCe
kes efJeMes<e #eeesheMece mes Je=ef kees eehle efvece&ue eej yegefeeW (kees, yeerpe, mebefYeVeees$e Deewj heoevegmeejer) mes
heefjhetCe& ueeske, Deueeske Deewj peerJeepeerJeeefo efJeefJeOe efJe<eeeW ceW GlheVe ngS mebosn kees ve kejves kes efueS eer
Jeerj YeieJeeved kes ejCe-cetue keer MejCe ceW DeeS ngS, efvece&ue ieewlece iees$e ceW GlheVe ngS eLeceevegeesie,
kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie Fve eej JesoeW ceW DeLeJee $e+iJeso, epegJexo, meeceJeso Deewj
DeLeJe&Jeso, Fve eej JesoeW ceW heejbiele, efJeMeg Meerue kes Oeejke, YeeJeeglehe heee&e mes yegef keer heefjhekeJelee
kees eehle, Ssmes FvYetefle veeceke efMe<e DeLee&led ieewlece ieCeOej eje Ske cegntle& ceW yeejn Debie Deewj eewon hetJeeX
keer jevee he mes eefLele efkeee ieee~
Fme ekeej eer Jeerj YeieJeeved cetueleb$ekelee&, yeeeCeeW ceW es FvYetefle ieCeOej Gheleb$e-kelee& Deewj Mes<e
Deeeee& Devegleb$e-kelee& nQ~~76 mes 80~~
1. efleueeseheCCeefe he=. 8~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 9-10, ieeLee 76 mes 80~

278 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlecemJeeceer heefjee:-

Deefmle ceieOeosMes yeeeCeveece veiejb~ le$e Meebef[ueveeceOesees efJeemleme s Yeeex mLebef[uee-kesMejerveeceOeses

mle:~ eLeceYeeee&ee: ew heg$eew ieewlece: ieeie&e yeYetJeleg:~ efleereYeeee&ee: Yeeie&JeeKe Ske: heg$ees yeYetJe~
S<eeb $eeeCeeb heg$eeCeeb FvYetefle-DeefiveYetefle-JeeegYetefleveeceeveefhe Deemeved~
Deeb ieewleceeKees efJeeJej: ceneefYeceeveer yeeMeeueeeeb hebeMeleefMe<eeCeecegheeOeeeesYeJeled~
Denb elego&MeceneefJeeeveeb heejbielees efJeeved ceeeshejs kesefeoefhe efJeevmeesefmceved Yetleues ve mevleerefle
ceveceeveeseb DeOeeheeefle mce~
YeieJevceneJeerjmJeeefceve: kesJeue%eeveekeexoes meleefhe meceJemejCemeYeeeeb eYeesefo&JeOJeefveve& efvepe&ieece~
<ed<eefefoJemeeveblejb meewOecexves ieCeOejeYeeJes YeieJelees efoJeOJeefveve&YeJeleerefle mJeeJeefOe%eevesve efveefele
mebeeflekeeues ieewleceeseb efJeees eesieesmleerefle mebeOeee& Je=heb ie=nerlJee leme yeeMeeueeeeb ielJee yeJeerefleYees: efJeeJej! cece ieg: mebeefle OeeveefmLelees ceewveceeoee efleefle, Dele SJeenb Skeme MueeskemeeLe&ceJeyeesgce$eeieleesefmce~
lesve ieJexCeeseb-eenb DeLe %eeheefe<eeefce leefn& lJeb efkeb oemeefme?
FvsCe keefLeleb-eefo YeJeeved DeLe&cekeefj<eled leefn& meJex<eeb mece#esnb leJe efMe<eesYeefJe<eced eefo YeJeeved

eer ieewlece mJeeceer kee heefjeeceieOeosMe ceW yeeeCe veece kee Ske veiej nw~ JeneB MeeefC[ue veece kes yeeeCe Les, Gvekes mLebef[uee Deewj
kesmejer veece Jeeueer oes helveer LeeR~ eLece helveer mes ieewlece Deewj ieeie& veece kes oes heg$e ngS~ efleere helveer mes Yeeie&Je
veece kee Ske heg$e ngDee~ Fve leerveeW heg$eeW kes FvYetefle-DeefiveYetefle Deewj JeeegYetefle veece Yeer Les~
GveceW mes en ieewlece veece kes yeeeCe ceneDeefYeceeveer Les Deewj Jen Deheveer yeeMeeuee ceW heeBe meew efMe<eeW kees
he{eves Jeeues GheeOeee Les~
ceQ eewon ceneefJeeeDeeW kee heejbiele efJeeved ntB, cesjs meceeve keesF& otmejs efJeeved Fme Oejleer hej veneR nQ Ssmee
ceeveles ngS Jen meYeer kees Jeso-JesoebieeW kee DeOeeve kejeles Les~
peye YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees kesJeue%eevemete& kes Goe nesves hej Yeer meceJemejCe meYee ceW eYeg keer
efoJeOJeefve eie veneR ngF&~ leye eeme" efoveeW kes heeeled meewOece& Fv ves Deheves DeJeefOe%eeve mes en peevekej efke
ieCeOej kes DeYeeJe ceW YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR eie nes jner nw Deewj Jele&ceeve ceW Ske ieewlece yeeeCe ner
Fme eesie nQ, Ssmee meesekej Jes mJeeb efJeefeee mes Ske Je= heg<e kee he OeejCe kejkes ieewlece keer yeeMeeuee ceW
peekej kenles nQns efJeeJej! cesjs ieg Fme mecee Oeeve ceW efmLele neskej ceewve ele ueskej yew"s nQ, FmeefueS ceQ Deehemes Ske
Mueeske kee DeLe& peeveves kes efueS Deeee ntB~
Gme yeeeCe ves ieJe& kes meeLe Gej efoeeeefo ceQ legcnejs Mueeske kee DeLe& yelee otBiee, lees legce cegPes keee oesies ?
Fv ves keneeefo Deehe DeLe& yelee oWies, lees meYeer kes meeceves ceQ Deehekee efMe<e yeve peeTbiee Deewj eefo Deehe Gmekee DeLe&

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 279

DeLe veeJeyeesOeefe<eled leefn& mJeefJeeeefLe&efYe: men GYeeYeele=Yeeceefhe meeOe cece iegjesefMe&<eesYeefJe<eled~

ieewlecesve Sleeveb mJeerke=leced~
leoeveeR Je=heOeeefjCee FvsCe eesecedOece&eb ef$eefJeOekeeuemeceekece&, <e[dJekeeemeefnlee: meceewe uesMee:~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLez-jbieeJesoceefveMeb Jeo eeefmlekeeeced~~
leoe ceveefme mebefevle keefLeleb-Yees: efJee! lJeb mJeiegjes: heeex eue, le$ewJeenb DeLe %eeheefelJee leJe
iegCee meeOe Jeeob keefj<eeefce~
meewOecexv: SleoekeCe& emeVees YetlJee meJez: meeOe eeeue~ YeieJevceneJeerj mJeeefceve: meceJemejCemeefVeOeew
Deeievle: meJex jepeie=nerefJehegueeeuemeesheefj meceepeiceg:~
ceevemlebYeb efJeueeskee lel#eCes SJe ieewleceefJeeme ceeveb ieefueleb peeleb, leme oMe&veceesnefleefcejehenjCes meefle
meceioMe&veceeefJeye&YetJe~
leoeveeR FvYetelf eveeceOeseeseb efJeees YeieJevleb mlegJeeve: hegve: hegve: vecemkeejb ekeej~ leoveg mJeYeele=Yeeb
meJe&eMf e<ewe meeOe eYees: heeocetues pewvesejeroer#eeceeoee eYees: efMe<elJeb mJeerekeej~ Devlecegn& lt ex SJe ieewlecemJeeceer
cenecegefve: ceefleegleeJeefOeceve:hee&e%eevew: men mehleef&meceefvJelees yeYetJe~ leLee e lelkeeues SJe YeieJeleeb
eLeceieCeOejesYeJeled~ GYeew Yeelejew Deefhe mJehebeMele-hebeMeleefMe<ew: meeOe oere#f eleew YetlJee leew Deefhe ieCeOejew
yeYetJeleg:~

veneR yelee heeSbies lees Deehe Deheves meYeer efJeeeefLe&eeW SJeb oesveeW YeeFeeW kes meeLe cesjs ieg kes efMe<e yeve peevee~
ieewlece ves en Mele& mJeerkeej kej ueer~
leye Je=heOeejer Fv ves Dehevee Mueeske megveevee eejbYe kej efoeeMueeskeeLe&-oes Oece&, leerve ekeej kee keeue, mechetCe& kece&, n Je Deewj keee mes meefnle mecee (Meee),
uesMee, leJe, mebece, ieefle mes meefnle heoeLe& Deewj DebieeJeso Deewj Deefmlekeee Deeefo kes yeejs ceW Deehe yeleueeFes~
leye ieewlece Mueeske kes DeLe& kees ve mecePe heeves kes keejCe ceve ceW keg meesekej yeesues-ns yeeeCe osJelee!
legce Deheves ieg kes heeme cegPes ues euees, JeneR hej ceQ Fmekes DeLe& kees yeleekej legcnejs ieg kes meeLe Jeeo-MeeeeLe&
kebiee~
meewOece& Fv en megvekej KegMe neskej Gve meYeer kes meeLe eue he[e~ YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes
meceJemejCe keer meefVeOeer ceW Deeles ngS Jes meYeer jepeie=ner kes efJehegueeeue hej hengBe iees~
JeneB meJe&eLece ceevemlebYe kees osKekej Gmeer #eCe ieewlece yeeeCe kee Denbkeej etj-etj nes ieee Gmekes
oe mes oMe&veceesnveere kece& kee DebOekeej ve nesles ner meceioMe&ve eie nes ieee~
Gme mecee FvYetefle veece kes Fme efJee ves YeieJeeve keer mlegefle kejles ngS hegve:-hegve: GvnW vecemkeej efkeee~
hegve: Deheves oesveeW YeeFeeW SJeb mecemle efMe<eeW kes meeLe eYeg kes heeocetue ceW pewvesejer efoiecyej oer#ee enCe kej eYeg
keer efMe<elee mJeerkeej kej ueer~ Devleceg&ntle& ceW ner Jes ieewlece mJeeceer cenecegefve ceefle-egle-DeJeefOe-ceve:hee&e %eeveesW
kes meeLe meele $e+efeeW mes meceefvJele nes iees leLee Jes Gmeer #eCe YeieJeeve kes eLece ieCeOej yeve iees~ oesveeW YeeF& Yeer
Gvekes meeLe ner oeref#ele neskej YeieJeeve kes ieCeOej yeve iees leLee Gvekes heeBe meew efMe<e Yeer oeref#ele neskej efoiecyej
cegefve yeve iees~

280 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ieewlecemJeeefcevee efMe<es mebpeeles meefle eYeesefo&JeOJeefveefve&pe&ieece~ leoeveeR meceJemejCes DemebKeeleYeJee

osJee: osJee, mebKeelee ceveg<ee: mebKeelee: eflee&ee-eoMeieCee: YeieJelees efoJeOJeefvemJeheecece=leJeeCeeR
heeeb heeeb meblegemmeble=hlee: yeYetJeg:~
eeJeCeke=<CeeeefleheefeLeew ceneJeerjeYeesOe&ce&leerLeexlheefeefoJemes SJe eoMeebiejevee mebpeeleeGeb eefJeveseesnb ke=leeees peerJeleJeefJeefveees~ meewOece&hetefpele: heeMeleyeeeCemetvegefYe:~~367~~
eerJeOe&ceeveceevece mebeceb eefleheVeJeeved~ leowJe ces meceglheVee: heefjCeeceefJeMes<ele:~~368~~
$e+e: mehlemeJee&eveeceheLe&heoevele:~ YeejkeesheosMesve eeJeCes yengues efleLeew~~369~~
he#eeoeJeLe&hesCe mee: heee&Ceceved mhegced~ hetJee&Cns heefeces Yeeies hetJee&Ceecehevegeceeled~~370~~
Fleveg%eelemeJee&hetJee&Leex Oeereleg<keJeeved~ Deeveeb evLemevoYe hetJe&je$eew JeOeecenced~~371~~
hetJee&Ceeb heefeces Yeeies evLekelee& leleesYeJeced~ Fefle egleefe& Yf e: hetCeexYetJeb ieCeYe=oeefoce:~~372~~1
mebeefle eer ieewlecemJeeefcecegKekeceueefJeefveie&lee: eleees jevee: mebeehevles~ ewleYeefe:, owJeefmekeDeowJeefmeke2-heeef#ekeeefleeceCeoC[kee:, JeerjYeefe: ieCeOejJeueeceb$eee~

ieewlece mJeeceer kes eje eYeg keer efMe<elee mJeerkeej kejves hej legjble YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve eie
nes ieF&-efKejves ueieer~ Gme mecee meceJemejCe ceW DemebKeele YeJe eeCeer, osJe-osefJeeeB, mebKeele ceveg<e Deewj
mebKeele efleee DeLee&led yeejn meYeeDeeW ceW yew"s meYeer peerJeieCe YeieJeeve keer efoJeOJeefve mJehe Dece=leJeeCeer kee
heeve kej-kejkes mebleg Deewj meble=hle nes iees~
Gme eeJeCe ke=<Cee eefleheoe (Skece) efleefLe kees ceneJeerj eYeg kes Oece&leerLe& Glheefe kes efove ner eoMeebie keer
jevee nes ieF&~
Deeeee& eer iegCeYe mJeeceer ves Gej hegjeCe ceW kene nwMueeskeeLe&-eer ieewlece ieCeOej meceJemejCe ceW jepee esefCeke mes kenles nQ efke keeueueefyOe Deeefo keer
keejCe meeceeer efceueves hej cegPes peerJeleJe kee efveee nes ieee Deewj ceQ Gmekeer ee kejkes YeieJeeved kee efMe<e yeve
ieee~ hegve: meewOece& Fv ves cesjer hetpee keer Deewj ceQves heeBe meew yeeeCe heg$eeW kes meeLe eer JeOe&ceeve mJeeceer kees
vecemkeej kej mebece OeejCe kej efueee~ heefjCeeceeW keer efJeMes<e Megef nesves mes cegPes Gmeer mecee meele $e+efeeB eehle
nes ieF~ leovevlej Yeejke JeOe&ceeve mJeeceer kes GheosMe mes cegPes eeJeCe yeoer eefleheoe kes efove hetJee&Cn keeue ceW
mecemle DebieeW kes DeLe& Deewj heo mhe peeve he[s~ Fmeer lejn Gmeer efove DehejeCn keeue ceW Devegece mes hetJeeX kes DeLe&
leLee heoeW kee Yeer mhe yeesOe nes ieee~ Fme ekeej efpemes mecemle DebieeW leLee hetJeeX kee %eeve ngDee nw Deewj pees eej
%eeve mes mecheVe nQ, Ssmes ceQves jeef$e kes hetJe& Yeeie ceW DebieeW keer Deewj efheues Yeeie ceW hetJeeX keer ebLe jevee keer~ Gmeer mecee
mes ceQ ebLekelee& ngDee~ Fme lejn egle%eeveheer $e+ef mes hetCe& ngDee ceQ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee eLece ieCeOej nes
ieee~
Jele&ceeve ceW eer ieewlece mJeeceer kes cegKekeceue mes efvekeueer ngF& eej jeveeSB eehle nesleer nQ-ewleYeefe,
owJeefmeke-Deceer mebyebOeer (Dee" efove ceW efkeee peeves Jeeuee Deceer kee eefleeceCe) heeef#eke eefleeceCe kes
1. GejhegjeCe he=. 468, Mueeske 367 mes 372 leke~ 2. Deceer kee eefleeceCe~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 281

osJeJevoveeerkeekeejeereYeeeveeeexCe keefLeleceemleseerJeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeleerleeefomlegefleceenpeeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYelee - JecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~

keueg<eoee ceeveesodYeevlee: hejmhejJewefjCees~ efJeielekeueg<ee: heeoew eme ehee efJeMeemeg:~~1~~
Feb ewleYeefe: hebeef$ebMelheew: DeleerJe ceOegj-mejmeeseceeefmle~ hebeiegCeeb veJeosJeeveeb ewleewleeueeeoerveeb
leLee e eYeesJeealejeiecegeee Deefle- cenJehetCe&JeCe&vee MelesDeleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled, kee#eMejcees#enerve - ceefJekeejleesskele:~~
efJe<eeoceoneefvele:, enefmeleeeceeveb meoe, cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
owJeefmeke eefleeceCeerkeeeeb eer eYeeeveeeexCe eesebeerieewlecemJeeceercegveerveeb og:<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheeefpe&leme kece&Cees efJeMegeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efceosJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle1eerceles JeOe&ceeveee vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles1~~1~~ Fleeefo~

oC[kehee", JeerjYeefe Deewj ieCeOejJeuee ceb$e~

osJeJebovee (meeceeefeke hee") kes erkeekeej eereYeeeveeee& ves kene nweer JeOe&ceeve mJeeceer kees ele#e kejkes ieewlece mJeeceer ves peeefle Fleeefo mlegefle ceW kene nwMueeskeeLe&-ns YeieJeved! Deehe peeMeerue nesJeW~ Deehekes ejCekeceue kes veeres mJeCe&keceueeW keer jevee Fv
kejles nQ Deewj Deehe Gvekes Thej DeOej efJenej kejles nQ~ Gme mecee FveW kes Pegkes ngS cemleke kes cegkegeW keer ceefCeeeW
keer keeefvleeYee mes egecf yele Deehekes ejCe keceue Deefle megMeeseYf ele nesles nQ~ Deehekes heo kee Deeee ueskej pevcepeele
efJejesOeer keuege<f ele efee Jeeues pevletieCe Yeer Deeheme kee Jewj es[ kej hejmhej ceW cew$eerYeeJe OeejCe kej uesles nQ~~1~~
en ewleYeefe 35 heeeW mes meefnle DeleerJe ceOegj-mejme Deewj Gece nw~ FmeceW hebeceneiegDeeW kee, veJe osJeeW
kee, ewle-ewleeuee Deeefo kee leLee eYeg keer Jeerlejeie cege kee Deefle cenJehetCe& JeCe&ve osKee peelee nwMueeskeeLe&-ns veeLe! Deehekes ves$e keceue ueeefuecee mes jefnle nQ, keeeWefke Deeheves mechetCe& eesOeheer Deefive
kees peerle efueee nw~ Deehekes ves$e kee#eheer yeeCe kes es[ves mes jefnle nQ, keeeWefke Deeheves mechetCe& efJekeej Deewj
Gske kees ve kej efoee nw~ Deehekes cegKe hej meowJe emeVelee efoKeleer nw, keeeWefke Deehe mecemle ceo Deewj efJe<eeo
mes jefnle nes egkes nQ leLee Deehekeer cevo-cevo cegmkeeve Deehekes Devle:kejCe keer hetCe& Megef kees yeleueeleer nw~~31~~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee ceW eereYeeeveeee& ves kene nweer ieewlece mJeeceer ves og:<ecekeeue ceW cegefveeeW kes og<heefjCeece Deeefo kes efveefcee mes eefleefove Gheeefpe&le nesves
Jeeues keceeX keer efJeMegef kes efueS eefleeceCe ue#eCe Jeeues Gheee-heg<eeLe& kees yeleeee nw, Gmeer eefleeceCe kes
eejbYe ceW cebieue kes efueS F osJelee efJeMes<e kees ieewlece mJeeceer vecemkeej kejles nQMueeskeeLe&-efJesef<eeeW kes eje Yeer pees veefcele nQ DeLee&led efpevekes ejCekeceueeW ceW efJes<eerpeve Yeer veceve
kejles nQ Deewj efpevekes kesJeue%eeve kes Devleie&le neskej leerveeW ueeske iees<heo-ieee kes Kegj kes meceeve ueIeghe
OeejCe kej uesles nQ DeLee&led leerveeW ueeskeeW kees pees ieee kes Kegj kes meceeve MeerIe peeve uesles nQ Ssmes eerceeved JeOe&ceeve
YeieJeeve kes efueS cesje vecemkeej nw~~1~~
1. eefleeceCeevLe$eeer, he=. 20~

282 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Dees ye=nleefleeceCeerkeeeeceefhe keefLeleb~ leLeeefneer ieewlecemJeeceer-owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekelegc& eMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe ye=nleefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~1
<edKeC[eiececeneevLesefhe SJecesJe keefLeleceefmleSJeb oJJeefepeCeeCegiienb Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme Deeefoefcn keeTCe
heppeJeefeCeeeCegiiencegejmegeeefCe YeCeefo3-Cecees DeesefnefpeCeeCeb~
SJecesJe JeerjYeefejefhe eer ieewlecemJeeefcecegKekeceueefJeefveie&leeefmlee: meJee&eCf e ejeejeefCe efJeefOeJeod-JeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele:, meJee&ved meoe meJe&oe~
peeveerles egieheled eefle#eCecele:, meJe&%e Flegeles~
meJe&%eee efpevesejee cenles, Jeerjee lemcew vece:~~1~~
FlLeb eerieewlecemJeeceer-eLeceieCeOejosJe: ef$ebMeodJe<e&heeleb YeieJevceneJeerjmeceJemejCes eoMeieCeeveeceerMe:
eYeeseof J& eOJeves: meJe&$e efJemlejerke=le cegKeeesleg: eseCf ekecenejepeme veeveeeMveeveeb meceeOeeveb keejb keejb ceeMeeveecemebKeeeefCeieCeeveeceghekeejkees yeYetJe~
keeefle&keke=<CeeceeJemeeeeb YeieJevceneJeerjmJeeefceefve cees#eb ieleseb eerieewlecemJeeceer-kesJeue%eeveceJeehveesled~
Geb eesejhegjeCes-

Deeies Je=nleefleeceCe keer erkee ceW Yeer kene nw~ pees Fme ekeej nweer ieewlece mJeeceer ves owJeefmeke Deeefo eefleeceCeeW kes eje efpeve oes<eeW kee efvejekejCe nesvee DeMekee nw Gve
oes<eeW kee efvejekejCe kejves nsleg Je=nled eefleeceCeue#eCe Gheee kees yeleeles ngS Gmekes Deeefo ceW cebieue kes efueS
FosJelee efJeMes<e kees vecemkeej kejles ngS Cecees efpeCeeCeb Fleeefo hee" kene nw~
<edKeC[eiece ceneebLe ceW Yeer Fmeer ekeej kee keLeve nwFme ekeej JeeefLe&ke vee kees peeveves JeeueeW kes Thej Devegen nsleg ieewlece Yeejke cenekece& eke=efle eeYe=le
kees Deeefo ceW vecemkeej kejkes heee&eeefLe&kevee kes %eeeke efMe<eeW kes DevegeneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ-Cecees
DeesefnefpeCeeCeb DeLee&led DeJeefOeefpeveeW kees vecemkeej nes~
Fmeer ekeej JeerjYeefe Yeer eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nwMueeskeeLe&-pees peieled kes mecemle ejeej JeeW kees, Gvekes iegCeeW kees SJeb Gvekeer Yetle-YeefJe<eledJele&ceeve keeue mebyebOeer mecemle heee&eeW kees Yeer eefle#eCe egieheled-Ske meeLe peeveles nQ Jes meJe&%e kenueeles nQ~ Gve
meJe&%e-efpevesej cenefle ceneJeerj YeieJeeve kes efueS cesje yeejcyeej vecemkeej nw~~1~~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW eoMe ieCeeW kes F&Me eLece ieCeOejosJe eer ieewlece mJeeceer ves
leerme Je<e& leke eYeg keer efoJeOJeefve kees meJe&$e (hetjs Deee&KeC[ ceW) hewueekej cegKe eeslee eer esefCeke cenejepee
kes veevee eMveeW kee meceeOeeve kej-kejkes cegPe meMe DemebKe eeefCeeeW kee Ghekeej efkeee nw~
keeefle&ke ke=<Cee DeceeJemee kees YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes cees#e eues peeves hej Gve ieewlece mJeeceer ves Gmeer
efove meeebkeeue ceW kesJeue%eeve kees eehle kej efueee Lee~
GejhegjeCe ceW kene nw1. eefleeceCeevLe$eeer, he=. 20~ 2. <edKeC[eiece, OeJeuee erkee meceefvJele heg. 9, he=. 12~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 283

Jeerj efveJe=&eflemebeehleefove, SJeemleIeeefleke:~~515~~

YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve:~
YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele:1~~516~~
kesJeue%eeveekeexoes lel#eCes SJe Fvw: eerieCeOejkesJeefuevees iebOekegerjevee keeefjlee~ lemeeefhe eerieewleceeYeesefo&JeOJeefvevee DemebKeYeJeieCee cees#eheLeieeefcevees yeYetJeg:~
hegvee eLeceieCeOejosJeesefhe kesJeueer YeieJeeved eoMeJe<e&heeleb2 YeejleYetceew efJenjceeCees eerieewlece:
DeIeeeflekecee&Ceefhe efvenle cees#eb peieece~
Jele&ceevekeeues iegCeeJeeefme#es$eceme efveJee&CeleerLe eefmeceefmle~ le$eeefhe mejesJejs ceOes cebeof js eerieCeOejosJeme
ejCeefevneefve meefvle~3
DeleSJe Fob jepeie=nerleerLe&#es$eb eLecele: efJebMeefleleceleerLekejme pevceYetecf e: eleg:keueeCekew: heefJe$eYetecf eeeefmle~
Deveblejcebelf eceleerLekejme eerceneJeerjmJeeefceve: eLeceosMeveeYetecf e: Jele&les~ lele: eYe=elf e SJe JeerjMeemevepeebleerheJe&
DeeeJeefOe pewvemeceepes eueefle~
efleereieCeOejosJeme eermegOecee&eee&me efveJee&CeYetefce:~ Deves<eeb cegveerveeb eerJeeefj<esCe-OevekegceejDeYeekegceejeoerveeb oer#eeYetefce: leheeee&Yetefceeeefhe Deefmle~
cenemeleerieefCeveerecegKee eboveeeeefe&keeCeeb leheejCeYetecf emleLee e eereseCf ekecenejepeme-YeeefJeleerLekej-

MueeskeeLe&-ieewlece mJeeceer kenles nQ-efpeme efove YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kees efveJee&Ce eehle nesiee,
Gmeer efove ceQ Yeer Ieeefleee keceeX kees vekej kesJeue%eeveheer ves$e kees eie kejves Jeeuee nesTbiee Deewj YeJe peerJeeW
kees OeceexheosMe oslee ngDee Deveske osMeeW ceW efJenej kebiee~~~15-16~~
kesJeue%eevemete& kes Goe nesves hej lel#eCe ner FveW ves eer ieCeOejkesJeueer YeieJeeve keer iebOekeger keer jevee
kej oer~ Gve eer ieewlece mJeeceer keer efoJeOJeefve mes Yeer DemebKe YeJeieCe cees#eheLeieeceer ngS nQ~
hegvee eLece ieCeOej osJe eer ieewlece mJeeceer ves Yeer kesJeueer YeieJeeve kes he ceW yeejn Je<e& leke Yeejle keer
Yetefce hej efJenej kejles ngS Devle ceW DeIeeefleee keceeX kees Yeer ve kejkes cees#e eehle kej efueee~
Jele&ceevekeeue ceW iegCeeJeeb efme#es$e (efyenej eeble ceW) Fvekes efveJee&CeleerLe& kes he ceW eefme nw~ JeneB Yeer
mejesJej kes ceOe efveefce&le cebefoj ceW eer ieCeOej osJe kes ejCeefevn efJejepeceeve nQ~
DeleSJe eneB efJeMes<e %eeleJe nw efke en jepeie=ner leerLe& eeLeefceke he mes yeermeJeW leerLekej keer pevceYetefce
Deewj Gvekes eej keueeCekeeW mes heefJe$e Yetefce nw~ Gmekes heeeled Debeflece leerLekej eer ceneJeerj mJeeceer keer eLece
osMeveeYetefce nw~ Gmeer mecee mes Deepe leke JeerjMeemeve peebleer heJe& (eeJeCe ke=<Cee Skeced) kees pewve meceepe ceW eue
jne nw~
efleere ieCeOej osJe eer megOecee&eee& keer efveJee&CeYetefce Yeer jepeie=ner nw~ Fmekes meeLe ner Deve cegefve eerJeeefj<esCeOevekegceej-DeYeekegceej Deeefo cegefveeeW keer Yeer oer#eeYetefce SJeb leheesYetefce Yeer nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe keer ecegKe ieefCeveer cenemeleer ebovee Deeefo Deeefe&keeDeeW keer leheejCe Yetefce
SJeb esefCeke cenejepe pees cenehee veece kes YeeJeer leerLekej nQ Gvekeer pevceYetefce, Gvekes #eeefeke mecekelJe mebeeefhle
1. GejhegjeCe heJe& 76~ 2. <edKeC[eiece (OeJeueeerkee meceefvJele) heg. 9, he=. 130~ 3. De$e cece esjCeee veJeefveefce&lecebefojs
eerieewlecemJeeefceve: heeheg-Gegib eKe[dieemeveeeflecee mLeeefhelee peelee~ (keeefle&ke Jeerj meb. 2531, efoveeBke 19-11-2004)~

284 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eerceneheeme pevceYetefce: #eeefekemecekelJemebeehleYetefce: leerLekejeke=efleyebOekeejCeYetefcejefhe Jele&les~

Deeleveeled hegje <eeefOekehebeefJebMeefle-MeleJe<e&hetJe De$e eYees: meceJemejCeceeieleb~ Debeflecekeeues De$eleeosJe
meceJemejCeb heeJeehegee mebeehe DebefleceefoJeOJeefvevee DemebKeYeJeeved osJeemegjceveg<eeoerved mebyeesOe efJeIeefleb
peeleced~ le$eleeosJe eerceneJeerjmJeeceer ef$ebMeogejhebeefJebMeefleMeleJe<ee&efCe hetJe efmeefeemeeob mebeehveesled~
hejceheefJe$eefceob leerLe meceeieleenb DeleLe&ceevebocevegYeJeeefce~

leerLekejpevceYetefceJebovee
(cebieueelegefJeMeeflekee)
(Devegghedbo:)
DeeesOee cebieueb kegee&-ovevleleerLe&kele=&Ceeced~ Meeeleer pevceYetefceee&, eefmee meeOegefYeveg&lee~~1~~
$e+<eYeesefpeleleerLexMeesheefYeveboveleerLe&ke=led~ eerceeved megceefleveeLeee-vevleveeLeefpevesej:~~2~~
hebeleerLe&ke=leeb ieYe&-pevcekeueeCekeeefo<eg~ FveefoefYe: meoe Jebee, Jebeles Jeboefe<eles~~3~~
mebeefle keeueoes<esCe, Mes<eemleerLekeje he=Leked~ mebpeeleemlee Deefhe pevce-Yetceees cebieueb YegefJe~~4~~
eeJemleer cebieueb kegee&led, mebYeJeveeLepevceYet:~ levegleevces ceve:Megefb, YeJeeveeb YeJeneefjCeer~~5~~
keewMeecyeer cebieueb kegee&led, heeeYeme pevceYet:~ efpevemeteex ceveesypeb ces, eheguueerkegleeoefhe~~6~~

keer Yetefce leLee leerLekej eke=efle yebOe keer keejCeYetefce Yeer ener jepeie=ner veiejer nw~
Deepe mes (meved 2003 mes) 2560 Je<e& hetJe& eneB YeieJeeve kee meceJemejCe Deeee Lee~ Debeflece mecee ceW
eneR mes YeieJeeve kee meceJemejCe heeJeehegjer ceW Deeee Deewj JeneB Debeflece efoJeOJeefve kes eje DemebKe YeJe peerJeeW
kees osJe-Demegj-ceveg<eeefokeeW kees mecyeesefOele kejkes meceJemejCe efJeIeefle nes ieee, hegve: JeneR mes 530 Je<e& hetJe&
eer ceneJeerj mJeeceer ves efmeefeemeeo-cees#ecenue kees eehle kej efueee~
hejce heefJe$e Fme leerLe& hej Deekej cegPes DeleefOeke Deevebo keer DevegYetefle nes jner nw~

leerLekej pevceYetefce Jebovee

(cebieue elegefJeMeeflekee)

MueeskeeLe&-pees Devevle leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce kes veece mes eefme nw, meeOegDeeW kes eje mlegle
nw, Ssmeer DeeesOee veiejer leerLe&Yetefce nce meyekee cebieue kejs~~1~~
leerLekej eer $e+<eYeosJe-DeefpeleveeLe-DeefYeveboveveeLe-megceefleveeLe Deewj DevevleveeLe efpevesej Fve heeBe leerLekejeW
kes ieYe&-pevce Deeefo keueeCekeeW ceW Fv Gme DeeesOee veiejer keer Jevovee kejves Deees Les Dele: en veiejer Gvekes
eje meowJe Jebe Leer, Deepe Yeer Jebe nw Deewj Deeies Yeer Jeboveere jnsieer~~2-3~~
Jele&ceeve egie ceW keeueoes<e kes keejCe Fve heeBe leerLekejeW mes Deefleefje Deve 19 leerLekejeW ves DeeesOee mes
he=Leked mLeeveeW hej pevce ues efueee, Jes leerLe&YetefceeeB Yeer peieled ceW cebieuekeejer nesJeW~~4~~
le=leere leerLekej YeieJeeve mebYeJeveeLe keer pevceYetefce eeJemleer nce meyekee cebieue kejs~ Jen eeJemleer veiejer
YeJeelceeDeeW kes efueS mebmeej kee veeMe kejves Jeeueer nw, cesjs ceve keer Megef kees Je=efbiele kejs~~5~~
efpevemete& YeieJeeve heeeYe keer pevceYetefce keewMeecyeer veiejer nceeje cebieue kejs Deewj cesjs ceveheer keceue kees

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 285

JeejeCemeer peievceevee, cebieueb levegleevcece~ pevceYetefce: megjw: hetpee, megheee&heee&veeLeees:~~7~~

evhegjer megjwcee&vee, cebieueb kegleelmeoe~ eveYeefpeveWme, pevceYetpe&vceheeJeveer~~8~~
keekeboer cebieueb kegee&led, heg<heovleme pevceYet:~ Deevebob levegleeod Yetceew, meJe&cebieuekeeefjCeer~~9~~
cebieueb kegleeefVeleb, pevceYetYe&keeJeleer~ Meerleueme efpeveWme, cevees ces Meerleueb efeeeled~~10~~
efmebnhegjer peievceevee, cebieueb kegleevcece~ eereseebmeefpeveWme, pevceYetefce: efMeJebkeje~~11~~
ebheehegjer peieodJebee, cebieueb levegleeod OegJeb~ JeemeghetpeefpeveWme, pevceYetefceveg&leecejw:~~12~~
mee kebefheueehegjer efveleb, cebieueb kegleevcece~ ceefeeb efJeceueerkegee&led, efJeceuesejpevceYet:~~13~~
jlvehegjer eleerveCeeb, cebieueb kegleee ve:~ mece&Je=es Yeteeod, Oece&veeLeme pevceYet:~~14~~
nefmleveeiehegjer efveleb, cebieueb levegleevcece~ MeebeflekegbLJejleerLexMeeb, pevceYetefcepe&ieVeglee~~15~~
ee efceefLeueehegjer Meeled, cebieueb kegleevcece~ pevceYetecf e: eefmeeYetled, ceefuueveeLeveceerMeees:~~16~~

Yeer ehegefuuele kejs~~6~~

leerLekej eer megheee&veeLe SJeb heee&veeLe keer pevceYetefce peieled ceW ceeve JeejeCemeer veiejer cesje cebieue kejs, pees
efke osJeeW kes eje meowJe hetpe nw~~7~~
eer eveYe leerLekej eYeg kes pevce mes heefJe$e SJeb osJeeW kes eje ceeve pevceYetefce evhegjer veiejer meowJe
cebieue kejs~~8~~
YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce meYeer kes efueS cebieue kejves Jeeueer keekevoer veiejer nceeje Deewj meyekee
cebieue kejs Deewj Fme YeejleYetefce hej Deevebo kee efJemleej kejs-megKe keer Je=ef kejs~~9~~
oMeJeW leerLekej eer MeerleueveeLe YeieJeeve keer pevceYetefce YekeeJeleer veiejer (Fmes Yeefuehegjer kes veece mes Yeer
peevee peelee nw) efvele ner nce meyekee cebieue kejs Deewj cesjs ceve kees Meerleuelee eoeve kejs~~10~~
peieled ceW ceeve SJeb YeJeeW kes efueS efMeJeheLe kees eoeve kejves Jeeueer efMeJebkej eer eseebmeveeLe eYeg keer
pevceYetefce efmebnhegjer veiejer (Jele&ceeve ceW meejveeLe kes veece mes eefme nw) cesje cebieue kejs~~11~~
eer Jeemeghetpe efpevesv keer pevceYetefce cesje efveefele ner cebieue kejs pees efke osJeeW mes hetpe Deewj mechetCe& mebmeej
ceW Jebe nw~~12~~
eer efJeceueveeLe YeieJeeve keer pevceYetefce keefcheueehegjer efvele ner cesje cebieue kejs Deewj cesjs efee-ceve kees
efJeceue-heefJe$e kejs~~13~~
hevnJeW leerLekej eer Oece&veeLe keer pevceYetefce jlvehegjer veiejer nce meyekee cebieue kejs leLee eleerveWcegefveeeW kes mece& keer Je=ef kes efueS nesJes~~14~~
leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer pevceYetefce peielhetpe nefmleveehegjer veiejer efvele ner cesje
cebieue kejs~~15~~
eer ceefuueveeLe Deewj veefceveeLe keer pevceYetefce pees efceefLeueehegjer veiejer peieled ceW eefme ngF& nw Jen efceefLeueehegjer
veiejer cesje Meeele cebieue kejs~~16~~

286 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

cebieueb mebleleb kegee&led, jepeie=ner megpevceYet:~ cegefvemegeleveeLeme, oeevces megeleb lJemeew~~17~~

Meewjerhege&& eke eeew:, ceevee ces cebieueb efeeeled~ FveefoefYe: meoe Jebee, vesecf eveeLeme pevceYet:~~18~~
ee kegC[uehegjer hetpee, cebieueb kegleeod YegeJf e~ pevceYetecf e: eefmeeefmle, ceneJeerjme mebeefle~~19~~
jepeOeeveern efmeeLe&-Yetheles: meeOegefYeveg&lee~ vebeeJele e eemeeob, jlveJe=dee megcebieueced~~20~~
elegefJeMeefleleerLexMeeb, <ees[Me pevceYetcee:~ Jebeemlee cebieueb kege&g:, Ivevleg pevcehejchejeb~~21~~
oer#ee%eevemLeueb hetpeb, eeeieeeefn$ekeb~ pe=eb Yf ekee cebieueb kegee&led, hetCe&%eeve&es YeJesled ~~22~~
kewueeMeebheeheeJeespe&-evlemeccesoe=befie<eg~ efveJee&CeYetceees eemlee:, kegJe&vleg cece cebieueced~~23~~
hebekeueeCekew: hetpee, Yetecf emejesJejee:~ leemleeved %eeveceleer eees, oeg: efmeefb e ces OegJ eeced~~24~~
eercegefvemegeleveeLeYeieJeeved, eer ceneJeerjmJeeceer YeieJelees efoJeOJeefve:, JeerjMeemevepeebleer heJe& Fob jepeie=ner
leerLe&ceefhe meJe&YeJeeveeb meJe&peieleeceefhe #esceb megefYe#eb Meebefleb mece=efb e kegee&led, leLee eemceekeb efmees Yeteeefoefle

eer cegefvemegeleveeLe leerLekej keer pevceYetefce jepeie=ner veiejer cesje melele cebieue kejs leLee cegPes megele-ceneele
eoeve kejs~~17~~
Fveefo kes eje meoe pees Jebe nw, DeOe&eeer-veejeeCe eerke=<Ce Deeefo kes eje pees ceeve ngF& nw, Ssmeer
leerLekej eer vesefceveeLe YeieJeeve keer pevceYetefce Meewjerhegjer veiejer cesje cebieue kejs~~18~~
pees kegC[uehegj veiejer Jele&ceeve YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW hetpe Deewj eefme nw Jen
kegC[uehegjer peiele ceW cebieue kejs~~19~~
meeOegDeeW kes eje mlegle (mebpee-efJepee veece kes eejCe$e+efOeejer cegefve peneB Deees Les) Jen kegC[uehegj
veiejer cenejepee efmeeLe& keer jepeOeeveer kes he ceW eefme ngF& nw JeneB efveefce&le vebeeJele& cenue peneB jlveJe=ef nesleer
Leer Jen eemeeo Yeer cebieuekeejer nesJes~~20~~
Fme ekeej eewyeermeeW leerLekej YeieJevleeW keer meesuen pevceYetefceeeB Jebe nQ, Jes nce meYeer kee cebieue kejW leLee
nceejer pevcehejcheje kees meceehle kejW ener YeeJevee nw~~21~~
leerLe& eeeie pees efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kee oer#ee SJeb %eevekeueeCeke mLeue (eeeie) nw leLee Deefn$e
pees YeieJeeve heee&veeLe kee kesJeue%eevekeueeCeke mLeue nw Deewj pe=eb Yf ekee pees YeieJeeve ceneJeerj keer kesJeue%eevekeueeCeke
mLeueer nw, Ssmes es leerveeW leerLe&#es$e nce meYeer kee cebieue kejW leLee nces hetCe&%eeve keer eeefhle kejeJeW~~22~~
kewueeMeheJe&le, ebheehegjer, heeJeehegjer, Tpe&evleefieefj (efiejveej heJe&le) SJeb meccesoefMeKej es heeBe efveJee&CeYetefceeeB
(eewyeerme YeieJevleeW keer) nQ es meYeer cesje cebieue kejW~~23~~
eewyeerme leerLekejeW kes hebekeueeCekeeW mes hetpe pees Yetefce-mejesJej-heJe&le Deeefo leerLe&he mLeue nQ Gve meYeer
kees veceve kejkes ceQ Deheveer ceefle kees mecei%eeve he yeveeves keer eeevee kejleer ntB~ he#e ceW %eeveceleer ieefCeveer
Deeefe&kee en eeevee kejleer nQ efke es leerLe& cegPes OegJeefmeef DeLee&led cegefeue#ceer eoeve kejW~~24~~
eer cegefvemegele YeieJeeve, eer ceneJeerj mJeeceer, Gvekeer efoJeOJeefve, JeerjMeemeve peebleer heJe& leLee en jepeie=ner
leerLe& Yeer mecemle YeJe peerJeeW kes efueS SJeb mechetCe& peiele kes efueS Yeer #esce, megefYe#e, Meebefle Deewj mece=ef kees kejs

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 287

YeeJeeecens~
mebeefle JeerjefveJee&CemebJelmejb ef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleceb Jele&les~ DemceelmebJelmejeled SkeesveelJeeeEjMelmene-eleg:Mele-veJeefleJe<e&vetve-Melekeesef-meeiejkeeuehetJe eerebeYees YeieJeeved cees#eceJeehe~
Demceelkeeueeled oMeue#ehetJe&Je<ee&ved eeked DemeeceleerLekejme keeMeerosMes evhegjerveiejerMeemekees cenemesveve=heefle:
Fveefohetpemleme ceneje%e: ue#ceCeeceeleg: ieYee&led pevce yeYetJe~ evhegee heew<eke=<CewkeeoMeeb pevcekeueeCekeb
yeYetJe~ kegboheg<hemeefVeYeeseb eveYemleerLekej: meJe&leg&keJeves veeieJe=#eleues heew<eke=<CewkeeoMeecesJe
oer#eekeueeCekeceefhe meceJeehe~
eerYeieJeevedheee&veeLele=leeremeneeyoerceneslmeJeIees<eCee-heew<eke=<CewkeeoMeeb efleLeew keeMeerosMes JeejeCemeeb veieee
ceneve=heles: Deemesveme ceneje%e: JeeceeosJees ieYee&led YeieJeeved heee&veeLees pe%es~ GeJebMeefMejesceefCe:
cejkeleceefCemeefVeYe: $eeeseJf ebMeeflelecemleerLekejeseb Demceeled JeerjefveJee&CemebJelmejeled efmene-DeMeleeMeerelf eJe<e&hetJe
DeJeleleej~
Geb e efleueeseheCCeefe ebLesDeeefjDeefOeeeS JesmeoheefjceeCeJeemeDeefoefjes~
heemeefpeCeghheeeroes Ghheeer JeceeCemme1~~577~~
efMele-DemehleefleJe<ee&vevlejb Je&ceeveefpeveesJeleerCe&:~
Demeeb mebKeeeeb <e[defJebMeefleMeleeefve eefOekeeeefve mebKeecesueves efmene-DeMeleeMeereflemebKee YeJeefle

leLee nce meyekeer efmeef kes efueS nesJes Ssmeer YeeJevee nce Yeeles nQ~
Fme mecee Jeerj efveJee&Ce mebJelmej kee 2530 JeeB Je<e& eue jne nw~ Fme mebJelmej mes 39 npeej eej meew
veyyes (39490) Je<e& kece meew kejes[ meeiej keeue hetJe& eer eveYe YeieJeeve cees#e iees~ Fme Gheeg&e keefLele
keeue mes oMe ueeKe hetJe& Je<e& henues Fve Dee"JeW leerLekej kee keeMeer osMe ceW evhegjer veiejer kes Meemeke Fveefo mes
hetpe cenemesve jepee keer cenejeveer ue#ceCee ceelee kes ieYe& mes pevce ngDee Lee~ evhegjer veiejer ceW heew<e ke=<Cee
SkeeoMeer efleefLe kees pevcekeueeCeke ngDee Lee~ kegbo heg<he kes meceeve esle keebefle kes Oeejke leerLekej eer eveYe
YeieJeeve ves meJe&leg&keJeve ceW veeieJe=#e kes veeres heew<e ke=<Cee SkeeoMeer kees ner oer#ee OeejCe kejkes oer#eekeueeCeke
ceneslmeJe kees eehle efkeee Lee~
YeieJeeve eer heee&veeLe le=leere meneeefyo ceneslmeJe keer Iees<eCeeheew<e ke=<Cee SkeeoMeer efleefLe ceW keeMeer osMe keer yeveejme veiejer ceW cenejepee Deemesve keer cenejeveer JeeceeosJeer
kes ieYe& mes YeieJeeve heee&veeLe kee pevce ngDee Lee~ GeJebMe kes efMejesceefCe cejkeleceefCe (heVee kes meceeve nje) kes
meceeve nefjle JeCe& Jeeues es lesF&meJeW leerLekej Fme Jeerj efveJee&Ce mebJelmej mes oes npeej Dee" meew Demmeer (2880)
Je<e& hetJe& DeJeleefjle ngS Les~ efleueeseheCCeefe ebLe ceW kene nwieeLeeLe&-YeieJeeved heee&veeLe keer Glheefe kes heeeled oes meew De"ej Je<eeX kes yeerle peeves hej JeOe&ceeve
leerLekej DeJeleerCe& ngS~~577~~
oes meew De"ej Je<e& kes Devevlej JeOe&ceeve efpevesv DeJeleerCe& ngS Les~
Fme mebKee ceW 2602 keer mebKee efceueeves hej 2880 keer mebKee nesleer nw (27826022880)~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej 4~

288 / jepeie=nerleerLe&me ceenelceced

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(278 2602 2880)

jepeie=nerefme#es$es ceeie&Meerr<e&MegkeueeeoMeeb YeieJelees cegefvemegeleveeLeme hebekeueeCekeeefleeeeb
pevcekeueeCeke-efoJemes YeieJeeve heee&veeLele=leeremeneeyoerceneslmeJe: Deefmceved YeejleossMes meJe&pewveevegeeefeefYe:
eYeeJeveehetJe&keb efJeOeeleJe Fefle esjCee ke=lee ceee~ YeieJele: heee&veeLeme ke=heeemeeosve efveefJe&Iveleee Deeb
ceneslmeJe: meheueerYeteeefoefle eeLe&les~
JeejeCemeeb heew<eke=<CewkeeoMeeb pevcekeueeCekeeehleee eerheee&veeLeee vece:~
JeejeCemeeb heew<eke=<CewkeeoMeeb DeeJeves osJeoeJe=#eleues oer#eekeueeCekeeehleee eerheee&veeLeee vece:~

Devlecebieueced
cegefvemegeleleerLexMeb, JeerjveeLeb e veewcenced~
pevceYetefceb eCeceeefhe, veceeefce osMeveeOejeced~~1~~
Metveef$ehebedebkesefmceved, Jeerjeyos ceeie&Meer<e&kes~
$eeesoMeeb efmeles erkee, ceee mesecehete&le~~2~~
<edKeC[eieceevLeeseb, lege&: KeC[es peesled YegefJe~
ieefCeveer%eeveceleseb, ke=lee erkeeefhe vebeleeced~~3~~

jepeie=ner efme#es$e ceW ceieefmej Megkeuee eoMeer kees YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer hebekeueeCeke eeflee ceW
pevcekeueeCeke kes efove ceQves esjCee eoeve keer efke YeieJeeve heee&veeLe le=leere meneeefyo ceneslmeJe Fme Yeejle
osMe ceW mecemle pewveOece& kes DevegeeefeeeW kes eje eYeeJeveehetJe&ke ceveevee eeefnS~
YeieJeeve heee&veeLe keer ke=heeemeeo mes en ceneslmeJe meheue nesJes, ener cesjer eeLe&vee nw~
eneB efvecve ceb$e Je nQJeejeCemeeb heew<eke=<CewkeeoMeeb pevcekeueeCekeeehleee eerheee&veeLeee vece:~
JeejeCemeeb heew<eke=<CewkeeoMeeb DeeJeves osJeoeJe=#eleues oer#eekeueeCekeeehleee eerheee&veeLeee
vece:~

Devle cebieue
MueeskeeLe&-leerLekej eer cegefvemegeleveeLe YeieJeeve SJeb JeerjveeLe YeieJeeve kees cesje veceve nw~ cegefvemegeleveeLe
keer pevceYetefce jepeie=ner kees eCeece kejkes ceneJeerj mJeeceer keer osMeveeYetefce Gmeer jepeie=ner leerLe& kees Yeer ceQ vecemkeej
kejleer ntB~~1~~
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 ceW ceieefmej Megkeuee $eeesoMeer kees en erkee cesjs eje hetCe& keer ieF& nw~~2~~
<edKeC[eiece ebLe kee en elegLe& KeC[ Fme he=LJeerleue hej peeMeerue nesJes leLee cegPe ieefCeveer
%eeveceleer eje jefele en efmeevleefebleeceefCeerkee Yeer meyekees Deeveefvole kejs leLee efejbpeerJeer nesJes, ener
cebieue keecevee nw~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

jepeie=nerleerLe&me ceenelceced / 289

Fefle eerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueeCeerle<edKeC[eieceme ceneevLejepes elegLe&KeC[s eerYetleyeefuemetefjke=le-JesoveeKeb[ veeceevLeme eerJeerjmesveeeee&&efJejefele-OeJeueeerkeeecegKeeveskeevLeeOeejsCe efJejefeles efJebMeefleleces Meleeyoew eLeceeeee&: eeefj$eeeJeleea-eerMeebeflemeeiejmleme
heeOeerMe: eerJeerjmeeiejmleme efMe<ee pecyeterhejevee-leerLekejpevceYetefceefJekeemeesefjkeeieefCeveer%eeveceleerke=le-efmeevleefebleeceefCeerkeeeeb Deeb
JesoveeKeC[veeceOeseelegLe&: KeC[: meceehle:~
hetCeexeb JesoveeKeC[veeceelegLe&: KeC[:
pewveb peeleg Meemeveced~
Fme ekeej eerceeved YeieJeeved heg<heoble-Yetleyeueer eCeerle <edKeC[eiece ceneebLejepe ceW elegLe&
KeC[ ceW eerYetleyeueer Deeeee& ke=le JesoveeKeC[ veeceke ebLe keer eer Jeerjmesveeeee&
efJejefele OeJeuee erkee kees ecegKe kejkes Deve Yeer Deveske ebLeeW kes DeeOeej mes
jefele yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej
cegefvejepe, Gvekes eLece heeOeerMe Deeeee&eer Jeerjmeeiej cegefvejepe,
Gvekeer efMe<ee-pecyeterhe jevee efvecee&Ce SJeb leerLekej
pevceYetefce efJekeeme keer esefjkee ieefCeveer %eeveceleer
ceeleepeer eje jefele efmeevleefebleeceefCeerkee ceW en JesoveeKeC[ veeceke
elegLe& KeC[ meceehle ngDee~
~~pewveMeemeve peeMeerue nesJes~~
cegPe Deeefe&kee eboveeceleer ves Deepe nefmleveehegj leerLe& keer heefJe$e Yetefce hej yew"kej hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer eje <edKeC[eiece ebLe hej efueKeer ieF& efmeevleefebleeceefCeerkee kes Fme
elegLe& KeC[ kee efnvoer DevegJeeo hetCe& kejkes Oevelee kee DevegYeJe efkeee nw~
%eeveceleer kees efvele vecetB, %eevekeueer efKeue peee~
%eevepeesefle keer eceke ceW, peerJeve cece efceue peee~~

i:i: i:i

290 / eMeefmle:

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

elegLe&KeC[me eoMeevLeme eMeefmle:

cebieueeejCeced
mee kegC[uehegjer hetpee, ueeskesefmceved cebieueb efeeeled~
pevceYetefce: eefmee ee, ceneJeerjme mebeefle~~1~~
YeieJevceneJeerjpevceYetceew eeJeCeke=<CeeoMeceeb1 Jeerjeyos Skeesveef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleleces SleodeoMeevLeme
efmeevleefebleeceefCeerkee eejyOee ceee~ eefmceved mLeues leerLekejefMeMees: oMe&vecee$esCe eermebbpee-efJepeecenecegvees:
Mebkeeee: meceeOeeveb yeYetJe lelheefJe$eYetceew efmLelJee erkeeuesKevesve ceceeefhe %eeveeJejCeerekece&#eeesheMecees Jeef&<eles
vee$e mebosn: Fefle efveefele SJe eefleceemeb kegb[uehegj#es$eeled jepeie=ner-heeJeehegeex: oMe&ve-JevoveeYekeleees ceee
efeevles eee hejceeerlee kece&#eeeLe esefle~
Deefmceved ceOes heeJeehegjeremf e#es$es heeb[kg eefMeueeheefjmejs DeJeieenveeeceeCee-heejeieceefCemeefVeYee-Ke[dieemeveeefleceeee: hebekeueeCekeeeflee ceOecehesCe Jeerjeyos ef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleces ceeie&Meer<e&Megkeuee<eee:
DeejYe oMeceerheelee2 mebpeelee~ hegvemle$eleeosJe efveie&le Jeeb jepeie=nerveieee YeieJevcegefvemegeleveeLeme
hebekeueeCekeeefleeeeb meceeieece~
De$e ceeie&Meer<e&MegkeuewkeeoMee: DeejYe hetefCe&ceeheelee hebekeueeCekeeefleemeerled~ le$e pevcekeueeCeke3
efoJemes ceeie&Meer<e&MegkeueeeoMeeb YeieJelheee&veeLele=leeremeneeyoerceneslmeJe-kejCeeLe JeejeCemeeeesodIeeveeLe

cebieueeejCe
MueeskeeLe&Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW eefme Jen kegC[uehegj veiejer ueeske
ceW hejce hetpe nw Jen heeJeve leerLe&Yetefce cesje cebieue kejs~~1~~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej Jeerj efveJee&Ce mebJeled heeerme meew Gveleerme (2529) ceW
eeJeCe ke=<Cee oMeceer efleefLe kees (24 pegueeF& meved 2003 kees) ceQves Fme yeejnJeW ebLe keer efmeevleefevleeceefCe
erkee kee uesKeve eejcYe efkeee~ efpeme mLeue hej leerLekej efMeMeg kes oMe&ve cee$e mes eer mebpee Deewj efJepee
cenecegefveeeW keer Mebkee kee meceeOeeve nes ieee Lee, Gme heefJe$e Yetefce hej yew"kej erkee kee uesKeve kejves mes cesjs Yeer
%eeveeJejCeere kece& kee #eeesheMece Je=efbiele nesiee FmeceW keesF& mevosn veneR nw Ssmee efveMee kejkes ner ceQves
eefleceen kegC[uehegj leerLe& mes jepeie=ner (YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMeveeYetefce) SJeb heeJeehegjer (YeieJeeve
ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce) keer eehetJe&ke hejceeerefle mes kece&#ee keer YeeJevee mes oMe&ve Deewj Jevovee efkeee nw~
Fme ceOe heeJeehegjer efme#es$e ceW heeC[gke efMeuee heefjmej ceW YeieJeeve ceneJeerj keer heodcejeieceefCe kes meceeve
ueeue hee<eeCe keer DeJeieenvee eceeCe meele neLe Gegbie Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve kejkes Gvekeer hebekeueeCeke
eefle<"e ceOece he ceW Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 ceW ceieefMej Megkeuee <e<"er mes DeejcYe kejkes ceieefMej Megkeuee
oMeceer leke mecheVe ngF&~ hegve: JeneR mes euekej nce ueesie YeieJeeved cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner veiejer ceW
Deeeesefpele hebekeueeCeke eefle<"e ceW hengBe iees~
jepeie=ner ceW ceieefMej Megkeuee SkeeoMeer mes hetefCe&cee leke hebekeueeCeke eefle<"e Leer~ JeneB pevcekeueeCeke
1. eeJeCe ke=. 10, Jeer.efve.meb. 2529, efoveeBke 24-7-2003 ebLe erkee eejbYe~ 2. hebekeueeCeke heeJeehegjer ceW
Jeer.efve.meb. 2530, ceieefmej Meg. 6 mes 10, efoveeBke 29 veJecyej mes 3 efomecyej 2003~ 3. jepeie=ner ceW hebekeueeCeke
eeflee ceieefmej Meg. 12, Jeer.efve.meb. 2530, efoveeBke 5-12-2003~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

eMeefmle: / 291

Iees<eCee ke=lee ceee~

efkebe YeieJelees heee&veeLeme pevcekeueeCekeb efmene-DeMele-DeMeerefleJe<e&hetJe mebpeeleb~
Deveblejb Deme evLeme erkeehetefle&: jepeie=nerveieee leerLe&#es$es (efpeuee-veeueboe) Jeerjeyos ef$ebMeoefOekehebeefJebMeefle-Meleleces ceeie&Meer<e&Megkeuee$eeesoMeeceYeJeled1~ Deefmceved evLes $eeefebMeoefOekeheeMeleeefve met$eeefCe,
he=e: hebemehleleefOeke-Meleeefve meefvle~
De$e heeleb JesoveeKeC[veece-elegLe&: KeC[: meceehle:~
Deme elegLe&KeC[me uesKevekeeues efouueer-nefjeeCee-GejeosMe-efyenejeosMe-PeejKeC[eosMes<eg
ieceveeieceveb mebpeeleb~
Demceeled Jeerjeyoeled hebeefJebMeleefOekehebeefJebMeefleMeleleceeled DeejYe ef$ebMeoefOekehebeefJebMeefleMeleleceheeleb
hebeJe<ex<eg eer$e+<eYeosJeoer#ee-kesJeue%eeveYetefceeeeiepewveleerLe&-keebefheuehegjer-ceLegje-Meewjerhegj-JeejeCemeerefmebnhegjer-evhegjer-heeefueheg$e-keceueon-kegC[uehegj-jepeie=ner-heeJeehegjer-iegCeeJeeb-meccesoefMeKejefme#es$eeefoleerLe&#es$es<eg oMe&ve-Jevovee-Yeefe-OeeveeYeeme-erkeeuesKeveeefoesYeeJeveemeg megkeeuee Jeleerlee Demceekeb
cenlhegCemebeesiesvesefle ceveecens~
Deefmceved elegLe&KeC[s hebeefJebMeleefOekehebeoMeMeleeefve met$eeefCe (1525), he=e: hebeef$ebMeoefOeke<edMeleeefve
meefvle~
S<eg eleg:<eg evLes<eg 1. meceemeej: 2. eJeevemeej: 3. eefleeceCeevLe$eeer 4. heeee&Yegoe:

kes efove ceieefMej Megkeuee eoMeer kees ceQves YeieJeeved heeMJe&veeLe le=leere meneeefyo ceneslmeJe kejves nsleg JeejeCemeer
mes ceneslmeJe kee GodIeeve kejves kes efueS Iees<eCee keer keeeWefke YeieJeeved heeMJe&veeLe kee pevcekeueeCeke Deepe mes
oes npeej Dee" meew Demmeer (2880) Je<e& hetJe& yeveejme ceW ner ngDee Lee~
Fmekes Devevlej ceieefMej Megkeuee $eeesoMeer kees Gmeer Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 ceW ceQves Fme ebLe keer erkee
kees jepeie=ner leerLe&#es$e (efpeuee veeueboe) hej hetCe& efkeee~ Fme ebLe ceW 533 met$e nQ, 175 he=<" (cesjs eje
nmleefueefKele) nQ~
eneB leke JesoveeKeC[ veece kee elegLe& KeC[ meceehle ngDee~
Fme elegLe&KeC[ kes (9101112 eej ebLeeW ceW efveye elegLe& KeC[ kes) uesKeve keeue ceW efouueer
nefjeeCeeGej eosMeeqyenej eosMe Deewj PeejKeC[ Fve heebe eosMeeW ceW ieceveeieceve (efJenej) ngDee nw~
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2525 mes ueskej 2530 leke Fve heeBe Je<eeX ceW eerJe=<eYeosJe YeieJeeve keer oer#ee
Deewj kesJeue%eevekeueeCeke Yetefce eeeie pewve leerLe&, keebefheuehegjer (keefcheueepeer) ceLegje, Meewjerhegj, JeejeCemeer,
eEmenhegjer, evhegjer, heeefueheg$e (hevee), keceueon (hevee ceW efmLele), kegC[uehegj, jepeie=ner, heeJeehegjer,
iegCeebJee, meccesoefMeKej efme#es$e Deeefo leerLeeX hej oMe&veJevoveeYeefeOeeveeYeemeerkeeuesKeve Deeefo
es<" YeeJeveeDeeW mes ege Dehevee mecee Jeleerle efkeee, en nceeje hegCe kee ceneve mebeesie jne Ssmee nce
ceeveles nQ~
Fme elegLe& KeC[ ceW kegue hevn meew heeerme (1525) met$e nQ, n meew heQefleme he=<" (cesjs eje efueefKele)
nQ~ Fve eejeW ebLeeW ceW (9101112 ceW) 1. meceemeej 2. eJeevemeej, 3. eefleeceCe ebLe$eeer,
1. Jeer.efve.meb. 2530, ceieefmej Meg. 13, efoveeBke 6-12-2003~

292 / eMeefmle:

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

5. efleueeseheCCeeer 6. leJeeLe&Je=efe: 7. leJeeLe&Jeeefle&keb 8. DeeefohegjeCeb 9. heehegjeCeb 10. kemeeeheeng[evLe:

11. cetueeeej: 12. ieesccemeejpeerJekeeC[b 13. eeke=leYeefe: 14. DeveieejOecee&ce=leb 15. Deeeejmeej:
16. ef$eueeskemeej: 17. mJeebYetmlees$eb 18. FesheosMe: 19. efveecemeejeeYe=le-meeeoeefvkeeerkee
20. hebeeefmlekeeeeefoMeeeeCeeb GjCeeefve ie=nerleeefve meefvle~
elege&vLemeceefvJeleeseb JesoveeveeceelegLe&: KeC[:, meneesefieve: meJex evLeee, meJee&efCeleerLe&-#es$eeefCe,
meJee&: hebekeueeCekeeeflee:, meJe&$e leerLex<eg eefleeflee: meJee& efpeveeeflecee:, efJeeMeebelf eceneJeerjefJeOeeveb, lemeevegeveb
meJe&efpeveMeemeveeYeeJeveekeeee&efCe eemceekeb, efJees<eeb meJe&$e elegefJe&OemebIeeveeb e cebieueb kegJe&vleg, #esceb, megefYe#eb,
Deejesieb Meeefvleb hegefb legefb e efJelejvleg Fefle YeeJeeecens~
De$e kegC[uehegjleerLe&#es$es efJenejeeblejepeheeue-ceneceefnceSce. jecee peesefeme-DeMeeskekegceejefmebn (ceb$eerkeuee, mebmke=efle, egJee SJeb hee&veefJeYeeie-efyenej) megjvs kegceej-leCe (jepeieerjhetJe&eMf e#eeceb$eer, efyenejmejkeej)
F&. ngkegceefmebnceerCee (efpeueeefOekeejer-veeueboe)-Deefceleuees{ e (Deej#eerDeOeer#eke-veeueboe)-S.kes. heeC[s (meneekeDeOeer#eke-hegjeleJemebeneuee-veeueboe) ceeveveere eer meer.heer. "ekegj (kesvereueIegGeesieceb$eer-Yeejlemejkeej)
[e@. jJeervheble (efveosMeke-veJeveeueboe-ceneefJenej) eerMeeceebPee ([er.JeeF&.Sme.heer.) kesvereefJeOeeekeeereJeCekegceej (veeueboe) Fleeoe: eerceneJeerjpevceYetefceJeboveeb kegJe&vlees cenleereMebmeeb eeg:~
MejlhetefCe&ceeeeb ceneslmeJes cece pevcepeebleerefleLeew ceneceefncejepeheeue veeecetefle&-eer Sce.jecee peesefemecenevegYeeJesve YeieJeeve$e+<eYeosJeDevleje&e^ r eefveJee&CeceneceneslmeJes Ieese<f ele-eer $e+<eYeosJevesMeveueSJee[& hegjmkeejsCe

4. heeMJee&Yegoe, 5. efleueeseheCCeeer, 6. leJeeLe&Je=efe, 7. leJeeLe&Jeeefle&ke, 8. DeeefohegjeCe, 9. heehegjeCe,

10. kemeeeheeng[ ebLe, 11. cetueeeej, 12. ieesccemeej peerJekeeC[, 13. eeke=leYeefe, 14. Deveieej Oecee&ce=le,
15. Deeeejmeej, 16. ef$eueeskemeej, 17. mJeebYetmlees$e, 18. F<esheosMe, 19. efveecemeej eeYe=le keer meeeoeefvkee
erkee, 20. he_eeefmlekeee Deeefo Meem$eeW kes GjCe enCe efkees nQ~
eej ebLeeW ceW efveye en Jesovee veeceke elegLe& KeC[ nw~ GmeceW meneesieer yeves meYeer ebLe, meYeer leerLe&#es$e,
meYeer hebekeueeCeke eefle<"eSb, meYeer leerLeeX hej eefleef<"le meye efpeveeefleceeSb, efJeMJeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve,
Gmekee Devegeve SJeb ceOe ceW mechevve ngS mecemle efpeveMeemeve keer eYeeJevee kes keee& mechetCe& efJeMJe kes efueS Deewj
meJe&$e elegefJe&Oe mebIe kes efueS cebieuekeejer nesJeW leLee #escemegefYe#eDeejesieMeebeflehegef< SJeb legef< kees eoeve
kejW ener nceejer YeeJevee nw~
eneB kegC[uehegj leerLe&#es$e hej efyenej eevle kes jepeheeue ceneceefnce Sce. jecee. peesefeme, DeMeeske kegceej
efmebn (ceb$eerkeuee, mebmke=efle, egJee SJeb hee&ve efJeYeeieeqyenej eosMe), megjsv kegceej leCe (hetJe& efMe#eeceb$eer
eqyenej mejkej)jepeieerj, F&. ngkegceefmebn ceerCee (efpeueeefOekeejerveeueboe), Deefcele uees{e (Deej#eer DeOeer#eke
veeueboe), S. kes. heeC[s (meneeke DeOeer#eke hegjeleJe mebeneueeveeueboe), ceeveveere eer meer. heer. "ekegj
(kesvere ueIeg Geesieceb$eerYeejle mejkeej) [e@. jJeerv hevle (efveosMekeveJeveeueboe ceneefJenej), eer Meeceev
Pee ([er. JeeF&. Sme. heer.), kessvere efJeOeeeke eer eJeCekegceej (veeueboe) Fleeefo cenevegYeeJeeW ves eer ceneJeerj
pevceYetefce keer Jevovee kejles ngS Gmekeer cenleer eMebmee keer~
MejohetefCe&cee ceneslmeJe kes DeJemej hej cesjs pevceefoJeme keer efleefLe Deeefeve Megkeuee hetefCe&cee kees efyenej eosMe
kes lelkeeueerve ceneceefnce jepeheeue eer Sce. jecee peesefeme cenevegYeeJe kes kejkeceueeW eje YeieJeeve $e+<eYeosJe

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

eMeefmle: / 293

eer Jeer. Oevebpeekegceejpewveme (hetJe& efJeejepeceb$eer) mecceeveb keeefjleced~

De$e leerLex eeeee&eervejsvekeeMe-eer efMeJeejCeueeue-[e@. Deveghece pewveeoees efJeevmeesefhe meceeiele
menYeeefievees yeYetJeg:~
ieghejcheje-eerceodYeieJevcenefleceneJeerjmJeeefceveeb Meemeves eer ieewlecemJeeefceeYe=elf eieCeOejosJeeoemleovevlejb
Deveskes Deeeeee&: yeYetJeg:~ Deefmceved efoiecyej pewveMeemevehejchejeeeb cetuemebIes eerkegvokegvoecveees mejmJeleeries
yeueelkeejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew eLeceeeee&eeefj$eeeJeleea eerMeebeflemeeiejcenecegveerves yeYetJe~ leme
eLeceefMe<e: eLece SJe heeeee&: eerJeerjmeeiejcenecegefve:~ leme iegosJeme: kejkeceueeYeeb Deeefe&keeoer#eeb
mebeehe Denb mebeefle ieefCeveer%eeveceleer veecvee eefmeeefmce~
cece mebIemLe-e%eeeceCeerDeeefe&keeevoveeceleer-pecyeterheheer"eOeerMe-#eguuekeceesleermeeiej-kece&eesieeryeeeejerjJeervkegceejpewve (pecyeterheDeOe#e)-yeeeeefjCeer kegceejer yeervee-keg. DeemLee-meeefjkee-Fbogeefvkee-Deuekee-eerelf e-mJeeefle Fleeefo mebIemLeeefleieCeeveecevegketuelJeceefhe cece erkeeuesKevekeeex efveefceeceefmle~
DeOegvee-YeejleosMeme je^heefleceneceefnce-[e@. S.heer.pes. Deyoguekeueece (Meekeenejer)-eOeeveceb$eer-eerDeueefyenejerJeepeheseer-efyenejeevlejepeheeue-ceneceefnce-eer Sce.jeceepeesefeme-cegKeceb$eer-jeye[erosJeer-Fleeefo
cenevegYeeJee: ieCeleb$eMeemeveb j#eefvle~
Deemeeb pevceYetecf e-efveJee&CeYetceerveeb efJekeeme-veJeefvecee&Ce-eeflee-ceneslmeJeeefokeeex<eg ceveesJeevekeeew: Oevewe

Devleje&<^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceW Ieesef<ele efkees iees eer$e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[& veeceke hegjmkeej mes eer
Jeer. Oevebpeekegceej pewve (hetJe& efJeejepeceb$eer) kee mecceeve kejJeeee ieee DeLee&led GvnW eMeefmle Deeefo kes eje
mecceeefvele efkeee ieee~
Gme meceejesn ceW leerLe& hej eeeee& eer vejsv ekeeMe peer, heefC[le eer efMeJeejCe ueeue peer SJeb [e@. Deveghece
pewve Deeefo Deveske efJeeve Yeer heOeejkej menYeeieer yeves~
ieg hejchejeeerceod YeieJeeve cenefle ceneJeerj mJeeceer kes Meemeve ceW eerieewlecemJeeceer Deeefo
ieCeOej osJe ngS, leovevlej Deveske Deeeee& ngS~ Fmeer efoiecyej pewveMeemeve hejcheje ceW cetuemebIe ceW, eer
kegbokegbo Deecveee ceW, mejmJeleerie yeueekeelkeejieCe ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea
eer Meeefvlemeeiej cenecegveerv ngS nQ~ Gvekes eLece efMe<e SJeb eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej cenecegefve Les~
Gve Jeerjmeeiej iegosJe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej ceQ Deepe ieefCeveer %eeveceleer veece mes
eefme ngF& ntB~
cesjs mebIe ceW efmLele e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer, pecyeterhe kes heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej,
kece&eesieer yeeeejer jJeerv kegceej pewve (pecyeterhe kes DeOe#e), yeeueyeeeeefjCeer kegceejer yeerveekeg. DeemLee, keg.
meeefjkee, keg. Fvot, keg. eefvkee, keg. Deuekee, keg. eerefle, keg. mJeeefle Fleeefo mebIemLe eleerieCeeW keer Devegketuelee
Yeer cesjs erkeeuesKeve keee& ceW efveefcee jner nw~
Fme mecee Yeejle osMe kes je<^heefle ceneceefnce [e@. S. heer. pes. Deyogue keueece nQ (es Meekeenejer nQ),
eOeeveceb$eer eer Deueefyenejer Jeepeheseer nQ, efyenejeevle kes jepeheeue ceneceefnce eer Sce. jecee peesefeme nQ,
cegKeceb$eer jeye[er osJeer Fleeefo cenevegYeeJe ieCeleb$e Meemeve keer j#ee kej jns nQ~
Fve pevceYetefce, efveJee&CeYetefceeeW kes efJekeemeveJeefvecee&Ceeefle<"eceneslmeJe Deeefo keeeeX ceW ceveJeeve

294 / eMeefmle:

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

es meneesefievees pewveOecee&Jeueefcyeve: eeJekee: eeefJekeee, meJexYe: meJee&Yee cece cebieueeMeerJee&oesmleg~ les

meJex SJecesJe Oece&eYeeJeveeefokeeee&efCe kegJe&vlees ceeveJepeerJevemeeheueb efJeoOeleg~

Devlecebieueced
cebieueb mebleleb kegee&led, jepeie=ner megpevceYet:~
cegefvemegeleveeLeme, oeevces megeleb lJemeew~~1~~
Jeerjme osMeveeYetefce:, %eeve&es YeJesvcece~
<edKeC[eieceevLeeveeb, %eeveb e efJeMeoerYeJesled~~2~~
leerLe&#es$eeefCe ueeskesefmceved, eeJeppewvesvMeemeveced~
ieefCeveer%eeveceleseb, erkee leeJeled efeeb efoMesled~~3~~
keee mes Deewj Oevemecheefe kes eje pees pewveOecee&Jeuecyeer eeJekeeeefJekeeSb meneesieer yeves nQ Gve meYeer kes efueS
cesje cebieue DeeMeerJee&o nw~ Jes meYeer eeueg Yekele Fmeer ekeej mes Oece&eYeeJevee Deeefo kes keeeeX kees kejles ngS Deheves
ceveg<e peerJeve kees meheue yeveeJeW~

Devle cebieue
MueeskeeLe&YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner meYeer kes efueS cebieue kejs leLee cegPes megeleeW
kees-ceneele kees eoeve kejW~1~~
Jen jepeie=ner YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMeveeYetefce nw Dele: cesjer %eeveJe=ef kejs leLee <edKeC[eiece ebLeeW
kees mecePeves nsleg cesje %eeve Fme leerLe& keer ke=heeemeeo mes efJeMeo-efvece&uelee kees eehle nesJes~~2~~
Fme mebmeej ceW peye leke leerLe&#es$e nQ SJeb efpevesv YeieJeeve kee pewveMeemeve nw leye leke en cegPe ieefCeveer
%eeveceleer eje jefele erkee eer-Devlejbieyeefnjbie ue#ceer kees eoeve kejleer jns ener cebieue keecevee nw~~3~~

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle /295

efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
eer MeebefleveeLe De kegbLeg Dejn leerLekej$ee kees veceve keB~
Gvekes eG eG keueeCeke mes heeJeve leerjLe kees veceve keB~~
nefmleveehegjer ceW leerveeW eYeg keer efpeveeeflecee kees veceve keB~
JeneB efveefce&le pecyeterhe leerLe& keer meye eeflecee kees veceve keB~~1~~
Fme pecyeterhe kes heefjmej ceW jlve$eeefveuee Jemeeflekee nw~
GmeceW eJeeme kes ceOe efueKeer ceQves en efnvoer erkee nw~~
efmeevlemegefevleeceefCe erkee <edKeC[eiece hej efueKeer ieF&~
ieefCeveerecegKee eer %eeveceleer ceeleepeer ves pees efueKeer veF&~~2~~
Fmekes elegLe& JesoveeKeC[ keer efnvoer erkee hetCe& ngF&~
heeuiegve Megkeuee hebeefce efleefLe Yeer cesjs peerJeve ceW Oeve ngF&~~
eYeg ceneJeerj efveJee&Ce kee mebJeled heefeme meew De[efleme en nw~
meeeFme hejJeefj oes npeej yeejn De meesceJeej efove nw~~3~~
nw Deepe kee efove ceefnceeMeeueer nefmleveehegjer kes GlmeJe kee~
leerLekej$ee De leerveueeske keer efpeveeeflecee kes ceneslmeJe kee~~
oes Je<e& hetJe& es hebekeueeCekehetJe&ke ngF eefleefle LeeR~
je^ere ceneslmeJe ngDee eneB leye ueeKeeW pevelee nef<e&le Leer~~4~~
DeleSJe ceveeee ieee Deepe MegYe eefleehevee GlmeJe nw~
DeefYe<eske ngDee efpeveefyecyeeW kee YeeeW ves efkeee eYeg GlmeJe nw~~
eYeg ceefuueveeLe efveJee&CeefoJeme Yeer Deepe ceveeee nce meyeves~
ueIeg hebekeueeCeke ceW osKee oer#eekeueeCeke Yeer nceves~~5~~
nj Oeeefce&ke efeee ceW Yeeie efueee efhej en uesKeve mecheVe efkeee~
cebieue cegntle& ceW ebLe hetCe&kej ceve-Jee-leve kees Oeve efkeee~~
eer efpeveJej SJeb mejmJeleer ceelee kes heo ceW veceve efkeee~
eer %eeveceleer ceeleepeer kees ke=efle Deefhe&le kej heo veceve efkeee~~6~~
Dehevee efkeefeled heefjee osvee mecegefele ceQ eneB mecePeleer ntB~
ieg ejCeeW keer eee meJee&efOeke ieewjJeceeer mecePeleer ntB~~
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer ueIeg Yeefieveer kenueeleer~
en Meejerefjke mebyebOe efkevleg Gvekeer efMe<ee yeve megKe heeleer~~7~~

296 / efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

meved GefVeme meew DeeJeve ceW Deejn ceF& pevece heeee~
efleefLe pes ke=<Ce ceeJeme keer Leer efove jJeerJeej MegYe kenueeee~~
eer essueeue efhelee cesjs ceeB ceesefnefve mes ceQ Oeve ngF&~
Jes jlveceleer Deeefe&kee yeveeR Debeflece meceeefOe kej Oeve ngF~~8~~

veew heg$eer SJeb eej heg$e kees pevece efoee Gme ceelee ves~
meyekees mebmkeejeW keer Iebter os Oeve efkeee Gme ceelee ves~~
henueer mevleeve ngF cewvee Deefvlece ef$eMeuee meewYeeieJeleer~
cewef$e ceW Mes<e ieejn mevleeveeW ceW ceQ ceeOegefj yeejnJeeR~~9~~
eer %eeveceleer peer DeYeeceleer SJeb ceQ yeve evoveeceleer~
Deeefe&kee yeveeR leerveeW yenveW GveceW ieefCeveer nQ %eeveceleer~~
YeeF& jJeerv peer heer"eOeerej eer jJeervkeerleea yevekej~
efpeveOece& keer keerefle& ye{eles nQ Deheveer kece&"lee kes yeue hej~~10~~
Jes Deepe nQ ceebieerlegbieer ceW FvOJepe hee" kes Deeeespeke~
meeefveOe os jns cenee%e ceW kece&eesefie heer"eOeerej~~
hejmeeW heeuiegve megefo mehleefce efleefLe kees eejbYe kejkes cenekeee&~
Fke Meleke Dee" heg $e+<eYeosJe eeflecee efvecee&Ce kee cenekeee&~~11~~
eer %eeveceleer ceeleepeer ves en MegYe cegntle& yeleueeee nw~
Gmekes efveefcee ner FvOJepe kee ceneefJeOeeve kejeee nw~~
nes MeerIe keee& mecheVe cetefle& heJe&le hej peuoer eieefle nes~
pewveer mebmke=efle keer keerefle&heleekee efoiedefoievle ceW emeefjle nes~~12~~
DeOe#e cetefle& efvecee&Ce meefceefle kes nQ jJeervkeerefle& mJeeceer~
meyekees mebie ceW ueskej euevee Gvekeer heneeve ceOegj JeeCeer~~
FmeefueS meefceefle kes meYeer keee&kelee& Fvemes KegMe jnles nQ~
Deheves mJeeceer peer kes mJeeiele ceW meoe efn lelhej jnles nQ~~13~~
nce leerve yenve Fke YeeF& eejeW DeJeOe eevle kes ieewjJe nQ~
nce cees#eceeie& kes Devegeeeer ieghejcheje kes meewjYe nQ~~
yeeheve ceW keYeer ve meesee Lee ceQ meeOJeer oer#ee Oeebieer~
MeeeeW kee kej mJeeOeee keYeer Ssmeer erkee efueKe heeTbieer~~14~~
en meye Ghekeej %eeveceefle ceeleepeer kee cesjs Thej nw~
ieejn Je<eeae Gce mes cegPekees efoee yeeee& ele nw~~
efhej lesjn Je<e& keer Gce ceW ner Deepevce enCe kej yeeee&~
iegmesJee Oecee&Oeeve efkeee iegheo ceW yeerme Je<e& jnkej~~15~~

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

efnvoer erkeeke$eea keer eMeefmle /297

lesjn Deiemle GefVeme meew veJeemeer jJeerJeej kee efove Deeee~
eeJeCe Megkeuee ieejme efleefLe kees cesje meewYeeie efoJeme Deeee~~
cegPekees oer#ee os ceelegeer ves veece evoveeceleer efoee~
ceeOegjer mes yeve evoveeceleer Deeefe&kee pevce efvepe Oeve efkeee~~16~~

eeefj$eeeJeleea Meevleermeeiejeeee& kes GheJeve ceW~

Fke keefuekee yeve emhegefle ngF& eer iegJej kes vevoveJeve ceW~~
efpeme hejcheje kee mebj#eCe kejleer nQ %eeveceleer ceelee~
Gme hejcheje kee mebJeOe&ve kejvee cegPekees Yeer nw Yeelee~~17~~
ns Deeeg<cevleeW! ceQves kesJeue megveer ener iegJeeCeer nw~
eer MeeefvleefmebOeg ieg ceW meekeej ngF& meeer efpeveJeeCeer nw~~
Gme hejcheje ceW JeerjefmevOeg efMeJeefmevOeg Deeefo Deeeee& ngS~
eerOece&efmevOeg De DeefpeleefmebOeg eseebmemeeiejeeee& ngS~~18~~
nQ Jele&ceeve ceW DeefYevevovemeeiej s Deeeee&eJej~
en efve<keuebke Deeeee& e=BKeuee meoe euesieer Oejleer hej~~
FveceW eer JeerjefmebOeg keer efMe<ee %eeveceleer ceeleepeer nQ~
Deefece kes keF& metefjJej keer oer#ee esjCee eoe$eer nQ~~19~~
Fvekeer ke=efle en <edKeC[eiece keer mebmke=le erkee jevee nw~
cegPekees DeeosMe efceuee efnvoer DevegJeeo legcnW en kejvee nw~~
ieg DeeosMeeW kee heeueve kej, ceQves efnvoer DevegJeeo efkeee~
ieg DeeMeer<eeW kes ner yeue hej, ceQves Fmekee mJeeOeee efkeee~~20~~
ceQ mees osJe Meee ieg mes, yeme ener eeLe&vee kejleer nttB~
egleosJeer %eeveceleer ceelee keer, mJeemLe keecevee kejleer ntB~~
ns YeJeelceeDeeW! legce meye oesveeW, erkee kee mJeeOeee kejes~
evoveeceleer mJeeOeee kee heue, efve:eseme heo kees eehle kejes~~21~~
~~JeOe&leeb egleMeemeveced~~

i:i: i:i

298 / erkee uesKeve keeue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

<edKeC[eiece hegmleke-12-mebmke=le erkee uesKeve keer efleefLe, mLeeve SJeb efoveeBke

e. eqleefLe

Jeerj mebJeled

eejbYe1. eeJeCe ke=. 10

1. eeJeCe ke=. 11

2529
2529

2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
23.
24.

2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529

eeJeCe ke=. 12
eeJeCe ke=. 13
eeJeCe Meg. 1
eeJeCe Meg. 2
eeJeCe Meg. 4
eeJeCe Meg. 5
eeJeCe Meg. 6
eeJeCe Meg. 9
eeJeCe Meg. 10
eeJeCe Meg. 11
eeJeCe Meg. 12
eeJeCe Meg. 13
Yeeheo ke=. 1
Yeeheo ke=. 2
Yeeheo ke=. 5
Yeeheo ke=. 9
Yeeheo ke=. 11
Yeeheo ke=. 13
Yeeheo Meg. 3
Deeefeve ke=. 2
Deeefeve ke=. 3
Deeefeve ke=. 4
Deeefeve ke=. 5
Deeefeve ke=. 6
Deeefeve ke=. 11
Deeefeve ke=. 12

eece (mLeeve)
kegC[uehegj, vebbeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
(veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue

efoveeBke
24-7-2003
25-7-2003
26-7-2003
27-7-2003
30-7-2003
31-7-2003
1-8-2003
2-8-2003
3-8-2003
6-8-2003
7-8-2003
8-8-2003
9-8-2003
10-8-2003
13-8-2003
14-8-2003
17-8-2003
21-8-2003
23-8-2003
25-8-2003
30-8-2003
12-9-2003
13-9-2003
14-9-2003
15-9-2003
16-9-2003
22-9-2003
23-9-2003

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
e. eqleefLe
25.
26.
27.
28.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.

Deeefeve ke=. 13
Deeefeve Meg. 2
Deeefeve Meg. 3
Deeefeve Meg. 4
Deeefeve Meg. 5
Deeefeve Meg. 6
Deeefeve Meg. 7
Deeefeve Meg. 9
Deeefeve Meg. 10
(efJepeee oMeceer)
Deeefeve Meg. 11
Deeefeve Meg. 12
Deeefeve Meg. 13
keeefle&ke ke=. 3
keeefle&ke ke=. 4
keeefle&ke ke=. 5
keeefle&ke ke=. 6
keeefle&ke ke=. 7
keeefle&ke ke=. 9
keeefle&ke ke=. 10
keeefle&ke ke=. 11
keeefle&ke ke=. 12
keeefle&ke ke=. 13
keeefle&ke Meg. 1
keeefle&ke Meg. 4
ceieefmej ke=. 1
ceieefmej ke=. 4
ceieefmej ke=. 5
ceieefmej ke=. 6
ceieefmej ke=. 7
ceieefmej ke=. 9
ceieefmej ke=. 10

erkee uesKeve keeue /299

Jeerj mebJeled

eece (mLeeve)

efoveeBke

2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529

kegC[uehegj, vebeeJele& cenue

kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
jepeie=ner (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue

24-9-2003
27-9-2003
28-9-2003
29-9-2003
30-9-2003
1-10-2003
2-10-2003
4-10-2003
5-10-2003

2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2529
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530

kegC[uehegj, vebeeJele& cenue

kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue

6-10-2003
7-10-2003
8-10-2003
13-10-2003
14-10-2003
15-10-2003
16-10-2003
17-10-2003
19-10-2003
20-10-2003
21-10-2003
22-10-2003
23-10-2003
26-10-2003
28-10-2003
9-11-2003
13-11-2003
14-11-2003
15-11-2003
16-11-2003
18-11-2003
19-11-2003

300 / erkee uesKeve keeue

e. eqleefLe
53. ceieefmej
54. ceieefmej
55. ceieefmej
56. ceieefmej
57. ceieefmej
58. ceieefmej
59. ceieefmej
60. ceieefmej
61. ceieefmej
62. ceieefmej
63. ceieefmej
meceeheve63. ceieefmej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ke=. 11
ke=. 12
Meg. 1
Meg. 2
Meg. 3
Meg. 4
Meg. 5
Meg. 6
Meg. 7
Meg. 9
Meg. 11

Jeerj mebJeled
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530
2530

eece (mLeeve)
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
kegC[uehegj, vebeeJele& cenue
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
heeJeehegjer (veeueboe) efyenej
jepeie=ner (veeueboe) efyenej

efoveeBke
20-11-2003
21-11-2003
24-11-2003
25-11-2003
26-11-2003
27-11-2003
28-11-2003
29-11-2003
30-11-2003
2-12-2003
4-12-2003

Meg. 13

2530

jepeie=ner (veeueboe) efyenej

(hebekeueeCekeeefleeJemejs)

6-12-2003

i:i: i:i

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 301

met$e

he= meb.

eoMees ebLe:

JesoveeeleeefJeOeeveeefoveJeevegeesieejmeceefvJele:
(elegefJeMelevegeesieejs<eg efleereJesoveevegeesieejme <ees[MeYesoevleie&leb Deceevegeesieejced)

JesoveeeleeefJeOeeveevegeesieejced
eLecees ceneefOekeej:
Devleie&le eLeceesefOekeej:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

JeseCeeheeeefJeneCes efe~
Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeereJeseCee heeCeeefoJeeoheeS~
cegmeeJeeoheeS~
DeoeeoeCeheeS~
cesnCg eheeS~
heefjiienheeS~
jeefoYeeseCeheeS~
SJeb keesn-ceeCe-ceeee-ueesn-jeie-oesme-ceesn-hescceheeS~
efCeoeCeheeS~
DeyYekeKeeCe-keuen-hesmegCCe-jF-DejF-GJeefn-efCeeefo-ceeCe-ceee-ceesme-efceCeeCeefceobmeCe-heDeesDeheeS~
SJeb meeCnb kecceeCeb~
Gppegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee peesieheeS heeef[heosmeiieb~
kemeeeheeS efefo-DeCegYeeieJeseCee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
meCeemme DeJeeJJeb~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~

7
8
12
14
14
15
15
16
18
18
21
22
23
24
26
28

JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-veJeceevegeesieejced)
efleereesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

JeseCeemeeefceeefJeneCes efe~
Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee peerJemme Jee~
efmeee CeespeerJemme Jee~
efmeee peerJeeCeb Jee~
efmeee CeespeerJeeCeb Jee~
efmeee peerJemme e CeespeerJemme e~

31
32
33
34
35
35

302 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

efmeee peerJemme e CeespeerJeeCeb e~

efmeee peerJeeCeb e CeespeerJemme e~
efmeee peerJeeCeb e CeespeerJeeCeb e~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~~
mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee peerJemme Jee~
peerJeeCeb Jee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
meoogpegmegoeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee peerJemme~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~

he= meb.
35
36
36
36
37
38
38
38
40

DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-oMeceevegeesieejced)
le=leereesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

JeseCeeJeseCeeefJeneCes efe~
meJJeb efhe kecceb heeef[ efe ke CesieceCeemme~
CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeceeefCeee JeseCee~
efmeee GefoCCee JeseCee~
efmeee GJemeblee JeseCee~
efmeee yepPeceeefCeeeDees JeseCeeDees~
efmeee GefoCCeeDees JeseCeeDees~
efmeee GJemebleeDees JeseCeeDees~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e~
efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GJemebleeDees e~
efmeee GefoCCee e GJemeblee e~
efmeee GefoCCee e GJemebleeDees e~
efmeee GefoCCeeDees e GJemeblee e~
efmeee GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~

42
44
45
47
48
49
50
52
53
54
55
55
58
58
59
59
61
63
63
64

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 303

met$e

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~

efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCee e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeeeDees e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
JeJenejCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeceeefCeee JeseCee~
efmeee GefoCCee JeseCee~
efmeee GJemeblee JeseCee~
efmeee GefoCCeeDees JeseCeeDees~
efmeee GJemebleeDees JeseCeeDees~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e ~
efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~
efmeee GefoCCee e GJemeblee e~
efmeee GefoCCee e GJemebleeDees e~
efmeee GefoCCeeDees e GJemeblee e~
efmeee GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemebleeDees e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCeeDees e GJemebleeDees e~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee yepPeeefCeee JeseCee~
efmeee GefoCCee JeseCee~
efmeee GJemeblee JeseCee~
efmeee yepPeceeefCeee e JeseCee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GJemeblee e~
efmeee GefoCCee e GJemeblee e~
efmeee yepPeceeefCeee e GefoCCee e GJemeblee e~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~

he= meb.
64
66
67
67
68
68
68
68
69
69
70
71
72
73
73
74
74
74
75
75
76
76
77
77
77
77
77
78
78
78
78
79
79
79
79

304 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

56. Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee GefoCCeheueheeefJeJeeiee JeseCee~

57. SJeb meeCCeb kecceeCeb~
58. meCeemme DeJeeJJeb~

he= meb.
80
80
80

JesoveeieefleefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-SkeeoMeevegeesieejced)
elegLeexefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

JeseCeeieefoefJeneCes efe~
Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee DeJeefoe~
efmeee efoeefoe~
SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
JeseCeereJeseCee efmeee efoe~
efmeee Deefoe~
efmeee efoeefoe~
SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~
Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee efmeee efoe~
efmeee Deefoe~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
meCeemme DeJeeJJeb~

83
84
84
87
87
87
87
87
88
88
89
89

Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-eoMeevegeesieejced)
heeceesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

JeseCee-DeCeblejefJeneCes efe~
Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeereJeseCee DeCeblejyebOee~
hejbhejyebOee~
leogYeeyebOee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
mebienCeemme CeeCeeJejCeereJeseCee DeCeblejyebOee~
hejbhejyebOee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
Gpegmegomme CeeCeeJejCeereJeseCee hejbhejyebOee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
meCeemme DeJeeJJeb~

92
93
93
94
94
95
95
95
96
97
97

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 305

met$e

he= meb.

efleerees ceneefOekeej:

Jesoveemebefveke<e&efJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-$eeesoMeevegeesieejced)
eLeceesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

JeseCeemeefCCeeemeefJeneCes efe~
pees mees JeseCeemeefCCeeemees mees ogeJf enes-melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe~
pees mees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees ogefJenes-penCCeDees melLeeCe-JeseCee-meefCCeeemees esJe
GkekemmeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe~
pees mees penCCeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees Lehhees mees~
pees mees GkekemmeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes Keseoes keeueoes YeeJeoes eseof ~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee meceTCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~
DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee
DemebKesppeiegCenerCee Jee DeCebleiegCenerCee Jee~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee~
eGeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
lemme keeueoes efkeb Gkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee
mebKesppeiegCenerCee Jee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~
pemme CeeCeeJejCeeremme keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~

101
101
102
103
103
104
104
105
105
106
106
106
107
107
109
109
109
111
112
112
113
113
114
114
114
115

306 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~

Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~
lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~
SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee meceTCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pemme JeseCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee YeeJeJeseCee~
pemme JeseCeereJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee heeeCeheefooe~
lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~

he= meb.
116
116
116
117
117
118
118
118
118
119
119
119
120
120
121
123
123
123
124
124
124
124
124
125
125
126
126
126
126
129
129
129
130
130

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 307

met$e

lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~

efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~
lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee~
Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efJeeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
SJeb Ceecee-ieesoeCeb~
pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeYeeienerCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pemme DeeGDeJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee efJeeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCe-nerCee Jee~
lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pemme DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee efJeeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
lemme YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme oJJeoes efkecegkekemmee DeCeg-kekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee efleeCeheefooe mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCe-nerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
91. lemme Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
92. efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
93. lemme keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~

he= meb.
130
130
131
131
131
132
132
132
132
133
133
133
134
134
135
135
136
136
137
137
137
137
138
138
138
138
139
139
139
140
140
140
141

308 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

94. efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee

Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
95. pees mees Lehhees penCCeDees melLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes Keseoes keeueoes
YeeJeoes esefo~
96. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
97. efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
98. lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
99. penCCee~
100. lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
101. penCCee~
102. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
103. efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee mebKesppeYeeieyYeefnee Jee,
mebKesppeiegCeyYeefnee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnee Jee~
104. lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~
105. efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
106. lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~
107. efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
108. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
109. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee
Jee mebKesppeYeeieyYeefnee Jee mebKesppeiegCeyYeefnee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnee Jee~
110. lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
111. efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
112. lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
113. penCCee~
114. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
115. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes, DepenCCee heeeCeheefooe~
116. lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
117. efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
118. lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
119. penCCee~
120. SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
121. pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
122. efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
123. lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
124. penCCee~

he= meb.
141
142
143
143
144
144
144
144
145
145
145
145
146
146
146
147
147
148
148
148
148
148
149
149
149
149
150
150
150
151
151

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 309

met$e

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee Jee~

penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme JeseCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme JeseCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee~
pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes eEke penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme DeeGDeJeseCee Keseoes penCCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~
pemme DeeGDeJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~

he= meb.
151
151
152
152
152
152
152
152
153
153
153
154
154
154
155
155
155
156
156
156
156
156
157
157
157
157
157
157
158
158
158
158
159
159
159

310 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

he= meb.

efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~

lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee~ penCCeeoes DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme CeeceJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme CeeceJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~
pemme CeeceJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme CeeceJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
pemme ieesoJeseCee oJJeoes penCCee lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~

159
159
160
160
160
161
161
161
161
162
162
162
162
162
162
163
163
163
163
164
164
164
164
165
165
165
165
166
166
166
166
167
167
167
167

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 311

met$e

lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~

penCCee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
pemme ieesoJeseCee Keseoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme ieesoJeseCee keeueoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heeeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme ieesoJeseCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~
lemme Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
pees mees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees ogefJenes-penCCeDees hejlLeeCe-JeseCee-meefCCeeemees esJe
GkekemmeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees esJe~
pees mees penCCeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees Lehhees~
pees mees GkekemmeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes Keseoes keeueoes YeeJeoes eseof ~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb oJJeoes efkecegkekemmee
DeCegkekemmee~
Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efJeeCeheefooe~
DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee~
lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
SJeb CCeb kecceeCeceeGJeJeppeeCeb~
pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee oJJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee eGeCeheefooe~

he= meb.
168
168
168
168
169
169
169
169
169
169
170
170
171
171
171
171
171
172
172
172
172
172
173
173
174
175
175
175
176
176
177
177
177

312 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

228. DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppe-iegCenerCee Jee~

229. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeJeseCee
Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
230. Gkekemmee~
231. lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee Keseoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
232. efCeecee DeCegkekemmee DemebKesppeiegCenerCee~
233. SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
234. pemme JeseCeereJeseCee Keseoes Gkekemmee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeereDeblejeFeJeseCee Keseoes Gkekeefmmeee CeeflLe~
235. lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee Keseoes eqkecegkekemmee DeCegkekemmee~
236. Gkekemmee~
237. SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~
238. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme CCeb kecceeCeb DeeGDeJeppeeCeb JeseCee
keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
239. Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee DemebKesppe-YeeienerCee~
240. lemme DeeGDeJeseCee keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
241. Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eGeCeheefooe~
242. SJeb CCeb kecceeCeb DeeGJeJeppeeCeb~
243. pemme DeeGDeJeseCee keeueoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee keeueoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
244. Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee efleeCeheefooe~
245. DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~
246. pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeJeseCee
YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
247. Gkekemmee Jee DeCegkekemmee Jee, Gkekemmeeoes DeCegkekemmee eCeheefooe~
248. lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
249. efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
250. SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
251. pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee
YeeJeoes efmeee DeeflLe efmeee CeeflLe~
252. peefo DeeflLe YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
253. efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
254. lemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes CeeflLe~
255. lemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
256. efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
257. lemme Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~

he= meb.
178
179
179
179
179
180
180
180
180
181
181
181
182
182
183
184
184
184
185
185
186
186
186
187
187
187
188
189
189
189

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
258.
259.
260.
261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.
269.
270.
271.
272.
273.
274.
275.
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 313

met$e

Gkekemmee~
SJeb Ceecee-ieesoeCeb~
pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes Gkekemmee lemme meeCCeb kecceeCeJeseCee YeeJeoes efkecegkekemmee DeCegkekemmee~
efCeecee DeCegkekemmee DeCebleiegCenerCee~
pees mees Lehhees penCCeDees hejlLeeCeJeseCeemeefCCeeemees mees eGefJJenes-oJJeoes Keseoes keeueoes
YeeJeoes esefo~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee oJJeoes eEke
penCCee DepenCCee~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes efJeeCe-heefooe~
DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee~
lemme JeseCeere-Ceecee-ieesoJeseCee oJJeoes eEke penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnee~
lemme ceesnCeereJeseCee oJJeoes penefCCeee CeeflLe~
lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee?~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~
pemme JeseCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb
JeseCee oJJeoes penefCCeee CeeflLe~
lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme Ceecee-ieesoJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes efJeeCeheefooe~
DeCebleYeeieyYeefnee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnee Jee~
SJeb Ceecee-ieesoeCeb~
pemme ceesnCeereJeseCee oJJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeceeGDeJeppeeCeb JeseCee oJJeoes efkeb
penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnee~
lemme DeeGDeJeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee?~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnee~
pemme DeeGDeJeseCee oJJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee oJJeoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee eGeCeheefooe~

he= meb.
190
190
190
190
191
191
192
192
193
193
193
194
194
194
195
195
195
195
196
196
196
197
197
197
197
197
197

314 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
285.
286.
287.
288.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

pemme CeeCeeJejCeereJeseCee Keseoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee Keseoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee~
SJeb meeCCeb kecceeCeb~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme obmeCeeJejCeere-DeblejeFeJeseCee keeueoes efkeb
penCCee DepenCCee?~
penCCee~
lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
lemme ceesnCeereJeseCee keeueoes penefCCeee CeeflLe~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~
pemme JeseCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb
JeseCee keeueoes penefCCeee CeeflLe~
lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
penCCee~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~
pemme ceesnCeereJeseCee keeueoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee keeueoes efkeb penCCee DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnee~
pemme CeeCeeJejCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeere-DeblejeFe-JeseCee YeeJeoes efkeb
penCCee DepenCCee~
penCCee~
lemme JeseCeere-DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
lemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penefCCeee CeeflLe~
SJeb obmeCeeJejCeere-DeblejeFeeCeb~
pemme JeseCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeJeseCee
YeeJeoes penefCCeee CeeflLe~
lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme ceesnCeereJeseCee YeeJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee YeeJeoes efkeb penCCee
DepenCCee~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
pemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeb CeeceJeppeeCeb JeseCee YeeJeoes efkeb
penCCee DepenCCee ?~
efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~

he= meb.
199
199
199
200
200
200
200
200
200
201
201
201
201
201
202
202
202
202
202
203
203
204
204
204
204
205
205
205

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 315

met$e

313. lemme CeeceJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee~

314. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~
315. pemme CeeceJeseCee YeeJeoes penCCee lemme CCeb kecceeCeceeGDeJeppeeCeb JeseCee YeeJeoes efkeb
penCCee DepenCCee ?~
316. efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~
317. lemme DeeGDeJeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
318. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee eCeheefooe~
319. pemme ieesoJeseCee YeeJeoes penCCee lemme meeCCeb kecceeCeb JeseCee YeeJeoes efkeb penCCee DepenCCee ?~
320. efCeecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnee~

he= meb.
206
206
206
206
206
206
207
207

DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-elego&Meevegeesieejced)
efleereesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

JeseCeeheefjceeCeefJeneCes efe~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-heieefoDeoemeceeheyeoe KeseheeemeS efe~
heieefoDeoeS CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeerekeccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeerekeccemme DemebKesppeueesiehee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
JeseCeeremme keccemme ogJes hee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
ceesnCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
ceesnCeeremme keccemme DeeJeermeb hee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
DeeGDemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
DeeGDemme keccemme eeeefj hee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
Ceecemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
Ceecemme keccemme DemebKesppeueesiecesehee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
ieesomme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
ieesomme keccemme ogJes hee[erDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
DeblejeFemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~

210
211
212
212
213
214
214
214
215
215
215
217
217
217
218
218
218
220
220
220
221

316 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

DeblejeFemme keccemme hee hee[erDees~

SJeef[eeDees hee[erDees~
meceeheyeoeS~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeere-DeblejeFemme keccemme Skekeskekee hee[er leermeb leermeb
meeiejesJecekees[ekees[erees meceeheyeoeS iegefCeoeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er leermeb-heCCeejme meeiejesJecekees[e-kees[erDees meceeheyeoeS
iegefCeoeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
ceesnCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
ceesnCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er meeefj-eeeueermeb Jeermeb heCCeejme-ome-meeiejesJecekees[ekees[erees meceeheyeoeS iegefCeleeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
DeeGDemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
DeeGDemme keccemme Skekeskekee hee[er Debleescegngecebleescegngeb mecee-heyeoeS iegefCeoeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
Ceecemme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
Ceecemme keccemme Skekeskekee hee[er Jeermeb-Deejme-meesueme-heCCeejme-eesme-yeejme-ome
meeiejesJecekees[ekees[erees meceeheyeoeS iegefCeoeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
ieesomme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
ieesomme keccemme Skekeskekee hee[er Jeermeb-omemeeiejesJecekees[ekees[erDees meceeHeyeoeS iegeCf eoeS~
SJeef[eeDees hee[erDees~
Keseheeemes efe~
CeeCeeJejCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~
CeeCeeJejCeeremme keccemme pees cees peeseCemenmmeDees meebYegjceCemecegmme yeeefnjuueS le[s Deefoes,
JeseCemecegiIeeosCe mecegnoes, keeGuesemf meeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebelf eemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe
efJeienieefokeb[eeefCe keeTCe mes keeues DeOees meeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppenefo efe~
KeseheeemesCe iegefCeoeDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
JeseCeeremme keccemme kesJeef[eeDees hee[erDees~

he= meb.
221
221
229
229
229
229
231
231
231
234
234
234
237
237
237
237
238
238
242
242
242
243
244
244
244
244
244
244

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12
met$e meb.
50.
51.
52.
53.

elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe / 317

met$e

JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er DeCCeojmme kesJeefuemme kesJeefuemecegiIeeosCe meJJeueesieb ieomme~

KeseheeemesCe iegefCeleeDees~
SJeef[eeDees hee[erDees~
SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~

he= meb.
244
244
246
246

DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-hebeoMeevegeesieejced)
le=leereesefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.

15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

JeseCee-YeeieeYeeieefJeneCes efe~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe-heeef[Deoe meceeheyeoe Keseheeemes efe~
heeef[DeoeS CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees~
ogYeeiees osmetCees~
JeseCeere-ceesnCeere-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFemme keccemme hee[erDees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees~
DemebKesppeefoYeeiees~
meceeheyeoeS~
CeeCeeJejCeere-obmeCeeJejCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er leermeb leermeb meeiejesJecekees[ekees[erees
meceeheyeoeS iegefCeoeS meJJehee[erCeb kesJeef[eeDees Yeeiees ?~
ogYeeiees osmetCees~
SJeb JeseCeere-ceesnCeere-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFeeCeb e CeseJJeb~
CeJeefj efJemesmees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees~
DemebKesppeefo Yeeiees~
Kseeheeemes efe~
CeeCeeJejCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er pees cees peeseCemenefmmeees meebYegjceCemecegmme
yeeefnefjuueS le[s Deefoes, JeseCemecegiIeeosCe mecegnoes, keeGuesemf meeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebelf eemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe efJeiienkeb[eeefCe keeTCe mes keeues DeOees meeceeS heg{JeerS CesjFSmeg
GJeJeefppenefo efe KeseheeemeSCe iegefCeoeDees meJJehee[erCeb kesJeef[ees Yeeiees ?~
ogYeeiees osmetCees~
SJeb obmeCeeJejCeere-ceesnCeere-DeblejeFeeCeb~
CeJeefj ceesnCeere-DeblejeFemme meJJehee[erCeb kesJeef[Dees Yeeiees~
DemebKesppeefoYeeiees~
JeseCeeremme keccemme Skekeskekee hee[er DeCCeojmme kesJeefuemme kesJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme
meJJeueesieb ieemme KeseheeemeSCe iegefCeoeDees meJJehee[erCeb kesJeef[Dees Yeeiees~
DemebKesppeefoYeeiees~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~

249
249
249
249
252
252
252
253
253
253
253
253
254
255

255
255
256
256
256
256
256

318 / elegLe&JesoveeKeC[me met$eeefCe

met$e meb.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

met$e

he= meb.

DeLe Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegeesieejced
(Jesoveevegeesieejevleie&le-<ees[Meevegeesieejced)
elegLeexefOekeej:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

JeseCeeDehheeyengS efe~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegeesieejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heeef[Deoe meceeheyeoe KeseheeemeS efe~
heeef[DeoeS meJJelLeesJee ieesomme keccemme hee[erDees~
JeseCeeremme keccemme hee[erDees leefeeeDees esJe~
DeeGDemme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~
DeblejeFemme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~
ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~
Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~
meceeheyeoeS meJJelLeesJee DeeGDemme keccemme hee[erDees~
ieesomme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
JeseCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
DeblejeFemme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~
ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~
Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~
KeseheeemeS efe meJJelLeesJee DeblejeFemme keccemme hee[erDees~
ceesnCeeremme keccemme hee[erDees mebKesppeiegCeeDees~
DeeGDemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
ieesomme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
JeseCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~
Ceecemme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
obmeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees DemebKesppeiegCeeDees~
CeeCeeJejCeeremme keccemme hee[erDees efJemesmeeefneeDees~

eoMes evLes met$e mebKee:-532

~~meceehleeseb elegLeex JesoveeKeC[:~~

259
259
259
259
259
260
260
260
260
260
261
261
261
261
261
261
262
262
262
262
263
263
263
263
263
263

<edKeC[eiece-KeC[ 4, hegmleke 12

<edKeC[eiece Jebovee / 319

<edKeC[eiece Jebovee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
-Mesj bo-

pewJevle nes ceneJeerj efoJeOJeefve peiele ceW~ pewJevle nes ieewlece ieCeerMe %eeve peiele ceW~~
pewJevle nes Gve jefele eoMeebie peiele ceW~ pewJevle nes GheueyOe Meee DebMe peiele ceW~~1~~
ieewlece ves Dehevee %eeve efhej ueesnee& kees efoee~ ueesnee& mJeeceer mes Jees pecyetmJeeceer ves efueee~~
eceye es $ee kesJeueer efveJee&Ce kees iees~ efhej heeBe cegveer eewon hetJe& Oeejer nes iees~~2~~
veblej efJeMeeKeeeee& Deeefo ieejn cegefve ngS~ SkeeoMeebie hetJe& oMe kes hetCe& %eeveer Les~~
De Mes<e eej hetJe& kee Fke osMe %eeve hee~ heefjheeer ece mes Gmekees peiele ceW Yeer efoee Lee~~3~~
ve#e$eeeee& Deeefo heeBe cegefveeeW ves ece mes~ heeee Lee Jener %eeve Ske osMe DebMe ceW~~
veblej megYe Deeefo eej cegefveeeW ves heeee~ Fke Debie %eeve osMe DebMe %eeve Yeer heeee~~4~~
en %eeve hegve ece mes eerOejmesve kees efceuee~ DeleSJe Jele&ceeve ceW egle kee keceue efKeuee~~
Fme egle keer keneveer megve jesceebe neslee nw~ efMe<eeW kes mecehe&Ce kee heefj%eeve neslee nw~~5~~
efvepe Deeeg Deuhe peeve oes cegefveeeW kees yegueeee~ efvepe %eeve GvnW meeQhe ceve ceW n<e& meceeee~~
cegefvejepe vej Jeenve leLee megyegef ves meesee~ ieg %eeveJeeefkee keer ceQ mece=ef keBiee~~6~~
DeOeeve hetCe& nesves hej iegJebovee kejer~ osJeeW ves heg<he Deeefo mes ieg Dee&vee kejer~~
cegefveJej megyegef peer keer oblehebefe yeveeF&~ ken heg<heoble ieg ves Gvekeer keerefle& ye{eF&~~7~~
cegefvejepe vejJeenve kees hetpee Yetle megjeW ves~ efhej Yetleyeueer veece efoee GvnW ieg ves~~
Jes Fme ekeej heg<heoble Yetleyeefue yeves~ <edKeb[ efpeveeiece kees peerle eeheefle yeves~~8~~
iegpejele Debkeuesej ceW eewceemee jeeee~ efhej %eeve kees efueefheye kejvee ceve ceW Lee Deeee~
eer heg<heoblecegefve ves meleheCee jeer~ cegefvejepe Yetleyeefue kes heeme Gmes Yespe oer~~9~~
Deeies GvneWves JeeceeCeevegiece Deeoer~ <edKeC[eW ceW npeejeW met$eeW keer Yeer jevee keer~~
efhej pes Megkeue hebeceer keer efleefLe Dee ieF&~ Deeiece keer jevee hetCe&& kej meblegef e ieF&~~10~~
efmeebleeeJeleea Les Oejmesve peer meecege~ eer heg<heoble Yetleyeueer ceW Yeer Les es iegCe~~
heeeledJeefle& cegefve Yeer Gvekes DebMehe nQ~ efpevekees efceuee efmeevle %eeve meejhe nw~~11~~
$eeKeC[ hes heefjkece& erkee kegvokegvo keer~ Leer heefle efleere erkee MeecekegC[ keer~~
eerlegcyeguetj metefj ves erkee keer hebefekee~ mJeeceer mecevleYe ves eewLeer jeer erkee~~12~~

320 / <edKeC[eiece Jebovee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer yehheosJe ieg ves efueKeer JeeKeee%ehleer~ OeJeueeefo erkeeDeeW kes kelee& Jeerjmesve peer~~
Fve n ceW cee$e OeJeuee GheueyOe Deepe nw~ heeBeeW ner Mes<e erkee kes veece cee$e nQ~~13~~
meefo yeermeJeeR ceW Yeer efceues efmeevle ebLe es~ eeefj$eeeJeefle& MeebefleefmebOeg ke=hee mes~~
Fve meyekees leecehe$e hes GlkeerCe& kejeee~ efJeeveeW mes erkeeDeeW kee DevegJeeo kejeee~~14~~
mebmke=le leLee eeke=le ceW efcee nw OeJeue erkee~ DeleSJe ceefCeeJeeueveee ege nw erkee~~
Fmekee ner ues DeeOeej %eeveceleer ceele ves~ erkee jeer efmeevleefevleeceefCe veece mes~~15~~
Fve meyekeer erkeeDeeW kees yeej-yeej ceQ vecetB~ <edKeC[ efpeveeiece ceW cetueebLe kees eCecetB~~
cegPekees Yeer FvnW he{ves keer Meefe eehle nes~ ceelee mejmJeleer cegPes leJe Yeefe eehle nes~~16~~
<edKeC[ Oeje peerle eeJeefle& peeW yeveW~ <edKeb[efpeveeiece kees Yeer leeW ner pees he{W~~
efmeevleeeJeefle& Jes neW evoveeceleer~ ceQ Yeer keB efmeevle ebLe keer meoe Yeeer~~17~~

i:i: i:i