Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i njen Odbor za istorijske nauke, organizirao je u saradnji sa Orijentalnim institutom, Filozofskim fakultetom

i Institutom za istoriju u Sarajevu meunarodni okrugli

sto posveen naunom djelu akademika Branislava ureva koji je odran 4. decembra. 2009. Na skupu su uestvovali i svoje referate podnijeli
uesnici iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Hrvatske
Njemake, Sjedinjenih Amerikih Drava i Srbije.
Knjiga Nauno djelo akademika Branislava ureva predstavlja zbornik radova sa ovog skupa, uz napomenu da neki od referata podnesenih
na skupu nisu dostavljeni redakciji Zbornika te nisu nali svoje mjesto u
ovoj knjizi. U sadraj zbornika je naknadno uvrten rad Muhameda Filipovia. Stavovi izneseni u pojedinim radovima u ovom Zborniku iskljuivo reflektuju miljenja njihovih autora.
Odravanje skupa i izdavanje zbornika finansijski su omoguili Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, Grad Sarajevo i Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke.

SADRAJ
Devad Juzbai
Otvaranje skupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Behija Zlatar
Uvodna rije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Lamija Hadiosmanovi
Akademik prof. dr. Branislav urev profesor i saradnik . . . . . . . . .

17

Vladimir Premec
Zapis o Branislavu urevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

Aladin Husi
Znaaj istraivanja Branislava ureva
za historiografiju jugoistone Evrope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

Enes Pelidija
Doprinos akademika Branislava ureva u pisanju knjige
Historija naroda Jugoslavije II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

Lejla Gazi
Doprinos Branislava ureva izdavakoj djelatnosti
Orijentalnog instituta u Sarajevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

Nenad Filipovi
Pitanje osmanske vlasti u Crnoj Gori,
razvoj jugoslovenske osmanistike i Branislav urev . . . . . . . . . . . . .

47

Adnan Pepi
Znaaj Branislava ureva za izuavanje historije Crne Gore . . . . . . .

85

Ramiza Smaji
Pravci razvoja osmanistike u jugoslovenskom
i postjugoslovenskom periodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Nenad Moaanin
Kako konstruirati demografske trendove na temelju podataka o broju
fiskalnih jedinica: dizja u Bosni u 18. stoljeu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5

Olga Zirojevi
Biljni i stoni fond u vreme turske vladavine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Dritan Egro
Komnist arnavutluktaki osmanli alimalari:
Selami Pulaha (1938-1991) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Vesna Mueta-Aeri
Metodoloki pristup Branislava ureva
problemima historijske nauke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Muhamed Filipovi
Problemi filozofije historije i metodologije historiografskih istraivanja
u djelu Branislava ureva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Safet Bandovi
Metodoloki pristup Branislava ureva etnikoj historiji
Bosne i Hercegovine: muslimani i bonjatvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Adnan Velagi
Marksistiko poimanje problema historije u djelima
Branislava ureva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Dino Mujadevi
Polemika izmeu Mirjane Gross i Branislava ureva . . . . . . . . . . . . 209
Biografija akademika Branislava ureva
(Vesna Mueta-Aeri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Bibliografija radova akademika Branislava ureva
(Vesna Mueta-Aeri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Lista autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

OTVARANJE SKUPA
Devad Juzbai
Sarajevo

Potovane dame i gospodo,

Povodom stogodinjice od roenja akademika Branislava ureva,
koja je padala prole, 2008. godine, orijentirali smo se jo 2007. na odravanje okruglog stola na kome bi se nastojalo kritiki ocijeniti njegovo respektabilno nauno djelo. Problemi finansijske prirode stajali su na putu da lani to
ostvarimo, jer dobivena minimalna sredstva od strane Federalnog ministarstva za obrazovanje i nauku to nisu doputala. Tek u drugoj polovini 2009.
godine, kada su Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine i Uprava
grada Sarajeva dali svoju dotaciju, mogli smo zakazati ovaj skup. Zato se zahvaljujem svim donatorima koji su omoguili da se ovaj meunarodni okrugli
sto odri.
U organizacionom odboru ovog okruglog stola su predstavnici Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, iji je redovni lan bio prof. dr.
Branislav urev, i to jo od osnivanja Naunog drutva Bosne i Hercegovine (1952) i njegovog prerastanja u Akademiju (1966). urev je u razdoblju
od 1968. do 1971. bio i predsjednik Akademije. U organizacionom odboru
predstavljen je Orijentalni institut u Sarajevu, iji je direktor bio urev od
osnivanja Instituta 1950. do 1964. godine, a takoe i Filozofski fakultet u
Sarajevu na kojem je urev predavao, kao i Institut za istoriju u Sarajevu,
u ijem je razvoju sudjelovao i Branislav urev. Na elu organizacionog odbora je dr. Behija Zlatar, sadanja direktorica Orijentalnog instituta.
O naunom djelu akademika ureva vodili smo nakon zadnjeg rata
razgovore u okviru diskusije o akademicima istoriarima. Akademik Enver
Redi objavio je knjigu Branislav urev linost i djelo, u izdanju ANUBIH, Djela LXXVI/44, Sarajevo 2003. godine, u kojoj je pregledno prikazana
nauna djelatnost ureva i date neke zapaene ocjene njegovog rada. Redi se pri tome ogradio da nije osmanist i ograniio se, kako kae, na prezentiranje krucijalnih priloga Branislava ureva i njihov nauno-informativni
prikaz (Redi 2003, 20). Tu knjigu prezentirali smo uesnicima dananjeg
okruglog stola i od njih oekujemo kritiki prikaz stvaralakog opusa Brani7

slava ureva. Njega karakterizira neprekidna polemika o naunim i drutvenim problemima. On je intenzivno polemizirao, bilo da se radi o karakteru osmanskog feudalizma, o uticaju osmanske vladavine na razvitak naih
naroda, o problemima srpske pravoslavne crkve i crnogorske istorije 16. i
17. vijeka ili o etnikim problemima u Bosni i Hercegovini. Naroito od ezdesetih godina prolog stoljea on sve vie pie o metodolokim problemima
i zakonima razvitka ljudskog drutva te posebno polemizira o filozofiji i periodizaciji istorije. Ova problematika, naroito dogmatska odbrana izvornog
marksizma, postala je glavna preokupacija ureva u zadnjem razdoblju
njegova ivota.
U respektabilnom opusu Branislava ureva moemo uglavnom razlikovati nekoliko razliitih oblasti. Najprije to su nauni radovi koji se odnose
na istoriju i karakter osmanskog feudalizma i njegov uticaj na razvitak naih
naroda, i to prije svega srpskog i crnogorskog naroda. Potom dolaze radovi
koji se odnose na probleme marksistike teorije i tumaenja istorije, a zatim
radovi koji tretiraju razliita aktuelna pitanja istorijske nauke i drutva. Posebno mjesto u radu ureva zauzima izdavanje istorijskih izvora. Program
dananjeg skupa pobuuje nadu da emo o tome uti zanimljiva miljenja.
Sa svoje strane elio bih potaknuti diskusiju o stavovima akademika
ureva u pogledu uticaja osmanske vladavine na razvitak naih zemalja i
naroda, o emu nemamo poseban referat. U nekoliko radova urev je posebno apostrofirao da je osmansko osvajanje bilo praeno razaranjem privrede i
uspostavljeni osmanski feudalizam, kao feudalizam u primitivnom stadiju,
niem od balkanskog feudalizma, znaio je nazadak, vraanje na organizaciju
plemensko-kneinske i rodovsko-zadrune strukture u kojoj se veoma malo
mogla razvijati robno-novana privreda na selu, paralelno sa naseljavanjem
stoarskih plemena. Relativni napredak u prvoj polovini 16. stoljea nije mogao dovesti u pitanje nazadak i odvajanje naih zemalja pod osmanskom vlau od evropskog razvitka, iji su do tada dio bili. Po urevu, nae su zemlje
bile odvojene od Evrope, to je bilo negativno za njihov razvitak (vidi radove
ureva: O vojnucima, sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje
osmanskog agaluka, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1947; Pitanje
razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog ureenja, Godinjak Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 1949;
O uticaju turske vladavine na razvitak naih naroda, Godinjak Istorijskog
drutva Bosne i Hercegovine 2, Sarajevo 1950).
S obzirom na vrijeme kada su se ovi radovi pojavili, u petoj deceniji
prolog stoljea, urev nije imao u vidu da je u 16. stoljeu bila povuena
odluujua cezura koja je istonu i jugoistonu Evropu odvela u zaostajanje
strukturnom transformacijom, nastankom kapitalistike svjetske privrede u
Zapadnoj Evropi. To zaostajanje traje do najnovijeg vremena. Rije je i o zemljama izvan Osmanskog carstva u kojima u 16. stoljeu jedni istoriari vide
drugo kmetstvo, drugi govore o refeudalizaciji, a trei o reagrarizaciji
drutva. U pitanju je bila bitna regresija i okotavanje agrarnih struktura.
Diskusije o tome vodili su u drugoj polovini dvadesetog stoljea ekonomisti,
8

privredni istoriari i sociolozi (o novijoj literaturi koja ovaj problem tretira

vidi rad Karla Kasera, Im Schatten der europischen Weltwirtschaft. Die
Verfestigung der Agrarstrukturen und die Peripherisierung Sdosteuropas
im 16. Jahrhunderts, u: Sdosteuropa-Fallstudien, 20. Jahre Sudosteuropische Geschichte in Graz, Graz 1990, 49-81).
Suprotno Braudelu, koji je politiko i ekonomsko opadanje evropskog
dijela osmanskog carstva vidio tek poetkom 19. stoljea (Egipat i Anadolija tek trideset godina kasnije), danas je u nauci prilino slono miljenje
da opadanje osmanskog carstva poinje ve u drugoj polovini 16. stoljea.
L. S. Stavrianos smatra da su se sredinom 16. stoljea zapadna Evropa i
Osmansko carstvo nalazili na istom nivou razvoja, ali je u relativno kratkom
vremenu Osmansko carstvo zaostalo i ostalo statino zbog dinamike kapitalistikog razvoja na zapadu (L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453,
New York 1958). Ernst Werner je smatrao da je regresija poela jo u 15.
stoljeu, pa je militantni osmanski feudalizam zamijenio zreli balkanski feudalizam koga je dijelom konzervirao, a dijelom primitivizirao (Ernst Werner,
Die Geburt einer Gromacht Die Osmanen, 4. verbesserte und wesentlich
erweiterte Auflage, Wien-Kln-Graz 1985). Neki osmanski istoriari krajem
osamdesetih godina prolog stoljea (Huri Ismalolu / Calar Keyder, Agenda for Ottoman history, u: The Ottoman Empire and the World Economy,
Cambridge etc. 1987) kao i Immanuel Wallerstein, Hale Decdeli i Read
Kasaba, ukazuju na usku vezu izmeu obrazovanja kapitalistike svjetske
privrede u zapadnoj Evropi i relativnog zaostajanja osmanskog carstva. Oni
smatraju da je Osmansko carstvo najkasnije u 16. stoljeu izgubilo karakter
vlastite svjetske privrede i ukljueno je kao periferno podruje u kapitalistiku evropsku privredu. Strunjaci se razilaze samo u pogledu vremena ove
integracije. Osmansko carstvo postajalo je region koji je producirao sirovinske materijale za trite evropskog centra u zamjenu za manufakturnu robu
(Immanuel Wallerstein / Hale Decdeli / Read Kasaba, The Incorporation of
the Ottoman Empire into the world-economy, u: The Ottoman Empire and
the World Economy, Cambridge etc. 1987). Mislim da se u ovom kontekstu
moe sagledati i razvitak naih zemalja pod osmanskom vlau.

ERFFNUNG DER TAGUNG

Sehr geehrte Damen und Herren,
Wir haben uns anlsslich des hundertjhrigen Jubillums der Geburt
des Akademiemitglieds Branislava ureva, die sich letztes Jahr, also 2008,
gejhrt hat, schon 2007 darauf ausgerichtet, einen Runden Tisch zu organisieren, bei dem wir uns darum bemht htten, sein respektables wissenschaftliches Werk kritisch zu beleuchten. Probleme finanzieller Art standen
9

uns dabei im Wege, da die minimalen Mittel, die wir vom Fderalen Bildungs- und Wissenschaftsministerium bekommen hatten, nicht ausreichend
waren. Erst in der zweiten Hlfte des Jahres 2009, als das Ministerium fr
zivile Angelegenheiten Bosnien-Herzegowinas und die Sarajevoer Stadtverwaltung ihre Zuschsse bewillilgt haben, konnte wir diese Tagung organisieren. Ich bedanke mich bei allen, die mglich gemacht haben, dass dieser
internationale Runde Tisch stattfinden kann.
Im Organisationsausschuss dieses Runden Tisches sitzen Vertreter der
Akademie der Wissenschaften und der Knste Bosnien-Herzegowinas, dessen ordentliches Mitglied Prof. Dr. Branislav urev war, und zwar schon
seit der Grndung der Wissenschaftlichen Gesellschaft Bosnien-Herzegowinas (1952) und deren Herauswachsen in die Akademie (1966). urev war
zwischen 1968 und 1971 auch Vorsitzender der Akademie. Im Organisationsausschuss vertreten ist auch das Orientalische Institut in Sarajevo, dessen Direktor urev seit der Grndung desselben, 1950 bis 1964, war, und
auch die Philosophische Fakultt Sarajevo, an der er unterrichtete, ebenso
das Institut fr Geschichte in Sarajevo, an dessen Entwicklung Branislav
urev einen Anteil hatte. Dem Organisationsausschuss sitzt Dr. Behija
Zlatar, die gegenwrtige Direktorin des Orientalischen Instituts, vor.
ber das wissenschaftliche Werk des Akademiemitglieds urev haben wir nach dem letzten Krieg im Rahmen der Diskussion ber die Historiker als Akademiemitglieder gesprochen. Akademiemitglied Enver Redi
hat das Buch Branislav urev Persnlichkeit und Werk, in der Edition
der Akademie (Djela LXXVI/44, Sarajevo 2003) verffentlicht, in dem die
wissenschaftliche Ttigkeit urevs bersichtlich dargestellt und eine beachtete Einschtzung seiner Arbeit gegeben wurde. Redi rumte dabei ein,
dass er kein Osmanist ist, und beschrnkte sich auf die wissenschaftlichinformative Darstellung der wichtigsten Beitrge Branislav urevs (Redi
2003, 20). Dieses Buch wurde den Teilnehmern der heutigen Tagung prsentiert, und wir erwarten von ihnen eine kritische Einschtzung des Schaffens
Branislav urevs. Ihn zeichnet eine ununterbrochene Neigung zur Polemik
ber wissenschaftliche und gesellschaftliche Probleme. Er polemisierte intensiv ber einiges, ber den Charakter des osmanischen Feudalismus, ber
den Einfluss der osmanischen Herrschaft auf die Entwicklung unserer Vlkern ber die Probleme der serbisch-orthodoxen Kirche und der montenegrinischen Geschichte des 16. und 17. Jahrhunderts, oder ber die ethnischen
Probleme in Bosnien-Herzegowina. Besonders seit den sechziger Jahren des
letzten Jahrhunderts schreibt er immer hufiger ber die methodologischen
Probleme und Gesetzmigkeiten der Entwicklung der menschlichen Gesellschaft, indem er besonders ber die Philosophie und Periodisierung der
Geschichte polemisierte. Diese Problematik, besonders die dogmatische Verteidigung des ursprnglichen Marxismus, wurde zur wichtigsten Angelegenheit urevs in der letzten Phase seines Lebens.
Im beachtenswerten Opus Branislav urevs knnen wir hauptschlich einige wissenschaftliche Bereiche unterscheiden. Zuerst die wissen10

schaftlichen Arbeiten, die die Geschichte und den Charakter des osmanischen Feudalismus und dessen Einfluss auf die Entwicklung unserer Vlker, vor allem des serbischen und montenegrinischen, behandeln. Dann
kommen die Arbeiten, die sich auf Probleme der marxistischen Theorie und
Geschichtsdeutung beziehen, und dann Beitrge, die verschiedene aktuelle
Fragen der Geschichtswissenschaft und der Gesellschaft thematisieren. Einen besonderen Stellenwert im Schaffen urevs hat die Herausgabe der
geschichtlichen Quellen. Das Programm unserer heutigen Tagung gibt Anlass zur Hoffnung, dass wir zu diesem Thema interessante Gedanken hren
werden.
Ich wrde meinerseits eine Diskussion ber die Einstellungen des
Akademiemitglieds urev zum Einfluss der osmanischen Herrschaft auf
die Entwicklung unserer Lnder und Vlker, worber wir kein separates
Referat hren werden, anregen. In einigen Beitrgen apostrophierte urev
besonders, dass die osmanische Eroberung die Zerstrung der Wirtschaft
nach sich zog, und dass der eingerichtete osmanische Feudalismus, als ein
Feudalismus in einem primitiven Stadium, das niedriger war als das, in dem
sich der balkanische Feudalismus befunden hatte, einen Rckschritt bedeutete, eine Rckkehr zur Organisationsform der stammes-genossenschaftlichen Strukturen, in denen sich die Waren- und Geldwirtschaft auf dem Land
sehr schlecht entwickeln konnte, was sich parallel mit der Besiedlung durch
die Viehzucht-Vlker durchsetzte. Ein relativer Fortschritt in der ersten
Hlfte des 16. Jahrhunderts habe den Rckschritt und die Trennung unserer Lnder unter osmanischer Herrschaft von der europischen Entwicklung, deren Teil wir bis zu diesem Zeitpunkt gewesen waren, nicht in Frage
stellen knnen. urev zufolge, waren unsere Lnder von Europa getrennt,
was sich negativ auf ihre Entwicklung ausgewirkt habe (siehe die Arbeiten
urevs: O vojnucima, sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje
osmanskog agaluka, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1947; Pitanje razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog
ureenja, Godinjak Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo
1949; O uticaju turske vladavine na razvitak naih naroda, Godinjak Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine 2, Sarajevo 1950).
Wenn man die Zeit, nmlich das fnfte Jahrzehnt des vorigen jahrhunderts, in der diese Arbeiten entstanden sind, bercksichtigt, so konnte
urev nicht in Betracht ziehen, dass im 16. Jahrhundert eine entscheidende Zsur anzusetzen ist, in der Ost- und Sdosteuropa durch eine strukturelle Transformation, die Entstehung der kapitalistischen Weltwirtschaft in
Westeuropa, in die Position einer entscheidenden Rckstndigkeit gebracht
wurden. Dieser Rckstand dauert bis zur neuesten Zeit an. Es ist dabei auch
von Lndern auerhalb des Osmanischen Reichs die Rede, in denen im 16.
Jahrhundert die Historiker eine andere Kmetenschaft am Werk sehen,
whrend andere von der Refeudalisierung und andere wiederum von der
Reagrarisierung der Gesellschaft sprechen. Es handelt sich um eine wesentliche Regression und Vekrustung der Agrarstrukturen. Die Diskussion
11

darber haben in der zweiten Hlfte des zwanzigsten Jahrhunderts Wirtschaftshistoriker und Soziologen gefhrt (von der neueren Literatur siehe
die Arbeit von Karl Kaser, Im Schatten der europischen Weltwirtschaft.
Die Verfestigung der Agrarstrukturen und die Peripherisierung Sdosteuropas im 16. Jahrhunderts, u: Sdosteuropa-Fallstudien, 20. Jahre Sudosteuropische Geschichte in Graz, Graz 1990, 49-81).
Im Gegensatz zu Braudel, der den politischen und konomischen Verfall des europischen Teils des osmanischen Reichs erst zu Beginn des 19.
Jahrhunderts erblickt (gypten und Anatolien erst dreiig Jahre spter),
besteht heute in der Forschung eine ziemlich einhellige Meinung darber,
dass der Verfall des osmanischen Reichs schon in der zweiten Hlfte des
16. Jahrhunderts beginnt. L. S. Stavrianos findet, dass sich Mitte des 16.
Jahrhunderts Westeuropa und das Osmanische Reich auf dem gleichen Niveau der Entwicklung befindet, dass aber innerhalb einer relativ kurzen Zeit
wegen der Dynamik der kapitalistischen Entwicklung im Westen das Osmanische Reich in einen Rckstand gert und statisch bleibt (L. S. Stavrianos,
The Balkans since 1453, New York 1958). Ernst Werner war der Ansicht,
dass die Regression schon im 15. Jahrhundert beginnt, indem den militanten osmanischen Feudalismus der reife balkanische Feudalismus abgelst
und teils konserviert teils primitivisiert hat (Ernst Werner, Die Geburt einer Gromacht Die Osmanen, 4. verbesserte und wesentlich erweiterte
Auflage, Wien-Kln-Graz 1985). Einige osmanische Historiker vom Ende des
letzten Jahrhunderts (Huri Ismalolu / Calar Keyder, Agenda for Ottoman
history, u: The Ottoman Empire and the World Economy, Cambridge etc.
1987) wie auch Immanuel Wallerstein, Hale Decdeli i Read Kasaba, weisen
auf die enge Verbidnung zwischen der Bildung der kapitalistischen Weltwirtschaft in Westeuropa und dem relativen Rckstand des osmanischen
Reiches hin. Sie sind der Ansicht, dass das Osmanische Reich sptestens im
16. Jahrhundert den eigenen weltwirtschaftlichen Charakter verliert und
dass es als peripheres Gebiet an die kapitalistische europische Wirtschaft
angeschlossen wird. Die Experten gehen blo mit ihren Meinungen ber
den Zeitpunkt dieser Integration auseinander. Das osmanische Reich wurde
eine Region, die Rohstoffe fr die Mrkte des europischen Zentrums im
Tausch fr die Manufakturwaren produziert hat, (Immanuel Wallerstein /
Hale Decdeli / Read Kasaba, The Incorporation of the Ottoman Empire
into the world-economy, u: The Ottoman Empire and the World Economy,
Cambridge etc. 1987). Ich denke, dass in diesem Zusammenhang auch die
Entwicklung unserer Lnder unter der osmanischen Herrschaft betrachtet
werden kann.

12

UVODNA RIJE
Behija Zlatar
Sarajevo

Potovani uesnici skupa, cijenjene kolegice i kolege, dame i gospodo.

elim prije svega da vas sve pozdravim u ime Organizacionog odbora i
zaelim dobrodolicu i uspjean rad.
Prole godine navrilo se 100 godina od roenja akademika Branislava
ureva. Iako je organizacioni odbor formiran na vrijeme, iz objektivnih razlog Skup nismo mogli organizirati 2008. godine. Zahvaljujem se uesnicima
Skupa to su imali razumijevanja za ovo nae odgaanje i prihvatili poziv da
evo danas odrimo okrugli sto posveen naunom djelu akademika Branislava ureva.
Akademik Branislav urev roen je 1908. godine u Sremskim Karlovcima. Studirao je historiju i orijentalnu filologiju u Beogradu, a 1937.
godine upisao je postdiplomski studij u Turskoj pod mentorstvom Ismaila
Hakki Uzuncarsilija. Uporedo je i vrio istraivanja u Arhivu Predsjednitva
vlade u Istanbulu.
Najdui dio svog radnog vijeka proveo je u Sarajevu. Prvi puta je u ovaj
grad doao 1939. godine i zapoeo sa radom u arhivu Zemaljskog muzeja kao
kustos-arhivist. Za dvije godine koliko je radio u muzeju objavio je nekoliko
studija iz osmanistike. Od 1941. do 1945. godine Branislav urev je bio u
zarobljenitvu u Njemakoj. Kada se u aprilu 1946. godine vratio u Sarajevo,
ponovo se zaposlio u Zemaljskom muzeju gdje je rukovodio turskim arhivom, ali sada u zvanju naunog saradnika. Tu je imao mogunost da izuava
primarnu historijsku grau, na osnovu koje e nastati brojne studije, prije
svega iz osmanistike. Godine 1950. izabran je za vanrednog profesora i prodekana na novoosnovanom Filozofskom fakultetu. Na toj dunosti ostao je
do 1964. godine, nakon ega je izabran za dekana Filozofskog fakulteta. Na
ovom fakultetu je predavao historiju junoslovenskih naroda u doba osmanlijske vladavine kao i uvod u historijsku nauku.
Branislav urev je zasluan za poetak rada Orijentalnog instituta
kao samostalne naunoistraivake institucije. Kao prvi i dugogodinji direktor instituta ulagao je velike napore u unaprijeivanju rada instituta,
13

zatim u podizanju nauno-istraivakog kadra, u prikupljanju relevantne

historijske grae, te nastojao da izdanja instituta budu na odgovarajuem
naunom nivou. U Orijentalnom institutu Branislav urev je dao znaajan
doprinos organiziranju nauno-istraivakog rada. On je pokreta i asopisa
Prilozi za orijentalnu filologiju koji je do danas ostao (do sada je izalo 58
brojeva) jedan od najpoznatijih asopisa ove vrste. Takoer je pokrenuo i
seriju u kojoj se objavljuju historijski izvori Monumenta Turcica Historiam
Slavorum meridionalium illustrantia. I sam se bavio objavljivanjem osmanske izvorne grae, u prvom redu prevoenjem deftera i kanun-nama.
Svoj doprinos Branislav urev je dao i u osnivanju Naunog drutva,
iji je predsjednik bio od 1955 do 1959. godine, kasnije je bio redovni lan
ANUBiH, a od 1968. do 1971. godine i predsjednik ANUBiH. Bio je urednik
i saradnik u brojnim asopisima i redakcijama, uestvovao je na brojnim
znanstvenim skupovima, bio je saradnik u nekoliko enciklopedija itd. Njegova bibliografija od preko 300 radova govori o kakvom se nauniku i istraivau radi. Dobitnik je velikog broja nagrada i priznanja. Bio je na elu Komisije
koja je trebala da radi Historiju Bosne i Hercegovine. Znaajan doprinos dao
je u pisanju Historije naroda Jugoslavije, posebno drugog toma.
Na poziv Vojvoanske akademije nauka i umjetnosti otiao je iz Sarajeva 1980. godine, ali se ponovo vratio u ovaj grad 1988. godine, odakle je
zadnji puta otiao ratne 1992. godine. Umro je 26. februara 1993. godine u
Novom Sadu a sahranjen je u Sremskim Karlovcima.
Akademik Branislav urev je itav svoj radni vijek proveo u Sarajevu, u Bosni i Hercegovini i stoga je naa dunost da dostojno obiljeimo
stogodinjicu od roenja ovog velikog naunika. Njegovo ime je vezano za
osnivanje nastavno-naunih ustanova u Bosni i Hercegovini: Orijentalnog
instituta, Filozofskog fakulteta, Naunog drutva i ANUBiH. On je nezaobilazna linost u historiografiji Bosne i Hercegovine, kako svojim djelom,
kojim je dao snaan peat razvoju osmanistike i historiografije uope, tako i
u organizovanju naunoistraivakog rada. Ostao je zapamen kao naunik
koji se poteno odnosio prema historijskim dogaajima koje je prouavao i
tumaio bez imalo predrasuda.

DAS WORT ZUR ERFFNUNG

Sehr geehrte Teilnehmer der Tagung, sehr geehrte Kolleginnen und
Kollegen, sehr geehrte Damen und Herren.
Ich mchte sie vor allem im Namen des Organisationsausschusses
sehr herzlich begren, sie willkommen heien und Ihnen eine erfolgreiche
Tagung wnschen.
14

Letztes Jahr waren hundert Jahre seit der Geburt des Akademiemitglieds Branislava urev vergangen. Obwohl der Organisationsaussschuss
rechtzeitig gebildet wurde, konnten wir aus objektiven Grnden die Tagung
nicht 2008 organisieren. Ich danke allen Teilnehmern der Tagung, dass sie
Verstndnis fr den Aufschub hatten und die Einladung angenommen haben, nun heute den Runden Tisch zum wissenschaftlichen Werk des Akademiemitglieds Branislav urev zu organisieren.
Akademiemitglied Branislav urev wurde 1908 in Sremski Karlovci geboren. Er studierte Geschichte und orientalische Philologie in Belgrad,
und 1937 begann er sein Aufbaustudium in der Turkei unter der Betreuung
von Ismail Hakki Uzuncarsili. Parallel dazu forschte er im Archiv des Regierungsprsidiums in Istanbul.
Seine lngste Schaffensperiode verbrachte er in Sarajevo. Das erste
Mal kam er nach Sarajevo 1939, und begann im Archiv des Landesmuseums
als Kustos-Archivist zu arbeiten. In diesen zwei Jahren verffentlichte er
einige Studien aus dem Gebiet der Osmanistik. Zwischen 1941 und 1945 war
Branislav urev in der Gefangenschaft in Deutschland. Als im April 1946
nach Sarajevo zurckkam, wurde er wieder im Landesmuseum angestellt,
wo er das trkische Archiv leitete, nun aber in der Position des wissenschaftlichen Mitarbeiters. Er hatte hier die Mglichiet, primre geschichtliche
Quellen zu untersuchen, aus denen zahlreiche Abhandlungen, vor allem zu
osmanistische Themen, hervorgehen sollten. Im Jahre 1950 wurde er zum
auerordentlichen Professor und Prodekan an der neugegrndeten Philosophischen Fakultt berufen. Er blieb in diesem Amt bis 1964, wonach er zum
Dekan der Philosophischen Fakultt gewhlt wurde. An dieser Fakultt unterrichtete der die Geschichte der sdslawischen Vlker in der Periode der
osmanischen Herrschaft wie auch die Einfhrung in die Geschichtswissenschaft.
Branislav urev hat Verdienste um die Aufnahme der Ttigkeit des
Orientalischen Instituts als einer selbstndigen wissenschaftlichen Institution. Als erster und langjhriger Direktor des Institus hat er sich bemht, die
Arbeit des Instituts zu frdern, das wissenschaftliche Personal aufzubauen,
relevante historische Quellen anzuschaffen, wie auch um das entsprechende
wissenschaftliche Niveau der Editionen des Insituts. Im Orientalischen Institut leistete Branislav urev einen bedeutenden Beitrag zur Organisation der wissenschaftlichen Forschung. Er ist auch Begrnder der Zeitschrift
Prilozi za orijentalnu filologiju (Beitrge zur orientalischen Philologie), die
bis heute (inzwischen sind 58 Ausgaben erschienen) eine der bekanntesten
Zeitschriften dieses Typus sind. Er hat auch die Reihe Monumenta Turcica
Historiam Slavorum meridionalium illustrantia, in der geschichtliche Quellen verffentlicht werden, mitbegrndet. Er selbst beschftigte sich mit der
Verffentlichung osmanischer Primrquellen, in erster Linie mit der bersetzung der Defters und Kanun-Name.
Seinen Beitrag leistete Branislav urev auch bei der Begrndung der
Wissenschaftlichen Gesellschaft, deren Vorsitzender er zwischen 1955 und
15

1959 war. Spter wurde er ordentliches Mitglied der Akademie der Wissenschaften und Knste Bosnien-Herzegowinas (ANUBiH), und zwischen 1968
und 1971 war er auch der Vorsitzender der ANUBiH. Er war Herausgeber
und Mitarbeiter zahlreicher Zeitschriften, nahm an zahlreichen wissenschaftlichen Tagungen teil, war Mitarbeiter mehrerer Enzyklopdien. Sein
Werkverzeichnis umfasst mehr als 300 Titel, und das sagt schon etwas darber aus, was fr ein Wissenschaftler und Forscher er war. Er ist Trger
zahlreicher Preise und Auszeichnungen. Er war Vorsitzender der Komission,
die die Geschichte Bosnien-Herzegowinas herausgeben sollte. Einen groen
Beitrag leistete er bei der Abfassung der Geschichte der Vlker Jugoslawiens, vor allem des zweiten Bandes.
Auf Einladung der Akademie der Wissenschaften und der Knste Vojvodinas verlie er Sarajevo 1980, aber kehrte in die Stadt wieder 1988 zurck, aus der er zum letzten Mal im Kriegsjahr 1992 ging. Er starb am 26.
Februar 1993 in Novi Sad und wurde in Sremski Karlovci beigesetzt.
Akademiemitglied Branislav urev verbrachte seine ganze aktive
Schaffenszeit in Sarajevo, in Bosnien-Herzegowina, und daher ist es unsere Pflicht, das hundertjhrige Jubilum der Geburt dieses groen Wissenschaftlers gebhrend zu bestreiten. Sein Name ist an die Grndung zahlreicher wissenschaftlicher Einrichtungen und Lehranstalten in BosnienHerzegowina gebunden: des Orientalischen Instituts, der Philosophischen
Fakultt, der Wissenschaftlichen Gesellschaft und der ANUBiH. Er ist eine
unumgngliche Persnlichkeit in der Geschichtsschreibung Bosnien-Herzegowinas, sowohl wegen seines Werks, das die Entwicklung der Osmanistik und der Historiographie berhaupt geprgt hat, wie auch wegen seines
organisatorisch-institutionellen Beitrags zur wissenschaftlichen Arbeit. Er
bleibt in Erinnerung als ein Wissenschaftler, der mit dem historischen Geschehen verantwortlich umgegangen ist und dieses ganz ohne Vorurteile gedeutet hat.

16

AKADEMIK PROF. DR. BRANISLAV UREV

PROFESOR I SARADNIK
Lamija Hadiosmanovi
Sarajevo

Dva moja profesora Nedim Filipovi i Branislav urev, uputili su

me na put nauke, na kome sam evo zavrila profesionalnu karijeru. I jednog
i drugog sjeam se sa velikom zahvalnou i pijetetom.
Na ovom skupu posveenom akademiku Branislavu urevu i njegovom velikom doprinosu u razvoju nauke i prosvjete u naoj zemlji, prisjeam
se svih naih susreta. Obuzima me sjeta kad mi na um padnu oni dani kada
me je, na iznenaenje mojih profesora, a naravno i moje, odabrao za saradnika u zahtjevnom naunom projektu ANUBiH, u koji sam uloila znanje
osmanskog jezika, a profesor urev uz to i svoju naunu akribiju i iskustvo.
Na ponudu akademika ureva da s njim radim Dva deftera za Crnogorski
sandak ostala sam zateena. I tako je krenula naa saradnja.
Profesor urev na prvom mjestu bio je ovjek. Shvatao je moju nesigurnost i hrabrio me: Ajde, ajde, ta se prenemae kad ti kaem da ti to
ume!. Iz tih radnih susreta nastalo je vrsto prijateljstvo. Mogla sam mu
povjeriti i svoje tegobe i radosti. Uvijek je to primao s blagonaklonou. Istina, ponekad kada bih pogrijeila znao je biti dobroudno strog, pa bi irokim
osmijehom govorio: Pa ti e, Lamija, dovesti moj nauni ugled u pitanje.
Ali, nikada me nije potcijenio.
Akademik urev volio je Bosnu iskreno iz due. O Sarajevu i Bosni
uvijek je najljepe govorio. Sluajno sam bila prisutna kada je isticao ljubav
prema ovoj zemlji i njenim ljudima, pred jednom svojom kolegicom. Stalno je
u tom razgovoru naglaavao da se osjea Bosancem, jer su ga ljudi prihvatili
kao nekog svoga. Profesorica kojoj se obraao ljutito mu je uzvratila: Branislave, ta ti je, pa ti si Srbin. A na to e profesor urev: Ne, draga moja,
ja sam Vojvoanin, ali isto toliko se osjeam i Bosancem. Gospoa je izala,
zalupivi vrata profesorovog kabineta.
I odista, akademik Branislav urev je nalazio ljepotu u razlikama
i to iskreno njegovao. Niz je primjera potvrda ovih navoda. Evo jednog od
mnogih.
17

Izvjesno vrijeme bio je direktor Orijentalnog instituta. Jedan saradnik

Instituta odluio je da ode na hadd, ali kako je to bilo teko vrijeme za
takvu vrstu putovanja, nije znao kako od direktora da zatrai dozvolu. Ali,
akademik urev je bio irok i iznad svega dobronamjeran ovjek. Uhvatio
ga je za ruku i rekao: ta si se preplaio, idi, neka ti je sreno, i uti.
Profesor urev cijelog svog radnog vijeka bio je na usluzi mladim saradnicima. Podsticao ih je, radovao se njhovom uspjehu, shvatao ako bi zakazali, znajui da su im vrata nauke tek otkrinuta.
Svog dragog profesora i njegove dobrote sjeau se do kraja ivota.
Puno sam toga od njega nauila i iskoristila u svom dugom istraivakom
radu. Stoga hvala akademiku urevu, velikom nauniku i dobrom ovjeku.
Neka mu bude lahka zemlja vojvoanska.

Zusammenfassung

AKADEMIEMITGLIED PROF. DR. BRANISLAV UREV

PROFESSOR UND MITARBEITER
Nach Erinnerungen von Professorin Lamija Hadiosmanovi war
Branislav urev ein Mann von toleranten Ansichten und guten Absichten,
ein ausgezeichneter Professor und zuvorkommender Mitarbeiter. Mit gutartiger Strenge korrigierte er die Fehler der jngeren Kollegen, und freute sich
auch unermelich ber ihre Erfolge. Er betonte oft seine Liebe zu BosnienHerzegowina und den Menschen in diesem Land, bei aufrichtigem Verstndnis fr dessen Differenzen, die er auch pflegte. Er fhlte sich als Vojvodiner und Bosnier zur gleichen Zeit. Alle, die Gelegenheit hatten, Branislav
urev als Mitarbeiter in der Akademie der Wissenschaften und der Knste
Bosnien-Herzegowinas, als Professor an der Philosophischen Fakultt in Sarajevo und als Direktor des Orientalischen Instituts in Sarajevo kennen zu
lernen, erinnern sich an ihn als an einen guten Menschen mit einem breiten
Lcheln, einen vorzglichen Pdagogen und groen Wissenschaftler.

18

ZAPIS O BRANISLAVU UREVU

Vladimir Premec
Sarajevo

Pojava Branislava ueva odavala je, ve po izgledu, respektabilnog

profesora Filozofskog fakulteta. Uavi jednim dijelom svojih znanstvenih
interesa u metodologiju historijskih nauka, logino da sam posegao za opusom profesora ureva iz toga podruja, naroito poslije 1968., mislim na
godinu u kojoj sam obranio svoju disertaciju o Frani Petriu i njegovoj kritici Aristoteles-a. elio sam postati kompletno obrazovan historiar filozofije,
analogno mojem mentoru Branku Bonjaku koji je pisao doktorsku disertaciju na temu povijesti filozofije kao nauke. Radi toga je u meni sazrijevala odluka da s profesorom urevom razgovaram o mogunosti prijave doktorske
disertacije iz metodologije historijskih nauka, a on da mi bude mentor, ali
ne na Filozofskom fakultetu, nego na Akademiji nauka iji je on bio redovni
lan. Na tu misao nisam doao sluajno, nego zahvaljujui injenici da je i
profesor urev obranio svoju disertaciju u Srpskoj akademiji nauka, a ne
na Filozofskom fakultetu. Profesor urev je uz metodologiju historijskih
nauka na fakultetu drao predavanja iz podruja jo niza drugih pomonih
disciplina, npr. iz arhivistike koju sam svojevremeno sluao kod profesora
Josipa Butorca, zatim iz paleografije koju sam takoer sluao kod istoga profesora te sam imao u svojoj biblioteci dva rimska prirunika za to podruje1.
Dakle, profesor urev je bio pravi mentor za podruje metodologije, budui
da je uz svoj temeljni predmedmet Historija Bosne i Hercegovine pod osmanskom vlau na studiju historije istoimenog Odsjeka Filozofskog fakulteta
predavao i metodologiju. Iz njegovih rasprava sam vidio, a to mi je potvrdio i
moj profesor Predrag Vranicki, historiar marksizma, da se profesor urev
dri slova pisanog teksta klasika, ali je za razliku od praksisovaca govorio o
postmarksizmu. Logino, za mene je to bilo izuzetno i mjerodavno.
Namjeravao sam kod profesora Branislava ureva prijaviti doktorsku disertaciju o shvaanju povijesti i metodologijama pisanja historiografCf. Adriano Cappelli (1979), Dizionario di abbreviature latine ed italiane, sesta edizione.
Ed. Ulrico Hoepli Milano, pp. 533. I: Auguste Pelzer (1966), Abrviations latines mdivales. Supplment au Dizionario di abbreviature latin ed italiane de Adriano Cappelli.
Deuxime dition. Publications universitaires, Louvain, pp.86.
1

19

skih djela u renesansi. Neposredan povod je bilo objavljivanje svih rasprava na tu temu u zajednikoj knjizi koju je izdao Ernesto Grassi u okviru
suradnje sa Centro Italiano di Studi Umanistici e Filosofici i Seminar fr
Philosophie und Geistesgeschichte des Humanismus na Univerzitetu u Mnchenu: Eckhard Kessler, Theoretiker humanistischer Geschichtsschreibung,
Wilhelm Fink Verlag Mnchen, 1971., SS. 127 + Tekstovi slijedeih traktata:
1. Francesco Robortello, De historica facultate disputatio Rasprava o
historijskoj znanosti, Florentiae 1548., pp. 30 (Udine, 9. 9. 1516-18. 3. 1567.
Veliki grecista i latinista)
2. Dionigi Atanagi, Ragionamento della Istoria Rasprava o historiji,
in Venetia 1559., pp. 65-88. (Odrao posmrtni govor za Robortella)
3. Francesco Patrizzi, Della historia diece dialoghi Deset dijaloga o
historiji, in Venetia 1560., folia 64 (Cres, 1529-Rim, 1597)
4. Giacomo Aconcio, De methodo e opuscoli religiosi e filosofici. Delle
osservationi et avvertimenti che aver si debbono nel legger delle historieO metodi i religiozna i filozofska djelca. O posmatranju i oprezu koje treba
imati pri itanju historijskih knjiga, oko 1562., pp. 305-313 (7. 9. 1492-1566.
1557. postaje protestant)
5. Giovanni Antonio Viperano, De scribenda historia liber Knjiga o
tomu kako valja pisati historiju, Antverpiae 1569., pp. 47 (oko 1530-1600., iz
Messine. Isusovac)
6. Uberto Foglietta, De ratione scribendae historiae/De similitudine
normae Polybianae O razlogu radi kojega treba pisati historiju/O slinosti
Polibijanske norme, Roma 1574., pp. 106-115 (oko 1518-5. 9. 1581., iz Genove)
7. Alessandro Sardi, De i precetti historici O historijskim propisima,
in Venetia 1586., pp. 132-158 (1520-28. 3. 1588., roen u Ferrari)
8. Sperone Speroni, Dialogho della Istoria Dijalog o historiji, Venezia
1740., pp.345-350 (12. 4. 1500-3. 6. 1588., iz Padove)
Jedan od bitnih elemenata renesanse, po kojem se ona razlikuje od
srednjeg vijeka, jeste njezin odnos prema povijesti naelno, i prema pisanoj
historiji posebno. Povijest se vie ne razumijeva kao boansko djelovanje u
svijetu, nego kao ljudsko stvaranje i djelo njegovog posvemanjeg postajanja. Povijest vie nije samo empirijsko ispunjenje prethodno date i objavljene
sveope zakonitosti nego je ona objava sama u kojoj se ovjek tek putem
iskustva odreuje u svojem objektivitetu. I ono to je bilo bitno: Objava ljudskog, a ne boanskog objektiviteta. Takovom poimanju povijesti trebalo je u
pisanju historije uprazniti naroiti rang. Ne moram posebno naglasiti da se
profesor urev u potpunosti sloio s ovim idejama, kao i sa injenicom da
sam njega izabrao za mentora.
Osim toga, profesora ueva je vodila klasina misao: Historia (est)
testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia vetustatis: Povijest (je) svjedok vremna, svjetlo istine, ivot pamenja, uiteljica
ivota, glasnica drevnosti. 2
2

cf. Cicero, De oratore, II, 9, 36;

20

U tom mjestu prepoznajem rodnu ideju postmarksizma profesora ureva, a osim toga, logino da je ovako shvaana historija zauzimala najvanije mjesto u opsegu drutvenih znanosti, prema njegovim uvjerenjima.
Pripremajui svoj projekat disertacije za Akademiju, poto smo sve bili
dogovorili, jednog mi je dana profesor urev, na moju alost rekao, da u
Akademiji vie nije mogue prijaviti doktorsku disertaciju. ... Bili smo poslije
toga zajedno na promociji jednog izdanja Historije marksizma Predraga Vranickog, u zgradi rektorata Univerziteta u Sarajevu. Profesor urev je malo
zakasnio. Obrazloio je to, javno, sinonjom proslavom godinjice braka. Iz
toga smo mogli svi zakljuiti kako je Branislav urev bio neposredan, do
kraja otvoren, i porodino sretan ovjek
Moj projekat je jo iv, premda sam zavrio svoju akademsku karijeru
na Filozofskom fakultetu. Akademika ureva u fizikom smislu vie nema,
a nema ni profesora Vranickoga.
Osjeam zadovoljstvo, to sam imao priliku javno rei o posebnostima koje su me vezivale, duhovno, sa profesorom i akademikom Branislavom
urevom. Kad je jednom bio doao iz Novog Sada na Filozofski fakultet,
profesor Milan Vasi ga je doveo u posjetu, do mene, u moj kabinet. Moram
priznati da me je to duboko dirnulo i obradovalo.

Zusammenfassung

EINE AUFZEICHNUNG BER BRANISLAV UREV

Der Autor dieses Textes erinnert sich mit gebhrender Piett des Akademiemitglieds urev und spricht ber sein Dissertationsprojekt aus dem
Bereich der Philosophie der Renaissance, das er nach Absprache mit urev
an der Akademie der Wissenschaften und der Knste BuH anmelden wollte.
In diesem Beitrag rekapituliert der Autor seine Vereinbarung mit Akademiemitglied urev, und fhrt eine Liste der Autoren und Werke an, die er
damals erforschen sollte.

21

ZNAAJ ISTRAIVANJA BRANISLAVA UREVA

ZA HISTORIOGRAFIJU JUGOISTONE EVROPE
Aladin Husi
Sarajevo

Uvodne napomene
Ve krajem 14. stoljea, Osmanlije su snano prisutne u pojedinim podrujima jugoistone Evrope.1 Svoju vlast najranije su uspostavili u Makedoniji, krajem 14. stoljea, potom i podrujima Srbije, Bosne i najzad Hrvatske.2 Izuzme li se Hrvatska i podruje Vojvodine, gdje je vlast trajala krae
(priblino oko 2 stoljea), u Bosni je to znatno due, oko etiri, u Srbiji, ovisno
od pojedinih podruja, priblino etiri do pet, dok je u Makedoniji i vie, oko
est stoljea.
Osmansko carstvo predstavljalo je veoma sloen dravni mehanizam
sa brojnim institucijama u centru i pokrajinama, vrsto povezanim po razliitim osnovama. Korespodencija je bila vrlo iva u oba smjera, iz centra
ka pokrajinama i iz pokrajina ka centru, birokratski i vojni aparat bio je
ogroman. Sloenost dravnog ustroja, brojan birokratski aparat, centralni i
pokrajinski, producirao je obilje arhivske grae koja omoguava sagledavanje mnotva pitanja u svim oblastima u kojima je osmanska vlast uspostavljena. Navedenom treba pridodati i veoma dinaminu povijest ovih podruja,
bilo da je rije o zbivanjima unutar granica Carstva, bilo o interesima ili
odnosima drugih sila prema tim prostorima, pa i spram samoga Osmanskog
carstva. Postojale su sve pretpostavke za produkciju grae koja omoguava
sagledavanje mnogih aspekata ivota regije u navedenom periodu.

U ovom kontekstu Jugoistona Evropa ima ue znaenje koje podrazumijeva zemlje nastale disolucijom Jugoslavije.
1

Istorija naroda jugoslavije, II, Zagreb 1959. (posebno dio: A. Junoslavenske zemlje pod
turskom vlau u vrijeme uspona turske moi, 9-213.)
2

23

Ouvanost arhivske grae na naim prostorima

S obzirom na vrijeme vladavine, dinaminost zbivanja, u naim krajevima ouvano je relativno malo arhivskog materijala na osnovu kojega bi
se kvalitetnije mogla prouavati neka od vanih pitanja toga vremena. Tamo
gdje se neto ouvalo, uglavnom je to graa iz posljednjih godina osmanske
vladavine, dok je ona iz ranijeg perioda osmanske uprave bila veoma rijetka. Neto od toga sauvano je u Arhivima Republike Makedonije (posebno
znaajna kolekcija 200 sidila Bitoljskog kadije, u Istoriskom institutu u
Skopju), Dubrovakom arhivu i Zadru. Jo nekoliko ustanova posjedovalo
je skromnije kolekcije: Franjevaki samostan u Makarskoj, Kaptolski arhiv
u Splitu, Dravni arhiv u Beogradu, Orijentalna zbirka SANU, Orijentalna
zbirka JAZU (danas HAZU).3
Znatno vie grae bilo je ouvano u Bosni, meutim, i ta graa odnosila
se preteno na vrijeme posljednjih godina osmanske vladavine, preciznije, poslije Omer-pae Latasa, dakle, nakon 1851. godine. Koliko je poznato, znatan
dio grae pokrajinskih institucija u Bosni stradao je u vrijeme prodora Eugena Savojskog u Bosnu posljednjih godina 17. stoljea, dio i u estim poarima
u Bosni. Ostatak iz kasnijeg razdoblja, koliko je poznato, Omer-paa Latas
transportovao je za Istanbul.4 Graa producirana u Bosni posljednjih godina
osmanske vladavine uvala se u Vilajetskom arhivu, koji je nakon osnivanja
Zemaljskog muzeja 1888. kasnije nastavio egzistirati kao tzv. Turski arhiv.
Zapravo, nije poznato kada je poeo funkcionirati i na koji nain, odnosno kakav je status imao. Najstariji inventari te grae potjecali su iz 1908. godine,
dok je pravno arhiv utemeljen Statutom muzeja 1913. godine. Brzo potom
(1915) u muzej je prenesen Vilajetski arhiv koji je sadravao oko 200.000
akata iz perioda 1850-1878. godine. Ovom arhivu je 1938. godine pridodat
dio arhivske grae Banjalukog mutesarrifluka (5.078) dokumenata, zatim
i zbirka rukopisa i dokumenata Instituta za istraivanje Balkana (osnovan
1908), takoer pri Zemaljskom muzeju. Znaajnije zbirke posjedovali su Gazi
Husrev-begova biblioteka, Arhiv franjevakog samostana u Fojnici, i neke
druge ustanove sa znatno skromnijim fondovima, kao samostan u Sutjesci,
Muzej Stare srpske pravoslavne crkve u Sarajevu, Vakufska direkcija u Sarajevu.5
Izuzev Zemaljskog muzeja u Sarajevu, niti jedna druga institucija sistematski se nije bavila izuavanjem ovoga razdoblja. Rijetki pojedinci objavljivali su radove nastale na prevoenju ili izuavanju osmanske arhivske grae.
Na znaaj i historijsku vrijednost osmanskih izvora svojim radovima,
poetkom 20. stoljea, kod nas su panju skretali: . Truhelka, Sejfudin Kemura, Fehim Spaho, Riza Muderizovi, S. Baagi, Vladisav Skari, H. Kre3

Hazim abanovi, Turski diplomatiki izvori za istoriju naih naroda, POF I, 117-149.

Hamdija Kreevljakovi D. M. Korkut, Travnik u prolosti 1464-1878, Travnik, 1961,

90.
4

Hazim abanovi, Turski diplomatiki izvori za istoriju naih naroda, POF I, 117-149.

24

evljakovi, F. Bajraktarevi, G. Elezovi, Stojan Novakovi i Bejti Alija.6

Postignuto je bilo jo uvijek daleko od prijeko potrebnog za aktueliziranje
brojnih pitanja koja su ekala na njihovo aktueliziranje ili obradu.
Pojaan interes na ovim prostorima javio se krajem tree i poetkom
etvrte decenije 20. stoljea, nakon to se u Evropi ve pojavilo nekoliko znaajnih rezultata u oblasti osmanistike, posebno onih nastalih na rezultatima
rada u osmanskim arhivima ili bibliotekama. Na znaaj osmanske arhivske
i rukopisne grae panju su skrenuli Maari objavljivanjem rezultata svojih
istraivanja u prvim decenijama 20. stoljea, to je predstavljalo poticaj i
drugima u Evropi da krenu istim putem.7

Poetak istraivanja u osmanskim arhivima

Pitanje pristupa osmanskim arhivima regulirano je jednim sporazumom Jugoslavije s Turskom 1929. koji je, izmeu ostalog, ukljuivao i odredbu o nesmetanom pristupu jugoslovenskih naunika arhivima u toj zemlji.
Taj sporazum imao je snaan odjek u javnosti, posebno spomenuta odredba.
Raspoloenje i oekivanja najbolje ilustriraju pitanja kao to je: Da li e
istorija naeg srednjeg veka biti izmenjena carigradskim dokumentima?. Od
osmanskih arhiva se s pravom puno oekivalo, a kasniji rezultati e potvrditi
opravdanost tih oekivanja.8 Uvaavajui napor i postignua drugih, koji su
na razliite naine davali svoj doprinos cjelokupnom procesu, uloga i rezultati B. ureva nameu se kao iznimno vani, posebno za perspektivu osmanistike. To je posebno vidljivo iz kompariranja uinka prethodnika i onoga to
je lino postigao na tom planu, ne samo u pogledu pronalaska arhivske grae
nego i rezultata rada na istoj.
Konkretiziranje sporazuma u oblasti arhivskih istraivanja uslijedilo
je nekoliko godina kasnije. Trolana delegacija Srpske Kraljevske akademije9 obavila je krai istraivaki boravak 1936. u cilju stjecanja uvida u sadraj arhivske grae u Istanbulu i mogunosti njene eksploatacije. Usljed
kratkoe vremena potekoa u snalaenju, dometi su bili vrlo skromni.10
O nekim ranim rezultatima vidi: Fazileta Cviko, Survey of Development of Yugoslav Ottoman Studies Pregled razvoja jugoslovenske osmanistike, POF, 36/86, Sarajevo 1987, 8-10.
6

Fehim Bajraktarevi, Glavni carigradski arhiv ispisi iz njega, Prilozi za orijentalnu

filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, VI-VII/1956-57, Sarajevo 1958, 283.
7

Isto, 284-285. (Na pitanje poetka arhivskih istraivanja na jugoslavenskim prostorima

osvrnuo sam se u izlaganju: Znaaj osmanskih arhiva u izuavanju historije Bosne i Hercegovine. (Glasnik arhiva i arhivistikog udruenja Bosne i Hercegovine XXXIX/2009,
Sarajevo 2009, 58-60) Budui da B. urevu pripada iznimno znaajna uloga u otvaranju
nove istraivake perspektive, ponovno ukazivanje na poetke tog procesa ini se nezaobilaznim.
8

Delegaciju su inili: Fehim Bajraktarevi, Glia Elezovi i Stanoje Stanojevi.

Stanoje Stanojevi, Carigradski arhivi, Jugoslovenski istorijski asopis II/1936, 414420; Glia Elezovi, Iz carigradskih turskih arhiva Muhime defteri, Beograd 1950, 3-18.
10

25

Stvarne istraivake mogunosti i domete bilo je mogue sagledati neto kasnije, to je potvreno odlaskom i radom B. ureva u tim arhivima.
To e se pokazati veoma znaajnim u buduim istraivanjima i otvaranju
novih perspektiva za prouavanja jugolavenskog podruja. Za vrijeme svoga
boravka na postdiplomskom studiju u Istanbulu, B. urev je imao sreu
sluati predavanja kod prof. Ismail Hakki Uzunarilija. On ne samo da mu
je dao prave smjernice nego mu je pomogao i oko dobijanja dozvole za rad
u Arhivu, to je jo uvijek bilo prilino teko. Ulazak u arhiv za njega bio je
revolucionarno otkrie. Naime, uz pomo prof. Uzunarilija, za pitanje koje
ga je zanimalo pronaao je dva zanimljiva deftera. To je bilo sasvim dovoljno
da uoi kakve se mogunosti i perspektive historijske nauke otvaraju. Po
povratku u zemlju objavio je prva saopenja o postojanju tih izvora, to je
ujedno i prvo saopenje naunoj javnosti o toj vrsti izvora na jugoslavenskom
podruju.11 No, ondanja vlada Jugoslavije brzo mu je uskratila tu privilegiju i on je morao prekinuti svoj studijski boravak u Istanbulu i vratiti se u
zemlju. Potom 1939. godine on prelazi na mjesto kustosa-arhiviste u Zemaljski muzej u Sarajevu i poinje objavljivati poneto iz sadraja tih deftera u
asopisima u Crnoj Gori, jer se pronaeni materijal odnosio upravo na Crnu
Goru. Njegova iskustva u radu znatno su se razlikovala od onoga to su saopili prethodnici 1936. godine. Uspjeh i rezultat, osim objektivnih, ovisio je
i o nekim subjektivnim faktorima. B. urev je pokazao vie umijea i snalaljivosti u tome. On je upoznao organizaciju i zbirke Arhiva, to je i te kako
znaajno za budua istraivanja. To je ve davalo indicije koja graa i koliko
mogunosti daje u izuavanju politike, ekonomske ili pravne historije. Ve
je bilo potpuno jasno u kom smjeru se treba kretati i kada.
Drugi svjetski rat prekinuo je mogunost novih istraivanja u osmanskim arhivima. Povratak B. ureva u Sarajevo i Zemaljski muzej nakon
rata omoguio je nastavak zapoetih objavljivanja dokumenata i ispisa koje
je nainio tokom ranijeg boravka. Raspoloiva graa Muzeja stavljala ga je
pred nove izazove, koji su rezultirali s nekoliko veoma znaajnih radova o
vojnucima, knezovima, razvitku i karakteru osmanskog feudalizma. U Glasniku Zemaljskog muzeja poslije Drugog svjetkog rata objavljeno je nekoliko
dokumenata i znaajnih studija iz osmanskog perioda.12 Shvatio je da je rad
u okrilju muzeja ipak ograniavajui i da je neophodno nai kvalitetnije rjeenje za dalji i snaniji razvitak historiografije toga razdoblja.
Stoga se ukazala potreba osnivanja jedne ustanove koja e biti autonomna u tom poslu i koja e moi samostalno kreirati, planirati i proirivati
Branislav urev, Jo neto o Carigradskom arhivu, Jugoslovenski istorijski asopis
V, 1-2/1939, 37; Isti, Predgovor, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevia (sv. I) ANUBiH, Posebna izdanja Knjiga IX/1, Odeljenje drutvenih nauka, Knjiga
2/1, Sarajevo 1968, 1-16.
11

B. urev, Poeka kanun-nama iz 1545. godine, GZM, NS I/1946 (1946), 129-138;

O vojnucima. Sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pitanje bosanskog agaluka,
GZM, NS II/1947 (1947), 75-137; Kanun-nama bosanskog sandaka iz godine 1530.,
GZM, NS III/1948 (1948), 189-200.
12

26

dalje aktivnosti u tom pravcu. Bogata rukopisna i arhivska graa koju je

Zemaljski muzej decenijama prikupljao posluila je kao osnov za stvaranje
nove institucije koja e se baviti iskljuivo prikupljanjem i prouavanjem
rukopisne i publiciranjem arhivske grae iz osmanskog perioda. U tom cilju
1950. godine, na inicijativu B. ureva u Sarajevu osnovan je Orijentalni institut. Meu tim zadacima najvaniji je svakako, izuavanje ope i kulturne
historije jugoslovenskih naroda u doba osmanske vladavine i prikupljanje
grae u tu svrhu u zemlji i izvan nje. Ovaj dogaaj oznaio je novu eru u pogledu saradnje i mogunosti izuavanja osmanske arhivske grae, posebno
arhivskih istraivanja u Istanbulu i drugim gradovima u Turskoj. Rukovodei Institutom, on je odredio osnovne smjernice rada, o kojima e ovisiti
kasniji rezultati.
Novi boravak B. ureva u Osmanskom arhivu uslijedio je neposredno
nakon osnivanja Orijentalnog instituta. Godine 1951. (sept-oktob.) boravio je
u Osmanskom arhivu u Istanbulu i sainio plan prikupljanja arhivske grae
iz osmanskih arhiva. Prema tom planu u ljeto 1952. godine boravila je u arhivu grupa osmanista koja je imala zadatak prikupiti planirani arhivski materijal i zapoeti njegovo sistematsko prouavanje, prevoenje i publikovanje.
Od tada je na razliite naine sudjelovao u svim aktivnostima, od planiranja,
prikupljanja do publiciranja rezultata istraivanja ili samih izvora.

Rezultati prvih sistematskih istraivanja

u arhivima Turske
Naprijed istaknuto omoguilo jedno novo razdoblje razvitka historiografije i znaajnih rezultata. U veoma kratkom vremenu (1939-1941) B.
urev je objavio pet radova nastalih na temelju istraivanja u Arhivu u
Istanbulu. Svoje prve znanstvene rezultate objavljivao u najpoznatijim asopisima u Istanbulu, Cetinju, Sarajevu i Zagrebu. Nakon Drugoga svjetskoga
rata urev je u vrlo kratkom periodu (1947-1951) objavio nekoliko (8) vrlo
znaajnih radova, zatim prijevod etiri kanunname. Pored toga to je time
izravno obogaena historiografija, otvorena su neka pitanja na bazi relevantne arhivske grae na temelju koje ih je jedino i mogue kvalitetno valorizirati, to je predstavljalo poticaj drugim istraivaima da krenu tim putem.
Budui da nisu korespondirali sa ustanovljenim historiografskim stajalitima, njegovi znanstveni rezultati nisu nailazili uvijek na dobar prijem.
Naprotiv, ponekad su izazivali i neoekivane reakcije. Najtipinijim se ini
doktorska disertacija (branjena 10. maja 1952. u Beogradu) pod naslovom
Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. U osnovi fundirana na osmanskoj arhivskoj grai, ona je izazvala estoke polemike, posebno nakon njenog
publikovanja 1953. godine. Kao potporu iznijetim tezama u publiciranoj verziji, autor je ponudio faksimile izvora za neka sporna pitanja, to neistomiljenike i kritiare nije zadovoljilo. To ipak nije umanjilo znaaj toga djela.
Dalja istraivanja, u to vrijeme, samo su uvrivala osnovne teze iznijete
27

u tom djelu.13 Bio je to poetak jednog potpuno novog kursa u historiografiji

osmanskoga razdoblja u regionu kojim se kretao, ali i drugima ukazivao na
smjer kojim je neophodno nastaviti u navedenoj problematici.
Na temelju svojih istraivakih iskustava, dobrog poznavanja osmanske arhivske grae i mogunosti njene eksploatacije kandidirao je neka pitanja koja su od izuzetnog znaaja za jugoslavenske zemlje. To su poloaj naih naroda pod osmanskom vlau, utjecaj osmanske vladavine na razvitak,
osmanski sitem, promjene u tom sistemu i drugo. Za vrijeme istraivakog
boravka 1951. godine registrirao je 170 popisnih deftera za jugoslavenske
zemlje. Za ono vrijeme i uvjete rada bio je to veliki iskorak. Ve do tada B.
urev je registirao popisne deftere za 24 sandaka kojima su administrativno pripadala pojedina podruja na prostoru Jugoslavije. To su: Aladahisar (Kruevac), Bosna, anad, Dukain, Klis, Hercegovina, tip, Zvornik,
Crna Gora, Kalkandelen (Tetovo), Ohrid, Pakrac, Prizren, Pritina, ustendil, Manastir (Bitolj), Poega, Segedin, Smederevo, Srem, Temivar, Skopje,
Vidin i Vuitrn.14 Ova spoznaja imala je iznimno veliki znaaj za budunost
osmanistike i izuavanja osmanskog razdoblja za jugoslavenske narode. To
je bio i signal za dalji nastavak u tom smjeru. Na temelju pozitivnog turskog
iskustva, uoio je da je za ona pitanja koja je postavio kao prioritetna za rjeavanje, nuno krenuti od publiciranja i izuavanja zakonskih odredbi. On se
naravno rukovodio i nekim praktinim razlozima koji su potpuno opravdani.
Definirao je neke principe na kojima bi se trebao temeljiti budui rad.
Pristup osmanskim arhivima, u koje je s naih prostora urev uao
meu prvima, imao je iznimno veliku vrijednost u izuavanju historije jugoslavenskih naroda. Za kratko vrijeme nastao je veliki broj studija i djela,15
aktueliziran veliki broj pitanja ija je kvalitetna valorizacija ranije bila nemogua. Dotadanja istraivanja bazirala su se na skromnom fundusu arhivske grae sauvane u naim krajevima. Koliko god nam ti arhivi nudili
neposrednih vijesti, one su nedovoljne da bi se sagledale sve specifinosti
povijesnih dogaanja, procesa, drutvenih i drugih kretanja.
Ovdje emo ukratko samo sumarno i u opim naznakama istai neka
vana pitanja koja su vrlo uspjeno rjeavana na osnovu grae osmanskih
arhiva: agrarno pitanje, osmanski feudalizam, pitanje irenja islama, migracije, poloaj seljatva, uspostava i organizacija pokrajinske, postanak i
razvitak gradskih naselja, pitanja iz domena vojne organizacije i druga.16
B. urev, Predgovor, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Svjetlost Sarajevo
1953, 7-10.
13

Branislav urev, Kako treba zapoeti rad u Carigradskom arhivu, Arhivist, II/1952,
sv. 1, 21.
14

Avdo Sueska, Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovake istoriografije o

osmansko-turskom periodu i njeni dalji zadaci, Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945.-1982.), ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka, knj.12, Sarajevo 1983, 37-53.
15

A. Sueska, Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovake istoriografije o

osmansko-turskom periodu i njeni dalji zadaci, 37-53; Enes Pelidija, Osnovni rezultati
16

28

Dakle, znatno lake i sa mnogo vie uspjeha rjeavani su problemi drutvene, politike, vojne, privredne i kulturne historije.

Sumarni pogled na historiografske rezultate

Sumaran pogled na njegovu biografiju i bibliografiju pokazuje oko pet
decenija aktivnoga rada i doprinosa u historiografiji jugoslavenskog podruja.17 Kako se iz njegove bibliografije vidi, ona sadri: oko 130 naslova historijskog karaktera, od ega 4 knjige, 63 bibliografske jedinice u periodici,
13 bibliografskih jedinica u Historiji naroda Jugoslavije i 2 u koautorstvu
(Predgovor i Uvod), 76 iz oblasti teorije historije i historijske metodologije, 27
enciklopedijskih jedinica, 45 diskusija na kongresima, naunim skupovima i
konferencijama, 24 jedinice publikovanih historijskih izvora, 38 kritika, prikaza i osvrta. Sveukupno to ini 292 bibliografske jedinice.18 U cjelokupnom
njegovom opusu najvie mjesta zauzimaju Srbija i Crna Gora. To ne znai da
su druga podruja u potpunosti zanemarena, posebno u kontekstu nekih pitanja opeg karaktera, dakle onih koja su nadilazila ue teritorijalne okvire.

Doprinos u izgradnji i radu institucija,

drutava i asopisa
Kada se promatra njegovo stvaralatvo, upadljiva su dva paradoksa.
Iako je u tematskom smislu najvie dao srpskoj i crnogorskoj historiografiji,
upravo je bio u najveem sukobu sa beogradskim historiarima. Taj sukob
zapoeo je ve s prvom njegovom knjigom Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i
XVII veku. S druge strane, sredini u kojoj je proveo gotovo cjelokupan radni vijek, dakle Bosni, u tematskom pogledu, kroz svoje radove, posvetio je
tek nekoliko enciklopedijskih jedinica, poneki prilog manjeg volumena (4,
i publikovao nekoliko kanun-nama za Bosnu), to je u odnosu na ukupan
doprinos historiografiji neznatno. Taj nedostatak nadoknadio je doprinosom
u izgradnji institucija i njihovoj djelatnosti u Bosni. Ovo se odnosi na Filozofski fakultet u ijem radu uestvuje od njegovog osnivanja i kroz pedagoki
rad daje posebno znaajan doprinos uzdiui i usmjeravajui nove historiare-osmaniste, ne samo u naunom nego i metodolokom pogledu. Po svome
znaaju i doprinosu najvanijim se namee inicijativa za osnivanje Orijenbosanskohercegovake historiografije osmanskog perioda (od 1463. do kraja XVIII stoljea) u posljednje dvije decenije XX stoljea, Prilozi, Institut za istoriju, 29, Sarajevo 2000,
89-109; Ahmed Alii, Historiografska literatura koja se odnosi na historiju Bosne i Hercegovine u 19. stoljeu, Prilozi, Institut za istoriju, 29, Sarajevo 2000, 111-116.
17

Enver Redi, Branislav urev linost i djelo, Sarajevo 2003.

Vesna Mueta-Aeri, Bibliografija radova akademika prof. dr. Branislava ureva,

Prilozi, 28, Sarajevo 1999, 271-301.
18

29

talnog instituta i pokretanje asopisa Prilozi za orijentalnu filologiju i historiju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom (POF). Pokretanje ovog
asopisa imalo je iznimno veliki znaaj za historiografiju jugoslavenskog
prostora. Okupio je najbolje osmaniste i zajedno s njima uzdizao i afirmirao
osmanistiku i historiografiju na ovim prostorima. Mora se svakako imati na
umu i njegov angaman kada je u pitanju rad drugih institucija, iji je vrlo
aktivan lan. Od tih aktivnosti treba napomenuti da je jedan od inicijatora
osnivanja Naunog drutva BiH, Predsjednik Istorijskog drutva BiH 195456, lan redakcije Godinjaka od osnutka do penzije (20 godina), aktivan
lan ANUBiH (predsjednik, 1968-71).19 Taj segment njegovog djelovanja ne
smije se zanemariti i bez njega bi sveukupni doprinos bio manjkav.
Manje sree imao je u projektu Istorije naroda BiH koja je trebala biti
neka vrsta duga sredini u kojoj je proveo cjelokupan radni vijek. Taj projekat, ini se, njegov je jedini neuspjeh. Dakle, njegov sveukupni dopinos nije
mogue svesti samo na broj bibliografskih jedinica. On mora sadravati i doprinos u institucionalnoj izgradnji i doprinosu njihovom radu, osnivanju novih asopisa, voenju izdavake politike asopisa kroz redakcije te njihovom
profiliranju. Svojim radom postavljao je smjerokaze, trasirao pravce kojim se
treba kretati, te metodoloke standarde u historiografiji.

Zusammenfassung

DIE BEDEUTUNG DER FORSCHUNG BRANISLAV UREVS

FR DIE HISTORIOGRAPHIE SDOSTEUROPAS
Dieses Referat wollte auf den allgemeinen Kontext, die Bedeutung
Branislav urevs in der Geschichtswissenschaft und seinen Beitrag zu ihr
hinweisen, vor allem im Vergleich zum Entwicklungsgrad der Geschichtsschreibung der osmanischen Periode zu dem Zeitpunkt, als urev sich wissenschaftlich zum ersten Mal zu Wort meldete. Er war unter den ersten aus
dem jugoslawischen Raum, der berhaupt damit anfing, in den osmanischen
Archiven zu forschen; er hat ebenfalls Verdienste fr die Bestimmung der
Richtlinien fr die Erforschung dieser Periode. Indem er zahlreiche Quellen entdeckte, ermglichte er die Erforschung des weiteren jugoslawischen
Raums und trug zur Schaffung von Voraussetzungen fr die weitere Entwicklung der Historiographie in diesem Raum bei. Auf eine hnliche Art
und Weise bewhrte er sich in seinem weiteren Schaffen, sowie im institutionellen und personalen Ausbau der Historiographie in Bezug auf den
osmanischen Zeitraum.
19

Enver Redi, Branislav urev linost i djelo, Sarajevo 2003, 9, 96-97.

30

DOPRINOS AKADEMIKA BRANISLAVA UREVA

U PISANJU KNJIGE
HISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE II
Enes Pelidija
Sarajevo

U plejadi istaknutijih historiara Bosne i Hercegovine koji su svojim

djelima ostavili vrijedan trag, jedno od znaajnijih mjesta pripada akademiku Branislavu urevu. Tokom viedecenijskog rada prof. dr. Branislav
urev iza sebe je ostavio bogat i raznovrstan nauni opus. O tome govori i
bogata bibliografija sa 306 bibiliografskih jednica.1 Takoe je kao univerzitetski profesor iza sebe izveo i brojne generacije studenata. Neki od njih su
se uz profesorovu direktnu ili indirektnu pomo i podrku nastavili baviti
naunim radom.
Predavao je i pisao nauna djela, ali je bio poznat i kao polemiar koji
je voen velikim naunim opusom i strau o onome o emu govori i pie beskompromisno iznosio svoje stavove. Ta svoja stanovita zapoeo je iznositi
sa prvim diskusijama i tekstovima. Veina tih diskusija i polemika su objavljene u vie tadanjih domaih i inozemnih strunih asopisa i publikacija.2
Posebno je to dolazilo do izraaja u napisanim kritikama i prilozima.3 Od
306 bibliografskih jednica, 91 ili skoro treina, odnosila se na ovu vrstu rada.
Akademik urev je napisao preko 100 radova iz teorije i historijske metodologije (83-188) te je jo za ivota stekao veliko ime u bavljenju pitanjima i
iz historijske metodologije.
No, uz uvaavanje svega navedenog, treba naglasiti da je Branislav
urev poznat u akademskim krugovima prije svega kao naunik koji se bavio historijom junoslavenskih naroda u vrijeme osmanske vladavine. Pisao
je o osmanskom timarskom sistemu, dravnim, civilnim i vojnim institucijama, istaknutijim linostima i dogaajima. U profesorovom naunom opusu iz
Branislav urev, Na zastarelim stranputicama, Priredila: Vesna Mueta-Aeri, Sarajevo, 2002. godine, 143-176.
1

Isto, 162-168.

Isto, 170-176.

31

osmanistike preovladavaju teme iz srpske i crnogorske historije, dok je Bosni

i Hercegovini pod osmanskom vlasti dao doprinos u izdanjima kanun-nama
za Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki sandak. Piui o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kao i nekim drugim temama, posredno je pisao i o prostorima Bosne i Hercegovine.4
Tokom viedecenijskog rada iskazao se i kao uspjean rukovodilac
na povjerenim mu poslovima. To se vidi i iz njegovog angamana kao prvog direktora Orijentalnog instituta u Sarajevu od 1950. do 1964. godine te
kao prvog prodekana, a kasnije i dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu
(1963/4-1964/65).5 Takoe je jedan od prvih pokretaa izdavanja renomiranih asopisa Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda
pod turskom vladavinom koji sada izlazi pod naslovom Prilozi za orijentalnu
filologiju, te Godinjaka Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, kao i Jugoslovenskog istorijskog asopisa iji je direktor bio od 1962. do 1965. godine.
Od 1954. do 1956. godine je i predsjednik Istorijskog Drutva Bosne i Hercegovine, a od 1955. do 1959. i predsjednik Naunog drutva Bosne i Hercegovine, pretee dananje ANUBiH, iji je redovni lan bio od osnivanja 1952.
godine. Poslije prerastanja Naunog drutva Bosne i Hercegovine u ANUBiH
od 1966. do 1967. obavlja dunost potpredsjednika, a od 1968. do 1971. godine i njenog predsjednika. Pored lanstva u ANUBiH, bio je lan i svih drugih
akademija na prostorima ex Jugoslavije, osim SANU.6
Imajui u vidu sve naune i drutvene reference te zvanje profesora na
predmetima Istorija jugoslovenskih naroda u turskom periodu i Uvod u istorijsku metodologiju, s pravom je angaovan sa najistaknutijim historiarama
sa prostora tadanje Jugoslavije na pisanju druge knjige Historija naroda
Jugoslavije.7 U ovom dijelu u kojem je pisana prolost junoslavenskih naroda od druge polovine XV do kraja XVIII stoljea, profesor urev imao je
i kao autor i kao lan Redakcione komisije, a posebno kao lan ue redakcije
izuzetno znaajno i zapaeno mjesto.
U radu na ovoj knjizi lanovi Redakcije su imali izuzetno odgovoran
posao da usklade pisanje brojnih autora sa prostora cijele Jugoslavije iji su
se tekstovi nerijetko razilazili u interpretaciji nekih historijskih dogaaja i
termina. Tih sporova je bilo i izmeu autora i Komisije, pa i meu samim
lanovima Komisije. Da bi se ti nesporazumi sveli na zadovoljavajui akademski nivo, kako se u uvodnom dijelu naglaava: ... teite se polagalo na
miljenje autora, osobito zato to je ono esto bilo zasnovano na novoj, samo
autoru poznatoj grai. Stoga se u knjizi javljaju ponekad i suprotna gledita
o pojedinim pitanjima. Iako je ua redakcija nastojala uskladiti tekstove pojedinih poglavlja, bar to se tie najkrupnijih pitanja, ipak se to nije moglo
4

Enver Redi, Branislav urev linost i djela, Sarajevo, 2003. godine, 86.

Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Spomenica (1950-1980), Sarajevo, 23; Orijentalni institut u Sarajevu 1950.-2000., Sarajevo 2000. godine, 104.

B. urev, Na zastarelim stranputicama, 137; Spomenica, 32; Orijentalni institut, 105.

Zagreb MCMLIX; Beograd 1959. godine.

32

potpuno provesti.8 To je oteavalo rad na tampanju ove knjige koja je uz

brojne izazove, zahvaljujui citiranom stavu Redakcije, uskladila i pripremila navedeno djelo za publikovanje. U tome je ne malu ulogu imao prof.
dr. Branislav urev. I on je u odnosu na pisanje nekih drugih autora imao
suprotna miljenja od njihovih teza.
Uporedo je kao jedan od uglednijih historiara osmanista u knjizi Historija naroda Jugoslavije II i kao autor dao veliki doprinos. To se vidi i iz
podataka da je bio autor u pisanju sljedeih poglavlja: I poglavlje Osmansko
carstvo i njegovo ureenje (pp. 9-49); III poglavlje Srbija (pp. 66-101); IV poglavlje Poloaj i uloga srpske crkve pod turskom vlau u XV i XVI stoljeu
(pp. 102-113; VI poglavlje Crna Gora (pp. 159-174); VII poglavlje Srijem,
Baka i Banat (pp. 175-204). Za sva navedena poglavlja je autor pisanog teksta i izvora. Takoe je pisao i u pojedinim dijelovima poglavlja bez bibliografije. To su: XVI poglavlje Narodni pokreti i ustanci potkraj XVI i na poetku
XVII stoljea, gdje je prof. dr. Branislav urev napisao 1. Opadanje feudalnih i polufeudalnih elemenata u srpskom narodu (pp. 491-492) i 2. Srpska
crkva protiv turske vlasti (pp. 493-495); te cijelo XVII poglavlje, Srbija u doba
krize turskog feudalizma (pp. 513-530); XIX poglavlje Autonomija Crne Gore
pod turskom vlau (XVII stoljee) (pp. 544-554); XXI poglavlje Uloga srpske
crkve u XVII stoljeu (pp. 567-574); XLVII poglavlje Raspadanje turskog feudalnog ureenja. Istono pitanje (pp. 1285-1291) i u L Sazrijevanje uvjeta za
poetak nacionalnih pokreta i oslobodilake borbe gdje je profesor urev napisao dio poglavlja pod 2. Srbija pod austrijskom okupacijom 1718.-39. (pp.
1343-1348). Takoe je u koautorstvu sa Jorjom Tadiem i Bogom Grafenauerom napisao Predgovor (V-VI) i posljednji dio ove knjige koje se ne navodi
kao poglavlje, nego kao nastavak za predvienu III knjigu koja nikada nije
napisana. Ovaj uvodni dio, naslovljen je sa M Sazrijevanje uvjeta za poetak
nacionalnih pokreta i oslobodilake borbe (pp. 1390-1396). To znai da je bio
autor ili koautor 11 od ukupno 50 poglavlja.
Iz naslova navedenih poglavlja koja je kao autor ili koautor napisao u
saradnji sa svojim kolegama vidi se da je akademik Branislav urev uglavnom pisao o Osmanskom carstvu, njegovom ureenju, kao i osmanskoj vlasti
na prostorima Srbije, kao i na prostorima Srijema, Bake i Banata te Crne
Gore. Takoe je posvetio veliku panju pitanju poloaja i uloge Srpske crkve
pod osmanskom vlau. U ovoj knjizi o Bosni i Hercegovini osmanskog perioda pisali su akademik Nedim Filipovi,9 akademik Hamdija Kreevljakovi10
i dr. Hazim abanovi.11 Na ovom primjeru vidimo koliko je profesor urev
bio pravi naunik koji je, bez obzira na lini odnos sa nekima od navedenih
kolega, nesumnjivo cijenio njihovo znanje i nauni opus kao najboljih znala8

Historija naroda Jugoslavije II, Zagreb MCMLIX, VI.

poglavlja: V (pp. 114-158), XXIII (1-6) (pp. 582-595).

10

poglavlje XLIX (bez bibliografije) (pp. 1318-1338).

poglavlja: VIII (pp. 205-214); XV (pp. 477-490); XXIV (pp. 602-610); XXVI (pp. 622-628),
te XLIX (izvori i literatura) (pp. 1339-141).
11

33

ca prolosti osmanskog perioda Bosne i Hercegovine. Zahvaljujui takvom

stavu, Bosna i Hercegovina je u knjizi Historija naroda Jugoslavije II za to
vrijeme i u tim okolnostima, adekvatno zastupljena. Nesumnjivo da je akademik urev u tome imao znatnog udjela.
Kada itamo one dijelove Historija naroda Jugoslavije II koje je profesor urev napisao, primijetit emo nekoliko vrlo interesantnih zapaanja.
Naime, jo u vrijeme kada se na prostorima ex Jugoslavije u svim sredinama
govorilo i pisalo kao o Turskom carstvu, turskom periodu, Turcima i
slino, vidimo da prvo poglavlje profesor urev, drei se historijskih injenica, zapoinje sa Osmansko carstvo i njegovo ureenje. Time je kao ozbiljan osmanista uvaio injenicu koja mu je bila poznata, a to je da su Osmanlije svoju dravu nazivali Devlet-i Aliyye (Uzviena drava), a u evropskim
izvorima su je navodili kao Osmanska imperija ili Turska imperija.12 Iako
u daljem tekstu, kao i drugim poglavljima pie o Turskoj carevini, turskoj
vladavini, Turcima i slino, ranija primjedba govori nam da je profesor
urev ne sluajno svoje pisanje o osmanskom periodu zapoeo navedenim
naslovom. Koristei izvore te poznatu i dostupnu mu strunu literaturu, prvo
poglavlje o Osmanskom carstvu i njegovom ureenju zapoinje pisanjem o
osmanskom bejluku od najstarijih vremena, tematski i hronoloki pratei
njegov razvoj i uspon u monu svjetsku Carevinu. Neke teze koje se odnose
na osmanski timarski sistem i dravnu organizaciju, u svjetlu novije izvorne
grae i naunih saznanja su korigirane.
Piui o osmanskoj vlasti na prostorima dananje Srbije, Crne Gore
te Srijema, Bake i Banata, ne malu panju posveuje mjestu i ulozi Srpske
pravoslavne crkve. O tome konkretno pie u IV, XXI i dijelom u L poglavlju.
Kao historiar koji o odreenim drutvenim, socijalnim i vjerskim pojavama
pie traei njihove uzroke i posljedice, on ujedno na taj nain ne samo da uoava izolovane institucije ili dijelove teritorija, nego ih gleda i prati u cjelini.
Uostalom, akademik urev je o tome imao i svoj stav koji glasi: Zadatak
historije je dakle da rekonstruie ove dogaaje i da razvitak ljudskog roda,
zemalja i naroda sagleda u cjelini.13
Upravo zbog toga u ovoj knjizi i pie o Srpskoj pravoslavnoj crkvi kao
dobar znalac njenih doktrina, organizacije, ciljeva i namjene. No, za razliku
od svojih kolega koji su u ranijem periodu pisali na ovu temu, profesor urev se iskljuivo dri podataka iz historijskih izvora i injenica koje su mu
na raspolaganju. On naputa mitoloko predanje, jednostrano posmatranje i
dnevno-politiko kalkulisanje. Po prvi put javlja se kao autor koji pokuava
da o Srpskoj pravoslavnoj crkvi pie kao nepristrasni naunik.

Historija osmanske drave i civilizacije, Priredio: Ekmeleddin Ihsanolu, Sarajevo,

2004. godine, XXXIX.
12

13

B. urev, Na zastarelim stranputicama, 13.

34

I u novim okolnostima, kada dolazi pod vlast osmanskih sultana, kako

pie profesor urev, Srpska pravoslavna crkva nastavlja sa svojom djelatnosti. Patrijariju priznaju i nove osmanske vlasti.14
U drugoj polovini XV i prvih decenija XVI stoljea osmanska vlast bila
je tolerantna prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi.15 Manastiri i dio njihovih
imanja su i u novim okolnostima ostali u posjedu Crkve. Koliko je djelatnost
svetenstva u vrijeme patrijarha Arsenija II (1457-1463) i posebno arhiepiskopa Jovana, za koga se navodi da dri prijesto Sv. Save 1508. i 1509.
godine bila velika, govori i podatak da su katolikim vjernicima i posebno bosanskim franjevcima nezakonito nametali razna crkvena potraivanja. Zbog
toga su se fratri alili Visokoj porti i sultanu koji svojim fermanima nareuju
da se takve nezakonitosti zabrane.16 Na ovako ponaanje njenog svetenstva
u velikoj mjeri je uticala i injenica da su Srbi bili aktivni u osmanskim
oruanim snagama i uzimali neposrednog uea u teritorijalnom irenju
osmanske drave.
Piui o Srijemu, Bakoj i Banatu, profesor urev istie velike zasluge Srba i njihovo uee u osmanskoj vojsci sredinom XVI stoljea i u osvajanju navedenih teritorija. Kako pie: Uloga srpskog naroda u turskim osvajanjima naroito je dola do izraaja prilikom osvajanja Banata 1551-52.17
Ovakvim pisanjem razbijao je mit o vjeitoj borbi Srba protiv Osmanlija.
Naprotiv, historijske injenice na koje se pozivao i profesor urev, a posebno sada kada su iroj naunoj javnosti poznati osmanski dokumenti, govore
o Srbima, kao i drugim narodima koji su bili pod vlau osmanskih sultana,
kao o vrlo lojalnim podanicima koji su tokom XV i XVI stoljea imali udjela u
pretvaranju Osmanskog carstva u svjetsku silu.
Upravo zbog uzajamnog tolerantnog odnosa sultan Sulejman Kanuni (1520-1566) je dao odobrenje za obnovu Peke patrijarije 1557. godine.
Profesor urev na ovom mjestu navodi da je prvi patrijarh obnovljene Patrijarije Makarije (1557-1574) bio brat vezira Mehmed-pae Sokolovia, te
da su tu dunost poslije Makarijeve smrti obavljali dvojica bratia (sinovci),
Antonije, kao koadjutor (1574-75) i Gerasim (1775-87).18
Neposredno iza toga navodi da je Bivi mitropolit hercegovaki Savatije Sokolovi sagradio je1586., prema jednom zapisu, manastir u Pivi kao
peki patrijarh i iste godine umro.19 Tako je razbio jo jednu predrasudu.
Dugo vremena bilo je prisutno neutemeljeno miljenje da je osmanska drava ruila, palila nemuslimanske objekte, kao i da nije dala ni da se popravljaju postojee, a pogotovo da nije dozvoljavala izgradnju novih vjerskih
objekata. Ovim navoenjem izgradnje pivskog manastira 1586. godine, bez
14

Historija II, 102.

15

E. Redi, Branislav urev, 41.

16

Historija II, 102.

17

Isto, 103.

18

Isto, 105/6.

19

Isto, 106.

35

puno polemike, ali injenino i jasno, profesor pobija dotadanju mitologiju.

On ni u kom sluaju ne prikazuje Osmansko carstvo kao neku idealnu imperiju. Zato i kae da odnos turske vlasti prema srpskoj crkvi do 1525. bio je
snoljiv, naroito u sjevernoj Srbiji. Crkva je zadrala neka svoja imanja.20
Posebno istie da je ...srpska crkva najvei kranski zemljoposjednik u Srbiji, Crnoj Gori i Hercegovini i drugim zemljama, gdje se srpski narod nalazio
pod turskom vlau, i gdje je bila jurisdikcija srpske crkve. Da srpska crkva
nije imala te materijalne osnove, ona ne bi mogla izdravati nekadanje manastire, a kamo li podizati nove na temeljima starih, ponekad i katolikih
samostana. Pogotovu ne bi mogli manastiri sami osnivati tamparije.21
Odnosi osmanskih vlasti i Srpske pravoslavne crkve bili su relativno
dobri sve do kraja XVI stoljea. Meutim, ve na prijelazu iz XVI u XVII
stoljee dolazi do pogoranja njihovih odnosa. To je posebno postalo vidljivo
u narednim decenijama XVII i u XVIII stoljeu. Time se znatno razlikuje
od brojnih prethodnika koji su predstavljali Srpsku pravoslavnu crkvu kao
vjekovnog predvodnika srpskog naroda u borbi protiv osmanske vlasti. Svi
oni su do pisanja profesora ureva izbjegavali da istaknu blisku sardnju
srpskog pravoslavnog svetenstva sa predstavnicima osmanskih vlasti skoro
na svim nivoima, posebno do zadnjih decenija XVI, ali i u narednim stoljeima. Kako je na ovu temu pisao akademik Enver Redi, urev je skidao
svetaki nacionalni oreol sa njene glave analizom istorijskih injenica koja
srpsku crkvu prikazuje u protivrjenom ponaanju u istoriji srpskog naroda
pod turskom vlau. Time on nije dovodio u pitanje njen nacionalni znaaj.22
Posebno je interesantno pisanje akademika ureva o pokuaju ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve sa katolikom. Kako pie profesor urev
Jedno se vrijeme gotovo ujedinila s rimskom crkvom.23 Takoe u pisanju o
Crkvi, urev razbija jo jedan mit. On u Historiji naroda Jugoslavije II
pie: Srpska crkva u XVI i XVII st. nije ni javno ni tajno postavila politiki
program punog osloboenja naroda, koji je predstavljala. Pokreti iz toga vremena razlikuju se od borbe crnogorskog naroda u XVIII st., a naroito od prvog srpskog ustanka ba po tome, to nisu bili narodnooslobodilaki pokreti,
nego samo pokreti protiv turske drave.24
To je vrijeme sukoba i izmeu Peke patrijarije i Ohridske arhiepiskopije oko primata nad vjernicima, ali i uspostavljanja bliih kontakata
sa Rusijom. Gledajui ovaj proces u irem kontekstu historijskih zbivanja,
precizan u injenicama, profesor urev pie da je tadanji srpski patrijarh
Pajsije 1640. godine uputio skopskog mitropolita Simeona u Moskvu da trai
pomo. Ovo crkveno izaslanstvo je primljeno i kod cara Mihaila Romanova (1613-1645), koga na ovom mjestu akademik urev navodi kao Mihaila
20

Isto, 102.

21

Isto, 106.

22

E. Redi, Branislav urev, 42.

23

Historija naroda Jugoslavije II, 494.

24

Isto, 495.

36

Todorovia. Tom prilikom je ruski car dao saglasnost da predstavnici srpske pravoslavne crkve mogu dolaziti svake sedme ili osme godine i traiti
pomo.25 Ova informacija o kontaktima sa Rusijom otvara jedno veliko polje srpsko-ruskih odnosa u narednom periodu. To je otvorilo put za naredne
bliske odnose Srpske pravoslavne crkve sa ruskom dravom. U narednim
decenijama ti kontakti su postali ei i bliskiji. Interesantno je da o tome
akademik urev pie: da je patrijarh Gavrilo, nasljednik Pajsijev, putovao
u Moskvu na bijesnom konju naoruan i praen sjajnom pratnjom. Za patrijarha Maksima poloaj srpske crkve u turskoj dravi postao je jo vri.26
To je nastavljeneno i u vrijeme njegovog nasljednika Arsenija III arnojevia koji je izabran za patrijarha 1674. godine. Upravo tada dolazi do velikog
otvorenog sukoba sa Osmanskim carstvom. Naime, u toku Bekog rata koji
se vodio od 1683. do 1699. godine, vei dio svetenstva sa patrijarhom naao
se na strani protivnika osmanskog sultana. Zbog toga je i patrijarh Arsenije
III bio prisiljen 1690. godine napustiti teritoriju Osmanskog carstva. Njegovi
nasljednici njih ukupno sedam o kojima profesor urev pie, vrlo pregledno
hronoloki i tematski nastavili su sa promjenljivim odnosom svoju vjersku
djelatnost sve do ukidanja Peke patrijarije 1766. godine.
Kao razlog njenog ukidanja, profesor urev navodi uticaj fanariota
u Istanbulu da se Peka patrijarija i Ohridska arhiepiskopija pripoje vaseljenskom patrijarhu. Za takve zahtjeve posluio im je i avanturistiki ivotni
put patrijarha Vasilija Jovanovia-Brkia. Njega je njegov nasljednik Grk
Kalinik II optuio da je na strani sultanovih protivnika, a posebno Rusije.
Drugi razlog bio je dug kojeg je Patrijarija imala prema carigradskom Grku
oru Spatarisu kojeg su osmanske vlasti objesile pred njegovom kuom
zbog izdaje dravnih interesa. Tom prilikom je njegova imovina konfisikovana, a dug Patrijarije je sada bio prema Visokoj porti. Koristei nastalo
stanje, vaseljenski patrijarh Samuilo se ponudio da dravi izmiri nastali dug
pod uslovom da sultan ukine Srpsku patrijariju. To je realizirano fermanom sultana Murata III (1757-1774) od 11. septembra 1766. godine. Nekoliko mjeseci kasnije ukinuta je i Orhidska arhiepiskopija. U narednom periodu
vodee crkvene linosti bili su iz reda Grka fanariota koji su na visoke crkvene poloaje dolazili putem mita i na druge nezakonite naine.27
Pisanje na ovu temu predstavlja jedan od najznaajnijih doprinosa u
osmanistikim studijama profesora ureva. I u narednom periodu akademik urev je pisao o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u doba Osmanlija. Neto
kasnije piui na ovu temu, te preuzimajui ve napisano o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Historiji naroda Jugoslavije II sa dopunjenim poglavljima
i novim podacima objavio je knjigu Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog
naroda.28 Gledajui sa ove distance poslije 50 godina, koliko je prolo od
25

Isto, 568.

26

Isto, 571.

27

Isto, 1352-1356.

28

Sarajevo 1964. godine, 239.

37

tampanja znaajnog djela Historija naroda Jugoslavije II, prvo pod ovim
naslovom u Zagrebu 1959, a tek onda kao Istorija naroda Jugoslavije II u
Beogradu 1960. godine, vidimo njegovu vrijednost i znaaj koji ne gubi na
svojoj aktuelnosti ni poslije pet decenija. U tome su svi saradnici koji su dali
svoj doprinos ostavili trajno obiljeje. Meu njima je profesor Branislav urev ostavio vidan trag, kako u poglavljima koja je napisao, tako i kao lan
Ue redakcije ove knjige koja i danas plijeni panju svih koji se interesiraju
za vremenski period od druge polovine XV do kraja XVIII stoljea na prostorima ex Jugoslavije.

Zusammenfassung

BEITRAG BRANISLAV UREVS ZUR ENTSTEHUNG DES BUCHS

HISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE II
(GESCHICHTE DER VLKER JUGOSLAWIENS II)
Im seinem langen und sehr interessanten Leben erwarb Branislav
urev eine groe Lebenserfahrung, die man auch in seinem wissenschaftlichen Werk sprt. Schon in realtiv jungen Jahren erwarb er sich den Ruf eines angesehenen Osmanisten. Hinter ihm blieb eine groe Anzahl verffentlichter Bcher, Abhandlungen, Beitrge und Essays. Dafr spricht auch die
Bibliographie dieses Professors, die 306 bibliographische Einheiten zhlt. In
der vorliegenden Arbeit werden konkrete Daten zu seinen Interessen und
Schwerpunkten in der Wissenschaft angefhrt. Ebenso werden seine organisatorischen Fhigkeiten hevorgehoben, sowie herausragende mter, die
er versah.
Wenn man alle seine wissenschaftlichen und gesellschaftlichen Referenzen bercksichtig, sowie die Tatsache, dass er zum Professor fr die Fcher Geschichte der jugoslawischen Vlker in der trkischen Herrschaft und
die Einfhrung in die historische Methodologie, kann man verstehen, warum
er engagiert wurde, fr den zweiten Band der Geschichte der Vlker Jugoslawiens zu schreiben. Diese Studie umfasst den Zeitraum vom XVI bis Ende des
XVIII Jahrhunderts. Als Mitglied der redaktionellen Kommission und Mitgleid des engeren Redaktionsstabs, sowie als Autor oder Mitautor der elf von
fnfzig Kapiteln dieses Buchs, leistete er in diesem Projekt einen unermelichen Beitrag. Konkrete Informationen zu den Titeln und Untertiteln der
Arbeiten Branislav urevs werden in der vorliegenden Arbeit angefhrt.
Der groe Beitrag von Professor urev besteht auch darin, die bekanntesten damaligen Osmanisten aus Bosnien-Herzegowina dabei enga38

giert zu haben. Sie haben in einzelnen Kapiteln die breitere wissenschaftliche ffentlichkeit an mehreren Stellen zum ersten Mal auf die Stellung und
Bedeutung aufmerksam gemacht, welche Bosnien-Herzegowina bzw. das
Bosnische Elajet im europischen Teil des Osmanischen Reiches hatte. Ein
besonderer Beitrag in diesem Buch, wie auch in seinem ganzen wissenschaftlichen Opus, waren seine Errterungen ber sie Serbisch-Orthodoxe Kirche
in der osmanischen Periode. Zum ersten Mal wurde nun von urev auf die
Stereotype, und nicht zuletzt mythologische Darstellung dieser Religionsinstitution, nicht nur im serbischen Volk, sondern auch im osmanischen Staat,
hingewiesen. Zahlreiche Beispiele anfhrend, bestritt er zahlreiche Vorurteile, die die damalige jugoslawische Geschichtsschreibung beherrschten.
Faktographisch przise, klar und kompromisslos wies er auf die Schdlichkeit dieser Einstellung hin. Deswegen hatte er zahlreiche Opponenten. Mehr
darber in der vorliegenden Arbeit.
Obwohl einige Kollegen manche Thesen von Professor urev zu einzelnen Fragen bestritten, ermglichte seine Abhandlung ber die Geschichte
der Serbisch-Orthodoxen Kirche, dass die Arbeit an der Geschichte der Vlker Jugoslawiens II zu Ende gefhrt und als Buch verffentlicht wird, was
einen groen Beitrag zur ex-jugoslawischen Osmanistik, in der der Name
des Akademiemitglieds Branislav urev unumgnglich ist, darstellt.

39

DOPRINOS BRANISLAVA UREVA IZDAVAKOJ

DJELATNOSTI ORIJENTALNOG INSTITUTA U SARAJEVU
Lejla Gazi
Sarajevo

Poznate su zasluge koje je akademik Branislav urev imao za poetak rada Orijentalnog instituta kao samostalne naune institucije sada ve
davne 1950. godine. One lee posebno u injenici da je on u to vrijeme znao
procijeniti potrebe za naunoistraivakim radom u oblasti orijentalistike i
da je ustrajao u nastojanjima da se Orijentalni institut formira kao samostalna naunoistraivaka ustanova. Branislav urev je rukovodio radom
Orijentalnog instituta kao njegov direktor 15 godina, ali i kao urednik i aktivan saradnik u izdanjima ovog instituta, ime je dao nesumnjiv i vrijedan
doprinos bogatoj izdavakoj djelatnosti ove institucije.
Ve prve godine po osnivanju Orijentalnog instituta pokree se i asopis koji je dobio naziv Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom. Uz prvi broj ovog asopisa, kao
njegov urednik, Branislav urev u uvodnom tekstu predstavlja osnovne
zadatke i ciljeve rada novoosnovanog instituta. Budui da se ovaj institut
razvio kao samostalna naunoistraivaka institucija iz Turskog arhiva Zemaljskog muzeja, bilo je za oekivati da e radovi u prvom broju asopisa biti
upravo iz domena rada biveg Turskog arhiva, tj. publikacije osmanskih dokumenata koji se odnose na istoriju naih naroda pod turskom vladavinom.
Meutim, urev je kao urednik asopisa ve u tom prvom broju istaknuo
kako je naredni zadatak obrada dela koja su pisali nai ljudi na orijentalnim
jezicima, ukazujui na to da ve prvi broj asopisa ima jedan rad i jedan
prilog te vrste, te kako u daljem radu treba nastojati da se razvije i rad na
ispitivanju orijentalne umjetnosti u naoj zemlji.1
Kada i danas, nakon skoro 60 godina postojanja i rada Orijentalnog
instituta, pogledamo rezultate rada ove naunoistraivake ustanove, moemo vidjeti da su oni graeni i ostvarivani na tada zacrtanim temeljima i,
Uz prvi broj, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom (dalje: POF) I/1950, Sarajevo 1950, 5.
1

41

naravno, razvijani i proirivani u skladu sa potrebama nauke, ali i sa opredjeljenjima naunoistraivakih kadrova u Institutu.
Kao glavni i odgovorni urednik prvog broja Priloga za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, ali i kao lan
redakcije do broja X-XI/ 1960-61. godine (uz napomenu da je naziv asopisa
od broja VIII-IX/1958-59. skraen u Prilozi za orijentalnu filologiju), Branislav urev je aktivno uestvovao u formiranju sadraja asopisa kao jedan
od recenzenata ponuenih radova i time, uz ostale lanove redakcije, profilirao sadraj svakog pojedinog broja. Uee u radu redakcije tada jedinog orijentalistikog asopisa u bivoj Jugoslaviji trailo je izuzetno angairanje na
okupljanju to veeg broja orijentalista, kako iz zemlje tako i iz inostranstva,
koji e u svojim radovima, prilozima, prijevodima, ali i kritikama, ocjenama
i prikazima, predstavljati rezultate do kojih su doli u svojim istraivanjima
ili davati ocjene o radovima drugih autora. Na tom polju je Branislav urev
dao svoj doprinos i kroz odabir i recenziranje radova koji e svojim sadrajem doprinositi izuavanju jednog dugog perioda iz nae prolosti na temelju
originalnih osmanskih dokumenata kao prvorazrednih izvora za istraivanja
u toj oblasti.
Uz rukovoenje Institutom i rad u redakciji asopisa, Branislav urev je ve od prvog broja Priloga za orijentalnu filologiju poeo objavljivati
radove koji su predstavljali rezultat njegovog istraivakog boravka i rada u
Arhivu Predsjednitva vlade u Istanbulu. Pod zajednikim naslovom Defteri za crnogorski sandak iz vremena Skender-bega Crnojevia, urev je
predstavio sadraj istraivanog arhivskog materijala koji je podijelio na tri
dijela i objavio u tri broja ovog asopisa.
Pored opisa dva deftera crnogorskog sandaka iz 1521. i 1523. godine,
sa stanovita vrijednosti objavljivanja osmanskih izvora, iz prvog dijela ovog
rada2 treba istaknuti kritiko izdanje teksta sa prijevodom dviju kanun-nama iz deftera iz 1523. godine. Prijevodom ovih izvora bilo je omogueno i
historiarima koji ove izvore nisu mogli koristiti u originalu da se upoznaju
sa njihovim sadrajem. U drugom dijelu3 je donesen tekst i prijevod hasova
sultana i sandakbega iz istog deftera, dok su u treem dijelu4 dati opirni
izvodi iz teksta deftera dizje iz 1521. i katastarskog deftera Crne Gore iz
1523. godine. Na kraju ovog dijela urev je donio i nekoliko dopuna i ispravaka za tekstove iz prva dva dijela, te pokazao kako je i dalje radio na istraivanju ovih dokumenata koji su osvjetljavali pojedina pitanja iz historije
Crne Gore 16. stoljea.
Vrijedan doprinos sadraju asopisa Orijentalnog instituta Branislav
urev je dao radom Sarajevski kodeks kanun-nama u kojem je predstavio
jedan rukopisni kodeks iz zbirke Orijentalnog instituta i ukazao na brojne
Branislav urev, Defteri za crnogorski sandak iz vremena Skender-bega Crnojevia,
POF I/1950, Sarajevo 1950, 7-22.
2

Isto, drugi dio u: POF II/1951, Sarajevo 1952, 39-56.

Isto, trei dio u: POF III-IV/1952-53, Sarajevo 1953, 349-402.

42

specifinosti njegovog sadraja, ne samo tematske nego i kodikoloke.5 O vrijednosti ovog rada govori i injenica da je on uvrten u izbor radova koji su
30 godina kasnije objavljeni u posebnom broju asopisa Prilozi za orijentalnu
filologiju u prijevodu na engleski jezik, a obuhvataju ranije objavljene radove
iz ovog asopisa iz oblasti historije i diplomatike.6
Pitanje izuavanja kanuna sultanskih zakona i kanun-nama kao
kodificiranih zbirki zakonskih propisa iz oblasti javnog i administrativnog
zakonodavstva pripadalo je sferi istraivake znatielje Branislava ureva
i njegov doprinos na ovom polju je od izuzetne vanosti za analizu ove vrste
dokumenata.
Uz njegove radove u asopisu Prilozi za orijentalnu filologiju, kao to
su O prepisu kanun-name za Sremski sandak u rukopisu Orijentalnog instituta u Sarajevu7 i Turski prevod rudarskog zakona za Novo Brdo despota Stefana Lazarevia,8 Branislav urev je uestvovao i u pokretanju edicije Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia ija
je prva knjiga, u seriji nazvanoj Zakonski spomenici, bila posveena upravo
ovoj vrsti dokumenata.
Kao lan urednitva (uz Nedima Filipovia i Hamida Hadibegia)
knjige koja je objavljena 1957. godine pod naslovom Kanuni i kanun-name za
Bosanski, Hercegovaki, Zvorniki, Kliki, Crnogorski i Skadarski sandak,9
urev je dao veoma korisne smjernice za nain ureenja izdavanja ove vrste dokumenata u skladu sa potrebama historijske nauke u tadanjoj FNRJ,
ali i njenim mogunostima, to je podrazumijevalo ili izdavanje izvora sa
tekstom i prijevodom, ili njihovo predstavljanje samo u prijevodu, ili u obliku
regesta. U ovoj knjizi se Branislav urev javlja kao prevodilac vie kanunnama, u knjizi podijeljenih na zakonske spomenike za Bosnu i Hercegovinu
i zakonske spomenike za Crnu Goru. U prvom dijelu je, uz kritiko izdanje dokumenta, urev preveo Kanun-namu za Bosanski sandak iz 1530.
godine,10 a na osnovu prijepisa iz rukopisa ispravio ili dopunio tekst ranije
objavljene Kanun-name za Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki sandak iz
1539. godine.11 Kada je rije o ovim dokumentima koji se odnose na Crnu
Goru a ija je historija dugo godina bila predmet njegovog naunog interesa
urev je po istom principu, dakle, analizirajui tekst svakog od ovih dokuB. urev, Sarajevski kodeks kanun-nama, POF VI-VII/1956-57, Sarajevo 1958, 147158.
5

Isti, The Codex Kanun Nama of Sarajevo, POF 36/1986, Sarajevo 1987, 181-196.

POF X-XI/1960-61, Sarajevo 1961, 237-251.

POF XXV/1975, Sarajevo 1977, 114-131.

Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovaki, Zvorniki, Kliki, Crnogorski i Skadarski sandak. Saoptavaju: Dr. Branislav urev, Nedim Filipovi, Hamid Hadibegi, Muhamed Muji i dr. Hazim abanovi. Urednitvo: Dr. Branislav urev, Nedim
Filipovi i Hamid Hadibegi. Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium
Illustrantia, Tomus primus. Serija I, Zakonski spomenici, sv. 1. Sarajevo 1957.
9

10

Isto, 34-47.

11

Isto, 48-58.

43

menata, preveo i kroz biljeke ispravio ili dopunio sporna mjesta za razumijevanje sadraja vie dokumenata. Pod zajednikim naslovom Crnogorske
kanun-name iz deftera iz 1523. godine12 ovdje je, uz neke sitnije ispravke,
donesen njegov prijevod dvije kanun-name koje su ranije objavljene u prvom
broju Priloga za orijentalnu filologiju, o emu je ve bilo rijei.
Druge dvije kanun-name Kanun-nama za Crnu Goru iz deftera od
1529-1536. godine13 te Kanun-nama za Crnu Goru iz Dukainskog deftera
iz 1570. godine14 obje iz defter iji se originali uvaju u Arhivu Predsjednitva vlade u Istanbulu, ovdje su objavljene po prvi put. Prijevodom ovih
dokumenata njihov sadraj je postao dostupan irem krugu historiara koji
su se bavili historijom Crne Gore u 16. stoljeu, a nisu bili u mogunosti koristiti ove izvore u originalu.
Kako se iz ovih podataka moe vidjeti, doprinos Branislava ureva
objavljivanju ove knjige bio je vrijedan sa vie aspekata kao jedan od urednika aktivno je uestvovao u pokretanju edicije Monumenta Turcica i njene
prve serije Zakonski spomenici te u utvrivanju naina izdavanja ove vrste
dokumenata, kao istraiva je svoje studijske boravke u Arhivu Predsjednitva vlade u Istanbulu koristio za sakupljanje vrijednog arhivskog materijala kojim je bio omoguen poetak sistematskog objavljivanja izvora, a kao
prevodilac naprijed navedenih kanun-nama dao je svoj doprinos kritikom
izdavanju i prijevodu ove vrste historijskih dokumenata.
Branislav urev je bio i jedan od urednika knjige Hazima abanovia
Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, objavljene 1964. godine u istoj ediciji Orijentalnog instituta, ovaj put u drugoj
seriji pod nazivom Defteri.15 Njegovo dugogodinje iskustvo na izuavanju
osmanskih dokumenata bilo je od izuzetne koristi i u pripremi i nainu izdavanja deftera, pa su lanovi redakcije Branislav urev, Nedim Filipovi,
Hamid Hadibegi i Hazim abanovi zauzeli zajedniki stav da se ovaj
katastarski popis, kao jedan od najstarijih popisa podruj koja su njime
obuhvaena, objavi u originalnom tekstu sa prijevodom i brojnim komentarima u okviru podnonih napomena. U opirnom uvodu su predstavljeni
nastanak, karakteristike i znaaj deftera kao dokumenata koji nude bogatu, raznovrsnu, konkretnu i vjerodostojnu grau za izuavanje drutvene i
ekonomske historije Osmanske drave uope, a za historiju naselja i historijsku geografiju popisanih oblasti posebno. Diplomatiki opis ovog deftera,
dat na kraju uvodnog dijela, ostao je i do danas uzor i koristan podsjetnik u
pripremi za objavljivanje ove vrste dokumenata. Iako je za uspjenu i kvalitetnu naunu obradu ovog deftera zasluan prvenstveno njegov obraiva i
12

Isto, 156-168.

13

Isto, 169-172.

14

Isto, 173-177.

Dr. Hazim abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455.
godine. Urednici: Dr. B. urev, N. Filipovi, H. Hadibegi i Dr. H. abanovi. Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, Tomus secundus, Serija
II, Defteri, knjiga 1. Sarajevo 1964.
15

44

prevodilac Hazim abanovi, Branislav urev je i kao jedan od urednika,

ali i kao direktor Instituta, dao svoj puni doprinos realizaciji ovog projekta i
njegovog objavljivanja.
Kada se govori o doprinosu Branislava ureva izdavakoj djelatnosti
Orijentalnog instituta, ne bi trebalo zanemariti i nekoliko prikaza koje je
objavio u Prilozima za orijentalnu filologiju, jer je rije ne o informativnim
nego o kritikim prikazima djel ili radova baziranih na osmanskim dokumentima, a iji su autori poznata imena u osmanistici. urev ukazuje na
vrijednosti djela koje prikazuje, ali i kritikuje propuste autora tamo gdje je ta
kritika opravdana. Na taj nain on pokazuje da ta djela i radove ita paljivo,
da vrednuje njihov doprinos oblasti kojom se bave, ali i kritiki prosuuje o
pogrekama i obrazlae svoj stav, ime doprinosi i ocjeni Instituta i njegovog
asopisa otvorenog za dijalog meu naunicima.
I ako rezimiramo rezultate istraivanja Branislava ureva objavljene
samo u izdanjima Orijentalnog instituta, a da ne spominjemo njegov bogat
nauniki opus u drugim izdanjima u zemlji i svijetu (o emu najbolje svjedoi bibliografija sa 248 jedinica, takoer objavljena u Prilozima za orijentalnu
filologiju16, jo jednom e se potvrditi izuzetan doprinos Branislava ureva
kako izdavakoj djelatnosti tako i ukupnom radu i razvoju ove naunoistraivake institucije u vremenu u kojem je bio direktor i aktivan saradnik u
izdanjima Instituta. Ovaj krug zatvara upravo posljednja bibliografska jedinica Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine objavljena u Prilozima za orijentalnu filologiju,17 a koja predstavlja
referat akademika Branislava ureva sa Naunog skupa irenje islama
i islamska kultura u Bosanskom ejaletu, odranog u okviru obiljeavanja
40-godinjice postojanja i rada Orijentalnog instituta u Sarajevu.

Zusammenfassung

DER BEITRAG BRANISLAVA UREVS ZUR VERLAGSTTIGKEIT

DES INSTITUS FR ORIENATLISTIK IN SARAJEVO
Neben den Verdiensten, die Akademiemitglied Branislav urev fr
den Beginn der Ttigket des Orientalischen Instituts als selbstndiger wissenschaftlicher Institution hatte, sowie seinen Verdiensten als fnfzehnjhriger Direktor des Instituts, hat er auch als Redakteur und aktiver MitarBisera Nurudinovi i Emina Stanek, Bibliografija radova akademika prof. dr. Branislava ureva, POF 44-45/1994-1995, Sarajevo 1996, 413-442.
16

17

POF 41/1991, Sarajevo 1991, 25-36.

45

beiter der Editionen des Instituts einen unbestritten wertvollen Beitrag zu

seiner Verlagsttigkeit geleistet.
Als Chefredaktuer der ersten Ausgabe der Priloga za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom (Beitrge zur
orientalischen Philologie und zur Geschichte der sdslawischen Vlker unter trkischer Herrschaft), die unmittelbar nach der Grndung des Instituts
ins Leben gerufen wurden, sowie als Mitglied der Redaktion bis zur Ausgabe X-XI, hat Branislav urev den Inhalt der Zeitschrift und jede einzelne
Ausgabe aktiv mitgeprgt. Auerdem hat er auch selbstndig die Arbeiten
verffentlicht, unter denen vor allem die dreiteilige Arbeit unter dem Titel
Defteri za crnogorski sandak iz vremena Skender-bega Crnojevia (Die
Defters fr den montenegrinischen Sandschak aus der Zeit des Skender-Beg
Crnojevi).
Einen wertvollen Beitrag zur inhaltlichen Gestaltung der Zeitschrift
des Instituts leistete Branislav urev durch die Arbeiten, die sich mit der
Frage des Kanons der sultanischen Gesetze und Kanun-Name als kodifizierter Sammlungen der gesetzlichen Vorschriften aus dem Bereich der ffentlichen und administrativen Gesetzgebung beschftigen. In diesem Sinne
hat er auch bei der Begrndung der Edition Monumenta Turcica Historiam
Slavorum Meridionalium Illustrantia mitgewirkt, deren erstes Buch in der
Reihe Zakonski spomenici (Gesetz-Denkmler) gerade dieser Art von Dokumenten gewidmet war. Als Redaktionsmitglied wie auch als bersetzer
mehrerer Kanun-Name, hat urev einen wertvollen Beitrag zur kritischen
Eidtion und bersetzung dieser Art von historischen Dokumenten geleistet.
Seine langjhrige Erfahrung auf dem Gebiet der os manischen Dokumente war von groem Nutzen fr die Vorbereitung und Herausgabe der
Katastervorschriften der Defters, so dass er auch einer der Herausgeber
des Buchs Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455.godine von Hazim abanovi war, welches 1964 in derselben, Defteri genannten Reihe des Orientalischen Instituts, erschienen war.
Am Ende sollten auch die Besprechungen, die urev in den Beitrgen
zur orientalischen Philologie verffentlicht hat, nicht vergessen werden, da
es sich nicht nur um informative sondern auch um kritische Rezensionen der
Werke und Arbeiten handelt, die auf osmanischen Quellen beruhen.

46

PITANJE OSMANSKE VLASTI U CRNOJ GORI, RAZVOJ

JUGOSLOVENSKE OSMANISTIKE I BRANISLAV UREV
Nenad Filipovi
Princeton

Kad istoriska dela nisu utvrena pouzdano, ili

kad bi bila jo i sumnjiva, rizino bi bilo uzeti ih
za osnovicu razmiljanjima ili zakljucima ili
izvoenjima.
Stojan Novakovi, Nekolika tea pitanja srpske istorije

Vladika cetinjski Vasilije Petrovi-Njego1, jedan od brojnih veoma

pismenih te veoma lukavih Petrovi-Njego u crnogorskoj, srpskoj i balkanskoj historiji, stvorio je mit o vjenoj slobodi crnogorskoj, skasku o maloj
Crnoj Gori koja se nikada nije dala pokoriti Istonom Drakonu i Luni Prorokovoj. Vladika Vasilije je taj utemeljiteljski mit, to izmatavanje tradicije u
hobsbawmovskom2 smislu rijei, stavio izmeu korica svoje Istorije o rnoj
O Vasiliju Petroviu i Crnoj Gori njegovog doba vid. Gligor Stanojevi, Stvaranje kulta Rusije u Crnoj Gori, Istorija Crne Gore, 3/1, Od poetka XVI do kraja XVIII vijeka,
(Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore), 1975, pp. 325-71; idem, Mitropolit Vasilije i
njegovo doba (1740-1766), (Beograd: Istorijski institut), 1978.
1

Vid. The Invention of Tradition, edid. Eric Hobsbawm and Terence Ranger, (Cambridge:
Cambridge University Press), 1983, sa izuzetno vanim Hobsbawmovim uvodnim ogledom gdje je predoeno zapaanje da tradicije koje se priinjavaju stare ili tako tvrde za
sebe jesu esto sasvim skore po porijeklu te ponekad potpuno izmatane. O znaaju Hobsbawmove analize vid. Ernest Gellner, Nationalism, (London: Phoenix), 1998, p. 94; Peter Burke, What is Cultural History?, (Cambridge: Polity Press), 2004, pp. 82-84, 98. O nelagodi koju Hobsbawmova analiza socijalnog konstruktivizma u vezi sa porijeklom dobrog
dijela tradicij te o zabrinutosti implikacijama Hobsbawmove misli po shvatanja koja
vide ostvarenje nacionalnog programa kao svrhu historije i vrhunsko ostvarenje slobode
vid. Milorad Ekmei, Nacionalni identitet, sintetike nacije i budunost demokratije, i,
Regionalizam izmeu slobode i nasilja, Dijalog prolosti i sadanjosti. Zbornik radova,
(Beograd: Javno preduzee Slubeni list SRJ), 2002, pp. 19-74, 481-508. I Hobsbawm i
Gellner i Burke ukazuju da su sve nacije sintetike, odnosno da su historijski i socijalni
konstrukti, te je podjela na sintetike i nesintetike nacije nenauna, ako ne i besmislena.
Starost narodnog imena ne potvruje eo ipso starost nacije kao historijske i drutvene
2

47

Gori, objavljene 1754. godine3, u jednom specifinom trenutku osmansko-crnogorsko-rusko-mletakih odnosa4. Saplemenik, subratstvenik i nasljednik
Vasilijev i Savin, vladika Petar I, Sv. Petar Cetinjski5, ponovio je to u svojoj
kratkoj Istoriji Crne Gore, objavljenoj po prvi put u Grlici 1835. godine6. Iste
godine, na vrli sugraanin, prema Skerliu najudnija i najizoidnija pojava
novije srpske kulturne historije a prema Borislavu Mihajloviu Mihizu fantastina, dodolska figura7, a to e rei Njegoev odgojitelj Simo Milutinovi
kategorije. Jo su Marx, Kautsky, austromarxisti kao Adler, braa Baueri, Karl Renner,
pa ak i Staljin u veoma jasno i pregledno pisanom spisu O nacionalnom pitanju, ukazivali da su narodnosna i nacionalna svijest dvije razliite stvari te da nacije u pravom
smislu rijei nema bez Moderne i industrije. Sve to smo saznali o nacionalizmu, poev od
Hobsbawma, Gellnera i Benedicta Andersona, ukljuujui izvanredne studije akademika Envera Redia o austromarxizmu i jugoslovenskom pitanju, pa do dananje poplave
sekundarne literature o tom pitanju, daje Marxu za pravo. O starosti narodnog imena i
zemlje, a koja se starost ne moe uzimati automatski kao dovoljan dokaz za starost nacionalnog osjeaja u tehnikom smislu rijei, vid. Mihailo J. Dini, O nazivima srednjovekovne srpske drave-Sklavonija, Srbija, Raka, Prilozi za knjievnost, jezik, istoriju i
folklor, 32, 1966, pp. 26-34.
Vasilij Petrovi, Istorija o rnoj Gori, Letopis Matice srpske, 1/68, 1854, pp. 1-28. Knjiga je objavljena po prvi put 1754. godine u Moskvi te je prevedena na francuski i italijanski jezik. O djelu vid. Jovan N. Tomi, O istoriji Crne Gore crnogorskoga mitropolita
Vasilija Petrovia, Godinjica Nikole upia, 23, 1904, pp. 51-93; Pavle Ivi i Aleksandar
Mladenovi, O Jeziku kod Srba u razdoblju od 1699. do 1804, Istorija srpskog naroda,
4/2, Srbi u XVIII veku, ed. Slavko Gavrilovi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1986,
pp. 69-106, na pp.84-85.
3

Vid. Gligor Stanojevi, Stvaranje kulta Rusije u Crnoj Gori , pp. 328-31. Iguman Teodosije Mrkojevi, savremenik vladike Vasilija, skrenuo je panju ruskom dvoru na vladike
Vasilije tvrdnju da je isti vladika, navodno, nositelj titule duke, sljedeim rijeima: Bog
zna da duke nema u Crnoj Gori zato Crnu Goru dri turski sultan od onog vremena kada
je Zetom zavladao. I dalje: U Zeti se nalaze turski gradovi Spu, Podgorica, abljak, i
kako on moe sebe nazivati njihovim zapovjednikom kad su pod turskom vlau. Vid.
idem, op. cit., p. 330. Moglo bi se rei da je iguman Teodosije Mrkojevi rijeio pitanje
turske, tj. osmanske vlasti u Crnoj Gori preko stotinu godina prije nego to je ono postavljeno u junoslovenskoj i evropskoj historiografiji. O izuzetnoj linosti igumana Teodosija Mrkojevia vid. Vaso ubrilovi, Teodosije Mrkojevi, Odabrani istorijski radovi,
(Beograd: Narodna knjiga), 1983, pp. 425-57. Ovaj nesvakidanji ovjek uao je u Njegoev dramski ep te u dokumentarnu prozu Stefana Mitrova Ljubie, a oba djela su pisana
na temu lanog cara epana Malog. Mrkojevi je i u Njegoa i u Ljubie bio prikazan
kao uzor pameti i kritike pronicljivosti, to i savremene biljeke o njegovom stavu prema
historijskim fantazmagorijama vladike Vasilija samo potvruju.
4

O Petru I Petroviu i njegovom proglaenju za svetitelja vid. Leontije Pavlovi, Kultovi

lica kod Srba i Makedonaca (Istorijsko-etnografska rasprava), Posebno izdanje, 1, (Smederevo: Narodni muzej), 1965, pp. 172-87. Takoe vid. Risto J. Dragievi, Kanonizacija
Petra I Petrovia Njegoa, Novi Dabro-bosanski istonik, Sarajevo, 1935, pp. 48-49.
5

Vid. Petar I Petrovi, Kratka istorija Crne Gore, Zapisi, 8/13, 1935, pp. 140-52.

Vrijedi citirati vie iz ove ocjene: ...Javie se fantastina, dodolska figura Sime Milutinovia Sarajlije i nikad jedna tako velika reputacija nee biti stvorena uzalud i naprazno....
Vid. Borislav Mihajlovi-Mihiz, Prethodnici, Portreti, (Beograd: Nolit), 1988, pp. 31-35,
na p. 32, (objavljeno po prvi put 1954). Radi se o briljantnoj, novinsko-kritikoj, parafrazi
7

48

Sarajlija (Sarajevo 7/14. X 1791 Beograd 30. XII 1847/11. I 1848 datumi
ispred kose crte su prema julijanskom kalendaru)8 u spisu tipino milutinoSkerlieve pozicije o Simu Milutinoviu Sarajliji koja je ubrzo postala dio knjievne i kulturne ortodoksije i u Srbiji i u bivoj Jugoslaviji. Vid. infra bilj. 8.
Preokret u vrednovanju i lika i djela Sima Milutinovia Sarajlije predstavljala je studija:
Vladan Nedi, Sima Milutinovi Sarajlija, (Beograd: SAN), 1959. Kasnije su, na tragu
izdvojenih protivskerlievskih postavki Isidore Sekuli, Anice Savi-Rebac i Stanislava
Vinavera, doli znaajni ogledi i knjievne studije Miodraga Pavlovia, Slobodana Blagojevia i Svetozara Koljevia koje su ukazale da je Milutinovi bio, u najboljim odlomcima
svoje poezije, vrhunski metafiziki i ueni pjesnik, ravan najboljem Muickom i najboljem
Steriji, a da je u isto vrijeme bio u stanju da crpi na vrelima usmene tradicije. Radilo se,
dakle, o jednoj sintezi lokalnog i evropskog, tradicionalnog i novog, pukog i veleuenog
koja je, kao takva, bila rijetka u kulturama zemalja i naroda bive Jugoslavije tokom
XIX i XX vijeka, i o kojoj e kao o nedosegnutom idealu pisati Pero Slijepevi u svom poznatom predavanju o odnosu uene i patrijarhalne kulture, svakako na tragu njemakog
historizma. O znaaju Milutinovia Sarajlije za nastanak modernog knjievnog jezika u
Srba, Hrvata, Bonjaka, Crnogoraca vid. Mea Selimovi, Za i protiv Vuka, (Sarajevo:
Svjetlost), 1972, pp. 145-66, (objavljeno po prvi put jo 1966). O prevrednovanju i mnogo
pozitivnijoj ocjeni pjesnikovoj kao zapisivaa usmene knjievnosti vid. Nenad Ljubinkovi, Pjevanija crnogorska i hercegovaka Sime Milutinovia Sarajlije, (Beograd: Biblioteka Vukov sabor i Rad i Kulturno-prosvetna Zajednica Srbije), 2000; idem, Narodne
pjesme iz starijih, najvie primorskih zapisa i tzv. Lajpcika pjevanija Sime Milutinovia, Zbornik Matice srpske za knjievnost i jezik, 53/1-3, 2005, pp. 291-336. Ne tako davno
objavljena autobiografija Sime Milutinovia sa izvanrednim podacima o pjesnikovom djetinjstvu u Sarajevu te Gradacu svjedoi o njegovoj izuzetnoj sposobnosti neoptereenog
prodiranja u sutinu bosanskog drutva toga doba. Vid. Sima Milutinovi Sarajlija, ivotospis, ed. Milorad Radevi, Knjievna istorija, 9/33, 1976, pp. 157-81; Miljan Mojaevi,
O njemakom izvodu iz autobiografije Sime Milutinovia, Prilozi za knjievnost, jezik,
istoriju i folklor, 1976, pp. 300-10. Milutinovieve vijesti o Osman-kapetanu Gradaeviu, prosperitetu njegove kapetanije te o njegovom pravednom i duevnom postupanju
sa nemuslimanima potvruju tvrdnje da je oko 1800. godine jedino Osman-kapetanova
raja bila zadovoljna. Te su tvrdnje predoene u spisu Prilike u Bosni, nastalom oko 1810,
a iji je autor bio ueni i pravdoljubivi kadija Sarajlija Muhammed Emin-efendija Isevija
(u. oko 1816), djed Esad-efendije Kulovia (u. 1917), jedne veoma znaajne javne linosti Sarajeva i Bosne u austrougarsko doba. (Vid. Ahmed S. Alii, Manuskript Ahvali
Bosna od Muhameda Emina Isevia (Poetak XIX v.), Prilozi za orijentalnu filologiju,
32-33, 1982-83, pp. 163-98). O Milutinoviu kao ovjeku koji se uspijevao izdizati iznad
vjerskih i kulturnih predrasuda vid. Aleksandar Foti, Turski orden Sime Milutinovia
Sarajlije, Sima Milutinovi Sarajlija. Kulturno delo i kulturnoistorijska uloga, (Beograd:
Institut za knjievnost i umetnost i Vukova zadubina), 1993, pp. 379-85, na p. 382. Foti
(p. 382, bilj. 12) skree panju na navodne rijei oevog ortaka i prijatelja, Bonjaka i
muslimana, upuene Milutinovievom ocu u nevolji: Grehota je svakom onome koji zna
i vjeruje u Boga Samonesazdanca, da siromaha, Turina li, kaura li u Boga je svejedno,
koji je valjan i radan, ne pomogne svaim i najpreim sredstvom, sovjetom i novcem, Sima
Milutinovi Sarajlija, ivotospis, ed. Milorad Radevi, p. 165. Treba obratiti panju na
Milutinovievu upotrebu izraza Bog Samonesazdanac koji neoborivo ukazuje da su tom
uenom pjesniku bile poznate veoma komplikovane islamske postavke o Bojoj prirodi.
Prikaz dobrote i pameti oevog prijatelja muslimana nalazi svoje paralele u biljekama
Vuka St. Karadia, Prote Mateje Nenadovia i Jovana Sterije Popovia o tzv. duevnim
Turcima. Kolikogod literarizovano, Milutinovievo je veoma znaajno svjedoanstvo o historijskoj osnovi suivota u Bosni te kao takvo osporava neutemeljene tvrdnje izvjesnih
8

49

vievskog naslova Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, prihvatio je bez zadrke tvrdnje dvojice vladika cetinjskih. Slijedilo ga je pola tuceta odvie nekarakteristinih epigona, meu kojima je donekle interesantan
samo Milorad Medakovi, svojevremeni lini sekretar Knjaza Danila9.
Uz navedene naijence, ovoj su se struji miljenja prikljuili brojni
strani spisatelji, gorljivi slavjanofili i otomanofobi, kao Pavle Rovinski, Jean
Vaclik, Lenormant, itd10. Spisi ovih stranih autora koji su insistirali na mitu
to ga je stvorio vladika Vasilije imali su jasnu politiku svrhu i poruku.
Oni se mogu itati jedino u sklopu tadanjeg rjeavanja Istonog Pitanja i
propagande kao dijela tog Endlsung-projekta u vezi sa prisustvom Osmanskog Carstva i muslimana u Evropi11. Naime, insistiranje reenih pisaca na
navodnoj vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore od Osmanskog Carstva potezano
je kao argument i u knjigama i u tampi i na pregovarakom stolu od Pari-

naunika i publicista (Sreko M. Daja, Ivan Lovrenovi, Dubravko Lovrenovi, Mladen

Ani, Nenad I. Kecmanovi, Enver Kazaz, eljko Ivankovi i dr.) o suivotu u osmanskoj Bosni kao o savremenom ideolokom konstruktu bonjakog nacionalizma. Neporecivo je da bonjaki nacionalizam, kao i svaki drugi, (zlo)upotrebljava historijsku istinu, ali
to ne znai da treba odbaciti historijsku istinu kao takvu.
Pristojan pregled razvoja literature o ovom pitanju do oko 1950. godine daje Branislav
urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz
nae istorije, (Sarajevo: Svjetlost), 1953, pp. 17-29.
9

10

Vid. supra bilj. 9.

Za jo uvijek vrijedan i produbljen pregled tih dogaaja vid. Nicolae Jorga, Geschichte
des Osmanischen Reiches, 5, Bis 1912, (Gotha: F. A. Perthes Aktiengesellschaft), 1913,
pp. 437-584, posebno na pp. 446-47, 470-71, 480-86, 511-12, 557-59, 581-83 et passim. Za
modernu sofisticiranu analizu sa osmanistikog stanovita vid. Virginia Aksan, Ottoman
Wars 1700-1870: An Empire Besieged, (Harlow: Longman), 2007, passim. U agresorskokaradievskoj paljevini Orijentalnog instituta maja 1992. godine propala je ogromna
izvorna i kopirana graa za historiju osmansko-crnogorskih odnosa u XVI-XIX vijeku.
Samo je mali dio te grae iskoriten u radovima Hamida Hadibegia i Hamdije Kapidia. Vid., na primjer, Hamid Hadibegi, Turski dokumenti o poetku ustanka u
Hercegovini i Bosni 1875. godine, Prilozi za orijentalnu filologiju, 1, 1950, pp. 85-116;
idem, Odnos Crne Gore prema Grahovu u doba Njegoa, Prilozi za orijentalnu filologiju,
2, 1952, pp. 201-11; idem, Odnos Crne Gore prema Osmanskoj Dravi polovicom XVIII
Vijeka, Prilozi za orijentalnu filologiju, 3-4, 1952-53, pp. 485-508; Hamdija Kapidi,
Sulejman-pain pohod od Gacka kroz Klanac Dugu prema Nikiu i Spuu u junu 1877
g., Istoriski zapisi, VII/X, 1-2, 1954, pp. 215-19. Prvorazrednu novu grau iz istanbulskih
arhiva nesvakidanjeg karaktera (izvjetaji kafanskih uhoda) o percepciji osmansko-crnogorskih odnosa u istanbulskom viejezikom i multikonfesionalnom drutvu u periodu
1842-1844. saoptava Cengiz Krl, Sultan ve Kamuoyu. Osmanli Modernleme Srecinde
Havadis Jurnalleri (1840-1844), (stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar), 2008,
pp. 329 ( 825), 354 ( 917), 356 ( 924), 358 ( 933), 360 ( 941), 363-64 ( 951),
367 (s 963-964), 369 ( 969), 371 ( 978), 380 ( 1015), 381-82 ( 1020), 382 (
1022), 401 ( 1092), 406 ( 1110), 411 ( 1133), 421-22 ( 1175), 434 ( 1225), 437-38
( 1237), 438 ( 1239), 441-42 ( 1253), 444 ( 1262), 452 ( 1293). O tim vijestima
piemo podrobno na drugom mjestu.
11

50

skog mira 1856. godine do Berlinskog kongresa 1878. godine12 svaki put kada
bi se Osmansko Carstvo pozvalo na svoja suverena prava na Crnu Goru u
kontekstu toga kako su suverena prava shvatana u meunarodnom pravu i
diplomatiji od Bekog kongresa 1815. godine.
Glogov kolac u shvatanja o Crnoj Gori kao o Sparti Srpstva te o svakom Crnogorcu kao o kralju Leonidi i Filipidesu zabio je, 1897. godine, spisom Montenegrina13, arhimandrit grgeteki Ilarion Ruvarac, najpametniji,
najueniji i najsvadljiviji historiar u Srba i Junih Slovena kako u svome
vremenu, tako i uopte14. Vrijeme za upokojavanje vampira nije moglo biti
gore. Te, 1897. godine, na Cetinju se slavilo dvije stotine godina od dolaska dinastije Petrovi-Njego na vlast, to je, ve smo po sebi, bila upitna kvalifikacija. Ruvarac je utvrdio kao prvo: Crna Gora je u XVI i XVII vijeku bila pod
osmanskom vlau, kao i ostale, kako bi to on rekao, srpske i junoslovenske
zemlje. Kao drugo: vladike cetinjske treba vratiti iz politike u crkvenu historiju15. Ove brutalno kazane istine izazvale su furor podjednako i na Cetinju i
u Beogradu i u Mostaru, gdje su tada pisala najzagrienija, ali i najdarovitija
srpska nacionalistika pera. Ruvarcu su pokuali odgovoriti Lazar Tomanovi, Marko Dragovi, Pavle Rovinski16 te drugi, ali bez imalo uspjeha.
Vid. Nicolae Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, 5, Bis 1912, p. 512, sa referencama o karakteristinim tvrdnjama u spisima Neigebauera, Von Saxa, Wilkinsona, meu
brojnim drugim autorima.
12

Ilarion Ruvarac, Montenegrina. Priloci istoriji Crne Gore, 2. izd., (Zemun: tamparija
Jovana Puljo), 1899. Ovo drugo izdanje predstavlja definitivnu verziju djela te se uobiajilo pozivanje na njega.
13

O Ruvarcu je i danas najznaajnija produbljena studija: Nikola Radoji, O istoriskome

metodu Ilariona Ruvarca, Godinjak istoriskog drutva u Novom Sadu, 5, 1932, pp. 163219. Prema saoptenju Muhameda Filipovia datom autoru ovoga rada, Miroslav Krlea
je na jednoj od prvih sjednica redakcije drugog izdanja Enciklopedije Jugoslavije, u Zagrebu oko 1977. godine, izjavio da je tragedija hrvatske kulture to ista sve do Nade Klai
nije bila u stanju da stvori kritikog historiara Ruvareve nepokolebljivosti te to, i kada
se pojavila, Nada Klai nije postala stoer kao Ruvarac, nego jedva trpljeni outsider. Drugim rijeima: hrvatska kultura je u tom pogledu zaostajala pred srpskom gotovo stotinu
godina! Ruvarac je odista bio kritian duh, ne samo u historiografiji, nego i u shavatanju
kulture, politike i ivota. U pismu Jovanu Griu od 2. V 1887. on pie: Bolesni smo svi
od prvog do poslednjeg, i vi, koji mislite da ste zdravi, i mi ostali, svi smo mi bolesni. Ceo
je narod na bolan prebolan i stoga i ne valja nita to god radimo. Metemo se i promeemo
se, ziparamo i razmeemo se, jer nam neto fali, a ne znamo il neemo da znamo, ta nam
fali., Spomenica Ilarionu Ruvarcu, ed. Nikola Radoji, (Novi Sad: Filozofski Fakultet),
1955, p. 35. Ovako kritino i samokritino, to je daleko tee, pisali su i mislili jedino Mato i Krlea u Hrvata, a Latinka Perovi i Radomir Konstantinovi u Srba. Simptomatino
je da Bosna do dana danjega nije bila u stanju da d takav kritian i samokritian duh.
14

15

Ilarion Ruvarac, Montenegrina. Priloci istoriji Crne Gore, 2. izd., p. 44.

Dr Lazo Tomanovi, G. Ruvarac i Montenegrina, poseban otisak iz asopisa Brankovo

kolo, Sremski Karlovci, 1899; Pavle Rovinski, ernogorskaia istoriia pered sudom Arhimandrita Il. Ruvarca, urnal Ministarstva narodnogo prosveeniia, april 1900, pp.
342-83; Marko Dragovi, Nekoliko dokumenata o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore,
Knjievni list, Cetinje, 1901, pp. 238-57. Obnavljanje protiv-ruvarevskih stavova u vezi
16

51

Kritika historija prihvatila je Ruvarevo tumaenje. Jovan N. Tomi,

u gotovo skribomanskoj poplavi radova17 u kojima se preesto uma ne vidi
od drvea, potvrdio je Ruvareve stavove, ali i otvorio itavu kolu one dosadne i od problem bjeee historiografije koju je profesor urev opisivao kao
oboljelu od arhivitisa18. Naravno, profesor urev je smatrao da se historija
ne moe pisati bez arhivskih ispisa, ali da se nad arhivskim ispisima mora,
ipak, i malo misliti. Takvo miljenje je veoma blizu poznatog stava Luciena
Febvrea da nam historijski izvori mogu neto rei samo ukoliko znamo ta
i kako da ih pitamo19. Uzgred budi reeno, alergija prema arhivitisu nije nimalo sprijeila profesora ureva da dodijeli doktorat iz historije Bogumilu
Hrabaku, najgorljivijem trudbeniku kole arhivitisa u srpskoj i jugoslovenskoj historiografiji iza 1945. godine20. Ta injenica govori o naunoj i ljudskoj
otvorenosti pokojnog profesora ureva.
Ruvarevo obaranje utemeljiteljskog mita21 o vjekovno slobodnoj Crnoj
Gori ulo je u srpsku i jugoslovensku, kako se to nekada govorilo, graansku
sa pitanjem osmanske vlasti u Crnoj Gori nikada nije prestalo i u srpskoj i u crnogorskoj
historiografiji, osobito onoj diletantsko-folklornoj.
Jovan N. Tomi, Crnojevii i Crna Gora, Glas SKA, 58, 1900, pp. 143-201, 60, 1901, pp.
65-152; 62, 1901, pp. 47-111; idem, Politiki odnos Crne Gore prema Turskoj 1528-1684
god., Glas SKA, 58, 1904, pp. 1-107; idem, Prilozi za istoriju Crnojevia i Crne Gore,
Spomenik SKA, 47, 1909, pp. 1-48, da navedemo samo najvanije. O slabostima Tomieve
spisateljske dijareje najprodubljeniju prosudbu ostavio je Radovan Samardi, piui
o Tomievom opusu o Dugom ratu (1593-1606), a ta se ocjena, mutatis mutandis, moe
proiriti i na njegovu posvemanju ukorienu ostavinu: ...J. N. Tomi je odista uoio, i
prvi, ponekad i preopirno, opisao nekoliko od najvanijih dogaaja, linosti i pokreta na
burnom prelazu XVI u XVII vek, koji su, posle kasnijih potresa, velikim delom zaboravljeni u istorijskim predanjima Srba. U nastojanju, meutim, da to razdoblje, iako u nizu
posebnih rasprava, ispita i prikae u celini, i Tomi je esto podlegao obilju grae, pa se
uputao i u iznoenje pojedinosti, poglavito uzetih iz spisa raznih pustolova, koji gotovo
zatrpavaju ono to istorija, kao znaajno, mora izdvojiti..., Radovan Samardi, Dugi rat
izmeu Austrije i Turske (1593-1606), Istorija srpskog naroda, 3/1, Srbi pod tuinskom
vlau 1537-1699, ed. Radovan Samardi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1993,
pp. 214-335, na pp. 214-15.
17

Ova konstatacija se susree u brojnim historijsko-metodolokim ogledima te u njegovim

razmiljanjima o stanju u jugoslovenskoj historiografiji.
18

Ovu smo maksimu prvi put uli iz usta Duanke Bojani. Mnogo godina kasnije, na nju
nas je podsjetio poznati historiar srednjovjekovne Francuske i Evrope, William C. Jordan, uenik velikog medieviste Josepha Strayera, i profesor srednjovjekovne historije na
Univerzitetu u Princetonu.
19

Bogumil Hrabak, Izvoz itarica iz Bosne i Hercegovine u Primorje od kraja XIII do poetka XVII Veka, Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 14, 1963, pp. 121-203;
idem, Izvoz itarica iz Osmanlijskog Carstva u XIV, XV i XVI stoleu. Udeo Dubrovana u
prometu turskim itom, (Pritina: Jedinstvo), 1971. U definitivnoj monografiji o bosanskomletakim odnosima u XIV i XV vijeku, Marko unji je primijetio da je jedna Hrabakova
rasprava o srednjovjekovnoj Bosni i Mlecima bez ikakve vrijednosti. Vid. Marko unji,
Bosna i Venecija (Odnosi u XIV. i XV. st.), (Sarajevo: HKD Napredak), 1996, p.17 (n. 1).
Comp. Bogumil Hrabak, Venecija i Bosanska drava, Istraivanja, 12, 1989, pp. 407-505.
20

21

Vid. supra n. 2.

52

historiografiju. To je neoboriv dokaz zrelosti te historiografije, nastale na

batini Ruvarca i Jireeka22. Donekle se od toga prihvatanja izdvaja jedino etnolog i antropogeograf Jovan Erdeljanovi, koji je radio koristei se i
izvorima, ali ije kapitalno djelo Stara Crna Gora na momente gubi svaku
kritinost23. Vladimira orovia Istorija Jugoslavije iz 1933. godine i njen
prikaz crnogorske historije u Novom vijeku jeste vjerovatno najinteresantniji primjer prihvatanja ruenja jednog mita u tiva sa jasnom nacionalnom i
politikom svrhom. Meutim, na stranu njene politike i nacionalne svrhe,
ta je knjiga mogla da poslui kao sintetiki temelj pouzdanog znanja u izradi
radova osnovanih na novim saznanjima o Crnoj Gori u Novom vijeku, i to
onih do kojih se dolo radom na neobjavljenoj osmanskoj grai prvog reda24.
No, iza 1945. godine pojavili su se ponovo ruitelji Ruvarca, ovaj put
meu nekim predstavnicima onoga to bi se moglo nazvati crnogorski nacional-marksizam, a iza ega je svakako stajala tadanja kratka, ali veoma jaka
romansa, tada druga i Crnogorca, a kasnije gospodina i Srbina, Milovana
ilasa sa crnogorskim nacionalnim opredjeljenjem. Meu tim nacional-marksistima istie se nekada veoma citirano, a danas potpuno zaboravljeno djelo
Jagoa Jovanovia o razvoju crnogorske dravnosti i nacije25. No, te e diletantske i poludiletantske poslenike drug ilas ubrzo odbaciti kada tada mladi, ali ve viestruko dobro pozicionirani Branislav urev postane njegov
omiljeni konsultant za pitanja historiografije26, saradnik ilasovog uplivnog
O Jireeku vid. Sima M. irkovi, Znaaj Konstantina Jireeka za istoriju Srba i Hrvata, O istoriografiji i metodologiji, Studia Historica Collecta, 3, (Beograd: Istorijski institut), 2007, pp. 135-43, (objavljeno po prvi put 1980).
22

Jovan Erdeljanovi, Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovnitva, 24, Srpski etnografski zbornik, 39, (Beograd: SKA), 1926. Takoe vid. idem, Bratonoii, Naselja i
poreklo stanovnitva, 6, (Beograd: SKA), 1909; idem, Postanak plemena Pipera, Srpski
etnografski zbornik, 17, (Beograd: SKA), 1911, pp. 241-528.
23

Vid. Nedim Filipovi, Tri bujuruldije Numan-pae uprilia, poseban otisak iz kalendara Gajret za 1941. godinu, (Sarajevo: Gajret), 1940, gdje je oroviev prikaz mjesta Crne
Gore u Osmanskom Carstvu iz djela Istorija Jugoslavije koriten kao referentna literatura prilikom tumaenja podataka iz novootkrivene osmanske grae.
24

Jago Jovanovi, Stvaranje crnogorske drave i razvoj crnogorske nacionalnosti Istorija Crne Gore od poetka VIII vijeka do 1918. godine, Cetinje, 1948. Takoe vid. Momilo
eravi, Jedno sporno pitanje o naoj narodnoj istoriji, Istoriski zapisi, 3/6, 10-12, 1950,
pp. 367-81. O periodinim obnavljanjima ovakve, katkad nacional-marksistike, a katkad
samo nacionalistike, nekritike ideologizovane historiografije o Crnoj Gori vid. Dragoje
ivkovi, Najnovija istorija crnogorskog naroda, Stvaranje, 32, 1977, pp. 929-73; Sima
M. irkovi et alii, O jednom shvatanju i jednoj kritici Istorije Crne Gore, Jugoslovenski istorijski asopis, 1-2/1977, pp. 107-28; Sima M. irkovi, Svaka nacija izgrauje
svoju kulturu, Pobjeda, 24. IV 1984; idem, Kritika: Dragoje ivkovi, Istorija crnogorskog naroda. Od starijega kamenog doba do kraja srednjeg vijeka, Tom I, Cetinje, 1989,
470, Istorijski asopis, 36, 1989, pp. 251-63; idem, Osobenosti istoriografije o srednjovekovnom periodu Crne Gore, Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraivanja,
(Podgorica: Istorijski institut), 1999, pp. 19-26.
25

Glia Elezovi je zapisao za budunost prvorazredno svjedoanstvo o toj duhovno-politikoj mezalijansi:Da je Br. urev imao u monom rukovodiocu Milovanu ilasu svog
26

53

asopisa Nova Misao te lini prijatelj druga ide. U tom svojstvu, urev je,
poto je u toj ustanovi stekao doktorat, objavio jedna odui pamflet27 protiv
SANU tada jo uvijek SAN uopte te protiv stare generacije historiara
i filologa u SAN, na elu sa Jovanom Radoniem te Aleksandrom Beliem, a
u cilju monopolizacije kulturnog prostora od strane grupe oko asopisa Nova
misao. Interesantno je da je Branislav urev bio jedini intelektualac od
formata koji za svoju blizinu ilasu nije platio nikakvu cijenu iza ilasovog
politikog pada 1954. godine. On nije postao prokaenik kao Mitra Mitrovi,
Vladimir Dedijer, Skender Kulenovi; niti je morao da se posipa pepelom po
glavi kao Oskar Davio28 te da grmi iz svih prangija po ve politiki mrtvom
ilasu29. Da li tu netipinu situaciju treba pripisati nesklonosti ure Pucara
Starog, vodeeg partijskog ovjeka u Bosni i Hercegovini pedesetih i ezdesetih godina XX vijeka, da se paa u kulturni i nauni ivot30 ili injenici da su
prijatelja i zatitnika, znali su mnogi. Kako su to doznali, ja ne bih umeo rei, ali da je
.[urev-dod. N. F.] pod njegovom zatitom mnogo napredovao, mislim niko nee sporiti.
Kad je pod kraj prole godine dran sastanak radi pretresanja pitanja o sastavu istorije
narod Jugoslavije, kao lan toga vea bio je i . U radu je tom prilikom aktivno uestvovao i M. ilas, pa je na tome sastanku, ne znam povodom ega, izjavio da je Br. . njegov
dobar prijatelj. Spomenuo je tim povodom i njegov zamreni stil, ali, kae M. ., kad se
paljivije ita, on postaje sasvim razumljiv. Drugim reima on . prima takav kakav je.,
Glia Elezovi, Povodom Knjige Branislava ureva Turska vlast u Crnoj Gori u XVI
i XVII veku , Istoriski zapisi, 7/10, 1-2, 1954, pp. 256-82 , na pp. 280-81. O ilasovom
panegiriku urevljevoj radnji o turskoj vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku vid.
Milovan ilas, Kraj jedne legende, Nova misao, 1/1954, pp. 131-34. Naravno, kako smo
ve vidjeli legendu su odavno sasjekli i iguman Teodosije Mrkojevi i arhimandrit Ilarion
Ruvarac, to je ilas svakako znao, pa je interesantno da je osjeao potrebu da toliko naglasi navodnu prevratnu epohalnost urevljeve krae radnje.
Branislav urev, Srpska akademija nauka i istoriografija, Nova misao, 10, 11, 12,
1953, pp. 636-91, 797-802, 933-42.
27

Svjedoanstva Skendera Kulenovia o krajnje oportunistikom stavu Oskara Davia

poslije ilasovog pada bacaju dosta drugaije svjetlo na javni lik toga pjesnika o kome se
u Sarajevu stvorio kult jo sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, a taj kult ne
jenjava do dana danjega u tzv. graanskim glasilima. Vid. infra n. 29.
28

O raznolikom dranju ljudi koji su bili okupljeni oko ilasa u Novoj misli prvorazredna
svjedoanstva je dao Skender Kulenovi u brojnim reminiscencijama svojim blinjim roacima Zilhi-Leli Filipovi, Ferihi Bostandi-Kulenovi, Muhamedu Filipoviu, generalu
saniteta JNA dru Hajrudinu Kulenoviu, generalu avijacije JNA Ismetu Kulenoviu. Po
svoj prilici vie o tome je mogue nai u ne tako davno objavljenim, a nama nedostupnim,
memoarima Vere Crvenanin-Kulenovi, supruge Skendera Kulenovia.
29

Za razliku od Cvijetina Mijatovia, Branka Mikulia, Hamdije Pozderca, brae Dizdarevi, Hasana Grapanovia, Nikole Stojanovia, Milana Uzelca, uro Pucar Stari nije
volio da arbitrira u naunim i kulturnim pitanjima te nije obiavao da se izdaje za intelektualca. O tome postoje svjedoanstva Salka Nazeia, Anta Babia, Midhata amia,
Midhata Begia, Nedima Filipovia. Karakteristino je da je ugledni sarajevski asopis
Izraz koji je unio preokret u jugoslovensku knjievnu i umjetniku kritiku doivio prve
ideoloke napade tek poetkom sedamdesetih godina XX vijeka, dakle u vrijeme Hamdije
Pozderca, Branka Mikulia, Hasana Grapanovia, brae Dizdarevi. U vrijeme druga
Starog Izraz niko nije dirao, iako je taj asopis odigrao kljunu ulogu, a ne beogradsko
30

54

sm urev te neki drugi lanovi njegove porodice bili stari i ugledni ljeviari31 sa prisnim vezama sve do Tita, treba tek utvrditi.
Upravo u to vrijeme romanse sa Milovanom ilasom, Branislav urev je formulisao svoju i marksiziranu i blagonacionalnu i anticetinjsko-partizansku i antisanuovsku tezu o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u
XVI i XVII vijeku. On je iznio miljenje da je Crna Gora bila pod osmanskom
vlau u XVI i XVII vijeku, ali da je bila autonomna, osobito od kraja XVI
vijeka, te da se klju za razumijevanje te autonomije mora traiti u vlakom
(itaj: povlateno-stoarskom) statusu njenog stanovnitva u XVI i XVII vijeku32. Meutim, istraivanja Gligora Stanojevia i, posebno, Duanke Bojani33 su pokazala da je Crna Gora zapravo ve od poetka XVI vijeka34 uivala
niz slobotin za koje je urev vjerovao da su se postepeno razvijale tokom
XVI vijeka35. Ali se te line i kolektivne slobotine ne mogu shvatiti kao teritorijalna autonomija de jure, niti su one bile temelj neke tobonje crnogorske
de facto teritorijalne autonomije. Ponovimo i naglasimo: line i kolektivne
slobotine u Osmanskom Carstvu su bile neto drugo nego politiko-terito-

Delo ili zagrebaki Krugovi odnosno Kulturni radnik, u konanoj pobjedi nad marxistikim dogmatizmom, socrealizmom i teorijom odraza u jugoslovenskoj kulturi. Tema zasluuje detaljnu obradu.
Prema svjedoenju Nedima Filipovia, datom piscu ovog rada oko 1980. godine, ili stariji
brat ili bliski roak Branislava ureva bio je komunista od 1919. godine te je jedno vrijeme proveo u Sovjetskom Savezu pri Kominterni gdje je, navodno, postao osobito blizak tek
prispjelom Titu. Navodno je Tito, usljed uspomene na tog ovjeka koji mu je valjao, uvijek
titio Branislava ureva od posljedic urevljevih brojnih eskapada u javnom ivotu.
31

Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, (Sarajevo: Svjetlost), 1953. U svojim kasnije objavljenim
radovima urev je preteno varirao na temu zadatu i razraenu u knjizi iz 1953. godine.
32

Gligor Stanojevi, poglavlja u: Istorija Crne Gore, 3/1, Od poetka XVI do kraja XVIII
vijeka, pp. 3-499, poseb. na pp. 12-46, 66-71, 115-227, 465-99; Duanka Bojani, Turske
vojne zastave u cetinjskim muzejima, (Beograd i Cetinje: Knjievne novine i Muzeji Cetinje), 1981, pp. 11-21, 47-50 (nn. 1-50, sa veoma vanim dodatnim diskusijama i kritikim
aparatom). Branislav urev se na Stanojevievu sintezu samo sporadino osvrtao, dok
je analize Duanke Bojani, u ovom sluaju, potpuno prenebregao. Teko je za povjerovati da mu knjiga Bojanieve nije bila poznata s obzirom na obiaje tadanje akademske
sredine da poklanjaju izdanja korifejima nauke. Nezamislivo je da uprava cetinjskih muzeja nije poslala novo izdanje posveeno osmansko-crnogorskim odnosima osobi koja je u
SFRJ vaila za vodeeg strunjaka za historiju Crne Gore od XV do XIX vijeka. Upravo
tih osamdesetih godina XX vijeka urev je uspostavio jo srdanije veze sa cetinjskim
te titogradskim (tj. podgorikim) politikim, naunim te kulturnim establishmentom, te
je uspio da u Crnoj Gori pretampa u vidu knjige neke od svojih ranije objavljenih priloga
crnogorskoj historiji XV-XIX vijeka. Sve to ukazuje da su mu spisi Stanojevia i Bojanieve morali biti poznati. Zato je urev koji je, gotovo po pravilu, pisao utuke na poglede
onih djelatnika koji se nisu slagali sa njegovim miljenjem, u sluaju ove dvije publikacije
zamukao, vrijedno je razmiljanja.
33

34

Duanka Bojani, Turske vojne zastave u cetinjskim muzejima, p. 11.

35

Time je, naravno, osnovni nauni rezultat urevljeve radnje oboren.

55

rijalne autonomije u pravom smislu rijei36 ili neki de facto korelat takvom
rjeenju.
Osim toga, arhivski materijal sauvan u Topkap Sarayu u Istanbulu i
djelimino objavljen u radovima velikog turskog historiara M. Tayyib Gkbilgina37, zapravo tri deftera sastavljena u vrijeme velikog vezira brahim-pae
(zadavljen 1536. godine), pokazuju da je Crna Gora bila sliynel sancaq
sandak posebnog tipa upravljan preko zakupa38. No, sliynel sandaci
nisu bili teritorijalne autonomije niti vazalne pokrajine, nego potpuno inkorporirane administrativne jedinice Osmanskog Carstva sa drugaijom upravom od onih pod klasinim timarskim vojno-administrativnim ureenjem,
to je bilo jasno jo i Ali auu od Sofije polovinom XVII vijeka39. Ukratko,
Comp. Franciscus Mesgnien Meninski, Thesaurus Linguarum Orientalium TurcicaeArabicae-Persicae. Lexicon Turcico-Arabico-Persicum, mit einer Einleitung und mit einem trkischen Wortindex von Stanisaw Stachowski sowie einem Vorwort von Mehmet
lmez, repr. bekog izdanja iz 1680, 1-3, (Istanbul: Simurg), 2000, coll. 156-158, s. vv.
zd bis zd; col. 225, s. vv. sde hl, sde hl olmaq, sdelik; coll. 414415, s. v. imtiyz; coll. 1739-1740, s. v. hrr; col. 1752, s. v. hrriye; coll. 2583-2584,
s. vv. serbest, serbestlik; col. 4656, msellem; coll. 4747-4748, s. v. muf; idem,
Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico-ArabicoPersicum, mit einer Einleitung und mit einem trkischen Wortindex von Stanisaw Stachowski sowie einem Vorwort von Mehmet lmez ,5, Complementum Thesauri Linguarum
Orientalium seu Onomasticum Latino-Turcico-Arabico-Persicum simul idem Index Verborum Lexici Turcico-Arabico-Persicum, repr. bekog izdanja iz 1687, (Istanbul: Simurg),
2000, coll. 943-944, s. v. liber, libera, liberum; col. 944, s. vv. liberare bis liberatus;
col. 945, s. vv. libertas bis libertus. Semantiko polje omeeno u ovim natuknicama
prisutno je i u brojnim osmanskim izvorima prvog reda kojih je dobar broj bio ve objavljen do pojave urevljeve radnje.
36

M. Tayyib Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyleti

Livlar, ehir ve Kasabalar, Belleten, 20/78, 1956, pp. 247-294. Za bosanski prevod
vid.: M. Tayyib Gkbilgin, Ejalet Rumelija, prev. Hazim abanovi, Prilozi za orijentalnu filologiju, 16-17/1966-67, pp. 307-42. Obrati panju na upise o Crnoj Gori te pod kojom
grupom pokrajin ju je pisar zaveo.
37

To je potpuno u skladu sa spoljnom opremom, formularom, jezikom i peatima irilskih

pisama Skender-bega Crnojevia Mletakoj Republici. Comp. Franz Miklosich, Die serbischen Dynasten Crnojevi, p. o. iz Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 112, Wien, 1886.
Uopte uzev, neprihvatljiva je urevljeva tvrdnja da su ta pisma te mletaki izvori za
crnogorsku historiju prve polovine XVI vijeka koje je objavio J. N. Tomi turi. Comp.
Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom
pitanju iz nae istorije, p. 48 (n. 3).
38

Sofyal Ali avu Kanunnmesi. Osmanl mparatorluunda Toprak Tasarruf

Sisteminin Hukuk ve Ml Meyyede ve Mkellefiyetleri, ed. Midhat Sertolu, (stanbul:
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi), 1992, pp. 6-7, 32, 34-35, 42-43, 45, 83.
Comp. Hamid Hadibegi, Rasprava Ali aua iz Sofije o timarskoj organizaciji u XVII
stoljeu, Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., 2, 1947, pp. 139-205. Takoe vid. lhan ahin, Timar Sistemi Hakknda bir Risale, Tarih Dergisi, 32, 1979, pp. 905-35. Nedavne
dalekosene spekulacije jednog amerikog osmaniste koji porie Ali auovo autorstvo
i redatira raspravu u XVI vijek su bez temelja. Vid. Douglas Howard, From Manual to
Literature: Two Texts on the Ottoman Timar Systems, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 61/1-2, 2008, Festschrift Gyula Kldy-Nagy, pp. 87-98.
39

56

ne moe se tvrditi, kako je to inio urev, da je Crna Gora u XVI i XVII

vijeku bila neka ogromna autonomna vlaka kneina, istina obimom teritorije i stepenom autonomije razliita od vlakih kneina od Branieva do
Zmijanja, ali vlaka kneina ipak. Iako su Vlasi imali izuzetno vanu ulogu u
historiji Zete u vremenu 1355-1496/1499. godine, sutine drutvene historije
i kasnosrednjovjekovne Zete i ranoosmanske Crne Gore ne mogu se svoditi
na vlaki status njenog stanovnitva, i to jo na upitno protumaeni vlaki
status40. Miljenja smo da se tumaenje Ilariona Ruvarca te rezultati Jovana
Vid. Ivan Boi, Katuni Crne Gore, Nemirno pomorje XV veka, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1979, pp. 150-55, (objavljeno po prvi put 1968), gdje je oboreno urevljevo sasvim nategnuto i preambiciozno tumaenje izraza Catuni Cernagore iz Smederevskog ugovora od 1435, sklopljenog izmeu Srpske Despotovine i Mletake Republike.
Comp. ime Ljubi, Listine o odnoajih izmeu junoga Slavenstva i Mletake Republike, 9, Monumenta Spectantia Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, (Zagreb:
JAZU), 1890, pp. 80-85. urev je u jednom svom esto pretampavanom i jo ee u
sekundarnoj literaturi citiranom radu, zapravo referatu sa poznatog skupa o srednjovjekovnom katunu koji je Milenko S. Filipovi organizovao 1961. godine u nekadanjem
Balkanolokom institutu Naunog drutva NR BiH, tvrdio da izraz Catuni Cernagore
jednostavno znai da se oblast gde su bili stoarski katuni nazivala Crnom Gorom. Pokojni profesor Boi je dokazao da izraz Catuni Cernagore iz Smederevskog ugovora ne
pokriva tadanji pojam Crne Gore, ve jedino primorsku oblast Patrovia. Ne radi se o
filolokoj te starinarskoj sitnici, jer je urev na tako pogreno protumaenom izrazu
sagradio dobar dio zgrade svoje spekulativne interpretacije teritorijalizacije katunske
organizacije do kraja XV vijeka. Comp. Branislav urev, Teritorijalizacija katunske
organizacije do kraja XV veka (Katun-Kneina-Pleme), Simpozijum o srednjovekovnom
katunu, ed. Milenko S. Filipovi, Posebna izdanja Odjeljenja istorijsko-filolokih nauka,
2, (Sarajevo: Nauno druvo Bosne i Hercegovine), 1963, pp. 143-70, poseb. na pp. 14546. Isto tako urevljevo tumaenje upisa o Vlasima Sjenice u zbirnom defteru krajita
Isa-bega Ishakovia iz 1455. godine je dvostruko oboreno, u radovima Hazima abanovia i Duanke Bojani. Oni su, sa razliitih polazita i razliitim putem, doli do istog
zakljuka: urevljevo tumaenje karaktera Vlah Sjenice te uoptavanja izvedena iz
tog proizvoljnog tumaenja nemaju nikakvu osnovu u primarnim izvorima i neodriva
su. Vid. Hazim abanovi, Moralni i nauni nivo jednog napisa Branislava ureva,
Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 15/1964, pp. 253-70, na pp. 269-70;
Duanka Bojani, ta znae podaci o sjenikim Vlasima u popisu iz 1455. godine, Istorijski asopis, 34, 1987, Festschrift Danica Mili, pp. 97-112. U oba rada je pokazano da
je urev sasvim jasan upis o vlakoj dabini od etiri stotine malih atora (abanovi)
odnosno pokrovaca (Bojani) protumaio kao da su ti Vlasi, navodno, ivjeli pod ergama.
Bojanieva je ukazala da svi historijski te klimatoloki podaci ukazuju da se u sjenikom
kraju nikada nije moglo zimovati pod atorima, a budui da je dokazala da su osnovne
slube tih Vlaha bile uvanje sjenikog kraja i obezbjeenje te odravanje karavanskog
puta kroz isti, naglasila je da Osmanlije, na osnovu svega onoga to se zna o obrascima
njihovog vojno-administrativnog ureenja u Rumeliji u XV vijeku, nikada ne bi dopustili
da izvrioci tako odgovornih slubi, ako su ikada prije i ivjeli pod atorima, nastave taj
nain ivota i kasnije, po svom stupanju u osmansku slubu. Kratko reeno: ivot pod
ergama ne ide skupa sa uvanjem klanaca i prevoja te sa odravanjem puteva. Za urevljev pokuaj indirektnog i preduprednog odgovora Hazimu abanoviu vid. Branislav
urev, Znaaj podataka o Vlasima u popisu Krajita iz 1455. g., Godinjak Drutva
istoriara Bosne i Hercegovine, 15/1964, pp. 63-78, (redakcija uglednog glasila dr Hamdija Kapidi, dr Esad Paali, dr Marko unji, pored smog ureva koji je bio lan
40

57

N. Tomia, Gligora Stanojevia i Duanke Bojani moraju biti polazite za

svako budue istraivanje prolosti Crne Gore 1496-1699. S druge strane,
sve to moe da izdri naunu kritiku u urevljevoj radnji bilo je ve ranije
i bolje reeno u Ruvarevom spisu Montenegrina, dok sve ono to je urev
unio kao iskljuivo svoje ne moe izdrati taj ispit. Osim toga, istraivanja
Ivana Boia o drutvenoj transformaciji Zete i Sjeverne Albanije u razdoblju
1355-1499. godine od kljune su vanosti za shvatanje poloaja Crne Gore
u XVI i XVII vijeku i karaktera njenog drutva41. Ona jesu objavljena iza
glavne urevljeve studije o poloaju Crne Gore u XVI i XVII vijeku. Ali, pokojni profesor urev koji je nekako, za razliku od ostalih osmanista u bivoj

toga tijela omoguila je urevu da odgovori na abanoviev osvrt u istom broju, to

inae nije bilo uobiajeno, kako u SFRJ, tako ni u smom glasilu, izuzev kada je urev
bio u pitanju). Povodom takve prakse ve je bilo reeno sljedee: Najprije moram izraziti
uenje to je redakcija Godinjaka Drutva istoriara Bosne i Hercegovine objavljivanjem
toga napisa dopustila i omoguila tretiranje naunog rada i voenje naune diskusije na
nivou koji ne odgovara renomeu toga asopisa, a posebno to mi nije omoguila da se na
taj napis Branislava ureva osvrnem u istoj knjizi toga Godinjaka, kad to doputa
urevu u istom broju ak kad je u pitanju obina struna polemika o crnogorskom zboru,
a ne difamirajui napis. Moje uenje je tim vee to je ista redakcija u jednom slinom
sluaju glasno i s pravom osudila postupak jedne druge redakcije kad se radilo o napadu
na ureva (vidi isti Godinjak VI, 1954, str. 326)., Hazim abanovi, Moralni i nauni
nivo jednog napisa Branislava ureva, p. 254.
Ivan Boi, Promene u drutvenoj strukturi srpskih yapadnih oblasti uoi turskog
osvajanja, Jugoslovenski istorijski ;asopis, 1, 1964, pp. 3-12; idem, Le Systme Foncier
en Albanie Vnitienne au XVe Sicle, Bollettino dellIstituto di Storia della Societ e
dello Stato, 5-6, 1963-64, pp. 65-140; idem, Istorija Crne Gore, knj. 2, od kraja XII do kraja XV vijeka, t. 2, Crna Gora u doba oblasnih gospodara, (Titograd: Redakcija za istoriju
Crne Gore), 1970, pp. 49-370, ostaje najblistavije djelo jugoslovenske medievistike u XX
vijeku: puno novih podataka; dubokoumno; i sintetiko i analitiko; pisano jasnim, da ne
moe biti jasnijim stilom; zasluno za rehabilitaciju usmenog predanja kao historijskog
izvora na primjeru pokazane i dokazane pouzdanosti crnogorskih, starohercegovakih i
sjevernoalbanskih genealokih plemenskih tradicij; idem, Nemirno pomorje XV veka,
(Beograd: Srpska knjievna yadruga), 1979, (sa sabranim studijama objavljenim u razdoblju 1953-1974); idem, Spani-panje, Glas SANU, 320, Odeljenje istorijskih nauka, 2,
1980, pp. 37-60, sa izuzetno znaajnim metodolokim upozorenjima kako treba pristupiti
predanjima o starom i starijem stanovnitvu na Balkanu, te kako treba tumaiti podatke
iz tih predanja u odnosu na pisane izvore; idem, Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV
veku, Glas SANU, 338, Odeljenje istorijskih nauka, 3, 1980, pp. 11-116, (veliki rad napisan jo 1959, ostao neobjavljen po svoj prilici jer ga pokojni profesor Boi nije elio glajhaltovati u skladu sa tadanjin vienjem tzv. nacionalnog pitanja u Titovoj Jugoslaviji).
Svi ovi radovi imaju izuzetnu relevanciju za niz pitanja iz crnogorske prolosti kojima se
bavio Branislav urev. O mjestu Ivana Boia u razvitku srpske i jugoslovenske historiografije XX vijeka vid. Sima M. irkovi, Ivan Boi (23. april 1915-20. avgust 1975).
Povodom dvadesetogodinjice smrti, O istoriografiji i metodologiji, pp. 185-95, (objavljeno po prvi put 1997. godine).
41

58

Jugoslaviji, imao sreu da veinu svojih radova objavi i po tri puta42, nikada
nije uzeo u obzir Boieve rezultate43. Sapienti sat.
No, poto smo iznijeli nae miljenje o prirodi osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, miljenje koje se bitno razilazi sa tumaenjem
profesora ureva, treba neto i da kaemo o tome kako je Branislav urev
doao do svoga tumaenja navedenog problema. Podsjetimo da osnovni urevljev prilog ovom pitanju jeste njegova kraa knjiga Turska vlast u Crnoj
Gori u XVI i XVII veku44, objavljena u Sarajevu 1953. godine. Knjiga je proiBranislav urev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevia, 1, Odjeljenje drutvenih nauka, Graa, (Sarajevo: ANUBiH), 1968; Branislav urev i Lamija
Hadiosmanovi, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevia, 2, Odjeljenje drutvenih nauka, Graa, (Sarajevo: ANUBiH), 1973. Radi se o ponovljenom zaslugom Lamije Hadiosmanovi filoloki znatno unapreenom izdanju defter koje je
urev svojevremeno izdao u nekoliko prvih brojeva asopisa Prilozi za orijentalnu filologiju. Prema naem miljenju najsolidniji prilog urevljev izdavanju i analizi osmanskih
izvora jeste: Branislav urev, Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena,
Radovi Naunog drutva NR BiH, 2/1, 1954, Odjeljenje istorisko-filolokih nauka, pp.
165-220. Svoje radove o nastanku i razvitku brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena urev je sabrao u sljedeu publikaciju: Branislav urev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, (Titograd: CANU), 1984. Jo 1987. godine Duanka Bojani je primijetila da su radovi u toj knjizi pretampani bez dopuna i popravki:
Duanka Bojani, ta znae podaci o sjenikim Vlasima u popisu iz 1455. godine, p. 99.
Iste 1987. godine, urev je pretampao na jednom mjestu , u izdanju ANUBiH, pregrt
svojih ranije objavljenih radova o poznatom Rudarskom zakoniku despota Stefana Lazarevia. Vid. Branislav urev, Kada i kako su nastali despota Stefana zakoni za Novo
Brdo, Djela ANUBiH, 65/37, (Sarajevo: ANUBiH), 1987. Ve prvi rad Branislava ureva
na tu temu osporen je u jednom veoma znaajnom prikazu: Ivan Boi, Kritiki prikaz: B.
urev, Kada i kako su nastali despota Stefana zakoni za Novo Brdo, Godinjak Drutva
istoriara BiH 20 (1972-1973) 41-63, Istorijski glasnik, 1-2/1976, pp. 171-75. U smislu
Boieve kritike, urevljevi prekori upueni Nikoli Radojiu, izdavau brojnih izvor
raznolikog karaktera i majstoru forenzike kritike raznolikih vrel, izgledaju, najblae
reeno, neozbiljno. Nedavno je pokojni profesor irkovi ovako ocijenio tu urevljevu
knjiicu pretampanih ogleda: Pored dragocenih zapaanja ima ne malo spekulacija na
koje se ovde ne moemo osvrtati.: Latiniki prepis rudarskog zakonika despota Stefana
Lazarevia. Uvod, Tekst, Prevod i Komentari, ed. Sima M. irkovi, Odeljenje drutvenih
nauka, Izvori srpskog prava, XI, (Beograd: SANU), 2005, p. 8 (n. 13).
42

U ogledu o Boiu (vid. supra n. 41) irkovi pie: ...obimnim tekstom u Istoriji Crne
Gore (1970) o katunima i ratnikim druinama, Boi je pokazao kako je ukljuivanje potomaka balkanskih starosedelaca, ranije ili kasnije slavizovanih, u srpsko drutvo trajalo
stoleima i dobijalo razliite oblike zavisno od epohe. Pokazao je u svakom sluaju da nisu
najvanija pitanja o tzv. teritorijalizaciji i o tome da li su Vlasi ili vlasi ili Srbi (podvukao-N. F.)..., Sima M. irkovi, Ivan Boi (23. april 1915 20. avgust 1975). Povodom
dvadesetogodinjice smrti, p. 191. Pokojni irkovi veli tu, na svoj karakteristino nezajapureno taktian i implicitan nain, ali nedvosmisleno, da je Boi pokazao kako je ono
to je urev smatrao bitnim u tzv. vlakom pitanju zapravo daleko manje bitno od nekih
drugih problema u vlakom kompleksu. A radilo se o problemima koje je urev ili ad hoc
odbacivao ili ih nikada nije adresirao. Kada se ovaj nalaz irkovia uzme u obzir, onda
urevljeva utnja glede Boia te njen izvor postaju jasniji.
43

44

Vid supra n. 32.

59

zala iz doktorske radnje koju je profesor urev odbranio u SAN45, kasnije

SANU, 10. V 1952. godine. Komisiju koja je primila radnju i dodijelila urevu doktorsku titulu sainjavali su: Jovan Radoni, Duan Nedeljkovi, Jorjo
Tadi, Glia Elezovi, Ilija Sindik. Postoji posebna historija, vie chronique
scandaleuse, vezana za prijem i odbranu te teze, kao i za injenicu zato se
ista nije pojavila u izdanjima SAN(U). No, to je, opet, predmet za drugo, i to
veoma poeljno, istraivanje46. Na smoj odbrani teze, Jorjo Tadi je, prema
urevu47, istakao da je rad metodski odlino koncipiran i proveden, ali da
je izveden sa velikom slobodom. Aleksandar Beli, slavista i filolog svjetskog
glasa i tadanji predsjednik SAN(U), na promociji je, prema urevu48, izjavio: Iako se, po miljenju komisije, ak moda ni osnovna teza gospodina
ureva nee odrati, ipak je komisija primila tezu gospodina ureva..
Ipak su urevljeva vienja crnogorske historije XVI i XVII vijeka, dobrim
dijelom, postala dio jugoslovenske historiografske ortodoksije sve do raspada
SFRJ. Pa i danas su te spekulacije temelj veine kako istraivanj te promiljanj crnogorske prolosti u tom razdoblju, tako i udbenikih pregled u
zemljama bive Jugoslavije.
Temeljne slabosti urevljeve teze, paradoksalno, proistiu iz njegove
posebne vrline, onoga to je bilo differentia specifica njegove pojave u jugoslovenskoj historiografiji iza 1945. godine. urev je bio izuzetan poznavalac
pravac historijskog metoda, ovjek sa odlinim darom za sintezu na temeljima rezultat neijih pouzdanih istraivanj grae prvog reda i sa zapanjujuom sposobnou ongliranja sa hipotezama. Njegovo tumaenje crnogorske
prolosti u XVI i XVII vijeku zasniva se na uzimanju nekoliko bilo nedokazanih, bilo nedokazivih pretpostavki kao aksiom iz kojih se razvijaju dalje
teze. Te dalje razvijene teze savreno funkcioniraju u odnosu na aksiome
iz kojih su izvedene, ali kada se ti (pseudo)aksiomi podvrgnu historijskoj
Koliko je piscu ovih redova poznato, u Titovoj je Jugoslaviji izvjesno vrijeme, do sredine
pedesetih godina XX vijeka, bio prihvaen sovjetski model organizacije naunog rada po
kome su se doktorske radnje mogle braniti i u akademijama nauka. Taj je sistem ubrzo
naputen, a moglo bi se rei da je praktino bio postojao samo u Beogradu. Nije nam poznato da je ijedna doktorska radnja iz humanistikih disciplina branjena u tom periodu ili
u JAZU ili u SAZU. Naravno, nai podaci nisu iscrpni, pa se moe desiti da smo u krivu.
Zato su ba Beograd i SAN jedno vrijeme galopirali linijom koju su utabali Sovjeti kulturoloki je interesantno pitanje.
45

Osnovna svjedoanstva su: Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII
veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, pp. 7-10; Glia Elezovi, Povodom
knjige Branislava ureva Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku . Naravno, njihove su verzije dijametralno suprotne, no, treba se priznati, da svako nepristrasno itanje
mora zakljuiti da je Elezovieva verzija koherentnija.
46

Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, pp. 8-10. Cf. Glia Elezovi, Povodom knjige Branislava
ureva Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku , pp. 262, 264-65, 268-71.
47

Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, p. 9. Cf. Glia Elezovi, Povodom knjige Branislava ureva
Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku , p. 270.
48

60

kritici, onda urevljeva glavna teza pada. U ovom pokuaju to moe biti
analizirano samo putem nekoliko primjera, dok emo u drugoj formi dati
na detaljni osvrt na, prema naem miljenju, neodrivost urevljeve teze.
Analiza u ovom prilogu u vezi sa karakterom osmanske vlasti u Crnoj Gori u
XVI i XVII vijeku e imati implikacije i na tumaenje urevljevih pogleda
na kompleksno tzv. vlako pitanje , te cjelokupnu prolost naih krajeva pod
osmanskom vlau.
Osnovna urevljeva pogreka jeste njegovo reificirano i ahistorijsko
gledanje na tzv. vlako pitanje. urev49, a prije njega i njegov uitelj Vaso
ubrilovi50, vjerovali su da su u jednom posebnom tumaenju uloge Vlah u
balkanskoj i srpskoj srednjovjekovnoj i novovjekovnoj historiji otkrili tajnu
srpske historije 1355-1804. godine. Vlasi su tako prometnuti u jedan nadvremeni entitet kojim se sve objanjava. To je bio veliki nazadak u odnose
na rezultate Konstantina Jireeka, Milana pl. ufflaya, Vladislava Skaria
i Petra Skoka u vlakim studijama51. I ubrilovi i urev, prvi u nacionalnom, drugi u nacional-marksistikom kljuu, liili su Vlahe njihovog velikog
slova, njihovog karaktera posebne etnike grupe, njihovog posebnog drutvenog poloaja koji se razlikovao od pokrajine do pokrajine. Oni su, u pseudocvijievskom kljuu, izmatali nekakav neodreeni konglomerat Crne Gore
Branislav urev, O vojnucima sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pitanje bosanskog agaluka, Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., 2, 1947, pp. 75-137; idem, O
knezovima pod turskom upravom, Istoriski asopis, 1/1-2, 1948, pp. 132-66; idem, Turska
vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije;
idem, Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka (Katun-Kneina-Pleme); idem, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, (Titograd:
CANU), 1984.
49

Vaso ubrilovi, Prvi srpski ustanak i bosanski Srbi, Prvi srpski ustanak i bosanski
Srbi. Izabrane studije, (Aranelovac: Fond Prvi srpski ustanak), 2004, pp. 15-31, poseb.
na pp. 18-19, (objavljeno po prvi put 1939. godine). ubrilovi je, oito, doao do svoje
interpretacije itajui Jireeka, Novakovia, Stanoja Stanojevia, Cvijia, Skaria, Skoka,
ali i austrougarsku antropogeografiju i balkanologiju od Ratzela do Barona von Nopcse
i Patscha, prije nego samostalnim arhivskim i terenskim radom. No, ubrilovieva interpretacija prethodi urevljevoj i veoma joj slii, ako ostavimo na stranu marksistiki
argon urevljev. Nakon to se urev prometnuo u arbitra u vlakim studijama u
SFRJ, ubrilovi e objaviti nekolike znaajne radove koji e biti i korektiv izvjesnih urevljevih pogled. Vid. Vaso ubrilovi, Terminologija plemenskog drutva u Crnoj Gori,
(Beograd: SANU), 1959; idem, Postanak Plemena Kua, Zbornik filozofskog fakulteta,
7/1, 1963, pp. 313-35; idem, Malonii-Pleme u Crnoj Gori, Zbornik filozofskog fakulteta,
8/2, 1964, pp. 455-77. Osobito je vaan rad o Maloniima. Ovdje treba naglasiti izuzetan
znaaj radova Sretena Vukosavljevia na historiji balkanskih seljakih i plemenskih drutava. Te je spise urev oito itao, ali je, nekako, bio nesklon da starog majstora navodi
u fusnotama svojih brojnih priloga na istu ili slinu temu. Up. Sreten Vukosavljevi, Organizacija dinarskih plemena, (Beograd: SAN), 1957.
50

Najpriruniji pregled te ocjenu ove starije literature daje: Milenko S. Filipovi, Struktura i organizacija srednjovekovnog katuna, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, pp.
45-112; idem, Katun u naoj istoriografiji, op. cit., pp. 9-14 . Takoe vid. Stojan Novakovi, Selo, ed. Sima M. irkovi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1965, pp. 29-53,
99-101, 186-94, i pp. 222-23 (dopune i objanjenja Sime M. irkovia).
51

61

i Stare Hercegovine u navodno iskonsko mjesto, kolijevku, vlah-stoar s

malim slovom52 koji su se onda, vjerovali su oni, razmilili po vascijelom Balkanu53. Osim toga, ni smo nategnuto tumaenje etnonima Vlah kao socionima vlah sa malim slovom v nije bilo njihovo. Jo je Stojan Novakovi
u svom poznatom i zaista dubokoumnom velikom osvrtu na Jireekovu Historiju Srba pokuao, sa nacionalno osjetljivijih te dnevnopolitikim potrebama okrenutijih pozicija ba u vrijeme Prvog te Drugog balkanskog rata,
da plasira neodbranjivu tezu da je izraz Vlah bio prvenstveno socionim te
da je ve od XIII vijeka znaio poglavito red drutveni, a ne narodnost54. I
ubrilovi i urev obiavali su da ponavljaju do iznemoglosti ovaj stav, bez
nekog detaljnijeg obrazloenja, ali nisu nikada pominjali da je ideja zapravo
Novakovieva. A Stojan Novakovi, koliko god njegovo tumaenje bilo nategnuto i neodrivo u svjetlosti i primarnih izvora i lingvistike i etnogenetskih
studija, daje potanko obrazloenje za tu svoju interpretaciju, a ne oekuje,
kao ubrilovi te urev, da mu vjerujemo na nevieno.
Takve tvrdnje dovedene su do paroksizma u jednom odista bizarnom tekstu opadakom i unititeljskom utuku upuenom neistomiljeniku: Branislav urev,O naseljavanju Vlaha Stoara u Sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, Godinjak Drutva
istoriara Bosne i Hercegovine, 35, 1984, pp. 9-34. Zauuje da je redakcija toga glasila
(Radoslav Petrovi, Iljas Hadibegovi, Desanka Kovaevi-Koji, Tomislav Kraljai, Milosav Popadi) objavila tako i neuravnoteen i brutalan pamflet, a da nije nala za shodno
da se ogradi od spisateljevog tona i pristupa. Vid. supra n. 40.
52

Istraivai primarnih izvor i usmene tradicije su ukazali da kolikogod su se Vlasi iseljavali iz Crne Gore i Stare Hercegovine, toliko su se i useljavali u njih, ako ne i vie. Vid.
Ivan Boi, Svijet ratnikih druina i katuna, Istorija Crne Gore, 2/2, pp. 348-70; Gligor Stanojevi, Razvitak crnogorskog plemenskog drutva, Istorija Crne Gore, 3/1, pp.
465-99, poseb. na pp. 479-81, gdje je pokazano da se mnogo vie useljavalo u Crnu Goru,
nego to se iz nje iseljavalo. Kontinuitet prezimen to potvruje: padijeri u Cetinjskom
polju, i danas ivui rod, zabiljeeni su kao Spadari-padari u kotorskim arhivskim spomenicima jo 1622-23 (vid. idem, op. cit., p. 470). Jo je Cviji pokazao da su prezimena
u krajevima izloenim useljavanju kao dijelu metanastazikih kretanja (npr. umadija)
labilna i degenerisana u promjenljive patronimike. Tek e Srbija Knjaza Miloa zakonima
okameniti prezimena u tom izrazito useljenikom kraju. U Crnoj Gori je, to se toga tie,
sve bilo drugaije, to pokazuje da su i etniki procesi te (ne)kretanja stanovnitva bili
drugaiji. Ovdje takoe treba uzeti u obzir prirodno-geografski faktor te se zamisliti nad
veoma vjerovatnom pojavom da je prirodna sredina u dananjoj Crnoj Gori u Srednjem i
Novom vijeku morala biti drugaija od golog kra koji je naa dananja prva asocijacija
kada se pomene imene Crna Gora, te automatski pomiljamo da je Crna Gora uvijek
bila go kamen krenjak te da su ljudi vazda bjeali iz tog kamenjara. Drugi jedan odlini istraiva vlakog pitanja upozorava na useljenike vlahizovane arbanaske katune
Mataruge i Burmaze na teritoriji Crne Gore te Stare Hercegovine te da je moglo biti ak
i vlahizovanih slovenskih katuna (Drobnjaci?): urica Petrovi, Dubrovake arhivske
vesti o drutvenom poloaju ena kod srednjovekovnih vlaha, Istorijski asopis, 32, 1985,
pp. 5-25, na p. 7.
53

Stojan Novakovi, Nekolika tea pitanja srpske istorije. Povodom knjige Geschichte der
Serben, Gotha, 1911, Iz srpske istorije, Srpska knjievnost u sto knjiga, 63, ed. Radovan
Samardi, (Novi Sad i Beograd: Matica srpska i Srpska knjievna zadruga), 1972, pp.
65-149, na pp. 85-96 et passim.
54

62

S druge strane, istraivanja Desanke Kovaevi-Koji55, Ivana Boia , Duanke Bojani57, Branimira Guia58, Nade Klai59, Sime M. irkovia60, urice Petrovi61, Duanke Dini-Kneevi62, Miloa Blagojevia63, Ma56

Najvaniji su, prema naem miljenju, radovi: Desanka Kovaevi, Srednjovjekovni katun po dubrovakim izvorima, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, pp. 12140; Desanka Kovaevi-Koji, Obaveze na vjernost dvojice katunara vojvodi Sandalju
Hraniu, Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 19, 1970-71, pp. 229-33;
eadem,Katun, Leksikon srpskog srednjeg veka, edid. Sima M. irkovi i Rade Mihalji,
(Beograd: KNOWLEDGE), 1999, coll. 286a-287a.
55

Vid. supra nn. 41 i 43. Takoe: Ivan Boi, Uloga i organizacija ratnikih druina u Zeti
XV veka, Simpozijum Vlasi u XV i XVI vijeku, in: Radovi ANUBiH, 73, Odjeljenje drutvenih nauka, 22, 1983, pp. 93-105 i veoma vani prilozi u Diskusija, pp. 164-67, 171,
175, gdje je pokazano da se Vlasi na dobrom dijelu Balkana moraju gledati kao etnika
posebnost sve do kraja XVI vijeka.
56

Duanka Bojani-Luka, Vlasi u Severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni, Istorijski asopis, 18, 1971, Gedenkbuch Jorjo Tadi, pp. 255-69. Ve su tu oborene interpretacije Branislava ureva o historiji osmanskog Smederevskog sandaka i osmanskog Branievskog
subailuka u XV i XVI vijeku uopte te uloge Vlah u tim procesima.
57

Branimir Gui, Wer sind die Morlaken in Adriatischen Raum?, Balcanica, 4, 1973,
pp. 453-64.
58

Nada Klai, Poloaj Vlaha u XIV i XV stoljeu u hrvatskim zemljama (prema tampanoj grai i novim podacima iz Zadarskog Notarskog arhiva), in: Radovi ANUBiH, 73,
Odjeljenje drutvenih nauka, 22, 1983, pp. 107-12.
59

Sima M. irkovi, Doba Balia, Istorija Crne Gore, 2/2, pp. 3-48, na p. 7 gdje se o imenu Bala veli: Rijetko, ali ne sasvim nepoznato ime osnivaa porodice dalo je povoda za
razna nagaanja o etnikoj pripadnosti Balia. Osnova imena je romanska, a nastavak
slovenski, kao to su slovenska i lina imena lanova ove porodice. Vjerovatno je Bala
poticao od slaviziranih Vlaha koji su kao ratnici-pronijari imali prilike da se probiju u
redove plemstva, pa ak i velikaa.. Takoe vid. idem, Problemi izuavanja etnikih
odnosa u srednjem veku, Prilozi Instituta za istoriju, 11-12, 1975-76, pp. 267-70; idem,
O jeziku i otadbini u bosanskom srednjem veku, Prilozi Instituta za istoriju, 11-12,
1975-76, pp. 271-73.
60

urica Petrovi, Mataruge u kasnom srednjem veku, p. o. iz : Glasnik cetinjskih muzeja, 10, 1977; eadem, Srednjovekovni Vlasi na teritoriji dananje Crne Gore Primer
Riani, Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraivanja, pp. 235-62. Od velike
vanosti su i brojni drugi radovi urice Petrovi, posebno oni o materijalnoj kulturi srednjovjekovnih i ranoosmanskih balkanskih Vlah. Pokojna profesorica Petrovi je esto
isticala da su na njena gledanja na problem balkanskih Vlah kljuno uticali dugi i plodni
razgovori koje je o tom pitanju obiavala voditi sa Duankom Bojani.
61

Pogledaj odlian sintetiki pregled: Duanka Dini-Kneevi, Vlasi, Leksikon srpskog

srednjeg veka, coll. 86b-87b.
62

Milo Blagojevi, Zakon svetoga Simeona i svetoga Save, Nemanjii i Lazarevii i srpska dravnost, (Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva), 2004, pp. 191-246, najznaajniji prilog o poloaju i obavezama Vlaha u nemanjikoj dravi, (objavljeno po prvi
put 1979. godine); idem, Despot Stefan Lazarevi i Mileeva, op. cit., pp. 391-405 (objavljeno po prvi put 1987. godine), sa vanim predlogom za redatiranje poznate mileevske
povelje despota Stefana u vrijeme iza 1413. godine; povelja je ve vijekovima dio riznice
manastira Savine ukraj Herceg-Novog. O mileevsko-savinskoj povelji despota Stefana
vid. ore Bubalo, Srednjovekovne povelje u arhivu manastira Savine, Istorijski aso63

63

pis, 49, 2002, pp. 93-122, na pp. 95-96, 99, 111-14. Drugi jedan skoranji prilog profesora
Blagojevia problemu Vlaha u dravama Nemanjia i Kotromania takoe je viestruko
znaajan: Milo Blagojevi, Vlaki knezovi, premiuri i elnici u dravi Nemanjia i Kotromania (XIII-XIV Vek), Spomenica Milana Vasia, ed. Rade Mihalji, Spomenica, 2,
Odjeljenje drutvenih nauka, 14, (Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike
Srpske), 2005, pp. 43-77, poseb. na pp. 63-64 gdje je data analiza porijekla i karaktera
titule knez svih Vlaha gospodina kralja Rake i Bosne (a Volcoslauo Plescich comitem
Vlacorum omnium domini regis Rassie et Bosne). Up. Dravni arhiv Dubrovnik/Historijski arhiv Dubrovnik (=DAD/HAD), Debita Notariae, IX, fol. 106a, 15. II 1382. Desanka
Kovaevi, Srednjovjekovni katun po dubrovakim izvorima, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, p. 132, je otkrila podatak i prva ukazala na njegov znaaj. Ovaj podatak
pomae da se pravilno shvati priroda i porijeklo titule glavara Vlah (Eflqlaru resi)
Maloge~Maluge, sina Nikolinog, u Smedrevskom sandaku oko 1477. godine. Kada se
uzmu u razmatranje rezultati profesora Blagojevia o kneevskoj tituli meu srednjovjekovnim Vlasima, onda je sasvim jasno da je tumaenje uloge Maloge sina Nikolinog, u ranoosmanskom Smederevskom sandaku koje je ponudila Duanka Bojani jedino koje je
nauno utemeljeno. Uzgred budi reeno, Branislav urev je imao obiaj da istie kako je
tu znaajnu historijsku linost upravo on uveo u historiografiju te je prekorijevao one koji
to nisu expressis verbis biljeili. Meutim, na lik i znaaj Maloge sina Nikolinog, vrhovnog
glavara Vlah u Smederevskom sandaku, ukazao je ve Halil nalck u svojoj uvenoj
studiji Od Stefana Duana do Osmanskog Carstva ija se prva turska verzija pojavila u
Festschriftu za M. Fuata Kprlja 1953. godine, a prevod na bosanski, ispod pera Nedima Filipovia, u Prilozima za orijentalnu filologiju, 3-4, 1952-53. Definitivna verzija te
studije, inae kapitalne za shvatanje ranoosmanskog prodora na Balkan, objavljena je
u: Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, (Ankara: TTK Basmevi),
1954; itavu knjigu je Cemal Kafadar, profesor na Harvardu, oznaio kao remek-djelo
ranoosmanske politike historiografije, a Paul Wittek, tada profesor na SOAS-u Univerziteta u Londonu, i najvei osmanista u XX vijeku je opisao kao djelo pisano izuzetnim majstorstvom u historiografskom metodu, kako u analizi primarnih izvora, tako i u
sintetskom vrednovanju podataka, navedeno prema svjedoanstvu koje smo dobili od
ge Elizabeth A. Zachariadou, Wittekove studentice u Londonu pedesetih godina prolog
vijeka te svjetski priznatog osmaniste i vizantologa. to se tie smog kriptinog imena
Maloga~Maluga, moramo istai da nam je poznato da je Bojanieva nepobitno pokazala
da je to ime osmanska pisarska varijanta starog arbanaskog narodnog imena Maljoka.
Ponovo, ne radi se o filolokoj sitnici, nego o podatku koji govori neizmjerno o sloenosti
kako etnikih proces na Balkanu u razdoblju 1355-1600, tako i o jo veoj sloenosti
historije Vlah u tom razdoblju.
64
Marian Wenzel, Bosnian and Herzegovonian Tombstones Who Made them and Why,
Sdost-Forschungen, 21, 1962, pp. 102-43; eadem, Bosanski stil na stecima i metalu, (Sarajevo: SarajevoPublishing), 1999, passim, poseb. na pp. 311-12 gdje je data lista publikacij na bosanske teme iz pera pokojne ge Wenzel. Takoe vid. Ljubinka Koji i Marian
Wenzel, Veliani Srednjovekovna nekropola i pregled srednjovekovnog stakla Bosne i
Hercegovine, Starinar, n. s., 1968, pp. 139-52; Ljubinka Koji i Marian Wenzel, Osvrt na
tri inostrane knjige o stecima, Starinar, 31, 1980, pp. 203-11. Tragino je da vrhunski
rezultati ge Wenzel o odnosu izmeu steaka i Vlah, odnosu zlatarstva i steaka, uticaju islamske umjetnosti na umjetnost srednjovjekovne Bosne te njen fascinantni katalog
motiv na stecima nisu nali nikakvu iru recepciju u bosanskoj kulturnoj javnosti, ako
izuzmemo nekolicinu strunjaka u koje se ubraja i pisac ovih redova koji je sa pokojnom
gom Wenzel odravao dugogodinje prijateljske veze i intelektualnu razmjenu putem korespondencije. S druge strane, ono to je nauno dubiozno u opusu Wenzelove, njene spekulacije o odnosu austrougarske politike i ideologije prema izuavanju srednjovjekovne

64

rian Wenzel64, Vlajka Palavestre65 e potvrditi tanost Jireek-Novakovi-pl.

ufflay-Skokove intepretativne paradigme to se tie strunih glasila. Meutim, osobito tetan uinak nacional-marksistike ortodoksije la urev
bilo je to to su urevljeve nedokazane hipoteze postale osnova svih udbenikih prikaz u SFRJ, od osnovno-kolskog do univerzitetskog nivoa. Tu
se ponovo zapaa jedan jasan fenomen historiografije u Titovoj Jugoslaviji:
u strunim glasilima objavljivani su radovi na vidnom stepenu istraivake
odgovornosti i intelektualne slobode u smislu nepodlonosti cenzuri i autocenzuri, dok su na udbenikom nivou pregledi bili sastavljani kao uzorci
jedne mjeavine nacionalizma i marxizma. U sluaju Bosne i Hercegovine
udbeniki narativi, ak i u vrijeme kada su Branko Mikuli i Hamdija Pozderac bili najuticajniji komunistiki politiari u SR BiH66, ispisivani su, to
Bosne, nalo je odjeka u krugovima sarajevskih samoproglaenih autoriteta za bosansku
srednjovjekovnu historiju kojima takav selektivan pristup djelu Wenzelove slui da bi
isto zloupotrebljavali za svoje dnevnopolitike programe. Vid. Dubravko Lovrenovi, Povijest est magistra vitae (O vladavini prostora nad vremenom), (Sarajevo: Rabic), 2008,
pp. 30, 151, 161-62, 164-65 sa nedopustivim kolportiranjem neodrivih spekulacija Wenzelove da je austrougarska politika (zlo)upotrebljavala kustose Zemaljskog Muzeja oko
1909. godine za navodno unitavanje politiki nepodobnih arheolokih nalaza. Takoe
vid. Dubravko Lovrenovi, Steci, (Sarajevo: Rabic), 2009, djelo kompilativnog te ideoloko-politiki tendencioznog karaktera. alosno je da se u sarajevskoj sredini nije naao
niti jedan glas, pored tolikih arheologa, historiara te historiara umjetnosti zaposlenih
po raznoraznim ustanovama te radeih na brojnim dravno finansiranim projektima, da
zapie barem neto o kompilativnosti te o politikoj tendencioznosti ove preskupe Lovrenovieve slikovnice za nacionalno-svjesn odrasl. Tako Dubravko Lovrenovi javno
djeluje kao Poluks svome Kastoru piramidologu Semiru Osmanagiu, sa jednom malom
razlikom to Osmanagi nema formalnih kredencijal za historiara, dok ih Dubravko
Lovrenovi posjeduje.
Vlajko Palavestra, Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine. Studija, zbornik i komentar, (Sarajevo i Zemun: Buybook i Mostart), 2004, sa podacima o svim ranijim
Palavestrinim radovima relevantnim za ovu problematiku. Posebno treba istai veliki
Palavestrin rad o dinarskim predanjima o starom stanovnitvu, objavljen u svesci za etnologiju Glasnika Zemaljskog muzeja od 1966. godine. Takoe vid. Aia Softi, Zbornik
bonjakih usmenih predaja, (Sarajevo: Sarajevo Publishing), 2005.
65

Lako je pokazati da su i Branko Mikuli i Hamdija Pozderac u svojim ideolokim programima koketirali sa nacionalizmom: Mikuli sa hrvatskim, Pozderac sa muslimanskim.
Oni su vjerovatno bili savjetovani da stvore neto kao analogon urevljevskom marxiziranom srpskom nacionalizmu. Jasan uzorak takvog ideologizovanog mikulievskog
pristupa tumaenju prolosti jeste monografija Ivana Lovrenovia Bosna i Hercegovina,
objavljena u izdanju sarajevske Svjetlosti oko 1980. Prema saoptenju Mirze Filipovia,
nekadanjeg urednika u kui Svjetlost, koji je bio neposredno zaduen oko izdavanja te
monografije, svjee uraeni dijelovi Lovrenovievog rukopisa smjesta su, po primitku u
Svjetlost, bivali per mu prosljeivani u kabinet Branka Mikulia gdje su itani i (ne)odobravani. (U promijenjenim drutvenim te politikim okolnostima, Ivan Lovrenovi e svoj
kompilativno-publicistiki tekst iz pomenute monografije oistiti od marxistikih dinglova i ponuditi ga javnosti kao uzorak blago demokratizovanog hrvatskog nacionalizma
te amaterskog nacionalistikog vienja prolosti Bosne pod naslovom Unutarnja zemlja.
Loije, a vie pretampavane te prevoene knjige o Bosni rijetko da je ikada bilo). Najeklatantniji primjeri nacional-marksizma na pozderaki nain bili su spisi Atifa Purivatre
66

65

se osmanskog perioda tie, u urevljevskom duhu marksiziranog srpskog

nacionalizma.
Na alost, neke vodee linosti bosanske i jugoslovenske osmanistike
oportunistiki su odbijali da se direktno suprotstave urevljevim nacionalmarksistikim spekulacijama. Tako se u brojnim radovima Nedima Filipovia i Adema Handia, dodue to se tie ovoga drugog pisca samo u periodu
do 1992. godine67, na vlaku temu te na teme etnike historije osmanske
Bosne preuzima urevljevska neutemeljena floskula o tome da je vlah bio
isti socionim te da su Vlasi ve u neko tamno doba ranijeg balkanskog srednjovjekovlja izgubili svoj poseban etniki te jeziki karakter 68.
Taj opisani urevljevski nacional-marxizam ispunio je svoj puni krug
i vratio se na poetnu taku istog srpskog nacionalizma u raspravi Milana
Vasia o etnikim kretanjima u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku69. Vasi je ,
polazei od urevljevih pozicija o izrazu vlah tumaenom kao socionim,
negirao izvanredne rezultate Vladislava Skaria o migracionom post-srednjovjekovnom porijeklu dobrog dijela pravoslavnog stanovnitva u sjeverozapadnoj Bosni, objavljene jo 1918. godine u obimom velikoj i po rezultatima
te intelektualnom potenju epohalnoj raspravi u Glasniku Zemaljskog muzeja70. Vasi je iao tako daleko da je, u arkoj elji da dokae kako je veina
i Mustafe Imamovia o emu posjedujemo iscrpnu dokumentaciju. Mora se istai da se takvom uplitanju politike u historiografiju te dresiranju iste u nacionalistike svrhe jedini
imao hrabrosti usprotiviti akademik Enver Redi, o emu postoje i pisani tragovi, kao to
su njegove polemike sa Kasimom Suljeviem i Mustafom Imamoviem.
To da je Adem Handi odmah iza 1992. godine poeo objavljivati radove koji se mnogo
jasnije distanciraju od urevljevske nacional-marksistike ortodoksije jasno govori da se
radilo o sluaju autocenzure to je sasvim razumljivo kada se podsjetimo da je urev bio
u SFRJ politika persona gratissima, dok je Adem Handi bio prijeko potrebni, ali samo
trpljeni strunjak-vanpartijac, dugi niz godina pod urevljevom direktorskom paskom.
67

Ne moemo ovdje posebno citirati sve relevantne radove Nedima Filipovia te Adema
Handia. Karakteristini uzorci takvog oportunistikog prihvatanja urevljevskih hipoteza pod gotovinu historijske istine nalazimo u prilozima Filipovia i Handia u zborniku drugog simpozijuma o Vlasima: Simpozijum Vlasi u XV i XVI vijeku, in: Radovi
ANUBiH, 73, Odjeljenje drutvenih nauka, 22, 1983. Dok je Handi isticanjem sluaja
doseljenih Vlaha Banjana u srednjoj Bosni oko 1480. godine pokuavao direktno spasiti
urevljevu hipotezu o doseljavanju hercegovakih Vlaha u Smederevo i Branievo koju
je oborila Duanka Bojani, dotle je Nedim Filipovi meandrirao te je nekim generalnim
primjedbama nastojao sauvati relevantnost urevljevoj hipotezi, ali je istakao da je
izraz despotov kanun zabiljeen u defteru Bosanskog sandaka iz 1540-42. godine meu
Vlasima u regiji mukate Koba na Savi to je zapravo bio veliki argument pride tumaenju tog izraza i ustanove koja se krila iza njega predoenim u radovima Duanke Bojani.
O izrazu despot slbi zre u najstarijem popisnom defteru Poekog sandaka vid. Fazileta Cviko, O najstarijem popisu Poekog Sandaka, Prilozi za orijentalnu filologiju,
34, 1984, pp. 129-35, na p. 131.
68

Milan Vasi, Etnike promjene u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku, p. o. iz Godinjak

Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 13, 1963.
69

Vladislav Skari, Porijeklo pravoslavnoga naroda u sjeverozapadnoj Bosni, Glasnik

Zemaljskog muzeja, 30, 1918, pp. 219-65. Pored ove veoma vane rasprave treba podsjetiti
70

66

pravoslavnog stanovnitva u Bosanskoj Krajini bila preosmansko starinako

stanovnitvo, koristio kao navodno relevantan izvor Koievu politiki tendencioznu polu-dokumentaristiku prozu Zmijanje, pisanu ili u prvoj ili u
drugoj deceniji XX vijeka. Iako e kasniji ozbiljan, ali i danas malo primijeen, rad na istim izvorima koje je koristio Vasi osporiti sve njegove tvrdnje
o etnikoj prolosti Bosanske Krajine u XVI vijeku71, Vasieve spekulacije o
ovom pitanju ostale su historiografska ortodoksija72 u istraivanju osmanske
Bosne u XVI vijeku do 1992. godine, kao dio urevljevske nacional-marna jedan krai, ali metodoloki veoma vaan Skariev prilog: Vladislav Skari, Problem
migracija, Jugoslavenska njiva, god. V, 1921, pp. 51-52. Sjetimo se da je Skari svoje
vane radove o etnikim kretanjima u Bosni u XVI vijeku objavio neposredno iza 1918.
godine kada je unitarni jugoslavizam velikosrpskog tipa bio na vrhuncu, ali da je on svojim radovima osporio ideoloke floskule tog pokreta. Skari je zapravo indirektno oborio
svu zajapurenost pozivanja na pseudo-historijske argumente u saborskim govorima, politikim lancima te dokumentarnim prozama Petra Koia. Kada se uzme u obzir da je
Skari bio, prije 1914. godine, angaovan u srpskoj politici i nacionalnom radu u Bosni i
Hercegovini te da je bio interniran u Aradu tokom Prvog svjetskog rata, tim vie dobiva
na moralnom znaaju njegovo osporavanje srpskih nacionalistikih mitologema o bosanskoj prolosti. To pokazuje kako su nekad ljudi umjeli odvojiti svoj nauni rad od svojih
politikih pogleda i nacionalnog osjeaja. Takoe vid. Petar N. Gakovi, Arbanaki Vlasi
u Krajini, Razvitak, Banja Luka, VII/6, 1. juna 1940. Ovdje se mora istai da je Skariev rad rezultat izuzetno uspjelog spoja beke filoloko-historijske kole u osmanistici te
balkanologiji i Cvijievog antropogeografskog metoda. Generalno, Cvijieva kola, uz sav
obol modernom srpskom nacionalizmu koji je platila a ne treba zaboraviti da je puno
ostvarenje nacionalizma u zapadnoj misli sve do Hobsbawma i Gellnera shvatano kao temeljni smisao ljudske historije postigla je svjetski relevantne i kritiki pouzdane rezultate koji su preesto bili u koliziji sa srpskim nacionalnim ideologemama te programima
srpskih politiara. Svaki italac Braudelovog magnum opusa o Mediteranu uvia brzo
koliki je Braudelov dug Cvijiu, ije je djelo o Balkanskom poluostrvu, objavljeno na francuskom jeziku u Parizu 1918. godine Braudel obilato koristio piui pomenutu epohalnu
voluminoznu studiju o Mediteranu u doba Filipa II. Zato su primjedbe na raun Cvijia te
cvijievske kole koje odskora u sarajevskim glasilima iznosi Sreko M. Daja te par njegovih lokalnih epigona nauno neutemeljene. I ta tema opadanj Cvijia te njegove kole
u post-daytonskom Sarajevu zasluuje detaljnu obradu koja bi pokazala koliko je maligan
oblik ideoloke zloupotrebe historije onaj koji svoju zloupotrebu plasira optuujui stariju
i mnogo solidniju nauku za nekakvo navodno politikanstvo.
Medida Selmanovi,Uticaj tursko-osmanske politike na islamizaciju u Bosni, Prilozi
za orijentalnu filologiju, 41, 1991, pp. 83-97; eadem, Jajce od pada pod Turke do kraja
XVI vijeka, Prilozi za orijentalnu filologiju, 42-43, 1992-93, pp. 155-90; eadem, Jajaka
nahija u opirnom popisu za Bosanski Sandak iz 1562. Godine, Prilozi za orijentalnu
filologiju, 44-45, 1994-95, pp. 207-78; Snjeana Buzov, Vlasi u Bosanskom Sandaku i
islamizacija, Prilozi za orijentalnu filologiju, 41, 1991, pp. 99-111.
71

Treba podsjetiti da je Milorad Ekmei kao urednik trotomnih Izabranih djel Vladislava Skaria koja su se pojavila u poznatoj biblioteci Kulturno nasljee izdavake kue Veselin Maslea iz Sarajeva jo 1985. godine, iskoristio Vasiev rad o etnikim kretanjima
u Bosanskoj Krajini kao pretekst da ne pretampa Skarievu veliku raspravu o porijeklu
pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj Bosni. Zato je ugledni akademik bio toliko sretan da ovu raspravu ne mora pretampavati toliko je jasno da to ne treba podrobnije
razlagati. Pogledaj Ekmeievu napomenu uz pretampani krai Skariev rad o porijeklu
umberakih uskoka.
72

67

ksistike paradigme, a u tzv. Republici Srpskoj one su sveto slovo ideoloke

zgrade jednog rigidnog te historiografski nepismenog ovinizma te populistikog dingoizma73 i u ove nae dane. S druge strane, i na teritoriji tzv. Federacije BiH objavljuju se monografije u kojima je graa savjesno istraena,
ali koje, valjda po inerciji, prihvataju termonologiju u znaku izraza vlah sa
malim slovom v to bi upuivalo da ti autori smatraju da je Vlah ve u srednjovjekovnoj Bosni bio samo socionim74.
urevljevo marksizirano vienje izraza Vlah tumaenog kao socionim vlah nalazimo, tako, uzeto kao osnovu jednom razmatranju koje je
pokualo svesti jasne podatke o prisustvu etnikih Arbanasa u srednjovjekovnoj srpskoj dravi na vijesti o navodnom socionimu arbanas kao izrazu
koji je, nastojao je da vjeruje reeni tuma, trebalo biti upotrebljavan za izvjesne drutvene slojeve etnikih Srba u nemanjikoj dravi75. Goreopisana
ispolitizirana nauka Branislava ureva te njegovih epigona daleko je ne
samo od kritike historiografije u pravom smislu rijei nego i od mjestimino
tendencioznog, ali veoma uenog pristupa tzv. vlakom pitanju u spisima dra
fra-Dominika Mandia76. Pisac te rasprave, franjevac Mandi, uz sve mogue
Nebrojeni primjeri u popularnoj historiografskoj publicistici tzv. Republike Srpske
koji se napajaju spisima Milana Vasia kao osnovnim vrelom ne mogu ovdje biti detaljno
eksplicirani. Tema zasluuje detaljnu obradu.
73

Esad Kurtovi, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hrani Kosaa, (Sarajevo: Institut za
Istoriju), 2009, passim. Kurtovi konsistentno upotrebljava grafiju vlah sa malim slovom
v, ali ne nudi nigdje u svojoj vrijednoj knjizi objanjenje zato se odluio za tako neto.
74

U jasnoj nacionaliziranoj preradi urevljevske paradigme tvrdilo se: Ostala je nerazjanjena pojava kako se od XV veka proirio pojam Albanije ili Arnautluka i na one oblasti koje ranije nisu tako nazivane i gde je arbanako stanovnitvo odista bilo u manjini
(ukoliko ga je tu uopte bilo u primetnijem broju). Da li daleko ishodite te pojave treba
traiti u arbanakom statusu jednog dela stanovnitva srednjovekovne Srbije koje je imalo posebne obaveze, one koje su u poetku zaista imali za to unajmljeni Arbanasi, a koje
je po svom etnikom sastavu sve manje bilo arbanako? (Jer, slino se desilo i sa pojavom
Vlaha koji se, kao stoari i vojnici, pominju u Duanovom zakoniku zajedno sa Arbanasima, a i oni su ve bili na putu da izgube svoju etniku posebnost, tako da je turska uprava
konano vlakim imenom nazvala osobitu poresku kategoriju svoga stanovnitva, zaduenog za obavljanje raznih poslova, prvenstveno za potrebe vojske.) U izvorima raznog porekla mogue je nai bezbroj primera upotrebe etnikog imena umesto naziva za staleku
pripadnost i zanimanje. Uz imena mnogih linosti, koja su oevidno srpska, esto se dodaje Arbanas, Bugarin, Hrvat ili, pak, Grk. Radovan Samardi, Pristup. Kosovo i
Metohija: Uspon i propadanje srpskog naroda, Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji, scrips.
Radovan Samardi et alii, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1989, pp. 5-19, na p. 9
(n. 1). Cf. Sima M. irkovi, Kosovo i Metohija u srednjem veku, in: op. cit., pp. 21-45, na
pp. 25-26, 33, 36-37 gdje su odabrani podaci o albanskom stanovnitvu srednjovjekovnog
Kosova i Metohije protumaeni u pravilnom metodolokom kljuu. Takvo tumaenje bilo
bi nemogue da pokojni akademik irkovi nije odbacio nekritika shvatanja Branislava
ureva o tzv. vlakom pitanju i da nije prihvatio pravilan pristup problemu na tragu
temeljnih studija Ivana Boia o etnikim i drutvenim pojavama na Balkanu u periodu
1355-1499. godine.
75

Dr. o. Dominik Mandi, Postanak Vlaha. Nova povjesna istraivanja, Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, edid. Dr. o. Dionizije Lasi i dr. o. Bazilije Pandi, (Rim:
76

68

zamjerke tom historiaru iz rakursa dananje historiografije te dananjeg

gledanja na probleme etnike historije premodernih drutava, ostaje jedan
od najveih i bosanskih i hrvatskih historiara uopte.
urevljeva tendenciozna te kombinatorika metodologija uticala je i
na problem izuavanja migracij na tlu Bosne i Hercegovine. Zbornik sa jednog velikog skupa koji je Institut za istoriju posvetio pitanju migracij na tlu
Bosne i Hercegovine poao je od nedokazane urevljevsko-vasievske tvrdnje da su se najznaajnije migracije na tlu Bosne odigrale u ranoosmanskom
razdoblju77. Treba istai da je akademik Avdo Sueska u svojim radovima
o porijeklu i prirodi iftluk u Bosni78 imao dovoljno intelektualne kurai
Hrvatski povijesni institut), 1963, pp. 515-67, (objavljeno po prvi put 1956. godine). Ovu
na momente tendencioznu, ali veoma uenu raspravu, Bogumil Hrabak je, u zborniku
referata sa simpozijuma o migracijama koji je organizovao Institut za istoriju u Sarajevu
nekoliko godina prije agresije na Bosnu i Hercegovinu (vid. infra n. 77), oznaio nenaunom. Zaista je udno da se takvu ocjenu usudio dati ovjek iji su radovi zbir nesreenih i
neproanaliziranih arhivskih, poesto teko provjerljivih, podataka. Ni radovi koje Hrabak
objavljuje iza 1992. godine nisu se oslobodili tog tipino hrabakovskog, kako bi to Branislav urev rekao, arhivitisa. Ono to je u njima novo jeste neskriveni ovinizam najnieg
nivoa. Tako e u radu u zborniku sa skupa o Zemlji Pavlovi Hrabak tvrditi da je islamizacija u Bosni bila iskljuivo nasilan proces bez pozivanja i na jedan drugi izvor nego na
ranije vlastite dubiozne publikacije o ranijoj prolosti Foe. Knjiurde Hrabakovih gotovo
neupotrebljivih rasprava o starijoj prolosti Bosne koje se objavljuju u Beogradu od sredine devedesetih godina prolog vijeka jasan su pokazatelj dubokog kako strunog, tako i
etikog pada historiografije u zemljama bive Jugoslavije iza 1992. godine. Vid. Hrabakov
prilog u: Zemlja Pavlovia. Srednji vijek i period turske vladavine, Nauni Skupovi, 5,
Odjeljenje drutvenih nauka, 7, (Banja Luka i Srpsko Sarajevo(sic!): Akademija nauka i
umjetnosti Republike Srpske), 2003, Takoe vidi i tri knjige Hrabakovih priloga iz starije
prolosti Bosne i Hercegovine od kojih je najskorija objavljena 2004. godine. Gotovo je za
nepovjerovati kako se Hrabak odvaio da, onako usput, reinterpretira neke od najvanijih
problema bosanske prolosti, poput islamizacije, bez znanja jedne jedine rijei osmanskog jezika. To ukazuje na otuni sutinski amaterizam te svatarstvo osob koje imaju
formalne akademske kredencijale, no koje nisu nita neukije od pukih amater. Ponovo
njihova neukost vie zastrauje od neukosti onih koji nisu ni doktori historijskih nauk
niti penzionisani univerzitetski profesori historije.
Svojevremeno je dr Nusret ehi sa Instituta za istoriju pokuao da nas zamoli da priloimo referat o problemu migracij u osmanskoj Bosni. Kada smo mu obrazloili da bi
takav referat bio krajnje kritian i prema pogledima Branislava ureva i prema pogledima Milana Vasia te da bi se, u velikoj mjeri, slagao sa rezultatima bilo cvijievske kole,
bilo akademika Avda Sueske, dr ehi nam je saoptio da organizator ne bi bio spreman
da prihvati takav referat. Ovo je jasan dokument o historiografskoj cenzuri u SR BiH
koja nije uvijek bila inspirisana iz CK SKBiH-a, nego, prije e biti, iz nekih strukovnih
neformalnih centara moi, u ovom sluaju akademijskih kabinet Branislava ureva i
Milana Vasia. Dodatni izvori opisanoj pojavi mogu se traiti i u privatnim frustracijama
te anksioznostima ljudi koji su ve imali priznat nauni status, ali su nekako dobrovoljno
i unaprijed bivali servilni prema drmatorima kako je ureva sasvim tano, jo daleke
1954. godine, opisao stari orijentalista i slavista Glia Elezovi.
77

Avdo Sueska, O nastanku ifluka u naim zemljama, p. o. iz Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, 16, 1965; idem, Popis ifluka u Rogatikom kadiluku iz 1835.
Godine, Prilozi za orijentalnu filologiju, 14-15, 1964-65, pp. 190-271; idem, Evolucija u
78

69

da argumentovano, ali indirektno, ospori gotovo sve postavka nacional-marksizma Branislava ureva i Milana Vasia, poevi od sredine ezdesetih
godina XX vijeka. I indirektno osporavanje u ondanjoj situaciji bilo je hrabrost.
urev je uitavao svoje unaprijed stvoreno ideologizovano vienje tzv.
vlakog pitanja u ono to su mu nudili osmanski defteri iz vremena Skenderbega Crnojevia te oni kasniji, a nije testirao svoju polaznu hipotezu na temelju izvor prvog reda. Usljed toga, nuno je jedno novo itanje osmanskih
defter za Crnu Goru te dijelova defter za Skadarski sandak koji se odnose
na Crnu Goru. Ne moe se poloaj Crne Gore pod osmanskom vlau tumaiti injenicom da je njeno stanovnitvo plaalo namete na vlaki nain i onda
tvrditi da se tu radi o iskonskom pramodelu plemenskog stoarskog drutva
sa feudaliziranim glavarima i isto tako feudaliziranim crkvenim starjeinama. Pace urevu, Vlasi ranoosmanske Crne Gore nisu bili nikakvi paradigmatski sveopti i optevaei Vlasi nego su oni rezultat posebnog razvoja
plemenskih vojnih druina u Zeti od 1355. do 1499. godine. U tom pogledu
oni se veoma razlikuju i od Vlah na srednjovjekovnom Deanskom vlastelinstvu, i od Vlah Nikole Altomanovia, i od Vlah bosanskih kraljeva, i od
Vlah despota Stefana Lazarevia iz Mileevske povelje, i od cetinskih Vlah
isprave Hana Frankopana, i od Vlah ranoosmanske Hercegovine, i od Vlah ranoosmanske sjeverne te istone Srbije. Spisak se, uzgred budi reeno,
moe produavati.
Vlasi drave Crnojevi bili su trajno nastanjeni stoari sa pravom
kolektivne svojine na panjake i gore, kako je to davno pokazala Duanka
Bojani79, i razlikovali su se u tome i od starohercegovakih i od srbijanskih
Vlah. Njihovo vojno ureenje slinije je starohercegovakom nego srbijanskom, ali je, opet, karakteristino zetsko-crnogorsko. Prema tome, slobotipravnom regulisanju iflukih odnosa u Bosanskom Ejaletu u XIX stoljeu, p. o. iz Festschrift Hamdija emerli, Posebna Izdanja ANUBiH, 92, Odjeljenje drutvenih nauka, 25,
(Sarajevo: ANUBiH), 1990. Posebno su znaajni rezultati u velikom radu o popisu ifluka
u Rogatikom kadiluku gdje je utvreno da su opetovane kune rednje u XVIII i poetkom
XIX vijeka pomorile veliki broj starinakih stanovnika Rogatikog kadiluka. U tome je
posebnu ulogu igrao tzv. veliki hastaluk od 1813. godine. Sueska je uporedio podatke
popisa sa usmenom predajom o porijeklu stanovnitva koju je na Glasincu Milenko S.
Filipovi intenzivno biljeio u periodu 1930-33. godine. Zakljueno je da je gros pravoslavnog stanovnitva Glasinca doveden iz Crne Gore te Stare Hercegovine na kugom opustoene zemlje u Glasincu tek iza 1835. godine. Ovi se podaci te zakljuci potpuno slau i sa
predajom koju je u svojim uspomenama naveo tuzlanski trgovac ivko Crnogorevi ija
je familija stigla do Tuzle iz Crne Gore preko Glasinca. Crnogorevi pie kako su mnogi
crnogorski doseljenici uli u kue pomorenih Glasinana, pomeli im kosti iz kue i prismoili se njihovom hranom te se priestili njihovom rakijom. Zakljuci etnologa Nedada
Hadidedia koji je izuzetan poznavalac etnike prolosti Bosne uopte te etnikih kretanja posebno upuuju na kljuni uticaj epidemij na migracije te mijenjanje demografske
slike u Bosni tokom XVIII i u prvoj polovini XIX vijeka.
Duanka Bojani, Turske vojne zastave u Cetinjskim muzejima, (Beograd i Cetinje: Knjievne novine i Muzeji Cetinje), 1981, pp. 11-21, 47-50 (nn. 1-50, sa veoma vanim dodatnim diskusijama i kritikim aparatom).
79

70

ne crnogorskih dukatnika ne mogu se izvoditi iz neke optosti njihovog karaktera kao navodnih vlaha stoara s malim v, nego iz historijske batine
Zete Bali i Crnojevi te Crne Gore Crnojevi. Na isti nain, Vlahe Stare
Hercegovine mogue je shvatiti samo u kontekstu historijske batine Altomanovi te Kosa. to se srbijanskih Vlaha tie, oni postaju jasni tek onda
kada se zamislimo nad svim razlikama izmeu Srpske Despotovine i drave
Nemanji, odnosno srpske drave do 1389. godine i poslije 1389. godine. To
je pitanje po prvi put uvedeno u nauku u studijama Duanke Bojani80.
Ako ostavimo po strani urevljevo uvjerenje da se interpretacijom
izvor neto dokazuje (vid. p. 54 studije o turskoj vlasti u Crnoj Gori u XVI
i XVII veku), iako dobro znamo da se interpretacijom izvora neto tumai,
ali se nita ne dokazuje, vrijedi napomenuti kako je urevljeva elja da
po svaku cijenu dokae izvjesnu teritorijalnu autonomiju Crne Gore u XVI i
XVII vijeku urodila ishitrenim zakljucima o tome kako odlazak crnogorskih
vladik i glavar sa Crnojevi poveljama pred kadijin sud predstavlja jasan
izraz neke navodne crnogorske autonomnosti u odnosu na centralnu vlast81.
Ako bismo ovakvu praksu uzeli za argument, morali bismo zakljuiti da je
Osmansko Carstvo uzdu i poprijeko bilo konglomerat nekakvih teritorijalnih autonomij, i to od samog svog nastanka. Jer izvori su puni podataka da
su ljudi u Osmanskom Carstvu izlazili pred kadije sa svojim preosmanskim
poveljama i drugim dokumentima, potvrujui svoje pravice i dokazujui
vaskolike tvrdnje svoje. Nedavno je beogradski osmanista Aleksandar Foti
pisao o upotrebi srpskih srednjovjekovnih te vizantijskih povelja kao dokaznom materijalu na osmanskim sudovima, sluei se svetogorskim osmanskim dokumentima82. Isto tako ni institucije zbora niti glavarskog i crkvenog
suda nisu nikakve izrazite posebnosti Crne Gore kako je to urev uporno
pokuavao dokazivati u svojim brojnim radovima. Zborova i glavarskih te crkvenih sudova bilo je svukuda, od Novog Brda83 do balkanskih dijelova nekadanjeg Vizantijskog Carstva84, a to su, na primjer, bile teritorije na kojima
je jasno odsustvo bilo kakve autonomije, kako one de jure, tako i one de facto.
Duanka Bojani-Luka, Vlasi u severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni; Duanka Bojani, ta znae podaci o sjenikim Vlasima u popisu iz 1455. Godine.
80

Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, passim.
81

Aleksandar Foti, Srednjovekovne povelje na osmanskom sudu. Primeri iz povesti

manastira Hilandara (XV-XVI), Hilandarski zbornik, 11, 2004, pp. 325-36; idem, NonOttoman Documents in Kds Courts (Mloviya, Medieval Charters): Examples from the
Archive of the Hilandar Monastery (15th-18th C.), Frontiers of Ottoman Studies, 2, eds.
Colin Imber at alli, (London and New York: I.B.Tauris), 2005, pp. 63-73.
82

Latiniki prepis Rudarskog zakonika despota Stefana Lazarevia, intr., ed., prev. i kom.
Sima M. irkovi, Izvori srpskog prava, 11, (Beograd: SANU), 2005, passim, sa svom relevantnom sekundarnom literaturom.
83

Vidi poznatu presudu crkvenog suda u Serezu o sporu izmeu Hilandara i pirga u Hrusiji, izdatu na vizantijskom grkom jeziku 1388. godine, pet godina poslije pada Sereza
pod Osmanlije: Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, 1, Gramoti, zapisi i druga dokumentarna graa za manastirite i crkvite vo Skopskata oblast, ed.
84

71

Kada smo ve kod pitanja istinskih odnosno navodnih autonomija u

Osmanskom Carstvu treba istai da je urev neke od svojih sintetikih
postavki o tom pitanju formulisao dajui jednu marksiziranu varijantu nekada u nas veoma cijenjenih te citiranih analiz o pitanju lokalnih te drugih
autonomij u Osmanskom Carstvu to ih je, jo poetkom XX vijeka, ponudio
veliki srpski historiar Stojan Novakovi85. Potpuno je opravdano sloiti se
sa ocjenom najboljeg analitiara Novakovievog historiografskog opusa, Radovana Samardia, a koji je, jo 1966. godine86, primijetio da je to Novakovievo djelo znaajan domet evropske istorijske nauke o Turskoj87. Novakovi
u predgovoru svoje studije pie sljedee:
Vladimir Moin, (Skopje: Arhiv na Makedonija), 1975, pp. 363-77, XIX, gdje se, pored
lokalnih hrianskih crkvenih i svjetovnih velikodostojnika, spominje kao uesnik sudskog zasjedanja i kefalija kir Kutlu-bej, zamjenik namjesnika Hetir-pae (gr. Hetir<osm.
Xr). Moin upuuje na najznaajnije analize ove predragocjene isprave u radovima Georgija Ostrogorskog posveenim kasnovizantijskoj Serskoj oblasti te smom gradu Serezu. Takoe vid. Heath W. Lowry, The Shaping of the Ottoman Balkans, 1300-1500. The
Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece, (stanbul: Baheehir University Publications), 2008, passim. Ranije Lowryjeve studije o ranoosmanskom Lemnosu takoe su relevantne za ovo pitanje, posebno u vezi sa njegovom analizom
jedne crkvene presude sa Lemnosa nastale u ranoosmanskom razdoblju. U citiranoj knjizi
dati su podrobni bibliografski podaci o pomenutom pitanju.
Stojan Novakovi, Tursko Carstvo pred Srpski ustanak 1780-1804, (Beograd: Srpska
knjievna zadruga), 1906.
85

Vid. Letopis Matice srpske, april-maj 1966, gdje je, po prvi put, objavljen veliki ogled
Radovana Samardia o Stojanu Novakoviu kao historiaru. Uz pregrt ogled o Novakoviu iz pera Sime M. irkovia, objavljivanih od poetka ezdesetih godina XX vijeka do poetka XXI vijeka, te uz irkoviev predani rad na novim, kritikim izdanjima
najznaajnijih Novakovievih spis, Samardiev trud oko historiografskog djela Stojana
Novakovia ostaje najznaajnije to je napisano o tom, uz Ruvarca, najveem srpskom
historiaru uopte. Up. Stojan Novakovi, Srbi i Turci XIV i XV veka, ed. i kom. Sima
M. irkovi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1960; idem, Selo, ed. i kom. Sima M.
irkovi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1965; idem, Istorija i tradicija. Izabrani
radovi, ed. i kom. Sima M. irkovi, (Beograd: Srpska knjievna zadruga), 1982.
86

Radovan Samardi, Predgovor: Stojan Novakovi u srpskoj istoriografiji, in: Stojan

Novakovi, Iz srpske istorije, Srpska Knjievnost u sto knjiga, 63, ed. Radovan Samardi,
(Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i Srpska knjievna zadruga), 1972, pp. 7-62, na pp.
45-46 gdje je, ve tada, istaknut znaaj Novakovievog bavljenja pojavnim oblicima avtonomnoga oblasnog ili upskog (kneinskog) ivota na Balkanu uopte i meu Srbima
posebno. U pitanje kako se to Novakovievo istraivako interesovanje odnosi sa kasnijim
spisima te pogledima Vase ubrilovia te Branislava ureva na pitanje autonomij na
osmanskom Balkanu Samardi, veoma mudro, s obzirom na tadanje prilike i drutveni
kontekst historiografije u SFRJ te ulogu Branislava ureva u tim procesima, nije ulazio. Kao dobar prijatelj i Branislava M. Nedeljkovia i Hazima abanovia, Samardi je
morao veoma dobro znati kakve su bile urevljeve osvetnike sposobnosti, onda kada
je urev nalazio za shodno da ih primijeni. Kratkotrajni sarajevski profesionalni univerzitetski boravak Branislava M. Nedeljkovia, vrsnog pravnog historiara te sociologa,
ali i prvoklasnog filologa, inae marksista socijaldemokratskog ivkotopalovievskog (nepejorativno!) tipa, bio je prekinut poslije serije nekontrolisanih napada u kojima je urev opetovano optuivao Nedeljkovia za odstupanja od marxizma , za sitno-buroaski
87

72

...Stoga nam se inilo potrebno da naroito promotrimo sve pojave

avtonomnoga oblasnog ili upskog (kneinskog) ivota u Turskom Carstvu.
Starali smo se koliko se moglo da iznaemo i da pokaemo avtonomni upravni tip balkanskih zemalja. Sami smo se zaudili naavi u njemu veoma
mnogo srednjevekovne tradicije iz vremena pre turske najezde. Radoznali
posmatralac poznae u njemu ne jednu starinsku crtu avtonomnoga ivota
balkanskih naroda. Taj zborni pregled starih etnografskih navika u drutvenome i pravnom ivotu balkanskih plemena i narod objanjava mnogu i
mnogu crtu u prvim zahtevima srpskih izaslanika i u Petrogradu, i u Beu,
i u Carigradu, pre nego to su (od 1807 i u napredak) srpski zahtevi uliu
onovremenu rusku dravnu politiku, ocepivi se od prethodne etnografske
i kulturne zajednice sa svojim balkanskim zemljacima i usvojivi dravni
monarhiki oblik ruskoga tipa za obrazac novih svojih elja i uredaba....88
Nisu ni Vaso ubrilovi niti Branislav urev bili prvi koji su uveli u
nauku pitanje lokalnih i vaskolikih drugih autonomij na osmanskom Balkanu, nego je to bio upravo Stojan Novakovi. I dok e Vaso ubrilovi, ipak,
indirektno priznati i prvenstvo i tanost Novakovievih pogleda na problem
revizionizam te turkofiliju. Vid. Branislav urev, Prilog pitanju razvitka i karaktera
tursko-osmanskog feudalizma Timarsko-spahiskog ureenja (Skica),Godinjak Istoriskog drutva Bosne i Hercegovine, 1, 1949, pp. 101-67, brutalni ideoloki obojeni napadi
na Nedeljkovia nalaze se na pp. 102, 105, 111-12, 115-16, 118, 132-33, 135-36, 139-40,
146-47, 152, 156. urev je odstrel Nedeljkovia zapoeo na stranicama dnevnika Osloboenje koji je sve do 1990. godine bio de facto zvaninik CK KPJ/SKJ za BiH te se je
dobro znalo da, ako je neko kritikovan za idejna skretanja na stranicama tih novina,
partija ga je smatrala neprijateljem naroda, drave i KPJ/SKJ. Kasnije e, u drugoj svesci
istog Godinjaka, urev objaviti jo jedan dugi pamflet protiv Nedeljkovia. Ubrzo je
Nedeljkovi morao napustiti sarajevski Pravni fakultet te se skrasio u Dubrovniku kao
stalni spoljni saradnik Istorijskog instituta SANU pri Dravnom arhivu u Dubrovniku.
Meutim, dananja svjetska osmanistika i njeni pogledi na osmansko drutvo daleko su
blii pogledima Branislava M. Nedeljkovia nego nacional-marksizmu Branislava ureva. Nacional-marksizam Branislava ureva predstavljao je zapravo nazadak u odnosu
na shvatanje osmanskog drutva u srpskoj historiografiji od Stojan Novakovia preko
Vladimira orovia do Branislava M. Nedeljkovia. Osim toga, sasvim je jasno da se urev posluio ideolokom denuncijacijom kako bi iz Sarajeva uklonio opasnog takmaca.
Profesor Nedeljkovi bio je osoba sa izvanrednim darom za sintezu i pisao je kristalno
jasnim slobodanjovanovievskim stilom te je, kao takav, mogao igrati ulogu alternativnog
teoretiara meu sarajevskim osmanistima. A to se urevu nikako nije moglo svidjeti.
Da bi ouvao svoju premo u sarajevskoj intelektualnoj sredini, urev se morao otarasiti
Nedeljkovia. Dragocjene podatke o Nedeljkovievom sluaju saoptili su nam svojevremeno Nedim Filipovi, Duanka Bojani, Radovan Samardi, ing. Muhamed abanovi,
sin Hazima abanovia, dok je Hazim abanovi svojevremeno potanko obavijestio naeg
oca Muhameda Filipovia o itavoj aferi Nedeljkovi. Treba napomenuti da je Hazim abanovi bio i ostao najblii Nedeljkoviev prijatelj tokom njegovog djelovanja na Pravnom
fakultetu u Sarajevu, a to e veliko prijateljstvo trajati sve do abanovieve prerane i
tragine smrti 1971. godine.
Stojan Novakovi, Tursko Carstvo pred Srpski ustanak 1780-1804, pp. 4-5. Takoe
vid. idem, op. cit., pp. 138-290 sa detaljnom analizom raznolikih autonomnih rjeenja u
Osmanskom Carstvu koja ukljuuje i Novakovievo vienje poloaja Crne Gore i njenog
odnosa sa Osmanskim Carstvom.
88

73

balkanskih autonomij u periodu Turkokratije 89, dotle e urev bjeati kao

avo od krsta od svakog pominjanja Novakovia u kontekstu prouavanja
lokalnih te drugih autonomij na osmanskom Balkanu. Uzalud ete traiti
Novakovievo ime te njegovu pozamanu knjigu Tursko Carstvo pred Srpski
ustanak 1780-1804 u spisku upotrebljenih izvora i literature za urevljevu
rasprav(ic)u o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku90.
Ono to je urev napisao o karakteru autonomije Crne Gore u svojoj radnji
ne samo da parafrazira u mnogim dijelovima ono to su ve rekli Ruvarac, J.
N. Tomi te Stojan Novakovi, nego je urev u sintetiko-interpretativnom
pristupu problemu daleko ispod nivoa onoga to je Novakovi napisao o autonomiji Crne Gore jo 1906. godine91. urev parafrazira te marksizira Novakovieve poglede na pitanje autonomij u Osmanskom Carstvu, ali nigdje ne
pominje ni Novakovievo ime niti citira Novakoviev poznati spis iz 1906. godine. On se ak ne osvre ni na dio toga spisa koji direktno govori o problemu
crnogorske autonomije pod Osmanlijama, dio knjige u kome je Novakovi slijedio rezultate Jovana N. Tomia, ali i povezivao tomievsku faktografiju sa
problemima prolosti ostalih branskih zajednica preosmanskog Balkana92.
Te su Novakovieve konstatacije vrlo sline onome to e urev kasnije tvrditi, iznosei to kao svoj poseban doprinos koji se izdie iznad faktografske
zaljubljenosti u detalj u spisima Jovana N. Tomia. Dakle: kada se oduzme
marksistika frazeologija u urevljevom promiljanju poloaja Crne Gore,
Vaso ubrilovi, Drutveni elementi u delima Stojana Novakovia, predsednika Akademije nauka, Odabrani istorijski radovi, (Beograd: Narodna Knjiga), 1983, pp. 197-205,
na p. 204 gdje se veli: Kad je prouavao tursko feudalno drutvo i dravu u XVIII veku,
Novakovi se preteno sluio stranom literaturom. Njegovo gledite o sutini toga drutva, zasnovanog na timarskom i itlukom sistemu, bilo je u osnovnim crtama tano. On
utvruje kontinuitet razvoja srpskog patrijarhalnog drutva na selu i njegovih ustanova
jo od srednjeg veka...Novakovievi zakljuci (valjda: Novakovieve zakljuke?!?-op. N.
F.) o autonomijama i samoupravama u Turskom Carstvu i njihovim ulogama u nacionalnooslobodilakoj borbi balkanskih naroda, usvojila je i produbila savremena istorijska
nauka.. Ovo bi se moglo opisati kao, na momente, preotra i neosnovana ocjena o izvornoj
bazi Novakovieve analize autonomija u Osmanskom Carstvu, ali je bitno da je ubrilovi
spoznao i priznao Novakoviev primat u postavljanju problema, kao i injenicu da je kasnija nauka, iako oboruana raznovrsnijim te boljim izvorima, mogla samo potvrditi ono
to je Novakovi tako ingeniozno ocrtao na temelju izvor koji su katkada bili inferiorniji
od onih koje su, mnogo slabije, koristili naunici poslije njega. Time se potvruje, jo
jednom, istinitost maksime Luciena Febvrea koji je i rekao i napisao da nam izvori mogu
neto rei samo ukoliko znamo kako da ih neto pitamo.
89

Branislav urev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije, pp. 123-27.
90

91

idem, op. cit., pp. 89-100 et passim.

idem, op. cit., pp. 204-18, posebno na p. 206 (govori o Crnoj Gori kao osmanskom
kadiluku sa primjesama domaih autonomnih ustanov gdje se posebno istie uloga cetinjskog vladike), 207-08 (domae spahije, vojvode i zbor), 212-14 (opis procesa
selobratstvoplemekneina koji tako neodoljivo podsjea na urevljevu teoriju teritorijalizacije, na koju je bio neizmjerno ponosan te je progonio kroz iglene ui svakoga ko
se u svojim radovima nije dovoljno divio reenoj teoriji).
92

74

ne ostaje mnogo toga to ve nije bilo ranije, i bolje, reeno, kao to smo to ve
i istakli na vie mjesta, i povodom drugih primjera, u ovom radu.
U istom kljuu reificirane vlake paradigme sa malim slovom v, urev je tumaio porijeklo pomonog roda vojnuk u osmansko vojno-administrativnom sistemu te drutvu93. Problem vojnuk i njihovog porijekla te
karaktera urev je potpuno spekulativno okrenuo natrake tvrdei da su
vojnuci prvenstveno vlasi sa malim v, pa tek onda vojnuci. No, nije objasnio
na koji je nain te zato je osmanska administracija odnosno navodni srednjovjekovni prethodnik odluila da te vlahe sa malim slovom v preimenuje
u vojnuke , kao i kako se oni odnose sa Vlasima sa istim vojnim obavezama,
zabiljeenim u nemanjikim poveljama jo u XIV vijeku samo kao Vlasi, ali
sa izlistavanjem njihovih jasno vojnih obaveza. Ve je to dovoljan dokaz da
su Vlasi i vojnuci bili dvije sasvim razliite stvari ab ovo, ako se izvori itaju
bez urevljevskih prekoncepcija prema kojima sve specifino na osmanskom
Balkanu mora biti vlakog porijekla, i to u smislu kako on shvata sadrinu
izraza Vlah. To ne znai da Vlasi nisu mogli postajati vojnuci, ali vojnuki
red se ne moe objanjavati bilo Vlasima bilo fantazmagorinim vlasima sa
malim slovom v. Da se je u urevljevom istraivanju polo od postojeih
saznanj u vizantologiji o slobodnim seljacima-vojnicima i pronijarima94 te o
seljacima-plemiima na srednjovjekovnom Balkanu95 moglo se, veoma lako,
doi do rjeenja ta su zaista bili vojnuci i kako su zaista postali. Ni kasnija saznanja o pronijarima, stratiotima te slobodnim seljacima u Vizantiji96
te saznanja o seljacima-plemiima, vlasteliiima, sitnoj vlasteli-ratnicima,

Branislav urev, O vojnucima-sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pitanje

bosanskog agaluka, Glasnik Zemaljskog muzeja, n. s., 2, 1947, pp. 75-137.
93

Petar Mutafiev, Vojniki zemi i vojnici v Vizantija prez XIII-XIV v., Spisanie na
Blgarskata akademija na naukite, 27, 1923, pp. 1-114; Ernst Stein, Untersuchungen zur
sptbyzantinischen Verfassungs- und Wirtschaftsgeschichte, Mitteilungen zur osmanischen Geschichte, 2, 1923-25, pp. 1-62.
94

Teodor Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj dravi, 1, Istorija dravnog

prava, (Beograd: Univerzitet), 1931, pp. 11-46, 167-231 et passim, posebno na pp. 33-37,
ostaje remek-djelo historije srednjovjekovnih dravnih te upravnih prav uopte uzev.
Ogromna je teta to Taranovskijevo djelo o historiji prava nemanjike Srbije nikada nije
prevedeno ni na jedan svjetski jezik, jer bi time i svjetska nauka dobila siguran putokaz u
uporednoj historiji evropskih srednjovjekovnih prav. Neopravdani su prigovori Taranovskom sa navodnog njegovog pravnog formalizma, dogmatizma i spekulativnosti koje je na
njegovu adresu upuivala grupa srpskih medievista od Nikole Radojia preko Mihaila J.
Dinia sve do Sime M. irkovia. Razlike u metodu i cilju istraivanja prouzrokovale su
neshvatanje i/ili osporavanje Takoe vid. Aleksandar Solovjev, Seljaci-plemii u istoriji
jugoslovenskih prava, Arhiv za pravne i drutvene nauke, 25, 1935, pp. 455-64.
95

Georgije Ostrogorski,Elevteri. Prilog istoriji seljatva u Vizantiji, Zbornik Filozofskog

Fakulteta Univerziteta u Beogradu, 1, 1949, pp. 45-62; idem, Pronija. Prilog istoriji feudalizma u Vizantiji i u junoslovenskim zemljama, (Beograd: Vizantoloki Institut SAN),
1951; idem, O vizantijskim dravnim seljacima i vojnicima, Glas SAN, 214, Odeljenje
drutvenih nauka, 3, 1954, pp. 23-43.
96

75

nobilitiranim Vlasima itd. na kasnosrednjovjekovnom Balkanu97 nisu mogla

ponukati ureva da se zamisli nad svojom spekulativnom rekonstrukcijom
porijekla i karaktera vojnuk u Osmanskom Carstvu. No, ono to je urev uporno odbijao da uini, ostvario je makedonski historiar i osmanista
Aleksandar Stojanovski. U jednoj radnji, objavljenoj po prvi put jo sredinom
osamdesetih godina dvadesetog vijeka98, Stojanovski je dokazao da porijeklo
vojnuk ne treba traiti meu Vlasima odnosno volebnim vlasima sa malim
slovom v nego meu pronijarima te stratiotima kasne Vizantije te drav
Vizantijskog Komonvelta, kako bi to rekao knez Dmitrij Oboljenski, izuzetni
historiar i vizantolog koji je uveo tu kategoriju u analizu prolosti sistema
drav iji je zvanini vjeruju bilo Istono nikejsko-halkedonsko hrianstvo.
U tom smislu trebalo bi preispitati staru Truhelkinu tezu o tome da je sloj
bosanskih srednjovjekovnih vlasteliia preko ranoosmanskog te klasinoosmanskog vojnukluka zavrio u kasno-osmanskom agaluku, sloju sitinih
spahij i drugih vojnih redova u Bosni iza 1699. godine. urev se u pomenutoj studiji o vojnucima svim silama bio okomio na tu Truhelkinu (hipo)tezu.
No, ako se uzmu u obzir rezultati Mihaila J. Dinia iz njegove studije o humsko-trebinjskoj vlasteli te oni Stojanovskijevi iz navedene radnje o porijeklu
vojnuk, onda se namee zakljuak da Truhelka nije bio onoliko neutemeljen
u svojim gledanjima koliko nas je u to urev elio uvjeriti. Treba se prisjetiti da je i u drugim strukama potvrena Truhelkina intuitivna mo 99. To je bio
ovjek koji je poesto, intuicijom i bez mnogo dokaza prvog reda, bio na tragu
historijske istine ili je, ak tavie, ponekad iznosio neto to je bilo gotovo
identino sa kasnije izvorima utvrenom historijskom istinom, oslanjajui se
na svoj intuitivni dar te na malo izvor. Njegove spekulacije kasnija nauka
je gotovo uvijek potvrivala, dok e nauka morati jednog dana da izrijekom
odbaci veinu urevljevih historijskih interpretativnih kombinacija. Jasno
Ivan Boi, Srednjovekovni Patrovii, Istorijski asopis, 9-10, 1959, pp. 151-85, sa
izuzetno znaajnim metodolokim uputama o tome kako moemo razlikovati srednjovjekovnog Vlaha te nobilitiranog srednjovjekovnog sitnog plemia vlakog glavarskog porijekla od slobodnog seljaka-upljanina te sitnog plemia nevlakog porijekla; Mihailo J.
Dini, Humsko-trebinjska vlastela, (Beograd: SANU), 1967, sa izvanrednom dokumentacijom, ali bez boievske dubine u analizi; Ivan Boi, Plemeniti ljudi Poljiani u XV
veku, Glas SANU, 280, 1971, pp. 67-99.
97

Aleksandar Stojanovski, Poteklo i vaspostavuvanje na vojnikata sluba, Makedonija

vo turskoto srednovekovije (Od krajot na XIV pPoetkot na XVII vek), (Skopje: Kultura),
1989, pp. 91-108. Prva verzija objavljena jo poetkom osamdesetih godina XX vijeka u
Prilozima MANU. Interesantno je da urev nije komentarisao ovu raspravu, barem
koliko je nama poznato.
98

U jednom predavanju, odranom sredinom sedamdesetih godina XX vijeka na nekadanjoj Predavakoj tribini radnikog univerziteta uro akovi, pokojni akademik Borivoj
ovi govorio je o arheolokom radu ira Truhelke te je posebno istakao njegovu mo
intuitivne, ali pravilno usmjerene interpretacije. Bez previe dokaz, Truhelka je tako,
objanjavao je ovi, pretpostavio da je ilirsko stanovnitvo Glasinca pripadalo plemenu
Autarijat. Kasnija nauka je, neoborivim dokazima, potvrdila Truhelkin intuitivni prijedlog, zakljuio je pokojni ovi.
99

76

je da je uvijek bilo i da ima Ideenmachera i Ideenmachera, da se posluimo

jednom rjeju iz k. und k. akademskog argona. To bi se moglo rei drugaije:
nisu svi Ideenmacheri isti! li: Quod licet Jovi non licet bovi!
urevljev spis, izmeu ostaloga, posluio je akademiku edomiru
Popovu, predsjedniku Matice Srpske, ali i jogurt-revolucijskom likvidatoru
samostalne VANU te ekspertu krunskom svjedoku odbrane Slobodana Miloevia na sudu u Haagu100 to potvruje da je drug pa gospodin Popov ostao
vjeran Slobodanu Miloeviu do Miloevievog zemaljskog kraja, kao potvrda da je arhimandrit grgeteki Ilarion Ruvarac bio ne samo lo historiar,
nego i anacionalan101 tip(us). Inae, za Popova je mnogo vei strukovni zloin biti anacionalan nego biti lo historiar u uskom smislu rei. Kvalitet
jednog historiara, prema Popovu, utvruje se stepenom njegove odanosti
nacionalnoj zavetnoj misli, a tako eksplicitnu kriteriologiju ne nalazimo
ni u spisima takvih lumen kao to su bili akademik Pantelija Srekovi
te predani radnik na povesnici, a sve na polzu naroda svoga, tj. onaj fini na
Moralni aspekt injenice da su ljudi sa formalnim kredencijalima profesionalnih historiara (npr. edomir Popov, Mladen Ani) pristajali da budu eksperti-svjedoci odbrane
takvim monstrumima kao to su dva Slobodana, tj. istinski otac agresije na Bosnu te
genocida nad Bonjacima Miloevi te ruitelj Starog mosta u Mostaru Praljak, zasluuje podrobnu analizu sa aspekta poznavanja kako moralne patologije, tako i psihopatologije nacionalizma.
100

edomir Popov, Ilarion Ruvarac i Jovan Risti, Braa Ruvarac u srpskoj istoriografiji i kulturi. Zbornik radova sa naunog skupa, (Novi Sad i Sremska Mitrovica: SANU,
Ogranak i Muzej Srema), 1997, pp. 175-92. itav skup, zapravo loe maskirani pokuaj
revizije mjesta Ilariona Ruvarca u srpskoj kulturi, treba biti detaljno prouen u kontekstu ideolokih te politikih kretanja u Srbiji devedesetih godina XX vijeka uopte te,
posebno, u smislu odnosa toga skupa sa politikim programom i ideologijom Slobodana
Miloevia, Vojislava Kotunice, Vojislava eelja te grupe u SANU oko Dobrice osia i
Dejana Medakovia te Vasilija Krestia koja je, ranije, uestvovala u sastavljanju Memoranduma SANU. Zato su razne struje meu srpskim nacionalistima, od rigidnih nacional-marksista do rigidnih klero-nacionalista, nale zajedniki jezik u pokuaju unitenja
batine najveeg srpskog historiara, to je arhimandrit Ilarion Ruvarac, bez sumnje, bio,
takoe zasluuje detaljnu analizu koja prevazilazi cilj ovoga ogleda. Popovljeva ocjena i
Ristia i Ruvarca nategnuta je i ne moe izdrati provjeru bilo na primarnim izvorima,
bilo kada se uzmu u razmatranje historija historiografije te historija metoda u historiografiji. Nema razloga da se odstupi od ranijih i mnogo kompetentnijih ocjena o Ristiu:
Slobodan Jovanovi, O pristupnoj akademskoj besedi Jovana Ristia, Srpski knjievni
glasnik, 61, 2, 16. IX 1940, pp. 97-103, gdje je ukazano na to da Risti nikada nije pisao
iz isto naunih pobuda, nego i sa ciljem apologije sopstvenih politikih naela te sopstvenog politikog rada; Radovan Samardi, Utemeljitelj diplomatske istorije Srbije,
Pisci srpske istorije, 3, (Beograd: Prosveta), 1986, pp. 109-28, na p. 122, gdje je Ristievo
glavno djelo, diplomatska historija Srbije 1875-78, okarakterisano na sljedei nain: ...
Ristievo unoenje memoarskih elemenata u tkivo jedne istorijske studije dovodilo je do
pomeranja njenih unutranjih razmera isto kao i preterano navoenje dokumenata. Iako
napisano kao studija, njegovo delo se time u znatnoj meri pretvaralo u grau sakupljenu
i, ponekad, nagomilanu za ponovnu obradu istog predmeta. Uporedo s tim, smanjivao se
i stepen objektivnosti njegovog kazivanja uza sav njegov trud da naglaavanjem svoje
uloge i iznoenjem na videlo celih dokumenata povea verodostojnost iskazanog....
101

77

Kosovo otiavi ikica koji se zvae Milo S. Milojevi102. Jedan od najveih

patriotskih i strunih padova Ruvareve historiografije, prema Popovu, bio je
njegov spis Montenegrina u kome je Ruvarac, tvrdi Popov, neuspjeno pokuao da demistifikuje prolost Sparte Srpstva, odnosno Crne Gore103. Popov
ovdje oito slijedi urevljevu radnju, ali izbjegava da ga citira ili pomene.
Iako se i urev te Popov mogu opisati kao nacional-marksisti, urev nikada nije pisao u tvrdolinijakom, panegirikom stilu nekih Popovljevih ranih radova104. Zato je Popov izbjegavao pomenuti urevljevo ime, kada bi
autoritet koji je urev uivao jo vie pomogao njegovom projektu prevrednovanja Ruvareve historiografije? Odgovor je jednostavan: akademik Popov
se ustezao urevljevog imena, jer je urev bio factotum u tzv. autonomakoj VANU koju je stvarao prema eljama Stevana Doronjskog te Duana
Popovia, nekadanjih istaknutih vojvoanskih komunistikih funkcioner
autonomakih opredjeljenja. A upravo je akademik Popov, kao bojovnik jogurt-revolucije, stekao trajne nacionalne zasluge u politikom podjarmljivanju VANU i njenom pretvaranju u ogranak beogradske SANU vo vremja ono
kada je miloevievtina bila na vrhuncu moi i kad se pjevalo: Sad se narod
pita ko e nama da zameni Tita// Slobodan je ime plemenito. Sve to je akademika Popova pretvorilo u politiku te institucionalnu personu gratissimu
u Beogradu devedesetih godina te se Popov, ovjek koji je uao u dvije akademije te koji predsjedava tako uglednom institucijom kao to je Matica Srpska
na temelju dva udbenika iz opte historije XIX i XX vijeka, osjetio jednog
dana sigurnim i da opali iz svih mu raspoloivih merzer na poiveg arhimandrita Ruvarca. Iako Popov nije u stanju samostalno proitati niti jedan
jedini od izvor na brojnim jezicima koje je Ruvarac znao kao maternji mu
Prema Popovu, dokazi da je Ruvarac bio lo historiar su sljedei: a.) on je bio Srbin
koji je volio Evropu vie nego Srpstvo, dakle bio je neka pretea u Beogradu devedesetih
godina dvadesetog vijeka toliko omraenih mundijalist poput Latinke Perovi; b.) bio
je politiki odan Austro-Ugarskoj Monarhiji; c.) nije bio oduevljen prilikom proglaenja
Srpske Vojvodine 1848. godine, bivi skeptian u vezi s time smatrajui oito s pravom
da od toga narodnog komada sa pjevanjem i potpaljivanjem prangija nita biti nee, dok
je Jovan Risti na istoj ceremoniji propucavao iz kubure, a to, u Popovljevoj aksiologiji,
Ristia automatski proizvodi u rankeovskog historiara; d.) Ruvareva historijska istina
bila je uperena i naperena protiv Srba; e.) nije vjerovao u Seobu Srb pod arnojeviem
i imao je drugaije miljenje o tzv. Invitatoriji; f.) smatrao je grofa ora Brankovia
vindlerom samo da bi napakostio Ujedinjenoj omladini srpskoj koja je oboavala grofa
ora; g.) pisao je tendenciozno sa eljom da rashladi srpsko rodoljublje; g.) odbio je da
slui liturgiju u manastiru Vrdnik, 1889. godine, na Vidovdan, a povodom petstote godinjice Kosovske bitke od 1389. Horribile lectu! Ako je i od historiara AF-a u Vojvodini
te kasnijeg diplomatskog historiara, previe je! Vid. edomir Popov, art. cit., pp. 185-89.
102

103

edomir Popov, art. cit., p. 189.

Jedan od ranih radova akademika Popova posveen je historiji AF-a u Vojvodini i

spada prije u historiju politike te partijske propagande, nego u historiju historiografije.
Jednom ideolog i propagandista, uvijek ideolog i propagandista. Ideologije se, dodue,
mijenjaju, ali ideolog ostaje ideolog. Inae, ne radi se o izuzetku, nego o pravilu u intelektualnom ivotu tranzicijskih dravica nastalih na razvalinama Titove Jugoslavije.
104

78

srpski105, akademik Popov se usudio da tvrdi kako je memoarista, politiar

i diplomata Jovan Risti bio daleko vei historiar od arhimandrita Ilariona
Ruvarca106. U tu svrhu, kao to smo pokazali, posluila mu je i urevljeva
rasprava o turskoj vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku.
Namee se potreba da se osvrnemo na post mortem sudbinu urevljevog lika i djela u ratnoj te daytonskoj Bosni, kao i na neke aspekte njegovog
djelovanja u Sarajevu poslije povratka u isti grad krajem osamdesetih godina XX vijeka te njegovog naputanja ratnog Sarajeva, drugog preseljenja u
Novi Sad, gdje je ubrzo, tokom 1993. godine, i umro. Inspirisan nekim isto
privatnim motivima, od kojih je jedan bio i obezbjeivanje stambene ugodnosti svojim unucima o emu sasvim sluajno neto znamo107, ali i uznemiren
efektima jogurt-revolucije u Novom Sadu108, urev se, ubrzo iza jogurt-revolucije, vratio u Sarajevo. To je bio politiki veoma mudar potez, ali se mora
priznati da urev nije uinio nita da svojim nespornim ugledom javnog
radnika i optepriznatog autoriteta zatiti likove i politiku batinu ljudi, paRuvarev sitni prilog o izrazu jezik kao tehnikom terminu za uhodu te zarobljenikainformatora, pretampan u zborniku Ruvarevih radova koji je Nikola Radoji priredio
za raun SKA i objavio pod naslovom Ruvarev zbornik jo 1934. godine, predstavlja domet u svjetskim razmjerama. Ruvareva opaska da je tehniki izraz jezik znaio isto ne
samo meu Osmanlijama te na srednjovjekovnom i osmanskom Balkanu nego i u dalekoj
ranohabzburkoj Flandriji, ima ne samo kulturnohistorijsku vrijednost i ne govori jedino
o zapanjujuoj erudiciji grgetekog samotnjaka nego ima i direktnu relevantnost za optelingvistiku opservaciju kako metaforiki jezik dolazi do slinih semantikih izbor i
onda kada je oito da se ne radi o kulturno uslovljenim posuenicama. Oito je da je jezik
novovjekovnih Flamanaca, potpuno nezavisno od jezikog izbora narod Male Azije te
Balkana, u priblino istom razdoblju doao do slinog izbora, odabirom jednog karakteristinog semantikog pomaka u leksici svakodnevne komunikacije.
105

Vrijedi citirati Popovljev dubokoumni zakljuak: Sve u svemu ta zakljuiti o paraleli

Ruvarac-Risti? Prvi je znaajnija pojava u istorijskoj nauci, drugi jai rodoljub i stamenija linost na svim poljima, pa i na istoriografskom., edomir Popov, art. cit., p. 190. Za
Popova, oito je to, rodoljublje je bitnije od historiografske kritinosti te vladanja zanatom
historiarevim. Ovako direktan nije bio ni pokojni akademik Pantelija Srekovi, a sigurni smo da je vie drao do historiarevog zanata od akademika Popova. Dok ovo piemo,
prisjeamo se naeg profesora na Univerzitetu u Beu, pokojnog Andreasa Tietzea, osmaniste i turkologa koji je svoj doktorat historijskih nauka stekao na Univerzitetu u Beu
kod Alfonsa Dopscha, jednog od otaca drutvene i ekonomske historije u XX vijeku. Alfons
Dopsch je obiavao govoriti, pripovijedao nam je Tietze, da neke grane historiografije
zaglupljuju, ali da diplomatska historija zaglupljuje apsolutno. A ta bi austro-ugarski
staroliberal Dopsch, izmeu ostalog i autoritet za pitanje zadruge kao drutvenog oblika
te uitelj Vasilja Popovia, tek mogao rei na goreopisani mi-ma diplomatske historije,
nacional-marksizma, rodoljublja, i oboavanja nacionalne stamenosti kao profesionalnog kvaliteta u historiografiji?
106

Unuka pokojnog ureva, koju smo dobro poznavali jo od osnovno-kolskih dana i

koja je bila osobito draga svome djedu jer je pokazivala jasne sklonosti za nauni rad,
pruila nam je, jo 1989. godine, neke podatke na kojima moemo temeljiti ovu tvrdnju.
107

U jednom razgovoru u biblioteci Orijentalnog instituta koji smo vodili 1989. godine,
urev nam je saoptio da mu se odnedavna nita ne svia u Novom Sadu i da ovinizam i dootvo sada tamo divljaju.
108

79

lih politiar iz Novog Sada, kojima je toliko mnogo dugovao. To baca posebnu svjetlost na moralnu prirodu te mjeru urevljevog oportunizma. Kada
se govori o osobama koje su toliko mnogo valjale urevu poslije njegovog
prvog prelaska u Novi Sad oko 1979/80. godine, onda se, naravno, radi o tzv.
autonomaima kao to su Duan Popovi te Stevan Doronjski, te o njihovim politikim tienicima, mlaem kadru vojvoanske autonomake SKJnomenklature. To su bili ljudi koje je miloevievska propagandna maina
blatila na najgori nain, a u sluaju Doronjskog, to je bilo zaista ogavno,
pljuvalo se po odavno mrtvom ovjeku.
Iako se urevljevo voditeljsko djelovanje u nekadanjem projektu
Istorija naroda BiH te njegova urednika djelatnost u funkciji strukovnog
urednika za historiju u bosanskoj redakciji drugog izdanja Enciklopedije Jugoslavije ne mogu opisati drugaije nego fijasko, Sarajevo je ureva doekalo ponovo rairenih ruku. No, kada je Sarajevo stavljeno pod opsadu, kada
je u maju 1992. godine spaljen Orijentalni Institut koji je urev registrovao
1950. godine, kada je Bosna doivjela agresiju od strane vojnih snaga SRJ,
kada su paravojne secesionistike snage Radovana Karadia potpomagane
i savjetovane kadrom i orujem vojske SRJ krenule na put genocida nad Bonjacima, razaranja bosanskih gradova, unitenja tragova islamske te katolike kulture na tlu Bosne, urev je znakovito utio o svemu tome. Njegova
javna rije znaila bi mnogo u tom trenutku, ali nije je bilo. Ubrzo po agresiji
na Bosnu te poetku opsade Sarajeva, urev se ponovo odselio u Novi Sad,
gdje je, nedugo iza toga, i preminuo.
U Sarajevu izvjesni krugovi rade ve due vremena na stvaranju jednog neosnovanog kulta Branislava ureva, a da ak i ne poznaju njegov nauni i javni rad. urev se izmatava u prototip tzv. potenog, graanskog
te multi-kulti Srbina koji je potreban onima koji stalno diple o multi-kulti
Bosni, a zapravo od Bosne prave neto drugo. U tom smislu treba itati i
odluku neke komisije grada Sarajeva koja je drevnoj ulici u strogom centru
grada nazvanoj jo prije mnogo i mnogo decenija po Dositeju Obradoviu,
skinula ime toga ovjeka i nadjenula joj ime Branislava ureva. Mislimo
da Branislav urev zasluuje ulicu sa svojim imenom u Sarajevu, ali ne mislimo da se to moralo raditi na raun racionaliste, slobodoumnika, antiklerikalca, te ekumeniste Dositeja Obradovia koji sigurno nije bio etnik, kako
se o dotinom ovjeku, preminulom 1811. godine, izjasnio jedan kulturni autoritet iz tzv. Centrale stranke SDA, inae doktor historije jugoslovenskih
knjievnosti. Takav smo odgovor dobili na moje pitanje zato je Dositejeva
ulica u Sarajevu preimenovana u Branislava ureva ulicu. Da je dotini
doktor historije jugoslovenskih knjievnosti ikada proitao ita od Jovana
Skerlia109 preko Midhata Begia110 do Mee Selimovia111, znao bi da je rijetko ko kao Dositej Obradovi imao jo oko 1804. godine tako negativan stav
o svakoj formi etnike netrpeljivosti, a posebno one kontaminirane vjerskim
predrasudama. Iako je Alija Izetbegovi u nastupnom govoru poslije pobjede
na izborima 1990. godine izriito obeao da nee biti mijenjanja ulica112,
elei da ukae kako se on ne misli ponaati kao eneral Tuman u Hrvatskoj,
80

ubrzo iza 1992. godine u Sarajevu je nestalo i Vukove i Dositejeve ulice, kao i
mnogih drugih sa raznoliko moralno-politiki nepodobnim imenima. Ali, eto,
dobili smo ulicu Branislava ureva, to je, priznaete, ipak neto. Kako smo
se nadali, dobro smo se udali, govorili su nai stari sva etiri zakona u Bosni.
U sklopu ove opisane (zlo)upotrebe lika i djela Branislava ureva,
izvjesni medijski krugovi koji nisu ba vini itanju historiografije tvrdili su,
Jovan Skerli, Dositej Obradovi, Studije, 1, ed. Radomir Konstantinovi, Srpska knjievnost u sto knjiga, 67, (Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i Srpska knjievna zadruga),
1971, pp. 45-54. Skerlieva analiza Dositeja sasvim je tana, ali je njegova analiza Vuka
kao antipoda Dositejevog koja je postala veoma uplivna u kasnijoj literaturi u izvjesnoj
mjeri nategnuta. Vuk jeste bio ovjek kome su narod, narodni duh i pravoslavlje znaili
mnogo, ali je Vuk, jedan od najpametnijih ljudi to su ih Juni Sloveni dali uopte, imao
vrlo istanan sluh za svu slojevitost zajednikog ivljenja raznih zajednica u Osmanskom
Carstvu to posvjedouju njegove biljeke o tzv. duevnim Turcima u Srbiji. ak tavie,
Vuk koji je neizmjerno cijenio historijsku batinu Karaorevu u kontekstu onoga to e
Stojan Novakovi kasnije nazvati vaskrs drave srpske, imao je isto tako intelektualne
i moralne kurai da neuvijeno progovori o Karaorevoj ulozi u pokoljima muslimanskog
stanovnitva Novopazarskog sandaka 1809. godine. Piui, u jednom svom uvenom spisu, o Karaorevoj ulozi u pokoljima muslimana Sjenice 1809. godine, Vuk iznosi: to g.
M. Milievi veli da ovaj dogaaj na Sjenici oevici priaju protivno mome kazivanju, ja
slobodno mogu rei i dokazati da to prianje nije istinito. Meni je ono kao to sam kazao u
knjizi pripovijedao knez Milo Obrenovi, a potom Vui Perii, koji su obojica ondje bili i
sve oima gledali, i knez Milo je jo dodavao kako je u srpskome logoru gledao tursku enu
mrtvu gdje lei, a malo dijete ivo uza nju i drpa je za sisu kao toboe da sisa; (podcrtao
N.F.).... Vuk Stef. Karadi, Odbrana od ruenja i kuenja,Kritike i polemike, 2, ed.
uro Gavela, Srpska knjievnost u sto knjiga, 13, (Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i
Srpska knjievna zadruga), 1971, pp. 274-85, na p. 282,. Inae, itav spis pokazuje Vukovo i poznavanje i slijeenje Von Rankeovog principa da se historija pie wie es eigentlich
gewesen to u naoj literaturi, ak i u spisima Radovana Samardia o Vuku, nije bilo
dovoljno naglaeno. A da je Vuk bio rankeovac sasvim je normalno pretpostaviti, kada se
prisjetimo koliko su prisni bili Vuk i Leopold von Ranke, a Von Ranke nije troio svoje
dragocjeno i dobro isplanirano vrijeme na neznalice i tupane. Osjeamo potrebu da ovo
napiemo jer je svojevremeno dr. Mladen Ani, sarajevski te beogradski ak, nekadanji
kustos spomen-obiljeja ilegalcima i palim borcima Sarajeva na Vracama te dananji poslenik na hrvatskoj nacionalnoj historiji u Zadru te Zagrebu, na stranicama mostarskog
magazina Status, glasila koje finansiraju ministarstva te fondacije i Federacije BiH i Republike Hrvatske, kao i izvjesne privatne zaklade demokranske usmjerenosti, osjetio
potrebu da iskae svoje miljenje o nepismenosti, neukosti, gluposti itd. Vuka Stefanovia
Karadia. Niko ni u Sarajevu ni u Mostaru nije naao za shodno da neto napie o tim
Anievim marginalijama.
109

Midhat Begi, Jovan Skerli. ovek i delo, (Beograd: Prosveta), 1966, pp. 157, 184,
189-90, 199, 222-23, 256, 261, gdje je analizirano na koji su nain Dositejev antiklerikalni
ekumenizam te Freidenkerei bili Skerlievi uzori.
110

Mea Selimovi, Za i protiv Vuka, passim, gdje je majstorski raspravljeno ta smo dobili Vukovim trijumfom, a ta smo izgubili marginalizacijom ljudi kao to su bili Gavril
Stefanovi-Venclovi, Dositej, Lukijan Muicki.
111

Ta specifina napomena bila je dio jednog od prvih intervjua koje je Alija Izetbegovi
dao odmah po objavljenju rezultat prvih viestranakih izbor u Bosni i Hercegovini iza
1991. godine.
112

81

povodom skupa u ANUBiH, da je Branislav urev najznaajniji historiar

u prolosti Bosne uopte. To jednostavno ne stoji. Tri najznaajnija bosanska historiara su bili i ostali Nedim Filipovi, Hazim abanovi i Milorad
Ekmei, i to je tvrdnja koju ak ne treba posebno ni dokazivati. ak i u
smoj osmanistici mogue je lako dokazati da su opusi Hamida Hadibegia,
Adema Handia, Avda Sueske, Ahmeda S. Aliia daleko znaajniji od svega to je urev dao u osmanistici. Ponudimosamo jednu ilustraciju: svaki
italac poznatog lanka o terminu izya u drugom izdanju leidenske Enciklopedije Islama koji je napisao Halil nalck moe proitati u tom lanku kako
nalck smatra knjigu Hamida Hadibegia o glavarini u Osmanskom Carstvu, objavljenu u izdanju sarajevskog Orijentalnog instituta 1966. godine,
fundamentalnom studijom o problemu glavarine u Osmanlija.
U ocjeni naunog opusa Branislava ureva njegovi osmanistiki spisi sigurno nee zauzeti poasno mjesto. Zato je to tako ve su razrijeili,
i to poodavno, Hazim abanovi113 i Duanka Bojani114, a, bogme, i Glia
Elezovi115. On e u osmanistici ostati zabiljeen ne kao istraiva, nego kao
organizator, prvi direktor Orijentalnog instituta. urevljev zasigurno najbitniji doprinos historiografiji u uem smislu rijei jeste, uza svu ponekad
napadnu nacional-marksistiku pravovjernost, i danas itljiva sinteza bez
kritikog aparata o ulozi crkve u starijoj historiji srpskog naroda116. Prema
naem miljenju, najznaajniji dio urevljevog naunog opusa uopte jesu
njegovi prilozi iz historijske metodologije te njegova polemika sa Mirjanom
Gross117, u kojoj je urev pokazao ne samo zavidno poznavanje marksizma
te historijske metodologije, nego je suvereno te neiskompleksirano odvratio
Grossovoj na njenim na momente krajnje niskim udarcima, popraenim kulturnim predrasudama o primitivcima sa Istoka te agramerskim klajnbirgerajom inspirisanim kvaziintelektualnom arogancijom.
A to se tie radnje o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i
XVII vijeku, sljedee je jasno: urev taj problem nije razrijeio, nego ga je
nepotrebno te samoreklamerski zamrsio. Put ka istinskom razrjeenju toga
pitanja dobrim dijelom je trasirala Duanka Bojani, oslanjajui se na neoborive rezultate Ilariona Ruvarca, Jovana N. Tomia, Ivana Boia, Gligora
113

Hazim abanovi, Moralni i nauni nivo jednog napisa Branislava ureva.

114

Duanka Bojani, ta znae podaci o sjenikim Vlasima u popisu iz 1455. godine.

Glia Elezovi, Povodom knjige Branislava ureva Turska vlast u Crnoj Gori u XVI
i XVII veku .
115

Branislav urev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, (Sarajevo: Svjetlost),
1964. Djelo se mora paralelno itati sa sljedeim knjigama i prilozima: Dr oko Slijepevi, Istorija Srpske pravoslavne crkve, 1. Knjiga: Od pokrtavanja Srba do kraja XVIII
veka, (Diseldorf: Srpska pravoslavna eparhija za Zapadnu Evropu), 1978; Vaso ubrilovi, Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od XV do XIX veka, Odabrani istorijski radovi, pp. 85-107, (objavljeno po prvi put 1960. godine). ubrilovi je bio odlian sintetiar,
a to potvruje i citirani lanak. Samo, tamo gdje slijedi urevljeve spekulacije, kvalitet
ubrilovievog sintetskog pregleda osjetno pada.
116

117

Vid. detaljan osvrt dra Dina Mujadevia u ovom zborniku.

82

Stanojevia, zatim na svoje filoloki besprekorno itanje najteih osmanskih

izvor, te na svoj neponovljivi dar postavljanja istinski vanih pitanja istim
tim osmanskim izvorima. To je bila svjetska nauka u pravom smislu, a ne
urevljeve spekulacije bilo o crnogorskoj autonomiji, bilo o sjenikim Vlasima koji su navodno ivjeli pod malim vunenim atorima na peterskom
viemetarskom snijegu, bilo o pretpostavljenom doseljavanju desetina i desetina hiljada ljudi iz Stare Hercegovine u Smederevski sandak i Branievski
subailuk, a da isti proces niti jedan jedini osmanski te srpski izvor jednim
slovcem ne zabiljei, etc., etc., etc. ...

Zusammenfassung

DIE FRAGE DER OSMANISCHEN HERRSCHAFT IN MONTENEGRO,

DIE ENTWICKLUNG DER JUGOSLAWISCHEN OSMANISTIK
UND BRANISLAV UREV
In der vorliegenden Arbeit wurde die Doktorarbeit Branislav urevs
ber den Charakter der osmanischen Herrschaft in Montenegro, die in SAN
(Serbische Akademie der Wissenschaften) 1952 verteidigt und in Sarajevo
1953 verffentlicht wurde. Es wurde festgestellt, dass dieses Werk einen
spekulativen Versuch auf Basis der zuverlssigen Forschungen von Ilarion
Ruvarc und Jovana N. Tomi darstellt. Das, was in der Dissertation und im
Buch wertvoll ist, wurde schon, und zwar besser, von Ruvarc, Tomi und
anderen Autoren gesagt, und urevs origineller Beitrag darin kann er der
Kritik nicht standhalten.
Es wurde ebenfalls festgestellt, dass urevs Herangehensweise an
das Problem der Wallachen auf dem Balkan einen groen Rckschritt im
Vergleich zu dem, was unsere Wissenschaft bis 1945 geleistet hatte, darstellte. urev, mit dem marxistischen Vokabular geschmckt, hat mit seiner
Festlegung der Wallachen auf den kleinen Buchstaben w, bzw. mit seiner
Feststellung, dass der Name und die Einrichtungen der Wallachen die gesellschaftliche Ordnung und nicht die ethnische Zugehrigkeit bezeichnete,
groe Zugestndnisse gegenber dem serbischen Nationalismus gemacht
hat, womit er dem Erbe der kritischen Historiographie sowohl in der serbischen als auch in der jugoslawischen Kultur einen Schaden zugefgt hat.
Eine solche ideologisierte historiographische Herangehensweise urevs
nannten wir hier Nationalmarxismus.
Es wurden auch der Charakter und die Herkunft des ffentlichen
Wirkens urevs in der Historiographie und in der Osmanistik Jugosla83

wiens analysiert. Es wurde festgestellt, dass er die Neigung hatte, in der

Wissenschaft politische Urteile zu fllen und anderen seine Standpunkte
aufzuzwingen, ohne bei der Auswahl der Mittel dazu besonders whlerisch
zu sein. Es wurde in diesem Sinne auf seine brutalen ideologischen und
ad-hominem-Angriffe auf Branislav M. Nedeljkovi, Hazim abanovi und
Duanka Bojani hingewiesen.
Was die Fragen des Charakters der osmanischen Herrschaft in Montenegro und der Rolle der Wallachen in der Geschichte des osmanischen Balkans angeht, wurde diese Problematik, vom Irrweg, auf die sie urev gebracht hat, durch Duanka Bojani mit ernsthafter Arbeit mit erstrangigen
historischen Quellen auf den Weg der historischen Wahrheit zurckgeholt;
durch eine Persnlichkeit also, die Gegenstand des sicherlich brutalsten
Versuchs urevs war, eine Andersdenkende und ernsthafte wissenschaftliche Konkurrentin durch Pamphlete zu beseitigen.

84

ZNAAJ BRANISLAVA UREVA ZA IZUAVANJE

HISTORIJE CRNE GORE
Adnan Pepi
Podgorica

Danas kada se u Crnoj Gori pomene ime akademika Branislava ureva ima se u vidu naunik koji je dao neprocjenjiv doprinos crnogorskoj historiografiji. Ujedno, on je jedan od rijetkih koji je prolost Crne Gore izuavao
na temeljima osmanske arhivske grae, a svakako najznaajniji.
Akademik Branislav urev je roen u Vojvodini. Radio je i ivio u
Bosni i Hercegovini. Najznaajnija djela napisao je o Crnoj Gori. Potekao iz
ravniarske Vojvodine, nauno interesovanje ga je usmjerilo na to da se bavi
izuavanjem brdovite i planinske Crne Gore. Sarajevo i Bosna i Hercegovina
su u odnosu na Vojvodinu visoiji predjeli, ali u odnosu na Crnu Goru su nii.
Oito da je u Sarajevu pronaao ono to mu je trebalo za izuavanje prolosti
Crne Gore.
Interesovanje Branislava ureva za prolost Crne Gore je zapoelo,
po sopstvenom iskazu, studijskim boravkom u Istanbulu. Tom prilikom je
pronaao dva deftera crnogorskog sandaka iz vremena Skender bega Crnojevia. Jedan je datiran iz 1521., a drugi iz 1523. godine. Susret s dva dragocjena deftera o Crnoj Gori ga je opredijelilo da svoje nauno interesovanje
posveti ovoj maloj zemlji. U prilog mu je ila injenica da se do tog vremena
u Crnoj Gori nije pridavalo potrebne vanosti grai osmanskog porijekla.
Tadanja crnogorska historiografija je posveivala vei znaaj dokumetima
sopstvene provenijencije, koja su se poela intenzivno prouavati. U crnogorskoj historiografiji toga vremena velika vanost je pridavana i dokumentaciji
venecijanske, ruske i austrijske provenijencije, koja su se znaajnije poela
istraivati u Crnoj Gori ili su znaajno istraivana u susjednim republikama.
Za prouavanje osmanske grae tada u Crnoj Gori nije postajao kadar,
a donekle ni volja da se radi na njegovom stvaranju. Sve u svemu, pronalazak dva znaajna historijska izvora iz prolosti Crne Gore naveo je Branislava ureva da se posveti njihovim prouavanjima. Svoj prvi, kratkotrajni,
susret s defterima iskoristio je da ih zapie.
85

Svoje prve impresije o pronaenim defterima objavio je 1940. godine

u asopisu Zapisi, god XIII, knj. XXIV, br. 1, 26-29. Zapisi su izlazili na Cetinju. U spomenutom asopisu je po prvi put upoznao crnogorsku naunu
javnost o postojanju dva dragocjena izvora za prouavanje njene prolosti.
Svakako je prvi susret s defterima o Crnoj Gori usmjerio ovog velikog znanstvenog radnika da se njima znaajnije posveti. Svoj sljedei boravak u Istanbulu iskoristio je da mikrofilmuje deftere. Sa snimanjem deftera dobio je
mogunost da ih u cijelosti obradi. Rezultat toga je objavljivanje oba deftera.
Prvi tom je objavljen 1968, a drugi pet godina kasnije, 1973. godine. Drugi je
raen u suradnji sa Lamijom Hadiosmanovi.
S njihovim objavljivanjem dao je neprocjenjiv doprinos crnogorskoj historiografiji obogaujui je novom vrstom dokumenata.
Objavljivanjem dva deftera za crnogorski sandak iz vremena Skender
bega Crnojevia urev nije samo dao ogroman doprinos crnogorskoj historiografiji, ve je udario temelje i novom i drugaijem sagledavanju historijskih
prilika u Crnoj Gori u 16. stoljeu. U Crnoj Gori su ova dva deftera temeljna
za prouavanje mnogih pitanja iz njene prolosti. Stoga ne udi injenica
da ih danas u Crnoj Gori, pored historiara, koriste mnogi znatieljnici radi
dobijanja potrebnih saznanja o prolosti svojih krajeva ili svojih bratstava,
odnosno plemena.
Prije objavljivanja gorepomenutih deftera Branislav urev je radio
na izradi doktorske disertacije Kakva je bila turska vlast u Crnoj Gori u XVI
i XVII veku. Studija je objavljena pod nazivom Turska vlast u Crnoj Gori
u XVI i XVII veku, prilog jednom nereenom pitanju iz nae istorije. Objavljena je u Sarajevu 1953. godine. Zanimljivo je istai da su dva najznaajnija
djela iz prolosti Crne Gore objavljena u Sarajevu, u Bosni i Hercegovini.
Studija je objavljena od strane Svjetlosti, u to vrijeme jedne od najznaajnijih izdavakih kua, dok je deftere je objavila Akademija nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine. Da li sluajno ili ne, ali dva veoma znaajna djela koja
imaju za tematiku prolost Crne Gore iz vremena osmanske vladavine objavljena su u ovom gradu, koji je, oito, imao vie sluha od drugih, prvenstveno
od onih iz Crne Gore.
Za razliku od gorepomenutih djela svoje naune radove koji su tretirali
prolost Crne Gore Branislav urev je objavljivao u raznim asopisima,
znaajan dio i u Crnoj Gori. U Crnoj Gori je objavljena jedna knjiga koja
nasi naslov Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena. Knjiga je objavljena od strane Crnogorske akademija nauka i umjetnosti
1984. godine u tadanjem Titogradu. U knjizi su sadrani ranije objavljeni
lanci, ukupno njih osam. Od tih radova tri su objavljena u Bosni i Hercegovini, jedan u asopisu Radovi Naunog drutva Bosne i Hercegovine, drugi
u Godinjaku Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, dok je trei od radova
izlaganje sa simpozijuma u organizaciji Naunog drutva Bosne i Hercegovine. etiri rada su ranije bila objavljena u Crnoj Gori, tri u Istorijskim zapisima, asopisu Istorijskog instituta Crne Gore, a jedan je izlaganje sa skupa,
dok je jedan rad ranije bio objavljen u Ljubljani, u asopisu Zgodovinski.
86

Prema sopstvenom iskazu u predgovoru knjige, radovi su objavljeni u

drugom popravljenom izdanju, a neke je radove dopunio novim podacima,
veoma znaajnim.
Prvi rad u knjizi je Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena (Popis Hota, Kua, Pipera i Klimenata iz 1497. godine). Rad je ranije
objavljen u Radovima Naunog drutva Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo,
1954, 165-220. Kao i to radni naslov ukazuje, osnovni izvor koji se koristio
za ovaj rad je osmanski popis pomenutih plemena iz 1497. godine, nastao
pripajanjem istih osmanskoj dravi nakon to je Crna Gora 1496. godine,
ukljuena u osmanski administrativni sistem. U radu su koriteni i podaci iz
deftera datiranog 1485. godine za skadarski sandak, a koji se odnose na popis Kua, Bjelopavlia, Hota i Pipera. Pored podataka deftera iz 1485. i 1497.
godine koriteni su i podaci iz deftera za skadarski sandak iz 1570. godine i
to, kako se istie, za Bjelopavlie, Pipere, Klimente i Kue.
U radu Branislav urev razmatra etiri osnovna pitanja. Prvo pitanje je u vezi sa nastankom prvog popisa Crne Gore. Drugo, o problemu
organizacije popisanih plemena sa vrijednou koju imaju podaci o selima i
katunima za pitanje postanka plemena u Crnoj Gori i u Sjevernoj Albaniji.
Tree pitanje je o vrijednosti podataka o hrianskim spahijama u Piperima. etvrto pitanje je o tome kada i kako su pomenuta plemena priznavala
osmansku, tursku vlast.
U razmatranjima navedenih pitanja urev se, pored koritene osmanske arhivske grae, koristio znaajnim dijelom i drugih poznatih arhivskih
dokumenata, kao i radovima historiara (i etnografa) koji su razmatrali pitanje nastanka crnogorskih plemena, prvenstveno radovima Jovana Erdeljanovia i Petra obajia, pristupajui kritiki prema odreenim njihovim
tumaenjima, pri emu je osnovno zakljuivanje nalazio u koritenim osmanskim arhivskim dokumentima, odnosno tahrir defterima.
Drugi rad u knjizi je Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih plemena, ranije objavljen u Istorijskim zapisima, god. XII, knj. XVII, sveska 1,
Titograd, 1969, 3-20. U ovom radu Branislav urev je koristio podatke deftera za hercegovaki sandak iz 1477. godine. Iz ovog deftera obraeni su
podaci za nahije Gornja Moraa, Donja Moraa, Rovci i Bjelopavlii ili, kako
je u defteru navedeno, dio nahije Zete koju takoer zovu Bjelopavlii.
Sljedei rad u knjizi je Teritorijalizacija katunske organizacije do
kraja XV vijeka (katun-kneina-pleme), ranije objavljen u Zborniku radova
sa simpozijuma o srednjovjekovnom katunu, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knj. II, Sarajevo, 1963, 143-170. U ovom radu
Branislav urev je razmatrao pojmove katuna i plemena. Pojanjavajui
katun osvrnuo se i na karakter vlako-stoarske organizacije, koja je u Crnoj
Gori bila prisutna i razvijena, a bez ijeg objanjenja se ne moe razumjeti
karakter katunske organizacije. U tome su mu pomogle dotada objavljene
srednjovjekovne srpske povelje koje je uporeivao sa prvim osmanskim popisnim knjigama, tahrir defterima. Znaajan dio u radu je posvetio kritikom
osvrtu na tumaenja nekih istraivaa u vezi sa srednjovjekovnom stoar87

skom organizacijom. U radu je koristio podatke prvih osmanskih deftera za

skadarski, hercegovaki i dukainski sandak.
U narednom radu Postanak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena objavljenom u Zgodovinski asopis, XIX-XX (1965-1966), Ljubljana,
1966, 187-195, Branislav urev tretira pitanje postanka plemena uporeujui narodna predanja o tom pitanju s prvim osmanskim popisima tih oblasti.
Tako istie da se prema narodnoj tradiciji postanak plemena Pipera vezuje
za prve vojvode Milicu urkova, a nakon njega Boidara Vukotina. Koristei
se podacima deftera iz 1497. godine Branislav urev istie da su u defteru
pomenuti Boidar i Radul kao glavari Pipera ustvari iste osobe koje se u narodnoj tradiciji pominju kao Boidar Vukotin i Radul Nikaev, rodonaelnici
plemena Pipera. Na taj nain su se narodna predanja sloila sa podacima
osmanskih deftera. S tim u vezi Branislav urev zakljuuje da je pleme
Piper formirano u drugoj polovini 15. stoljea.
Znaajno mjesto u radu je posveeno postanku plemena Nikii i traganju veze u kretanjima katuna koji su uestvovali u obrazovanju plemena
Nikia. Branislav urev u radu istie da se na osnovu raspoloivih historijskih fakata pokazuje da je seoska organizacija imala odluujuu ulogu u
formiranju katunske organizacije koja je, s druge strane, u procesu vezivanja
za teritoriju mijenjala ili modifikovala seosku organizaciju.
U narednom radu Znaaj podataka o vlasima u popisu krajita Isa-bega Ishakovia iz 1455, godine koji je ranije objavljen u Godinjaku Drutva
istoriara Bosne i Hercegovine, XV (1964), Sarajevo, 1966, 63-78, govori se o
vanosti osmanskih popisnih deftera za izuavanje vlake organizacije.
Rad Podaci o Drobnjacima u defteru za hercegovaki Sandak iz 1477.
godine je raen u suradnji sa Lamijom Hadiosmanovi. Objavljen je u Istorijskim zapisima, god. XXV, knj. XXIX, sv. 1-2, Titograd, 1972, 149-159. U
radu su objavljeni podaci za vojnuke u nahiji Komarnica, odnosno Drobnjak.
Nakon ovog rada je objavljen rad na temu Neki istorijsko-metodoloki
problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naih plemena.
Radi se o referatu sa naunog skupa Predmet i metod izuavanja patrijarhalnh zajednica i kultura naroda i narodnosti Jugoslavije, odranom u Titogradu 1978. godine. U radu je obraeno nekoliko bitnih pitanja za prouavanje
historije. Izmeu ostalog, razmatra se i o podruju na kojem su nastajala
crnogorska i brdska plemena, gdje se istie da je to podruje pogodno za nomadsko i polunomadsko stoarstvo, to je uslovilo esta pokretanja stoara.
Prema Branislavu urevu, u obrazovanju crnogorskih i brdskih plemena
su postojala dva tipa. Jedan tip je karakteristian za veinu crnogorskih plemena i nastao je obrazovanjem federacije bratstava razliitog porijekla, a
drugi tip je karakteristian za veinu brdskih plemena gdje je obrazovanje
plemena nastajalo uspostavom plemenskog jezgra sa sadrajem bratstva
jednog porijekla.
U radu se u znaajnoj mjeri govori o nainu na koji narodnu tradiciju
treba upotrebljavati u historiografiji, s obzirom na to da je u vrijeme stvaranja historiografije na naim podruijima, naroito u Crnoj Gori, ona bila
88

osnovni, neprikosnoveni izvor, dok se u vrijeme stvaranja kritike historije

odbacuje. Branislav urev je miljenja da narodna tradicija nije bez znaaja i da ima svoje utemeljenje, pa je stoga valja koristiti, ali oprezno.
Posljednji lanak u knjizi je O postanku naih dinarskih plemena, neto o Maloniima, a opirno o Piperima (povodom referata . Kuliia) Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), knj. XL, sv. 3, Titograd, 1979, 103-145. U ovom
radu Branislav urev razmatrajui nastanak plemena Pipera i Malonia,
uz kritiki osvrt na rad pira Kuliia, iznosi ranije objavljene podatke iz
osmanskih deftera o pomenutim nahijama.
Neki od radova Branislava ureva o Crnoj Gori su objavljivani u Zapisima, odnosno kasnije u Istorijskim zapisima. U Zapisima su objavljena tri
rada koja za osnovu imaju deftere crnogorskog sandaka iz vremena Skender bega Crnojevia, iz 1521. i 1523. godine. Prvi rad je gore pominjani Dva
deftera crnogorskog sandaka iz vremena Skender bega Crnojevia. Drugi
rad je Filurdije u Crnoj Gori u vremenu Skender-bega Crnojevia, Zapisi,
god. XIII, knj. XXIV, br. 6, 1940, 332-337. Trei rad je Kazne i globe u Crnoj
Gori Skender-bega Crnojevia, Zapisi, god. XIV, knj. XXV, br. 2, 1941, 93-96.
U Istorijskim zapisima su objavljeni sljedei radovi:
O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII veku, IZ, god.
XII, knj. XVI, br. 3-4, 1959, 193-218.
Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih plemena, IZ, god. XIII, knj.
XVII, br. 1, 1960, 3-20.
Depedgen Podgorica, IZ, god. XV, knj. XIX, br. 1, 1962, 59-62.
O postanku crnogorskog naroda, IZ, god. XXXIII, LIII, br. 2, 1980,
111-123.
Ponovo o postanku crnogorskog naroda, IZ, god. XXXIV, knj. LIV, br.
1, 1981, 130-158.
Nauni radovi akademika Branislava ureva o Crnoj Gori se mogu
podijeliti u dvije skupine. U prvoj skupini su radovi u kojima on opisuje
karakter osmanske vlasti u Crnoj Gori, dok drugu skupinu ine radovi o
porijeklu crnogorskih plemena. U radovima u kojima je izuavao karakter
osmanske vlasti koristio se dotadanjim rezultatima u historijskoj nauci
koji su tretirali period osmanske vladavine u Crnoj Gori, kao i rezultatima
svojih istraivanja koje je obavljao na osnovu osmanske arhivske grae. U
ispravljanju krivih i nauno neutemeljenih miljenja o neprisustvu osmanske drave na tlu Stare Crne Gore, koja je do tada crnogorska historiografija
njegovala na osnovu pisanja Vladike Vasilije Petrovia, koja je on za rad svojih dnevnopolitikih ostvarivanja u velikoj mjeri proirio na tlu Crne Gore,
ali koja su i neki sa strane nedovoljno upueni u historijska deavanja toga
vremena prihvatili kao vjerodostojne, Branislav urev je na temeljima arhivske dokumentacije, koji su mu pruali obilatost dragocjenih podataka,
potvrdio vezanost Crne Gore za osmansku dravu, ali i njen osoben status u
osmanskoj dravi.
U radovima u kojima se bavio izuavanjima crnogorskih, ali i hercegovakih i albanskih plemena, koristio se podacima tahrir deftera koje je, kao
89

veoma bitan historijski dokument, prvi poeo koristiti u crnogorskoj historiografiji, ime ju je zaduio djelima neprocjenjive vrijednosti. Plemenskoj historiji, odnosno historiji crnogorskih plemena, Branislav urev je posvetio
veliku panju, to se moe vidjeti, svakako, iz broja naslova koje je objavio na
ovu tematiku. S obzirom na to da neki istraivai smatraju da je crnogorska
historiografija velikim dijelom plemenska, jer se kroz najvei broj radova tretiraju pitanja iz prolosti pojedinih plemena, moe se sa sigurnou istai da
je mjesto akademika Branislava ureva u toj problematici veoma znaajno.
Radovi Branislava ureva su bazirani na obilatom korienju tada
pristupane i njemu poznate osmanske arhivske grae, koja u crnogorskoj
historiografiji toga vremena, znaajnim dijelom i danas, nije dovoljno koriena, to njegovim naunim radovima daje jo veu znaajnost.
Branislav urev je u svojim radovima koristio nekoliko deftera. Pored dva objavljena deftera za crnogorski sandak iz 1521. i 1523. godine koristio je i defter za hercegovaki sandak iz 1477. godine, defter skadarskog
sandaka iz 1485. godine, defter krajita Isa-bega Ishakovia iz 1455. godine,
kao i defter iz 1497. godine u kome su popisane oblasti Hota, Kua, Pipera
i Klimenata. Djelimino je koristio i podatke deftera dukainskog sandaka
iz 1570. godine.
Znaajan broj gore navedenih deftera je objavljen. Defter za hercegovaki sandak iz 1477. godine objavio je poznati bosanskohercegovaki historiar Ahmet S. Alii. Defter za skadarski sandak datiran 1485. godine
objavljen je od strane uvenog albanskog historiara Selami Pulahe, dok je
defter iz 1455. godine, Krajite Isa-bega Ishakovia, objavio znameniti bosanski historiar Hazim abanovi.
Zahvaljujui objavljivanju gorepomenutih deftera i crnogorska historiografija je dobila djela neprocjenjive vrijednosti zbog injenice da su u njima
sadrana podruja koja dananja Crna Gora zauzima. Na taj nain je, i dijelom, prolost Crne Gore osmanskog perioda dobila na znaaju rasvijetljavanja, jer se bez njihova prouavanja ne moe objektivno i temeljito sagledavati
problematika crnogorske prolosti 15. i 16. stoljea.
Na kraju, valja istai miljenje onih historiara koji kau da, ako elite
temeljito izuavati prolosti Crne Gore, morate poeti od radova Branislava
ureva.

90

Zusammenfassung

DIE BEDEUTUNG BRANISLAV UREVS FR DIE ERFORSCHUNG

DER GESCHICHTE MONTENEGROS
Die montenegrinische Geschichtsschreibung hatte in Branislav
urev einen uerst fleiigen Wissenschaftler, der ihr unschtzbare Werke geschenkt hat. Die bedeutendste Phase seiner Arbeitsperiode verbrachte
Branislav urev in Sarajevo. Aber seine historischen Interessen sind zu
einem groen Teil an die Geschichte Montenegros gebunden. Obwohl er einer der wenigen war, die sich fr die osmanische Herrschaft in Montenegro
interressierte, werden seine Werke auch heute noch herangezogen, so dass
ihre Verwendung von groer Wichtigkeit ist. Sein Interesse an der Geschichte Montenegros entwickelte sich whrend seines Studienaufenthaltes in
Istanbul, wo er zwei Defter aus der Zeit von Skender-Beg Crnojevi gefunden
hat. Mit seiner Dissertation Wie war die trkische Herrschaft in Montenegro
im XVI und XVII Jahrundert? gelang es ihm, die osmanische Herrschaft
in einem Gebiet, das nach Meinung der montenegrinischen aber auch anderer wissenschaftlicher Kreise von den Osmanen unbahngig war, zu beleuchten. Seine wissenschaftichen Interessen halten auch der Erfroschung
der montenegrinischen Familiengruppen. In diesen Werken benuttzte er in
erster Linie die osmanischen Archivquellen. Neben der erwhnten Dissertation verffentlichte er in Zusammenarbeit mit Lamija Hadiosmanovi auch
zwei Defters. Die Dissertation und die Defters aus der Zeit von SkenderBeg Crnojevi wurden in Sarajevo verffentlicht, whrend in Podgorica ein
Werk mit frher verffentlichten Arbeiten aus Zeitschriften gedruckt wurde. Das Werk trgt den Titel Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i
hercegovakih plemena (Die Entstehung und Entwicklung der montengrinischen und herzegowinischen Bergfamilien)
Die Beschftigung mit der Geschichte Montenegros aus der Zeit, als es
ein Bestandteil des osmanischen Staates war, ist unmglich ohne die Arbeiten Branislav urevs.

91

PRAVCI RAZVOJA OSMANISTIKE U JUGOSLOVENSKOM

I POSTJUGOSLOVENSKOM PERIODU
Ramiza Smaji
Sarajevo

Voeni milju o potrebi da se izvri analitiki pregled razvoja osmanistike u Bosni i Hercegovini, a u prilino nezahvalnoj situaciji da klasifikujemo sveukupni stvaralaki opus, odluili smo se da izdvojimo prepoznatljive
segmente i pravce, upuujui istovremeno i na temeljite preglede i stavove
koje su na Savjetovanju o istoriografiji 1982. godine,1 Skupu historiara BiH
1984.2 i skupu O historiografiji o Bosni i Hercegovini 1999. godine3 iznijeli
Avdo Sueska, Enes Pelidija i Ahmet Alii.
Ve sam niz imena bosanskohercegovakih osmanista ukazuje na to da
u naim akademskim krugovima ne postoji uvijek jasno povuena distinkcija
o tome ko je osmanist, budui da su se raznorodni strunjaci humanistikih
i drutvenih nauka bavili, a i ostavili znaajne rezultate u oblasti osmanistike. Razlog je svakako neizbjena veza osmanistike sa historijom i njenim
granama, pomonim historijskim naukama, potom lingvistikom u najirem
smislu, orijentalistikom, sociologijom, islamistikom te mnotvom drugih disciplina... Stoga na fokus i ne moe biti na strogo akademski usmjerenom
osmanisti, pogotovo ako uzmemo u obzir sjajne sitnije priloge ljudi koji se
nisu u osnovi bavili osmanistikim temama, ali su doprinijeli oblikovanju
intelektualnog i javnog mnijenja kad je za ovu tematiku poveano interesovanje. I to je dokaz da razrada brojnih osmanistikih tema ukazuje sve vie
na potrebu primjene interdisciplinarnosti, bliu saradnju razliitih struka.
Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), Sarajevo, 11. i 12. II 1982,
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 12, Sarajevo 1983.
1

Skup historiara Bosne i Hercegovine od 29. maja 1984. godine o istoriografskim tekstovima u separatu SR Bosna i Hercegovina iz II izdanja Enciklopedije Jugoslavije, Izdanje
Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, Zagreb, 1983. Vidjeti: Prilozi Instituta za istoriju, Sarajevo, XXII, 22, 1986, 263-271.
2

Referati sa Meunarodnog skupa Historiografija o Bosni i Hercegovini 1980-1998, odranog 4.-5. 11. 1999. godine, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, 29, Sarajevo, 2000.
3

93

Nesumnjivo je da su oni koji su za osnovu percepcije uzimali izvore

ostavili iza sebe i najznaajnije rezultate. Samo historiar-osmanista koji je
radio na obradi izvora moe cijeniti koliko je to mukotrpan i zahtjevan posao,
pa se moe rei da je rad ovog tipa osmanista u velikoj mjeri obiljeen altruizmom. Zato? Iz jednostavnog razloga to obraeni izvor ostaje trajan predmet
interesovanja i to e se koristiti u istraivakim poduhvatima u razliitim
oblastima, studije bez kojih se ne bi mogla sagledati raznorodna problematika osmanskog perioda. Veliki problem bosanskohercegovake osmanistike
(kao i one u regionu) je oduvijek bilo traganje za kvalitetnim metodolokim
rjeenjima kod publikovanja izvora. U tu svrhu je odrano Savjetovanje o
sakupljanju i izdavanju osmanskih izvora za istoriju naroda Jugoslavije, u
ANUBiH u Sarajevu, 5. 10. 1968. godine. Adem Handi je na tom savjetovanju iznio uglavnom kljune probleme koji stoje pred osmanistom kad
tei kvalitetnoj prezentaciji izvora i tumaenja historijskih injenica iz njih.4
Znaajne rezultate je donio i III meunarodni simpozijum za predosmanske
i osmanske studije, odran u Sarajevu, 18-22. septembra 1978. godine.5
Intenzitet sveukupnog osmanistikog rada nije bio ujednaen, ali generalno gledano, osim objavljivanja izvora, tretirane su teme iz vojne, drutvene, politike, konfesionalne, urbane, ekonomske, demografske i kulturne
historije. Tako se objavljeni radovi (ili njihovi dijelovi) tematski dotiu:
irenja islama,
administrativnog ureenja,
vakufa,
postanka i razvitka gradova,
vojnih utvrenja,
rudarstva,
demografije i migracija,
poreza,
poloaja raje,
vlakog stanovnitva,
porijekla bosanskomuslimanskog plemstva,
obima i rezultata kulturnog stvaralatva, itd.
Vremenski okviri unutar kojih su obraivane teme nisu ravnomjerno
zastupljeni. Broj radova koji se odnose na prva dva stoljea osmanske uprave
je primjetno brojniji, dok je za 17. i 18. stoljee tek nekolicina autora dala
svoje priloge. To se u velikoj mjeri vee za izvornu grau, s obzirom izmeu
ostalog i na ukidanje prakse katastarskog popisivanja koje je do tada bilo
redovno obavljano. Iako su se autori uglavnom drali jednog perioda, jednako su uspjeni bili oni koji su nekim studijama izmakli iz tih okvira.6
Adem Handi, Problematika sakupljanja i izdavanja turskih istorijskih izvora u radu
Orijentalnog instituta, POF XX-XXI/1970-1971., Sarajevo, 1974, 213-221.
4

Radovi su objavljeni u: Prilozi za orijentalnu filologiju, 30/1980, Sarajevo, 1980.

Primjer za to moe biti dr. Adem Handi iji se radovi u najveem dijelu odnose na 15.
i 16. stoljee, ali koji je svojom studijom o Hekim-oglu Ali-pai nadmaio vlastite domete kontrastivnom analizom Adem Handi, Bosanski namjesnik Hekim-oglu Ali-paa,
6

94

Meutim, ako se vodimo sa dva principa da i osmanistiku najbolje moemo ocijeniti:

1. prema onom ta je ostalo NEuraeno i
2. prema onom KAKO je uraeno to ta je uraeno, doi emo do slijedeih zakljuaka:
Obim bibliografije je samo relativan pokazatelj stanja osmanistike i
pojedinanih doprinosa njenom razvoju, poto analiza radova i rezultata, valorizacija njihovog znaaja, pokazuju da broj objavljenih radova po nauniku
ne sugerie istovremeno i njihov kvalitet i korisnost. Bosanskohercegovaka
osmanistika kola i historiografija osmanskog perioda su prepoznatljive i
priznate, ali ne treba zatvarati oi pred njenim velikim hendikepom u radu
parcijalizacijom na male teme i ua lokalna podruja. Nai osmanisti su
postizali i najbolje rezultate multiperspektivnim prilazima istraivanju, ali i
pored toga, dominacija tih tradicionalno sitnih studija je u stvarnosti krivac
za malu, skoro simbolinu prisutnost ovih autora u svjetskoj nauci.
Naravno, bit e podijeljenih i oprenih miljenja u kolikoj se mjeri
moe biti zadovoljno ukupnim rezultatima osmanistike. Na stav je da se dosta toga mijenja ovisno o periodima, ali usitnjenost tema, manjak sintetikih
studija, uzdranost u tretiranju dugogodinjih tabu tema te usmjeravanje
istraivanja na pitanja koja su samo trenutno i kratkorono vezana za lokalni milieu ili millet su konstante. Sve to stvara sliku odreene ogranienosti
veeg dijela bosanskohercegovakih naunika u praenju opih historijskih
procesa. Kod nekolicine starijih autora naii emo na jednu vrstu nemojmo
rei Janusovog lica nego interpretativnog nesklada, pa e teoretski zagovarati, na primjer, izbjegavanje postojeih politikih tema, a na drugoj strani
davati tumaenja sa izrazitim politikim nabojem. Istraujui probleme oko
adekvatnog imenovanja pojmova koji se javljaju kroz obradu osmanskog perioda mi smo ukazali na niz strunih greaka, ali i na primjere naoko leerne
prakse u pribjegavanju anahronizmima koja se kontinuirano pokazuje kod
pojedinih autora. Iako bi se ovdje moglo istretirati u velikoj mjeri djelo Sreka Daje, koji sam nije bio osmanista, ali je donio niz priloga sa vlastitim gledanjima na osmanistike teme, mi smo izdvojili Milorada Ekmeia kojem se
ne moe osporiti vei kredibilitet da iznosi svoje stavove u ovom smislu i tako
utie na sam razvoj osmanistike. Kod njega se moe primijetiti da kroz svoje
tekstove (kako one vezane za osmanski period, tako i uope) oito ciljano
nikad ne koristi konstrukciju bosanski Srbi nego iskljuivo Srbi u Bosni.7
Daleko ozbiljnije je njegovo neslaganje s tim da se uvede posebni nastavni
Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom,
V/1954-55, Sarajevo 1955, 135-180. O znaaju ove studije vidjeti i u: Aladin Husi, Doprinos Adema Handia bosanskohercegovakoj osmanistici i historiografiji, u: Djelo dr.
Adema Handia: zbornik radova sa znanstvenog simpozija (Teanj, 15 i 16. 12. 2006),
Teanj, 2008, 25.
Ramiza Smaji, Neki terminoloki problemi u izuavanju osmanskog perioda historije
Bosne i Hercegovine, u: Zbornik ANUBiH sa naunog skupa: Historiografija u Bosni i
Hercegovini 1990-2000, 30. oktobar 2001, Sarajevo, 2003, 59-65.
7

95

predmet historija naroda i narodnosti BiH na Filozofskom fakultetu8 te tvrdnja da je stari greh da je u nekadanjem jugoslovenskom rasporedu sredita
naunih istraivanja, Zagrebu ostavljeno da izuava latinske izvore, Sarajevu turske, a Beogradu vizantijske, kao i da niko nema vie potrebe za
izuavanje turske arhivske grae nego srpski narod, a Beograd kao kulturna
prestonica u tome ima prednost..9 Ovakvi, javno iznoeni stavovi, indiciraju
ideoloku uslovljenost razvoja same osmanistike u Bosni i Hercegovini. Iako,
pomenuti autor zagovara analizu izvora i istraivaki postupak, u praksi
je voen pretpostavkama koje u startu negiraju izvorni materijal. Primjera
za to ima vie, izdvojit emo jedan: dok s jedne strane opravdano istie rad
Ahmeta Aliia o ureenju Bosanskog ejaleta 1789-1878. kao zasnovan na
strunoj ekspertizi turskih izvora, ta to ne dozvoljava da se prihvate informacije iz kat. popisa 1468. koji je jednim dijelom priredio upravo pomenuti
istraiva? Da li injenica da ovaj najraniji popis po osvajanju Bosne ne dozvoljava legalizaciju izjednaavanja pojmova Srbin pravoslavac, odnosno
Latin katolik? Da li injenica da ovaj defter prati od Osmanlija naseljavanje Vlaha po Bosni?10 Ili to injenica prisutnosti velikog broja nemuslimanM. Ekmei se nije slagao s uvoenjem tog posebnog nastavnog predmeta, a na stav
Milana Uzelca da je prouavanje historije Bosne i Hercegovine centralni zadatak Odsjeka, a i Filozofskog fakulteta, akademik ciljano usmjerava komentar na slijedee: Da
li moemo toliko predimenzionirati nacionalnu istoriju naroda Bosne i Hercegovine da
to onda ne postane politiki i ideoloki problem? Detaljnije o raspravi vidjeti u: air
Filandra, Bonjaka politika u XX stoljeu, Sarajevo, 1998, 289-291. Uz ovakvu prividnu
objektivnost akademik Ekmei esto zamjera ideologiji da historijsku nauku uzima za
svoj instrument, da se ignoriu izvori i preutkuju injenice, ali pri tom sebi dozvoljava i
vie od toga, ne libei se demagokog saimanja slike etnikog karaktera Bosne i Hercegovine kroz nauku koja je stvorila znaajnu tekovinu da Bosnu i Hercegovinu od doseljenja Slovena na Balkansko poluostrvo smatra srpskom zemljom. (Vidjeti: O istraivanju
istorije Bosne i Hercegovine danas, u: Zbornik: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do
novijeg vremena, Meunarodni nauni skup, 13-15. decembar 1994, Beograd, 1995, 20).
Iz svega reenog moe se postaviti pitanje odnosa prema dravi ljudi koji su na ovaj nain
tretirali skoro 500-godinju historiju Bosne i Hercegovine, a to u obrazloenju potrebe
(re)interpretacije prolosti zakljuuje i dr. Safet Bandovi: Ono to se namee nakon
svega jeste sloeno pitanje kako je bilo mogue godinama opstruirati rad na historiji BiH
i Enciklopedijskom separatu BiH, suprotstavljati se uvoenju predmeta Historija BiH na
Filozofskom fakultetu, a pri tom, uz sve pratee privilegije, napredovati u karijeri, stjecati
najvea univerzitetska i akademska zvanja, dobijati najvea republika i nauna priznanja.. (Detaljnije vidjeti u: Postjugoslavenska hiostoriografija: (re)interpretacija prolosti,
Pregled, br. 2, Sarajevo, 2008, 32)
8

Milorad Ekmei, O istraivanju istorije... , 18.

M. Ekmei smatra bolnom omakom upliv mitologije u naunu literaturu koja je vlako stanovnitvo smatrala samo socijalnim slojem, a ne etnikom skupinom. (Vidi: Dostignua i nedostaci u istraivanju istorije Bosne i Hercegovine 1850-1875, u: Meunarodni
nauni skup Problemi istorije BiH 1850-1875, Posebna izdanja ANUBiH, knj. LXXXIV,
Sarajevo, 1987, str. 29) Zanimljivo je kako ovaj autor, poznat po apsolutnom neprihvatanju naunog objanjenja viestoljetne prisutnosti i sadrajnosti pojma Bonjak i zagovaranju vjetakog karaktera ove sintetike nacije, u brojnim svojim radovima reaguje
na udaranje na kontinuitet srpskog prisustva u Bosni od ranog slovenskog doseljenja.
10

96

skih timarnika obara tezu poturi se plah i lakomi, veoma omiljenu kod
jednog broja naunika?11 Dotini autor moda ne bi zauzeo ovoliko mjesta u
omau naunom djelu Branislava ureva da urev nije upravo s njim i
formalno usmjeravao osmanistika istraivanja u Bosni i Hercegovini. Branislavu urevu se, meutim, ne moe zamjeriti na odsustvu samospoznaje
i priznanja vlastitih greaka. Ovdje emo donijeti jedno dijelom intimno
prisjeanje na reakciju dr. ureva na skupu o irenju islama 1991. godine,
i to na nae iznoenje zakljuaka oko strukture vojnike klase, a koji su u
prilinoj mjeri korigirali njegove. Znate, kolegice, rekao je tad izmeu ostalog, svaki autor koji radi sazrijeva od svoje prve knjige do posljednje. Ono
to sam mislio nekad ne znai da mislim i sad.. Ovakvo odsustvo sujete na
profesionalnom planu nije esto, nego su autori esto krajnje retantivni, ne
libei se da navode vodu na svoj mlin, previajui svjesno jedne argumente
i naglaavajui druge. Takva praksa, naalost, brie egzaktnost sa lica historije u cjelini i ona postaje nauka interpretacije.
Uzmimo samo pitanje irenja islama oko ije su vjerske, politike, ekonomske, kulturne i ine dimenzije lomljena koplja i historiara, i publicista,
i knjievnika, i sociologa... Nesumnjivo je da je ta tema u jugoslovenskom
periodu bila poligon ideolokih ocjenjivanja tog procesa i da je skup o irenju
islama i islamskoj kulturi u Bosanskom ejaletu iz 1991. godine bio pragmatski iskorak u ustaljenom toku osmanistikog rada. Razmislimo li ipak o toj
godini, shvatit emo da je, izgleda, trebalo da padne sistem da bi osmanistika
izala iz okamenjene paradigme rada.12
Meutim, i postjugoslovenski period je otkrio slabosti osmanistike. U
prvom redu se mora uoiti jedno u najmanju ruku udno ignorisanje nekih pitanja. Nai osmanisti nisu dali odgovor na pitanje pojave islama prije
Osmanlija. Mogu se pravdati time da to dijelom i nije zadatak osmanistike,
ali ko to onda treba da radi? To to se ignoriu tvrdnje poput prisutnosti
Izmeu ostalog, za primjer uzima stavove Ive Pilara oko junoslovenskog pitanja, konkretno gdje spomenuti govori da su dananji Srbi poeli nastajati u Bosni tek nakon to
su Bosnu godine 1463. osvojili Turci te da su pravoslavni Vlasi posluili kao jezgro za
stvaranje novog pravoslavnog puanstva.. Poto nam nije cilj da ovdje razmatramo koliko
je to zasnovano na pretpostavkama i nedokazano, samo emo uputiti na radove dr. Snjeane Buzov (Vlako pitanje i osmanlijski izvori, Povijesni prilozi, br. 11. vol. 322, god. 1992.
39-60 i dr.); Zefa Mirdite (Vlasi u svjetlosti bizantskih izvora, Povijesni prilozi, br. 14, vol.
14, god. 1995; Vlasi, polinomian narod, Povijesni prilozi, 26 (2007), 33, 249.-269 i dr.)
Vidjeti: Ramiza Ibrahimovi, Struktura feudalne klase u Bosni u 15. vijeku s posebnim
osvrtom na regionalnu i konfesionalnu pripadnost, u: Zbornik simpozijuma irenje islama
i islamska kultura u Bosanskom ejaletu, odranog 7-9. marta 1991. god. u Sarajevu, Prilozi za orijentalnu filologiju br. 41/1991, Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu, 269-282.
11

Da ipak ima produktivnijih (ne i posve tanih) razmiljanja i tretiranja starih tema
modernim i multiperspektivnim istraivanjima uvjeravaju nas radovi mlaih autora kakvim se oituje dr. Denis Bai ili Ahmet Zildi, posebno oko nekih kljunih termina
za nemuslimane iz osmanskih popisnih deftera, dosadanjih ostvarenja ovog termina u
prijevodima na bosanski jezik te strune analize posljedica nepravilne upotrebe datog
termina i mnogobrojnih zloupotreba u historijskoj i opoj literaturi.
12

97

Kalisija, muslimanskohazarskog plemena u Kalesiji,13 ili preivjelih tragova

jedinstvene i neobine muzike u tom kraju, ne znai da to ne postoji.
S obzirom na historijski razvoj BiH unutar Balkana i Jugoistone Evrope, o pojedinim pitanjima tako i osmanistike nemogue je govoriti izolirano,
bez sagledavanja istog u korelaciji naunog rada u susjednim oblastima. I
tu je osmanistika podbacila jer je u svom saimanju u lokalne koordinate
zaboravila da dade odgovor gdje je, recimo, mjesto strunjacima poput Tatjane Pai Vuki ili Vesne Miovi koje svojim studijama iz Zagreba, odnosno
Dubrovnika, unose jako svjetlo na kulturnu prolost Bosne osmanskog perioda. Da li polju bosanskohercegovake osmanistike pripada niz izlaganja na
skupu Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do danas koji je u jeku
rata u Bosni odran u Beogradu?
Suenom i najveim dijelom dekorativnom, a ne funkcionalnom upotrebom svjetske literature dolo se u situaciju koja je tek nekolicini poznata
da ekipe u Istanbulu i Ankari rade na prijevodu deftera koji su u Bosni
deifrovani i prevedeni jo prije 25 godina i u rukopisima ame u arhivima
Ministarstava.14
Orijentalni institut u Sarajevu, za kojeg je od njegovog zaetka iz odjela
Zemaljskog muzeja bio vezan najplodniji stvaralaki rad osmanista, uporno
ostaje pri manjkavom nazivu svog asopisa Prilozi za orijentalnu filologiju,
iako je sadrajno daleko bio bolji ak i onaj naziv pod kojim je izdavan do 7.
broja: Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod
turskom vlau.
Pored neshvatljivog ignorisanja nekih pitanja, nailazimo i na aracionalne zamjene teza u nainima tumaenja i prepoznavanju nekih pojava i
deavanja u osmanskom periodu, gdje domai autori nose daleko veu odgovornost u irokom uplivu nenaunih teorija u fragmentima bosanskohercegovake historije. Izdvojimo primjer: autor koji temeljito prati nastojanja
rastakanja i osporavanja Bosne u najirem smislu, u jednom intervjuu donosi legendu o Divi Grabovici koja se bacila sa stijene da se ne bi dala nekom
begu, samouvjereno, a bez ikakve potkrjepe tvrdei da je to istinita pria, te
Zbog nepostojanja adekvatnog pisanog traga, brojnih praznina od nastanka i porijekla
stanovnitva, ovo podruje u dolini Spree je tek povrno obraeno u historijama Bosne.
Nepoznato je zbog ega se za Kalesiju vee 1151. godina koja je sastavni dio i opinskog
grba, ali je injenica da se u putopisima Jovana Kina (1150-1165), vizantijskog putopisca,
navodi mogunost da su se plemena Halisije ili Kalisije naselile u dolini rijeke Spree i da
su isti bili muslimani.
13

Jedan od primarnih segmenata u dosadanjem razvoju osmanistike je objavljivanje

izvora. Brojni i najvaniji izvori najee su van Bosne i Hercegovine, u Hrvatskoj, Turskoj, Maarskoj, Austriji, Rusiji... I tamo se radilo na tim dokumentima, izlazili asopisi,
ali je to sve i danas djelimino pristupano. Viedecenijska Ahilova peta osmanistike je
slab interes ire javnosti za objavljivanje izvorne grae po savremenim zahtjevima i metodologijom koja nee biti nepristupana i neosmanistima. Zaboravlja se da je pristupano
objavljivanje izvora jedan vid demokratizacije nauke. (Savjetovanje o istoriografiji BiH
(1945-1982), Sarajevo, 11. i 12. II 1982., Sarajevo, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. LXV,
Odjeljenje drutvenih nauka, knjiga 12)
14

98

da su mukarci iz begovskih porodica stoljeima imali takozvano pravo prve

brane noi sa djevojkama katolkinjama!15
Ono u emu emo se sigurno sloiti jeste i to da komercijalni i nenauni
razlozi diktiraju prodor odreenih osmanistikih djela na trite. Manipulie
se i recenzijama, pa u situaciji kad neki rad dobije negativnu ocjenu autor
najee ne postupa po primjedbama recenzenta, nego trai drugog kod koga
e sigurno dobiti prolaznu ocjenu. To je problem koji svoj najtei odraz nae
u udbenicima na kojima stasaju nove generacije. Zaobilazei ovaj put aktuelne domae udbenike historije koji tretiraju osmanski period, podsjetit
emo na neto to je osmiljeno kao alternativna udbenika literatura u
produkciji The Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe
iz Soluna. Nakon prijevoda tih udbenika na srpski i hrvatski jezik pojavila
se verzija i na bosanskom koja osmanski period bosanskohercegovake historije, samo zahvaljujui pozitivnoj domaoj recenziji, tretira bez pomena
kljunih znaajki i sa posve problematinim ili pogrenim tumaenjima pojmova, institucija osmanskog dravno-pravnog sistema i procesa pogotovo.16
Vratimo li se hronologiji razvoja osmanistike, vidjet emo da je prva
faza svakako stvaranje materijalnih i kadrovskih pretpostavki za razvoj
osmanistike, razvoj odjeljenja Zemaljskog muzeja u Sarajevu nakon 2. svjetskog rata, osnivanje Orijentalnog instituta (1950), pokretanje asopisa Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vlau, osnivanje Naunog drutva (1952), ANUBiH (1966) i dr. Uporedimo li
u tom smislu sve ono ta je uslijedilo u osmanistikom radu jugoslovenskog
perioda sa postjugoslovenskom osmanistikom, doi emo do neoekivanog zakljuka:
ljudski potencijal je opao, jer je dolo do smjene generacija, dok je broj
ljudi u institucijama koji su radili na osmanskom periodu otprilike isti;
neke slabosti jugoslovenske osmanistike su ostale neizlijeene, recimo kvalitetno metodoloko rjeenje kod publikovanja izvora, iako proces
napreduje;
u nekim segmentima osmanistika je bila daleko bogatija u jugoslovenskom periodu, npr. u institucionalnim projektima danas je zastupljen
uglavnom skup sluajnih tema, bez ikakvog uvezivanja, dok je ranije masa
raznorodnih strunjaka bila okupljena oko makroprojekata tipa Drutvenih
ciljeva i dr;
osmanistika terminologija je ostala prostor za jedne sporednih pitanja, a za druge vrlo osjetljiv teren linih nastojanja ili ak frustracija. Ne
valja ni jedno niti drugo isto kao to osmanisti ne smije biti svejedno hoe
li rei Osmansko ili Tursko carstvo, ne smije mu biti svejedno ni to jedan
nepoznati Radovan Samardi 1992. godine uvodi novitete u leksici nekadanjeg R. Samardia, pa govori o genocidu Turaka nad Srbima koji
15

air Filandra, intervju, Osloboenje, 16. juni 2009, 34.

Primjer jednog objektivnog pogleda na obradu ovog segmenta u udbenicima je rad

Ahmeta Alibaia pod nazivom: Imid Osmanlija u historijskim udbenicima u Bosni i
Hercegovini, Novi Muallim, god. VIII, br. 32, Sarajevo, 29. decembar 2007, 55-64.
16

99

trpe deportovanja, prinudna preseljenja, muenja, sprdnje s verskim

zakonom i obredima.17
Brojna pitanja niu iz naslova nae teme, ali emo za ovu priliku sve
saeti pod sljedee: u izmijenjenim okolnostima i uz transformaciju politikih
subjekata na dojueranjem jugoslovenskom prostoru pojaana je potreba
za standardizacijom ocjena, ali to ne znai beskompromisno negiranje tueg
miljenja, nego ustanovljavanje naune istine konstruktivnom razmjenom u
kojoj e biti otvoren put odustajanju od ideologijom nametnutih netanosti u
interpretaciji arhivskog materijala. Zakljuit emo izlaganje rijeima upravo
Branislava ureva da se i najgore historijske pukotine meu narodima
objektivnim naunim objanjenjem slivaju u uzajamno razumijevanje..

Zusammenfassung

DIE ENTWICKLUNGSLINIEN DER OSMANISTIK IN DER

JUGOSLAWISCHEN UND POSTJUGOSLAWISCHEN PERIODE
Die Arbeit mchte eine knappe Darstellung der Entwicklung der Osmanistik in der jugoslawischen und postjugoslawischen Periode geben. Die
Bibliographie, die Analyse der Arbeiten und die Ergebnisse, die Themen der
Projekte und die Anzahl der Forscher selbst belegen, dass die jugoslawische
Periode eine materielle und personelle Grundlage fr die Entwicklung der
Osmanistik geschaffen hat, dass man Themen aus der Militr- und Gesellschaftsgeschichte, aus der politischen und urbanen Geschichte, aus der, Religions- Wirtschafts-, Demographie- und Kulturgeschichte behandelte, dass
man jedoch nicht zu einer endgltigen methodologischen Lsung der Originalquellen gekommen ist. Die postjugoslawische Periode zwang das Bedrfnis nach einer multiperspektivischen Herangehensweise bei der Behandlung
der osmanistischenThemen auf, wobei man mit einer Reihe von Schwierigkeiten wie mit dem Mangel an einem in diesem Sinne ausgebildeten Fachund Wissenschaftspersonal zu kmpfen hatte, sowie mit einer Erschwerung
der Standardisierung durch die nichtwissenschaftliche Orientierung eines
Teils der Forscher, wie durch die Eingeschlossenheit der Forschung in lokalen Koordinaten.

Radovan Samardi, Turci u srpskoj istoriji, u: Zbornik za orijentalne studije, br. 1,

Beograd, 1992, 19-37.
17

100

,
. , , , ,
. ,

,
,
.1

I

2, , , . ,
,

,
. , ,
,
(. , ) ,
: . ,
1476-1560. . . , 2004.
1

. , 3 (1951-1952)
67-84;
, . , . , . ,
.
.
2

101


, , .3
, ,
, .4
,
, .
a (Kann-i eflak).
1467. 5.
1467-1476. , , .6
- ,
, ,
1516.
, I
. ,
, .
-
,

.
83 90 , ,
. , .
: H. Inaldik, Od Stefana Duana do Osmanskog carstva, Prilozi za
orijentalnu filologiju 3-4 (1953) 23-55.
3

, .
: II,
1960, 80-84 (. ); III/1, 1993, 65-81
(. ); . , 1459-1683, 1974,
170-176, . -, 1476-1560., . ,
, 2004, 229-233.
4

D. Bojani, Turski zakoni i zakonski propisi za smederevsku, kruevaku i vidinsku

oblast, Beograd 74, 12; : M. Stojakovi, Branievski tefter, Beograd 1987, 46.
5

D. Bojani, Turski zakoni i zakonski propisi za smederevsku, kruevaku i vidinsku oblast,

Beograd1974, 12-13; A. Alii, Poimenini popis sandaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo
1985, 26; Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegovaki, zvorniki, kliki, crnogorski i
skadarski sandak, priredili B. urev, N. Filipovi, H. Hadibegi, M. Muji i H. abanovi,
Sarajevo 1957, 12. : . ,
1476-1560. . . , 2004.
6

102

 ,
, ,
.7
, ,
,
,

, ,
-
.
,
; - ,


.8

. , .

()
.
1516. , .
,
(
) .9
, . ,
, ,

.10

,
1476/77, 1516, 1528. ,
- ,
: D. Bojani, Turski zakoni, 28-32; . ,
, 14. ,
1989, 29-30; . , , 35 (1988) 55-74.
7

- ,
: D. Bojani, Turski zakoni, 28-32; . ,
, 14. ,
1989, 29-30; . , , 35 (1988) 55-74.
8

D. Bojani, Turski zakoni, 28-32.

10

D. Bojani, Turski zakoni, 140.

103

 .

, 1476/77. .
, ,
,

,
, , .11

II


, . ,
( -, , ), .
, 1455. ,

1467. .
, , ,
400 ( ),
25 12, , , 14 50 25
10 .13 ,
,
, .
, 1468/69.
-, . , , .
B. urev, O naseljavanju Vlaha-stoara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka,
GDIBIH 35 (1984) 15-16.
11

2009. .
, ,
.
12

H. abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine,

Sarajevo 1964, 8.
13

104

 , .
14 ,
, ,
15. , , . .15 , 1455. , 9.000
.16

15. , .
- , , .
1476/77. .17 ,
1455-1468/9. -.18
, , -.
,
.
25 ,
. : B. urev, Znaaj podataka o Vlasima u
popisu krajita Isa-bega Ishakovia iz 1455. godine, Godinjak drutva istoriara BIH
15 (1968), 65. , . 400 ,
, 25
1.000 , 10 ,
,
. . ,
1455. , XXXIV, 1987, 97-113.


H. abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine,

Sarajevo 1964, 8.
15

, 20 ,
1467. 25
. : . , , 1987.


a
(Kann-i eflak).
1467. , : 1.
() , , . 2.
. , ,
, . 3.
() . 4. [ ] . D.
Bojani, Turski zakoni, 12; : M. Stojakovi, Branievski tefter, 46.


18

H. abanovi, Krajite Isa-bega Ishakovia, 8.

105

 ,
, .
. ,
19, 11, 4,
16, 13, 12
. -
,
.19

,

. , :
. , , - 1477. ,
, , , 1 , 1
( , 12 ) 1 (
15 ). 50 ( 60 )
( 100 ). , 10
, . ,
.20 ,
75 ,
,
.

.
, ,
.
, 22
, , 214 131
, 19 , .
, , , : . .
Istanbul, Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl
Arivi (= ), Tapu tahrir defteri (= TTD), 16 (1476). : B. urev, O
naseljavanju vlaha-stoara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, Godinjak Drutva istoriara BIH 35 (1984), 9-34; . ,
: 15. ,
, 2008, 209-221.
19

1476/77. , ,
, . . ,
, 227-241.


106

 (1485),
(1489).21
,
(1459) (1463)

.

***
. , ,
15. .


- 1455. ,
() 15. ,
1476/77. .

; ,

15. 22, , , . ,
,
. .

.


.
.
, .

21

. Alii, Poimenini popis sandaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo 1985, 601-606.

1477. : Kanuni i kanunname, 12; A. Alii, Poimenini popis, 26.

22

107

Zusammenfassung

BRANISLAV UREV UND DER DESPOTEN-KANON

( )
Diese Arbeit ist der Deutung der Bestimmung des Begriffs DespotenKanon, der in der Wallachen-Vorschrift fr den Smederevo-Sandschak aus
dem Jahr 1516 vorkommt, und der eine groe historiographische Polemik
zwischen B. urev und D. Bojani ausgelst hat. Durch die detaillierte
Analyse verfgbarer Quellen osmanischer Herkunft, konnte der Autor
dieses Aufsatzes den Standptunkt vertreten, dass sich der Terminus wirklich auf ein lteres Gesetz und rechtliche Bruche
aus der Periode des unabhngigen serbischen Staates bezieht, so dass
die Einstellung, das Gesetz fr die Semederov-Wallachen aus 1476/77 sei
die direkte bersetzung eines Rechtsaktes jeglicher Grundlage entbehrt.
Ebenso sollte auch die Richtigkeit seiner Thesen im Zusammenhang mit
direkten oder automatischen bernahmen des Wallachen-Status aus
dem serbischen Despotenstaat erwhnt werden; er bestritt nmlich die
Behauptung, dass die Organisationsformen der Branicevo- und SmederevoWallachen in der zweiten Hlfte des 15. Jahrhunderts ein gnzlich aus
dem Staat des Despoten Stefan Lazarevic geerbtes Modell sei, sondern er
sah richtig die innere Dynamik dieser gesellschaftlichen Gruppe, die in
das osmanische Herrschaftssystem auf eine Art und Weise eingegeliedert
war, die man als am adquatesten empfand. Es ist nicht strittig, dass die
serbische mittelalterliche Gesetzgebung einen starken Einfluss auf einzelne,
die Wallachen betreffenden Bestimmungen der osmanischen Kanons hatte,
aber ebenso sollte man nicht den besonderen Charakter und die Originalitt
der osmanischen Staatsverwaltung auer Acht lassen, welche sich auch
hierin widerspiegelt.

108

KAKO KONSTRUIRATI DEMOGRAFSKE TRENDOVE

NA TEMELJU PODATAKA O BROJU FISKALNIH
JEDINICA: DIZJA U BOSNI U 18. STOLJEU
Nenad Moaanin
Zagreb

U historiografiji osmanistikog usmjerenja prevladava uvjerenje da je

reforma naina ubiranja dizje iz 1691. donijela vie jasnoe i reda u toj
oblasti, pa tako ujedno olakala posao istraivaima osmanistima dvjesto-tristo godina kasnije, osobito u pokuajima da ustanove demografska kretanja.
Meutim, detaljnija analiza niza primjera kako je novi sustav funkcionirao
dovodi to uvjerenje u pitanje, tako da podaci o broju potvrda o uplati (evrak)
vie ne izgledaju pouzdanijima od zbrojeva domainstava (hane), prilino
elastinih fiskalnih jedinica iz ranijih perioda, bilo da se one pojavljuju kao
kue u popisima dizje ili pak u detaljnim katastarskim popisima, dakle
tapu tahririma, jo manje podesnim kao izvor za demografsku povijest.
Promotrimo li podatke za razdoblje nakon 1691. pa do potkraj 18.,
eventualno i do prve polovine 19. stoljea, primijetit emo neobinu pojavu
da se broj listova (evraka) kontinuirano poveava, i to velikim skokovima.
U neto vie od stotinu godina to bi bio porast od 9.600 na 103.000 izdatih
potvrda. Veinu tih brojki moemo nai navedenu u radovima Hamida Hadibegia (zakljuno Glavarina u osmanskoj dravi, 1966.), a potom, s malim razlikama u knjizi Bruce McGowana (Economic Life in Ottoma Empire,
1981).1 McGowan je podijelio jugoistonu Evropu na zone veeg ili manjeg
porasta (iznimno pada), pri emu je za sjeverozapadnu zonu (Bosna, Srbija i
neto okolnog teritorija, 1700.-1815.) konstatirao porast od 208%. Ako bismo,
u sluaju Bosanskog ejaleta, prihvatili da je broj potvrda bio jednak broju
zakonskih poreznih obveznika, to bi znailo stoljetni demografski trend prirasta od 2, 359 promila godinje. Takav prirast u vremenu prije poetka demografske tranzicije nije mogu prirodnim putem, jer je, dugorono, krajnja
Hamid Hadibegi, Glavarina u osmanskoj dravi, Sarajevo 1966. Bruce McGowan, Economic Life in Ottoman Europe, Cambridge 1981. Razlike potjeu odatle to prvi autor
brojke preuzima iz fermana i berate, a drugi iz sumarnih popisa glavarine.
1

109

granica za prirodni prirast 0,5, u najboljem sluaju do 1 promil.2 Preostaje

imigracija. Meutim, i ona bi morala biti kolosalnih razmjera i konstantna,
tako da njen uinak ne umanjuje emigracija. A to ovdje nee biti sluaj. I
useljavanje i iseljavanje je svakako bilo znatno, ali ne tako ravnomjerno, niti
toliko enormnih razmjera da bi moglo posluiti kao klju za rjeenje pitanja.
Osim toga, nije mogue utvrditi stvarnu veliinu obiju pojava. Sigurno je, da
je jedno u velikoj mjeri ponitavalo efekte drugog, pa je bolje da taj faktor bez
velike nevolje ne uvodimo u igru.
Do sada je jedini pokuaj izraunavanja stvarnog broja stanovnika
Bosanskog ejaleta u 18. stoljeu poduzeo Muhamed Hadijahi 1976.3 Broj
muslimana raunao je preko broja mukaraca pod opom vojnom obvezom
(nefir-i cam; mnoenje s 3,31), a za kransku populaciju drao se vijesti i
popisa koji se odnose na katolike, dijelio zbrojeve s 3,31 (jer bi to onda bio
broj jednak broju evraka za katolike) i potom rezultat odbijao od broja potvrda za sve krane da dobije broj evraka za pravoslavne. Rezultat bi konano
mnoio s 3,31, pa zbrajao pojedinane sume za svaku konfesiju. Na taj nain
bi broj krana 1710. iznosio sto, a 1817. etiri stotine tisua. Godinja stopa
prirasta iznosila bi tada 1,3.
Ovo je svakako bio korak naprijed u usporedbi s raznim nagaanjima,
no ti su rezultati teko odrivi iz vie razloga. Brojke su ve na prvi pogled
nevjerojatno niske. To vrijedi i za broj muslimana, bez obzira na gubitke u
ratovima (spahije, kapetanijska vojska, gradski janiari). to se tie krana,
bolje je osvrnuti se na dva godita koja proiruju vremenski raspon, najprije
na 1663., a onda na podatke do 1850/51. Radi se, najprije, o istovremenim
turskom arhivskim podacima o broju domainstava koji se potpuno slau s
navodima Evlije elebija. Te su brojke blizu onih ranijih, bilo iz pijunskih
izvjetaja oko 1625., bilo iz tapu tahrira oko 1590. Nakon 1835. osmanski
popisi, pa i rani austrougarski, opet osobito ne mijenjaju ukupnu sliku: neto
ispod do neto iznad jednog milijuna.4 Time procjene za 18. stoljee od 340
do 600 tisua postaju vrlo upitne. Dakle, postoji li mogunost da u 18. stoljeu nije dolo do dramatinog pada u odnosu na starija razdoblja, odnosno
da nije slijedio vrtoglavi porast? Ovo tim prije to je historijska demografija
utvrdila injenicu da je u predtranzicijskom razdoblju dugoroni trend maJustin McCarthy, Moslems and Minorities. The population of Ottoman Anatolia and the
End of the Empire, New York 1983. McCarthy je istraivao ruralni svijet u Anadoliji u 19.
stoljeu. Rezultati do kojih je doao mogu se cum grano salis primijeniti i na druga arhaina ruralna drutva u predtranzicijskom periodu. Neki istraivai dre da stopa prirasta
moe ii i do 1, ali nikako vie, jer nakon toga treba raunati s (masivnom!) imigracijom.
2

Muhamed Hadijahi, Neki rezultati ispitivanja etnikih kretanja u Bosni u XVIII i prvoj
polovici XIX stoljea, Prilozi Instituta za istoriju XI/XII, 11/12, Sarajevo 1976., 289-300.
3

Hadibegi, o. c., 40. Evlija elebi, Putopis, prev. Hazim abanovi, Sarajevo 1979., 105.
Franjo Raki, Prilozi za geografsko-statistiki opis bosanskog paaluka, Starine JAZU
XIV, Zagreb 1882., 173-195. M. N. Batini, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, Starine JAZU XVII, Zagreb 1885., 77-150. Adem Handi, (ur.), Opirni popis Bosanskog sandaka iz 1604. godine, Sarajevo 2000. Hadijahi, o. c.
4

110

nje-vie stacionaran. McCarthyevo pravilo o maksimumu prirodnog prirasta

od 0,5 je takoer opravdano u svjetlu injenice da je u ranonovovjekojnoj
Europi uobiajena stopa 0,17.5
Ovdje ne bih raspravljao o podacima o broju muslimana, pa u se zadrati na temi veliine i broja fiskalnih jedinica u sluaju glavarine. Ona
je ve u starijem periodu (15.-17. stoljee) mogla obuhvaati i inokosnu, i
proirenu, i kompleksnu obitelj. U 17. stoljeu ona je osobito rastezljiva, pa
moe zahvatiti onoliko kuedomaina koliko ih s obiteljima ivi od jedne cijele batine (a ona moe prehraniti do 30 osoba), tako da se glavarina ubire na
nain slian avarizu. Zato ne vidim kontradikcije izmeu podataka sumarnog popisa iz 1663. o 24000 obveznika i istovremene kostatacije putopisca o
73.000 obveznika (dovoljno je mnoiti, odnosno dijeliti s tri, kao kod avariza).
Radi prilagodbe teritorijalnim okvirima ejaleta u 18. stoljeu, moemo oba
broja smanjiti na priblino 18.000, odnosno 54.000. Ako iza toga ne stoje
male, inokosne obitelji s 4-5 lanova, a teko da je bilo tako, onda taj broj
valja mnoiti s najmanje osam, moda i s deset.
Na kraju perioda na koji se osvremo, prema osmanskom popisu iz
1851/2., dakle u vrijeme ukidanja glavarine, u ejaletu bi bilo 657.000 krana. Usporedba sa situacijom iz 1663. pokazala bi da je prirataj kroz 188
godina iznosio jedan promil. To znai da treba odluiti da li emo odreeni
viak pripisati ipak neto veem useljavanju, ili prihvatiti kompleksnu obitelj kao fiskalnu jedinicu u 2. polovini 17. stoljea (11-12 lanova). Ako je ovo
posljednje bio sluaj, stopa prirodnog prirasta iznosila bi dosta visokih, ali
ipak prihvatljivih 0,5.
Kratko vrijeme nakon reforme iz 1691. javljaju se dva popisa dizje za
Bosanski ejalet, jedan iz 1692. i naredni iz 1696.6 U oba sluaja, naroito u
prvom, ukupni je broj jedinica toliko ekstremno nizak (vie nego deset puta
manji prema stanju od prije tridesetak godina), da ga se ne moe tumaiti
ratnim prilikama, osloboenjem od plaanja, bijegom ili siromatvom. Problem je i to to bismo morali prihvatiti dvotreinsko poveanje za samo etiri
godine (od 9.600 na 12.500, s tim da su u prvom sluaju ukljueni preteno
vlaki krajevi, a u drugom nisu!). I napokon, s obzirom na to da je prva sljedea brojka 43.000 evraka 1732, a posljednja 103.000 tih potvrda 1803., dobili bismo liniju koja stremi nebu pod oblake, a nema opravdanja ni po emu.
Zbog toga sam ispitao mogunost ne krije li se iza takve pojave neto drugo, a ne demografska katastrofa za kojom bi nadola demografska
eksplozija. Kao neko kontrolno orue, konstruirao sam krivulju raunajui
unazad od 1835. do 1663. od godita do godita onako kako slijede prema
izvorima o kojima je rije, kao da se uvijek radilo o prirastu od 0,5. Naravno da se stvarno kretanje nije odvijalo upravo tako, osobito ne kratkorono.
No ipak je dobivena linija bila korisna kao limitirajui faktor. Nakon toga se
Carlo M. Cippola, (ur.) The Fontana Economic History of Europe (the Sixteenth and Seventeenth Centuries), Glasgow 1979.
5

Hadibegi, o. c., 93. BOA, MAD 1214.

111

pokazalo da je podatke od 1732. nadalje mogue protumaiti kao da se radi o

odravanju starog pojma fiskalne jedinice kao kue, a u sluaju dva popisa
iz devedesetih godina 17. stoljea o jo veim jedinicama. Ne samo da je linija vjerojatnog demografskog trenda tada bila znatno blia idealnom modelu
prema pricipu 0,5 nego se vjerojatnost takvog rjeenja nala potkrijepljena
i u izvorima.
Najprije da raspravimo pitanje odravanja kue kao fiskalne jedinice.
Detaljni popis dizje iz 1696. do sada je jedini cjeloviti defter tog tipa kojim
raspolaemo. On sadri primjedbe dopisane uz veinu imena koje mogu uvelike pomoi da se shvati kako se radi o jedinicama veim od jednog odraslog
mukog obveznika. Gotovo nikada se ne pojavljuju osobe za koje bi se eksplicitno ili implicitno tvrdilo da su sinovi ili braa prethodno upisanog obveznika. Zatim, mnogo je upisa s primjedbom sade o (jedan ovjek = jedna jedinica!), to znai da uz one ostale stoje i drugi, a da nisu navedeni. Nadalje,
esto je i razlikovanje izmeu dvije porezne kategorije: za neke stoji cizyesi
tamamdr, a za neke pak cizyesi ziyadedir. Izgleda takoer da je ukupna
popisana populacija bila podlona najnioj stopi glavarine (edna). Nastojanje
da se se u Bosni provodi oporezovanje prema tri razreda (esnaf-i selase) ubrzo
je nakon nekoliko poetnih pokuaja naputeno, to je i sankcionirano.7
to je za vlast znailo globalno kupljenje dizje po najnioj stopi? Vrlo
dobro objanjenje prua jedan hatt- hmayun iz 1798.8 U njemu se osuuje
praksa u nekim kadilucima u istonoj Trakiji (atalca, Cisr-i Ergene, psala,
Malkara, danas europska Turska) pri emu je za vei broj sela zanemarivan
princip podjele po trima stopama, te se od svakoga glavarina ubirala po najnioj stopi. Takav je pristup apostrofiran kao odravanje principa po domainstvu (hane), ili ak pauala (maktuc). tovie, naredba tvrdi da je takav
nain ubiranja jednak kupljenju avariza.
Imamo li sve ovo na umu, jasno je da se iza ukupnih iznosa iz 1692.
odnosno 1696. krije populacija obveznika barem dvostruko brojnija. Ali ni to
nije dovoljno da bismo se pribliili nivou iz ezdesetih godina, i to uraunavi
odreeni pad. Zato valja ispitati mogunost da ove dvije sume predstavljaju
i vie od hane starog tipa, ak nekoliko njih. A za to moe pomoi jedan
podatak iz sarajevskog sidila iz 1780.9
Ondje je nakon prijepisa jednog fermana zabiljeeno na koji nain treba izvriti ono to carska naredba trai: u est razliitih kadiluka (Sarajevo,
Ljubinje, Bire i Rogatica, ajnie, Visoko, Pljevlja i Prijepolje) est povjerenika (deruhdeci) mora svaki za sebe osigurati propisanu koliinu evraka.
U svakom pojedinanom sluaju je navedeno o koliko se potvrda radi. Na
prvi pogled ti brojevi nemaju nikakve veze s koliinom lista, odnosno groa,
koje visoka zapovijed propisuje. Ako se malo vie razmisli, veza ipak postaje
jasna: ferman trai da onaj dio bosanske dizje koji mora biti isporuen cen7

Hadibegi, o. c., 89, 100-101.

BOA, HAT 00221/12295.

Gazi Husrevbegova biblioteka, sidil br. 29, fol. 142.

112

tralnoj riznici (irsaliye) na raun sredstava koja e se troiti lokalno (ocaklk i

maa) povea za 4.198 groa, odnosno 1.583 edna evraka. Ukupna je koliina
evraka pod kontrolom estorice povjerenika iznosila 337. Ako sada podijelimo propisane 1.583 potvrde na jednake postotne dijelove kao i kod tih 337
u rukama pojedinih deruhdedija, pa opet podijelimo svaki rezultat za sebe
s brojem povrda za svaku od est kaza dobit emo uvijek 4,7.10 Ovo moe
znaiti samo to, da je praksa dvostrukog naina raunanja evraka (4-5 hane
kao jedna fiskalna jedinica na terenu) bila uobiajena i rairena. Moemo li
je projicirati unazad do devedesetih godina 17. stoljea?
Neobino niske brojke 1692.-1696. fiksirane su u vrijeme rata, ali jo
prije najteih poremeaja (provala prince Eugena). Prvi puta se ini kao da
su ukljuene i oblasti naseljene preteno stanovnitvom u vlakom statusu,
a drugi puta ne. Meutim, to ne znai da su 1692. stvarno bile popisane, jer
je podatak sumaran za gotovo cijeli ejalet, a kadiluci se tek taksativno navode. Osim toga, sandak Zvornik se pojavljuje u drugoj skupini (podruja u
Srbiji), tako da se prividno velika razlika izmeu dva godita zapravo gubi.
Stoga moemo smatrati da iza 12.500 evraka (eventualno uveanih za oko
15% zbog nevidljivih Vlaha) stoji etiri do pet puta toliko hane, to jedva
da je pad u odnosu na 1663.
Konano bi valjalo raspraviti pitanje realne baze za ubiranje glavarine, za razliku od one koju sugerira erijatsko-pravna teorija. To znai da
treba ustanoviti na to se odnosi faktor 4,7 kao multiplikator za pretvaranje
terenskih ili dizjedarskih evraka za internu upotrebu u one normalne
kakvi se javljaju u dokumentima centralne vlasti. U tom je smislu dobro prisjetiti se tvrdnje Ivana Frane Jukia (Zemljopis Bosne, 337). kako je u Bosni
porezna baza zub (= di), odnosno inik.11 Prema pljevaljskom sidilu iz 1806.
proizlazi da etiri ara daju jedan inik (za konak imdad)12 to pomae da se
bolje shvati sluaj rogatikih iftluka (1835.) kojim se bavio Avdo Sueska. I
nadalje, kadija Muhamed Isevi u svojoj raspravi o tekim prilikama u Bosni
(oko 1810.) optuuje sakupljae dizje da ubiru glavarinu ve od onih koji
posjeduju samo pet do deset ovaca.13 Osim kontrasta izmeu legalistikog
pravdoljublja i svakodnevne prakse, ovo upuuje i na to da, kad pomnoimo broj ovaca izmeu pet i deset (na primjer 8,5) s 4,7 (normalnih evraka
sadranih u jednom terenskom), dobivamo etrdeset, a to ini jedan di,
upravo kao poreznu osnovicu. Slino je i sa inikom i arom, pri emu sve
upuuje na standardnu cijelu batinu (tamam ift) od deset hektara, jer ona
moe prehraniti 4-5 inokosnih obitelji, bilo da se na njoj uzgajaju preteno
itarice, bilo da je pod mjeovitim kulturama uz neku mjeru stoarstva. Ako
10

Ovo je dodue prosjek, no raspon je sasvim nevelik: od 4,68 do 4,72.

Avdo Sueska, Popis ifluka u Rogatikom kadiluku iz 1835. godine, POF XIV-XV, Sarajevo 1969., 189-273.
11

OZHA HAZU, D 777, fol. 32 b.

Ahmed Alii, Manuskript Ahvali Bosna od Muhameda Emina Isevia (po. XIX v.),
POF 32-33, 1982-1983., Sarajevo 1984., 186.
13

113

se spomenuti klju od 4,7 primijeni na podruje izvan Bosne, on vrlo dobro

funkcionira: u kadiluku Manastir (Bitola) od sredine 17. do ranog 19. stoljea
bogato je dokumentirana paralelna pojava dvije vrste evraka, normalnih i
terenskih, s tim da su ovi drugi obraunska fiskalna jedinica, a ne fiziki
listovi. Njih je uvijek 4,7 puta manje od normalnih, a esto se za njih sinonimno kae hane ili pak ift, ponekada ak i nefer.14
Konano, ovi uvidi mogu nam posluiti da bolje shvatimo to se moglo
kriti iza ogromnog rasta broja evraka u Bosni od sredine 18. stoljea pa do
ukidanja dizje. To se dogaalo nakon odreenog pada od 1696. do 1732.
Prisjetimo li se da se evrak moglo naplatiti ve od manjeg dijela zuba, kako
kae kadija Isevi, onda nije daleko zakljuak da se broj potvrda, a time i
novani iznos, mogao i smanjivati, naelno do odnosa jedan di = jedan evrak.
ini se da je tako i bilo do 1732., a moda i neko vrijeme poslije toga, dok zatim slijedi irenje zahvata na sve manje jedinice.15 Sve ovo ne znai da ukupnog rasta na bazi prirodnog prirataja nije bilo. Od vjerojatnih 470-480.000
krana 1696. do 657.000 u godini 1851. prirast postoji, i posve je normalan,
0,2 , ak je i neto vii od 0,17 za cijelu Europu.
Ima indicija da bi se na slian nain moglo ispravljati demografsku
krivulju i dvjestotinjak godina unazad, gotovo do poetka osmanske vladavine, no to je tema za neku drugu priliku.

Zusammenfassung

WIE KONSTRUIERT MAN DEMOGRAPHISCHE TRENDS ANHAND

DER DATEN ZU DER ANZAHL DER FISKALISCHEN EINHEITEN
(DZIZJA) IN BOSNIEN IM 18. JAHRHUNDERT
In der Historiographie berwiegt der Standpunkt, dass die Reform
der Einhebung der Dzizja aus 1691 mehr Klarheit in diesen Bereich gebracht
hat, und damit den heutigen Osmanisten die Arbeit erleichtert, vor allem bei
dem Versuch, demographische Bewegungen festzustellen. Nun scheint aber
Michael
Ursinus, Hane

in Kalkandelen, Rus in Selanik. Regionalspezifische Verwaltungspraktiken und -begriffe im Osmanischen Reich bis zum Beginn der Tanzimat. U:
Hans Georg Majer u. Raoul Motika (ur.): Trkische Wirtschafts- und Sozialgeschichte
von 1071 bis 1920. Wiesbaden 1995., 343-361. OIS, Sidil br. 7 (Sidil mostarskog kadije),
12a/1, prijepis hatihumajuna iz 1829.


Jo jedna pojava ukazuje na to da su se stvari tako mogle odvijati. Krivulja kretanja cijena vrlo je slina onoj koja pokazuje trend kretanja broja potvrda. Do sredine 18. stoljea
one padaju, a nakon toga uglavnom rastu. To pogaa najvie dravu, vie nego relativno
autarhino selo.


114

die Lage keineswegs einfach zu sein. Konkrete Umstnde entsprachen meist

nicht den allgemeinen Grundstzen, die man von oben verordnen wollte. Die
Ergebnisse der vorliegenden Untersuchung suggerieren, dass es eine Reihe
von Phnomenen gegeben hat, die eine Vernderung der bisherigen, hauptschlich mechanischen Perspektive nahelegen. So scheint das Prinzip, nach
dem jeder geschlechtlich reife Nichtmoslem Dzizja zu zahlen hatte, keine
praktische Anwendung gefunden hat, so dass sich in der Praxis die Familie
als grundlegende fiksalische Einheit nach wie vor erhalten hat. Weiterhin
haben die Glubiger vor Ort als die Basis fr die Erhebung dieser Steuer
eine grere Einheit von vier-fnf Steuerpflichtigen angenommen, was andererseits der basalen Einheit des Besitzfonds (di, bzw. inik) entspricht. Und
schlielich groe Unterschiede in der Anzahl der Zahlungsbesttigungen
(evrak) asu dem frhen und spten 18. Jahrhundert, was weder durch das
gigantische natrliche Bevlkerungswachstum, noch durch Migrationen ausnehmend groer Ausmae zu erklren wren, vor allem wenn man annimt,
dass sich die Steuererhebung von einem quivalent fr einen kleineren Teil
der basalen Einheit des Besitzfonds zum immer greren bewegt hat.

115

BILJNI I STONI FOND

U VREME TURSKE VLADAVINE*
Olga Zirojevi
Beograd

Beleei, iz fiskalnih razloga, stanovnitvo i njegove poreske obaveze,

ponajpre zvanini turski, tanije, osmanski popisi (poznatiji pod imenom defteri), pouzdano nas obavetavaju i o biljnim i ivotinjskim vrstama gajenim
na balkanskim prostorima u dugim vekovima osmanske vladavine.
Pored poljoprivrednih kultura, koje su doneli novi gospodari TurciOsmanlije, poinju da pristiu i druge, iz novootkrivenih prekookeanskih
zemalja: kukuruz, paprika, bundeva, pasulj pa krompir i, mnogo kasnije,
paradajz.
Uz zateene itarice: penicu, jeam, proso, ra, ovas, sirak, speltu
pir ili krupnik (kao da je identina s turskom kapludom kapluca), gaji se
jo heljda, zatim pirina, a kasnije i kukuruz. Tu je i dalje od ranije poznata
suraica, odnosno sumjeica (turski mahlut).
Najznaajnija kultura koju su Turci doneli na balknske prostore bio
je, nema nikakve sumnje, pirina. Ova prastara kulturna biljka verovatno je
postala od divljih vrsta rasprostranjenih na podruju od june Indije do Kine.
Iz Indije otuda i njegova imena, birind i oriza, potiu iz sanskrita stie u
iranske zemlje, pa u Mesopotamiju, Siriju i Egipat, da bi u X veku bio poznat
u paniji. Ova itarica svoju ekspanziju doivljava tek u VII veku. Upoznavi
je u Iraku i jednom je prihvativi, Arapi su je gajili svuda gde su za to postojali klimatski uslovi. Kasnije e je preuzeti i Turci-Osmanlije. Na naim
prostorima prvi pominje pirina Francuz Bertrandon de la Brokijer (1432),
i to negde oko Nia (u lepom kraju u kojem mnogo raste pirina). A sudei
po raspoloivim turskim popisima, gajen je i u dolini Resave, oko Leskovca,
u Makedoniji, Grkoj, Albaniji i Bugarskoj.
Meu novim kulturama koje su u vreme turske vladavine donete iz
Amerike veoma znaajno mesto zauzima i nova itarica kukuruz. Sasvim
je sigurno da je kukuruz u Evropu, kao i na ostale kontinente, prispeo iz
Druga, popravljena verzija; prva, kraa verzija ovog rada, objavljena je u Seoskim danima Sretena Vukosavljevia XXIII, Prijepolje, 2008. 267-270.
*

117

Amerike. Treba, meutim, pomenuti da je kukuruz mogao biti poznat u Aziji

mnogo pre 1492. godine. Sudei po imenima koja nosi kokoroz, kukuruza, trakinja, turinak, turica, turska penica, golokud, (p)enka, rumetin,
momoroz, moruza, trkischer Weiz, grano turco, misir, urmetin, fermentun,
furmentin(a), carevica, carevka, kolombo (po Kolumbu) doao je na Balkan sa raznih strana i u razna vremena. I dok je za Italijane i Francuze bio
gran(o) turco odnosno le bl de Turquie, za Nemce trkischer Weiz, Turci su
ga nazivali misir (odnosno misir bugdayi), to bi govorilo da im je donet preko Egipta. Koliko se dosad zna, kukuruz treba da je stigao u Dalmaciju 1572,
a u Srbiju 1576. godine, gde se najpre gajio po batama. Uzgajan je, sasvim
sigurno, na Kosmaju u prvoj polovini XVII veka, a zna se i da je etrdesetih
godina istog veka izvoen iz Bosne u Split. Da je ova itarica rano ula u svakodnevnu ishranu balkanskog stanovnitva svedoi i njeno esto pominjanje
na maarskim carinarnicama poevi od 1690. godine. I ovaj podatak bi, uz
druge, iao u prilog davno iznetoj pretpostavci da je kukuruz prispeo u prekodunavske oblasti sa Balkana.
Kukuruz je ve 1780. godine bio glavna hrana u Crnoj Gori, a u isto
vreme zabeleie i sarajevski hroniar Mula Mustafa Baeskija veina svijeta, pa bili oni kadije ili hode, hranilo se kukuruzom.
Od povrtarskih kultura, kao i u ranijem vremenu, najvie su se gajili
kupus, beli i crni luk, ree praziluk, pa mahunarke, naroito soivo, bob (tur.
bakla), grah (ba pod tim imenom) i grahorica, grahorina, grahor (tur. burak), kako se to vidi iz najranijeg popisa Oblasti Brankovia (1455). Inae, u
prvim popisima uz soivo (tur. mercmek, kasnije se javlja i drugo ime ades),
esto se belei merdumek (danas te rei u raspoloivim renicima nema).
Izneta je pretpostavka da bi to mogla biti grahorica, grah-poljak (...) koje se
i danas siju u jednom delu Hercegovine (Popovo polje) i Dalmacije. Ovo pitanje, zasad, ipak ostaje otvoreno, budui da se merdumek i grahor (burak)
javljaju, ponekad, zajedno u istom popisu. Treba, takoe, istai da rod grahora (lat. Lathyrus) obuhvata vie od sto vrsta, veinom viegodinjih, dok su
kulturne biljke jednogodinje. Upotrebljava se za krmu, a u nekim istono
azijskim zemljama zrno slui i kao ljudska hrana, to je oigledno bio sluaj i u vreme turske vladavine. I jo neto, oslanjajui se na Poljoprivrednu
enciklopediju (I, Zagreb, MCMLXVII, 400-402) ne bi trebalo meati grahor i
grahoricu, jer su to, kako se tu navodi, dve razliite biljke (ovim pitanjem pozabaviemo se u jednom posebnom radu). to se tie graha (pominje se i crni
grah, javlja se dosta esto, kasnije i na podruju dananje Maarske), ovde to
nije pasulj (koji e nam doi u kasnijem vremenu), ve, najverovatnije, neka
vrsta divljeg graka ili je, moda, u pitanju crni kineski pasulj, tur. b(g)rlce
(lat. Vigna sinensis, u jednom srednjovekovnom izvoru za fasulj se kae da
je crnook) koji se ba pod tim imenom javlja u zvaninim popisima. Od XVI
veka ime roda Phaseolus prenosi se na iz Amerike donete vrste prema panskom Fajol. Inae, u nekim delovima ex-ju prostora nazivi za grah i pasulj
su danas sinonimi. Od mahunarki Turcima dugujemo i dolazak bamije (tur.
bamya).
118

Uzgaja se dosta i repa (pominje se i crna repa). Prema vakufnami (iz

1514. godine) u skopskom imaretu troeni su: spana (i njega su nam doneli
Turci), algam (naziva se svinjska ili slatka repa i u to vreme zamenjivala je
krompir) i tikvica. A u prvoj polovini XVI veka na solunskoj pijaci, na primer,
prodavani su: naut (poznat, inae, i u srednjovekovnom Dubrovniku), lea,
grahorica, bob, grah (brlce), pirina, crni i beli luk, kupus, praziluk, krastavci i bundeve (kabak). Putopisci Hans Dernvam (Dernschwam) i Pjer (Pierre) Belon pominju, sredinom XVI veka, plavi patlidan, bundevu i krastavac. A u jednom anonimnom tursko-srpskohrvatskom reniku iz XVII veka
zabeleene su sledee povrtarske kulture: tikva, debela tikva, repa, kupus,
zelje, luk, hren, mrkva, soivica, mak, komora i paprika (tur. itburnu i yeil
biber). Ova poslednja treba da je doneta na balkanske prostore krajem XVI
veka kao indijski biber, a nije iskljueno ni da je u vremenu izmeu 1572.
i 1580. godine donoena i na budimsku carinu. U jednom tursko-bosanskom
reniku (iz 1631) paprika se naziva frenk biberi (to e rei: franaki odnosno
evropski biber). Za Turke je i danas paprika biber, dok je ono to se kod nas
podrazumeva pod biberom kod njih kara biber.
U ovom poslednjem reniku prvi put se, koliko smo mogli da utvrdimo,
javlja pasulj (posul, ali izgleda da je tu ipak re o kineskom pasulju). Inae,
iz Amerike doneti pasulj (Fiesohlen), zajedno sa grakom i soivom, donoen
je, od poslednjih decenija XVII veka, na ugarske carinarnice, i to ne u malim
koliinama.
Meu namirnicama koje su 1730. godine prodavane u Beogradu nalaze
se, takoe, grah i pasulj. Zna se da je ovaj poslednji oko 1740. ve uveliko bio
gajen u Smederevskom sandaku (fasulya/e).
Uz domau tikvu ili tikvicu (oslanjajui se na ime koje bi moglo biti i
sveslovensko) javlja se i bundeva iz Amerike odnosno misiraa (kako se, na
primer, i danas naziva u Bosni), uz druga brojna imena. I poput kukuruza s
kojim se obino zajedno uzgaja (a u istoj njivi je neretko zasejan i pasulj) stigla je, sudei po imenu kao i kukuruz preko Egipta (mada treba pomenuti
i njena druga, turska imena, kao kabak i dulek (dlek karpuzice i dinjice u
bostanu) uz, razume se, i mnogobrojna domaa).
U carskoj kuhinji (saray mutvagi) troeni su, tokom XV, XVI i XVII
veka, kineski pasulj (brlce), luk, mladi luk, suvi luk, beli luk, mladi beli
luk, suvi beli luk, argarepa, suvi perun, svei perun, repa (algam), spana, kiseli kupus, svei kupus, svei bob (bakla), blitva, misirska bundeva
(misiraa?), svea bundeva, list jute, patlidan, krastavac, vrtna salata (marula), list od vinove loze (svei i onaj iz turije), celer, cvekla, list lenika,
praziluk, brusanska rotkva, kao i suve mahunarke: soivo, naut, bob.
U kuhinjskim tefterima mitropolitskog dvora u Beogradu zabeleeni
su, uz pasulj, jo i soivo, graak, keleraba, plavkasti kelj, spana, pargle,
argarepa, kiseljak, uta repa, rotkva, ali i beko soivo, beki grah, karfiol,
kao i tikve. A na mitropolitskom majuru bile su zasaene i artioke. Uz
navedene povrtarske kulture, sa nemakom kolonizacijom u Banat stiu jo
perun i krompir (od nem. Grundbirne zemljana kruka).
119

Ve sama imena ove poslednje kulture koji je i danas za Indijance dar

bogova zemljak, zimik, krompir, kronpir, kompijer, krumpijer, krtola, krtula, krtulja, grundbir, korun, krumpi, krumpika, burbulka, podzemljica, pozemica, raak, ruski, rusijanka, palalije, svedoe da je i on, poput kukuruza,
stizao na balkanske prostore sa raznih strana i u razna vremena. Smatralo
se dugo da je prvi pomen krompira iz 1760. godine, kada su ga meu srpske
graniare doneli vojnici iz eke. Meutim, krompir (Kartofl) donet iz Pete
carinjen je u gradu Baji jo 1699. godine. U Crnu Goru ga je na povratku iz
Rusije doneo, 1786. godine, vladika Petar I, otuda i imena ruski i rusijanka
(u okolini Foe, u koju je kasnije prenet runjak). Uprkos imenu Petar I doneo je kartofule iz Trsta (kako to svedoi veoma merodavni Pavle Apolonoi
Rovinski), a ne iz Rusije. U Bosnu je krompir stigao, kako poudano svedoi
Francuz Paskal-Tomas Furkad (Pascal-Thomas Fourcade), iz Dalmacije. U
Hercegovini je Ali-paa Rizvanbegovi-Stoevi rasprostranio gajenje krompira (uz pirina, kukuruz i duvan) neto milom, a neto silom.
U biljni fond spadaju, najzad, i od ranije gajene nezaobilazne industrijske biljke: lan i konoplja, uz novoprispeli pamuk.
Treba pomenuti i nove zainske biljke susam i afran; ovaj prvi korien je i za dobijanje dosta troenog ulja poznatog pod imenom arlagan.
Godine 1879. na podruju Tuzle utvrene su sledee povrtarske kulture: repa, crni luk, beli luk, prasa, paradajz, kupus, krastavac, lubenica, dinja,
paprika, bundeva, uta repa, patrnjak, perun, mrkva, keleraba, karfiol,
kelj, crni patlidan, mak, sitna paprika, bamja i zelje. I veoma je verovatno,
kako to istie Adem Handi, da su Turci kod nas zatekli vei broj povrtlarskih kultura od onih koje spominju defteri, ali budui da su gajene u manjim
koliinama, ostale su prilikom popisa nezabeleene, kao to ih je, takoe,
itav niz stigao na ove prostore upravo u vreme turske vladavine.
I voni fond je, zahvaljujui Turcima, obogaen, jer se, uz groe, trenje, jabuke, kruke, orah, kesten, ljive, vinje, oskorue, jagode, javljaju i
nove vrste: breskva-eftelija, mumule, kajsija, turunda (vrsta gorke pomorande, mada se ponegde pominje i slatka, koja je sluila za spravljanje erbeta i recelja, a za nju zna ak i narodna pesma). Polazei od njihovih imena,
trebalo bi da su nam stigle posredstvom Turaka. A, opet, sudei po imenu
kajsije u Vojvodini aprikozna mogla je tu doi i sa zapada (Nemci je pod
istim imenom Aprikose poznaju od sredine XVII veka); one sitne, meutim, nazivane su ponegde kajsijama. Novoprispela voka, sudei po imenu,
trebalo bi da je bio i (am)dud (u ve pomenutom anonimnom reniku iz XVII
veka zabeleeno je, meutim, i njegovo domae ime murva)
Bostan (doslovno znaenje vrt, bata), pod kojim se kod nas, a ponekad
i u osmanskim izvorima, podrazumevaju dinje i lubenice, trebalo bi, takoe,
da je stigao posredstvom Turaka budui da se u srednjovekovnim izvorima
izriito ne pominje. A nije, jer znamo sasvim pouzdano, da je gajen na podruju srednjovekovnog Dubrovnika, a uz to, odavno je utvreno da su rei
dinja i lubenica ule u slovenske jezike jo u praslovensko doba, pri emu se
120

njihovom domovinom smatra Azija. Tanije, kultivisali su ih stari Persijanci

jo pre 3 000 godina.
Turci, veliki ljubitelji voa i slatkia uopte, doneli su na balkanske
prostore, nema nikakve sumnje, i nove vrste voa. Svetski putnik Evlija elebija pominje u Skoplju ljive bardaklije i eftelije, a Baeskija u Sarajevu
zerdelije. U turskim cenovnicima iz XVII veka pominje se i beogradska ljiva
(Belgrad erigi), uz onu iz Amasje. I razne vrste kruaka, kao karamanke, jeribasme, taku(i)e, treba da su stigle sa anadolskih prostora. Tu su i trenje;
oslanjajui se opet na Evlijino svedoenje, one u Banjaluci alame budu
toliko slatke, sone i ukusne da ih nema ravnih u Evropskoj Turskoj, Arabiji
i Perziji. U Novom Pazaru, pak, bilo je, kae opet Evlija, ak 48 vrsta jabuka
i 35 vrsta kruaka.
Najzad, znatne povrine zemljita bile su pod vinogradima, koje su drali i hriani i muslimani.
Kada je re o stonom fondu, i dalje su najvie gajene ovce i svinje, o
kojima se najvie i zna, budui da je samo sitna stoka, tanije, ovce, koze i
svinje, bila oporezovana (takoe se smatra da je taj porez bio veoma podsticajan). O krupnoj stoci konji, goveda, bivoli, kao i o pernatoj ivini kokoke,
guske, patke, urke (ove poslednje su poreklom iz Novog sveta i na ex-yu
prostoru, uz ovo turskog odnosno persijskog porekla, nose i domaa imena:
tuka, biba, morka, misirka) postoje samo posredna svedoanstva. U ishranu stanovnitva ulazili su, takoe, i golubovi.
S obzirom na to da se od pela uz med dobijao, i toliko potreban vosak
pelarstvo je u turskom vremenu bilo svuda, gde god su za to postojali uslovi,
veoma razvijena privredna grana. Pele su gajene u seoskim, ali isto tako i u
gradskim naseljima, kao i po manastirima.
U stoni fond spadaju, najzad, i riba koja je mnogo troena (naroito
zbog mnogih posnih dana), kao i divlja, o kojoj ima vesti na stranicama
dnevnika evropskih putnika kroz carstvo Osmanlija.

Zusammenfassung

PFLANZEN- UND VIEHRESSOURCEN

ZUR ZEIT DER TRKISCHEN HERRSCHAFT
Indem sie aus fiskalischen Grnden, die Bevlkerung und ihre fiskalischen Verpflichtungen aufzeichneten, unterrichten uns die offizielen trkischen (genauer: die osmanischen) Aktenbnde (die sog. Defters) auch recht
zuverlssig ber die Pflanzen- und Tierarten, die im balkanischen Raum in
den langen Jahrhunderten der trkischen Herrschaft gezchtet wurden. Ne121

ben den landwirtschaftlichen Kulturen, die uns die neuen Herren TrkenOsmanen gebracht haben, kommen noch aus bersee-Lndern auch andere, neue hinzu: der Mais und Paprika, der Krbis, die Bohne, die Kartoffel,
und viel spter auch die Tomate. Neben den vorgefundenen Getreiden: dem
Weizen und der Gerste, der Rispenhirse, dem Roggen, dem Saat-Hafer, der
Mohrenhirse, der Spelta, dem Dinkel, wird noch der echte Buchweizen, weiterhin der Reis, und spter auch der Mais angebaut. Die bedeutendste Pflanzenkultur, die die Trken auf den Balkan mitbrachten, war ohne Zweifel der
Reis. Unter den neuen Arten aus Amerika nimmt das neue Getreide Mais
eine besonderen Platz ein. Nach vielen Namen, die er auf dem Balkan trgt,
zu urteilen, ist er hierher von verschiedenen Seiten und zu verschiedenen
Zeiten gekommen.
Von den Gemsekulturen, wurden wie zu frheren Zeiten am meisten der Gemsekohl, der Knoblauch und die Zwiebel, seltener der Lauch,
angebaut, weiterhin die Hlsenfrchtler, insbesondere die Linse, die Saubohne (tur. bakla), die Bohne, grah (gerade unter diesem Namen) weiterhin
eine Erbsenart (grahorica, grahorina, grahor), die trkisch Burak heit,
des Weiteren die Rbe, der Spinat, algam (se Rbe), die Gurke, die Aubergine. Auch der neuangekommene Paprika hat mehrere Namen: itburnu,
yeil biber, frenk biberi. Mit der deutschen Kolonisierung im Banat (im XVIII
Jahrhundert) kommen noch die Petersilie und die Kartoffel (krompir von dt.
Grundbirne , neben zahlreichen anderen Namen) hiunzu. Da sind schlielich
auch die schon frher angebauten industriell hergestellten Pflanzen wie das
Leinen und der Hanf, neben der neu hinzugekommenen Baumwolle. Neu
sind auch die Gewrzpflanzen, der Sesam und der Safran.
Auch die Obstressourcen werden durch die Trken bereichert, weil neben der Weinbeere, nun auch der Kirsche, der pfel, der Birnen, der Walnus
und Kastanie, der Pflaume, der Sauerkirsche, der Speierlinge und der Erdbeere, auch neue Arten hinzukommen: die Mispel, die Aprikose, die turunda
(eine Art sauere Orange), wie auch die neuen Arten der schon vorfindlichen
Obstgattung, neben der schon Honig- nun auch die Wassermelonen (unter
dem gemeinsamen Namen bostan).
Was die Viehressourcen angeht, wurden auch weiterhin am meisten
Schafe und Schweine (bzw. das Kleinvieh) gezchtet, whrend wir ber das
Grovieh Pferde, Rinder, Bffel, wie auch ber das Geflgel: das Huhn,
die Gans, die Ente, und das Truthuhn (auch diese letzteren stammen aus
der Neuen Welt, und tragen neben den trkisch- bzw. persischstmmigen
Namen auch einheimische Bezeichnungen: tuka, biba, morka, misirka) nur
indirekte Zeugnisse haben. Auch die Bienenzucht war in der trkischen Zeit
ein sehr entwickelter Wirtschaftszweig. Zu diesen Ressourcen zhlt schlielich auch der Fisch, der intensiv konsumiert wurde, wie auch das Wild, das
in den Reisetagebchern der Europer, die durch das Reich der Osmanen
reisen, erwhnt werden.

122

Izvori i literatura
Beldiceanu, N. Beldiceanu-Steinherr, I. Rizculture dans lempire ottoman (XIVe
XVe sicle), Turcica IX/2-X, Paris, 1994.
Bendel, L. Das grosse Lexikon der Frchte und Gemse, Herkunft, Inhaltstoffe,
Zubereitung, Wirkung, Anaconda, Kln, 2008.
Bilgin, A. Osmanli Sarayi Mutvagi (1453-1650), Istanbul, 2004.
Blagojevi, M. Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji, Istorijski institut, Beograd,
1873.
Bojani, D. Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku,
kruevaku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd, 1974.
Brokijer, B. de la, Putovanje preko mora, Nauna knjiga, Beograd, 1950.
Canard, M. Le riz dans le proche oriente aux premiers sicles de lislam, Arabica
VI, mai 1959, Leiden, 1959.
Danii, . Muke blaenoga grozdija, Starine II, Zagreb, 1870.
Elezovi, G. Turski spomenici 1348-1520, 1, 1, SKA, Beograd, 1940.
Evlija elebi, Putopis, Odlomci o jugoslavenskim zemljama, prevod, uvod i
komentar H. abanovi, Sarajevo, 1967.
Fekete, L. Trkische Schriften aus dem Archive Palatinus Nikolaus Esterhazy,
1606-1645, Budapest, 1932.
Fekete, L. Kaldy-Nagy, Gy. Rechnungsbcher trkischer Finanzstellen in Buda
(1550-1580), Trkischer Text, Budapest, 1962.
Gavrilovi, S. Graa o balkanskim trgovcima u Ugarskoj XVIII veka, carinarnice,
II, SANU, Beograd, 1996.
Gavrilovi, S. Izvori o Srbima u Ugarskoj s kraja XVII i poetkom XVIII veka, II,
SANU, Beograd, 1990.
Gavrilovi, S. Jaki, I. Pecinjaki, S. Graa o balkanskim trgovcima u Ugarskoj
XVIII veka, carinarnice i kontumaci, I, SANU, Beograd, 1985.
Handi, A. Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975.
Hrabak, B. Poljoprivreda Bosne i Hercegovine 1463-1700. godine, Bosna i
Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Istorijski institut SANU,
Beograd, 1995.
Hrabak, B. Ribolov i riblja pijaca u Beogradu u XVI i XVII veku, Godinjak
grada Beograda VII, 1960.
Inaldik, H. Rice cultivation and the eltuki-reaya system in the Ottoman
Empire, Turcica XIV, 1982.
Kanuni i kanunname za bosanski, hercegovaki, zvorniki, kliki, crnogorski i
skadarski sandak, Zakonski spomenici 1, Sarajevo, 1957.
Karaulac, M. Prie francuskih putnika sa puta po otomanskoj Bosni, izbor,
prevod i predgovor M. Karaulac, Matica srpska, 1958.
Kleines Lexikon deutscher Wrter arabischer Herkunft, Herausgegeben von
Nabil Osman, Beck, 6 Auflage, 2002.
Korkut, D. Makbul-i arif (Potur ahidija) Uskufi Bosnevije, Glasnik Hrvatskog
Zemljskog muzeja u Sarajevu LIV, 1942/1943.
Korkut, B. Tursko-srpskohrvatski rjenik nepoznatog autora iz XVII stoljea,
POF XVI-XVII, 1970.
123

Kosti, K. Kulturne biljke u srpskim zemljama za turskoga vremena, Nastavnik

9-12, Beograd, 1913.
Ktkoglu, M. Osmanlilarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri,
Istanbul, 1983.
Martnov-Purkarov, Z. Nemaki uticaj na ishranu Srba u Banatu, Panevo, 1997.
Mula Mustafa evki Baeskija, Ljetopis (1746-1804), prevod s turskog, uvod i
komentar M. Mujezinovi, Veselin Maslea, Sarajevo, 1987.
Nabljudenija na mnoestvo neta videni v Grcija, Azija, Judeja, Egipet, Arabija
i drugi udi strani ot Pier Belon do Man, prevod i komentar ot prof. Vsevold
Nikolaev, Sofija, 1953.
Oblast Brankovia, Opirni registarski popis iz 1455. godine, 1-2, priredili H.
Hadibegi, A. Handi, E. Kovaevi, Orijentalni institut, Sarajevo, 1972.
Poljoprivredna encikloperija, I, Zagreb, MCMLXVIII.
Popovi, D. Vojvodina u tursko doba, Vojvodina 1, Novi Sad, 1939.
Popovi, D. i Bogdanovi, M. Graa za istoriju Beograda od 1717 do 1739. godine,
1, Istoriski arhiv Beograda, 1958.
Popovi, V. Putopis d-ra Brauna, Glasnik Istoriskog drutva u Novom Sadu VI,
VII, 1933, 1934.
Rovinski, P. A. Crna Gora u prolosti i sadanjosti, II, Etnologija, Cetinje, 1994.
Simonovi, D. Botaniki renik naunih i narodnih imena biljaka sa imenima na
ruskom, engleskom, nemakom i francuskom jeziku, SAN CCCXVIII, Institut
za srpskohrvatski jezik 3, Beograd, 1959.
Spremi, M. Jelo i pie, privatni ivot u srpskim zemljama srednjeg veka,
priredile S. Marjanovi-Duani i D. Popovi, Clio, Beograd, 2004.
Srdanovi-Bara, O. Srpska agrarna revolucija i poljoprivreda od Koine Krajine
do kraja prve vlade kneza Miloa (1788-1831), SANU, Beograd, 1980.
Stojanovski, A. Nekoliko zakona o trinoj taksi i carina u Solunu u XVI veku,
JI 3, 1969.
Stojanovski, A. Vranjski kadiluk u XVI veku, Vranje,1985.
abanovi, H. Turski izvori za istoriju Beograda, 1,1, Katastarski popisi Beograda
i okoline 1476-1566. Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1964.
Vlahovi, P. Srbija, zemlja, narod, ivot, obiaji, Beograd, 2002.
Vlajinac, M. Iz putopisa Hansa Dernvama 1553-1555. god, Bratstvo XXII, 1927.
Zirojevi, O. Bulgur (ne)zaboravljena namirnica, Muzej Staro selo Sirogojno,
2002.
Zirojevi, O. Jelo i pie Privatni ivot u srpskim zemljama u osvit modernog
doba, priredio A. Foti, Clio, 2005.
Ziirojevi, O. Rajnold Lubenau o Beogradu i Srbiji 1587. godine, Godinjak
grada Beograda XIII, 1966.
Zirojevi, O. Ribolov na srednjem Dunavu (XVI i XVII vek), Zbornik Matice
srpske za istoriju 49, 1994.

124

JA -

50 .
, . , ,
.
, .1
,
, . XIV
. 70-
80- 14. .
2,
.3
, .
,
.4

.5
, -, -, 14. .

. ,
.
1070. (1659-1660).
1

. ., . ., 2005, 459.

I . 1384. .

ahd-i emn.
() ().
3

Evlya elebi. Seyahat nmesi, III. stanbul 1999, 220.

125


, , , ,

(kllye), .6 ,
, . ,
.7 .8
.
,
. , , ,
. ,
, , , , .


.9 ,
, .10 , ,
. .
, V-V ,
. .
.11 ,
. V ,
,
Eyice, S. lk Osmanl Devrinin Dini-timai Bir Messesi: Zvyeler ve Zvyeli-Camiler,
.. ktisat Fakltesi Mecmuas II/1-2 (1962-1963), 28.
6

Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl C. III. Eyice, S. 29.

. .
. . ., 1984, 32.
. .
. Eyice, S. Zvyeler ve Zvyeli
Camiler... 24.
8

, . . :
. ., 2001, 205.
9

10

Zaviye maddesi, Encyklopede de l slam; , ; A, Mescd mad., 58-60.

. Ltfi Barkan. Osmanl imparatorlunda bir iskn ve kolozasyon metodu olarak

vakflar ve temlikler. VD. II (1942), 279386.
11

126

. .
.12
e
. (a hane).
.
.
, , .
,
, . .
a a .
V
u , ,
.

O , , .
16 , ,
600 , , . , ,
, , 100 , 3
,
. , 1070.
(16591660. ). . 1596. 100
, .13
, ,
, .
. . ,
,
, .14
, V
.
.
Eyice, S. Zvyeler ve Zvyeli Camiler, . . ktisat Fakltesi Mecmuas , say 1-4
(163), 28.
12

13

, . . ., 2005, 460.

14

, . . ., 1974, 169.

127

 -, 1422. . 1464-1465. . -, .15

,
, ,
V ,
1402. . K
V .

.16
. 1526. - , .
(1451-1481)
, (1481-1512), .17

. - 1402.
.18 , . V
V ,
, ,
1380. 1402. .
, ,
.

, - XIV . ,
XVI XVIII .
1878.
, .
, ,
.
, .
. : .
. V. ., 2001, 137.
15

16

, . . . 459.

17

Eyice, S. Sofya Yaknnda Ihtimanda Gaazi Mihalolu Mahmud Bey mret-Cmii.

Istanbul, 1975, 59.
919 (1513.) - , ,
.
II.
18

128

 . , .
,

.
. .

,19 .
.
( ) .
, .


.
.20
,
. ,

XIII XIV
I .
. , avlu mekn21
sofa, . ayvan-
.

(.) , , , ;
. (. .)
19

20

etinta, S. Yeil Cami ve Benzeleri Cami Deildir. stanbul, 1958, 1-26.

vlu mekn ( ) , .
. .

.
.
.
21

129

 ,
.22

,

. ,
.
. ,
-.
, ,
.
-. TD . 77 I (15121520) : ,
, ,
, , , .23
II (1566-1574)
III (1574-1595).24 III (1595-1603) :
, ,
, , , ,
, ,
, ,
.25 , , , , ,
. .

( ), .
. , , , .

XVI . ()
XVI
, .
Sedat E. Erken Osmanl Midrlnda ok-levi yaplar: Kentsel Kolonizasyon yapalr
olarak Zaviyeler. Akademi Kitabevi 1994, Cilt I, 13.
22

23

BOA. T. D. 77, 704.

, . XVI . . 2001, 322.

24

Gen, N. XVI. Yzyl Sofya Muffasal Tahrir Defteri?nde Sofya Kazas. Eskiehir, 1988,
670.
25

130

 . , ,
. 1545.
,
. ( ),
.26 . ,
. ,
.27 XVI

. 15 - 986 (24. 05. 1578)
.28 . , .

.29
, XVII
.
, .
, .
, ,
.30
.
, .
.31 20 (), 4,
2 , 40 10 (),
4, , ( ), ,
4, . . . 4, 8.
54, 1620 ().

26

BOA. T. D. 236, 525.

27

Evliya elebi. Op. cit., 220.

28

, 828.

29

. 1.

Barkan, . L. Osmanl imparatorluunda bir iskn

ve kolonizasyon metodu olarak vakflar ve temlikler , stil devirlerinin kolonizatr Trk
dervileri ve zaviyler, VD, (1942), 279386.
30

BOA. T. D. 236,525. :
( , , . .) (ardabe), . .
31

131


(misafir han) (a hane), .

a a . , ,
(ayvan) (hcre),
.32
.
, , ,
. .
(vlu mekn)
4,50 4,50 . . , , , . ,
.
,
, .

.33
.34

7-8 . , , , .35 ,
.
, . .
, 80 , .36
(ayvan) 5,20
4,20 . .
32

. 1.

33

Eyice, Op. cit., 7.

34

Gabriel, A. Une kapitale turque Brousse. Paris, 1958, 158.

35

. 4.

Eyice, S. Sofya Yaknnda Ihtimanda Gaazi Mihalolu Mahmud Bey mret-Cmii.

Istanbul, 1975, 56.
36

132

 , . . , .
. .37

. , ,
.38
. ,
.
, , .
.39 ,
,
. .
(hcre)
. , , .40

. . .
0,80 . , ,
.41 , ,
.
. , . 0,40 0,80
.
.
.
. .
37

, . , 250.

38

. 2 . 3.

. . Eyice, S. Sofya
Yaknnda Ihtimanda Gaazi Mihalolu Mahmud Bey mret-Cmii. Istanbul, 197, 52.
39

40

. 1.

41

. 6.

133

 .
. .
. ,
, .

.
.
,
XVI i XVIII .
. , , . .
, XX
.42 .
.
.
.43
,
.

0,29 0,33 0,05
. .
0,03 0,05 .
0,95 .44 .

.
.45 ,
,

42

, . , 249.

Eyice, S. Sofya Yaknnda Ihtimanda Gaazi Mihalolu Mahmud Bey mret-Cmii.

Istanbul, 1975, 57.
43

44

. 1.

45

. 5.

134

 I.46
, ,
.
, ,
, ,
, ,
.
, IX X , .
,
, .

,
.

Zusammenfassung

DIE ZAVIA MAHMUD-BEGS IN IHTIMAN

Die Arbeit behandelt den Ursprung der multifunktionalen Bauten,
deren Bauplan die Form des auf den Kopf gestallten Buchstabens T hat, und
den typischen Vetreter der Bauten dieses Typs in der Stadt Ihtiman. Die
Vorzge dieser Bauten liegen in der Tatsache, dass nur ein Teil fr Gebete
benutzt wurde, whrend man in anderen Teilen des Gebudes dauerhaft
wohnen konnte. Das ist der Grund, warum diese Gebude als Zavias und
nicht als Moscheen entworfen wurde. Das architektonische Denkmal, das
hier analysiert wird, kann man an das Ende des 14. Jahrhunderts ansetzen
und es befindet sich neben einem der Hauptwege, die die Balkanhalbinsel
durchschneide Via Militaris (Orta Kol). Ursprnglich gewhrten diese
Gebude den Riesenden und Soldaten Schutz, wie auch aus originellen
Inschriften auf einer anderen Zavia in Komotina zu sehen ist. Erst viel
spter wurde die Zavia in Ihtiman in eine Moschee verwandelt. Ihre
architektonischen Besonderheiten und ihre Bedeutung fr die Entwicklung
der frhosmanischen Architektur sind im Einzelnen beschrieben worden.
Besonderes Augenmerk gilt ihrer Bedeutung als einem Zentrum, das
46

Sedat E. Op. cit., Cilt I, 51.

135

der Verbreitung des Islams und der bernahme der Kontrolle ber den
christlichen Raum diente.
Das Ende der osmanischen Eroberungen im 16. Jahrhundert und die
Vernderungen in Derwischorden, die von der Zentralregierung aufgezwungen wurden, hatten zur Folge, dass die Zavia ihre Bedeutung verloren was
wiederum nicht bedeutet, dass der Bau der Objekte in der Form des auf
den Kopf gestellten Buchstabens T gestoppt wurde. Ein Beispiel dafr ist
die 1531 erbaute Gazi-Husrev-Beg-Moschee in Sarajevo. Sie wurde von Adzhem Esir Ali entworfen, und sie hat denselben architektonischen Plan, auch
wenn sie nur die Funktion einer Moschee hat.

. 1.
136

. 2.

. 3.
137

. 4.

. 5.
138

. 6.

. 7.
139

KOMNIST ARNAVUTLUKTAKI OSMANLI ALIMALARI:

SELAMI PULAHA (1938-1991)
Dritan Egro
Tirana

1945 senesinde Arnavutluk, derin bir deiimin sahnesi olmutur. Bu yl

sadece Komnist rejiminin yerlemesini deil ayn zamanda Arnavutlukun
Osmanl mirasndan tamamen kopmasn da iaret etmektedir.
1912-1945 yllar arasnda Arnavutluk devletinin ileri gelenlerinin
ou, lkesine Avrupai bir ekil vermesine ramen, devlet idare dncesi
bakmndan Osmanl okuluna aitti. 1945 senesinden sonra ise, Osmanl ve
Trkiye Cumhuriyetiyle dorudan doruya ilikisi olmayan ve tfek yoluyla
iktidara yeni bir elit gelmitir. Hala canl olarak yaayan Osmanl miras
ise, birden tarihi gemi halini almtr.

Tarihilik, Marksizm ve Komnist diktatrl

1945 senesinden sonra Arnavutluk devletinin tarihiliinde oulcu ve
alternatif grlerin yerini Marksist metodolojisi ve Enver Hoxha tarafndan hitap edilen direktifler almlardr. Bu konuda unu sylemek gerekiyor: Marksist metodolojisinin prensipleri yol gsterici niteliindeydi, hatta
sadece Osmanl almalar sahasnda deil, sosyal bilimler alannda da yerine getirilmesi mecburi olarak grulmektedir. Marksist teorisi, Komnist
devletinin elinde gl ideolojik bir silah ve yukardan aaa inen siyasi
bir bask aletiydi. Bylece, Arnavut tarihileri ana tezlerini her zaman gz
nnde bulundurmalar gerekmekteydi. Dolaysyla bu yeni tarihilik, Komnist devletinin ideolojisini, menfaatlerini ve hedeflerini aksettiriyordu.
Tamamen kalplam, hatta klie halini alm ana prensipler unlard:
1. Snf sava, insanlk tarihini ileriye gtren gtr.
2. nsanlk tarihinin incelenmesinde, ideolojik ve manevi sebeplerle
deil, maddi yani ekonomik etkenleri tahlil edilmeli ve sz konusu tarih onlara dayanarak yazlmaldr.
141

3. Tarih, bireyin deil, halklarn eseridir. Bu yzden, Marksist tarihiler bireylerin tarihsel roln deil, halklarn tarihini aratrmaldr.
4. Zaman ve mekan ieresinde gelien tarihi olaylarn gidiatnda belirleyici olan dsal etkenler deil, tam aksi kesin ve son etkisini yapan isel
etkenlerdir.
1945-1990 yllar arasnda ad geen tezler, normal kullanmn tesinde belirleyici bir nitelikte olmulard, hatta fetiist bir durum kazanmlardr. Bu metodolojik ereveden dar kmak istemi olan her tarihi ise son
derece ar bir ceza ile kar karya kalacakt.
Ikinci Dnya Sava ncesinde eitimini Bat lkelerinde grm olan
Arnavut aratrmaclar, bu yeni siyasi artlara uymak zorunda kalmlardrlar. Bylece, bugn onlarn dndkleriyle yaptklar arasnda ne kadar
bir fark var olduunu anlamak gerekten ok zordur.
Parti ve devlet otoritelerinden gelen bask, aslnda sansrde ifadesini
bulmutur. Arnavut aratrmacsnn dndklerinde sansr, gereinden
fazla siyasi kontrol demekti ve zamann istedii ideolojik erevenin iinde
olmann bir tedbiri olarak kavranmtr. Sansr aslnda otosansr duygusunun uyandrmasna yol amtr. Otosansrn ortaya k Arnavut tarihilii iin sadece geri gitmenin bir iareti olmayp, ayn zamanda Komnist
diktatrln komu Komnist lkelere kyasla ne kadar etin olduu konusunda iyi bir fikir de vermektedir.1 Bu artlarda ilgili kurumlarn yazabilecekleri bir Arnavutluk tarihi, aslnda bir parti ve devlet sorunuydu.2 Bu
durum, 1945-1990 yllar arasndaki tarihiliin ne kadar resmi bir nitelikte
olduunu gsteren gayet net bir belirtidir. Bu devirde marksist metodolojisine gre tarih anlatm ilahi olma konumundayd. Alternatif tezler ve yaklamlarn ortaya k mmkn deildi. Devletin tarihiliin zerine bu
kadar sk kontrln gerekletii sebepten dolay bugn tabii ki bu gelenei
tahlil ederken yalnzca resmi bir tarihilikten bahsedebiliriz.

Osmanl almalarnn zellikleri

1963 senesinde Prof. Selami Pulaha Tarih Kurumunda ie balarken
artk Arnavutlukta ilgili messeseler kurulmutur ve tarihinin meslei kurumsallatrlmtr. 1955 senesinde Arnavutluk Tarih ve Dil Kurumunun
kurulmas ayn zamanda Osmanl almalarnn ivme kazandrmasna da
sebep olmutur. Sz konusu ivme, iki sahada grlmtr:
Mesela, bu konuda Komnist Yugoslavya ile nispi bir mukayese yapmak iin, bakn: W.
S. Vucinich, The Yugoslav Lands in the Ottoman Period: Postwar Marxist Interpretations of Indigenous and Ottoman Institutions, The Journal of Modern History, vol. 27,
Issue 3 (Sep., 1955), f. 287.
1

rnein, genel bir Arnavutluk Tarihi metni hazrlamak iin ilgili karar, Arnavutluk
Komnist Partisinin II. Kongresi (1952) ve ayn yl ieresinde yaplan Partinin Genel
Komitesinin ilgili toplantlarnda alnmtr: 10 vjet veprimtari n fushn e shkencave
shoqrore, Buletin pr shkencat shoqrore, nr. 2 (1957), Tiran, f. 4.
2

142

1. Osmanl almalar belli bir plan ve program erevesinde yrtlyordu.

2. Osmanl kaynaklarnn bir merkezde toplanmas ve yaynlanmas
da balamtr.
Arnavutlukun modern Osmanl almalarnn kurucusu Prof. Selami
Pulaha, bu siyasi ve bilimsel artlarda hazrlanm ve tarih yazmtr. Kendisi Tiran Devlet niversitesinden mezun olmutur. Osmanl tarihi yolunda
kendisi son derece zahmetli bir yol izlemitir; daha nce mektepli ve ismi duyulmu herhangi bir Arnavut Osmanl tarihisi olmadndan dolay kendisi
tam anlamyla bir otodidaktt.
Mektepli Osmanli tarihisi olan, yani Osmanl Imparatorluun tarihi
ve messeselerini hakkyla bilen ve ayn zamanda Orta Dounun byk
diline (Arapa, Farsa ve Trke) vakf olan uzmanlarn olmay, tabii ki
Arnavutluktaki Osmanl almalarn kaderini ve gidiatn tayin etmilerdi. Baka bir deyile, Arnavut Osmanl uzmanlarn mtevazi seviyesi,
retilen eserlerin kalitesi ve says asndan belirleyici olmutur; hatta, sz
konusu tarihiliin uluslararas apta katklarn ve yerini de tayin etmitir.
80li yllarn balarna kadar Arnavutlukta Osmanl almalar, ounlukla, Osmanl tebaas olarak domu veya medreselerde eitim grm
bireylerin yaptklar belge tercmelerine dayanyordu. Bu kiiler yalnzca
dorudan doruya Osmanl belge kaynaklaryla alabilirlerdi. Bu dillere
hakim olup son derece yetenekli olan bu mtercimlere (Vexhi Buhara, Myqerrem Janina, Jonuz Tafilaj, Haki Sharofi ve Andrea Sahati), Arnavutlukun
modern Osmanl tarihilii bugn ok ey borludur, ancak onlarda bilimsel
almalarn meziyetlerinin bulunmad iin, yaptklar ii sadece belge tercmesi ve tasnifi ile snrl kalmtr. Onlar tarihilerden ok iyi filologlard.3
Ancak siyasi nedenlerden dolay isimleri hep anonim kalmtr. zellikle bu
devirdeki belge yaynlarnda isimlerin gememelerine ramen onlarn yaptklar katklar her zaman byk olmutur.
Osmanl tarihisinin yetitirilmesi konusunda Komnist rejiminin
net ve belli bir perspektifi yoktu, hatta bir paradoksta kilitlenmi olduu da
syleyebiliriz. Ayn zamanda bir elikiydi: bir yandan, Dou dillerin renilmesi, ki Arnavutluk dnda uzun sre kalmasn gerekiyordu, siyasi ve
ideolojik sebeplerden dolay iyi gzle grlmyordu. te yandan, Komnist
rejiminin yksek merciileri, Osmanl devri boyunca Arnavutluk tarihinin
parlayan olay ve ahsiyetlerinin yaptklarnn, Marksist yaklam ierisinde de olmasna ramen, aydnlatmasn srarla istiyordu. Bu sahada her alma mtevazi de olsa mutlaka Dou dillerinde yazlan belgelerin okunmasn gerekiyordu.
Burada 60l yllarda Vexhi Buhara ile Franz Babinger arasnda lbasan kalesinin giriinde bulunan kitabe hakkndaki tartimay hatrlatmakla yetiniyoruz: V. Buharaja,
Mbishkrimet turko-arabe t vendit ton si dshmi historike, Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike, Tiran 12-18 janar 1968, vol. II, Universiteti Shtetror i Tirans
Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, Tiran 1969, f. 81-5.
3

143

Bu yzden de, Selami Pulaha da olmak zere, Arnavut osmanistleri

kendi abalaryla hazrlanmtr. S. Pulahann Arnavut bilimsel dergilerinde ilk katklar 60l yllarn sonlarna doru kmtr. Burada unu da hatrlatalm, birinci cildi 1959da, ikinci cildi ise 1965 senesinde yaymlanan
Arnavutluk Tarihinin Osmanl ksm, Osmanl tarihisi olmayan tarihilerden yazlmtr.
Siyasi artlar, tarih yazma metodolojisini de artlandrmtr. Sarajevo, Sofya ve dier Balkan bakentlerinde olduu gibi, Tiranda da bir Osmanl almalar okulunun kurulmamas ve uzmanlarn eitim kalitesini
ve saysn geniletecek bir mekanizmann bulunmamas, Arnavutlukta
Osmanl almalarnn geliimine ve onu uluslararas seviyesine tayacak
nemli engeller olmutur.
Keke zikrettiimiz engeller yeterli olmam gibi, Komnist devri
boyunca Tarih Kurumu erevesinde gerekletirilen Osmanl almalar,
yine ideolojik prensipler nda, idari blmde paralanmtr:
1. Ortaa Blm,
2. Yeniden Uyan Blm, ve
3. Bamszlk Blm.
Byle bir idari ve bilimsel paralama, aslnda bilimsel almalarn
perspektifini de tayin edip etkilemiti. Mesela, Selami Pulaha Ortaa Blmnde alan bir bilim adam olmasndan dolay kendisi sadece XV-XVII.
yylar aras tarihini aratrmtr, sonraki asrlara yapt katklar ise son
derece snrl kalmtr.
Bunca zorluk ve engeller sralarken, unutmamalyz ki bu devirde Arnavutluk tarihiliinde ilk defa olarak Osmanl devri sorunsall, bandan
sonuna kadar, ele alnmaya balamtr. deoloji ile karm olmasna ramen, ilk defa Osmanl Devletinin karakteri, Arnavut topraklarna yerleen
Osmanl rejiminin zellikleri, toprak tasarrufu ilikileri, ehircilik tarihi
vesaire gibi konular ele alnp inceleyen gayet ciddi almalar yaplmtr.
Bunlar, Marksist teorisinden ilham alm konular olmalarna ramen, unu
zellikle vurgulamak gerekiyor ki: bugn Arnavutluktaki yarm asrlk Osmanl almalar Komnist devrine borluyuz.
Komnist rejimi boyunca zaman olarak Osmanl devrine denk gelen
birinci el kaynaklarnn yaynlanmas sreci iki dorultuda yrtlmtr:
1. Osmanl belge ve kroniklerin yaynlamas,4
S. Pulaha, Lufta shqiptaro-turke n shek. XV burime osmane, Universiteti Shtetror i
Tirans Instituti i Historis dhe Gjuhsis, Tiran 1968; Idem, Defteri i regjistrimit t
Sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485, Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris Instituti i Historis, Tiran 1974; Idem, Qndresa e popullit shqiptar kundr sundimit osman,
shek. XVI deri n fillim t shek. XVIII (dokumenta osmane), Instituti i Historis, Tiran
1978; Idem, Popullsia shqiptare e Kosovs gjat shek. XV-XVI , Instituti i Historis, Tiran 1984; P. Thngjilli, Kryengritjet popullore n vitet 30 t shek. XIX (dokumente osmane),
Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris Instituti i Historis, Tiran 1978; K. Prifti,
Lidhja Shqiptare e Prizrenit n dokumentat osmane, 1878-1881, Akademia e Shkencave
e RPS t Shqipris Instituti i Historis, Tiran 1978; I. Rexha, Lidhja e Prizrenit n
dokumentat osmane (1878-1881), Arkivi i Kosovs, Prishtin 1878.
4

144

2. Latince ve Bizans Yunancasyla yazlm olup Osmanl devrine denk

gelen kronikler,5 resmi belge, raporlar ve mektuplarn tercme ve yaynlanmas.
Osmanl belgeleri ve o dnemdeki Bizans ve Batl belgesel kaynaklarnn yaymlanmasnda Arnavutlukta takip edilmi pratie gelince, unu
syleyebiliriz: onlar bugn de sadece Arnavut aratrmaclar tarafndan
kullanlabilirler. stelik Ortaaadaki Osmanl kaynaklarnn yayn yalnzca Arnavut topraklar ve Arnavutlar hakkndan bahsettikleri ksmlar
yaymlanmtr.6 Bence byle bir durum u sebeplerden ortaya kmtr:
1. Arnavutluk tarihilii byle bir tecrbe ve metodu Sovyetlerden almtr.
2. kinci Dnya Savadan sonraki dnemde Arnavutlukta hakkyla
Osmanl ve dier Oryantal dilleri bilen ve bu kymetli kaynaklarnn tamamn Arnavutaya evirebilip bilimsel yayna hazrlayabilen uzmanlarn olmadndan dolay ksmi evirilerden faydalanmtr. Bu uygulama sz konusu kaynak yaynlar genel erevesinden mahrum kalrd ve dolaysyla da
eksik bir durumu da sergilemitir. Ayn zamanda, resmi ve siyasetin istedii
platformada kullanmak ok ama ok kolayd. Baka bir deyile, tercme edilen ksmlar ancak Marksist ideolojisine ters dmeyen ksmlard. Bundan
dolay bu tr kaynak yaynlarnn uluslararas bilimsel standartlardan uzak
ve zamann okuyucuya verdikleri genel ve reel manzaradan eksik kaldklarn, bilimsel gvenilirlii dk seviyelere dm olduklarn belirtmek
gerekir. Ancak ilgili uzmanlar ve aratrmalarn bu kaynaklar halen kullanp aslna veya tenkitli edisyonlara bakmadklarndan dolaysyla kavrama,
tahlil ve yorum konusunda yanllklarla ve belirsizliklerle kar karya kalabilirlerdir.
Tenkid ve teknik standartlara bir gz atarsak, unu rahata syleyebiliriz ki, sz konusu kaynaklar her trl standarttan uzaktr. Filoloji asndan metin ise, Osmanl dilini ok iyi bilen kiiler tarafndan tercme edilmi
Marin Barleti, Historia e Sknderbeut, prgatiti pr botim Stefan Prifti, Universiteti
Shtetror i Tirans Instituti i Historis dhe Gjuhsis, Tiran 1967; Idem, Rrethimi i
Shkodrs, prkth. Henrik Lacaj, Shtpia Botuese Naim Frashri, Tiran 1982; Frang
Bardhi, Apologji pr Sknderbeun, prkth. Stefan Prifti, Shtpia Botuese Naim Frashri, Tiran 1967; I. Zamputi, Regjistri i kadastrs dhe i koncensioneve pr rrethin e
Shkodrs, 1416-1417, Akademia e Shkencave Instituti i Historis, Tiran 1977; Burime
t zgjedhura pr historin e Shqipris: shek. VIII XV, vol. I-II, Tiran 1962; Burime t
zgjedhura pr historin e Shqipris: 1506-1839 (Shqipria nn sundimin feudal ushtarak otoman), vol. III, Tiran 1962; Dokumente pr historin e Shqipris, 1400-1405,
Akademia e Shkencave Instituti i Historis, Tiran 1987; I. Zamputi, Relacione mbi
gjendjen e Shqipris Veriore dhe t Mesme, shek. XVII, vol. I (1963) II (1965), Tiran; S.
Nai, Shqipria e Veriut n shek. XVII letra t zvendskonsujve venedikas t Shkodrs,
Tiran 1967; Z. Shkodra, Dokumenta mbi Shqiprin n shek. XVIII, Tiran 1975; K.
Bozhori, Lufta shqiptaro-turke n shek. XV burime bizantine, Tiran 1967; S. Pollo S.
Pulaha, Akte t Rilindjes Kombtare Shqiptare, 1878-1912, prgatitur nga S. Pollo S.
Pulaha, Tiran 1978.
5

K. Bozhori, Lufta shqiptaro-turke n shek. XV (burime bizantine), Tiran 1967; S. Pulaha, Lufta shqiptaro-turke n shek. XV (burime osmane), Tiran 1968.
6

145

olmasndan son derece hatasz ve tamdr. Ancak bu durum ayn zamanda,

metin hazrlayanlarn bilimsel dnya standart haline dntrm tenkitli
metin yayn yapma kurallarn uygulamadn7 apak bir ekilde gsterir.
unun da altn izmek gerekiyor ki, byle yayn yaparken Arnavut uzmanlarnn en byk derdi, dnya standarlarna ulamak deil, metni doru
okumak ve evirilerinin hatasz, kusursuz ve tam olmakt.
unu da belirtmek lazmdr ki, Arnavutlukta Osmanl dili ve dier Oryantal dillerini bilenlerin says yksek olduu halde, bir tenkitli metin edisyonu gelenei maalesef yoktur. e kapal durumu ve dolaysyla bu sahada
dnyann en iyi standartlaryla temasn olmamas, Arnavutlukta belgesel
ve narrative yaynlarnn neden az gelimesinin ana sebebi olarak grlebilir. Bylece imdiye kadar ortaya kan belge ve kronik yaynlar, bir nceki
dneme kyasla yani hi bir yayn olmad dnemlere gre bir baar sayld kadar, u andaki dnya standartlarna kyaslayarak ise eksik ve ada
olmayan yaynlar olarak deerlendirebiliriz.
Osmanl kaynaklar, Arnavut tarihileri tarafndan geni bir ekilde
kullanlmakla beraber, siyaseten hkmeden rejimin sert ve iyice tayin edilmi ideolojik ve metodolojik yaklamn deitirilmesini dikte veya nfuz
edilmesi konusunda yle bir gce sahip deillerdir. Resmi ideolojik tutumu,
bir belgenin sadece amlamn deil basit okunmasn da deitirmitir:
Osmanl sultan ve dier Osmanl yerel otoriteleri iin kaak, hrsz,
vefasz olanlar, aslnda Osmanl toplumunn kt olan btn ... altst edecek bir savan temsilcisi, hatta snf savan bir paras olarak kavranmas
gerekiyor. Bylece, sultana vergilerini vermeyen asi toplumlar, bizim iin
sosyal ve ekonomik baskdan kurtulmak isteyen kahramanlardr.8
Bununla beraber, bugne kadar yaplan belge ve kronik yaynlar, sadece ve sadece Komnist dnemindeki tarihiliin teknik seviyesi, zellikleri
ve niteliklerinin aksettirmi olduklarn belirtmemiz gerek.
Prof. Selami Pulaha uluslararas sahada tannan nadir Arnavut Osmanl tarihilerdendir. Kendisi Komnist devri boyunca rettiine ramen,
bu sahada yaplan almalar ve Arnavutlukta korunan belgesel kaynaklar bilimsel dnyaya tanttmaya alt.9
Prof. Pulaha, demir erevesinin dna kmay cesaret edememi,
ama ierde kalarak ciddi ekilde bilim yapmaya aba sarfetmi bir tarihiydi. Pulahann en iyi ve en kapsaml olan 15-16 yy.larda Feodal Toprak

F. Giese, Die Altosmanische Anonymen Chroniken, Tevarih-i Al-i Osman, Breslau 1922;
Idem, Die Altosmanische Chronik des Asikpasazade, Leipzig 1929; F. Babinger, Oru bin
Adil: Tevarih-i Al-i Osman, Hannover 1925.
7

I. Zamputi,
Gjendja e materialeve dokumentare dhe burimeve t reja vendase pr historin e Shqipris pr tre shekujt e par t pushtimit turk, Buletini pr Shkencat Shoqrore, nr. 3 (1955), f. 129.
8

S. Pulaha Y. Ycel, Le Code (Kanunmane) de Selim Ier (1512-1520) et certaines autres

lois de la deuxieme moitie du XVIe siecle, TTK yay., Ankara 1988.
9

146

Tasarrufu adl eseri bu konuda bir rnektir.10 Tamamen Osmanl kaynaklara dayanan bu eser, Arnavut topraklarnda yerleen Osmanl rejiminin tm
safha ve yanlarn ortaya koymutur. Hacimli bir iin rn olan bu eserin
tahlili, Arnavut topraklaryla snrldr, ancak Pulaha ciddi ekilde imparatorluk apnda genelleme yapmaya almtr.
Arnavutluk Tarih Kurumunun ana hedefi, etrafl bir ekilde yalnzca
Arnavutluk tarihinin aydnlanmasyd. Byle olunca, Arnavut Osmanl tarihileri de genel konulara ilgi gstermediler. Uluslararas bilim dnyasnn
iletiim dillerinde evirmee deer olan makale ve kitaplar Arnavuta yazld iin darya pek hitap edemediler. Bu yzden, Osmanl almalar
bizde yerel bir karaktere sahipti. br taraftan ise, Komnist devri boyunca
yaplan almalarn bibliografyasnda zikredilen balca eserler ve tarihilerin isimleri, Trkiye Cumhuriyeti Osmanl tarihiliindendi: . L. Barkan
ve H. Inalck. Bat Avrupa lkelerinden ise balca Fransada faaliyet gsteren Irene ve Nicoara Beldiceanunun almalar yer almaktayd. 90li yllardan itibaren ise, sadece Trkiye ve Avrupada deil Amerikadaki Osmanl
almalar ve dnyanin dier bilim merkezlerinde yaplan almalar da
Arnavut Osmanl almalarnn bibliografyalarnda boy gstermeye balamlardr.
Prof. Selami Pulaha bu sahada en otoriteli Arnavut tarihisi olduundan dolay Osmanl mparatorluu hakknda yapt deerlendirmeler
hem bilimsel hem de metodoloji asndan son derece nemlidir. Ona gre,
Osmanl devri Arnavut topraklarndaki gelimekte olan normal sreleri
sonlandran, uzunca srecek, sadece gerikalmlk hadisesiyle izah edilmesi
mmkn olmayan, temelli ve karmak bir sr sreler tarafndan oluturmu olan bir devirdir. Pulahaya gre, Osmanl devri boyunca lkenin
ilerlemesini salayan positif olay ve hadiseler de vard.11 Byle bir tutumun
ne srmesinde iki sebeb yatyordu:
lk olarak, Osmanl Imparatorluu Arnavutlukun geri kalmlnn
sorumlusu olarak tutulmutur;
kincisi ise, Osmanl igalinin Arnavut topraklarnda srmekte olan
normal srelerin kesilmesini ispat etmek iin bir sebebi olup Arnavutlarn
Bat dnyasndan ayrlmasnda yine Osmanllar sorumlu tutulmutur.
Osmanl devri boyunca Arnavut topraklarnda ortaya kan hadiselerin ideolojik tarifi ve ele aln, Komnist devrinin paradigmatik tasarm
erevesinde gn getike daha ematik bir hal alm, dolaysyla da yazlarn kalitesi de srekli dmtr.
Sonuta, vurgulanmas gereken bir nokta var: 20.nci yy. boyunca,
Arnavut Marksist tarihilii ile milliyeti tarihilii arasnda Osmanlya
bak as konusunda tek bir fark vard. Milliyeti tarihilik Osmanl tarihinin deerlendirilmesinde yurtsever ve muhafazakar, hatta bazen de dini
S. Pulaha, Pronsia feudale n tokat shqiptare, shek. XV-XVI, Akademia e Shkencave e
RPS t Shqipris Instituti i Historis, Tiran 1988.


S. Pulaha, Krkime shkencore pr periudhn mesjetare osmane n Shqipri, shek. XVXIX, Studime Historike, nr. 1 (1988), f. 119.


147

duygulardan hareket ederken, Marksist tarihilii tamamen sert ideolojik

konumlardan hareket etmekteydi. Ancak, hem milliyeti hem de Marksist
tarihiler, Arnavutluk devletinin inaas sz konusu olduu iin Osmanl
devleti tarihinin bir karanlk simgesi olarak alglanmasnda ayn dnceyi
paylayorlard.

Zusammenfassung

OSMANISTISCHE FORSCHUNGEN IM KOMMUNISTISCHEN

ALBANIEN: SELAMI PULAHA (1938-1991)
Prof. Selami Pulaha war einer der wenigen albanischen Osmanisten,
die international anerkannt waren. Obwohl er in der kommunistischen Periode wirkte, bemhte er sich, der breiten wissenschaftlichen ffentlichkeit
seine Forschungen aus dem Bereich der Osmanistik, wie auch die in Albanien aufbewahrten Quellen vorzustellen.
Selami Pulaha ist ein Historiker, der sich nicht getraut hat, durch den
eisernen Vorhang zu gehen. Obwohl er drinnen blieb, bettigte er sich
wissenschaftlich. Da Pulaha der einflussreichste albanische osmanistische
Historiker, sind die EInschtzungen, dier ber das Osmanische Reich vorbrachte, von groer Bedeutung, wie vom wissenschaftlichen, sowie auch vom
methdologischen Standpunkt. Seiner Ansicht nach beendete die osmanischhe Periode auf den albanischen Territorien Prozesse, die schon im Gange
gewesen waren; sie dauerte sehr lang, so dass es nicht mglich ist, diese als
eine rckschrittliche Periode abzutun, sondern sie sollte als ein Zeitraum
gewrdigt werden, in dem sich eine Reihe von fundamentalen uind komplizierten Prozessen vollzogen haben.

Rezime

OSMANISTIKA ISTRAIVANJA U KOMUNISTIKOJ ALBANIJI:

SELAMI PULAHA (1938-1991)
Prof. Selami Pulaha jedan je od rijetkih albanskih osmanista koji je
meunarodno priznat. Uprkos tome to je djelovao u komunistikom perio148

du, nastojao je naunom svijetu predstaviti svoja istraivanja na polju osmanistike, kao i dokumentarne izvore koji se uvaju u Albaniji.
Selami Pulaha historiar je koji se nije usudio izai izvan eljezne
zavjese. Ostajui unutra, ulagao je ozbiljne napore u bavljenje naukom.
Zbog toga to je Pulaha najautoritativniji albanski historiar na polju osmanistike, ocjene koje koje je iznio o Osmanskom carstvu su izuzetno znaajne,
kako s naunog, tako i s metodolokog aspekta. Prema njegovom miljenju,
osmanski period okonao je na albanskim teritorijama procese koji su bili u
toku; dugo je trajao te ga nije mogue tumaiti samo kao jednu nazadnu epizodu, ve kao razdoblje u kojem se odigrao niz korjenitih i sloenih procesa.

149

METODOLOKI PRISTUP BRANISLAVA UREVA

PROBLEMIMA HISTORIJSKE NAUKE
Vesna Mueta-Aeri
Sarajevo

Osim bavljenja konkretnim historijskim temama, B. urev se bavio

pojedinim teorijskim pitanjima iz historije historiografije, a potom i problemima historijske metodologije.
U okviru razmatranja pojedinih teorijskih problema historijske nauke,
B. urev je prije svega formulisao svoj osnovni teorijski stav o historiji kao
nauci, njenim zadacima kao i zadacima historiara.
Shvatanje historije i osnovni metodoloki pristup ureva problemima
historije kao nauke i njenom humanistiko-filozofskom usmjerenju poivaju
u svojim polazitima na nekim kljunim stavovima Marxove historijske misli. Pristupajui tom poslu kritiki, urev je ustvrdio da u Marksovoj historijskoj misli ima stavova, ak i osnovnih, koje treba revidirati, i to ne samo
one koji su preivjeli i ne odgovaraju sadanjem vremenu, nego i neke od njih
koji su jednostrani. urev pri tom naglaava da Marks za njega nije bio
obaveza nego inspiracija.1 Stavljao ga je meu druge mislioce koje je cijenio
zbog njihovog naunog doprinosa u razvoju historijske nauke.2 On uvaava
Leopolda von Rankea i njegov doprinos u razvitku historiografije kao nauke,
u rjeavanju pitanja historizma i evolucionizma on uzima u obzir formulacije
Maxa Webera,3 dok o pitanju sinteze kao metoda u historiji uvaava Anri

B. urev, Istoriografija izmeu prirodno-istorijskog antropolokog shvatanja istorije

i njegovog neohumanistikog filozofskog usmerenja, Rukopis, 13. U ovom rukopisu urev ponovno razmatra kljuna teorijska i metodoloka pitanja historijske nauke, odnoso
njenog historiografskog novohumanistikog usmjerenja, te revidira neka svoja ranija gledita.
1

B. urev, Marksovo shvatanje razvitka ovjeanstva i neke savremene interpretacije

Marksovog shvatanja, Opredjeljenja, br. 1-2, Sarajevo, april 1977, 83-108.
2

B. urev, Karl Marx i Max Weber i savremena istorija, Savremenost, god. XV, br. 132133, Novi Sad 1985, 163-175.
3

151

Bera.4 urev takoer ne krije da je na njega imao izvjestan uticaj i Ogist

Kont u formulisanju epoha civilizacije i ljudske spoznaje uope.5
Historija je po njemu posebna prirodno-historijska nauka koja se bavi
najkonkretnijim stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja, a u uem
smislu to je historija civilizacija i moderne civilizacije. Ona je po urevu zapravo jedna strana prirodnog razvitka ovjeanstva. Zadatak historije je da
rekonstruie dogaaje i da razvitak ljudskog roda, zemalja i naroda sagleda
u cjelini. Ipak, po urevu, ona mora u prvom redu da objasni dogaajnost u
historiji. U metodolokom pogledu historiji je zadatak da unaprijedi svoj metod. Zadatak historiara je da historiografski rekonstruie ivot u prolosti,
a potom tu prolost, kao historijski proces, da objasni.
Potreba da objasni konkretne historijske probleme, kojima se nije moglo prii onako kako im je on prilazio, tj. nasljeenim metodolokim pristupom, usmjerile su ga na kritiku istog i izgraivanje sopstvenog metodolokog
pristupa. Njegov metodoloki pristup je u mnogo emu originalan, kako u
pogledu postupka s historijskim izvorima, tako i u pogledu drugih metodolokih pitanja.
Kao izvanredan poznavalac metodolokih i filozofsko-historijskih pitanja formulisao je u naoj historiografiji polazita od kojih su neka nauno
utemeljena i danas.6 Meutim, injenica je da je kada bi doao do novih saznanja o nekom pitanju, uvijek bio spreman korigovati svoje ranije stavove.
Dogradnju svojih gledita u rjeavanju kljunih problema historijske nauke
urev je obino iznosio na kongresima historiara ili pak objavljivanjem radova povezanih sa temom odreenog kongresa, poevi od kongresa u Rimu
odranog 1955. godine, pa dalje.7 Smatrao je da se uvijek ima neto novo rei o
odreenom problemu. Tako je na svjetskom kongresu historiara odranom u
tutgartu 1985. godine, nainio zaokret, pa je sa dotadanje kritike postmarksistikih shvatanja historije preao na punu izgradnju svojih pogleda o problemima historije kao nauke i njenog humanistiko-filozofskog usmjerenja.8

B. urev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knj. XXXII, ODN, knj. 11,
Sarajevo 1967, 5-51.
4

B. urev, Opaske o mjestu ranijih civilizacija i savremene civilizacije u razvitku ovjeanstva, Historijski zbornik XXIX-XXX/1976-1977, Zagreb 37-49; Isti, Istorija, drutvo i
civilizacija, Dijalog, asopis za filozofiju i drutvenu teoriju, Sarajevo 1977, 39-50.
5

V. Mueta-Aeri, Problemi savremene historijske nauke u radovima Branislava ureva, Na zastarelim stranputicama, Sarajevo 2002, 10.
6

Dopunu i preradu svojih ranijih gledita o nekim pitanjima historijske nauke B. urev
je dao u radovima objavljenim u knjizi pod nazivom Razvitak oveanstva i drutvo,
Novi Sad 1980, 1-355.
7

Rezultat tog zaokreta bila je knjiga na njemakom jeziku Zur neumarxistischen Geschichtsauffasung, Beitrge auf Historikerkongressen Vortrge und Aufstze /Za novo
marksistiko shvatanje historije/, Radovi VANU, knj. V, Odjeljenje drutvenih nauka i
umetnosti, knj. 5, Novi Sad 1987; Istorijska nauka, istorijska sinteza i filozofija istorije
(prevod i prerada teksta knjige na njemakom jeziku), Novi Sad 1987, 18-33.
8

152

U okviru bavljenja metodolokim problemima historijske nauke B.

urev se bavio pitanjem spoznaje u historiji, predmetom i sredstvima spoznaje, fazama istraivakog postupka, te pitanjima pozitivnih metoda u historiji, posebno pitanjem sinteze kao metoda u historiji.
Pitanjima pozitivnih metoda u historiji po urevu se ne moe prii,
a da se prethodno ne raspravi o izvorima pozitivnog znanja u historiji kao
sredstvima spoznaje. Dakle, u historijskoj metodologiji mora se krenuti od
pitanja iz kojeg i kakvog materijala historiar spoznaje injenice, jer historijska stvarnost nije spoznaji neposredno data. Iz tih razloga urev je posvetio najvei broj radova upravo ovom pitanju.9
Ovom problemu, kao i drugima, uostalom, urev prilazi sa stanovita
svog shvatanja historije kao prirodno-historijske nauke, odnosno prirodnohistorijskog prilaza historijskim zbivanjima.
Pojam historijskih izvora je utvren razvojem historijske kritike, a
shodno osnovnom karakteru historiografije odreenog perioda. Historijska
kritika u poetku je povezana sa filolokim prilazom, da bi se kasnije razvila
u metod kritikog prouavanja svjedoanstva izvora i utvrivanja injenica
na osnovu podataka izvora.
Da bi se dala tana formulacija izvora spoznaje u historiografiji, potrebno je prije svega imati u vidu opi metodoloki pristup u savremenoj historiografiji, odnosno njene zadatke i konkretna metodoloka sredstva pomou kojih ona prilazi problemima. Tanu formulaciju moemo dobiti ne samo
kada se postavi pitanje iz ega historiografija crpi svoje znanje nego i pitanja
ta eli da sazna i kako postie tu spoznaju.
Sa metodolokim prilazom historijskim izvorima vezana je klasifikacija izvora, koja se postavljala kao problem jo u doba erudicije, a postavlja se
i danas. Prije nego je dao svoju podjelu izvora i kriterije za podjelu, odnosno
prije nego je formulisao svoj stav u vezi sa izvorima spoznaje u historiografiji,
urev daje kritiki osvrt na ranija miljenja o tom problemu. Posebno je
obratio panju na gledita J. G. Drojzena, E. Bernhajma te . Langloa i . Senjobosa, autora poznatih udbenika historijske metodologije, ali i L. Rankea
koji je prvi dao klasifikaciju izvora i kriterij za klasifikaciju. Mada kritiki
sagleda ova gledita, on u formuslisanju svojih stavova polazi od njih.
U skladu sa svojim shvatanjem historije kao prirodno-historijske nauke, urev konstatuje da potpuni rad historiara treba da poiva na sljedeem materijalu: materijalu za upoznavanje samog historijskog procesa, ali i
materijalu za upoznavanje prirodne sredine u kojoj se taj proces odvija. Sav
B. urev, Esej o istorijskim izvorima, Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XII/1961,
Sarajevo 1962, 7-48; Problem istorijskih izvora u savremenoj istoriji, Na zastarelim
stranputicama, Sarajevo 2002, 89-110 (Pristupno predavanje u Slovenakoj akademiji
znanosti i umjetnosti, Ljubljana 1969); Problem prividne protivrenosti u svedoanstvima
istorijskih izvora (Pristupno predavanje, MANU, Skopje 1970, 55-61; Neki istorijsko-metodoloki problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naih plemena, u
knjizi Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, Titograd 1984,
149-161.
9

153

historijski materijal koji daje podatke o injenicama historijskog zbivanja,

zajedno sa materijalom koji daje podatke o prirodnim uvjetima historijskog
zbivanja, urev obuhvata pojmom izvora pozitivnog znanja u historiji.
Za opu podjelu izvora urev uzima kriterij kako se pojedine vrste
izvora odnose prema prolosti po svom opem karakteru. Po njemu to je najvaniji, osnovni kriterij za klasifikaciju izvora sa metodolokog stanovita.
Nije li on identian Bernhajmovom kriteriju odnosa historijskog izvora prema historijskim dogaajima? Isto tako urev kasnije donekle pojednostavljuje ranije datu podjelu historijskih izvora, te uvodi nove termine, tekstovi
i figuralni historijski izvori, pod im podrazumijeva tekovine ljudske djelatnosti, kako pisani historijski materijal, tako i materijalne spomenike.10 Oito
je da se ovdje naslanja na podjelu koju su dali . Langloa i . Senjobosa.11
Sada pod pojmom neposredni historijski materijal urev obuhvata i pojam
preostaci, pod kojim opet podrazumijeva one izvore u kojima su u svoj svojoj
punoi ouvane idejne tekovine i materijalni proizvodi ljudske djelatnosti,
to opet asocira na Bernhajmovu podjelu. Od ovog materijala treba razlikovati etnografski i lingvistiki materijal kojeg urev formulie kao dopunski
historijski materijal, te izvore koji sadre tehnikim sredstvima dobivenu
sliku dogaaja u prolosti. Posredna svjedoanstva za ureva su tradicija,
usmena i pismena.
Osim klasifikaciji izvora i kriterijima za klasifikaciju, urev je posebnu panju posvetio problemu protivurjenosti i prividne protivurjenosti u
svjedoanstvima izvora.12 Problem prividne protivurjenosti u svjedoanstvima izvora urevu se nametnuo u toku bavljenja konkretnim historijskim
temama. Rjeavajui dva konkretna historijska problema, doao je do zakljuka da pitanje prividne protivurjenosti u svjedoanstvima historijskih
izvora moe nekad biti od presudnog znaaja u radu historiara.
Problem prividne protivurjenosti u historijskim izvorima prvi je postavio E. Bernhajm, koji, kada je rije o postupku sa historijskim izvorima,
polazi u mnogome od stavova L. Rankea. Meutim, on ovaj problem svodi
samo na okvire narativnih izvora, odnosno tradicije, kako on naziva narativne izvore, jer imaju subjektivnu notu. Po urevu to je neopravdano jer i
neki od preostataka imaju drutvenu subjektivnu notu.
Prividnu protivurjenost u svjedoanstvima izvora Bernhajm podrazumijeva samo u sluaju kada jedan i drugi izvor prividno protivurjeno upo10

B. urev, Na zastarelim stranputicama, 101-102.

U svom djelu Uvod u historijske studije autori daju podjelu izvora na figuralna svjedoanstva, pisana svjedoanstva i registrovana svjedoanstva: Ch. Langlios Ch. Seignobos, Introduction aux tudes historiques, Paris 1901.
11

B. urev, Problem prividne protivurenosti u svedoanstvima istorijskih izvora (Pristupno predavanje odrano u Makedonskoj Akademiji nauka i umjetnosti 1969); MANU,
Pristapni predavanja, prilozi i biografije, Skopje 1970, 55-60; Isti, Neki istorijsko-metodoloki problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naih plemena u knjizi
Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, Titograd 1984, 149161.
12

154

trebljavaju druga imena za iste stvari, odnosno druge termine za iste pojave.
Rjeenje ovog problema Bernhajm vidi u kombinaciji podataka oba izvora.
Analizirajui Bernhajmove stavove urev je na osnovu svog iskustva
konstatovao da se prividna protivurjenost u svjedoanstvima historijskih
izvora ne moe ukloniti samo kombinacijom podataka oba izvora, kako predlae Bernhajm, nego interpretacijom drugim svjedoanstvima.
Osim toga urev je ukazao na injenicu da prividna protivurjenost
moe postojati i u podacima jednog izvora. Rjeenje ovog problema takoer
vidi u poreenju podataka koje daje drugi izvor.
Zadatak historiara u vezi sa ovim problemom, po urevu, jest da
prvo istrai da li je ta protivujenost moda prividna, a dokazivanje prividne protivurjenosti u svjedoanstvima izvora mora biti provedeno egzaktnim
metodolokim postupkom.
Od shvatanja pojma historije i njenih zadataka te shvatanja pojma historijskih izvora, u metodologiji se polazilo kod utvrivanja faza istraivakog
postupka.
U rjeavanju konkretnih metodolokih problema savremena historijska metodologija uveliko se oslanja na dostignua iz XIX stoljea. Stoga i u
rjeavanju pitanja osnovne podjele radnji u historijskom ispitivanju B. urev kree od tih rezultata.
Prvih decenija XIX stoljea, njemaki filozof Vilhelm von Humbolt u
djelu O zadai historije pristupa standardizaciji istraivakog procesa sa stanovita filoloko-historijske kritike sa uivljavanjem u duh vremena kojeg
istrauje. Kako ovom problemu pristupa sa ideolokih pozicija, to urev u
razmatranju ovog problema polazi od stavova koje je iznio J. G. Drojzen, prvi
historiar koji u svom udbeniku Historik13 sistematski izlae svoja gledita
o metodologiji historijskih istraivanja, posebno o historijskoj metodi i istraivakom postupku, kojeg dijeli na etiri faze i to: heuristiku, kritiku izvora,
interpretaciju podataka i prezentiranje rezultata. On ustvari formulie naela istraivakog postupka.
Ovim problemom bavio se i E. Bernheim u svom Udbeniku historijske
metode i filozofije historije.14 On uvodi, pored Drojzenove etiri faze, i petu
fazu u istraivakom postupku, pa tako kritiku historijskog materijala proiruje na treu fazu koju naziva kritiko sreivanje materija.
Kada je rije o prvoj fazi u istraivakom postupku, prikupljanju historijskog materijala, treba rei da Bernhajm zahtijeva prikupljanje svih
historijskih izvora o jednoj temi, to je po njemu garancija za najveu objektivnost. urev istie da je heuristika omeena ne samo temom nego i stepenom obraenosti teme, pa se to mora imati u vidu.
Nedostatak ovog metodolokog pristupa je u optem teorijskom shvatanju historijskog razvoja sa sociolokih pozicija, a potom i u osnovnim me13

J. G. Droysen, Historik, Mnchen-Wien 1977.

E. Bernheim, Lerbch der historischen Methode und Geschichtsphilosophie, Leipzig

1908.
14

155

todolokim postavkama koje se zasnivaju na ogranienom shvatanju izvora

spoznaje u historiji, odnosno njihovom svoenju na samo historijske izvore.
Osim toga, urev istie i autorovo ogranieno iskustvo steeno na istraivanju starog i srednjeg vijeka. Stoga, po njemu, u modernoj historiografiji
pristup materijalu koji se odnosi na novi vijek i savremenu historiju dolazi u
suprotnost sa nekim postavkama starog metoda, pa se za ispitivanje izvora
ovog perioda poinje primjenjivati novi metod.
Istraivakim postupkom su se bavili i najpoznatiji historiari pozitivistikog smjera u Francuskoj . Langloa i . Senjobos. Njihov udbenik Uvod
u historijske studije 15 zbog svoje vrijednosti, jasnoe i preciznosti postao je
vrlo brzo prirunik za historiare. U njemu su, naime, sistematizirana sva
dotadanja dostignua u metodi historijskog istraivanja. Meutim, urev
istie da se u ovom udbeniku polazi od injenice da je historija cjelokupnost
utvrenih injenica koje su izvedene iz dokumenata, gdje se nalaze u polugotovom stanju, i da ih treba samo izvui metodom historijske kritike. Na ovaj
nain oni odbacuju teorijski pristup i svode rad historiara na registrovanje neponovljivih pojedinanih historijskih injenica. Iako urev daje punu
vanost ovim dostignuima stavljajui ih u ire okvire uostalom i dananja
nauka polazi od tih rezultata ipak on u svom kritikom prilazu istie i nedostatke u njihovom metodolokom prilazu.
Zbog toga to u modernoj historiografiji pristup materijalu koji se odnosi na novi vijek i savremenu historiju dolazi u suprotnost sa nekim postavkama starog metoda, po urevu treba odvajati metod ispitivanja izvora za
ovaj period, ako ne u specijalnu metodologiju, u specijalni metodoloki prilaz,
onda barem kao potrebnu dopunu metodolokom pristupu.16
urev istie i sljedee: ako je razvitkom hisoriografije, razvitkom savremene historijske nauke, historiar doao u poloaj da se sve vie slui
materijalom koji je predmet ispitivanja drugih naunih disciplina, on nikako
ne smije zanemariti razradu metoda za rad na materijalu koji je izraziti historijski materijal.
Meutim, pitanje kako prii problemima moderne metodologije, odnosno kako konstituisati modernu metodologiju, ne postavlja se po urevu
samo sa stanovita materijala na koji moderna historiografija obraa panju
i kojim se slui. Zapravo, velika upotreba drugog materijala, koji se ne moe
nazvati historijskim u savremenoj historijskoj nauci pojavila se zbog promjene shvatanja ta treba historijska nauka da ostvari u historijskoj sintezi.
Uskost onog to predstavljaju historijski izvori i irina onog to se postavilo
kao historijska sinteza, uvjetovalo je da podaci historijskih izvora budu samo
osnova za sintezu. Upravo injenica da historijska sinteza, odnosno historijsko uoptavanje, ne operie samo sa injenicama koje historiar sam ispituje,
ini najveu tekou u konstruisanju moderne historijske metodologije.

15

Ch. Langlois Ch. Seignobos, Introduction aux tudes historiques, Paris 1909.

16

B. urev, Istorijska metodologija, Rukopis, str. 106-107.

156

urev veli: Mi ne moemo stvar tako posmatrati, kao to su to radili

pozitivisti, da treba jednostranim induktivnim putem ii od historijskih izvora koje historiar sam podvrgava naunoj kritici, ka sintezi..
Uvaavajui opravdanost panje koja se poklanja problemu historijske
sinteze, urev dijeli historijsku metodologiju na:
1. metod utvrivanja injenica u historiji, naglaavajui da unutar
toga treba staviti ono to je postignuto u historijskoj kritici, odnosno treba
uzeti sve ono to je do sada postignuto u konstituisanju metoda kritike izvora
(ocjene historijskih izvora i verifikacije podataka dobivenih iz njih)
2. metod sreivanja i uoptavanja podataka u historiji, ali tako to e
se unaprijed staviti konkretni metod uoptavanja onog materijala kojeg historiar sam ispituje, pa tek onda pristupiti historijskoj sintezi.
Ova dva metoda se ne mogu posmatrati odvojeno ako se eli ostvariti
da u radu historiara prevlada induktivni put, koji je karakteristian za posebne nauke, to je historiografija u svojoj biti, jer se bavi najkonkretnijim
stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja.
Historija mora prouiti pojedinano ne samo zato to je ona vrlo konkretna nauka nego i zato to je u historiji ljudskog roda historijski momenat
pojedinosti od velikog znaaja. Pojedinano se u historiji meutim pojavljuje
i kao djelatnost jedinke, ali i kao pojedinani dogaaj koji se jednom dogodio i imao historijski znaaj jer je imao uticaj na dalji historijski razvoj, ili
je u daljem razvoju ostavio trag. Ovdje nije rije o pojedinanom dogaaju
koji je omeen opom zakonitou jednog drutva, odnosno koji se ostvaruje
kao konkretna manifestacija ope pojave u odreenom drutvu, nego je to
dogaaj kojem odreene uslovljenosti i zakonitosti daju novu uslovljenost i
zakonitost.
Dogaajnost i neponovljivost je jedna od komponenti historijskog procesa. Dogaaj, iako se jednom dogodio i neponovljiv je, moe biti od presudnog uticaja na dalji razvoj. Neponovljivu stranu u historijskom procesu ne
moemo uoptiti. Ona mora da dobije svoje mjesto u objanjenju historijskog
razvoja, ona moe biti samo opisana, ali i dovedena u sklad sa razvitkom.
Meutim, treba imati na umu da urev smatra da dogaaji nisu u potpunosti neponovljivi, oni se po njemu relativno ponavljaju u ovisnosti od vremena
i prostora na kojem se pojavljuju.
Unutar dva metoda na koja dijeli historijsku metodologiju, u daljem
postupku urev razrauje faze istraivakog postupka, po obrascu kojeg je
dao jo E. Bernhajm.17
Prva faza je heuristika za koju urev veli da je radnja u radu historiara koja je ograniena temom i obraenou teme. U vezi s tim urev se
kritiki osvre na Berhnajmov stav da je zadatak heuristike da se sve ono to
moe sluiti kao izvor, koliko god je to mogue, pronae i prikupi. Ovakva
formulacija zadatka heuristike proizilazi iz Bernhajmovog shvatanja pojma i
podjele izvora. Danas kada s jedne strane moramo da proirimo pojam izvora
17

B. urev, Istorijska metodologija, Rukopis, 213-248.

157

spoznaje u historiografiji, a s druge strane, ba zbog toga, moramo u odnosu

na Bernhajma da suzimo pojam historijskih izvora, ovako formulisan zadatak heuristike nije primjeren.
Iz injenice da heuristika ovisi o temi koja se obrauje proizilazi zahtjev da je neophodno prethodno pristupiti odabiranju materijala. Drugim
rijeima, tema odreuje okvire heuristike. Prethodno odabiranje historijskih
izvora na osnovu kojih gradimo historijsku spoznaju, ogranieno tematikom,
slui samo za iznalaenje materijala o jednoj temi, a tek nakon prouavanja
izvora tema treba da dobije svoj potpuni istraivaki oblik. Historiar istrauje nov nepoznat historijski materijal, dok onaj koji je ranije korien od
drugih autora mora uzimati u obzir. Ranije istraeno on unosi u svoju temu
iz historijske literature. Na taj nain heuristika je ograniena i stepenom
obraenosti teme.
Narednu fazu u istraivakom postupku, kritiku izvora, urev smatra jednom od najznaajnijih radnji u radu historiara. On konstatuje da
se s pravom moe rei da se historija poela razvijati u samostalnu naunu
disciplinu s razvojem historijske kritike. Meutim, urev isto tako navodi
da je Bernhajm imao pravo kada je isticao da kritika daje samo materijal, a
da tek shvatanje i tumaenje historijskog zbivanja daje konaan nauni rad.
Ovu radnju urev je podijelio na dvije faze:
1.Spoljanju ili formalnu kritiku unutar koje se utvruje autentinost
izvora, historijat izvora (utvruje se mjesto i vrijeme nastanka izvora te autor) i analiza izvora unutar koje se utvruje da li je izvor samostalan ili je
upotrebio druge izvore, odnosno da li je izvor posredan ili neposredan.
2. Unutranju ili sadrajnu kritiku, s kojom se ostvaruje cilj kritike,
urev je podijelio na postupak utvrivanja vrijednosti izvora kao svjedoanstva (ocjenu izvora) te postupak kontrole i verifikacije podataka dobivenih iz izvora.18
Zadatak historijske kritike po urevu je da ocijeni historijski materijal sa stanovita vjerodostojnosti svjedoanstva, a krajnji joj je zadatak
da utvrdi da li su podaci izvora objektivne historijske injenice, odnosno da
utvrdi tanost podataka izvora prema samom historijskom zbivanju (verifikacija historijskih injenica).
Radi iznalaenja smisla historijskom zbivanju, urev prihvata Bernhajmovu treu fazu istraivakog postupka, a to je kritiko streivanje materijala dobivenog iz izvora. Zadatak kritikog sreivanja materijala po njemu
je da se dobije red u historijskom dogaanju po vremenu, mjestu i sadraju.
Naredna, etvrta faza istraivakog postupka je interpretacija podataka dobivenih iz izvora. Objektivnom interpretacijom podataka, po urevu,
dobiva se pravo znaenje podataka dobivenih kritikom izvora. Ova radnja
ustvari treba da nam da pravo znaenje svjedoanstva izvora. Ona moe da
bude jezika i sadrajna. Na kraju, u okviru pete, posljednje faze u radu historiara, prezentiranju rezultata, dobiva se saeta i logiki povezana rekon18

B. urev, Istorijska metodologija, Rukopis, 223.

158

strukcija historijskog zbivanja. Ova radnja se u prvo vrijeme poistovjeivala

sa uoptavanjem. Problem uoptavanja postavio se jo u filozofskom stupnju
razvoja nae nauke. Kod racionalista uoptavanjem se smisao historijskog
zbivanja traio u zakonima koji e obuhvatiti itav proces. Romantiari su
uoptavanjem teili ka uivljavanju u duh vremena kao mogunou prilaza
historiara historijskom zbivanju. Iako se prilaz historijskom zbivanju jednih i drugih razlikovao prvi su nastojali da nau racionalno objanjenje
historijskog zbivanja, a drugi da historijskom zbivanju daju mistini karakter ipak im je bio zajedniki jaz izmeu konkretnog ispitivanja historiara i
uoptavanja u historiji. Moderna francuska kola je, po urevu, pokuavala
da dalje razradi metode sreivanja i uoptavanja, ne uvaavajui ova ranija
gledita. Pozitivno-nauno uoptavanje u historiografiji tei da rad historiara stavi na pozitivne metode, da te metode pronae te da ih uvrsti kao
instrumente pozitivnog znanja u historiografiji. Samo na taj nain moe se
postii cilj u istraivakom postupku.
Podatke historijskih izvora historiar mora u tom pogledu konstituisati
tako da se dobije vjerna slika dogaaja. To se postie historijskom sintezom,
ijem prouavanju je urev posvetio posebnu panju.19 Za rekonstrukciju
historijske stvarnosti, sinteza je po urevu osnovni konkretni metod u historijskom ispitivanju, ali ne i jedini. Sinteza daje sadraj, a sadraj ne moe
biti samo prosto saimanje injenica.20 Izuavajui A. Bera i njegovo shvatanje sinteze u historiji, urev konstatuje da Ber, dodue, odvaja eruditsku
(strunu) sintezu od naune, te istie logiku povezanost sinteze i analize,
mada po miljenju ureva on nije jasno formulisao pitanje analize koja bi
odgovarala naunoj sintezi.21
Historijska sinteza po urevu mora dati sliku koja odgovara stvarnosti i stoga je nauno opravdana samo realna historijska sinteza. Ona pojedinane podatke mora dovesti u sklad prvo u pojedinanim oblicima ivota, a
zatim i u cjelini ivota u prolosti. Stoga urev ovaj metod u historiji dijeli
na objektivnu historijsku sintezu na strunom i naunom nivou.
Budui da sinteza nije metod koji ostaje na strunom nivou, nego se
mora pristupiti naunom objanjenju historijskog razvoja, urev, u skladu
sa svojim metodolokim pristupom, istie da, da bi sinteza bila na naunom
nivou, mora biti povezana sa jo dvije osnovne radnje koje se moraju izvriti:
1. prirodno-historijsko tumaenje razvitka pojedinih strana ivota u
prolosti i nastanka, razvitka i smjene pojedinih drutava koja su u toku
historije povezivala ivot ljudi u jednu historijsku cjelinu,
2. ekonomske i socioloke analize historijske sredine koja se ispituje.
B. urev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knj. XXXII, ODN, knj. 11,
Sarajevo 1967, 5-55.
19

B. urev, Istoriografija izmeu prirodno-istorijskog antropolokog shvatanja istorije i

njegovog novohumanistikog usmjerenja, Rukopis, 78.
20

H. Berr, La synthse en histoire son rapportavec la synthse gnrale, Paris 1953.

Prvo izdanje 1911.
21

159

Odnos historijske sinteze kojom se dobiva historiografska slika i naune analize kojom se stvara osnova za nauno zasnovanu koncepciju u historiji i njome proetu historijsku sintezu, koja e dati historiografsku sliku
na naunoj podlozi, osnovno je pitanje kojim se urev bavi u okviru ovog
metodolokog problema.
A. Ber razlikuje strunu historiografsku sintezu, onaj rad historiara
koji daje historiografsku sliku, od naune sinteze, odnosno od teorijskog uoptavanja. Dotle je, po miljenju ureva, jasan njegov stav prema analizi.
Historijskom analizom se istrauju razliiti oblici ivota i razvoja, ali njihovo
poimanje kasnije se moe postii tek njihovim ponovnim spajanjem u cjelinu
koja odgovara ivotnoj povezanosti.
Struna historiografska sinteza poiva na prouavanju historijskih
izvora, historijskiog materijala koji nam daje mogunost za historiografsku
rekonstrukciju prolosti. Zadatak te sinteze je da d tanu i historiografski saetu sliku stanja i dogaaja u prolosti, utvrujui stvarnu povezanost
meu injenicama i pojavama. Ovaj rad historiara mora da bude struno
objektivan.
Ako sinteza treba da sadri i naunu podlogu, ona mora da uzme u
obzir i navedene dvije radnje, koje Ber nije imao u vidu. Isto tako Ber naunu sintezu proglaava zavrnom radnjom u naunom radu historiara.
Meutim, kada uzmemo u obzir da historijska nauka mora dovesti u sklad
ponovljivu zakonitost i neponovljivu stranu u historiji, da dovede historizam
i evolucionizam u historiji u sklad, onako kako se te dvije strane historijskog procesa proimaju u stvarnosti, onda je, po urevu, jasno da nauna
sinteza ne moe biti zavrna radnja u radu historiara.22 To moe biti samo
historijska koncepcija u kojoj e se konkretni historizam i evolucionizam,
shodno historijskoj stvarnosti, uzajamno proimati. Historijska nauka mora
postii konkretnu historijsku koncepciju ivota i razvitka ljudskog roda u
prolosti. U njoj se moraju shodno stvarnom historijskom procesu, ove dvije
njene strane proimati.
Na kraju treba istai da se B. urev bavio svim bitnim pitanjima historijske nauke raspravljajui o njima u posebnim raspravama ili pak usput,
u okviru bavljenja odreenom historijskom temom. teta je samo to svoja
gledita nije sintetizirao u udbenik, to se od njega kao iskusnog predavaa i istraivaa oekivalo. Meutim, kada govori o tome, on kae: Zato to
sam te probleme i neke druge koje sam zahvatio kritikim prilazom, hteo da
dovedem do kraja, nisam napisao udbenik istorijske metodologije, to se od
mene oekivalo s punim pravom.23

B. urev, Istorizam i evolucionizam u istoriji, Radovi Naunog drutva BiH, XXVI,

Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, knj. 9, Sarajevo 1965, 5-27.
22

23

B. urev, Na zastarelim stranputicama, 128.

160

Zakljuak
Metodoloki pristup B. ureva u rjeavanju problema historijske nauke proiziao je iz njegovog shvatanja historije kao prirodno-historijske nauke. Osim bavljenja konkretnim historijskim temama, B. urev se bavio
pojedinim teorijskim pitanjima iz historije historiografije, a potom i metodolokim problemima.
Od metodolokih problema B. urev se bavio pitanjem spoznaje u
historiji, predmetom i sredstvima spoznaje, odnosno izvorima spoznaje, fazama istraivakog postupka, te pitanjima pozitivnih metoda u historiji, posebno pitanjem sinteze u historiji.
Shvatanje historije i osnovni metodoloki pristup ureva problemima
historije kao nauke i njenom humanistiko-filozofskom usmjerenju poivaju u svojim polazitima na nekim kljunim stavovima Marxove historijske
misli. Pristupajui tom poslu kritiki, urev je ustvrdio da u Marksovoj
historijskoj misli ima stavova, ak i osnovnih, koje treba revidirati, ne samo
one koji su preivjeli i ne odgovaraju sadanjem vremenu, nego i neke od njih
koji su jednostrani. urev pri tom naglaava da Marks za njega nije bio
obaveza nego inspiracija. Stavljao ga je meu druge mislioce koje je cijenio
zbog njihovog naunog doprinosa u razvoju historijske nauke. On uvaava
Leopolda von Rankea i njegov doprinos u razvitku historiografije kao nauke,
u rjeavanju pitanja historizma i evolucionizma on uzima u obzir formulacije Maxa Webera, dok o pitanju sinteze kao metoda u historiji uvaava Anri
Bera. urev takoer ne krije da je na njega imao izvjestan uticaj i Ogist
Kont u formulisanju epoha civilizacije i ljudske spoznaje uope.

Zusammenfassung

BRANISLAV UREVS METHODOLOGISCHE HERANGEHENSWEISE

AN DIE PROBLEME DER GESCHICHTSWISSENSCHAFT
Auer der Beschftigung mit konkreten historischen Themen setzte
sich B. urev auch mit einzelnen theoretischen Fragen aus der Geschichte
der Historiographie, wie auch mit den Problemen der historischen Methodologie auseinander.
Das Bedrfnis, konkrete historische Probleme zu erklren, die man
nicht mit geerbten methodologischen Herangehensweisen angehen konnte,
trieben ihn zur Kritik derselben und dem Ausbau der eigenen Methodologie.
Im Rahmen seiner Beschftigung mit den methodologischen Problemen der
161

Geschichtswissenschaft behandelte B. urev auch die Fragen der Erkenntnis in der Geschichte, des Gegenstands der Erkennnis, der geschichtlichen
Quellen als des Erkenntnismittels, der Phasen des Unersuchungsverfahrens, sowie der Fragen der positiven Methoden in der Geschichte, insbesonder der Frage der Synthese als Methode in der Geschichtswissenschaft.
Zu der Frage der Quellen des positiven Wissens in der Geschichte als
Mittel der Erkenntis kehrte urev immer wieder zurck; ihr widmete er
einige seiner Arbeiten.
Im Einklang mit seiner Auffassung der Geschichte als einer Naturwissenschaft, konstatiert urev, dass die vollstndige Arbeit der Historiker
auf Folgendem zu beruhen hat: dem Stoff, mit dem man den historischen
Prozess kennenlernt, aber auch auf dem Stoff, mit dem man die natrliche
Umgebung, in der sich dieser Prozess vollzieht, besser kennen lernt.
Von der Erfasung des Begriffs der Geschichte und ihrer Aufgaben, sowie des Begriffs der historischen Quellen, geht man zur Feststellung der
Phasen des Untersuchungsverfahrens. Die erste Phase ist die Heuristik, von
der urev sagt, dass sie jene Handlung in der Arbeit des Historikers ist, die
durch das Thema und die Erforschtheit des Themas beschrnkt ist.
Die nchste Phase im Untersuchungsverfahren, die Quellenkritik, ist
fr urev eine der wichtigsten Handlungen in der Arbeit des Historikers.
Er konstatiert, dass man zu Recht sagen kann, das sich die Geschichtswissenschaft erst mit der historischen Kritik in eine selbstndige wissenschaftliche Disziplin entwickeln konnte. Zum Zwecke der Sinnfindung im historischen Geschehen nimmt urev Bernheinms dritte Phase des Untersuchungsverfahrens, und diese ist die kritische Sichtung der aus den Quellen
gewonnenen Materialien. Die Aufgabe der kritischen Sichtung besteht ihm
zufolge darin, eine Ordnung nach der Zeit, dem Ort und dem Inhalt im historischen Geschehen zu erzielen.
Die nchste vierte Phase ist die Interpretation der aus den Quelllen
gewonnenen Daten. Durch die objektive Interpretation der Daten kann man
nach urev die richtige Bedeutung der aus den Quellen gewonnenen Daten. Diese Handlung soll eigentlich die wahre Bedeutung der Quellen hergeben. Diese kann sprachlich und inhaltlich sein. Im Rahmen der fnften,
letzten Phase in der Arbeit des Historikers, in der Prsentaton der Ergebnisse, bekommt man eine konzise und logisch verbundene Rekonstruktion des
historischen Geschehens.
Am Ende soll man hevorheben, dass sich B. urev auch mit anderen
Fragen der Geschichtswissenschaft auseinandersetzte, er behandelte sie in
gesonderten Abhandlungen oder eher beilufig im Rahmen der Beschftigung mit einem historischen Thema.

162

PROBLEMI FILOZOFIJE HISTORIJE

I METODOLOGIJE HISTORIOGRAFSKIH ISTRAIVANJA
U DJELU BRANISLAVA UREVA
Muhamed Filipovi
Sarajevo

Od vremena kada je Wilchelm Dylthay utvrdio da su duhovne nauke,

meu koje spada i historiografija, specifine i da se od svih drugih nauka,
prije svega od prirodnih, ili svih nauka koja svoja saznanja temelje na iskustvenim doivljajima i matematikoj obradi i interpretaciji spoznaja do kojih
dolaze, razlikuju upravo po tome to za njih ne vae predmetni uvjeti i mjerila spoznaje temeljena na neposrednom opaanju i da one nikada ne utvruju odnose u sferi koju istrauju na temelju stava o istinitosti kao jednakosti
nekog iskustvom datog stanja i naeg miljenja o tome, nego da se usmjeravaju na temelju stava da se odreena stvarnost, ili ono to je historijska realnost i kao takva predmet istraivanja, razumije u njegovoj osobenoj istinitosti, a ta se nalazi u smislu tih zbivanja. Nije istina, dakle, predmet historiografskih istraivanja, nego je to razumijevanje same historije i dohvatanje
smisla zbivanja koja se u njoj odvijaju, a istina se u historiografiji odnosi
samo na konstataciju o istinitosti ili adekvatnosti odreenih izvora spoznaje.
Taj stav je proizaao iz istraivanja neokantijanskih filozofa koji su krajem
XIX vijeka, istraujui uvjete spoznaje s obzirom na prirodu predmeta spoznavanja, kao to su bili predstavnici Marburke neokantijanske kole Hermann Cohen, Paul, Natorp, i glavni predstavnik Badenske naokantijanske
kole Wilhelm Windelband te drugi filozofi iz tog kruga iji je rodonaelnik
bio Otto Liebman profesor u Jeni, koji je u svojoj knjizi Kant und die Epihgonen formulirao stav neokantijanske filozofije u izreci: Also muss auf Kant
zuruckgegangen Werden!, ime je htio rei da je Hegelova filozofija zatvorila
puteve razumijevanja i cijelo nae poimanje historije i svijeta zatvorila u sistemu koji vodi neminovnom duhovnom i logikom kraju, tj. ka apsolutnom
duhu, vraajui se Kantu, ponovno vratili u ivot Kantovu misao d aje um
snaga koja ima neodoljivu potrebu da stalno prevazilazi granice poznatog i
da tako neprestano otvara nove puteve i nove mogunosti spoznaje i stvarnog
napretka ovjeka. Tako su nastale dvije najbitnije neokantijanske kole
163

Marburka sa Cohenom i Natorpom i Badenska sa Windelbandom i Rickertom na elu, a Berlinska kola nastala je prelaskom Cohena u Berlin. Iz ovih
osnovnih kola razvilo se mnogo ogranaka koji su vladali njemakom filozofijom krajem XIX i poetkom XX vijeka, a posebno je znaajna postala ona
koja je poznata kao kola Pozitivizma i empiriokriticizma sa najznaajnijim
predstavnicima Hansom Corneliusom, Ernstom Machom, Richardom Avenariusom i Hansom Vaihingerom. Istraujui prirodu uma, oni su rasvijetlili
mnogo toga o prirodi naeg saznanja. Jedan od bitnih rezultata njihovih
istraivanja sastoji se u uvidu da postoje nauke koje odgovaraju na pitanja
ta je neto, a na to pitanje odgovaraju na takav nain da opisuju predmet
kojeg istrauju i kvantificiraju svoje nalaze o njemu, ime dobivaju jednu
dimenziju koja je podlona egzaktnoj matematikoj manipulaciji koja spoznaju ini neovisnom od nepreciznosti znaenja ljudskog govora. Na drugoj
strani, postoje nauke koje odgovaraju na pitanja o tome ta neto to imamo
u naem iskustvu i to moemo identificirati znai, dakle, ne ta je i koliko je
ono to istraujemo, nego kakvo znaenje ono to je opisano ima za nas, a to
su nauke u kojima se istina ne utvruje kao konstatacija jednakosti nekog
predmeta i nae slike o njemu, nego kao izvjesnost postojanja predmeta ije
saznanje je mogue samo ako se taj predmet razumije u njegovoj biti. Ta razlika bie i ostae do danas glavna razlika izmeu duhovnih i svih drugih
nauka. Jednima je osnovni instrument iskaza i posrednik u spoznaji prirodni
ljudski jezik, dok je drugima taj osnov matematika. Jedne su potpuno ovisne
o jeziku i mogunostima razumijevanja onoga to se jezikom moe iskazati, a
druge su sposobne da svoj predmet izraze putem matematikog jezika i tako
utvruju istinu o njemu algoritmima i drugim postupcima izraunavanja
istine, a ne njenog razumijevanja, kao to je to sluaj kod historijskih i duhovnih nauka uope. Specifinost duhovnih nauka i ono to njihovu spoznaju
ini znaajnom i djelatnom ne sastoji se u tome da one ustanovljavaju da
neto jeste ili da nije, mada i one moraju utvrditi i opisati svoj predmet egzaktno, nego one svoje pitanje dobivaju tek kada je predmet definiran, a njihovo glavno pitanje je da treba da utvrde kakav to to su istraivale ima
smisao ili znaenje. Filozofi ove kole su utvrdili da su stavovi ovih nauka
vrijednosni, a oblik njihovog osnovnog stava, tj. suda kojim izriu svoju spoznaju, glasi da dva vie dva vrijedi kao etiri, tj. one utvruju da li neto
vrijedi ili ne vrijedi, odnosno ima li neko pozitivno ili negativno znaenje kao
odreena realnost ljudskog stanja i naina bivanja. U egzaktnim naukama
vrijedi nain iskaza 2+2=4, tj. da je dva vie dva etiri i nita drugo. Budui
da je u prirodi filozofskog i metodolokog stava, a ovi stavovi su duboko meuzavisni, da se pitaju o smislu onog to im je predmet spoznaje, to je jasno
da svaki metodolog, a u odreenoj mjeri to mora biti svaki historiograf, kao i
svaki filozof historije, mora postavljati takva pitanja i na njih pokuavati
odgovoriti. S druge strane, vano je, takoer, primijetiti da sve nauke, zbog
kondicioniranja toka svoje sopstvene spoznaje predmeta koji istrauju, moraju veoma esto da daju sebi raun o stanju shvatanja, razumijevanja i definicije predmeta koji istrauju, a to znai da moraju neprestano prouavati i
164

kondicionirati sopstvene metode istraivanja i saobraavati ih odreenoj slici i koncepciji predmeta, a ta slika nastaje iz razumijevanja prirode predmeta, to u ovom sluaju znai iz prirode historije. Dakle, historiograf se svagda
mora pitati do koje mjere, granice ili dometa odreene metode istraivanja
koje on primjenjuje omoguavaju ulaenje u bit i smisao odreenih dogaanja sa ljudskom supstancijom i njenim mnogostrukim oblicima i nainima
postojanja, da bi se iz toga mogao izvesti zakljuak o smislu tih zbivanja, tj.
da bi se dolo do historijske istine ili istine o historijskim zbivanjima. Bez
filozofije historije, dakle, nema ni historiografije, zapravo, u dubljem smislu,
nema ni same historije, budui da je historija uvijek nae razumijevanje sopstvene prolosti, a ne puko opisivanje nekog zbivanja u njegovom totalitetu,
koje u stvari uvijek izmie ispred naeg saznanja i koje mi moemo samo
rekonstruirati iz fragmenata koji nam se nude, iz ostataka realnih zbivanja,
tj. gledajui unazad i pokuavajui da iz krhotina onog to je nekada bilo
gusto i potpuno zbivanje rekonstruiramo sliku historijske zbilje i na osnovu
nje dopremo do smisla historijskih zbivanja. To znai da se sve nauke, a osobito one duhovne, moraju stalno baviti pitanjem filozofskih, metodolokih i
epsitemolokih osnova i uvjeta svoje spoznaje, a te uvjete moraju verificirati
u odreenoj gnoseolokoj koncepciji koja izvire iz filozofije, odnosno svaka
takva koncepcija ima svoj korijen u samom shvatanju predmeta kojeg istrauju uope. Zbog toga nije ni udo da je historiografija u pravom smislu rijei,
odnosno da je dotadanja historija vladavina, zbivanja i mijena istih, doprla
do svijesti o specifinosti svog predmeta i polju u kojem se on registrira, a to
je polje jezika i njegovih tvorbi. Tako je moderna ili autentina historiografija nastala u dubokoj vezi sa filozofijom, prvo kod Gianbatista Vicoa, a zatim
u punom znaenju svog pojma, tj. kao svjetska povijest, u djelu velikog filozofa i utemeljitelja filozofije historije Georga Wilchelma Friedricha Hegela i
ostalih mislilaca njemake romantiarske kole. Tek e revizija Hegelovih
shvatanja dovesti do modernih razlikovanja u prirodi spoznaje historijske
realnosti i uope duhovnih realiteta u odnosu na one prirodne. Budui da
onaj konani predmet duhovnih nauka nije dat kao iskustveno i neposredno
verifikabilan predmet, da se time, bolje rei, ne iscrpljuje njegova definicija,
nego da se tu uvijek radi o odreenoj rekonstrukciji cjeline predmeta na temelju njegovih ostataka koji dopiru do nas, dakle, da se radi o promjenljivoj
prirodi predmeta iju sliku stalno upotpunjavamo i mijenjamo shodno sve
novijim i dostupnijim izvorima koji nam omoguavaju njegovu rekonstrukciju i da to ide ad infinitum, tj. da nikada ta slika nee biti potpuna u smislu
egzaktnog opisa neke realne datosti, sve duhovne nauke, a osobito historiografija, moraju se neprestano vraati pitanju koncepta svog predmeta, stanja
njegovog razumijevanja i sposobnosti za adekvatno tumaenje tog predmeta
na temelju dotadanjih spoznaja i metoda istraivanja, odnosno njegovog
pravilnog razumijevanja. Takvo stanje stvari vodi historiografiju ka stalnom
istraivanju svojih osnova, a te su date u konceptu same historije, to je predmet filozofije historije, pa tek onda i gnoseologije, epistemologije i na kraju
nalaenja adekvatne metodologije. Ako ne bi stalno nastojala da istrauje
165

stanje razumijevanja i shvatanja svog predmeta, tj. ako bi ga uzimala kao

jednom za svagda i na jednak nain dati predmet, tada bi historiografija izgubila onu jedinu moguu egzaktnost koja je u duhovnim naukama data, a to
je da adekvatno razumije svoj predmet koji je i sam u stalnom procesu sopstvene definicije i redefinicije. Svi veliki historiografi su na odreeni nain
davali rauna o stanju svog razumijevanja predmeta istraivanja kojim se
bave, a to znai da su zastupali odreenu filozofiju historije, ili da su razumijevanje historije uzimali kao osnovu za definiciju adekvatne metodologije
njenog istraivanja. Onaj ko se ne pita i ne pokuava odgovoriti na takva
pitanja ostaje u historiografskoj banalnosti, tj. u kroniarskoj verziji historije i njenog shvatanja kao onog to je zabiljeeno o nekom odreenom zbivanju, a ne kao onog to se odista zbivalo sa ljudima i kako su oni odgovarali na
ta zbivanja, a to se otkriva samo uz uvjet da dopiremo do smisla i znaenja
historijskih zbivanja. A zbivanja sa ovjekom su svagda imala raspon od
neba do zemlje, kako to kae Immanuel Kant, tj. od boanskih i vjenih prirodnih zakona, do onih koje je u nama usadio na stvoritelj, ili smo ih mi pod
auspicijom ideje boanstva i nekog odreenog vrhovnog zakonodavca, u svojoj mukotrpnoj historiji preivaljavanja izgradili ak i ispod zemlje, tj. od
raanja do smrti ljudi i nakon nje, dakle, od nastanka ljudskih drutava, civlizacija i kultura, tj. ovjeanstva, za koje mislimo da ima neki imanentni
smisao za svoje postojanje i da nije samo puka i sluajna datost. Od Herodota
i Tukidida, Livija i Tacita sve do danas to je jedna od bitnih znaajki historiografskog miljenja i istraivanja historije.
Kako se nae razumijevanje historije razvijalo, to su i koncepti o njoj
bivali mijenjani i postajali su sve sloeniji, a potreba da se miljenje o historiji utemelji na nain koji bi davao to potpunije i preciznije njeno odreenje
uvjetovala je nastanak filozofije historije koja je pokuavala da dadne odgovor na pitanje o smislu historije i preko njega i da dopre do smisla naeg
postojanja uope. Naime, ono to je od poetka i u svakoj ljudskoj kulturi bilo
izvjesno, jeste injenica da mi, ljudi, ivimo u posebnom svijetu u kojem ne
ive nijedna druga iva bia ukoliko nisu usko vezana za na ljudski nain
ivota, a taj ljudski svijet se oznaava pojmom historija. Mi, ljudi, ivimo
u historiji i, kako je rekao Karl Marks, istina je da je historija je prostor
ljudskog ivota, ili drugalije reeno, vrijeme je mjera kojom se mjeri ljudski
svijet. Pomenuto je da je u Evropi filozofiju historije stvorio talijanski postrenesansni filozof Gianbatista Vico u svom djelu Principi nove znanosti o
zajednikoj prirodi nacija koje je izdato 1725. godine, a potpuno je razvio i
kao cjelovitu koncepciju izgradio Hegel i uz njega cijela romantiarska kola
miljenja, koja je iz njegovih ideja izloenih u djelima Filozofija historije i
Fenomenologija duha, nastala i utjecala na cjelokupno evropsko miljenje
i koja je dovela do modernog koncepta historije i historiografije. Hegel je
tvorac modernog koncepta historije, a time i zaetnik modernizma uope.
On je onaj koji je preduzeo veliki duhovni posao da promijeni sve putem promjene naeg naina miljenja o tome ta je to i kako i po kojim imanentnim
zakonima funkcionira i razvija se svjetska cjelina. U stvari, modernizam u
166

historiografiji se i sastoji u stavu da je pisanje historije ovjeanstva svagda

vezano za preispitivanje dosega, mogunosti i naina razumijevanja same
historije, tj. da se sastoji u stalnom provjeravanju koncepta historije koje
nalae za nju pronalaenje sve potpunijih i adekvatnijih metoda istraivanja njenog predmeta. Ako ne bi bilo tako, onda bi se historiografija svodila
na zanatski posao primjene odreenih i utvrenih pravila i postupaka njenog opisivanja, mada su ta pravila i postupci izvedeni i razvijeni na temelju stanja i razumijevanja historije kakva je bila, a ne kakva je ona u svom
neprestanom razvoju i obogaenju, i ne samo svoje osnove i fenomenologije
svojih sastavnih elemenata, nego i iz odnosa ovjeka i svijeta koji se vidi i
jasno demonstrira upravo kroz stvaranje historije. Za Hegela se u odnosu
na ono to je samo predmet bilo kojeg djelovanja ili uvida i to je kao takvo
inertno i predlono za nas, javlja ljudski duh kao aktivni moment cjeline koja
nastaje iz djelovanja tog duha i te tvari koja mu slui kao predmet, kako je
biblijski reeno, obdjelavanja (u Bibliji je reeno da je prilikom istjerivanja
Adama i Eve reeno: Idite i evo vam zemlja i nju obdjelavajte u znoju lica
svoga). To ujedno znai da u raju (dennetu) nema toka vremena, da nema
historije i da se sve nalazi i definiranom i vjenom stanju svog bia. Duh je
aktivni element cjeline u kojoj se preko njegovog djelovanja razvija stvaranje
historije kao najpogodnijeg mjesta za ostvarenje slobode, tj. u opem smislu,
oslobaanja duha od materije i u specifinom smislu (zapravo je duh sinonim
za ovjeka). Kao napredak slobode kroz razvijanje oblika historijskog postojanja ljudi, u kojoj taj duh uvijek nalazi adekvatan nain i metodu da rjeava
pitanje slobode, tj. pronalazi adekvatne odgovore na pitanja koja mu se postavljaju u procesu izgradnje historije. Historija je u uem smislu opisivanje
prolosti, ali ona ima svoj dignitet samo ako se zna da je sve ono to je danas
prolost u nju dolo iz nekadanje budunosti iz razliitih mogunosti koje su
u nekom odreenom vremenu stajale pred duhom, a on je odabrao jednu ili
nekoliko od njih, odnosno pred ljudima, a oni su odabrali i realizirali samo
neke od njih i tako stvorili odreenu prolost. U odreenosti prolosti ne nalazi se njena istina, jer u nju moraju biti ukljueni i proputeni momenti njene mogue drugaije konstitucije. Zbog toga je za razumijevanje tog procesa
prelaenja mnogostrukih mogunosti koje budunost nudi u neku odreenu i
dogoenu prolost, koja time postaje jedina koju imamo, najvanije razumijevanje samog naina kako ovjek uope djeluje u svom svijetu. Za svaku ozbiljnu historiografiju su filozofska antropologija i filozofija stoga neophodne
znanstvene pretpostavke.
Dakle, jedna historiografija i jedan moderni historiograf je duan da
stalno ispituje stanje svog razumijevanja predmeta kojim se bavi, a to je koncept historije, kao i provjeravanje metoda istraivanja koje moraju svagda
odgovarati tom konceptu, jer mu neka odreena i mjerljiva stvarnost nikada
nije data, naime, ona je pokretljiva i moe se posmatrati sa raznih strana
i iz razliitih uglova koji omoguavaju to potpunije njeno razumijevanje i
interepretaciju historijskih pojava i cjeline historije.
167

Kod nas su svi znaajniji historiografi slijedili odreene kole miljenja

u historiografiji i filozofiji historije, i to bez obzira na to da li su to inili svjesno ili su rutinom svog rada i slijeenjem svojih uzora u historiografiji jednostavno usvojili i odreene filozofske i metodoloke poglede i naela. Mene
je silno iznenadilo i obradovalo kada sam u jednom tekom momentu moje
univerzitetske karijere, tj. kada sam bio stavljen na sud raznih neznalica ili
sveznalica, svejedno, u razgovoru sa pokojnim profesorom Antom Babiem,
koji je prihvatio neugodnu dunost da u ime Filozofskog fakulteta razgovara
sa mnom o problemu kojeg je na sto donio moj tekst Bosanski duh u knjievnosti ta je to? i reakcija velikosrpskih nacionalista i ostalih uvara
utvrenog poretka u naoj knjievnosti i kulturi u kojoj nije za Bosnu i Bonjake i muslimane uope bilo mjesta, osim ako se ne bi priklonili srpskoj ili
hrvatskoj knjievnosti, kulturi, jeziku i naciji, to im je nueno u zamjenu za
njihov status neopredijeljene mase bez nacionalne svijesti, kulture i ijednog
drugog znaka duhovnosti i historijske osobitosti osim vjere, koja je i sama
bila pod embargom, pokazao da odlino razumije ta sam ja i iz kojih sam
ja filozofskih ideja i ideja o jeziku i historiji razvio svoje ideje izloene u tom
lanku. Anto Babi je tom prilikom pokazao da odlino poznaje romantiarsku filozofiju jezika, historije i filozofije, od Hegela, Herdera do Humboldta.
Upravo je Anto Babi svojim savjetom da na fakultet ne ulazi u jednu nametnutu raspravu, koja se uope ne vodi iz njenih stvarnih pretpostavki i s
obzirom na legitimitet ideja koje su u njoj implicirane, i koja moe nanijeti
fakultetu veliku moralnu tetu kao naunoj instituciji, spasio obraz naem
fakultetu, a mene uvjerio da postoje ozbiljni ljudi koji su proli ozbiljno i kvalitetno kolovanje i koji su sposobni da problem gledaju iz perspektive njegovog ireg znaenja, i koji odbijaju da ga svedu na pitanje ko je koga uvrijedio,
kao da je teko bilo uvrijediti narastajui srpski nacionalizam koji je tada
divljao po Bosni i Hercegovini i vladao u gotovo svim njenim institucijama.
Moglo bi se rei da je u naoj novijoj historiografiji ne samo Anto Babi
i neki drugi nego upravo Branislav urev bio jedan od naih historigorafa
od znaaja koji ne samo da je razumijevao znaenje odreenih filozofskih
uenja za nauku kojom se bavio nego je filozofiji historije i pitanjima njene
epistemologije posvetio posebnu panju i pozabavio se direktno opim pitanjima historiografije, tj. njene filozofije, epistemologije, sistematike i metodologije uope. O tome svjedoe neka njegova djela, za koja mi se ini da su
bila moda i najznaajnija njegova djela uope kao historiografa. Stoga sam
odluio da prilikom govora o njegovom djelu dam svoj mali doprinos poznavanju i razumijevanju onoga to je profesor urev dao u toj oblasti, odnosno
onog to je mislio o odnosu historije i filozofije kojim se on jedini meu naim
historiografima ozbiljnije bavio. Nije samo injenica da smatram taj dio njegovog opusa ujedno i najznaajnijim u njegovom djelu uope utjecao na mene
da se pozabavim ovim pitanjem. Naime, ja imam jedan stari dug profesoru
urevu. S njim sam vodio na stranicama asopisa Pregled prije ezdesetak godina i jednu polemiku u kojoj je predmet rasprave bilo marksistiko
shvatanje drutva i historije i pitanje da li je i kako je mogue nauno istra168

ivanje ljudskog drutva i historije sa stajalita marksizma. Profesor urev

je, naime, bio ubijeeni marksista, a to sam bio i ja. Ja sam i dalje ostao
ovjek koji izuzetno uvaava nauno djelo Karla Marksa i njegovo znaenje
za poznavanje ljudskog drutva i ovjekove historijske i svake druge prakse,
a mislim da bi i profesor urev bio slinog miljenja, jer je i on, kao uostalom i ja i mnogi drugi ljudi, pokuavao braniti autentinu Marksovu misao
od pragmatika i dogmastika koji su u marksizam pohrlili kao to ljudi hrle
svugdje gdje se radi o vlasti, moi i dobitima. Profesor urev je u nau nauku uveo termin postmarksizam, oznaavajui time cijeli niz uenja koja su se
pozivala na Marksa, ali nisu mogla dokazati svoju autentinost u odnosu na
njegova bitna uenja. Naime, onog asa kad je marksizam postao zvanina
politika i osobito dravna teorija, nain miljenja obavezan za sve koji ele
biti unutar vladajueg poretka i obaveznog naina miljenja, on je prestao
biti aktivna filozofska, drutvena i nauna misao. Svaki istinski mislilac,
svaki pravi marksista, naao se sa druge strane granice priznanja i uvaavanja marksizma na taj nain i zbog toga je morao doi u poziciju disidenta ili
ideolokog i politikog protivnika zvaninog marksizma i dravne ideologije i
politike. Ljudi su ipak nalazili naina da kau neke kritike istine o takvom
stanju stvari uope i stanju ljudskog miljenja posebno. Neki su to radili sa
vie, a neki sa manje uspjeha, dok su neki toliko prikrili svoje misli da ni
sami vie nisu znali ta misle.
U smislu odreene korespondencije sa naprijed iznesenim miljenjima
i povezano sa njima, treba naglasiti da se u vezi sa Branislavom urevom
i pitanjem o tome kakav je i koliki je njegov znaaj u bosanskohercegovakoj
i, da budemo precizniji, jugoslovenskoj historiografiji nastaloj nakon Drugog
svjetskog rata, postavljaju dva pitanja. Prvo pitanje se odnosi na znaenje
i vrijednost onog to je u njegovom ukupnom historiografskom opusu najvanije za nau i uope za historiografiju kao takvu ili, drugaije reeno,
na kojem polju historiografije je Branislav urev, po naem miljenju, dao
najznaajniji doprinos i, da to kaemo na jedan uvjetni nain, unaprijeenju
naeg miljenja u ovoj oblasti. Drugo se pitanje odnosi na samu materiju
onog to mi iz dananje perspektive smatramo njegovim najznaajnijim doprinosom historiografskom miljenju kod nas, odnosno i prije svega, naem
nainu miljenja i o historiji i o nauci o njoj.
Na oba ova pitanja mi smatramo da postoji jedan veoma jasan odgovor.
Najznaajnije je u cjelokupnom historiografskom opusu Branislava ureva
za nas ono to je on napisao i mislio o historiji uope i o nauci o njoj posebno,
tj. najznaajniji dio njegovog ukupnog naunog opusa je njegov rad na filozofiji historije i na metodologiji historiografskih istraivanja. Sve drugo, mada
ima nesumnjivi znaaj, ipak je od manjeg znaaja i dosega u odnosu na ono
prvo. To je bilo konstatirano u opservacijama i ocjenama njegovih historiografskih radova od strane brojnih kritiara i analitiara. Veina se sloila
da je najbitniji dio i najvea vrijednost njegovih konkretnih radova o odreenim pitanjima iz historije naeg prostora u vrijeme vladavine Osmanlija,
sadrana u metodolokim procedurama, a ne u nainu kako je on koncipirao
169

i shvatio historijske pojave o kojima je pisao. Za ovu stranu njegovog rada,

za koju se i ja smatram u odreenoj mjeri kompetentan, meritorno je ono to
je on napisao o pojmu historije, o periodizaciji i pogotovo o odnosu filozofije i
historije, tj. o vrstama i karakteru odreenih vrsta historijske nauke koja se
razvijala od Herodota do naih dana. Za tu problematiku, mada je urev
napisao i obimnije tekstove, veoma je meritoran i vaan njegov govor na XI
meunarodnom kongresu historiara koji je odran 1960. godine u Stokholmu. Taj govor je urev objavio u asopisu Pregled i neki stavovi iz tog
govora bili su predmet nae diskusije, ali za ovu priliku ja elim iznijeti ono
to je urev rekao o samoj historijskoj nauci i odnosu ovjeka i njegove historije ukoliko se taj odnos reflektira kroz historiografiju kao nain razumijevanja ovjeka i njegove historije. urev u svom govoru odmah konstatira
da je oduvijek postojao utjecaj filozofije na historiju. Sama historija je, po
shvatanju profesora ureva do sada imala tri osnovna lika ili naina odnosa prema sopstvenoj supstanciji. Prva je po njemu bila Literarna historija
za koju on kae da je njen zadatak bio da literarno i kritiki opie historijske
dogaaje i time poui ljude o tome u smislu izreke historija je uiteljica ivota. Drugi nain razumijevanja i pisanja historije je po urevu bio filozofski
i on taj nain naziva filozofskom historijom, vezujui je za nastojanje da
se preko pisanja historije objasni i protumai porijeklo i razvitak naroda,
i to u teleolokom, nadhistorijskom, tj. isto filozofskom smislu, zbog ega
on takvu historiju i naziva filozofskom. Najzad, on smatra da je najnovija
historija temeljena na empiriko-sociolokim istraivanjima o kojima ipak
ne postoji opa saglasnost i zbog ega postoji mnotvo metodolokih pravaca.
Prva, tj. literarna historija je vladala do XVIII vijeka, a onda nastaje ona
racionalistika koja se tranformira u okviru njemakog idealizma i romantizma u filozofsku, a empiriko-socioloka vezana je za nastanak i djelovanje
neokantijanskih kola i diferenciju unutar same historiografije, koja se dijeli
na istraivaki plan i na filozofiju i metodologiju historiografije.
Ovim idejama je urev u nau historiografiju uveo jednu dimenziju
filozofskog razumijevanja historiografije, s jedne strane, dok je, s druge strane, naglasio empiriku osnovu moderne historiografije, ali koju ograniava
injenica da sama empirija nikada ne otkriva do kraja smisao onog to ona
znai, nego ga treba traiti u cjelini historije.
Mogu rei da smatram da je urev bio ozbiljan mislilac u oblasti historiografije i da je teta to je njegovo naslijee u toj domeni sasvim zaputeno i to u nae vrijeme nema ozbiljnijih pokuaja da se nastave razmiljanja
o razumijevanju historije i preciznijem odreenju samog pojma historiografije kojeg nema bez filozofije historije.

170

Zusammenfassung

PROBLEME DER GESCHICHTSPHILOSOPHIE UND METHDOLOGIE

DER HISTORIOGRAPHISCHEN UNTERSUCHUNGEN IM WERK
BRANISLAV UREVS
In seinem Beitrag betont der Autor die Tatsache, dass in der bosnischherzegowinschen Historiographie, aber auch im ganzen Raum des ehemaligen gemeinsamen Staates, Professor urev einer der wenigen Wissenschaftler war, die sich mit den Problemen der Geschichtsphilosophie auseinandersetzte, indem er versuchte, methodologische Anstze dieser Wissenschaft aus dem Verstndnis der Geschichte und deren Charakter herauszuarbeiten. Der Autor ist der Ansicht, dass gerade dieses Segment seines
Schaffens, im Sinne der Aktualitt und Weritgkeit des Beitrags zu unserer
Geschichtswissenschaft, das bedeutendste im ganzen Opus von Professor
urev ist. Der Autor stimmt einigen Kritikern zu, dass jenes Segment seines Werks, das sich auf die Rolle der Serbisch-Orthodoxen Kirche zur Zeit
der osmanischen Herrschaft in unserer Region, auch auf die Probleme der
Wallachen, insbesondere im Rahmen der Geschichte Montenegros, bezieht,
weniger bedeutend ist als der Beitrag, den urev mit seinen Errterungen
zum Begriff der Weltgeschichte, zur Natur der Geschichtswissenschaft und
der Methdologie der Geschichte und zu ihrer Beziehung zu anderen Wissenschaften leistete.

171

METODOLOKI PRISTUP BRANISLAVA UREVA

ETNIKOJ HISTORIJI BOSNE I HERCEGOVINE:
MUSLIMANI I BONJATVO
Safet Bandovi
Sarajevo

Historija je polifonian i vieznaan proces, jedan od najosjetljivijih barometara duhovne atmosfere u drutvu. Prolost se raznim metodolokim
zahvatima moe spoznati na vie naina. Pristup istraivanju u velikoj mjeri odreuje i sam nauni rezultat. Ako svetsku istoriju zaas, pisao je dr.
Sima irkovi, zamislimo kao beskrajnu povorku koja se kree vijugajui,
penjui se i sputajui se, istoriar se ne moe uporediti sa orlom koji sve to
posmatra s velike visine, ve sa ovekom koji se i sam nalazi u povorci i iji
je horizont neizbeno ogranien.1 Bez znanja o prolosti nema historijskog
miljenja. Historijska nauka ima specifian zadatak da rekonstruira drutvom organiziran i nivoom kulturnog razvoja ispunjen ivot ljudi u prolosti,
da prui rekonstrukciju, sliku stanja i kretanja u toj oblasti u prolosti. Ova
rekonstrukcija mora dati saetu naunu sliku svedenu na bitno. To je eruditska sinteza, historijska sinteza na strunom nivou. Teorije koje vladaju u
historijskoj nauci utiu na karakter te slike.2 Mnoge historiografije na Balkanu nemaju razvijenu tradiciju prouavanja vlastitog razvitka, neophodne
introspekcije koja se u razvijenijim historiografijama permanentno vri radi
utvrivanja unutarnje evolucije nauke, kretanja izmeu tabua i monopola,
nunog svoenja bilansa naunih znanja, njihove interpretacije, metodolokih orijentacija, naunih dometa u cjelini.3 Izostanka te tradicije nije poteena ni historiografija u Bosni i Hercegovini. Ova nauka najvie ovisi od
Cit. prema: K. Nikoli, Prolost bez istorije: polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 19611991: glavni tokovi, Beograd 2003, 375; upor. L. Perovi, Knjiga o Beogradu, Helsinka
povelja, br. 119, Beograd maj-jun 2008, 39; Ista, Pomirenje Srba i Hrvata i Srba i Albanaca, Helsinka povelja, br. 123-124, Beograd septembar-oktobar 2008, 28; opir. Istoriari, prired. V. Sal, Beograd 2008.
1

B. urev, Znaaj istorije u naem savremenom drutvu, Prilozi, br. 10/2, Sarajevo 1974, 11.

S. Miloevi, Kritiki istoriar i drutvo, u: Snaga line odgovornosti: prijatelji o Latinki

Perovi, Beograd 2008, 203.
3

173

historiara, svojih kljunih inilaca, bez ijih bi djela svijet bio siromaniji
za svijest o sebi. Nju, koja je po definiciji skeptina i kritina, ne ine samo
napisane knjige o historiji, niti samo veliki nizovi znaajnih izvora napisao
je Ivo Goldstein. Simboliziraju je i ljudi, istaknuti historiari.4
Akademik Branislav urev je bio aktivni savremenik uspona i kraja jedne ideologije, koja je obiljeila njegov ivot i djelo. Pripadao je brojnoj generaciji naunika marksistike orijentacije koja je preko metoda dijalektikog materijalizma obrazlagala drutveno-historijske procese.5 Sebe
je smatrao i filozofom istorije, odnosno novomarksistikim filozofom
istorije.6 Od rane mladosti bio je u revolucionarnom radnikom pokretu,
lan Komunistike partije Jugoslavije od 1929. godine. Vrijeme svjetskog
rata proveo je u zarobljenitvu (Stalag XB Sandbostel), gdje se aktivno bavi
antifaistikom djelatnou i organiziranjem pristalica NOP-a.7 Mada je
insistirao na emancipaciji historijske nauke od aktuelne politike, urev,
poput mnogih u svojoj generaciji, nije mogao da se oslobodi impulsa argumentacije i potreba politike, pridravajui se ideolokih matrica i okvira. Bio
je izraziti tip intelektualca koji je imao unutranju potrebu da ivi impulsom
drutvene sredine, da se iskae u drutvenom djelovanju gdje su, nerijetko,
njegovi nastupi bili motivirani aktuelnim politikim interesima i strujanjiCit. prema: L. Perovi, Poraz pojedinca, u: I. uri, Vlast, opozicija, alternativa, Beograd
2009, 359.
4

U povodu objavljivanja druge knjige Istorije naroda Jugoslavije, urev 1960. pie: U
Jugoslaviji svakoj od istoriski stvorenih junoslovenskih nacija i etnikih grupa sa nacionalnim obelejima dato je pravo da bude svoj na svome. To ne samo da je najbolje politiko
reenje koje, uz potovanje prava nacionalnih manjina, ne doputa ni senku nacionalnog
ugnjetavanja, nego je takvo reenje nacionalnog pitanja sastavni deo socijalistike demokratije. Prema tom osnovnom principu stvoreno je i federativno ureenje Jugoslavije... U
istoriji Junih Slovena nije samo postojalo velikosrpsko dinastiko centralistiko jugoslovenstvo u staroj Jugoslaviji koje nije uklapalo Bugare nego je postojala i danas postoji,
iako potisnuta, tenja za ujedinjenjem svih junoslovenskih nacija u ravnopravnu politiku zajednicu. Sa tog stanovita sadanje ujedinjenje naroda Jugoslavije pretpostavlja
samo etapu u ujedinjenju svih Junih Slovena, dodajui potom u napomeni kako je jasno
da se ta prirodna tenja ne mora u budunosti ostvariti, jer u stvaranju politikih zajednica ne dolazi u prvi red prirodna tenja, nego drutvene i politike snage cit. prema:
B. urev, Osnovna istorisko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, Pregled, br. 7-8, Sarajevo 1960, 2-3.
5

B. urev, Povodom objavljivanja Istorije Saveza komunista Bosne i Hercegovine (besjeda na promociji knjige s naknadnim napomenama), Prilozi, br. 25-26, Sarajevo 1990, 380.
Pojedini historiari e navoditi da je dr. B. urev sebe smatrao originalnim marksistikim filozofom povijesti, koja nas pouava o najdubljim istinama poloaja ovjeka u prirodi
i drutvu prema: M. Gross, Dva nespojiva svijeta, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980, 309.
On je, pak, pisao: Koliko znam, ja sam jedan od vrlo rijetkih istoriara koji se zbilja bavi
problemima filozofije istorije. Stvorio sam i neke poglede na istoriju koji se mogu nazvati
mojima, pa sam dakle nekakav filozof istorije cit. prema: B. urev, Rije dvije povodom odgovora Mirjane Gross, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980, 307, nap. 3.
6

O nacionaliziranju Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana, prired. A. Isakovi, Zagreb 1990, 341.
7

174

ma.8 Pripadnici te generacije su, entuzijastiki noeni idejama socijalizma,

socijalne pravde i jednakosti, zalaui se svojim djelom i najiskrenijim htijenjem nastojali stvarnost oko sebe sagledati po uzoru, djelu i htijenju njih
samih, pa su rezultat svega toga, otitavali pigmalionski kao objektivno
dogaanje oko sebe. Socijalizam su uzimali ozbiljno, iako je realitet oko
njih bio natopljen staljinistikim duhom.9 Za B. ureva, komunistiki pokret je bio i kulturni pokret, i radniki pokret, i drutveni pokret. On je, jednom reju, kompleksan.10 Komunizam je neosporno sloena pojava koja e
se dugo prouavati. U istraivanju ideolokih i legitimacionih razloga za propast komunizma znaajno je samo multikauzalno objanjenje, u rasponu od
strukturno-sistematskih slabosti do sluajnih pojava i konstelacija inilaca.11
Historiografija u socijalistikoj Jugoslaviji nije bila samo objekat ideologije, ve i njen znaajan kreator. Iluzija je svih pobjednika da historija
poinje upravo od njih. Partija je bila dio naih ivota napisao je i Erik
Hobsbaum.12 Etika Nove vjere oslanjala se na princip da je dobro sve to
slui interesima revolucije, zlo sve to tim interesima smeta.13 Sizofski pokuaj svih revolucija je da u ime novog ideala mogu unititi pamenje, pacifikovati prolost, stvoriti drugu pamet i zauvijek oblikovati novu svijest.
Teorija saznanja bazirana je na radikalnom redukcionizmu. Sociolokim
mreama sainjenim od termina klasa, civilizacija, nacija i slinim,
kojima su objanjavani svi dogaaji, nije se efikasno mogla uloviti stvarnost (Z. Stoki). Sva drutva imaju potrebu za selekcijom u pogledu onoga
to treba pamtiti, a ta zaboraviti.14 Okupljanje historiara oko linije KPJ i
NOB-a i sluenje narodnim interesima i novom drutvenom poretku, bio
je presudan kriterij za uee u naunom i javnom ivotu.15 Traumatina
prolost se nakon 1945. pokuavala prevazii novim ideolokim jedinstvom i
Nije sakrivao oduevljenje zbog uvoenja samoupravljanja. Izjavljivao je da za naune
radnike nema vee poasti nego kad ih radnika klasa prizna za svoj deo prema: E.
Redi, Branislav urev linost i djelo (u daljem tekstu: Branislav urev), Sarajevo
2003, 86-90, 100.
8

M. Kangrga, Kritiko miljenje nekad i sad, Republika, br. 344-345, Beograd 1-30.
novembar 2004, 35.
9

B. urev, Potreba sagledanja kompleksnosti komunistikog pokreta, Prilozi, br. 1, Sarajevo 1965, 329.
10

S. Stojanovi, Sluajnost i nunost u propasti komunizma, Politika, Beograd 18. novembar 2009.


S. Kotkin, Da li je Hobsbaum istorija, NIN, br. 2784, Beograd 6. maj 2004, 51.

. Milo, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84.

Sve ono to sainjava fond znanja ili ideologiju nacije, drave ili pokreta nije ono to je
doista ouvano u narodnom sjeanju, ve ono to je izabrano, napisano, prikazano, popularizirano i institucionalizirano od strane onih kojima je u funkciji da to ine vidi: E.
Hobsbaum, Uvod: Kako se tradicija izmilja, u: Izmiljanje tradicije, Beograd 2002, 22-25.


Upor. L. Perovi, Izmeu anarhije i autokratije: srpsko drutvo na prelazima vekova

(XIX-XXI), Beograd 2006, 360; . Stankovi, Istorijski stereotipi i nauno znanje, Beograd
2004, 90-91.


175

manihejskim historiografizmom: Mi smo tu prolost revolucionarno ukinuli ulo se 1968. na najviim partijskim forumima u Bosni i Hercegovini.16
Historija je bila jedna od komponenti politike i ideologije vladajueg subjekta. Heuristika ogranienja, nadzor nad historiarima, vannauni oblici presije i kontrole misli, visok stepen ideologizacije i politizacije, opirali su se
istraivanju tek minule stvarnosti i naunom sagledavanju reljefnih zbivanja i procesa sa kojima su historiari bili sljubljeni licem u lice.17 Jo je
Gizo na to ukazivao da ima stotinu naina kako da se napie historija. Da
bi brojne istine bile ope prihvatljivije, traen je kompromisni dogovor i
sporazum, odstupanje i poputanje. Reim je, suavajui prostor za slobodno
istraivanje i saopavanje naunih rezultata, iziskivao uproenu, odgovarajuu verziju prolosti. Ona je imala vie sastavnica od onih koje je proizvodila partijska ideologija, smatrajui da je osnovna istina pruala dovoljno.
Revizionizam poiva na selektivnom zaboravu. Zvanina historiografija nije
reflektirala vieslojnost, pa je mogla predstaviti i socijalistiku Jugoslaviju
kao izraz progresivnih tekovina, najdemokratskije mogue rjeenje.18 urev je pisao, nadahnut novim duhom jugoslavenstva, da se nakon Drugog
svjetskog rata jugoslavenska revolucija na najbolji mogui nain uklopila u
svjetsku antiimperijalistiku revoluciju.19 Krajem osamdesetih godina iznosi kako je Jugoslavija ve zapoela rjeavati probleme postkapitalistike
privrede.20
Dijalektiki materijalizam podrazumijevao je pristup istraivanju
i izradi naunog djela sa aspekta nunosti obrazlaganja suprostavljenosti
i antagonizma klasnih interesa, tumaenja historije po standardima opeprakticirane ideoloke osnove.21 Razvoj historiografije bio je determiniran
Prema: XVII sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine, diskusija D. Bijedia, Sarajevo 1968, 87.


Upor. . Stankovi, Istorijski stereotipi i nauno znanje, 92; B. Prpa, Problem granica
nekoliko historijskih primjera, u: Granice izazov interkulturalnosti, Beograd 1997, 205.

B. Mitrovi, Osakaena istorija, Republika, br. 336-337, Beograd 1-31. jul 2004, 37; L.
Perovi, Involucija srpske istoriografije, u: emu nas ue iz istorije, Kragujevac 2006, 65;
opir. . Stankovi-Lj. Dimi, Istorija pod nadzorom, Beograd 1996; B. Petranovi, Istoriografija i kritika, Podgorica 1997; Isti, Istoriografske kontroverze, Beograd 1998.


B. urev, Dolazak Josipa Broza Tita na elo Partije 1937. i Titovo NE 1948. godine,
Prilozi, br. 13, Sarajevo 1977, 16.


B. urev, Povodom objavljivanja Istorije Saveza komunista Bosne i Hercegovine (besjeda na promociji knjige s naknadnim napomenama), 379; takoer vidi njegove radove:
Drutveno upravljanje i komunalni sistem kao forma socijalistike demokratije, Pregled,
br. 4-5, Sarajevo 1959, 359-371; Podrutvljeno ovjeanstvo i nesvrstanost, u: Tito i nacionalni odnosi, Sveske, br. 20, Sarajevo 1987, 65-69.


urev je sam napisao da su za njega govorili kako je dogmatiar, metafiziar,

zastupnik gledita Kautskog, pristalica teorije odraza, zastupnik predmarksovske
ahistorijske antropologije, a van zemlje da je revizionista, pristalica buroaskog tehnokratizma. Naglaavao je da se raduje uspjesima marksizma u historiografiji: Uvijek
sam isticao uspjehe sovjetske istoriografije, naroito kad je rije o istoku. Tu smatram
sovjetsku istoriografiju prvom u svijetu. Cijenim i uspjehe analista. Smatram te dvije


176

shvatanjem da historija obavezno vodi ka diktaturi proleterijata i ostvarivanju komunistikog drutva. urev je doktrinarno osporavao postmarksizam, pri emu je dogmatizirao izvorni marksizam, pretvarajui ga u ortodoksno uenje.22 Tamo gdje je vladao pozitivistiki materijalizam mogle
su se dobiti knjige koje su, bez obzira na dobre namjere, u sutini tetile
ozbiljnoj interpretaciji prolosti.23 Marksistika historiografija poklanjala je
prvenstveno panju drutvenim pojavama, njihovom konfliktnom aspektu,
posebno sudbini siromanih. U nauci svakako treba, uporedo i reciprono,
razdvojiti pozitivizam, marksistiki pozitivizam i propagandizam od izuavanja historijskih procesa u cjelini, onakvih kakvi jesu, a ne kakvi bi trebali da budu, polazei od dinamikog shvatanja da je historija osloboena
od zakonitosti, nunosti i objektivne istine.24 Mnogi su naunici bili zatoenici vremena i vladajueg miljenja, ne po dijalektikoj misli i opirnim
analizama i sintezama, ve po materijalistikoj platformi obrazlaganja historije.25 Problematina je ideoloka osnova na kojoj su nastajale i interpretirane mnoge naune postavke. Apstrahirajui ideoloke oblande, ostali su,
meutim, brojni korisni podaci i analize.26 Dok ideologije istinu znaju unapriistorijske kole vodeima u savremenoj istoriografiji; opir. B. urev, Istorija ljudi ne
moe biti potpuna negacija njihove prirodnosti, nego..., Prilozi, br. 14-15, Sarajevo 1978,
442-450.


E. Redi, Branislav urev, 99.

I. uri, Vlast, opozicija, alternativa, 65.

Upor. -O. Karbonel, Istoriografija, Beograd 1999, 101; I. uri, Istorija pribeite ili
putokaz, Kragujevac 2003, 27-28, 34.


Referat i diskusije o Predlogu studijskog projekta za istoriju SFRJ, voene na sastanku 3. novembra 1964. godine u Sarajevu u organizaciji Instituta za prouavanje istorije
radnikog pokreta, Prilozi, br. 2, Sarajevo 1966, 403-406; Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), Sarajevo 1983, 170. Uticajniji bosanskohercegovaki akademici su iznosili osamdesetih godina prologa stoljea da u historijskoj nauci o BiH dominira politiki pristup, iza kojega je ostajalo malo prostora za suptilnije analize i vii stepen
naunosti, te da nije prestala praksa da se od ove nauke, pod takvim optereenjem, trai
tapija za uspostavu odreenih politikih odnosa i stanja vidi: M. Ekmei, Dostignua i
nedostaci u istraivanju istorije Bosne i Hercegovine 1850-1875, u: Problemi istorije Bosne
i Hercegovine 1850-1875, Sarajevo 1987, 17, 28. Ekmei e i docnije tvrditi da je stara
nauka bila optereena bremenom republikog identiteta.


Azra Gado-Kasumovi na primjeru djela Nedima Filipovia ustvruje da su se po

marksistikoj ideologiji uoavale razvojne etape proizvodnih snaga i antagonizam
drutvenih klasa kao pokretaka snaga drutvenih procesa, to doista jeste u pojavnom
smislu realnost, koja se kao takva uoava. Ali nije se uoavalo da iza svih antagonizama i
suprotstavljenosti stoji metafizika realnost iz koje se upravlja svim kretanjima i antagonizmima i da ispravan svjetski poredak koji uva to saznanje o ulozi navedene realnosti
neprekidno traje i nikad nije ni prestajao, a suprotstavljanja raznih snaga ispravnom
svjetskom poretku koja se deavaju na razdjelnicima magistralnih tokova sa provincijskim prostorima ili provincijalni stavovi krugova koji se zateknu unutar tih tokova,
nuno ostaju osueni na provincijalizam i marginalnost opir. A. Gado-Kasumovi, O
Filipovievoj knjizi Islamizacija u Bosni i Hercegovini, Preporod, br. 5/871, Sarajevo 1.
mart 2008, 34-35


177

jed, dotle nauno stvaralatvo nju stalno trai, odravajui tako historijski
kontinuitet ljudske egzistencije.27
Diskurs sa prolou jeste priznanje da je savremenost povezana sa
jueranjim hiljadama niti i na bezbroj naina.28 Historija je proces iz koga
se taloe tekovine. Na tome ovjek stie iskustvo i znanje. Razvitak ovjeanstva ne sastoji se samo u golom odvijanju drutvenog razvitka, ve u rezultatu tog razvitka koji se iz procesa taloi i ostaje kao tekovina ovjeanstva,
sile koja pokorava prirodu.29 Postoji neizbrisiva relativnost u predstavljanju
historijskih fenomena. Optenje sa prolou, zapisao je Vitold Gombrovi
u svom dnevniku, stalno je njeno doraivanje, ali poto je itamo iz tragova kakve je ostavila, ta prolost je onda haotina, sluajna, fragmentarna.
Vjera u neko monolitno jezgro historijskih injenica koje postoje objektivno i neovisno od interpretacije historiara jeste teko iskorjenjiva zabluda.
Bez znanja, koje poziva na opreznost, nema ni vrednosnih sistema. Tekovine
se taloe i u onoj sferi koja se zove etniki razvitak. Prouavanje prolosti
ljudskog roda i prouavanje tendencija ljudskog razvitka, pisao je Branislav
urev, u sadanjosti upoznaju ovjeka sa njegovom pozicijom u prirodi i
drutvu. ivot ljudi se razvija historijski, pa je stoga ljudski razvitak prirodno-historijski proces.30 Civilizacije, narodi, drave, drutva nastaju, traju i
nestaju. Historija civilizacija je prirodno-historijski proces, koji po izvornom
marksizmu na koga se pozivao urev, predstavlja klju za razumijevanje
razvitka civilizacija i drutva.31 Bie nauke je vieznano. Ona nee odgovoriti svom zadatku ako ivot u prolosti promatra samo u njegovoj drutvenoj
dimenziji. Tendencije savremenog razvitka ne moe pripisivati prolim epohama.32 Prema urevu, objektivnost se, uz ugraivanje moralnog principa
u historiografiju, mogla postii u ocjeni prolosti samo ako historija istupa
kao nauka. Osnovni moralni princip jeste da historiar bude poten kao naunik.33 U sreditu svega je trojstvo: biti objektivan, saznati objektivno i

L. Perovi, Jedna prevratnika knjiga, Helsinka povelja, br. 95-96, Beograd maj-jun
2006, 42.


. unji, Dijalog i tolerancija, Sremski Karlovci-Novi Sad 1994, 55; F. Fire, Radionica
istorije, Sremski Karlovci-Novi Sad 1994, 94.


B. urev, Periodizacija opte istorije, Pregled, br. 11-12, Sarajevo 1958, 379.

B. urev, Povodom jednog prirunika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju,

Prilozi, br. 13, Sarajevo 1977, 371.


E. Redi, Branislav urev, 57.

Upor. B. urev, Neke opte napomene o problemu etnikog razvitka u istoriji naroda
Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 11-12, Sarajevo 1975-1976, 261; Isti, Neke napomene o
islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine, Prilozi za orijentalnu filologiju,
br. 41, Sarajevo 1991, 31; V. Mueta-Aeri, Razumijevanje sadanjosti kroz prolost,
Prilozi, br. 30, Sarajevo 2001, 13-15.


Prema: V. Mueta-Aeri, Pojam istinitosti kroz historiju historijska istina kao pitanje moralne istine, Prilozi, br. 29, Sarajevo 2000, 414.


178

objektivno saoptiti.34 Praksa pokazuje, pak, da problem historiara esto

nije znanje, ve njihov moral. Politika uspjeno koristi sjaj i bijedu historije.
Porazna su iskustva spoja historijskih zabluda i politike, kao i svoenja historije na derivat politike.
Mnogobrojni historijski procesi i zbivanja prevazilaze lokalne okvire i
tradicionalne granice vremena i prostora. Nijedan prostor nije jednom zavijek dat bilo kojem narodu, niti jedan narod zato moe raunati na svoju vjenost. Svaki narod ima svoj ivot tako to ima raanje, uspon, pa i umiranje.
Historija je prepuna umrlih naroda, ali i naroda koji se, moda, i na nae
oi, raaju, naroda u naem smislu rei (I. uri). Nema istih naroda u historiji. Teorija da je etnogeneza jednog naroda jednokratni in koji se obavlja
jednom zauvijek, potpuno je nehistorijska. Heterogeno porijeklo mnogoljudnih, razvijenih etnikih zajednica nije izuzetak, ve pravilo. To potvruju i
geneze ne samo junoslavenskih ve i skoro svih evropskih naroda. Francuzi
su nastali stapanjem keltskog, iberskog i germanskog stanovnitva, Englezi mijeanjem Kelta i Germana, dok su u formiranju Italijana uestvovali Pelazgi, Etrurci, Kelti, Grci i drugi. Zajednice koje se nazivaju etnikim,
ne moraju da budu i zajednice ljudi istog porijekla, ljudi povezanih krvnim
srodstvom. Mogu, ali ne moraju. Bioloka povezanost nije konstantno, ve
varijabilno svojstvo etnosa pa se, shodno tome, i ne moe uvrstiti u njegove
odrednice.35 Etnogeneze se, pak, nerijetko ideoloki funkcionaliziraju i politiki zloupotrebljavaju.36 Strah od tzv. neiste krvi prisutan je svuda gdje
dominira romantizam u poimanju prolosti. Velike nacije taj strah uglavnom
nemaju, osim ako se ne radi o ekstremnim, rasistikim teorijama. Nacija nije
genetska, organska, ve historijska kategorija. Nacija je, po B. urevu, etnika kategorija nastala uticajem drutvenog razvitka, odnosno prirodno-historijska kategorija.37 U Francuskoj sljedbenici brodelovske kole kazuju da
je u toj zemlji, njenom nacionalnom ujedinjenju, pa onda i dravnom, vie pomogla izgradnja eljeznike mree, nego sve Jovanke Orleanke zajedno.38
Genealogije i raskone etnogenetike konstrukcije spadaju u domen socijalne
A. Mitrovi, Pisati istoriju kako je uistinu bilo, Glasnik CANU, br. 8, Podgorica 1995,
12; . Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 51; R. Donia, arolikost historije,
Prilozi, br. 33, Sarajevo 2004, 224.


I. uri, Vlast, opozicija, alternativa, 61; D. Bandi, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj religiji, Beograd 1997, 38-39. Po A. Sch. Tromsu nacija je ono to
dovoljno ljudi s dovoljno zemlje i moi kae da je nacija prema: Dani, Sarajevo 28.
septembar 2001.


S. irkovi, Rabotnici, vojnici, duhovnici: drutva srednjovekovnog Balkana, Beograd

1997, 172.


Upor. B. urev, Osnovna istorisko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, 12, nap. 8; J. Dedijer, Porijeklo bosansko-hercegovakog
stanovnitva, Pregled, Sarajevo 15. januar 1911, 426-427; N. Pai, Faktori formiranja
nacija na Balkanu i kod Junih Slovena, Pregled, br. 5, Sarajevo 1971, 483; B. Aleksov,
Vienje verskih preobraenja u formiranju srpske nacionalne svesti, Helsinke sveske, br.
18, Beograd 2004, 6.


I. uri, Vlast, opozicija, alternativa, 64-65.

179

mitologije. Svaki narod ima svoju mitologiju, pogled na svijet koji nedostaje. Historijske epohe su prezasiene mitovima koji predstavljaju objektivizaciju ovjekovog drutvenog, a ne njegovog individualnog iskustva (E.
Kasirer). Narod se mijenja i oblikuje u historijskim procesima. Kolektivni
identiteti su konstrukcije. Historija svakog naroda je historija procesa dugog
trajanja, a ne historija uvijek novih poetaka. Historijsko pamenje svake
zajednice se razlikuje po prirodi, dubini i bogatstvu.
Brojni autori pokazuju da se nacionalna svijest formira kroz odreene
etape, nacionalne tradicije se stvaraju, dotjeruju i transformiu uz korienje nasljeenih religijskih sadraja, vrijednosti i simbola. Religije su mona
vododjelnica u svjetskim okvirima. Religijska pitanja su u biti i politika.39
Nacionalni identitet historijski je uslovljena vrsta identiteta. Konstrukcija
nacionalnog identiteta, bez obzira na vrijeme i sredinu, polazi od istovjetnih mitova neophodnih za nacionalnu homogenizaciju. Historija evropskih
nacija je prije konstruisana nego rekonstruisana, ak vie tamo gdje je bio
sumnjiv historijski kontinuitet.40 Ne postoje nacionalni karakteri oblikovani
historijom, ma koliko drutvene prilike uticale na formiranje pojedinanih
karaktera, pa ni mnogo iri pojam drutvenog karaktera nije statistiki
pojam. Nacija sama sobom ne predstavlja ono to se u filozofiji naziva vrijednost. Vrijednost joj, zapaao je Slobodan Jovanovi, mogu dati samo opti
kulturni ideali, kojima bi se ona stavila u slubu.41 Karakterologiju jednog
naroda teko je shvatiti bez historijske dijagonale, dok njegova veliina ovisi
o vlastitom moralitetu. Uvijek ima vie varijanti tradicije, a savremenost je
bira, limitira i odreuje.
Balkan je veliko civilizacijsko raskre, kolijevka razliitih kultura, region kontakata i kontrasta izmeu hrianstva i islama, Istoka i Zapada, koji
stvara vie historije nego to je sam moe potroiti, ali i metafora hroninog
cijepanja i sudaranja, napetosti i nedovrene historije, etnikih koktela i
nesavrenih politikih granica. U irenju ili suavanju tog neuralginog
prostora obino je prije odluivala politika nego geografija, pa je postao rastegljiva metafora u pojmovnom i geografskom smislu. Geografija i historija se
proimaju i na Balkanu, tom etnografskim muzejom pod otvorenim nebom
(M. Todorova), spajajui razliite oblasti. Priroda tla (geografska sredina)
posreduje u oblikovanju nacionalnog profila. Moderna diferencijalna psihologija pokazuje da, pak, esto unutargrupne razlike mogu biti iste ili ak vee
od onih izmeu nacionalnih grupa. Dinarski element od Karsta, iznad Trsta
do umadije dijeli bliske nazore tipinog patrijarhalnog modela drutva, bez
obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost. Lovaka plemena odlikuju se nasilnitvom, pastirska ratobornou i smislom za umovanje; dok narode kod
J. Burkhart, Razmatranja o svetskoj istoriji, Beograd 1996, 47; M. Ekmei, Stvaranje
Jugoslavije 1790-1918, I, Beograd 1989, 15.


Upor. O. Milosavljevi, Izbor ili nametanje tradicije, Republika, br. 281, Beograd 1631. mart 2002, 29; H. ulce, Drava i nacija u evropskoj istoriji, Beograd 2002, 125.


Prema: O. Milosavljevi, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002, 35-36; Ista, Novi/

stari nacionalizam, Helsinke sveske, br. 11, Beograd 2002, 43.


180

kojih preovlauje zemljoradnja, karakterizira staloenost i promiljenost. L.

Fevr je 1922. isticao da je zemljite odluivalo koja e etnika grupa biti stoarska ili nomadska, koja e prerasti u poljoprivredno, a potom u industrijsko drutvo.42 Ako je demografija sudbina, smatra Samuel P. Huntington,
kretanja stanovnitva su pokreta povijesti. Migracije su radikalno mijenjale
demografsku kartu balkanskog etniki nestabilnog prostora pojasa trenja u kojem su se odigravali krupni politiki dogaaji i sukobi koji su nekad
liili na ratove svijetova, gdje je prisutan fenomen seoba, migracija, egzodusa, preseljavanja, raseljavanja i naseljavanja. U viestoljetnim migracijskim
pokretima, pie Jovan Cviji, ispremetano je sve stanovnitvo na prostoru
od Veleke klisure na Vardaru pa do Zagrebakih gora. Nikakva studija o
etnikim grupama ne moe se, isticao je on, korisno poduzeti bez prethodnog
poznavanja porijekla stanovnitva.43 Osnovni zadatak historijske demografije jeste ispitivanje totalnog stanovnitva u odreenom vremenu. Zbog neujednaenosti tehnike ispitivanja zakazuju mogunosti uspostave jednoobrazne metodologije.44
Etnika mozainost Balkana i junoslavenskog prostora kvarila je raune prostim kategorizacijama. Nijedna etnika zajednica na tom prostoru
nikada nije ivjela potpuno odvojeno od drugih. Asimilacije su se odvijale u
gotovo svim pravcima, prelazei etnike i jezike granice. U tom etnikom
kaleidoskopu naelo nacionalnosti bilo je i recept za nasilje. Historija stvaranja nacija i drava na Balkanu je tradicionalno historija secesionizma i
ekspanzije.45 Teko je precizirati od kada su se srpska i hrvatska historiografija poele sporiti oko dokazivanja etnike prirode njihovog teritorija,
a naroito onoga koji je izmeu njih. U osnovi cijele naune djelatnosti u
socijalistikoj Jugoslaviji tinjao je jedan zapretani nesporazum oko prirode
nacionalnih identiteta sredinjih junoslavenskih oblasti od Krbave do Drine. Pisanje zajednike historije jugoslavenskih naroda je sa drugim tomom
zaustavljeno na kraju XVIII stoljea, upravo u taki gdje su nesporazumi
poinjali.46
E. imi, Osobenost nacionalnog formiranja Muslimana, Pregled, br. 4, Sarajevo
1974, 394; M. Ekmei, Nacionalni identitet, sintetike nacije i budunost demokratije,
Knjievnost, br. 5-6, Beograd 2000, 524.


M. Senti, Znaaj Cvijievog rada za savremena istraivanja migracija, Stanovnitvo,

X-XII, Beograd 1965, 241. Milenko Filipovi je ukazivao na to da, da bi se utvrdilo ima li
ega i ta je sve hunsko, avarsko, kumansko ili peenjeko kod Junih Slavena, potrebna
su specijalna istraivanja koja bi se obavila saradnjom etnologije, istorije, arheologije ili
lingvistike cit. prema: M. Filipovi, Orijentalna komponenta u narodnoj kulturi Junih
Slovena, POF, XVI-XVII/1966-1967, Sarajevo 1970, 108.


R. Smaji, Doprinos dr. Adema Handia istraivanju historijske demografije BiH, u:

Djelo dr. Adema Handia, Teanj 2008, 41-42.


Upor. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 224, 300; N. Malcolm, Kosovo:
Kratka povijest, Sarajevo 2000, 244; T. Kulji, Prevladavanje prolosti: uzroci i pravci
promene slike istorije krajem XX veka, Beograd 2002, 467; M. Mazower, Balkan: Kratka
povijest, Zagreb 2003, 125; F. Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 56-60.


M. Ekmei, Predgovor, u: Srpski pisci i naunici o Bosni i Hercegovini, Beograd 1995, 6.

181

Ako je Balkan svijet u malom, gdje su brojni autori vidjeli polazite za

razumijevanje svjetske historije, onda je Bosna i Hercegovina klju za razumijevanje historije Balkana.47 Od prvog zapisa zemljica Bosna iz davnog X
stoljea, ispisanog carskom rukom Konstantina Porfirogeneta, pored dobrijeh dana, mnogo je do danas mutne vode proteklo njenim rijekama. Brojne
su se vlasti promijenile, ideje javljale, provodile ili umirale, mijenjale su se
granice na Balkanu. Uprkos svim historijskim iskuenjima, BiH je, po svom
identitetu neodvojiva od multietnikog, ostala povijesni krajolik, prostor
koji je bio podvrgavan dramatinim potresima i promjenama, ali je ouvao
svoje ime i geopolitike obrise.48 Njena historija je, u osnovi, kontinuiran,
sloen proces brojnih i traumatinih tranzicija. esti ratovi, pisao je Vasa
ubrilovi, pustoenja, iseljavanja i zarazne bolesti menjali su esto puta
iz osnove etnografsku sliku Bosne i Hercegovine.49 Pojedini istraivai su o
njoj pisali kao o babilonskoj kuli, Balkanu u malom, kosmopolitskoj pokrajini, pravoj Makedoniji na zapadu, gdje su religije stvorile nacionalnosti.50
Za mnoge je, pored svih stereotipa tih famoznih slikama u glavama, ostala terra incognita, zadravajui iritirajue mjesto u raljama visoke politike, meu njenim vanjskim kreatorima i misionarima, raznim putopiscima
i analitiarima, njihovom problematinom, salonskom poznavanju sloenog bosanskohercegovakog bia.51
Etnike promjene, zapoete na junoslavenskom prostoru sa dolaskom
Osmanlija, potiu od djelovanja vie politikih sila, privrednih i drutvenih
faktora koji djeluju stihijski i meusobno dopunjavajue.52 Etnike formacije
nastale u srednjem vijeku, djelimino i za vrijeme osmanske uprave, ine
osnovu iz koje e se razviti narodi u Bosni i Hercegovini.53 Treba imati u vidu
i posljedice ratova, snanih migracijskih pokreta, estih epidemija, posebno od kraja XVII stoljea, koje su pustoile stanovnitvo, zatirui i staro i
mlado.54 Bosna se kao politika pokrajina Osmanskog carstva pojavila kao
najpostojanija i dobro organizirana meu svim cjelinama unutar osmanskog
dijela Balkana. Njen identitet ostao je prije svega teritorijalni, pa potom etS. Vukadinovi, Istorijska sociologija av bosanskohercegovake povijesti u novom
kljuu, Revija slobodne misli, br. 40, Sarajevo april-juni 2003, 31.


Upor. S. M. Daja, BiH kao politika kategorija, Osloboenje, Sarajevo 23. oktobar
2008, 35; M. Hadijahi, Povijest Bosne u IX i X stoljeu, Sarajevo 2004, 15-16.


49

Cit. prema: Srpski pisci i naunici o Bosni i Hercegovini, 233.

Prema: M. Nezirovi, Charles Rivet i njegovo svjedoenje o Bosni iz 1919, godine, Godinjak, BZK Preporod, Sarajevo 2005, 285-286.
50

Bosna i Hercegovina je u postjugoslavenskim radovima vie historiara revizionista,

uz sinhroniziranu preradu bliske prolosti, tretirana ne kao politiki, ve kao geografski
pojam, prostor gdje postoje tri naroda sa odvojenim historijama koje ih, suprostavljene,
navodno onemoguavaju da ive zajedno.
51

Istorija naroda Jugoslavije, knj. II, Beograd 1960, 790.

. Kulii, Starije etnike formacije i etniki procesi u obrazovanju naroda Bosne i Hercegovine, Pregled, br. 1, Sarajevo januar 1961, 9.


. Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Beograd 1955, 19.

182

niki i vjerski.55 Nastanak Bonjaka duguje se islamskoj akulturaciji koja je

zahvatila znatan dio stanovnitva Bosne, pa u pogledu njihovog etnikog porijekla svi razlozi govore, da se oni kontinuirano naslanjaju na stanovnitvo
srednjovjekovne bosanske drave.56 Na dananjem bosanskohercegovakom
prostoru bilo je 1468-1469. manje od jedan odsto muslimana, to je moglo
initi 2.800, a najvie 3.000 lica. Islam se razvijao postupno i evolutivno, bez
primjene nasilja. Do 1650. procenat muslimanske populacije poveao se na
preko 70 odsto od ukupnog broja tadanjeg stanovnitva na tom prostoru,
uglavnom kao posljedica islamske akulturacije.57 Primanje islama nije bila
avantura nosilaca osmanske vlasti niti onih koji su tu vjeru prihvatili. Nije
se radilo samo o novoj vjeri, ve i civilizaciji koja je imala korijene u antikim
civilizacijama Bliskog istoka, koja je bila transnacionalna i transreligijska.58
Masovno prihvatanje islama i posebni poloaj Bosne u Osmanskom carstvu
snano su uticali na drutveno-ekonomski, politiki i nacionalni razvitak u
njoj.59 Historijska nauka je odbacila teze da je prihvatanje islama u Bosni
bilo rezultat osmanskog dravnog pritiska. Relevantni historijski izvori pokazuju, ustvruje B. urev, da je sredinom XV stoljea, u vrijeme snanog
irenja islama, vjerska tolerancija prema hrianima u Bosni bila prilino
velika.60 Katastarski popisi iz osmanskog perioda sve stanovnike Bosne imenuju kao Bonjake, bez obzira da li se radi o Marku, Jovanu ili Ahmedu. Po
miljenju dr. Nedima Filipovia proces formiranja srednjovjekovnog bosanskog naroda krenuo je jo sa poecima bosanske drave, tako da je u doba
uspostave osmanske vlasti ovaj pojam bio ve prisutan. To se oitovalo u
izrazima Bonjanin, Bonjak, Bosnalu, Bosna, kao oznakama za nove podanike. Izraz Bosna upotrebljavao se u okviru genitivne veze.61 Upoznavanje


A. Hastings, Juni Slaveni, Forum Bosnae, br. 1-2, Sarajevo 1998, 19.

M. Hadijahi, Turska komponenta u etnogenezi Bosanskih muslimana, Pregled, br.

11-12, Sarajevo 1966, 488.


Vremenom visoki procenat opada, pa 1750. iznosi nepunih 57 odsto, a 1850. priblino
43 odsto; opir. B. Nilevi, Pitanje etniko-konfesionalnih promjena u Bosni i Hercegovini
nastalih dolaskom osmanske vlasti (prevashodno kod srpskog naroda), Prilozi, br. 22, Sarajevo 1986, 230-231; I. Bonjovi, Demografska prolost i budunost Bonjaka u Bosni i
Hercegovini, Ljudska prava, br. 3-4, Sarajevo 2003, 79-80.
57

Upor. N. Filipovi, Diskusija na Naunom skupu Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 559-560; D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo,
Beograd 1999, 14; H. Inaldik, Osmansko Carstvo, Beograd 1974, 276-278.
58

D. Juzbai, Nekoliko napomena o etnikom razvitku u Bosni i Hercegovini, Prilozi, br.

30, Sarajevo 2001, 195.
59

Upor. B. urev, O uticaju turske vladavine na razvitak naih naroda, Godinjak Istoriskog drutva BiH, god. II, Sarajevo 1950, 58; E. Redi, Historijski pogledi na vjerske
i nacionalne odnose u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2005, 33-34; R. Smaji, Odnos Porte
prema vjerskoj strukturi stanovnitva u Bosni i Hercegovini (15-16. st.), Ljudska prava,
br. 3-4, Sarajevo 2005, 171-172.
60

Tako se, na primjer, govorilo: Ali-i Bosna: Alija iz Bosne prema: Diskusija N. Filipovia na Naunom skupu Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine, 559; Ramiza Smaji ukazuje da u grai osmanske provenijencije koja se odnosi na Bosnu, nazivi
61

183

sa ispravnom strunom terminologijom nema samo kulturno-politiki ve

mnogo vie obrazovni znaaj i smisao. Svaka rije moe da ima dvije vrijednosti, spoznajnu i osjeajnu. Ramiza Smaji na primjeru naziva Bonjak i
bosanski jezik konstatira da je u segmentima koji su interesirali pojedine
autore fortificiran njihov vlastiti stav, to je dovelo do toga da se bonjaki
etnikum i sam naziv Bonjak svodi samo na onaj dio bosanskog stanovnitva koji je prihvatio islam, a druga djela za koja su sami autori isticali da
su napisana na bosanskom jeziku, igonoriu se sumnjom u ranija znaenja
termina bosanski.62
U poznoj historiji seobe naroda, na tlo sadanje Bosne i Hercegovine,
prema B. urevu, naseljene su slavenske mase, srodne sa susjednim junoslavenskim masama koje su naselile Balkan i Podunavlje. Tada je stvorena prirodno-etnika osnova, koja je, pored svih promjena, bila stalna komponenta u istoriji zemlje koja se danas naziva Bosna i Hercegovina. Ona
nije bila tek uproeni, mehaniki zbir nacionalnih historija. Na razvitak
etnikih odnosa u historiji narod Bosne i Hercegovine ne moe se, po njegovom miljenju, gledati van okvira etniko-historijskih procesa na srpskohrvatskom jezikom podruju, niti van stranih uticaja, posebno ne van uticaja
civilizacija Istoka i Zapada na tom prostoru, gdje su se oni proimali. Procesi
etnikog razvitka imaju svoju prirodnu i svoju kulturnohistorijsku stranu. U
XIX stoljeu, kada se u junoslavenskom svijetu razvija nacionalna svijest,
Bosna i Hercegovina ulazi sa sloenom unutranjom etnikom strukturom.
Pojave srpstva i hrvatstva u BiH bile su u znatnom zakanjenju. Prve pojave propagiranja srpskih nacionalnih ideja, odnosno prve nacionalne manifestacije, deavaju se u drugoj polovini XIX stoljea, a prve pojave hrvatstva
uglavnom se deavaju krajem tog stoljea. I pored ove vremenske razliitosti,
samo su pravoslavni stanovnici prihvatili nacionalnu ideju srpstva, dok su se
kasnije opet samo katolici deklarirali kao Hrvati. Konfesionalna pripadnost
bila je u specifinim bosanskohercegovakim uslovima jedan od znaajnih
faktora u nacionalnom opredjeljivanju njenog stanovnitva.63 Formiranje
narod Bosne i Hercegovine moe se rastumaiti jedino ako se shvati da su
razliiti historijski uticaji, a posebno oni monih svjetsko-historijskih civilizacija, proeli jedinstvenu prirodno-etniku potku od koje su obrazovana tri
naroda u njoj. Ukazujui na postojanje prirodno-etnike srodnosti stanovnitva u BiH, urev je isticao da etniki odnosi izmeu tri naroda nisu u historiji bili jednostavni kako zbog prirodno-etnikog jedinstva, koje u osnovi
postoji meu njima, tako i zbog promjena koje su nastupile u materijalnom
Srbi i Hrvati oznaavaju jedinke koje su dole sa srpskog, odnosno hrvatskog teritorija,
za razliku od domaeg krstjanskog i kranskog (pravoslavnog i katolikog) stanovnitva
vidi: R. Smaji, Neki terminoloki problemi u izuavanju osmanskog perioda historije
Bosne i Hercegovine, u: Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990-2000., 63.
R. Smaji, Neki terminoloki problemi u izuavanju osmanskog perioda historije Bosne
i Hercegovine, 59-64.
62

A. Purivatra, Neke specifinosti nacionalnog pitanja (osvrt na radove Envera Redia),

Pregled, br. 4, Sarajevo 1964, 390.
63

184

i drutvenom razvitku zemlje u drugoj polovini XIX i u XX vijeku.64 Bosna i

Hercegovina je domovina tri nacije, od kojih su dvije dijelovi dvije susjedne
nacije. Ono to povezuje sva tri naroda u BiH, smatra B. urev, jeste tlo na
kojem oni zajedniki ive i izgrauju svoju budunost, a zatim jeste njihovo
etniko srodstvo, prirodno-etnike odlike.65 Isticao je vanost jezika kao elementa za odreivanje prirodno-etnikih odlika naroda, da historiari moraju
istraiti ta znai, i pored svih promjena koje se javljaju i razlika u pravcu
razvitka u srednjem vijeku i kasnije, srednjovjekovni jezik na bosanskohercegovakom podruju i ta bosanska drava ostavlja za kasnije formiranje
otadbine svih naroda Bosne i Hercegovine. Smatrao je da se mora pokazati kako odreena zemlja, kao to je BiH, koja nije bila uvijek istog obima, ali
ima svoju osnovnu cjelinu, vremenom postaje otadbina svih naroda.66 U
pozdravnoj rijei na naunom skupu Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine, odranom u novembru 1968. u Sarajevu, dr. B. urev,
kao predsjednik ANUBiH, rei e da je Bosna i Hercegovina ula u sastav
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kao historijski formirana zemlja koja je
imala svoju samosvojnost prema drugim zemljama jugoslovenskih naroda.67
U tom periodu, po navodima Envera Redia, kod B. ureva se javlja misao
o Projektu Istorija naroda Bosne i Hercegovine, koji je 1968. usvojila i Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, nastao manje-vie kao reakcija
na projekat Srpske knjievne zadruge Istorije srpskog naroda u 12 knjiga, u
kojem je urev uoio postmarksistike stavove, u kojima se esto prepoznaju ovinistika shvatanja i tendencije. Smisao projekta planirane estotomne Istorije naroda Bosne i Hercegovine na 3.000 stranica, bio je u funkciji
dravnog interesa BiH, a njegovoj realizaciji pristupao je kao ivotnom cilju,
linom doprinosu naunoj argumentaciji BiH. On e, optimistiki, nadajui se 1974. zavretku dijelova Projekta Istorije naroda Bosne i Hercegovine,
upozoravati da je od osnovne vanosti objasniti kako je Bosna i Hercegovina
postala zajednika otadbina koja povezuje njene narode. Potrebno je utvrdiKategorije naroda prije kapitalizma i nacija u kapitalistikom drutvu, smatra urev,
moraju se posmatrati i sa stanovita suprotnosti sela i grada. U historiji prije kapitalistikog razvitka razlikuje se gradski i elitni kulturni ivot od narodne, seoske kulture.
Obrazovanje jedne nacije u izvjesnom smislu znai spajanje gradske i elitne kulture sa
narodnom kulturom u etnikoj cjelini u kojoj se obrazuje nacija prema: B. urev, Neke
opte napomene o problemu etnikog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, 263266; Isti, Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31.
64

B. urev, O nekim istorijsko-etnikim problemima u obradi turskog perioda, Prilozi,

br. 11-12, Sarajevo 1975-1976, 286.
65

B. urev, Jezik i otadbina u odreivanju prirodno-etnikih odlika, Prilozi, br. 11-12,

Sarajevo 1975-1976, 271. Sedamdesetih godina XX stoljea meu historiarima, predvoenim dr. M. Ekmeiem, koji se nisu slagali sa uvoenjem posebnog nastavnog predmeta
historije naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine na Odsjeku za historiju Filozofskog
fakulteta u Sarajevu, bio je i dr. B. urev vidi: . Filandra, Bonjaka politika u XX.
stoljeu, Sarajevo 1998, 289-291, nap. 150.
66

67

Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 10.

185

ti okvire unutar kojih je nastao i razvio se muslimanski narod.68 Projekat je

u poetku imao iroki publicitet, da bi, na kraju, uslijed raznih opstrukcija,
doivio neslavan kraj.69 Sam urev je, pak, i dalje smatrao da je ovaj projekat prijeka potreba, da treba stvarati uslove za nauni pristup fenomenu
bosansko-hercegovake muslimanske zajednice.70
Historija junoslavenskih naroda odvijala se na vjetrometini izmeu
Istoka i Zapada, gdje je drutveni razvitak imao krivudav put i ispreturane
slojeve. Stvaranje nacija i modernih drutava nije pojednostavilo etniko-lingvistiku sliku tako da bi se historiari mogli lahko snai u svojim istraivanjima. To se moe uiniti tek kada se ispitaju sve strane sloene stvarnosti

Prema: M. Pelesi, Manipulacije srpske historiografije o Bosni i Hercegovini, Prilozi,

br. 29, Sarajevo 2000, 376, 385. urev govori 1982. o rastu nacionalistikih tendencija
u historiografiji: Ukoliko se u nas ispuni socijalizam nacionalizmom, dovodi se u pitanje
jugoslovenska socijalistika zajednica. A u naoj istoriografiji ne samo da se dosta esto
pojavljuju nacionalistika skretanja u reavanju istorijskih problema nego se nacionalizam ogleda i u tome to se dosta lako organizujemo kad treba raditi na istorijama pojedinih naroda, ali se teko organizujemo kad treba raditi na Istoriji naroda i narodnosti
Jugoslavije. Dosta se nateemo i oko istorijskih tema kad je re o Enciklopediji Jugoslavije. U pisanju Istorije naroda Bosne i Hercegovine ogleda se u neku ruku isto to u
pisanju Istorije naroda i narodnosti Jugoslavije. Nije to istorija jednog naroda. Kad je re
o odnosima meu narodima, istorijska nauka mora, pre svega, biti kritina i objektivna. I
najgore istorijske pukotine meu narodima objektivnim naunim objanjenjem slivaju se
u uzajamno razumevanje. Kad ocenjuje istorijsku ulogu svog naroda, kritina istorijska
nauka ne moe dati povoda nijednom narodu da se neopravdano gordi nad drugim narodima... Danas ima mnogo istorijskih dela, navodno raenih sa marksistikih pozicija, koja
u pogledu objektivnosti stoje nie od mnogih dela koja stoje na pozitivistikim pozicijama.
Ta, navodna marksistika istoriografija napada ak oslanjanje na pozitivno znanje i tumaenje pod platom istupanja protiv pozitivizma. Zaista, istoriografiju koja se smatra
marksistikom zapljusnuo je romantiarski nacionalistiki talas vidi: Savjetovanje o
istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), 125.
68

E. Redi, Branislav urev, 86. ANUBiH je pristupila 1968. radu na projektu koji je,
uz angairanje 36 autora, do 1975. trebao biti okonan sa uraenih pet svezaka sa po 500
stranica. Nosioci projekta su, pored B. ureva, bili Anto Babi, Nedim Filipovi i Hamdija Kapidi. Do 1978. projektom je rukovodio B. urev, a potom Organizacioni odbor
u sastavu: Nedim Filipovi, Desanka Kovaevi-Koji i Enver Redi. Dio angairanih
historiara u toku rada je preminuo, neki su otkazali saradnju, drugi nisu ispunili preuzete obaveze. Nijedan lan Centralne komisije projekta, na elu sa urevim, izuzimajui
Antu Babia, nije predao tekst koji se obavezao napisati. Opravdanje za nerad trailo se,
na kraju, u nedostatku arhivskog materijala i monografija sa sintetikim uopavanjima.
Bio je to jedan od najveih urevljevih ivotnih neuspjeha, koji je objanjavao i pojavom nacionalizma: Srpski nacionalisti kau: revolucija je naa; muslimanski nacionalisti
kau: dravnost je naa. U takvim uslovima, smatrao je urev, bilo je nemogue da se
historiari sloe kako da se ostvare ciljevi projekta opir. . Filandra, Bonjaka politika
u XX. stoljeu, 281; V. Baanovi, Srbi prisvajaju NOB, a Bonjaci dravnost BiH, Dani,
br. 652, Sarajevo 11. decembar 2009, 69.
69

O nacionaliziranju Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana, 341.
70

186

u itavoj historijskoj perspektivi.71 Junoslavenski narodi, po B. urevu,

uli su u XIX stoljee s etnikom strukturom obrazovanom performiranjem
srednjovjekovne etnike strukture, to se zbilo od XV do kraja XVIII stoljea.
Migracije stanovnitva od XV do pred kraj XVIII stoljea zatrpale su demografskim procesima raselinu koja se stvarala u srednjem vijeku izmeu Srba
i Hrvata. On naglaava da se u tom razdoblju etniki stvara muslimanski
narod.72 Brojni znaci ukazuju da su od kraja XVII stoljea pa sve do austrougarske okupacije BiH 1878. izgraeni svi elementi koji su od muslimanskog stanovnitva inili jednu zajednicu porijekla, jezika, kulture, pogleda
na svijet i osjeanja zajednike sudbine.73 B. urev je poetkom ezdesetih
godina prolog stoljea ustvrdio da muslimani u BiH ine posebnost u srpskohrvatskom jezikom podruju. Po njemu, kod Junih Slavena nesumnjivo postoji pet nacija: bugarska, makedonska, srpska, hrvatska i slovenaka:
Postoji jo i narod u Crnoj Gori (misli se uglavnom na raniju dravu Crnu
Goru), koji ima izvesne posebne nacionalne odlike, ali kao nacionalna grupa nije tako jasno odvojen kao napred navedenih pet, budui da postoji u
crnogorskom narodu svest o pripadnosti srpskom narodu). Osim toga postoje jo i muslimani u Bosni i Hercegovini koji govore srpskohrvatski, a ne
mogu se u veini opredeliti ni za Srbe ni za Hrvate, jer ove uglavnom deli
veroispovest ili veroispovest njihovih predaka, ukoliko se radi o ateistima.
Bonjatvo, koje se u historiji muslimana u BiH javljalo, a koje se docnije u drugom obliku i s drugim politikim tendencijama promoviralo tokom
austro-ugarske uprave, nije se moglo gledati samo iz perspektive sadanje
srpske i hrvatske nacije, tek kao Kalajeva izmiljotina. U historiji muslimana BiH postojala je ta pojava, iako za vreme turske vlasti njeni nosioci nisu
izlazili u svojoj ideologiji van okvira osmanske drave. I kasnije je bonjatvo
muslimana u Bosni i Hercegovini bilo prirodna pojava, ali se ono nije moglo
uvrstiti i dati naciju.74 Bosansko muslimansko drutvo formiralo se kao
Upor. B. urev, Osnovna istorisko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda
do obrazovanja nacija, 12.
71

B. urev, Ps svakoji svoje breme nosi, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo

1990, 629-630.
72

V. Jokanovi, Elementi koji su kroz istoriju djelovali pozitivno i negativno na stvaranje

bonjatva kao nacionalnog pokreta, II, Pregled, br. 9, Sarajevo 1968, 250-251.
73

B. urev, Osnovna istorijsko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda do

obrazovanja nacija, 1-3. U Takvimu za 1966. uz ove stavove B. ureva, predoava se i
ocjena Atifa Purivatre da urev specifikum Srba i Crnogoraca vidi uglavnom u onom
elementu kulture i tradicije (tj. vjeri) koji je i kod Muslimana, naravno u drugoj vjeri,
igrao veoma znaajnu ulogu. Naime, on naglaava, da je srpskoj i crnogorskoj naciji karakteristina tradicija, kojoj je peat udarilo srpsko pravoslavlje. Upravo time se oni razlikuju od Hrvata i Muslimana. U nepotpisanom lanku u Takvimu se dalje navodi kako
je neophodno potrebno naroito podvui i posebno naglasiti i upozoriti na faktor kulture
i tradicije koji ini bitan element u formiranju nacije: Ako pravoslavlje kod Srba i katolicizam kod Hrvata predstavlja specifiku u njihovoj nacionalnoj pripadnosti, kao to istie
profesor dr. Branislav urev, zato tu istu ulogu ne bi pripisali i Islamu u odnosu na nacionalnu posebnost bosansko-hercegovakih Muslimana. Potom se ukazuje na to da, ako
74

187

specifian vid osmanskog drutva, koje je u jednu cjelinu povezivao islam i

zajednika privrenost osmanskoj dravi. Posredstvom islama muslimansko
drutvo u Bosni usvojilo je zasebnu politiku ideologiju, inei jedinstveni
kulturni krug. Na toj osnovi ono se formiralo kao posebna etnika zajednica,
sa svojim interesima i strmljenjima.75 Proces formiranja bosanskohercegovakog muslimanskog naroda, po sudu B. ureva, nije se sastojao samo u
prihvatanju islama, ve i u postepenoj drutvenoj diferencijaciji u okvirima
osmanskog drutva. Ouvanje etnikih odlika je, odvajalo itav muslimanski narod... od ostalih muslimana u Osmanskoj Imperiji.76 Prirodna diferencijacija bosanskohercegovakih masa, koja se sastojala u ouvanju maternjeg
jezika i drugih domaih specifinosti u ivotu tih masa, dolazi u prvi red. To
je moralo biti ispunjeno drutvenim sadrajem, da bi muslimanski narod
bio narod u feudalnom smislu. Pri tome je najvanije pitanje postanak i razvitak domae feudalne klase. Prvo diferenciranje od osmanskog poretka je
stvaranje drugaijih agrarnih odnosa. Poeci te diferencijacije sadrani su u
zahtjevima za drugaiji poloaj spahija i zaima krajem XVI i u prvoj polovini
XVIII stoljea. Pravi proces zapoinje u XVIII stoljeu. Tada se pojaanim
itluenjem stvara domaa feudalna klasa i mijenja poloaj muslimana seljaka od hriana seljaka. Kod bosanskih muslimana, feudalaca i graana,
javljaju se u to vreme prvi zaeci bonjatva, izvesnog njihovog izdvajanja u
okvirima Osmanske imperije.77
Simboliki rat za interpretaciju donosi dominantnu prevagu u drutvu.
Terminologija doista nikada nije samo terminoloko pitanje. Sloena historijska stvarnost ispunjena je svakovrsnim posebnostima. U njoj, protivrenoj i
konfliktnoj, nerijetko se javlja, sueljava i bori vie historijskih alternativa.78
Nema epoha historije bez nadzora. U Jugoslaviji je ezdesetih godina XX stoljea, nakon pada Aleksandra Rankovia, stvorena klima koja je ohrabrivala
i afirmirala nacionalne pokrete nesrpskih etnikih zajednica. U Bosni i Hercegovini je tekao proces koji je doveo do Deklaracije Saveza komunista Bosne
i Hercegovine (1968) kojom je ustvreno da su Muslimani posebna nacija.
To je bio nain da se otkloni pritisak na njih da se izjanjavaju, bilo kao Srbi,
se nacija shvati kao historijski nastala grupa, kao prolazni oblik povezanosti odreenih
ljudi na putu borbe za svoj opstanak, ne moemo, a da taj vid povezanosti ne uoimo i kod
bosansko-hercegovakih Muslimana. Oni zaista sainjavaju posebnu istorijski nastalu
drutvenu grupu sa sopstvenim etnikim personalitetom prema: Musliman kao oznaka
etnike pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 67; takoer vidi: A. Purivatra, Nacionalni i
politiki razvitak Muslimana, Sarajevo 1969, 25-28.
75

A. Sueska, Neke specifinosti istorije Bosne pod Turcima, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 49.

B. urev, Prilog diskusiji o osmanskom drutvenom poretku, Prilozi, br. 13, Sarajevo
1977, 71.
76

B. urev, Osnovna istorisko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda do

obrazovanja nacija, 11; opir. vidi: Isti, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda,
Sarajevo 1964.
77

A. Mitrovi, Propitivanje Klio, Beograd 1996, 76-77.

188

bilo kao Hrvati.79 Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr. Atif Purivatra,
dugo se nije utvrivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: Odluke nisu zavisile
od Muslimana. Snaga odluka iz vrha provodila se bez pogovora. Uz snaan
aparat, postojala je i snana propaganda. I strah.80
Emancipaciju Muslimana smatrali su pojedini bosanskohercegovaki
politiari poetkom sedamdesetih godina prologa stoljea uslovom emancipacije svakog drugog naroda u Bosni i Hercegovini i u jugoslavenskoj
zajednici.81 Kritikujui raniju politiku nacionalnog opredjeljenja muslimana
u BiH, Enver Redi je 1969. upozoravao da je izmeu mnogih... poznatih
naziva odabran promaen naziv muslimanski narod, jer je bosanstvo
njihova etnika i historijska individualnost, odnosno bosanski narod. Bonjatvo, prema njegovim navodima, ima svoju ouvanu genezu od srednjovjekovnog bosanskog naroda u feudalnom smislu do danas, iznijetu kroz
srednjovjekovnu bosansku dravnost, bosansko ime (Bonjanin, Bonjak,
Bosanac), bosanski jezik, pismo, kroz etniko-teritorijalno priznatu i ouvanu cjelinu pod osmanskom upravom u vidu Bosanskog ejaleta, svijest o
bosanskoj pripadnosti i bosanskoj ideji graenoj na slavenskim osnovama.
Autentini nastavljai i predstavnici tog bosanstva, po E. Rediu, jesu bosanskohercegovaki muslimani.82 Politika je, meutim, ve presudila oko
naziva, dajui orkestriranu podrku promoviranju muslimanske nacije.83
S. Biserko, Srpska elita i realizacija srpskog nacionalnog programa, u: Kovanje antijugoslovenske zavere, knj. 1, Beograd 2006, 12.


Prema: E. Durmievi, Muslimani su svoji na svome (intervju: Atif Purivatra), Islamska misao, br. 146, Sarajevo februar 1991, 8.


H. Pozderac, Za ravnopravni poloaj Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, Socijaldemokrat, br. 2, Sarajevo 2000, 192.


Na ovakve Redieve stavove reagirae 1970. Kasim Suljevi ustvrujui da nije bio u
pravu ni Josip Smodlaka koji je u januaru 1945. za bosanstvo napisao da je stidljiva
narodnost koja e ostati sve dotle dok Muslimani ne budu priznati kao narod pod svojim
narodnim imenom. Suljevi dalje pie da se bosanstvo nije moglo iznijeti kao nacionalitet, to je, po njemu, prije svega izraz (je) historijske nemoi Muslimana, a historijske
premoi Srba i Hrvata. On zakljuuje da Muslimanima bonjatvo predstavlja njihovu
prolost, Muslimanstvo njihovu sadanjost, a ljudska zajednica njihovu budunost, koja
je i budunost svih nacija; upor. E. Redi, Tokovi i otpori, Sarajevo 1970; K. Suljevi,
Otpori tokovima muslimanske posebnosti, Pregled, br. 9, Sarajevo septembar 1970, 255265; E. Redi, Povodom polemike Kasima Suljevia Otpori tokovima muslimanske posebnosti, Pregled, br. 10, Sarajevo oktobar 1970, 425-427.
82

E. Redi, Moje ivotne dionice, Sarajevo 2008, 96. Redi navodi da se u dosijeu B.
ureva u ANUBiH uva njegov tekst O iskazivanju nacionalne posebnosti Muslimana
u BiH, obima sedam stranica, bez oznaenog datuma, te da je vjerovatno nastao 1971.
povodom popisa stanovnitva. urev u njemu istie da zahtev za opredeljivanje b-h
Muslimana nema opravdanja sa naunog stanovita, a praktino se pokazao tetnim.
Naziv Bonjak ne ivi vie u narodu, a ponekad je njime oznaavana pokrajinska pripadnost i nemuslimana, te da bi nazivi bh. Muslimani ili samo Muslimani bili najpribliniji
izrazi koji bi odgovarali historijskom nasljeu i sadanjem stvarnom stanju. Redi zato
konstatira da je urev time u ovom pitanju napustio nauni pristup i slijedio zvaninu
liniju prema: E. Redi, Branislav urev, 90.
83

189

Iz redova velikosrpskih i velikohrvatskih nacionalista poricala se i dalje nacionalna posebnost Muslimana, pa se u tom nastojalo dokazati da je individualnost Muslimana u nacionalnom smislu politika diverzija.84
Stavovi B. ureva o Muslimanima i bonjatvu korespondiraju
s opom atmosferom njegovog vremena naspram nomenklature muslimanskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini. On je ipak shvatao da
nacionalno opredjeljenje i pripadnost ne mogu dugorono opstati na dekretu, ve da je to zapravo stvar osjeaja i vlastitog samodoivljavanja.85 Pod
pojmom Bonjaci se za viestoljetne osmanske uprave podrazumijevaju svi
slavenski muslimani Bosne i Hercegovine, Like, Krbave, Slavonije, Sandaka, nekih pograninih krajeva Smederevskog sandaka (Uice i dr.), ukljuujui i zapadni dio Kosova (do Mitrovice), te Plav i Gusinje, Podgoricu.86
Tako ih je tretirala i osmanska administracija u svojim slubenim aktima.
U mnogim slubenim spisima Porte naziv Bonjak se sree u raznim konstrukcijama (Bosnaklar, Bosnak taifesi, Bosnalu takimi, Bosnalu kavm
bosanski narod).87 Spoljna opasnost povezuje muslimanski narod i domaa
feudalna klasa postaje hegemon muslimanskog naroda. Muslimanski narod u BiH uao je u XIX stoljee kao narod u feudalnom smislu ne samo u odnosu na ostala dva naroda ve, u izvjesnoj mjeri, i u odnosu prema vrhovnoj
osmanskoj vlasti. Sa stanovita kretanja drutvenih odnosa u BiH u vrijeme
osmanske uprave, trebalo bi govoriti o irenju i uvrivanju islamske civilizacije i izrastanju bonjake kulture pod njenim uticajem, ukazujui na to da
su tek zaorane prve brazde na tom ogromnom polju rada.88
Bonjatvo muslimanskog stanovnitva u Bosanskom ejaletu u odnosu na osmansku vlast jaalo je u XVIII i XIX stoljeu. B. urev, u prikazu
knjige dr. Smaila Balia Kultura Bonjaka muslimanska komponenta (Wien
1973.), istie da se naziv Bonjaci bio uvrstio za navedene muslimane slaB. Mikuli, Bosna i Hercegovina u borbi protiv hegemonizma, Socijaldemokrat, br. 2,
Sarajevo 2000, 203. Kada je proglaena muslimanska nacija i zahtevano da se ta re
mora pisati velikim slovom, kazivae 1999. M. Ekmei nastojei da relativizira naune
rezultate u socijalistikom periodu, onda je postepeno poela jedna temeljita revizija i
cele nae prolosti iz iskonske dubine. Onda se uvreio termin marksistiki i klasni pristup naoj istoriji. Osnova tog marksizma i klasnog pristupa je bila briga da se u Bosni
dokazuje egzistencija tri nacije od poetka istorije Bosne, od pre bogumilstva i dolaska
Turaka prema: Gorki, nikom potrebni lek: razgovor sa Miloradom Ekmeiem, Knjievne novine, br. 987/988, Beograd 1-15. januar 1999, 6; takoer vidi: M. Jevti, iva
re Milorada Ekmeia, Gornji Milanovac 1991, 82; M. Ekmei, O identitetu bosanskih
muslimana, Letopis Matice srpske, sv. 1-2, Novi Sad 1997, 73-74; Isti, Stabilnost Balkana
i Srbi, Letopis Matice srpske, sv. 6, Novi Sad 1999, 793.
84

85

Prvi bosanski prikaz Balievog ivotnog djela, Behar, br. 66-67, Zagreb 2004, 53.

Opir. Stav Muslimana Bosne i Hercegovine u pogledu nacionalnog opredjeljenja, studijski izvjetaj, Fakultet politikih nauka-Institut za drutvena ispitivanja, Sarajevo 1970,
161-180.
86

87

Opir. ABC Muslimana, priredili A. Purivatra-M. Hadijahi, Sarajevo 1990, 9-10.

B. urev, Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine,

30-31.
88

190

venskog porijekla. Upotrebljavao se kada su muslimani iz tih krajeva htjeli

istai svoje etnike odlike prema drugim muslimanima: U Bosni i Hercegovini poslije 1878. godine u odnosu na Srbe i Hrvate dolo je do izraaja muslimanstvo toga stanovnitva, jer ga je od Srba i Hrvata odvajala vjeroispovijest, koja je postala razvoe u obrazovanju nacionalne svijesti na spskohrvatskom podruju. Ako neemo izmiljati ime tom narodu, ne ostaje nam drugo
nego da ga nazovemo onako kako on sam sebe zove, dakle Muslimanima.89
Kada je nakon 1878. u kulturi kolskog tipa postepeno dolazilo sve vie do
ujednaavanja kod Muslimana, Srba i Hrvata, muslimanska narodna kultura u mnogim svojim vidovima ostajala je kao posebna, dajui, pored vjere
i tradicije i obiljeje , narodu koji se poeo razvijati kao nacija. Bez obzira
na to to je naziv Musliman u bosanskohercegovakim odnosima odreen,
on nije bio potpuno odreen prema ostalom muslimanskom svijetu. Stoga,
ukazuje urev, naziv Bonjaci za bosanskohercegovake Muslimane, kad
je potrebno da oni budu opredijeljeni prema muslimanskom svijetu, moe da
odgovara, a ima i izvjesnog istorijskog opravdanja, naroito za stariji period,
prije 1878. godine.90 Kada je iznosio takvo gledite, ukazivano mu je da je
to povratak na Kalajevu tenju da uspostavi bosansku naciju. urev je,
pak, smatrao, da je velika razlika izmeu starog bonjatva iz osmanskog
vremena i Kalajeva bonjatva. Staro bonjatvo nije poricalo, primjerice,
postojanje sirf milleti, dok je Kalaj htio da brie i Srbe i Hrvate.91
Narod, gledano u cjelini, nije samo etnografska i filoloka kategorija,
ve i dravnopravni, odnosno teritorijalno-politiki i kulturno-historijski pojam. Bonjaci bi se mogli definirati kao dio junoslavenskog etniciteta koji
se kao narod formirao na osobenom historijskom prostoru bosanske dravno-pravne ideje i kulturne misli.92 Nacionalni razvoj na tom prostoru treba
razmatrati u povezivanju sa procesima u okruenju. Srpska i hrvatska nacionalna osjeanja meu irokim slojevima bosanskih pravoslavaca i katolika
pojavila su se na prelazu iz feudalne u graansku drutvenu strukturu, pa
se prije toga ne moe govoriti o postojanju nacionalne svijesti. Srpska i hrvatska nacija u BiH razvile su se od vjerskih zajednica pravoslavnih i katolika.
Ideologije koje su doprinijele njihovom nacionalnom uobliavanju, u procesu
koji se karakterie kao nacionalno buenje, nisu se javljale sve dok se ono
nije infiltriralo u Bosnu iz okolnih zemalja u XIX i XX stoljeu.93 Kroz svu
historiju Bonjaci nisu pokazivali raspoloenje da se u svojoj veini priznaju
i osjeaju kao Srbi ili Hrvati. Koncepcije o njihovom opredjeljivanju uvijek
Prema: Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine, god. XX, Sarajevo 1974, 237238.
89

Isto, 238; B. urev, O nekim istorijsko-etnikim problemima u obradi turskog perioda,

285-286.
90

91

B. urev, Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31.

92

M. Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 316.

M. Hadijahi, Formiranje nacionalnih ideologija u Bosni i Hercegovini u XIX vijeku,

Jugoslovenski istorijski asopis, br. 1-2, Beograd 1970, 55; R. J. Donia, Bosanska paradigma: zapisi iz udnog izvora, Dijalog, br. 2-3, Sarajevo 1998, 90-92.
93

191

su se javljale izvan njihove sredine. Ideja o nacionaliziranju i opredjeljivanju Bonjaka nije dolazila od njih samih, a kada se rijetko i to dogaalo, to
je bilo pod srpskim ili hrvatskim uticajem.94
U socijalistikoj Jugoslaviji je naziv Musliman, pak, ni bolji ni gori od
alternativnih, prema urevu, nastavio da se upotrebljava i izaziva uobiajene primjedbe.95 Svijest o priznavanju Muslimana sporo se razvijala unutar
zemlje. Za to veliki dio odgovornosti, osim drutvenih i historijski uslovljavajuih prilika, snosi i muslimanska politika, kulturna i nauna inteligencija.96 Naziv Musliman je utkan u sve reljefne dionice i epohe bonjake povijesti, pa je njegovo korienje u historiografiji, kao i drugim drutvenim naukama, normalizirano. Ova dvostruka nominacija odraava i izraava sloenu
povijesnu poziciju Bonjaka u rasponu od hiljadu godina.97 Branislav urev
se pri odreivanju i nominiranju muslimanstva, odnosno bonjatva pridravao, i pored svih svojih naunih dilema, zvanine partijske linije. I akademik Milorad Ekmei je tada pisao da se muslimanski nacionalni preporod
zavrava pred naim oima.98 Od partijsko-politikog dekretiranja muslimanske nacije umnoavala se nauna literatura koja se prihvatila zadatka
da muslimansko nacionalno pitanje potpuno skine sa javne pozornice time
da u budunosti egzistira, da se razvija historijski potvrena, nauno elaborirana i dokazana muslimanska nacija, stabilna i spremna da se odupre
tendencijama negiranja. Njeni zagovornici e, promjenom drutveno-politikog poretka, postati reprezentativni zastupnici nacionalne ideje bonjatva
koju su, prije toga, godinama uporno odbacivali.99
V. Jokanovi, Elementi koji su kroz istoriju djelovali pozitivno i negativno na stvaranje
bonjatva kao nacionalnog pokreta, Pregled, br. 8, Sarajevo 1968, 139; M. Hadijahi, Od
tradicije do identiteta, Sarajevo 1974, 225; . Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, Sveske, br. 26-27, Sarajevo 1989, 409-411.
94

Prema: D. Tanaskovi, U dijalogu s islamom, Beograd 1992, 24. Dobrica osi u julu
1972. zapisuje: Zar nastajanje muslimanske nacije u Bosni nije legalizovanje najnieg
nagona tog tla? Nagona vere i verske mrnje, najrazornije sile u primitivnom drutvu.
Proglaavanje vere za naciju smatra se naprednou, demokratijom, ideologijom samoupravnog socijalizma; dakle, taj ideoloki eksces dobija socijalistiku legitimnost! To je
Titova karta za nesvrstani svet; dokaz njegovog internacionalizma cit. prema: D. osi,
Pievi zapisi (1969-1980), Beograd 2001, 82.
95

96

. Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, 416.

97

M. Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime, 327.

On dalje pie: Ja sam jednostavno zastupao tezu da je neuspjeh srpskog i hrvatskog nacionalnog preporoda da stvore zajedniku naciju na osnovi jednog jezika, da se vremenom
prevazie religija kao faktor uzajamne podjele, ostavio prostor da se kasnije muslimanski
dio naroda afirmie na istim temeljima kao i ona dva prva opir. vidi. M. Ekmei, Odgovor na neke kritike Istorije Jugoslavije (XIX vek), Jugoslovenski istorijski asopis, br.
1-2, Beograd 1974, 223-225.
98

Upor. A. Purivatra M. Imamovi R. Mahmutehaji, Muslimani i bonjatvo, Sarajevo 1991, 65-69; E. Redi, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama
istorijske nauke, Sarajevo 2000, 6; D. Tanaskovi, Islam i mi, Beograd 2000, 170-171; Isti,
Istoriografske stranputice zvaninog bonjatva, Bratstvo, VI, Beograd 2002, 39.
99

192

Akademik urev e ukazivati, sredinom osamdesetih godina, na to da

je nailazio na odbojnost kojom se doekivala afirmacija muslimanske nacije:
Uzgred da kaem, ne smatram najsretniji taj izraz za muslimansku naciju.
Po mom bi bilo najbolje upotrijebiti izraz Bonjaci. Istina, i tu bi morali svijetu objanjavati ta to znai. Ali, zar mu ne moramo objanjavati, s manjim
izgledima za razumijevanje, ta znai izraz Musliman. Razumije se, ne mislim upotrebljavati izraz Bonjaci u svojim radovima, kada to nije ope primljeno, pa ak koliko znam vrlo rijetko se rabi taj izraz u tom smislu.100
Vremena su se promijenila, istai e na kraju i on, taj izraz poinje da se
prima.101 U prethodnim ocjenama o muslimanstvu i bonjatvu nije bio
usamljen. Veina tadanje muslimanske inteligencije zauzimala je oportunistiki stav, saraujui vie-manje sa ideolokim autoritetima na projektima zvanine historije i na konstruiranju dogmatskih knjievnih i teorijskih
obrazaca.102 urev je bio oprezniji, manje iskljuiv u svom viedimenzionalnom pristupu fenomenu bonjatva, za razliku od brojnih tadanjih protagonista muslimanstva. Nauni pristup izuavanju bonjatva bez njegovih
radova svakako je nepotpun.
Put za ostvarenje napretka i opasnosti stagnacije i neostvarenja, pisao
je B. urev, nisu tako saznatljivi da se moe imati klju za sve historijske
brave u budunosti. Put se mora otkrivati i ljudi se moraju mobilizirati da
rjeavaju nove momente koji se pojavljuju na tom putu.103 Budunost je uvijek maglovita. Predvianja su, po prirodi, nezahvalna. Tragini nain na koji
su okonali Jugoslavija i komunizam u njoj svjedoi koliko je nauka bila iza
stvarnog toka dramatinih zbivanja. Ona su dezorijentirala ne samo ope
Danas, br. 181, Zagreb 6. avgust 1985; B. urev, Neke napomene o islamizaciji i
bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31; V. Mueta-Aeri, Akademik prof. dr. Branislav urev (1908.-1993.), Prilozi, br. 28, Sarajevo 1999, 305-307.
100

101

B. urev, Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31.

102

N. Filipovi, Totalitarizam iz straha i neznanja, u: Bosna i bonjatvo, Sarajevo 1990, 167.

B. urev, O pisanju istorije nae partije, Opredjeljenja, br. 12, Sarajevo 1979, 88. U
ljeto 1992. akademik Branislav urev naputa Sarajevo i Bosnu i Hercegovinu. Prethodno, u razgovoru sa dr. Mirkom Pejanoviem, lanom Predsjednitva Republike Bosne i
Hercegovine, 9. jula 1992. on navodi da je vie od sto dana stoiki, zajedno sa ostalim graanima Sarajeva, podnosio ratne strahote. Meutim, ostao je bez lijekova, dovoljno hrane,
bez uslova da se bavi naunim radom. Isticao je kako je sav svoj ivot i nauni rad posvetio Bosni i Hercegovini, da je njegova najua porodica dala preko 100 godina znaajnog
radnog uinka za Bosnu i Hercegovinu, da je vodio borbu, tokom svog naunog rada,
protiv svakog nacionalizma, posebno onog iz vlastite nacije. Nije krio osjeaj da ima jedan
neodreeni osjeaj da e dugi niz godina, nakon to se okonaju sadanja ratna dejstva,
vladati duh revanizma i uoptavanja kolektivne krivice. Plaio se vlastitih reakcija na
mogue provokacije. Zato je smatrao da bi trebalo da mu se omogui izlazak iz Sarajeva
koji, to je vie puta naglaeno, nema nikakvih politikih konotacija, nego jednostavno
moli da se uzmu u obzir njegove godine, ali i to da e za Bosnu biti korisnije da radi na
njenoj istoriji u Sremu, nego da se u Sarajevu tiho ugasi. U razgovoru je, dalje, iskazana
nada da e Bosna i Hercegovina u linosti akademika Branislava ureva imati dostojnog ambasadora u Vojvodini opir. Zabiljeka o razgovoru dr. Mirka Pejanovia, lana
Predsjednitva RBiH i akademika Branislava ureva, Sarajevo 9. juli 1992, kopija.
103

193

idejne ve i historijsko-naune tokove. Iza vie generacija historiara, posebno onih svedenih na prenosioce ideolokih i politikih poruka i pouka, ostali
su odbojni plodovi nekritike historiografije. Otvoreno je pitanje koliko je
tzv. socijalistikih knjiga preivjelo kraj jedne epohe i ouvalo tretman
djela trajnije vrijednosti. Iz bia historijske nauke proizilazi da se istraivanje prolosti ne moe izvoditi bez uvaavanja i novih iskustava, sadranih
u protoku vremena, prisutnih u svijesti savremenika, pa i historiara, kao
eda svoje epohe.104 Raspad ideoloke paradigme uticao je, u postjugoslavenskim zemljama, pored masovne, neskrivene konverzije intelektualaca, i na
preispitivanje i preoblikovanje razliitih slojeva historijske svijesti, preradu
i razmeivanje prolosti, izmjene kolektivnog pamenja. Duboko se izmijenilo promatranje drava, etnikih i socijalnih grupa na vlastitu prolost.
Djelo akademika Branislava ureva treba promatrati u kontekstu
epohe kojoj je pripadao i njenih naunih dometa.105 Ono predstavlja i dio
naune, kulturne batine Bosne i Hercegovine, pa kao takvo podlijee mjerilima kritikog prosuivanja. Mladi starijima duguju razumijevanje da prethodnike ne treba anulirati, racionalnije je popeti se na njihova ramena i gledati dalje. Bez meugeneracijske povezanosti nema kontinuiteta u historijskoj nauci. I ljudi znaajnih rezultata mali su faktori u ogromnom naunom
razvitku.106 Bosanskohercegovako drutvo, staro i slojevito, iziskuje kritika shvatanja o svojoj cjelovitoj historiji.107 Iz studija koje analiziraju razliite
strane djelovanja moe se doi do ope slike prolosti. Nauni odgovori na
brojna pitanja mogu se traiti u multiperspektivnom pristupu koji temeljno
dovodi u pitanje etnocentriko vienje svijeta, prevazilaenjem zatvorenosti
i nekomunikativnosti, poreenjima u meunarodnim okvirima. Kontroverze,
koje prirodno prate razvitak saznanja, treba razrjeavati novim, vieslojnim
uporedno-historijskim istraivanjima, kreativnim i tolerantnim dijalogom
neistomiljenika, zasnovanom na injenicama i spremnosti da se razmotre
razliita miljenja.

B. Petranovi M. Zeevi, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 71; S. Bandovi, Postjugoslavenska historiografija: (re)interpretacija prolosti, Pregled, br. 2, Sarajevo
2008, 13-38.
104

. Popov, Branislav urev, Godinjak SANU, br. 100, Beograd 1994, 489-491; I. Voje,
Akademik prof. dr. Branislav urev, Zgodovinski asopis, br. 2, Ljubljana 1995, 302-303.
105

106

J. Cviji, Sabrana dela, knj. 3, tom I, Beograd 1987, 45; L. Perovi, Knjiga o Beogradu, 39.

Upor. S. Vukadinovi, Istorijska sociologija av bosanskohercegovake povijesti u novom kljuu, 31. Optimizmom su bile noene ocjene dr. Roberta J. Donie, amerikog historiara, izreene 1996. na jednom naunom skupu u organizaciji sarajevskog Instituta
za istoriju, kako Bosna ima bogatu i raznoliku historiju i grupu talentiranih historiara
kojima je povjereno da nastave njeno istraivanje. Na kraju e upravo ovi historiari, vie
nego veliko povrno (ne)razumijevanje svijeta, biti ti koji e imati najvei utjecaj na historiju bosanskog drutva cit. prema: R. J. Donia, Tvorci historije, Institut za historiju u
Sarajevu, Bosna i Hercegovina, u: Bosna i svijet, Sarajevo 1996, 269.
107

194

Zusammenfassung

DIE METHODOLOGISCHE HERANGEHENSWEISE BRANISLAV

UREVS AN DIE ETHNISCHE GESCHICHTE BOSNIENHERZEGOWINAS: MOSLEMS UND DAS BOSNIAKENTUM
Akademiemitglied Branislav urev war ein aktiver Zeitgenosse des
Aufstiegs und Verfalls einer Ideologie, die sein Leben und Werk geprgt
haben, Seine Arbeiten zur Erfroschung der ethnischen Geschichte BosnienHerzegowinas sind von groer Wichtigkeit. Die Bildung der Vlker kann man
seiner Einschtzung zufolge deuten, wenn man begreift, dass unterschiedliche historische Einflsse, insbesondere Einflsse der mchtigen welthistorischen Zivilisationen, die die einheitliche natrlich-ethnische Struktur,
der drei Vlker entsprungen sind, durchdrungen haben. Bosnien. Herzegowina ist die die Heimat dreier Nationen, und zwei von ihnen sind Teil der
beiden Nachbarnationen. Das was sie verbindet, ist der Boden, auf dem
sie gemeinsam leben und ihre Zukunft aufbauen, weiterhin ihre ethnische
Verwandtschaft, die natrlich-ethnischen Zge. Sie sdslawischen Vlker
haben das XIX Jahrundert mit einer ethnischen Struktur betreten, welche
durch die Umbildung der mittelalterlichen ethnischen Struktur entstanden
ist, was sich vom XV bis Ende des XVIII Jahrhunderts vollzogen hat. In diesem Zeitraum entsteht im ethnischen Sinne das muslimische Volk.
Der Prozess seiner Bildung bestand nicht nur in der Annahme des Islams, sondern auch in der allmhlichen gesellschaftlichen Differenzierung
im Rahmen der osmanischen Gesellschaft. Das Bosniaekntum der muslimischen Bevlkerung erstarkte im Bosnischen Ejalet Verhltnis osmanischen
Herrschaft im XVIII und XIX Jahrhundert. Die Bezeichnung Bosniaken
wurde urev zufolge fr diese Muslime verwendet, wenn sie ihre ethnischen Merkmale gegenber anderen Muslimen im Osmanischen Reich betonen wollten. In BuH kam nach 1878 im Verhtlnis zu den Serben und Kroaten das Moslemtum dieser Bevlkerung zur Geltung, da sie sich von ihnen
durch den Glauben unterschieden hatte, der die Trennlinie in der Bildung
des nationalen Bewusstseins im serbo-kroatischen Raum wurde. Obwohl
spter die Bezeichnung Moslem im bosnisch-herzegowinischen und jugoslawischen Rahmen zur Anwendung kam, war diese Bezeichnung gegenber
der brigen muslimischen Welt nicht bestimmend. urev war der Ansicht,
dass die Bezeichnung Bosniaken fr die Bestimmung der muslimischen
Nation besser wre. Bei seiner Bestimmung und Nominierung des Moslemtums bzw. Bosniakentums orientierte er sich grundstzlich an dem Geist
der Zeit, trotz seiner offensichtlichen inneren und wissenschaftlichen Dillemmata, die in seinen Texten und uerungen festzustellen sind. In diesen
Einschtzungen war er nicht einsam, aber flexibler, weniger einseitig, vor195

sichtiger in der mehrdimensionalen Herangehensweise an das Phnomen

des Bosniakentums als viele entschiedene Protagonisten des Moslemtums,
die ein Jahrzehnt oder mehr spter zu eifrigen Verfechtern des Bosniakentums wurden. Ohne seine Arbeiten wre die wissenschaftliche Behandlung
des Bosniakentums auf jeden Fall unvollstndig.

196

MARKSISTIKO POIMANJE HISTORIJE U DJELIMA

BRANISLAVA UREVA
Adnan Velagi
Mostar

Uvodne napomene
Materijalistiko shvatanje historije prestavlja osnovu marksistikog
uenja.1 Iako Marks nikada nije upotrebljavao termin historijski materijalizam (to je uradio Engels 1892. godine) ova nauna kategorija doprinijela je
da filozofija dobije cjelovitiji materijalistiki pogled na svijet, a da se sociologija kao opa teorija o drutvu uzdigne na stepen nauke.
Filozofi su u XVIII stoljeu govorili o ljudskoj prirodi kao osnovi za
objanjenje historije ovjeanstva. Meutim, ako znamo da je ljudska priroda
konstanta, onda je nemogue pomou nje objasniti dinamike historijske procese.2 Njemaki idealisti su esto naglaavali da su historijski razvoj i itava
ljudska historija zakonit proces te da ovjek i njegova priroda nemaju bitnog
uticaja na njegov tok. Osnovna pokretaka sila historijskog procesa, po njima, jest duh svjetskog procesa koji se neraskidivo preplie sa apstraktnom
stranom ljudske prirode.
Marksovo shvatanje historije sadrava njihove ideje i razmiljanja o
historiji, ali uobliene u historijski materijalizam. Gledajui generalno, predmet izuavanja historijskog materijalizma jeste ljudsko drutvo sa svim odnosima koje ono u sebi nosi. Istina je da za pojedine drutvene odnose postoje
posebne nauke koje ih podrobno izuavaju, ali historijski materijalizam je
Mirjana Gross, Suvremena historiografija, Zagreb, 1996, 141. Meutim Marksovo razmatranje povijesnih injenica ukljueno je u tekuu analizu i komentare njemu suvremenih dogaaja, za to su mu najznaajniji primjeri znameniti lanci o klasnim borbama u
Francuskoj te dravnom udaru Louisa Napoleona (...)
1

Branislav urev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knjiga XXXII, Sarajevo, 1967, 10/11. Kad je rije o historiji, trajna strana se nalazi samo u ovjekovoj prirodi
sve je drugo promjenjivo, ak i odnos prema prirodi (...) (Dalje: B. urev, Sinteza).
2

197

marksistiki metod izuavanja ovih drutvenih pojava. On sveobuhvatno sagledava djejstvo izmeu razliitih oblasti drutvenog ivota, ne zalazei u
odnose i veze koji djeluju unutar tih oblasti. S tim u vezi historijski materijalizam prua mogunost da se raznolikost i protivrjenost drutvenih pojava
i njihov razvoj shvati kao jedinstven zakonit proces, a ne kao zbir haotinih
sluajnosti koje su totalno nepovezane. Dakle, historijski materijalizam znai primjenu dijalektikog materijalizma na prouavanje drutva i njegovih
zakona. Ali on se ne moe svesti samo na to. On u sebi nosi i induktivno-metodoloku usmjerenost. Marksistiki historiari su historijski materijalizam
vidjeli kao opi predmet svake drutvene nauke pa su ga u skladu s tim pretvorili u osnovno polazite za tumaenje svakog drutvenog procesa.
Marksovo uenje o drutvu naziva se materijalistikim upravo zbog
toga to za osnovu historijskog razvoja uzima materijalnu proizvodnju koja,
po njemu, prestavlja osnovnu pokretaku snagu drutvenog razvoja.3 Materijalna proizvodnja se stalno mijenja i razvija, usavravajui oblike svoga
djelovanja. Iako su znali da postoje i drugi faktori (politiko-pravni, ideoloki, i dr.), ije uzajamno djejstvo bitno utie na razvoj drutva, marksisti su
materijalnu proizvodnju stavljali u prvi plan. Po njima, materijalna proizvodnja predstavlja dijalektiko jedinstvo proizvodnih snaga i produkcionih
odnosa. Proizvodne snage povezuju ljude i orua za rad, a produkcioni odnosi
same ljude u procesu materijalne proizvodnje. Meutim, i sam Marks je kasnije uoio vlastite greke i nedoreenosti.4 Rezultat tih nedoreenosti postao
je vidljiv i na terenu. Naime, marksizam je na prelazu iz XIX u XX stoljee
doivio odreenu dogmatizaciju i segregaciju olienu u razliitim socijalistikim pravcima. Pojava tzv. vulgarnog marksizma, koji je kao osnovni pokreta historije uzimao ekonomsku bazu, te totalna apsolutizacija Marksovog
uenja, samo su neki od tih pravaca.
Branislav urev je historijski materijalizam vidio kao uenje o odnosu izmeu drutvene osnove, drutvene nadgradnje i drutvene svijesti.5
On je zamjerio Mirjani Gross to je u svom shvatanju marksistikog uenja
previdjela dijalektiko proimanje prirodnog i historijskog u prirodno-historijskom procesu razvoja ljudskog roda, pri emu je izostavila materijalistiko
objanjenje historije.6

Marks Engels, Nemaka ideologija, dio I, Kultura, 1956, 27. Ona je, kako istiu Marx
i Engels, osnovni uslov cele istorije, koja se jo i danas, kao i pre hiljade godina, mora
ispunjavati svakog dana i svakog asa da bi se ljudi samo odrali u ivotu.
3

M. Gross, n. dj., 142.

B. urev, Sinteza, 34.

Branislav urev, Povodom jednog prirunika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju, Prilozi Instituta za istoriju, godina XIII, Sarajevo, 1977, 359. (Dalje: B. urev,
Povodom jednog prirunika).
6

198

Historijska nauka prema Branislavu urevu

Shvatanje razvoja historiografije
U irok spektar naunoistraivakog rada Branislava ureva svakako spada i njegov napor da dadne jedan cjelovit prikaz razvoja historiografije
i prirodno-historijskih procesa koji su se odvijali unutar njenih okvira. Iznosei podatke o stupnjevima u razvoju historiografije, urev stoji na stanovitu da najstarija tradicija o prolim dogaajima nije bila historiografija,
jer epovi i mitovi nisu sadravali istu istinu, nego su u istinu unosili dozu
religije i fantazije.
U staroj Grkoj historiografija se javila kao vrsta literature kojoj je
zadatak bio da dadne literarni prikaz stvarnih dogaaja iz prolosti. U srednjem vijeku, religijski uticaj na historiografiju je ostavio dubok trag. Umjesto da ovjek bude u centru historijskog procesa, srednjovjekovna historijska
djela na to mjesto stavljaju Boga i crkvu, te stoje na stanovitu podreenosti
historijskog procesa Boijoj volji.7 Humanistika historiografija je oivjela
antike pragmatike historiografe i razvijajui shvatanje o propasti Rimskog
carstva, uspijela je da pobije kasnoantiku i srednjovjekovnu periodizaciju
na etiri monarhije. Racionalistiki pristup je bio sveobuhvatniji od prijanjih jer je, osim interesa za politike procese, historiografija imala zadatak
da objasni i ulogu kulture, ekonomije i zakona na drutveni razvoj. I pored odavanja priznanja za doprinos u napretku historiografije, urev ipak
prihvata da postoji izvjestan ahistorizam kod racionalista, jer njihova ideja
razvitka drutva zavrava nehistorijski, tj. pronalaskom najrazumnijeg svijeta. Takoer, on im zamjera i hiperkritinost prema antikim epovima i
priama, to je po historiografiju bilo od velike tete. Nesumnjiv doprinos u
razvoju historiografije dala je, po urevu, velika francuska revolucija koja
je idejno i ideoloki u prvi plan stavila znaaj masa. Ovdje imamo jednu klasinu formu, po kojoj je historijski proces nuno uzrokovao formiranje naune svijesti i povlaenje hipotetike teze, kako je drutvena klasa utjecala na
historijsko zbivanje. Iako je do sredine XIX stoljea historiografija bila pod
uticajem njemake idealistike filozofije te kao takva pretvorena u sredstvo
za izgradnju i jaanje drave, urev stoji na stanovitu kako je to bio pozitivan iskorak u razvitku historijske nauke.8 Meutim, nemogunost ostvarenja metodolokog principa koji je filozofska historija postavila sebi unaprijed,
doveli su do estokih kritika u kojima su prednjaili pozitivisti i marksisti.
Branislav urev, Stupnjevi u razvitku istoriografije, Godinjak Drutva istoriara BiH,
godina X, Sarajevo, 1959, 58. Kao i svi ostali oblici intelektualne djelatnosti istoriografija
je bila slukinja teologije. (Dalje: B. urev, Stupnjevi).
7

Isto. Ta istoriografija je postigla vrhunac u istorijskoj koli L. Rankea (1795-1886), ne

toliko zbog njenog idealistikog tumaenja istorijskog procesa, koliko zbog zahtjeva za
objektivnou i zbog tehnike istraivanja koja je postigla veliki stupanj (...) Filozofska
historiografija je u svome najviem stadiju postavila pravi nauni cilj, ali ga nije mogla
dosei.
8

199

Istupajui odluno protiv filozofske historije Kontov pozitivizam se, objanjavajui ideje o razvoju ovjeanstva, oslonio na racionalizam. ovjeanstvo je
shvaeno kao drutveni organizam, u kojem svi njegovi dijelovi prolaze kroz
odreene stupnjeve razvoja, smijenjujui se pri tome. Izuavanje ove ciklinosti, u razvoju ljudskog drutva, pozitivisti su pripisali sociologiji nepravedno degradirajui historijsku nauku.
Polazei od Marksove teorije, koja po njemu jedina daje neizmjerljiv
doprinos pretvaranju historiografije u egzaktnu nauku, urev predlae
sljedeu podijelu u razvoju historijske nauke:9
I. Literarna historiografija sa vrstama: 1. narativno-fatalistika; 2. prag
matiko-humanistika; 3. eruditska.
II. Filozofska historiografija sa vrstama: 1. racinalistika; 2. objektivno-idealistika; 3. konkretno-idealistika.
III. Socioloka historiografija sa vrstama: 1. pozitivistika; 2. kulturnomorfoloka; 3. ekonomsko-socioloko-morfoloka.
IV. Dijalektiko-realistika historiografija.
Povlaei granicu izmeu socioloke i dijalektiko-realistike historiografije, urev automatski pravi razliku izmeu historiografije koja se u njegovo vrijeme nazivala marksistika (postmarksisti) i one historiografije koja
bi to u stvarnosti trebala biti. Prvu svrstava u socioloku historiografiju, jer
je veoma bliska pozitivistikim shvatanjima drutvenog razvoja, a drugu u
dijalektiko-realistiku, jer posmatra drutveni razvoj kao prirodno-historijski dijalektiki proces.10 Takoer, on onovremenoj marksistikoj historiografiji, iznad koje stavlja znake navoda, pripisuje neobjektivnost iz idealistikih
i nacionalistikih pobuda. Da se ne bi javio ahistorizam ovog oblika i na taj
nain ugrozio vrhovne vrijednosti historijske nauke, urev daje snaan naglasak na naunoj objektivnosti historije, koja u dijalektiko-realistikoj fazi
treba da dobije svoje jasne konture. Pri tome, on naglaava da je ova faza
proces koji treba da se nastavi, a nikako zavretak procesa socioloke faze.
Ovom periodizacijom ure je nastojao objasniti da je izvorni marksizam u
shvom shvatanju historije razliit od svih drugih historijskih kola.

Izvori pozitivnog saznanja

Kritikujui djelo Boge Grafenauera Struktura in tehnika zgodovinske
vede u kojoj se autor bavi aktuelnim pitanjima metodoloke problematike,
Branislav urev i sam daje neka svoja vienja koja su uglavnom bazirana
Branislav urev, Ponovo o stupnjevima u razvitku istoriografije, Godinjak Drutva
istoriara BiH, godina XI, Sarajevo, 1960, 254.

Branislav urev, Povodom jednog prirunika, 371. Kritikujui Mirjanu Gross i druge
historiare, koji su smatrali da je marksizam genetiko-strukturalni smjer, urev je
upozorio na pogrenost u analiziranju samog Marksovog uenja. U tom smislu on kae:
Moda je koja ve poinje da izlazi iz mode tumaiti Marksa strukturalistiki (...) Izvorna
Marksova teorija tim tumaenjem se gura u apsolutnosocioloka shvatanja, ondje gdje
spada danas vladajui postmarksizam.
10

200

na marksistikim osnovama. Stupajui u raspravu oko ovog pitanja, urev

polazi od osnova u historijskom istraivanju, a to su po njemu izvori pozitivnog znanja. On njih ni u kom sluaju ne svodi pod historijske izvore, nego
upravo obrnuto, uvodei u pojam historijskog istraivanja iri okvir. Izvan
tog okvira nije ni geografska sredina niti tragovi prirodnih promjena u njoj.
Pitanje koje se samo po sebi namee glasi: Zato urev uzima termin izvori
pozitivnog znanja i zato su to izvori ireg aspekta? Odgovor na ovo pitanje
krije se u njegovom marksistikom konceptu shvatanja historijskog istraivanja. Naime, prije pojave socioloke historiografije pojam pozitivno vezivao
se uz znanje o prirodi ovjeka. Marksistiko uenje smatra da je ovijek subjekt i tvorac historije, te da termin pozitivno ima sveobuhvatno znaenje
u procesu historijskog istraivanja.11 Ipak, kako sam ovjek nije kreator historije, ovakav odgovor daje samo dijelimino obrazloenje. Postoji tu itav
splet okolnosti koja proizilaze iz deavanja u prirodnoj i drutvenoj sredini.
Zbog toga urev predlae emu koja u potpunosti objanjava njegov stav o
izvorima pozitivnog znanja u historiografiji. U toj emi on kao osnovu uzima
prirodnu osnovu historijskog zbivanja, koja kroz historijsko zbivanje (na koje
utiu ljudi i prirodna sredina), preko historijskih izvora i izvora pozitivnog
znanja, dopiru u najpotpunijem obliku do historiara.12 Zastupajui marksistiku tezu neodvojivosti metoda od tehnike u procesu historijskog istraivanja, urev je zamjerio Grafenaueru da je svojim segregativnim pristupom
ovom problemu prekinuo nit izmeu injenica i cjeline.13 Kao posljedica toga
javilo se oskudno kritiko sreivanje materijala, kao i potpuno odsustvo interpretacije i statistike u nauno-istraivakom procesu. Vea ili manja upotreba
ovih metoda direktno utiu na historijski zadatak i njegov cilj. Tvrdnja ureva da postoji razlika izmeu izvora i izvora pozitivnog znanja nije nov, u historiografiji. Ona je dugo bila predmet rasprava i raskola meu historiarima.
Tako Drojzen14 razlikuje preostatke i izvore, pri emu su preostaci iri
pojam od izvora. Kirn prihvata Bernhajmovu podijelu na preostatke i tradiciju, pri emu je tradicija neto ui pojam od preostataka. On naziva historijske izvore tragovima prolosti. Polazei sa neto ireg aspekta i koristei
iskljuivo principe heuristike, Bauer je postavio sveobuhvatniju podijelu historijskih izvora. Njegovo gledite je da postoje:15
Branislav urev, Esej o istorijskim izvorima, Godinjak Drutva istoriara BiH, godina XII, Sarajevo, 1961, 14. Ovu tezu urev je razradio oslanjajui se na jedan stav
Marksa i Engelsa u djelu Njemaka ideologija, a koji glasi: Naravno prva pretpostavka cjelokupne ljudske istorije jeste postojanje ivih ljudskih individua (...) Svako pisanje
istorije mora da poe od ovih prirodnih osnova i njihovih preobraaja izvrenih ljudskom
aktivnou tokom istorije.
11

12

Isto, 23.

13

Isto, 14.

Isto, 15. Po Drojzenu sav historijski materijal predstavlja preostatke prolosti. U preostatke Drojzen ubraja sve vrste onoga to se danas naziva historijskim izvorima, a izvori
su kod njega ui pojam od preostataka.
14

15

Isto, 17.

201

 Izvori u irem smislu koji se dijele na: geografske injenice, tjelesne

injenice, injenice praktinog ivota, injenice oblasti volje i duevnu sposobnost;
Izvori u uem smislu koji se dijele na: usmene, pismene i likovne
izvore .
Branislav urev pod historijskim izvorima podrazumijeva materijal
pomonih historijskih disciplina i materijal o prirodnoj osnovi historijskih
zbivanja. On predlae svoju podjelu historijskih izvora:16
1. Izvori znanja potrebnog radi upoznavanja historijskog zbivanja;
2. Historijski izvori (historijski materijal);
3. Historijski izvori u uem smislu, koji se dijele na:
a. tehnikim sredstvima ouvana prirodna slika;
b. preostaci;
c. spomenici i akta;
d. svjedoanstva (neposrednih svjedoka);
e. tradicija;
f. tragovi.

Pokretake snage u razvoju drutva

Ono to karakterie ljudsko drutvo kroz cjelokupnu historiju, a to je
i osnovna postavka historijskog materijalizma, jeste zakonitost njegove unutranje ciklinosti. Takva osobina, koja se skoro uvijek ostvaruje socijalnim
revolucijama, vri smjenu drutva koje je na niem stupnju razvoja drugim
razvijenijim drutvenim ureenjem. U toku socijalnih revolucija suprostavljaju se drutvene klase, pri emu dolazi do izraaja klasna svijest, nastala
prije, ali i u toku revolucije. Meutim, u novije vrijeme kada su demokratski
procesi koji mogu dovesti do drutvenih promjena uveliko prisutni, nemoe
se bezrervno prihvatiti teza o neraskidivoj vezi izmeu socijalne revolucije
kao posljedice i drutvene promjene kao rezultata te revolucije. Svakako da
socijalna revolucija i danas igra veliku ulogu u procesu drutvenih promjena,
ali ona nije nezamjenjivo sredstvo da do toga doe. Tranzicija demokratije
postaje sve vie odlika savremenog svijeta, preuzimajui ulogu socijalnog regulatora.
Branislav urev ne odstupa od marksistikog koncepta i potpune drutvene promjene prihvata jedino poslije socijalne revolucije. Klasna
borba, koja proima itavu historiju klasnog drutva, po njemu je osnovna
pokretaka snaga njegovog razvitka. On smatra da je, kao preduslov, za poetak svake revolucije potrebna klasna svijest, tj. znanje ljudi i drutvenih
klasa o svome poloaju, u svetu i u drutvu.17 To se deava tek od francuske revolucije jer su ranije revolucije, smatra urev, predstavljale samo
besnilo svetine.18 Revolucije u feudalizmu i kapitalizmu proizvele su samo
16

Isto, 44.

17

Branislav urev, Stalei, klase i revolucija, Jugoslavenski istorijski asopis, 3/1965, 4.

18

Isto, 5.

202

nove antagonistike klasne odnose, dok su socijalistike i antikolonijalne revolucije izvrile potpune progresivne i temeljite socijalne preokrete. Razlog
tome je, objanjava on, to su feudalna i kapitalistika klasa iskoristile borbu
niih slojeva drutva kako bi one dole na vlast. Na drugoj strani, nakon socijalistikih i antikolonijalnih revolucija, vlast su preuzele one snage koje su
i vodile borbu. To i jeste jedan od razloga koji su naveli Marksa da zakljui
kako je proleterijat jedina revolucionarna i pokretaka snaga drutva.19 urev je zamjerio postmarksistima to nisu prepoznali razvitak klasne svijesti
kao konstitutivni element revolucionarne borbe i ljudske historije uope. Posmatrajui sa aspekta svjetskih historija, revolucije u starom i srednjem vijeku, po urevu, nisu imale svjetsko-historijski znaaj. Meutim, buroaske i
proleterske revolucije su, zbog integralnog statusa kapitalizma, imale svjetsko-historijski domet. Ono to treba naglasiti je to da Marks i Engels nisu
pobjedu jedne klase nad drugom ili uspostavljanje nekog novog klasnog drutva vidjeli kao cilj, nego upravo obrnuto uspostavljanje besklasnog drutva,
u kojem e i drava u onom obliku u kakvom jeste neminovno odumrijeti.
Kapitalistika drava e, pretvarajui sve vei broj stanovnika u proletere,
proizvesti onu snagu koja e je unititi.20
S druge strane, razmatrajui ekonomske probleme, Marks i Engels su
prihvatili da postoje tri vrste eksploatacija: ropstvo u antici ; kmetstvo
srednji vijek i najamni rad novi vijek. Ova podjela posluila je kao baza
postmarksistima, da razviju svoju teoriju o pet drutveno-ekonomskih formacija: 1. Prvobitna zajednica; 2. Robovlasnitvo; 3. Feudalizam; 4. Kapitalizam; 5. Socijalizam.
urev se kao dosljedni marksista nije slagao sa postmarksistima, optuujui ih da su prihvatanjem teorije o pet drutveno-ekonomskih formacija,
ustvari, razvili teorijsko polazite za svoj apsolutnosocioloki dogmatizam.
Naime, razvijajui svoju tezu o ekonomskim formacijama drutva, Marks
odluno odbacuje postavljanje ekonomskih kategorija historijskim redosljedom.21 Takoer, on je orijentalne drutvene formacije smatrao posebnom
epohom jer one nisu, kao one na zapadu, dovele do drutvenih promjena.
Marks-Engels, Manifest, 34. Od svih klasa koje danas stoje naspram buroazije samo
je proleterijat istinski revolucionarna klasa. Ostale klase rastrojavaju se i propadaju s
razvitkom krupne industrije, dok je proleterijat njen vlastiti proizvod.
19

F. Engels, n. dj., 214/215. Pretvarajui sve vei i vei broj stanovnitva u proletere,
kapitalistiki nain proizvodnje stvara silu koja je prinuena da izvri ovaj prevrat, ako
nee da propadne (...) Proleterijat zauzima dravnu vlast i pretvara sredstva za proizvodnju najpre u dravnu svojinu. Ali time on ukida i samog sebe kao proleterijat, ukida sve
klasne razlike i klasne suprotnosti, a time i dravu kao dravu.
20

Branislav urev, Istorija i drutveni razvitak, Godinjak Drutva istoriara BiH, godina XVIII, Sarajevo 1970, 8. U svom djelu Prilog kritici politike ekonomije, Marks kae:
Bilo bi, dakle, nedoputeno i pogreno iznositi ekonomske kategorije onim redom u kojem su istorijski bile odreujue. Naprotiv, njihov redosljed je odreen odnosom koje one
imaju jedna prema drugoj u buroaskom drutvu, i koji je upravo obrnut od onoga to se
pojavljuje kao njihov prirodni odnos ili to odgovara redu istorijskog razvitka. Ne radi se
21

203

Kritikujui postmarksiste, urev im zamjera to su u pogledu ovog

pitanja odstupili od Marksovog uenja i razvijajui upravo suprotnu tezu o
drutveno-ekonomskim formacijama, itav starovjekovni civilizirani svijet
stavili u jednu formaciju robovlasnitvo. ini se da oni nisu primjetili kako
je antiki period u Evropi, za razliku od istonog ropstva, donio epohalne
promjene u ekonomskom pogledu. Takoer, on kritikuje postmarksiste to
nisu prepoznali ogroman znaaj trgovine, tj. novanog kapitala, u procesu
nastanka gradova. Upravo vanu ulogu novanog kapitala, u procesu nastanka rimskog robovlasnikog drutva, ali i kapitalizma, istie Karl Marks
u svome djelu Kapital.22 Zbog tog propusta, smatra urev, postmarksisti
prave veliku greku i tvrde da se kapitalistiki odnosi razvijaju iz feudalnih drutvenih odnosa. Kritikujui buroaske historiare on ih je optuio da
su historiju pretvorili u idiografsku nauku. Istrajavajui dosljedno na marksistikom uenju Branislav urev je modernu svjetsku civilizaciju prestavio, kao ciklini proces koji nuno vodi napretku dok zapadnoevropska
kapitalistika civilizacija zalazi, raa se nova socijalistika civilizacija,
koja nosi neto novo. To novo je, po njemu, proces drutvenog ujedinjenja
ovjeanstva. Samo tako, smatra urev, podrutvljeno ovjeanstvo moe
ostvariti regionalnu integraciju svijeta, slomiti sve politike barijere i donijeti potpunu pobjedu komunizma u svijetu.

Analitiko-sintetiki postupak u historijskom ispitivanju

Izraz sinteza uveden je u upotrebu jo krajem XIX stoljea. To nikako
ne znai da ona nije bila prisutna i mnogo ranije, ak jo od starog vijeka.23
Istina, tada je pojam sinteza podrazumjevao vrlo razliitu metodoloku kategoriju od onoga to ona danas predstavlja. Razliiti su bili i termini koji su
oznaavali ovu metodoloku kategoriju. Dok marksistiki historiari koriste pojam realna historijska sinteza, Branislav urev upotrebljava termin
objektivna historijska sinteza na strunom nivou.24 Svako historijsko istraivanje mora u sebi sadravati analitiko-sintetiki postupak. U analizi se
historijske injenice prikupljaju, rastavljaju u dijelove i prouava njihova
o mjestu koje ekonomski odnosi istorijski zauzimaju u uzastopnom sledovanju razliitih
drutvenih oblika.
K. Marks, n. dj., 150. Prema tome, dosledni zastupnici iluzije po kojoj viak vrednosti
potie iz nominalnog uveanja cene, ili iz prodaveve privilegije da robu preskupo prodaje,
polaze od pretpostavke da ima jedna klasa koja samo kupuje a ne prodaje, dakle i da samo
troi, a ne proizvodi (...) Ovoj klasi prodavati robe iznad vrednosti znai samo na prevaru
delimino povratiti besplatno izdat novac. Tako su maloazijski gradovi plaali godinji
danak u novcu starome Rimu. Tim je novcem od njih Rim kupovao robe i kupovao ih je
preskupo. Maloazijci su varali Rimljane. Pa ipak su Maloazijci ostajali prevareni. Njihova
roba bila je kao i pre plaena njihovim vlastitim novcem.
22

B. urev, Sinteza, 7. Istoriografija na literarnom stupnju razvitka morala je vriti

sintezu istorijskih podataka u cilju dobijanja literarne odnosno pouno-literarne slike zbivanja i politikog stanja.
23

24

Isto, 8.

204

struktura. Sinteza utvruje pojave koje se ponavljaju i koje se ne ponavljaju, koje su bitne i one koje to nisu, da bi se objasnile historijske injenice. Mirjana Gross razlikuje mikrosintezu i makrosintezu. Dok mikrosinteza
istrauje odreene funkcionalne cjeline: preduzea, drutvene institucije i
sl., makrosinteza prouava iru strukturu: grad, dravu, regiju, itd. Henri
Ber odvaja eruditsku od naune sinteze, pri emu eruditska sinteza ima zadatak da organizuje analitiki rad i da prikuplja njegove rezultate.25 U svome
radu Sinteza kao metod u historiji, Branislav urev kritikuje francuskog
historiara Anrija Bera, kojem zamjera to nije jasno definisao pojam analize u historijskom istraivanju, te to doputa da sinteza bude zasnovana na
nedovoljnom ispitivanju. Takoer, on kritikuje Bera to je sociologiju smatrao dijelom sinteze u historiji. Za ureva je analiza sastavni dio sinteze i
to tako to sinteza poiva na analizi. Sinteza je, po njemu, metod koji se ne
moe posmatrati jednostrano, uopteno i samostalno. On prihvata rastavljanje historijskih injenica radi njihovog sagledavanja, to se vri analizom, ali
smatra da je nuno te iste injenice ponovo spojiti u jednu cjelinu, jer to odgovara ivotnoj povezanosti.26 Da bi se to ostvarilo, smatra urev, potreban
je potpuni sintetiki metod koji u sebe ukljuuje pored historijske sinteze jo
dvije radnje, a to su :
a. prirodno-historijsko tumaenje razvitka pojedinih strana ivota;
b. ekonomska i socioloka analiza historijske sredine koja se ispituje.
Ove dvije radnje su za ureva causa efficiens,27 jer bez njih sintetiki
proces ne bi postojao, a historijska sinteza bi izgubila svoju naunu stranu.
Svakako da historijska sinteza mora dati stvarnu sliku historijskih injenica, pa stoga urev za nju koristi jo i termin realna historijska sinteza.28

Zakljuak
U toku razvoja historijske nauke javljao se vei broj razliitih naunih pravaca, iji su predstavnici tumaili glavne naune postavke i zadatak
historije. Iako su pojedini pravci djelovali digresivno (npr. pozitivizam) od
historije, ipak je svaki od njih dao odreeni doprinos njenom razvoju i ispunjavanju naunog cilja. Jedan od najznaajnijih pravaca, koji je bitno utjecao na razvoj historijske nauke, bio je marksizam. Njegov utemeljitelj Karl
Marks odbacio je Hegelovo stanovite da su svijet i historija samo podruje
zakonitog razvoja svjetskog duha, nego je taj dijalektiki proces razvoja tumaio obrnuto, tj. kao samorazvoj svijeta i historije. Ubrzo su njegove naune
25

Isto, 22.

Ovdje se primjeuje dosljedan marksistiki stav Branislava ureva, po kojem je historija prirodno-historijska nauka.
26

27

Uzrok koji predhodi djelu.

28

B. urev, Sinteza, 44.

205

postavke o historijskom materijalizmu, klasnoj svijesti kao pokretakoj snazi

u historiji, o ekonomskim formacijama drutva, i slino prihvatili mnogi historiari. Takoer, bilo je i onih historiara-marksista koji su samo dijelimino usvajali ili potpuno modificirali Marksovo uenje.
Jedan od najdosljednijih marksista, koji je do utanine razradio osnovne naune postavke historije, bio je Branislav urev. U svojim naunim radovima profesor urev se esto bavio pitanjima svjetske historije, u kojima
se suprotstavljao historijskoj periodizaciji staljinistikih historiara, dajui,
istovremeno, prijedloge periodizacije prema izvornom marksistikom uenju.
Prema toj periodizaciji privredna pitanja su bila kljuna za nastanak ekonomskih formacija drutva, koje se, kako je smatrao profesor urev, dijele na:
a. Stari vijek. Osnovni karakter ove epohe ini razvoj mediteranskih
zemalja, u kojima je novani kapital ostao zarobljen u granicama robovlasnitva. S druge strane, kod staroistonih drava gradska privreda je bila
nemona pred ostacima opinske svojine;
b. Srednji vijek. Karakterie ga razvoj proizvodnih snaga, ali i evidentna premo sela nad gradom. Prema urevu, ova epoha je uvod u predkapitalistiku drutvenu formaciju.
Razmiljajui o faktorima presudnim pokretaima drutvenog napretka urev istie da su se ti inioci, koji su u konanici i dovodili do
izmjena u ekonomskim formacijama drutva, formirali na razliitom mjestu
i pod uticajem razliitih okolnosti. Na njihovoj meusobnoj suprotnosti nastajali su novi drutveno-ekonomski faktori, koji su, prema urevu, utvrdili marksistiku koncepciju klasne borbe kao osnove za pravilno shvatanje
drutvenih odnosa i kao glavne pokretake snage unutar historijskih procesa. Izjednaavajui postmarksiste sa kontistima, urev im pripisuje ahistorijski i antimarksistiki pristup ovom problemu.
U okvirima svojih tumaenja urev se bavio i pitanjem historijskih
izvora, kao jednoj od osnovnih metodolokih znaajki u historijskoj nauci.
Dajui svoju klasifikaciju historijskih izvora, on uvodi pojam izvori pozitivnog saznanja, kao sveobuhvatnog, apsolutno primjenjivog i nauno opravdanog pojma za njihovo pravilno sagledavanje.
Stojei na stanovitu da je historija prirodno-historijska nauka, urev naglaava da je to proisteklo iz meusobnog proimanja historije i evolucije. Pri tome je, tvrdi on, nuno staviti evolucionizam u historijske okvire i
proeti ga historizmom. Na taj se nain vidi njegov marksistiki koncept u genetikoj historiji, tj. prepoznaje njegova teorija o historijskom evolucionizmu.
Danas je u literaturi vrlo teko sresti historiara poput Branislava
ureva, koji je tako vrsto i dosljedno stajao na stanovitima marksizma.
Njegovo protivljenje apsolutnosociolokom sagledavanju historije i dosljedno zagovaranje prirodno-historijskog koncepta dalo je nesumnjiv doprinos
razvoju marksistikog koncepta u historijskoj nauci. Ipak, na kraju, stie se
utisak da je njegov promarksistiki stav proistekao dobrim dijelom ne samo
iz naunog nego i iz politikog stava.
206

Zusammenfassung

DIE MARXISTISCHE AUFFASSUNG DER GESCHICHTE IN DEN

WERKEN BRANISLAV UREVS
Die marxistische Lehre stellt eine der komplexesten Fragen der modernen Zeit dar, vor allem deswegen, weil nach dem Tod von Karl Marx
(1883) eine ganze Reihe von Historikern auftauchten, die sich als seine konsequente Anhnger darstellten. Unter ihnen gab es verfehlte oder falsche
Marxisten, deren Einstellungen vllig von den grundstzlichen Position des
Marxismus abwichen, es gab auch solche, die diese Lehre nur in Anstzen
annahmen, aber auch konsequente Historiker, die in ihre ganze Wissenschaftsphilosophie originre marxistische Prinzipien einfhrten. Einer der
Protagonisten der letzten Gruppe war auch der bosnisch-herzegowinische
Historiker Branislav urev. Seine marxistische Geschichstauffassung
brachte er in einer Reihe von Aufstzen, Studien und Abhandlungen zum
Ausdruck, in welchen er explizite seinen Standpunkt verteidigte und jene
heftig kritisierte, die von dieser Auffassung abwichen.

207

POLEMIKA MIRJANE GROSS I BRANISLAVA UREVA

Dino Mujadevi
Slavonski Brod

Kako oekujem da e bio-bibliografski podaci o Branislavu urevu

obilovati na ovom skupu, dozvolite mi da svoje izlaganje zaponem kratkim
prikazom ivota Mirjane Gross, druge sudionice u ovoj zanimljivoj historiografskoj polemici s kraja 1970.-ih. Roena je 1922. u Zagrebu, gdje je 1940.
zavrila gimnaziju. U razdoblju 1943-1945. bila je zbog idovskog porijekla
zatoena u njemakom koncentracijskom logoru Ravensbruck. Nakon to je
1951. diplomirala povijest i 1959. doktorirala s temom iz povijesti hrvatske
socijal-demokracije u razdoblju 1890-1895. na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, zapoela je 1960. raditi na Odsjeku za povijest istog fakulteta. Godine
1982. umirovljena je kao redovna profesorica. Najvei dio svoga radnoga vijeka do sredine 1970.-ih posvetila je istraivanju povijesti socijal-demokratskog pokreta u Hrvatskoj, socijalnoj povijesti Hrvatske u 19. stoljeu te povijesti pravake ideologije, o emu je objavila zapaene monografije. U tom
razdoblju njeni interesi bili su usmjereni uglavnom prema usko hrvatskim
temama te njen rad nije izazvao veeg interesa u Bosni i Hercegovini. Mirjana Gross je panju bosansko-hercegovake historiografije privukla prvi puta
godine 1974. kada je sudjelovala u polemici sa sarajevskim historiarom
Miloradom Ekmeiem. Ipak, njen kasniji zapaeni rad na polju povijesti
historiografije i metodologiji historijske znanosti, kao i viegodinja polemika izmeu nje i bosansko-hercegovakog povjesniara Branislava ureva,
predstavili su je poblie bosansko-hercegovakoj znanstvenoj javnosti.
Godine 1976. Grossova je u Zagrebu, u nakladi Sveuilita u Zagrebu,
objavila monografiju posveenu povijesti historiografije i metodologiji znanstvenoga historiografskog rada u marksistikom duhu pod naslovom Historijska znanost. Razvoj, oblik, smjerovi. Branislav urev, koji je u jugoslavenskoj historiografiji ve prije stekao glas kao vrstan teoretiar historijske
znanosti, objavio je sljedee godine opsean kritiki osvrt na tu knjigu u sarajevskom historijskom asopisu Prilozi. Priznao je Grossovoj veliki trud pri
pripremi te monografije, osobito pri izradi znanstvenoga aparata. Meutim,
njenu knjigu je opisao kao skupni referat o onome to se pie u suvremenoj
historijskoj znanosti primijetivi da je autorica zavisna od literature sa ko209

jom se slui i da se odrekla da punim stvaralatvom prie materiji. Oito

pokuavajui omalovaiti knjigu naglasio je da ona ima kompilatorski karakter. Priznao je da je dio knjige u kojem se iznosi povijest historiografije
izloen u potrebnoj iscrpnosti i kao obavjetenje moe sluiti kao udbenik,
no smatrao je i da se mogu postaviti primjedbe i pojedinim podacima koje je
Grosseva iznosila u knjizi. urevu je primjerice smetalo kako je autorica
prikazala njegovu vlastitu kritiku staljinizma u historiografiji zamjerajui
joj pojednostavljenje. Openito prigovarajui sadraju knjige urev je Grossovoj zamjerio strukturalistiko, odnosno funkcionalistiko uproavanje.
Kao primjer je naveo njenu grubu podjelu na drutva bez historijske svijesti
i drutva s njom, koja je prema urevu bilo pretjerano pojednostavljivanje.
Ako je vjerovati urevu, Grossova je tovie u knjizi tu podjelu izjednaavala s podjelom na razvijene i nerazvijene narode, to je on smatrao potpuno
neprihvatljivim. Prigovorio joj je utjecaj modernog buroaskog shvatanja
jer je u knjizi prenijela dijagram prema kojem u ljudskoj povijesti postoje
samo dvije revolucije: neolitska/zemljoradnika i novovjekovna/znanstvenotehnika. urev je primijetio da je Grossova izostavila dijelove standardnog
marksistikog prikaza povijesnog razvoja: ulogu manufakture i suprotnosti
sela i grada u pretkapitalistikom razvitku. Prigovorio joj je i razlikovanje
sadraja pojmova historija i povijest, pri emu je prema njemakom modelu
(Historie i Geschichte) prvi izraz znaio ljudsko znanje o prolosti, a drugi
pak samu prolost. Prema urevu to nije bilo mogue jer je rije povijest u
osnovnom znaenju takoe ljudsko poznavanje istorijskog zbivanja. urev
je potom ponovio svoju glavnu optubu protiv Grossove: to je bio pokuaj uvoenja strukturalizma u marksistiku historiografiju, tadanji proklamirani
cilj slubene jugoslavenske historiografije. Naime, Grossova je u svojoj knjizi
tvrdila da marksistiki pristup ima strukturalni znaaj koji se ipak mora
razlikovati od buroaskog strukturalizma. Takva ograda nije bila dovoljna
urevu koji je zakljuio da se M. Gross ... ukljuila u onu danas i na buroaskom i na postmarksistikom frontu brojno jaku grupu naunika koji marksizam oglaavaju jednom vrstom strukturalizma. Pokuavajui dokazati
da je Grossova prihvativi podjelu na tradicionalnu... dogaajnu i znanstvenu historiografiju usvojila strukturalistiki nain razmiljanja, urev
je neto kasnije u tekstu pisao da je ona u prilinoj mjeri usvojila strukturalistiku iskljuivost koja u svom shvatanju oduzima istoriji humanistiku
stranu. Druga velika urevljeva zamjerka knjizi Historijska znanost bio
je nedostatak opisa konkretnih metoda povijesnih istraivanja. urevu je
smetalo to Grossova teoretski raspravlja o metodologiji i upuuje itatelje
na to da prouavaju literaturu umjesto da im raspravlja o razliitim konkretnim postupcima povijesnog istraivanja. Isticao je da je ona metodologiju
shvaala iskljuivo kao teoriju metoda, ali ne i same metode rada!1 Ovo je bio
tek poetak polemike.
Branislav urev: Povodom jednog prirunika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju. Prilozi, 13 (1977), 355-372.
1

210

Izmeu 4 i 7. oktobra 1977. u Novom Sadu je odran Sedmi kongres

jugoslavenskih historiara s osnovnom temom Drutvene strukture i drutveni pokreti. Na plenarnoj sjednici prvoga radnoga dana Mirjana Gross je
podnijela referat pod naslovom Metodoloki problemi strukturalne historije
s posebnim obzirom na stupanj razvoja jugoslavenske historije. U ovom referatu, koji je naknadno, sljedee godine, u cijelosti objavljen u zagrebakom asopisu za suvremenu povijest, Grossova je traila razraunavanje s
normama tradicionalne historije i staropozitivistikim shvaanjem, koje je
bilo orijentirano samo na izuavanje pojedinanih neponovljivih povijesnih
injenica. Zagovarala je metodoloki obrat uvoenjem strukturalne analize
u historiju, ime bi ona postala prava drutvena znanost, tvrdila je. Ukazivala je na to da je strukturalna historija pobijedila na Zapadu te je sada ona
morala postati dominantna i u Jugoslaviji. Grossova je opisala strukturu
kao organizaciju elemenata koji stoje u odreenom odnosu prema sistemu
funkcionalne ovisnosti pojedinih meu sobom ili ovisnosti pojedinih elemenata u cjelini. Strukturalna analiza trebala se pak baviti prouavanjem
opih povezanosti u dubini raznovrsnih povrinskih pojava. Svesrdno propagirajui istraivanje historije utemeljeno na prouavanju struktura Mirjana Gross se u ovom referatu oito pod utjecajem urevljevog prikaza koji
ju je optuivao za prozapadni, buroaski, strukturalizam pokuala jo vie
distancirati od statikog ...strukturalizma ahistorijskih ili antihistorijskih
drutvenih znanosti, koji odbacuje povijesnu dimenziju strukture. Odbacivala je i funkcionalizam, koji je koriten u drutvenim znanostima u kombinaciji s ovim tipom strukturalizma, kao promaen pokuaj da se izbjegnu
politiki, etiki i estetski kriteriji u drutvenim znanostima, da se stvori
znanost slobodna od vrednovanja i da komadaju povijesni ivot na izolirane elemente. Kao predstavnike takvog pristupa historiji navela je LeviStraussa, Foucaulta i Althussera.
S druge strane, Grossova je zastupala genetiku ili dijakroninu strukturalnu historiju, koja je uzimala u obzir da povijesne strukture sadre u
sebi elemente vlastite destrukturacije, da nisu stabilne i da imaju tendenciju stvaranja nove dijalektike ravnotee. Ukazivala je na to da je strukturalna historija postala tijekom 1970.-ih prihvaenom i meu marksistikim
povjesniarima na Zapadu. Moda najkontroverzniji dio ovog referata je bila
tvrdnja da u jugoslavenskoj historiografiji postoji kriza historije te da ona
u jugoslavenskom drutvu, osobito obrazovnom sistemu, gubi svoje dotadanje mjesto. Prema Grossovoj historija je u Jugoslaviji svedena na prikazivanje NOB-a te na prevrednovanje odreenih povijesnih linosti i dogaaja
iz daljnje prolosti koji imaju simbolino znaenje. Historiar gubi svrhu
da predoi svojim suvremenicima razliite oblike ljudskog ivota, tvrdila je.
U jugoslavenskoj historiografiji prevladava antihistorijski redukcionizam
koji svodi jedinstvenu historiju na vie razliitih izoliranih historija i pogoduje time mitomanima naih raznih sredina i njihovih ideologija o sudbini
i dui naroda. Grossova je smatrala da e jugoslavenska historiografija,
ako ne krene odlunije putem strukturalne historije i preobrazbe u pravu
211

drutvenu znanost, postati puko skladite podataka za drutvene znanosti

i za mitomane. Prikazujui primjetno poveanje interesa za izuavanje metodologije historijskog istraivanja u Jugoslaviji i samim time strukturalne
historije, Grossova je spomenula kao pozitivan primjer rad Branislava ureva. Bez obzira na pozitivne pomake, na kraju referata ipak je zakljuila da
je staro u jugoslavenskoj historiografiji jae od novoga. Kao primjer je navela izuzetni interes za biografije i prikaz pojedinanih dogaaja u Jugoslaviji.2 Na njen referat odmah je na licu mjesta reagiralo kraim osvrtima vie
sudionika kongresa: Draga Ani, Smiljana urovi, Nikola Petrovi, Bogo
Grafenauer, Duan Beri i, u referatu spomenuti, Branislav urev. Prema
kasnijoj izjavi Grossove urevljevo reagiranje na kongresu bilo je neto to
se moe nazvati samo unim ispadom.3
Branislav urev je ubrzo po rasputanju kongresa u sarajevskom asopisu za filozofiju i drutvenu teoriju Dijalog objavio lanak pod naslovom
Strukturalizam i kriza istorije koji se temeljio na tekstovima urevljeva reagiranja nakon izlaganja Grossove te kasnijih intervencija povodom
izlaganja drugih referanata na kongresu.4 Taj je lanak takoer prenesen u
tematu o strukturalnoj historiji u asopisu za suvremenu povijest sljedee
godine. U ovom je lanku urev naveo da je ve prije na meunarodnim
znanstvenim skupovima istupao protiv onih koji ele uvesti strukturalizam
na mala vrata u marksistiku historiografiju, a takva je navodno bila i Mirjana Gross. Njegova osnovna tvrdnja bila je da je Grossova u svom referatu
ponovila teze iz svoje monografije Historijska znanost, ali da je iznijela i neke
nove, njemu neprihvatljive, stavove. Pokuaj Grossove da se distancira od
ahistorijskog strukturalizma urev je smatrao promaenim jer je uope
nije ni optuivao za takvu vrstu strukturalizma. On je strukturalizmom i
postmarksizmom smatrao ono to je Grossova promovirala kao s marksizmom kompatibilnu strukturalnu historiju. Ona, tvrdio je, stoji na izrazito scijentistikim pozicijama, ne zastupajui izraziti strukturalizam, nego
nudei nam stvarno pod vidom strukturalne historije neto modifikovanu
postmarksistiku teoriju, kojoj daje ... samo prividno moderni vid. urevu
je takoer smetalo to to je Grossova u svom referatu pretjerano openito
(uture) i negativno govorila o jugoslavenskoj historiografiji zaboravljajui
dosege domae marksistike historiografije. Ona, pisao je, ne ocjenjuje nau
istoriografiju po njenim vrhunskim dostignuima nego po onom dijelu nae
istoriografije za koji se moe rei da predstavlja istoriografsku baru te tvrdi
da ta bara prevladava. urev se i u ovom osvrtu legitimirao kao zagovornik izvornog marksizma i njegovih humanistikih odlika. S druge strane,
Mirjana Gross, Metodoloki problemi strukturalne historije s posebnim obzirom na stupanj razvoja jugoslavenske historije. SP, 10(1978)1, str. 71-89.; Referat Mirjane Gross
prenijela je i beogradska politika
2

Marijan Maticka: Sedmi kongres historiara Jugoslavije (Novi Sad, 4-7. listopada 1977).
asopis za suvremenu povijest, 10(1978)1, 169-170.
3

Branislav urev: Strukturalizam i kriza istorije. Dijalog, 3(1977),115-129.; SP,

10(1978)1, 91-104.
4

212

pokuao je Mirjanu Gross i njen rad povezati s protumarksistikim tehnokratskim izraslinama naeg vremena.
U sklopu ve spominjanog temata u asopisu za suvremenu povijest
iz 1978., Mirjani Gross je bilo doputeno da objavi odgovor na dotadanje
kritike Branislava ureva koje je opisala kao temperamentne. Grossova je upozoravala da urev osim svoje ne priznaje niti jednu drugu teoriju historiografije koja bi izraavala smisao i znaaj izvornog marksizma.
Pokuala je kontroverzu izmeu ureva i sebe pojednostaviti. Tvrdila je
da urev zapravo trai da historijska znanost mora istraivati razvitak
naroda i nacija kao prirodno-historijski proces i pri tome postati prirodno-istorijska znanost. S druge strane, Grossova je svoj stav opisala ovako:
moje je miljenje da historijska znanost mora istraivati povijest ljudskih
drutava, tj. konkretnog, povijesnoga i drutvenog ovjeka u svijetu koji je
njegov proizvod. Odluila je komentirati i genezu urevljeva naina razmiljanja. Tijekom pedesetih godina je poletno, osvjeujue i odluno napadao
dogmatski staljinistiki marksizam u historiografij. Grossova tvrdi da je u
tom razdoblju urev smatrao da historijski materijalizam, odnosno marksizam u historiografiji, nije bio zadana, vrsto fiksirana stvar, nego ga je
tek trebalo osmiljavati. Meutim, za ureva je, ako je vjerovati Grossovoj,
uslijedilo doba okamenjivanja tj. pretvaranje njegovih nabaenih misli u apsolutne istine, pri emu je sam sebe poeo smatrati jedinim pravim interpretom izvornog marksizma. Predbacila mu je da takoer nije pratio kretanja
ni u marksistikoj misli ni u historiografiji. Njegovi referati na znanstvenim
skupovima nisu, tvrdila je, imali nikakvog odjeka zbog ega je bio razoaran te je poeo optuivati druge povjesniare za strukturalizam.5
Branislav urev je, ini se, bio prilino povrijeen ovakvim zakljucima Mirjane Gross te je joj je vrlo brzo, tijekom iste godine, odgovorio na
stranicama sarajevskih Priloga. U ovom odgovoru urev je uglavnom ponavljao ili tek dodatno elaborirao ono to je pisao u prikazu knjige Historijska znanost i kritici referata Mirjane Gross. Ovdje bih izdvojio to da je u
ovom lanku pokuao je dokazati da je Grossova prepravljala verziju svog
referata koja je objavljena u Politici te je objavila u sebi povoljnijoj verziji u
asopisu za suvremenu povijest. Urednitvo tog asopisa je time, tvrdio je,
prekrilo na dogovor da diskusija bude drugarska i objektivna, pa je stoga
izabrao sarajevski asopis Prilozi za nastavak polemike. Osim toga, ustvrdio
je da Grossovoj nije uputio nikakva politika predbacivanja. ak je dopustio
da se i sa stavovima poput onih Mirjane Gross moe ... biti odlian uesnik
u gradnji samoupravnog socijalizma ... dobar naunik. elio se distancirati
od onih koji se koriste politikim etiketiranjima tvrdei da ga to zastrauje.
urev nije propustio primijetiti da Grossova nije dostatno informirana o
problemima filozofije povijesti kao on. Dokaz za tu tvrdnju bilo mu je to da
se sluila knjigama Gaje Petrovia, umjesto da se obavjetava na izvoritu.
Mirjana Gross, Je li historija drutvena ili prirodno-historijska znanost. SP, 10(1978)1,
71-89.
5

213

Zamjerao je Grossovoj i njenom savjetniku za pitanja marksistike filozofije da se nisu potrudili dovoljno dobro prouiti njegova djela.6
Nakon ovoga urevljevog istupa i Mirjana Gross se odluila nastaviti
raspravu u sarajevskim Prilozima, u svesku koji je objavljen sljedee, 1979.
godine. Ton diskusije postao je uljiv. Grossova je tvrdila da ju je urev u
prolom broju Priloga ni vie ni manje nego estoko ispsovao. Na odgovor
se odluila jer je mislila da itatelji ne mogu dobiti pravilnu sliku o njenim
stavovima iz urevljevih radova. Priznala je da je urev bio prvi povjesniar koji je napisao prikaz njene knjige. Primijetila je da je on ocijenio
informacije u knjizi kao korisne, no knjigu je generalno prikazao kao bezvrijednu kompilaciju i epigonstvo, izraz moje stvaralake nemoi. Jo jednom
je ponovila svoje tvrdnje da, razliku od urevljevih tvrdnji, ne pokuava
zanemariti povijest kao prirodno-povijesni proces. Odluila je i konano pojasniti svoj pristup marksizmu: mislim da je u Marksovoj metodi i objanjenju povijesne zbilje bitna kategorija cjeline (totaliteta). Stoga, dijalektika
tj. marksistika metoda povijesnog istraivanja zahtijeva usklaeno genetiko i strukturalno-analitiko objanjenje. S druge strane, bila je uvjerena,
marksistiki pristup u istraivanju iskljuuje mogunost opisa povijesnog
toka kao kronolokog slijeda pojedinih, neponovljivih injenica. Grossova je
tvrdila je razlika izmeu nje i ureva i u tome to on odbacuje samo neka
vana uenja dogmatskog marksizma, a ona cijeli dogmatski marksistiki sistem. Pod sistemom, kojega se urev nije prema njenom miljenju u potpunosti rijeio, mislila je prije svega na naelni determinizam koji objanjava
povijesni proces kao rezultat drutvenih zakona nezavisnih od svijesti ljudi
te da su ljudi tek proizvod objektivnih drutvenih zakona. Primijetila je
da je urev iao iz krajnosti u krajnost: prvo ju je optuivao da izostavlja
ovjeka iz povijesnih struktura, a potom joj je prigovarao da svodi povijest
iskljuivo na ljudsku praksu. to se tie urevljeve tvrdnje da je su tri
verzije njenoga referata na kongresu, u Politici i SP bile svaka razliita
od druge, Grossova je tvrdila da je zapravo u prva dva sluaja zbog objektivnih okolnosti itala, odnosno objavila skraene verzije referata, a da je on u
cjelovitoj verziji objavljen tek u SP.7 Polemika ureva i Grossove zavrena
je na stranicama sljedeeg godita Priloga, tj. 1980. Oba autora su objavila
po nekoliko stranica osvrta na polemiku ponavljajui ve spomenute teze.
Oboje su smatrali da je rasprava zavrena. urev je svoj osvrt zavrio eljom da novo izdanje Historijske znanosti bude dobra knjiga, dok je Mirjana
Gross konstatirala da ona i urev ive u dva odvojena svijeta te da se ne
mogu razumjeti.8
Branislav urev, Istorija ljudi ne moe biti potpuna negacija njihove prirodnosti, nego
... (Kako Mirjana Gross tumai moje shvatanje istorije). Prilozi Instituta za istoriju u
Sarajevu, 14(1978) 14-15, 441-470.
6

Mirjana Gross, Koji su zapravo osnovni problemi nae historijske znanosti? Prilozi,
15(1979)16, 239-261.
7

Branislav urev: Rije dvije povodom odgovora Mirjane Gross.; Mirjana Gross: Dva
nespojiva svijeta. Prilozi, 16(1980)17, 305-310.
8

214

Dananjem istraivau je prilino teko proniknuti u sutinu ove rasprave i jednostavno je saeti. I urev i Grossova su nastupali kao zagovornici marksistike historiografije, no ini se da ne bismo pogrijeili kada
bismo osnovnu razliku nali u odnosu prema razvoju historiografije u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi u drugoj polovici 20. stoljea. Dok je urev smatrao da se nova, uglavnom izvorno nemarksistika stremljenja u historiografiji ne mogu uklopiti u sustav jugoslavenske historiografije, koja je
u skladu s orijentacijom socijalistikog reima trebala imati marksistiku
orijentaciju, Mirjana Gross je bila mnogo otvorenija prema njima te je drala da su oni vrijedan prinos marksistikoj historiografiji. Meutim, njihova
polemika prerasla je u meusobno optuivanje te je oboje sudionika s vremenom pretjeralo u etiketiranju suparnika pa se moe rei da je Grossova bila
u pravu kad je kasnije rekla da je rasprava bila na niskoj razini. Naime,
dok je urev ukazivao na zapadni, buroaski utjecaj kod Mirjane Gross i
samim time njenu neispravnost u oima Partije, Grossova je aludirala na to
da je urev marksistiki dogmat, gotovo staljinist, to je trebalo ukazati na
njegovo idejno skretanje s pravog puta. Sretna je okolnost to se polemika
odigrala u razdoblju kada su progoni zbog ideolokih razloga ve jenjali te
nitko od sudionika nije mogao stradati zbog ovih implicitnih optubi!

Zusammenfassung

DIE POLEMIK ZWISCHEN MIRJANA GROSS

UND BRANISLAV UREV
Diese Arbeit versucht eine bersicht ber die langwierige, umfassende
und teilweise scharfe Polemik ber theoretische Fragen der Geschichtswissenschaft, die zwischen der kroatischen Historikerin Mirjana Gross und dem
bosnisch-herzegowinischen Geschichtswissenschaftler Branislav urev gefhrt wurde, zu geben. Die Polemik begann nach urevs Kritik des Buchs
von Mirjana Gross unter dem Titel Historijska znanost (Geschichtswissenschaft) aus dem Jahr 1976 in der Sarajevoer Zeitschrift Prilozi (Beitrge). Die Polemik kulminierte kurze Zeit nach dem Auftrit der Mirjana
Gross am Kongress der jugoslawischen Historiker 1977 in Novi Sad, in den
polemischen Schriften beider Autoren in der Zagreber Zeitschrift fr moderne Geschichte (asopis za suvremenu povijest) 1978 und wurde schlielich
1980 beendet. Der Haupteinwand Branislav urevs war, dass Gross ini
hren theoretischen Arbeiten und Auftritten von der ursprnglichen marxistischen Geschichtslehre abgewichen und unter den Einfluss der westlichen
nichtmarxistischen theretischen Tendenzen, vor allem des Strukturalismus
und Funktionalismus geraten ist. Gross beschuldigte wiederum urev des
marxistischen Dogmatismus.
215

Biografija
AKADEMIK BRANISLAV UREV
/ 1908 1993 /
Branislav urev se rodio 4. avgusta 1908. god. u Sremskim Karlovcima. Osnovnu kolu je pohaao u Perlezu u Banatu, a gimnaziju u Sremskim
Karlovcima i Novom Vrbasu. Na Filozofski fakultet u Beogradu upisuje se
1928. godine, odabravi grupu historije i orijentalne filologije. Nakon diplomiranja 1934. godine, vraa se u Perlez gdje boravi sve do 1937. godine jer
nije dobio zaposlenje. U tom periodu objavljuje i svoj prvi nauni rad (1934), a
1936. godine u Novom Sadu biva izabran za redovnog lana Istorijskog drutva. U decembru 1937. godine dobiva stipendiju turske vlade za postdiplomski studij u Turskoj. Odlazak u Tursku urev ostvaruje uz velike tekoe
i prepreke vlasti. U toku studijskog boravka na carigradskom Literarnom
fakultetu, 1937/1938. godine, uporedo sa studijama orijentalne filologije, pod
mentorstvom prof. dr. Ismaila Haki Uzunarilija, urev istrauje u Arhivu
Predsjednitva Vlade. U Sarajevo prvi puta dolazi u aprilu 1939. godine gdje
je nakon penzionisanja Rize Muderizovia ostalo upranjeno mjesto kustosaarhivara u Zemaljskom muzeju. U tom periodu bavi se sreivanjem arhivske
i rukopisne grae Turskog arhiva. Na tim poslovima ostaje do aprila 1941.
godine. U vrijeme Drugog svjetskog rata, tanije od aprila 1941. do avgusta
1945. Godine, nalazi se u Njemakoj u zarobljenitvu.
U Sarajevo i Zemaljski muzej se ponovno vraa u aprilu 1946. godine,
gdje u zvanju naunog saradnika rukovodi Turskim arhivom, do 1950. godine, kada je izabran za vanrednog profesora i prodekana novoosnovanog
Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Iste godine pokree inicijativu za osnivanje Orijentalnog instituta i biva izabran za njegovog prvog direktora. Na toj
dunosti ostaje do 1964. godine, nakon ega je izabran za dekana Filozofskog
fakulueta u Sarajevu. U meuvremenu je 1952. godine u Beogradu odbranio doktorat pod nazivom Kakva je bila turska vlast u Crnoj Gori u XVI i
XVII veku, a 1957. godine je izabran za redovnog profesora na Filozofskom
fakultetu u Sarajevu. Na Odsjeku za historiju dri predavanja iz historije
junoslavenskih naroda u doba osmanske vladavine sve do penzionisanja
1973. godine, a predavanja iz Uvoda u historijsku nauku sve do 1979. godine.
217

Studij historije i orijentalne filologije koji je zavrio na Filozofskom

fakultetu u Beogradu, kao i boravak na carigradskom Literarnom fakultetu,
opredijelili su akademika prof. dr Branislava ureva za njegovo bavljenje
historijom junoslavenskih naroda u doba osmanske vlasti. Osim toga, u toku
rada u Orijentalnom institutu, urev organizuje prikupljanje, prevoenje
i publikovanje neobjavljene arhivske grae zbog ega u nekoliko navrata
odlazi
u

Carigradski

arhivu

periodu

1951-1955.
godine
. Zajedno sa kolegama obradio je i pripremio za objavljivanje nekoliko knjiga primarnih izvora
vezanih za historiju junoslavenskih naroda pod osmanskom vlau, posebno
kanun-nama i deftera. U tom periodu je prikupljen najvei dio arhivske i
rukopisne
gra

e
koja

se

uvala
u

Orijentalnom

institutu

Sarajevu

.
urev je pokrenuo izdavanje godinjaka Orijentalnog instituta pod nazivom
Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugolsavenskih naroda pod turskom
vladavinom (danas Prilozi za orijentalnu filologiju), kao i zbirke Monumenta
Turcica historiam Slavorum meridionalium illustrantia, koja je pokrenuta
da bi se u njoj planski i sistematski objavljivali turski spomenici za historiju
junoslavenskih naroda.
Razvoju osmanistike Branislav urev je dao znaajan doprinos i studijama o socijalnoj i klasnoj prirodi osmanskog feudalizma, s posebnim osvrtom na pitanje svojine, a potom i o poloaju i ponaanju pojedinih drutvenih
slojeva u vrijeme osmanskih osvajanja junoslavenskih prostora.
Osim bavljenja konkretnim historijskim temamama, urev je teoretiar historijske nauke koji se bavio pojedinim pitanjima iz oblasti historije
historiografije, ali i historijske metodologije.
U mnogim historijskim raspravama Branislav urev usput raspravlja o teorijskim i metodolokim pitanjima koja su se postavljala vezano za
probleme o kojima je raspravljao. Kao izvanredan poznavalac metodolokih
i filozofsko-historijskih pitanja, formulisao je u naoj historiografiji idejna
polazita koja su nauno utemeljena i danas.
Od 1954. do 1956. godine urev je bio predsjednik Istorijskog drutva Bosne i Hercegovine te dugogodinji lan redakcije Godinjaka Drutva
istoriara Bosne i Hercegovine. Od osnivanja Naunog drutva Bosne i Hercegovine redovan je lan, a u periodu 1955-1959. godine i njegov predsjednik.
Kao redovan lan ANUBiH-a, od 1966/1967 godine obavlja dunost potpredsjednika, a od 1968. do 1971. godine i predsjednika ANUBiH.
Bio
je

lan
Vojvo

anske
akademije

nauka

umetnosti

,
lan
JAZU

,
Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Makedonske akademije na naukite
i

umetnostite

lan

Dru

tva

za

nauku

umjetnost

Crne

Gore
,
odnosno

Crnogorske akademije nauka i umjetnosti.

Od pokretanja Jugoslavenskog istorijskog asopisa 1962. sve do 1965.
godine urev je bio direktor tog asopisa.
B. urev je bio uesnik brojnih naunih skupova i kongresa historiara u zemlji i inozemstvu, gdje izlae svoja gledita, kako o konkretnim
historijskim temama, tako i o nekim teorijskim i metodolokim pitanjima
historijske nauke. Uestvuje na meunarodnom kongresu historiara u Cari218

gradu 1951, u Rimu 1955, u Minhenu 1957, u tokholmu 1960. godine. Svoja
osnovna teorijska gledita Branislav urev je formulisao na tri meunarodnarodna kongresa historiara u Rimu 1955, tokholmu 1960. i Moskvi
1970. Svi kasniji radovi su samo razrada osnovnih gledita. Osnovna gledita o pojedinim teorijskim pitanjima historijske nauke Branislav urev
je dao u radovima objavljenim pod zajednikim nazivom u knjizi Razvitak
oveanstva i drutvo /Novi Sad 1980. godine/. Uestvuje na konferencijama
orijentalista jugoistonih i srednjoevropskih zemalja organizovanih radi pripreme publikovanja istonih izvora, u Varavi 1957. i Pragu 1958. godine.
Na XII internacionalnom kongresu historiara u Beu 1965. godine urev
istupa sa referatom o problemu stalea, klasa i revolucija u historiji (na njemakom), a na XIII internacionalnom komgresu historiara u Moskvi 1970.
godine uestvovao je kao ekspert za temu Historian and social sciences koreferatom Istorija i sociologija (na ruskom).
Na prvom kongresu balkanologa odranom 1963. godine u Sofiji uestvovao je sa referatom o historijsko-etnikim promjenama kod junoslavenskih naroda poslije osmanskih osvajanja. Na konferenciji u Ahabadu 1972.
godine posveenoj historijskom i kulturnom razvitku Srednje Azije, urev
je podnio referat o radu na prouavanju starih bosanskohercegovakih pisaca
na perzijskom jeziku. Na kongresu historiara u Parizu 1973. godine odrao
je referat o turskoj recenziji rudarskog zakona despota Stefana Lazarevia.
Na kongresu historiara u Ohridu odranom 1969. godine urev je
uestvovao sa referatom o odnosu srpske crkve i ohridske arhiepiskopije
1459-1557. godine. Na kongresu jugoslavnenskih historiara u Budvi 1973.
godine urev je podnio referat na plenarnom zasjedanju sa temom Odnos
sela i grada kao osnova ekonomske formacije drutva. Kao poznavalac veine
svjetskih jezika, referate na meunarodnim kongresima je drao na jeziku
zemlje u kojoj je kongres odrava.
B. urev je bio i lan redakcije za pripremu druge knjige Istorije naroda Jugoslavije, publikovane 1959. i 1960. godine, a pokretanjem izrade
historije Bosne i Hercegovine bio je imenovan za predsjednika komisije koja
je trebala da radi na toj historiji. Saradnik je na izradi Enciklopedije Jugoslavije, Vojnoj enciklopediji te Encyclopedi de l Islam.
Bibliografija akademika prof. dr. Branislava ureva broji preko 300
bibliografskih jedinica, meu kojima su i neke od polemikih rasprava.
Njegove kolege i saradnici najvie e ga se sjeati po polemikama voenim na brojnim strunim i naunim skupovima na kojima je aktivno uestvovao; polemikama koje su bile posljedica njegove ivahne, pomalo bune i
impulzivne prirode, ali i njegovog velikog poznavanja, kako teorijskih i metodolokih problema savremene historijske nauke, tako i konkretnih problema
iz historije junoslavenskih naroda u doba osmanske vlasti.
itav svoj radni vijek proveo je u Sarajevu, u Bosni i Hercegovini.
U Novi Sad odlazi 1980. godine, na poziv Vojvoanske akademije nauka i
umjetnosti, da bi se, povuen eljom za Sarajevom, u njega vratio 1988. godine. Poslednji put je otiao iz Sarajeva u ljeto ratne 1992. godine. Umro je u
219

Novom Sadu 26. februara 1993. godine, a sahranjen 1. marta 1993. godine u
rodnim Sremskim Karlovcima.
B. urev je vie puta odlikovan i nagraivan: Nagradom vlade FNRJ
(1949), Dvadesetsedmojulskom nagradom SR BiH za nauni rad (1960),
estoaprilskom nagradom grada Sarajeva (1966) za knjigu Uloga crkve u
starijoj istoriji srpskog naroda, Nagradom ZAVNOBiH-a (1975) i Nagradom
AVNOJ-a (1977).
Odlikovan je Ordenom rada II reda, Ordenom republike sa srebrenim
vijencem, Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom i Ordenom republike sa zlatnim vijencem.

Intervjui o ivotu i radu

1. Nagraeni umjetnici i naunici (Branislav urev), Osloboenje (Sarajevo)
XVIII/4393, 27. 7. 1960 (dodjela Dvadestsedmojulske nagrade).
2. Odlikovani povodom Dana Republike (Orden Republike sa srebrenim
vijencem); urev Duana dr. Branislav, Osloboenje (Sarajevo) 28-30. 11.
1965, 15.
3. Trhulj Sead, Istorija je samosvijest naroda (U posjeti Branislavu urevu),
Osloboenje 25/7349, 16. 11. 1968, 2.
4. Istorija svijest o sebi, Osloboenje (Sarajevo) 27/8081, 28-29. 11. 1970, 7.
5. Dodjeljivanje nagrade ZAVNOBiH-a (Branislav urev), Osloboenje
32/9871, 25. 11. 1975, 5.
6. D. Omeragi, Nepoznate supruge poznatih linosti govori Ruica urev,
Revija VEN, Veernje novine (Sarajevo) od 13. februara 1971.
7. D. Adamovi, Uiteljica ivota, Anketa Politike Ko je na vas uticao i zato?,
Politika (Beograd) od 19. decembra 1976.
8. Dobitnici nagrade AVNOJ-a za 1977. godinu (Branislav urev), Osloboenje
(Sarajevo) 35/10593, 28-30. 11. 1977, 15.
9. M. Ili, Ispunjen mladiki zavet Razgovor sa akademikom prof. Branislavom
urevom, Dobitnikom nagrade AVNOJ-a, Osloboenje (Sarajevo) 35/10596,
od 3. 12. 1977, 3.
10. M. Jefti, Gost Drugog programa Radio Beograda Branislav urev
(emitovano 15. i 22. januara 1978), Dijalog, asopis za filozofiju i drutvenu
teoriju br. 5, Sarajevo 1978, 167-198.
11. Milorad Bai, Istorija svijest o sebi, Rad Beograd, 20. VII 1979, 29, str. 20.
12. M. ivanovi, Istorija kao razbija tmina, Dnevnik, XL, br. 12314, Novi Sad,
12. februar 1981, str. 4.

220

BIBLIOGRAFIJA RADOVA
AKADEMIKA BRANISLAVA UREVA

RASPRAVE, LANCI I PRILOZI*

a/ Iz historije
1. Prva godina ratovanja Mehmeda Sokolovia u Banatu i prva opsada Temiva-

ra, Glasnik Istorijskog drutva u Novom Sadu, VII, sv. 1-3, 1934, 64-79.

2. Perlez Perlek, Glasnik Istorijskog drutva u Novom Sadu, X, sv. 3, 1937,

321-323.

3. Eflak kanunu hakkinda k

k bir izah, T

rk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-

si, II, Istanbul 1939, 181-187.

4. Dva deftera Crnogorskog sandaka iz vremena Skender-bega Crnojevia, Za-

5.
6.
7.
8.
9.

10.
11.

pisi Istorijskog drutva Crne Gore, god. XIII, knj. XXIV, sv. 1, Cetinje 1940,
26-29.
Filurdije u Crnoj Gori u vreme Skender-bega Crnojevia, Zapisi Istorijskog
drutva Crne Gore, god. XIII, knj. XXIV, sv. 6, Cetinje 1940, 332-337.
Neto o vlakim starjeinama pod turskom upravom, Glasnik Zemaljskog
muzeja u BiH, god. LII-1940, sv. 1, Sarajevo 1941, 49-67.
Globe i kazne u Crnoj Gori Skender-bega Crnojevia, Zapisi Istorijskog drutva Crne Gore, god. XIV, knj. XXV, sv. 2, Cetinje 1941, 93-96.
Jedno objanjenje iz Kuripeievog putopisa, Hrvatski dnevnik, VI, 1686,
Zagreb 8. I 1941, 2.
O vojnucima (sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje bosanskog
agaluka, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, NS, sv. II, Sarajevo 1947,
75-138.
O knezovima pod turskom upravom, Istorijski asopis, god. I, sv. 1-2, Istorijski institut SAN, Beograd 1948, 132-157, /poseban separat 1949. god, 1-37/.
Prilog pitanju razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog ureenja, Godinjak Istorijskog drutva BiH, I/1949, Sarajevo 1949, 101-167.

Do danas su objavljene bibliografije prof. B. ureva:

Vesna Mueta-Aeri, Godinjak Drutva istoriara BiH, br. XX, god. 1972/73, Sarajevo
1974, 299-309; Bisera Nurudinovi, Prilozi za orijentalnu filologiju 28-29/1978-79, Sarajevo 1980, 5-36; Ankica Vasi, Vojvoanska akademija nauka i umjetnosti, Akademske besede, 1, Novi Sad 1981, 67-98; Bisera Nurudinovi i Emina Stanek, Prilozi za orijentalnu
filologiju 44-45/1994-95, Sarajevo 1996, 413-422.; Vesna Mueta-Aeri, Na zastarelim
stranputicama, Sarajevo 2002, 143-176.

221

12. Jedan novi podatak o vezanosti raje za zemlju u Smederevskom sandaku u

XVII veku, Istorijski glasnik, 2, Istorijsko drutvo Srbije, Beograd 1949, 73-74.

13. O uticaju turske vladavine na razvitak naih naroda, Godinjak Istorijskog

drutva BiH, II/1950, Sarajevo 1950, 19-82.

14. Osnovni problemi srpske istorije u periodu turske vlasti nad naim narodi-

ma, Istorijski glasnik, 3-4, Istorijsko drutvo Srbije, Beograd 1950, 107-118.

15. O odlasku crnogorskog vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini XVI

16.
17.

18.
19.
20.
21.
22.

23.

24.
25.
26.
27.

28.
29.
30.
31.
32.

222

veka, Istorijski asopis, II/1949-1950, Istorijski institut SANU, Beograd

1951, 135-143.
Ispisi iz deftera za Branievo iz XV veka, Istorijski glasnik, 3-4, Istorijsko
drutvo Srbije, Beograd 1951, 93-99.
Hriani spahije u severnoj Srbiji u XV veku, Godinjak Drutva istoriara
BiH, IV/1952, Sarajevo 1952, 165-169; skraena verzija, Nin, III, 109 /1. II
1953/, 10.
Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Svjetlost, Sarajevo 1953, 136 /
knjiga/.
Uloga srpske crkve u borbi protiv osmanske vlasti, Pregled, I/1953, Sarajevo
1953, 35-42.
Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena, Radovi Naunog drutva BiH, II, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, I, Sarajevo 1954, 165-220.
Sitni prilozi iz istorije Crne Gore u XVI i XVII veku, I dio, Godinjak Istorijskog
drutva BiH, VI/1954, 55-62; II dio, VII/1955, 17-36; III dio, VIII /1956, 69-85.
Die Kanun-names der Osmanen und ihre Bedeutung f

r die Wirtschaftgeschichte der Balkanlnder. (Bericht auf dem X. Internationalen Kongress

der Historiker in Rom), Godinjak Istorijskog drutva BiH, VII/1955, 5-15.
Dva priloga istoriji Crne Gore (Neke kritike primedbe povodom knjige Gl.
Stanojevia Crna Gora u doba vladike Danila), Istorijski glasnik, 3-4, Istorijsko drutvo Srbije, Beograd 1956, 36-54.
Karlovci najvee srpsko gradsko naselje u XVI veku, Novogodinji broj Politike, LIV, 15667 /1-3. I 1957/, 10.
Sarajevski kodeks kanun-nama, Prilozi za orijentalnu filologiju, VIVII/1956-1957, Sarajevo 1958, 147-158.
Srpska crkva pod turskom vlau do 1557. godine, Historijski pregled, IV,
Zagreb I/1958, 147-158.
Handschriften osmanischer Qanun-names in den Bibliotheken von Sarajevo, Akten des vierundzwanzigsten internationalen Orientalisten Kongresses, Mnchen 1957, 404-408.
Prodaja crkava i manastira za vreme vlade Selima II, Godinjak Istorijskog drutva BiH, IX/1957, Sarajevo 1958, 241-247.
Jo jedan podatak o prodaji crkava i manastira za vreme Selima II, Godinjak Istorijskog drutva BiH, IX/1957, Sarajevo 1958, 241-247.
Re-dve o turskoj vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII veku (povodom napisa
Vukaina Radonjia), Historijski pregled, V, Zagreb 1/1959, 53-59.
O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII vijeku, Istorijski zapisi,
god. XII, knj. XVI, sv. 3-4, Istorijsko drutvo Crne Gore, Titograd 1959, 193-218.
Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih plemena, Istorijski zapisi, god. XII,
knj. XII, sv. 1, Istorijsko drutvo Crne Gore, Titograd 1960, 3-20.

33. O prepisu kanun-name za Sremski sandak u rukopisu Orijentalnog insti-

34.

35.
36.
37.

38.
39.

40.
41.

42.
43.

44.
45.
46.

47.

48.
49.

tuta u Sarajevu, Prilozi za orijentalnu filologiju, X-XI/1960, Sarajevo 1961,

237-251 i 4 str. faksimila.
Osnovna istorijsko-etnika pitanja u razvitku junoslovenskih naroda do
obrazovanja nacija. Povodom objavljivanja druge knjige Istorije naroda Jugoslavije, Pregled, god. XII, knj. 2, br. 7-8, juli-avgust 1960, Sarajevo 1960, 1-13.
Depedgen Podgorica, Istorijski zapisi, god. XV, knj. XIX, sv. 1, Istorijsko
drutvo Crne Gore, Titograd 1962, 59-62.
O crnogorskom zboru u prvoj polovini XVII veka, Godinjak Drutva istoriara BiH XIII/1962, Sarajevo 1963, 341-347.
Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka /katun kneina
pleme/, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra
1961. godine, Nauno drutvo SRBiH, Posebna izdanja, knj. II, Odjeljenje
istorijsko-filolokih nauka, knj. 1, Sarajevo 1963, 143-169.
Crkovne batine i vlasteli ernogorski u dva dokumenta iz XVII veka,
Jugoslovenski istorijski asopis, III, Beograd 2/1964, 15-36.
Drevnejij sohranivijsja tureckij defter /reestr/ Sremskogo sandaka, Vostonye istoniki po istorii narodov jugovostonoj i centralnoj Evropy, Ak.
Nauk. SSSR, Institut narodov Azii, 1964, 119-130.
Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Svjetlost, Sarajevo 1964, Biblioteka Drutvo i religija, 239. /knjiga/.
Postanak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena /Proiren referat sa
IV kongresa istoriara Jugoslavije odranog 16-18. XI 1965. godine u Sarajevu/, Zgodovinski asopis /Ljubljana/, Letnik XIX-XX/1965-1966/, 187-195. /
Spomenica F. Zwittera/.
Prilozi prouavanju turskih izvora za istoriju Crne Gore krajem XV i u XVI
veku, Godinjak Drutva istoriara BiH, XV/1964, Sarajevo 1966, 181-195.
Les changments historiques et ethniques chez les peuples Slaves du Sud aprs
la conquete Turque, Actes du Premier congres international des tudes balkaniques et Sud-est Europennes III, Sofija 1969, 575-578. /Referat odran
na prvom balkanolokom kongresu godine u Sofiji/.
Znaaj podatka o vlasima u popisu krajita Isa-bega Ishakovia iz 1455.
godine, Godinjak Drutva istoriara BiH, XV/1964, Sarajevo 1966, 63-78.
eher Mitrovica (Prilog izdanju Sirmium-Sremska Mitrovica), Sremska
Mitrovica 1969, 73-89.
Stolkovenie medu Ohridskoi i Smederevskoi crkvami v prvoj polovini XVI
veka, Makedonia i Makedonci v prolem, Zbornik naunih trudov, Skopje
1970, 85-102.
Odnos izmeu Ohridske arhiepiskopije i srpske crkve od pada Smedereva
/1459/ do obnavljanja Peke patrijarije /1557/, Radovi ANUBiH, XXXVIII, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 13, Sarajevo 1970, 185-209. /Referat
odran na V kongresu istoriara Jugoslavije godine u Ohridu/.
O kanunu za Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki sandak iz 1539. godine,
Godinjak Drutva istoriara BiH, XVIII/1968-1969, Sarajevo 1970, 265-270.
O granicama izmeu Hercegovine i Crne Gore 1477. i 1481. godine, Radovi
Filozofskog fakulteta u Sarajevu, knj. VI/1970-1971, Sarajevo 1971, 321-332.
223

50. Zato prestaje razvitak srpskog tamparstva u drugoj polovini XVI stoljea,
51.

52.
53.

54.

55.
56.
57.

58.
59.

60.
61.
62.
63.
64.
65.

66.

67.
68.

224

Filozofski fakultet u Sarajevu, Zbornik radova posveen Salki Nazeiu, Sarajevo 1972, 397-404.
Die historisch-etnischen Vernderungen bei den Sdslawischen Vlkern
nach der trkischen Eroberung, Historische Instititut der Universit

t Geschichte, Graz 1974, 24.

Kako i kada su nastali despota Stefana zakoni za Novo Brdo, Godinjak
Drutva istoriara BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 41-64.
Znaaj crnogorskog zbora u XVII veku, Obiajno pravo i samouprave na Balkanu i u susednim zemljama, Zbornik radova sa Meunarodnog naunog
skupa odranog 1. i 2. novembra 1971. godine u Beogradu, Posebna izdanja
Balkanolokog instituta, knj. 1, Beograd 1974, 269-299.
Uloga patrijarhalne kulture u istoriji naroda Bosne i Hercegovine pod turskom vlau, Godinjak ANUBiH, XIII, Centar za balkanoloka ispitivanja,
knj. 11, Sarajevo 1976, 377-383.
Turski prevod rudarskog zakona za Novo Brdo despota Stefana Lazarevia,
Prilozi za orijentalnu filologiju, XXV/1975, Sarajevo 1976, 113-131.
Crnogorske spahije, CANU, Glasnik Odjeljenja drutvenih nauka, 2/1977,
Titograd 1977, 7-33.
Otkud turske aspre u odredbama zakona Novog Brda, Zbornik radova povodom 70-godinjice ivota akademika Jovana Vukovia, Posebna izdanja ANUBiH, knj. XXXIV, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 6, Sarajevo 1977, 87-94.
Beplni a trsadalmi folymatokba. A tudmnyos s mvsyeti akadmiak
szerpe, Magyar Sz, Novi Sad 17. VI 1979, XXXVI, br. 164, 13.
O postanku naih dinarskih plemena, neto o Maloniima, a opirno o Piperima (povodom referata . Kuliia), Istorijski zapisi, god. XXXII /LII/, knj.
XL, sv. 3, Titograd 1979, 103-145.
O postanku crnogorskog naroda (Povodom knjige pire Kuliia O etnogenezi
Crnogoraca), Istorijski zapisi, god. XXXIII /LII/, sv. 2, Titograd 1980, 111-123.
O postanku crnogorskog naroda (Poslije rasprave o etnogenezi Crnogoraca),
Istorijski zapisi, god. XXXIV/LIV/, sv. 1, Titograd 1981, 137-158.
O postanku crnogorskog naroda (Etnogeneza Crnogoraca i marksistiko
opredjeljenje nacije), Praksa, br. 4, Titograd 1981, 39-49.
Protiv shematike prijelaza, Anketa Junoslovenski narodi u prijelazu iz feudalnog u graansko drutvo, Nae teme, br. 4-5, Zagreb 1984, 707-712.
O naseljavanju vlaha-stoara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka,
Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XXXV/1984, Sarajevo 1984, 9-34.
Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovakih plemena, Odabrani
radovi Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, knj. 4, Titograd 1984, 205.
/knjiga/.
Kako i kada su nastali despota Stefana Lazarevia zakoni za Novo Brdo,
Djela ANUBiH, knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 37, Sarajevo
1987, 97.
Neke napomene o islamizaciji i bonjatvu, Prilozi za orijentalnu filologiju,
41/1991, Sarajevo 1991, 25-26.
Da li je poznati rudarski zakon despota Stefana vaio za Srebrenicu, (Referat odran 8. novembra 1973. godine na simpozijumu Rudarstvo i metalurgi-

ja Bosne i Hercegovine do poetka XX vijeka), Radovi Muzeja grada Zenice,

Zenica 1999, 211-220.

b/ Saradnja na izradi Historije naroda Jugoslavije Tom II,

kolska knjiga, Zagreb, MCMLIX (Ljubljana 1959, Beograd 1960.)
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.

Predgovor (sa J. Tadiem i B. Grafenauerom), V-VI.

Uvod (sa J. Tadiem i B. Grafenauerom), 1-7.
Osmansko carstvo i njegovo ureenje. I poglavlje, 9-49.
Srbija, III poglavlje, 67-101.
Poloaj i uloga srpske crkve pod turskom vlau u XV i XVI stoljeu, IV poglavlje, 102-113.
Crna Gora, VI poglavlje, 159-174.
Srijem, Baka i Banat, VII poglavlje, 175-204.
Opadanje feudalnih i polufeudalnih elemenata u srpskom narodu, XVI poglavlje, 491-493.
Srpska crkva protiv turske vlasti, XVI poglavlje, 493-495.
Srbija u doba krize turskog feudalizma, XVII poglavlje, 513-530.
Autonomija Crne Gore pod turskom vlau /XVII stoljee/, XIX poglavlje,
544-554.
Uloga srpske crkve u XVII stoljeu, XXI poglavlje, 567-574.
Raspadanje turskog feudalnog ureenja. Istono pitanje, XLVII poglavlje,
1285-1291.
Peka patrijarija u sukobu s Turskom dravom i njeno ukidanje (1766), L
poglavlje, Prilog b, 1352-1357.
Sazrijevanje uvjeta za poetak nacionalnih pokreta i oslobodilake borbe /sa
J. Tadiem i B. Grafenauerom/, 1390-1396.

c/ Iz teorije i historijske metodologije

84. Jalovost zvaninih drutvenih nauka, Na ivot II, br. 7, 1937. Pretampano

u . Milisavac, Opok, Novi Sad 1959, 272-274.

85. Prilog pitanju o sociologiji i njenom odnosu prema istorijskom materijaliz-

mu, Pregled, god. VI, knj. 2, br. 7-8/1954, Sarajevo 1954, 1-15.

86. Pitanje jedinstva teorije i metoda. Odgovor M. Filipoviu, Pregled, god. VII,

knj. 1, br. 4/1955, Sarajevo 1955, 311-315.

87. O takozvanim najoptijim zakonima razvitka drutva, I dio, Pregled, god.

VII, knj. 2, br. 10/1955, 177-178; II dio, Pregled, knj. VII, br. 11-12/1955,
Sarajevo 1955, 287-295.
88. Teorijske osnove periodizacije u istoriji i periodizacija opte istorije (referat
na Drugom kongresu istoriara Jugoslavije u Zagrebu), Historijski pregled,
IV, br. 3-4, Zagreb 1958, 216-236.
89. Periodizacija opte istorije, Pregled, god. X, knj. II, br. 11-12/1958, Sarajevo
1958, 337-381.
90. Stupnjevi u razvitku istoriografije /esej/, Godinjak Istorijskog drutva BiH,
X/1949-1959, Sarajevo 1959, 55-71.
225

91. Drutveno upravljanje i komunalni sistem kao forma socijalistike demokra-

tije, Pregled, god XI, knj. 1, br. 4-5/1959, Sarajevo 1959, 359-371.

92. Drutvo i ekonomska formacija drutva, Pregled, god. XII, knj. 2, br. 11-

12/1960, Sarajevo 1960, 349-361.

93. O odnosu filozofije i istorije, Pregled, god. XII, knj. 2, br. 10/1960, Sarajevo

1960, 303-305.

94. Zur Streitfrage ber Periodisierung der Weltgeschichte (Bericht auf dem XI

Internationalen Kongress der Historiker in Stokholm) Godinjak Drutva

istoriara BiH, XI/1960, Sarajevo 1961, 17-22. Kratki rezime objavljen u
Rezums des communications, Xie Congrs International des Sciences Historiques, Stokholm 1960, 40-41.
95. Ponovno o stupnjevima u razvitku istoriografije, Godinjak Drutva istoriara BiH, XI/1960, Sarajevo 1961, 251-256.
96. Prilog pitanju zakonitosti u razvitku ovjeanstva, Pregled, god XIII, I dio,
knj. 1, br. 6/1961, 541-555; II dio, knj. 2, br. 7-8/1961, Sarajevo 1961, 35-76.
97. Esej o istorijskim izvorima, Godinjak Drutva istoriara BiH, XII/1961, Sarajevo 1962, 7-48.
98. Poetak kraja jedne teorije u istorijskoj nauci, Jugoslovenski istorijski asopis, I, Beograd 2/1962, 49-64.
99. O procesu razvitka ovjeanstva do moderne civilizacije, Jugoslovenski istorijski asopis II, Beograd 1/1963, 15-36.
100. Stupnjevi razvitka istoriografije u istorijsku nauku, Radovi Naunog drutva
SRBiH, XX, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, br. 7, Sarajevo 1963, 5-55.
101. Stnde, Klassen und die Revolution in der Geschichte, Comit International
des sciences historiques, Vienne 1965, Rapports I, Grandes themes, 375387. Referat odran na XII kongresu istoriara u Beu 1965. godine.
102. Stalei, klase i revolucija u istoriji /prevod referata odranog na XII kongresu istoriara u Beu 1965. godine/, Jugoslovenski istorijski asopis, IV,
Beograd 3/1965, 3-12.
103. Istorija i razvitak drutva, Odjek, XIX, Kraljevo 13/1966, 4-11.
104. Istorizam i evolucionizam u istoriji, Radovi Naunog drutva BiH, XXVI,
Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka, knj. 9, Sarajevo 1965, 5-27.
105. Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, XXXII, Odjeljenje drutvenih
nauka, knj. 11, Sarajevo 1967, 5-51.
106. Du processes du dveloppement de lhumanit jusqu la civilisation moderne, Acta Iugoslaviae historica I, Belgrad 1970, 7-33.
107. Istorija i drutveni razvitak, Godinjak Drutva istoriara BiH, XVIII/1968-1969/, Sarajevo 1970, 5-19. Predavanje odrano na skuptini Drutva istoriara BiH 1968. godine u Jajcu.
108. Problem prividne protivrenosti u svedoanstvima istorijskih izvora, Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Pristupne besede novoizabranih lanova, Skopje 1970, 55-61.
109. Istorija i sociologija, Radovi ANUBiH, XLI, Odjeljenje drutvenih nauka,
knj. 14, Sarajevo 1971, 5-12. Prilog diskusiji na temu Historian and social
sciences na Meunarodnom kongresu istoriara u Moskvi 1970. godine.
110. Iz aula, kilaga i jajlaga u socijalizam (Utisci sa konferencije u Ahabadu),
Pregled, LXII, br. 11-12/1972, Sarajevo 1972, 1539-1559.
226

111. The science of history is broader than social science, Radovi ANUBiH, XLIX,

Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 16, Sarajevo 1973, 5-15, Predavanje odrano na Londonskom univerzitetu 1970. godine.
112. Odnos sela i grada kao osnova ekonomske formacije drutva (Marksovo i Engelsovo shvatanje suprotnosti izmeu sela i grada u istoriji), Jugoslovenski
istorijski asopis XII, Beograd 1-2/1973, 23-39. Referat odran na VI kongresu istoriara Jugoslavije u Budvi 1973. godine.
113. Dogmatizam u postmarksistikom shvatanju istorije, Pregled, LXIV, br.
12/1974, Sarajevo 1974, 1281-1286.
114. Znaaj istorije u naem savremenom drutvu, Prilozi Instituta za istoriju
Sarajevo, god X/II, br. 10/2, Sarajevo 1974, 11-30. Predavanje odrano 20. IX
1974. godine na Skuptini Drutva istoriara BiH u Zenici.
115. Istorijski materijalizam izvornog marksizma i postmarksistike filozofije
istorije, Marksistiki studijski centar CK SKBiH, Sarajevo 1975, 112-131.
116. Tache fondamentale de la science historique (Osnovni zadatak istorijske nauke), Godinjak Drutva istoriara BiH, XXI-XXVII/1976, 269-272. Diskusija
na XIV Meunarodnom kongresu istoriara u San Francisku 1975. godine.
117. Centerum censeo scientiam historicam etiam esse magistram vitae (Uostalom mislim da je istorija takoer uiteljica ivota), Horizontet e historis
(Horizonti istorije) 1/1977, Pritina, 25-38 /na albanskom 9-23/.
118. Doprinos druga Tita teoriji naunog socijalizma (Povodom 85-godinjice ivota i 40-godina rukovoenja KPJ, odnosno SKJ), ANUBiH, Sarajevo 1977,
11-26.
119. Istorija, drutvo i civilizacija, Dijalog, asopis za filozofiju i drutvenu teoriju, Svjetlost, Sarajevo 1977, 39-50.
120. Marksovo shvatanje razvitka ovjeanstva i neke savremene interpretacije
Marksovog shvatanja, Opredjeljenja, br. 1-2, Sarajevo 1977, 83-108.
121. Metafizika zbrka oko metafizike i izlazak iz zbrke i utopije, Opredjeljenja,
br. 7-8, Sarajevo 1977, 141-151.
122. Na teoretskoj stranputici (Kritika postmarksistikog shvatanja razvitka ovjeanstva), Osloboenje, XXXV, 10624 /31. XII 1977. i 1. 2. I 1978./, 9.
123. Opaske o mjestu ranijih civilizacija i suvremene civilizacije u historiji ovjeanstva, Historijski zbornik XXIX-XXX/1976-1977, Zagreb 1977, 37-49.
124. Povodom jednog prirunika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju /
Mirjana Gross, Historijska znanost razvoj, oblik i smjerovi, Sveuilite u Zagrebu, Institut za hrvatsku povijest, Posebna izdanja 3, Zagreb 1976, 377, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god. XIII, br. 13, Sarajevo 1977, 355-372.
125. Saga o formalnoj logici i dijalektici, Odjek, XXX, br. 24. /15-31. XII 1977/, 5.
126. Sozialstruktur und menschenentwicklung, Radovi ANUBiH, knj. LX, Odjeljenje drutvenih nauka knj. 19, Sarajevo 1977, 13-19. Diskusija na XIV
meunarodnom kongresu istoriara u San Francisku 1975. godine povodom
referata E. Engelberga Dogaaj, struktura i razvitak u istoriji.
127. Strukturalizam i kriza istorije /Povodom VII kongresa istoriara u Novom
Sadu/, Dijalog 3, Svjetlost, Sarajevo 1977, 115-129.
128. Strukturalizam i kriza istorije /Povodom VII kongresa istoriara u Novom
Sadu/, asopis za suvremenu povijest, Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske, br. I/1978, Zagreb 1978, 91-104.
227

129. Istorija ljudi ne moe biti potpuna negacija njihove prirodnosti nego.../Kako

Mirjana Gross tumai moje shvatanje istorije/, Prilozi Instituta za istoriju

u Sarajevu, god. XIV, br. 14-15, Sarajevo 1978, 441-470.
130. Napomene o odreenju nacije, Nastanak i razvitak srpske nacije /Neki metodoloko-teorijski problemi u istraivanju nastanka i razvitka srpske nacije/,
Marksistiki centar CK SK Srbije, Beograd 1978, 173-179.
131. ta je istorijski materijalizam, Istorijski glasnik, br. 1-2, Drutvo istoriara
SR Srbije, Beograd 1978, 27-38.
132. Istorizam u koncepciji promene sveta u izvornom i savremenom marksizmu,
Razvitak oveanstva i drutvo, Novi Sad 1980, 239-267. Referat odran na
naunom skupu Pogled na svijet u Herceg Novom 9-11. oktobra 1978. godine.
133. Prirodno-teorijski razvitak ovjeanstva i drutvo /Kritika teorije o smjeni
drutveno-ekonomskih formacija kao osnovnom zakonu razvitka ovjeanstva/, Razvitak oveanstva i drutvo, Novi Sad 1980, 239-267. Predavanje
odrano 24. aprila 1978. godine u Marksistikom centru Filozofskog fakulteta u Ljubljani.
134. O marksistikoj periodizaciji istorije sveta, Razvitak oveanstva i drutvo,
Novi Sad 1980, 311-321. Predavanje odrano na Filozofskom fakultetu u
Novom Sadu 26. marta 1979. godine.
135. Razvitak oveanstva i drutvo, Novi Sad 1980, 355, /knjiga-sabrani radovi/.
136. Rije-dvije povodom odgovora Mirjane Gross, Prilozi instituta za istoriju,
god. XVI, br. 17, Sarajevo 1980, 305-308.
137. Umjesto pogovora knjizi Razvitak oveanstva i drutvo, Komunist, XXXVIII, br. 1332, Beograd 1980, 20.
138. Na jednoj rei okliznula se teorija, Beseda povodom promocije knjige Razvitak
oveanstva i drutvo, VANU, Akademske beside, I, Novi Sad 1981, 37-52.
139. Korak napred u brizi o znaaju i nastavi istorije, dva korak nazad u reavanju kljunih problema istorijske nauke /Povodom svetskog kongresa istoriara u Bukuretu/, Savremenost, sv. 1-2, Novi Sad 1981, 201-207.
140. Zagonetke civilizacije u starijoj istoriji oveanstva, Vojvoanska akademija
nauka i umetnosti, Akademske besede 1, Novi Sad 1981, 11-56.
141. Uzgredni susreti i zapaanja /Kineski rez u moje shvatanje istorije/, Letopis
Matice srpske, god. 158, knj. 430, sv. 5, novembar 1982, Novi Sad, 625-635.
142. Uzgredni susreti i zapaanja /Nastavak iz prethodne sveske/, Razmiljanja
o angaju, Letopis Matice srpske, god. 158, knj. 430, sv. 6, decembar 1982,
Novi Sad, 774-783.
143. Putem koji je obeleio Tito, Prosvjetni list, br. 642, Sarajevo, 1. maja 1982, 2-3.
144. Azijski nain proizvodnje i ne (razvitak) kapitalizma u Kini /Odlomak
iz knjige Kineski rez u moje shvatanje istorije/, Zbornik za istoriju br.
27/1983, Matica srpska, Novi Sad 1983, 185-202.
145. Alternativa u razvitku socijalizma i shvatanju savremene istorije /Zavrna
glava u knjizi Kineski rez u moje shvatanje istorije/, Pregled /Sarajevo/,
god. LXXIII, br. 9, Sarajevo 1983, 849-862.
146. Marks danas, Stogodinjica smrti Karla Marksa sveana sednica Skuptine Vojvoanske akademije nauka i umetnosti, Posebna izdanja, Novi Sad
1983, 15-37.
228

147. Marks danas, Stogodinjica smrti Karla Marksa sveana sednica Skup-

tine vojvoanske akademije nauka i umetnosti, Letopis Matice srpske, god

159, knj. 432, sv. 5, novembar 1983, 560-571.
148. Kako se pie istorija /u vezi sa radom VIII kongresa istoriara odranog u
Aranelovcu 20-22. oktobra 1983/, Dnevnik, 13. novembar 1983.
149. Neki novi momenti u marksistikom shvatanju istorije (Referat odran na VII
kongresu istoriara Jugoslavije u Aranelovcu 20-22. oktobra 1983. godine).
150. Posao u Pekingu /Odlomak iz knjige Kineski rez u moje shvatanje istorije/,
Prilozi Instituta za istoriju, god. XIX, br. 20, Sarajevo 1984, 11-27.
151. Istorizam u koncepciji promjene svijeta u izvornom i savremenom marksizmu, Nauni skup Pogled na svijet odran u Herceg Novom 1978. godine,
Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd 1984, 347-357.
152. Karl Marx i Max Weber i savremena istorija /Povodom kongresa istoriara u
tudgartu/, Savremenost, sv. 10-11, Novi Sad 1958.
153. ta je civilizacija, Kultura civilizacije na tlu Vojvodine, Vojvoanska akademija nauka i umetnosti, Novi Sad 1985, 7-30.
154. Kljuni trenutak nae istoriografije /Redigovana i primedbama dopunjena
diskusija na skupu istoriara-komunista 17. decembra 1986/, Jugoslovenski
istorijski asopis, god. XXII, sv. 1-2, Beograd 1987, 175-185.
155. Kljuni zadatak nae istoriografije, Nauni skup Nacionalizam i antikomu
nizam danas, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa, 18-19, Sarajevo 1987.
156. Podrutvljeno ovjeanstvo i nesvrstanost, Nauni skup Tito i nacionalni odnosi, Institut za prouavanje nacionalnih odnosa, 20, Sarajevo 1987, 65-69.
157. Zur neumarxistischen Geschichtsauffasung, Beitrge auf Historikerkongressen Vortrge und Aufstze /Za novo marksistiko shvatanje istorije/,
Vojvoanska akademija nauka i umetnosti, knj. 5, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 5, Novi Sad 1987, 177. /knjiga/.
158. Istorija i drutvo, Saoptenja sa Okruglog stola odranog 17. i 18. decembra
1985. godine u Beogradu, pod nazivom Metodologija savremene istorije.
Posebna izdanja Instituta za savremenu istoriju, Beograd 1987, 14-19.
159. O angaovanosti istorijske nauke, Saoptenja sa Okruglog stola odranog
17. i 18. decembra 1985. godine u Beogradu, Posebna izdanja Instituta za
savremenu istoriju, Beograd 1987.
160. Na zastarelim stranputicama, Prvi deo, Takozvana strukturalna istorija,
Jugoslovenski istorijski asopis, god. XXIII, sv. 1-2, Beograd 1988, 163-175.
161. Osnovno pitanje filozofije istorije, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu,
XXV/27 (1991) Wien, in Juni 1994, 183-188. Saoptenje dato na naunom
skupu odranom 5. 6. 1991. godine na temu Kultura, filozofija i moderni
individualitet u organizaciji Tribine Instituta za istoriju u Sarajevu.
162. Et respice finem. Civilizacija na raskrsnici izmeu smaka svijeta i novog
svjetskog poretka, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, XXV, 27 (1991),
Wien, in Juni 1994, 189-201. Predavanje odrano 14. 3. 1991. godine u Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci BiH u organizaciji Tribine Instituta za
istoriju u Sarajevu.

229

d/ Saradnja u enciklopedijama
163. Carigradski arhiv, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Za-

greb 1956, 326-327.

164. Danak u krvi, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Zagreb

1956, 656-657.

165. Defter, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Zagreb 1956, 678-679.

166. Avala, Vojna enciklopedija 1, Vojnoistorijski institut, Beograd 1958, 402-403.
167. Brki Pavle, Vojna enciklopedija 1, Vojnoistorijski institut, Beograd 1958, 471.
168. Dobrun, Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 34-35.
169. Filurdije, Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod 1958, 339.
170. Gradovi pod turskom vlau do poetka XIX stoljea, Enciklopedija Jugosla-

vije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 544-547.

171. Osmansko feudalno ureenje (timarski sistem) u jugoslovenskim zemljama,

Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 312-315.

172. Banjaluka, Encyclopdie de lIslam, Tome I /A-B/, E. J. Brill G. P. Mai-

sonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1048-1049.

173. Belgrade (Beograd), Encyclopdie de lIslam, Tome I /A-B/, E. J. Brill G. P.

Maisonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1197-1200.

174. Bosna/Bosnie et Herzgovina/, Encyclopdie de lIslam, Tome I, /A-B/, J. Brill

G. P. Maisonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1299-1314.

175. Dabi, Ali Fehmi, Encyclopdie de lIslam, Tome II /C-G/, E. J. Brill G. P.

Maisonneuve et Larose. Leyde-Paris 1965, 698-699.

176. Aga, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb 1980, 30.

177. Ahdnama, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksiko-

grafski zavod, Zagreb 1980, 43.

178. Antoni, Zdravko, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski

leksikografski zavod, Zagreb 1980, 196.

179. Arhivi strani. Turski arhiv, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugo-

slovenski leksikografski zavod, Zagreb 1980, 291-293.

180. Babi Anto, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1980, 392.
181. Babi Nikola, Enciklopedija Jugoslavije, Tom 1 /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1980, 395.
182. Beg, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski
zavod, Zagreb 1980, 539.
183. Begluk, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1980, 540.
184. Besarovi Risto, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski
leksikografski zavod, Zagreb 1980, 612.
185. Bogievi Vojislav, Enciklopedija Jugoslavije, Tom II /BJE-CRN/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1982, 25.
186. Danak u krvi, Enciklopedija Jugoslavije, Tom III /CRN-DJ/, Jugoslovenski
leksikografski zavod, Zagreb 1984, 375-376.
187. Defter, Enciklopedija Jugoslavije, Tom III /CRN-DJ/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1984, 403-404.
230

188. Feudalizam

u jugoslavenskim zemljama (jugoslovenskim) zemljama:

Osmansko feudalno ureenje (timarski sistem), Enciklopedija Jugoslavije,
Tom IV /E-HRV/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1986, 133-137.
189. Gradovi pod turskom upravom do poetka XIX stoljea, Enciklopedija Jugoslavije, Tom IV /E-HRV/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1986,
521-525.
190. Bosna-Hersek, u: Trkiye Diyanet Vakf Islam Ansiklopedisi, knj. 6, Beir
Aa Camii-Cfer Paa Tekkesi, stanbul 1992, 297-305.

DISKUSIJE NA KONGRESIMA,
NAUNIM SKUPOVIMA I KONFERENCIJAMA
191. Stanje arhiva u NR BiH (Referati republikih predstavnika na sastanku Glav-

nog odbora Arhivskog savjeta 20. i 21. novembra 1950. god.

O stanju i problemima arhivske slube republika, Arhivist, god. I, sv.1, Beograd 1951, 42-43.
192. Diskusija na kongresu orijentalista u Carigradu /1951/ o referatu N. Beldiceanu: Les valachica dans un Quanuname du Sultan Selim I, Proceedings of
the Twenty Second Congress of Orientalists, held in Istanbul 1951, Istanbul
1953, I, 173.
193. Diskusija o Istoriji naroda Jugoslavije, Prva knjiga, Nova misao I, br. 11,
Beograd 1953, 764-765. Diskusija voena u Debatnom klubu asopisa Nova
misao u Beogradu 17. X 1973.
194. Neke tekoe u ispitivanju istorije Bosne i Hercegovine, Pregled, br. 2, Sarajevo 1953, 86-89. Diskusija o problemima izuavanja istorije BiH voena u
asopisu Pregled.
195. O jednom zakonu i njegovoj primeni, Nova misao I, br. 2, Beograd 1953, 255-259.
196. Istorijski znaaj Prvog srpskog ustanka, Pregled, god. VI, knj. 1, br. 3, Sarajevo 1954, 177-185. Predavanje odrano u ANUBiH 24. II 1954. godine.
197. Diskusija na kongresu istoriara u Rimu 1955. godine o referatu A. S. Sidorova o razvitku sovjetske istoriografije, Atii del X congresso internationale,
Roma 1955, 116-117.
198. Pripreme naih istoriara za kongres u tokholmu, Pregled, god. XII, knj.
1, br. 1-2, Sarajevo 1960, 101-102. XI meunarodni kongres u tokholmu
odran 1960. godine.
199. Diskusija na kongresu istoriara u tokholmu /1960/ o referatu E. Rothakera, Die Wirkung der Geschichtsphilosophie auf Geschichtswissenchaften,
Actes du congrs, 30-31.
200. Odgovor diskutantima o referatu E. M. ukova, V. Huse i B. ureva o periodizaciji svjetske istorije na kongresu u tokholmu, Actes du congrs, 67.
201. Diskusija na kongresu u tokholmu o referatu S. Altundaga, Actes du congrs, 123.
202. Diskusija na kongresu u tokholmu o referatu O. L. Barkana, Le regime feodal et lEmpire Ottoman, Acts du congres, 181-182.
203. Diskusija na Simpozijumu o srednjovjekovnom katunu odranom 24. i 25.
novembra 1961. godine, Nauno drutvo SR BiH, Posebna izdanja, knj. II,
Odjeljenje istorijsko-filozofskih nauka, knj. 1, Sarajevo 1963, 14, 15, 17, 169.
231

204. Diskusija i (temi) teorija partije, Pregled, god. XVI (LIV), knj. 1, br. 6, Sara-

jevo 1964, 620-626.

205. Diskusija na temu: Problem jugoslovenske istorijske nauke, Jugoslovenski

istorijski asopis III, 3/1964, 57-61. Sastanak istoriara organizirala Komisija za ideoloki rad CK SKJ 25. IV. 1964. godine.
206. Potreba sagledavanja kompleksnosti komunistikog pokreta, Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta I, br. 1, Sarajevo 1965, 329-332. Diskusija o
referatu N. Babia Pregled istorije SKJ odranog 26-27. II 1964. godine u
organizaciji Drutva istoriara BiH i Instituta za prouavanje istorije radnikog pokreta u Sarajevu.
207. Novi putevi nauke (Prilog diskusiji o Akademiji nauka Bosne i Hercegovine),
Osloboenje XII, br. 6438, 8. maja 1966, 6.
208. Diskusija na naunom skupu Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine, Prilozi Instituta za istoriju radnikog pokreta IV, br. 4, Sarajevo
1968, 565-567. Nauni skup odran 18-20. novembra 1968. godine povodom
25.godinjice Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a.
209. Diskusija na prvom balkanolokom kongresu odranom od 26. VIII do 1. IX
1966. godine u Sofiji, na referat E. Wernera Yrken und Walachen, Actes
du premier congr

s international des

tudes balkaniques et Sud-Est Europennes, III, Sofija 1969, 615.

210. Diskusija na Prvom balkanolokom kongresu na referat B. Cvetkove Qulques problmes du feudalisme ottoman a lpoque du XVIe au XVIIIe siecle,
Actes du Premier congrs internationale des tudes balkaniquqe etc. III,
Sofija 1969, 727-728.
211. Diskusija na referat N. Klai O kritici izvora kao naunoj disciplini, Radio
Beograd, Trei program, II, br. 2, Beograd 1970, 217-219.
212. Odgovor na diskusiju o referatu B. ureva Istorizam i evolucionizam u
istoriji, radio Beograd, Trei program, II, br. 2, Beograd 1970, 223-224.
213. Diskusija na referat . Popova Dvije teorije monade u savremenoj evropskoj
istoriografiji, Radio Beograd, Trei program, II, br. 2, Beograd 1970, 231.
214. Diskusija na referat A Mitrovia Istoriografija kao nauka, Radio Beograd,
Trei program, II, br. 2, Beograd 1970, 259.
215. Diskusija na referat R. Samardia Razvitak istoriografije i druge oblasti
naunog djelovanja, Radio Beograd, Trei program, II, br. 2, Beograd 1970,
274-275.
216. Uvodna rije i diskusija na referat Z. Vidakovia Drutvena osnova samoupravljanja, Nauni skup Radnika klasa i KPJ u borbi za socijalizam u
Bosni i Hercegovini, odran 6-7. XI 1969. godine u Sarajevu, Posebna izdanja ANUBiH, knj. XIII, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 3, Sarajevo 1970,
9-10, 237-238.
217. Uvodno izlaganje na Sveanom skupu povodom predaje diplome poasnog
lana Josipu Brozu Titu, 30. novembra 1969. godine, Izbor Josipa Broza Tita
za poasnog lana Akademije, ANUBiH, Sarajevo 1970, 17-22.
218. Povodom Prvog kongresa za istoriju zdravstvene culture Jugoslavije, Acta
historica medicinae, pharmaciae, veterinae, Societas Yugoslavica historiae,
medicinae, pharmaciae, veterinae, anno X, 2, MCMLXX, 5-7. Uvodna rije
na otvaranju Prvog kongresa medicinara odranog u Sarajevu 1-3. X 1970.
232

219. Diskusija u redakciji Pregleda o temi Aktuelnost Marksove misli, povodom

ponovljenog izdanja P. Vranicki Historija marksizma, Pregled, LXII, br. 1,

Sarajevo 1972, 58-61, 85-86.
220. Pozdravna rije i diskusija na naunom skupu 1941. u istoriji naroda Bosne
i Hercegovine, Nauni skup u organizaciji Instituta za istoriju radnikog
pokreta u Sarajevu, Svjetlost, Sarajevo 1973, 5-7, 642, 712-713.
221. Diskusija na temu Radnika klasa u samoupravnom socijalistikom
drutvu, Opredjeljenja, II, 3-4, Sarajevo 1974, 141-145.
222. Diskusija na temu Akciono jedinstvo Mlade Bosne protiv austro-ugarske okupacije, okrugli sto u organizaciji Instituta za istoriju u Sarajevu i
asopisa Pregled, Pregled LXIV, 7-8, Sarajevo 1974, 803-805.
223. Diskusija na temu Savremeni marksizam geneza, struktura, problemi,
na savjetovanju u organizaciji Marksistikog studijskog centra CK SKBiH,
Sarajevo 1975, 279-281, 292-293.
224. Uvodno izlaganje na savjetovanju istoriara na temu Problemi etnikog razvitka Bosne i Hercegovine, odranog 1975. godine u Sarajevu pod nazivom
Neke opte napomene o problemu etnikog razvitka u istoriji naroda Bosne
i Hercegovine, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god. XI-XII, br. 1112, Sarajevo 1975-76, 261-266.
225. Jezik i otadbina u odreivanju prirodno-etnikih oblika, diskusija na savjetovanju na temu Problemi etnikog razvitka u Bosni i Hercegovini, Prilozi
Instituta za istoriju, god. XI-XII, br. 11-12, Sarajevo 1975-1976, 271.
226. O nekim istorijsko-etnikim problemima u obradi turskog perioda, diskusija na
savjetovanju na temu Problemi etnikog razvitka u Bosni Hercegovini, Prilozi Instituta za istoriju, god. XI-XII, br. 11-12, Sarajevo 1975-1976, 283-287.
227. Vrhunska narodna kultura u XIX vijeku, diskusija na savjetovanju na temu
Problemi etnikog razvitka u Bosni i Hercegovini, Prilozi Instituta za istoriju, god. XI-XII, br. 11-12, Sarajevo 1976, 320.
228. Diskusija na Sveanoj sjednici i naunom skupu povodom 25. godinjice osnivanja Naunog drutva i 10. godinjice rada ANUBiH, Posebna izdanja
ANUBiH, XXXIII, Sarajevo 1977, 132.
229. Prilog diskusiji o osmanskom drutvenom poretku, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god. XIII, br. 13, Sarajevo 1977, 63-72. Diskusija je voena
na savjetovanju saradnika na izradi Istorije naroda Bosne i Hercegovine.
230. Dolazak Josipa Broza Tita na elo Partije 1937. i Titovo NE 1948. godine,
Predavanje odrano na sveanoj sjednici Filozofskog fakulteta u Sarajevu
23. maja 1977. godine, Prilozi Instituta za istoriju, god. XIII, br. 13, Sarajevo
1977, 11-16.
231. Inteligencija i radnika klasa, diskusija na referat A. Tanovia Intelektualci i radnika klasa, Dijalog, 5, Sarajevo 1978, 83-86.
232. Poloaj i uloga Akademije nauka i umjetnosti u naem socijalistikom samoupravnom drutvu, diskusija odrana na Savjetovanju u ANUBiH, Posebna
izdanja ANUBiH, knj. XLV, Sarajevo 1979, 69.
233. Uloga akademije nauka i umetnosti, povodom osnivanja Vojvoanske akademije nauka i umetnosti, Dnevnik, 17. VI 1979, XXXVIII, br. 11718, Novi Sad
1979, 13.
233

234. Diskusija na savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine /1945-1982/,

Posebna izdanja ANUBiH knj. LXV, Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 12,
Sarajevo 1983, 124-126.
235. Ruvarac danas (Predavanje odrano 21.decembra 1982.godine na skupu posveenom sto i pedeset godina od roenja Ilariona Ruvarca), Letopis Matice
srpske god. 159, knj. 431, sv. 6, Novi Sad 1983, 980-991.
236. Diskusija na Okruglom stolu odranom 17. i 18. decembra 1985.godine na
temu Metodologija savremene istorije, Posebna izdanja Instituta za savremenu istoriju, Beograd 1987, 133-134.
237. Pas svakoji svoje breme nosi. Proiren i redigovan tekst diskusije na naunom skupu Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i
promjene u naoj zemlji odranog 26-27. oktobra 1990. u Sarajevu, Institut
za istoriju, Sarajevo 1990, 621-631.
238. Uee na naunom skupu Proglaenje Bosne kraljevstvom i znaaj tog dogaaja. Nauni skup posveen 600-godinjici smrti kralja Tvrtka I Kotromania organizovan u okviru Instituta za istoriju u Sarajevu 08.02.1992.

RAD NA PUBLIKOVANJU ISTORIJSKIH IZVORA

239. Jo neto o Carigradskom arhivu, Jugoslovenski istorijski asopis, V, 1-2,

Beograd 1939, 355-358.

240. Poeka kanun-nama iz 1545. godine, Glasnik Dravnog muzeja u Sarajevu,

I, /1946/, 129-138

241. Turski arhiv, Izvjetaj o radu Zemaljskog muzeja, Glasnik Zemaljskog mu-

zeja, Nova serija, II /1948/, 277-278.

242. Kanun-nama Bosanskog sandaka iz 1530, Glasnik Zemaljskog muzeja u

Sarajevu, Nova serija, sv. III, Sarajevo 1948, 189-200.

243. Potreba uvanja orijentalnog arhiva i rukopisnog materijala, Osloboenje

VI/847, 13. 07. 1949, (4).

244. Sremska kanun-nama iz 1588/89. godine, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sa-

rajevu, Nova serija, sv. IV-V, Sarajevo 1950, 269-283 i 2 str. faksimila.

245. Kanun-nama za Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki sandak iz 1539. god,

Istorijsko- pravni zbornik II, sv. 3-4, Sarajevo 1950, 229-240.

246. Primedbe uz moja izdanja turskih kanun-nama, Prilozi za orijentalnu filolo-

giju, I/1950, Sarajevo 1950, 151-156.

247. Defteri za Crnogorski sandak iz vremena Skender-bega Crnojevia, Prilozi

za orijentalnu filologiju, I /1950, Sarajevo 1950, 7-22; II/1951-1952, Sarajevo

1952, 39-56; III-IV/1952-1953, Sarajevo 1953, 349-401.
248. Stanje arhiva u NR Bosni i Hercegovini, Arhivist, I, sv. 1, Beograd 1951, 42-43.
249. Kako treba zapoeti rad u Carigradskom arhivu, Arhivist, II, sv. 1, Beograd
1952, 13-23.
250. Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovaki, Zvorniki, Crnogorski i
Skadarski sandak, Monumenta Turcica, I /MTHSMI/, Zakonski spomenici,
1, Sarajevo 1957, (Predgovor), 5-6.
234

251. Kanun-nama za Bosanski sandak iz 1530. godine, Monumenta Turcica, I,

Zakonski spomenici, sv. 1, Sarajevo, 34-47.

252. Kanun-nama za Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki sandak iz 1539. godi-

ne, Monumenta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 48-58.

253. Odredbe o nekim brdskim i malisorskim plemenima iz 1497. godine, Monu-

menta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 153-155.

254. Crnogorska kanun-nama iz deftera iz 1523. godine, Monumenta Turcica, I,

Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 156-168.

255. Kanun-nama za Crnu Goru iz deftera od 1529-1536. godine, Monumenta

Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 169-172.

256. Kanun-nama za Crnu Goru iz Dukadjinskog deftera iz 1570. godine, Monu-

menta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 173-177.

257. O izdanju turskih izvora o Srpskoj revoluciji /Povodom kritike Vl.

Stojanevia/, Arhivist, VII, sv. 3-4, Beograd 1957, 125-129; Arhivist, VII,
sv. 1-2, Beograd 1958, 93-98.
258. Prace Instytutu Orientalistycznego w Sarajewie nad gromadzeniem opracowaniem i publikacia zrodel tureckich do dziejw narodw Jugoslawii, Przeglad Orientakistyczny, Warszawa, 3 (27), 1958, 255-264. Referat na Prvoj
konferenciji o izdavanju istonih izvora za istoriju istone Evrope odranoj
15-18. X 1957. godine u Varavi.
259. Jugoslovenske zemlje pod turskom vlau /do kraja XVIII stoljea/, Izabrani
izvori, zbirka Na izvorima historije, 15, kolska knjiga, Zagreb 1962, 221.
i 10. str. priloga. (Zajedno sa M. Vasiem)
260. Dva deftera iz vremena Skender-bega Crnojevia, Prva sveska, Posebna izdanja ANUBiH knj. IX, sv. 1, Odjeljenje drutvenih nauka knj. 2, sv. 1, Sarajevo 1968, 110, /knjiga/.
261. Podaci o Drobnjacima u defteru za Hercegovaki sandak iz 1477, Istorijski
zapisi, knj. XXIX, sv. 1-2, Titograd 1972, 149-159.
262. Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevia, Druga sveska,
Posebna izdanja ANUBiH, knj. IX, sv. 2, Odjeljenje drutvenih nauka knj. 2,
sv. 2, Sarajevo 1973, 198, /knjiga/.
263. Opirni defter Segedinskog sandaka, Istorijski institut Beograd, Meovita
graa, knj. XVII-XVIII, Beograd 1988, 7-57. i 22. str. faksimila (zajedno sa
Olgom Zirojevi).

KRITIKE, PRIKAZI I OSVRTI

264. Prvi put u istoriji naih naroda nauna istina i prosvjetna prilika ne idu u

raskorak, Osloboenje, IV/45, 13. 10. 1946, (6).

265. ta uiniti da muzej postane instrument u prosvjeivanju naroda, Osloboe-

nje, IV/47, 03. 11. 1946, (4).

266. Povodom jednog predavanja, Osloboenje, VI/371, 04. 01. 1948 (4-5). (Odgo-

vor Nedeljkovi Branislav, Povodom prikaza jednog predavanja, Osloboenje, VI/378, 12. 01. 1948 (4-5)
267. Vl. Gordlevski, Gosudarstvo Seldukidov Maloj Azii, izdanje Akademije nauka SSSR, Moskva-Leningrad 1941, 80, 198; Istorijski asopis, 1, sv.
1-2/1948, Beograd 1949, 277-279.
235

268. A. F. Miller, Mustafa-paa Bajraktar, izdanje Akademije nauka SSSR, Mo-

skva-Leningrad 1947, 80, 507. i kritiki prikaz V. Luckog, Voprosy istorii II,
1948, 146-152; Istorijski asopis 1, br. 1-2/1948, Sarajevo 1949, 279-287.
269. A. S. Tveritinova, Vosstanie Kara Yazidi Deli Hasana v Turcii, izdanje
Akademije nauka SSSR, Moskva Leningrad 1946, 80, 86; Istorijski glasnik
2, Beograd 1949, 91-94.
270. Povodom osnivanja Orijentalnog instituta u Sarajevu, Odjek, IV/3, Sarajevo
1950, 5-6.
271. Uz prvi broj (povodom objavljivanja prvog broja POF-a), Prilozi za orijentalnu filologiju, I/1950, Sarajevo 1950, 5-6.
272. G. Elezovi, Selenikli Mustafa efendija i njegova istorija, Glas SAN, CXCIII,
Odjeljenje drutvenih nauka, 96, Beograd 1949, 73-103; Prilozi za orijentalnu filologiju, I/1950, Sarajevo 1950, 180-182.
273. Odgovor Glii Elezoviu na kritiku izdanja Sremske kanun-name, Istorijski
glasnik, 3-4, Beograd 1951, 131-135.
274. Glia Elezovi, Iz carigradskih turskih arhiva, Mhimme defteri, Zbornik za
istonjaku istorijsku i knjevnu grau, knj. II,

Istorijski institut SAN, Beograd 1951; Prilozi za orijentalnu filologiju, II/1952, Sarajevo 1952, 321-326.
275. Povodom diskusije oko naunih ustanova, Pregled, god. I, br. 2, Sarajevo
1953, 154-156.
276. Neke tekoe u ispitivanju istorije Bosne i Hercegovine, Pregled, god. I, br. 2,
Sarajevo 1953, 86-89.
277. Osvrt na anketu o problemima izuavanja istorije Bosne i Hercegovine, Pregled, br. 6, Sarajevo 1953, 467-468.
278. Srpska akademija nauka i istoriografija, Nova misao, 1, sv. 10, 636-641; sv.
11, 797-802, sv. 12, 933-942, Beograd 1953.
279. Odgovor Glii Elezoviu, Godinjak Istorijskog drutva BiH, VI, Sarajevo
1954, 324-326. Odgovor Glii Elezoviu na prikaz knjige Turska vlast u
Crnoj Gori u XVI i XVII veku objavljen u asopisu Istorijski zapisi, VII, X,
I, 1954, 256, 282.
280. Povodom odgovora Olega Mandia, Pregled /Sarajevo/, god. VI, knj. 2, br.
11-12, Sarajevo 1954, 343 347.
281. Posoje fine nijanse... (Povodom lanka Arifa Tanovia o odnosu istorijskog
materijalizma i sociologije), Osloboenje, XII/2495, 03. 10. 1954, (7).
282. Evlija elebija, Putopis sv. 1, Sarajevo 1954; Pregled, god. VII, knj. 2, br.
7-8, Sarajevo 1955, 72-74.
283. Dva priloga istoriji Crne Gore (Neke kritike primedbe povodom knjige Gl.
Stanojevia Crna Gora u doba vladike Danila, Istorijski glasnik, 3-4, Beograd 1956, 36-54.
284. Sultanische Urkunden zur Geschichte der osmanischen Wirtschaft und
Staatsverwaltung am Ausgang der Herrschaft Mehmeds II, des Eroberes, I
Teil: Das Qnun-name-i sultni-ber mudscheb-i rf-i osmn (Handschrift
ancien fonds turc 39 der Biblioteque Nationale zu Paris), engeleitet und herausgegeben von Franz Babinger, M

nchen 1956. (S

dosteurop

ische Arbeiten 49). Knun-nme-i sultn ber muceb-i rf-i osmn II. Mehmed ve II.
Bayazid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler Metnibir giris ve 38.
236

tipkibasimla yayinlayan, Dr Robert Anhegger Dr. Halil Inalick Ankara

1956. (T

rk Tarih Kurumu Yayinlarindan XI.seri no. 5), Prilozi za orijentalnu filologiju, VI-VII/1956, Sarajevo 1958, 318-320.
285. O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII veku (osvrt na kritiku
mojih radova), Istorijski zapisi, god. XII/XVI, Titograd 1959, 193-218.
286. Odgovor na kritiku, Godinjak Drutva istoriara BiH, XI/1960, Sarajevo
1961, 297-312. Odgovor l. Stanojeviu na prikaz druge knjige Istorije naroda Jugoslavije, objavljen u Istorijskom glasniku 1-2, Beograd 1960.
287. Hazim abanovi, Bosanski paaluk postanak i upravna podjela, Nauno
drutvo NR BiH, Djela, knj. 10, Sarajevo 1959, 271; Prilozi za orijentalnu
filologiju, X-XI/ 1960-1961, Sarajevo 1961, 303-306.
288. Dr. Kosta Grubai, Boidar Kneevi monografija o znamenitom srpskom
filozofu istorije, Veselin Maslea, Sarajevo 1962, 205; Jugoslovenski istorijski asopis, I, 1 (1962), 83-86.
289. Nagrada za ivotno djelo dr Viktora Novaka, Jugoslovenski istorijski asopis,
III, 3/1964, 109-110.
290. Dr. Hazim abanovi, Turski izvori za istoriju Beograda, knj. I, sv. 1, Katastarski popis Beograda i okoline 1476-1566, izd. Istorijskog arhiva Beograda, Beograd 1964. (XII, 662 + 8 tabli faksimila; Godinjak Drutva istoriara
BiH, XIV/1963, Sarajevo 1964, 275-288.
291. Nekoliko rijei o injenicama (Odgovor Gl. Stanojeviu), Godinjak Drutva
istoriara BiH, XIV/1963, Sarajevo 1964, 269-275.
292. Kongres istoriara u Beu, Pregled god. XVII (LV), knj. II, br. 10, Sarajevo
1965, 332-342. Osvrt na rad XII meunarodnog kongresa u Beu odranog
od 29. VIII do 5. IX 1965. godine
293. Nicoara Beldiceanu, Les Actes des premiers sultans conservs dans les manuscrits turcs de le Bibliotheque Nationale a Paris II, Reglements miniers
1390-1512, Ecole pratique des Hautes Etudes VIe section, Documents et recherches sur lconomie des pays byzantins, islamiques et slaves et leurs
relations commerciales au Moyen Ages, sous la direction de Paul Lemerle,
VII, Paris-La Haye 1964, 422; Jugoslovenski istorijski asopis, IV, 3 (1965),
106 111.
294. Neke tendencije u naoj istoriografiji, Odjek, XX, br. 4, Sarajevo 1967, 3, 4,
14. (Izvod iz govora odranog 15. decembra 1966.godine, na savjetovanju
istoriara BiH).
295. Autonomija univerziteta u samoupravljakom drutvu, Pregled, br. 9, Sarajevo 1969, 236 238.
296. Integrisanje drutvenih djelatnosti, Osloboenje, 27/7832, 21. 03. 1970, 6.
297. O dosadanjem radu na izradi istorije naroda Bosne i Hercegovine, Prosvjetni list (Sarajevo), XIX, br. 360 (15. VI 1970.), 3 (Skraeno predavanje odrano na skuptini Drutva istoriara BiH u Trebinju 16. V 1970. g.)
298. Doprinos Mihaila Dinia prouavanju istorije rudarstva u naoj zemlji, Posebna izdanja SANU, CDXLI, Beograd 1971, 15-20. (Spomenica posveena
akademiku Mihailu Diniu).
299. Samoupravljanje u oblasti naune djelatnosti, Pregled, br. 5, Sarajevo 1971,
517-520. (Govor odran na drugom kongresu samoupravljaa).
237

300. Oblast Brankovia Opirni katastarski popis iz 1455. godine priredili

Hamid Hadibegi, Adem Handi i Eref Kovaevi, Monumenta Turcica,

II, Defteri, knj. 2, Sarajevo 1972, sv. 1 (XXIII, 378. i jedna karta), sv. 2. (XIV,
237. i jedna karta); Godinjak Drutva istoriara BiH, XIX/1970-1971, Sarajevo 1973, 293-299.
301. Dr. Hazim abanovi, Knjievnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima
Bibliografija, redigovao i za tampu priredio Ahmed Alii, Biblioteka Kulturno nasljee, Svjetlost, Sarajevo 1973, 716; Godinjak Drutva istoriara
BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 231-236.
302. Smail Bali, Kultura Bonjaka, Wien 1973, 247. i XIII tabli; Godinjak
Drutva istoriara BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 236-241.
303. Doba turske vlasti u Istoriji Beograda, Istorija Beograda, Prva knjiga izd.
Prosvete (urednik akademik Vasa ubrilovi), Beograd 1974; Godinjak
Drutva istoriara BiH, XXI-XXVII, Sarajevo 1976, 293-298.
304. Titula piskopos u popisu mitropolija i episkopija Peke patrijarije iz sredine XVII veka i pitanje postojanja samostalne srpske crkve pre 1557. godine,
Godinjak Drutva istoriara Vojvodine, Novi Sad 1982, 179-194. Kritiki
osvrt: Radmila Trikovi, Srpska crkva sredinom XVII veka, GLAS SANU,
CCCXX, Odjeljenje istorijskih nauka, knj. 2, Beograd 1980, 61-164.
305. Nakon etvrt stoljea (Kritiki osvrt na Savjetovanje o istoriografiji Bosne i
Hercegovine 1945-1982, Opredjeljenja, br. 2, god. XV, Sarajevo 1984, 5-20.
306. Nekoliko ideja povodom jubileja, Jubilej Partizanske uiteljske kole u Mikovcima, Pedagoka stvarnost, br. 9, Novi Sad 1984, 707-712.
307. Povodom izdanja deftera za Hercegovaki sandak iz 1477. godine (Ahmed
S. Alii, Poimenini popis sandaka Vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut, Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia,
Tomus sexus, ser. II, Defteri, knj. 3, Sarajevo 1985, str. I-X, I-XI, 658. plus 4
nepaginirane table), Godinjak Drutva istoriara BiH, god. XXXVIII, Sarajevo 1987, 113-127.
308. Povodom izdanja Branievskog deftera iz 1467/1468 (Momilo Stojakovi,
Branievski defter poimenini popis pokrajine Branievo iz 1467. godine
izd. Istorijski institut, Zbornik za istonjaku i knjievnu grau, knj. 3, Beograd 1987), Jugoslovenski istorijski asopis, god. XXIII, 3-4, Beograd 1988,
183-195.
309. O tobonjoj Arhiepiskopiji Ostro Brdo (Radmila Trikovi, Srpska crkva
sredinom XVII veka, Glas SANU, CCCXX, Odjeljenje istorijskih nauka, knj.
2, Beograd 1980, 61-164); Prilozi Instituta za istoriju, god. XXIII, br. 24,
Sarajevo 1988, 285-292.
Vesna Mueta-Aeri

238

Lista autora
Aleksandar Antonov
gl. as. Sofijski univerzitet Sv. Kliment Ohridski, Sofija; aaleksbg@yahoo.com
dr. Safet Bandovi
Institut za istoriju u Sarajevu; bandzovic@bih.net.ba
dr. Dritan Egro
Institut za istoriju, Tirana; dritanegro@hotmail.com
akademik Muhamed Filipovi
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, mfilipovic@anubih.ba
Nenad Filipovi
Princeton University, Princeton; nenadf@princeton.edu
dr. Lejla Gazi
Orijentalni institut u Sarajevu; lejlagazic@gmail.com
prof. emeritus Lamija Hadiosmanovi
Filozofski fakultet, Sarajevo
dr. Aladin Husi
Orijentalni institut u Sarajevu; husica@yahoo.com
akademik Devad Juzbai
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine; juzbasic@anubih.ba
prof. dr. Ema Miljkovi
Filozofski fakultet, Ni; emamiljkovic@yahoo.com
prof. dr. Nenad Moaanin
Filozofski fakultet, Zagreb; nenad.moacanin@zg.t-com.hr
dr. Dino Mujadevi
Hrvatski institut za povijest Podrunica za Slavoniju, Srijem i Baranju,
Slavonski Brod; dinomujadzevic@yahoo.com
prof. dr. Vesna Mueta-Aeri
Filozofski fakultet u Sarajevu; vesna.museta-asceric@ff.unsa.ba
prof. dr. Enes Pelidija
Filozofski fakultet u Sarajevu; enes.pelidija@ff.unsa.ba
mr. Adnan Pepi
Istorijski institut Crne Gore, Podgorica; adpepic@yahoo.com
akademik Vladimir Premec
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine: vpremec@gmail.com
mr. Ramiza Smaji
Institut za istoriju u Sarajevu; ramizas@hotmail.com
doc. dr. Adnan Velagi
Fakultet humanistikih nauka, Mostar; adnan.velagic@unmo.ba
dr. Olga Zirojevi
Beograd; olgazirojevic@eunet.rs
dr. Behija Zlatar
Orijentalni institut u Sarajevu; ois@bih.net.ba
239

Sekretar redakcije
Mr. Fahd Kasumovi
Lektorica
Zenaida Karavdi
Prijevod na njemaki jezik
Doc. dr. Vahidin Preljevi
Tehnika urednica
Ruica Riorovi
Tehnika sekretarica
Melisa Fori
DTP
Narcis Pozderac
Tira
300
tampa
Bemust, Sarajevo
CIP Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
378.12:929 urev B. (063) (082)
929 urev B. (063) (082)
MEUNARODNI okrugli sto, Nauno djelo akademika
Branislava ureva (2009 , Sarajevo)
Zbornik radova sa Meunarodnog okruglog stola
Nauno djelo akademika Branislava ureva odranog
u Sarajevu 4. Decembra 2009. / Meunarodni okrugli
sto Nauno djelo akademika Branislava ureva ;
urednik Devad Juzbai. Sarajevo : Akademija
nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine = Academy
of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina,
2010. 239 str. : ilustr. ; 24 cm. ( Posebna
izdanja / Akademija nauka i umjetnosti Bosne
i Hercegovine ; knj. 131. Odjeljenje humanistikih
nauka ANUBiH ; knj. 39)
Upor. nasl. na spor. nasl. str. : Das
Wissenschaftliche Werk Branislav urevs. Tekst
ir. i lat. i na bos. i tur. jeziku.
Bibliografija uz pojedine radove
ISBN 978-9958-501-52-4
1.Juzbai, Devad. I . Internationalen Runden
Tisch das Wissenschaftliche Werk Branislav urevs
(2009; Sarajevo) vidi Meunarodni okrugli sto
Nauno djelo akademika Branislava ureva ( 2009 ; Sarajevo)
COBISS. BH-ID 18477062