Uvod U odredenoj fazi drustvenih odnosa, kroz koje je prosao i srpski narod, u Srednjem vijeku se narocito

razvija sakralna arhitektura, odnosno arhitektura crkvenih i manastirskih gradevina. Razvoj takve vrste
stvaralastva
a)

se

moze

primanje

objasiti

hriscanstva

sa

vise

njegov

aspekata:
jak

uticaj

b) stvaranje jacih oblika drzavih zajednica koje omogucavaju takav vid stvaralastva, koje nema cisto
utilitaristicki

karakter

c) viskovi nagomilanih materijanih sredstava, odnosno iskoriscavanje bogatstva zemlje, besplatnog radnog
seljaka

razni

vidovi

dadzbina,

koji

daju

materijalnu

osnovu

bilo

kakvom

stvaralastvu

Dakle, kao sto se vidi, sakralna arhitektura se kod Srba razvija u posebnim prilikama i iz posebnih potreba.
Naime, veliku vecinu tadasnjeg stanovnistva cinili su seljaci. Vladarski sloj je bio veoma malobrojan, pa im
je bila neophodna pomoc u drzanju naroda pod pokornoscu. Pojava hriscanstva i njegov uticaj na narod
predstavljali su odlicnu priliku za vladare. Vladari grade crkve i manastire i poklanjaju im zemljisne posjede i
seljake da ih obraduju. Na taj nacin nastaje sprega vladar - crkva koja se uspjesno odrzava duzi niz godina. Ta
arhitektura, dakle, postaje i nastaje, kada su uslovi to najvise nalagali, a ujedno i omogucavaju. Ta vrsta
stvaralastva, stvaralastvo "duse radi", traje do 1459. godine, odnosno potpunog pada Srbije pod tursku vlast.
Nakod toga, otprilike do sredine XVII vijeka, narod sa svestenstvom pokusava da odrzi gradenje crkava, u
skladu sa svojim mogucnostima. To ubrzo propada jer ponestaju svi uslovi potrebni za to. Dakle, narednih
400 godina, izgradene crkve i manastiri su jedini nosioci srpske nacionalne svijesti i identiteta.
Razvoj arhitekture i spoljni uticaji

Kao sto je vec receno, srpska arhitektura srednjeg vijeka nije

predstavljala puko kopiranje vizantijskog stila gradnje, vec jednu originalnu mjesavinu stilova i uticaja.
Prvenstveni razlog za stvaranje takve vrste stila, odnosno posudivanje najboljih tudih elemenata, lezi u
samom polozaju tadasnjih srspkih zemalja. Dobro je poznata cinjenica da se Balkan nalazi na raskrscu
puteva, i interesa, Istoka i Zapada. Samim tim najznacajniji uticaji dolaze iz pravoslavne Vizantije i
katolickog Zapada, a tu se ne smije izostaviti ni hriscanski Orijent, odnosno Jermenija, Sirija, Egipat i
dijelovi Male Azije. Ali, ipak, da ne bude zavaravanja, Vizantija daje srpskoj arhitekturi najizrazitiju crtu. Sta
je to, sto je "srpski stil", pozajmio od drugih? Kao prvi element pojavljuje se svod, odnosno kube ili kupola.
On potice iz orijentalnog stila, a zajedno sa njim stizu i dva osnovna oblika osnove gradevine:
a)
b)

izduzena,
centralna,

sa

ulazom
sa

na

jednoj

sredisnjim

strani
dijelom

oltarom
pokrivenim

na

suprotnoj
kubetom

Upravo iz toga pokrivanja prostora svodovima, taj nacin gradnje dobija posebne karakteristike. One se
ogledaju u tome da je kube najcesce centralno postavljeno, i sa strane noseno na polukupolama ili celima
poluoblicastih svodova. Kao druga karakteristika, javlja se zidanje svoda ciglom, koje se objasnjava
nedostatkom kamena, a u krajevima gdje je nastao. Vremenom se, osim cigle, pocinje ugradivati i grubo
tesani kamen, da bi to zatim postao i jedan od nacina ukrasavanja fasada, odnosno kontrast boja svijetlo tamno (kamen - cigla). Duh Orijenta ogleda se i u vrsti ukrasa, odnosno plitkom reljefu sa motivima biljaka i
zivotinja, ili eventualno cisto geometrijskih uzoraka. Koristi se i ukrasavanje fasade ciglama, koje se slazu u
raznolike sare, ali taj vid ukrasavanja stize preko Carigrada, odnosno Vizantije. Vizantija daje svoje uticaje

preko oblika gradevine, odnosno karakteristickog rasporeda gdje se kube nalazi na presjeku dva poluoblicasta
svoda. U Vizantijskoj arhitekturi je, pored kubeta i poluoblicastog svoda, cest i krstasti svod poseban po tome
sto nema dijagonalnih rebara na presjeku dvaju svodova. Vizantijske crkve su iznutra bile zivopisane
freskama, sto Srbija u potpunosti preuzima. Pored Vizantije i Orijenta, postoji i treca strana koja daje svoj
uticaj, ali je on daleko slabiji. To je, kao sto je vec receno, Zapad. Njegov uticaj dolazi od XI vijeka preko
Hrvatske i Dalmacije, sa pojavom monaskih redova. Njihov uticaj se ogleda u Raskom stilu, i to u vidu
fasada koje se bile malterisane, ili prekrivene glacanim kamenom. Takode portali i prozori su bili bogato
ukraseni romanskim reljefnim ukrasima, a krovni vijenci arkadama, poznatim kao "bogenfriz". Sa Zapada
dolazi i obicaj gradena zvonika pored crkve. To bi bilo ono, najopstije, sto je uticalo na razvoj arhitekture u
srednjevjekovnoj Srbiji. Pri tome treba napomenuti, da uticaji nisu bili nametnuti nego da su ih domaci
majstori donosili i kombinovali prema svojim shvatanjima. Tako je nastao stil prepoznatljiv po svojim
osobinama,

koji

je

donekle

uticao

Zajednicke karakteristike i podjela arhitekture

na

razvoj

susjednih

arhitektura.

U arhitekturi srednjevjekovne Srbije, kao i u svim

drugim oblastima ljudskog stvaranja, mogu se primjetiti odredene faze odnosno stepeni razvoja, ili preciznije
receno stilske grupe. Njihovo nastajanje se moze objasniti nizom drustveno-politickih i istorijskih uslova toga
vremena. Medutim, za sam pocetak, bilo bi pozeljno upoznati se sa osobinama, koje nose sve tadasnje
gradevine, odnosno crkve i manastiri, bez obzira na prisutni stil. Za sam pocetak izlaganja treba uzeti osnovu
gradevine, koja daje najznacajniju crtu istoj. Naime, postojala su dva tipa koja su bila najcesce u upotrebi, a
to

su:

a) jendobrodna gradevina, zasvedena poduznim poluoblicastim svodom, bez kubeta (manje gradevine) ili pak
sa

kubetom

(neke

najvece

zaduzbine)

b) gradevine sa osnovom u obliku upisanog krsta, kod kojih se kube nalazi na presjeku dva poluoblicasta
svoda, ali osnova nije ostavljena da cini kontura slobodnog krsta, vec je "krst" zatvoren zidovima u
pravougaonik.
Kod svih gradevina drugog tipa kube se oslanja na cetiri stuba, dok kod gradevina prvog tipa postoje dvije
varijacije:
a)

gradevina

je

dovoljno

siroka,

pa

su

stubovi

potpuno

slobodni

b) gradevina je uza, pa su stubovi priljubljeni uz bocne zidove (tzv. "sazeti" upisani krst)
Postoji jos jedna varijacija koja je zajednicka za oba tipa, a to je "trikonhos", odnosno oblik koji osim
oltarske apside (konhe), ima jos dvije istog oblika, postavljene na sjevernom i juznom kraku. Ovo su osnovni
oblici, koji su ujedno i najcesce upotrebljavani, ali nisu jedini, nego su postojale i mnogobrojne varijacije i
kombinovanja, koja za osnovu, ipak, uzimaju jedan od ova dva tipa. Sto se tice materijala koristenog u
gradnji primjenjivani su kamen i opeka. Opeke su bile drugacije od danasnjih, pljosnate i relativno tanke.
Spajane su slojevima maltera priblizne debljine, a zidovi su bili jako debeli (cak i preko jednog metra). Za
njih je karakteristicno to da su u sredisnjem dijelu bili suplji i ispunjavani lomljenim kamenom. Kao temelj,
koristio se krupni neobradeni kamen povezan negasenim krecom. Kod svih gradevina javljaju se svodovi.
Naime, ne postoji ni jedna gradevina ravne, drvene, tavanice. Luci i svodovi su najcesce izvodeni od sige

(supljikavog kamena) koji je bio najlaksi za obradu. Veoma rijetko svodovi su gradeni od opeke ili kamena.
Krovovi su stavljani preko svodova na dva nacina. Prvi je bio da se olovne ploce stavljaju nad dascanu
konstrukciju, a drugi direktno na svod. Ploce su za nosac bile pricvrscene dvostranim klinovima. Ponegdje se,
za pokrivanje koristio kamen. Kasnije, u tursko doba, pocinje se koristiti i ceramida (vrsta crijepa), zbog
svoje manje cijene i velike potraznje za olovom. Zidovi su spolja ostavljani u svome osnovnom obliku, a
veoma rijetko su bili zidani od mermera. Karakteristicno je to da oni nikad nisu bili samo pokriveni
mermerom. Unutrasnjost je uvijek, za razliku od spoljasnjosti, bila malterisana i oslikana freskama. Podovi su
bili radeni od kamenih ploca. Detalj koji se pojavljuje u svim crkvama bez obzira na velicinu i period gradnje
u jednakom obliku je ikonostas. Razvio se u vizantiji i imao je oblik niza stubica povezanih na vrstu
horizontalnom gredom. Njegova uloga je bila da pregradi oltarski od ostalog dijela crkve. Na samoj sredini se
nalazi prolaz sa dverima (vrsta vrata), dok su bocni dijelovi bili zatvoreni pluteima (ploce). Ikonostas je
ukrasen ikonama odakle i potice njegov naziv. Dvije glavne ikone nalazile su se na bocnim zidovima da bi se
kasnije one premjestile na lijevu i desnu stranu dveri gdje su se i danas zadrzale. Zvonici crkava
srednjevjekovne Srbije nemaju karakter zvonika kavni su bili gradeni na Zapadu. Stavise, manji broj crkava
je imao zvona, a ona su bila ugradivana u kule (tj. zvonike) koji nisu bili u sklopu same crkve. Zvonici se
najvise javljaju u spomenicima Raske skole, za koji je poznato da nosi najvise uticaja Zapada. Zanimljivo je
napomenuti jednu bitnu karakteristiku vezanu za estetiku crkve. Rijec je o tome da se paznja polagala jedino
na spoljasnji izgled, odnosno na utisak koji ostavlja. Unutrasnjost nije bila impresivna u tolikoj mjeri. Forma
ukrasa, koja je bila primjenjivana, bile su freske. One su predstavljale prizore iz Biblije, svece, te ktitore date
crkve. Slike su radene na svjezem malteru, odnosno "al fresco", odakle potice naziv freska. Plasticnih ukrasa
u unutrasnjosti crkve nije bilo, izuzev kod pojedinih predstavnika Raske skole.
***
Poslije iznosenja opstih osobina svih stilova tj. njihovih srodnonjti mozemo se okrenuti ka njihovoj podjeli.
Kao sto je vec receno, na stvaranje pojedinih stilova uticale su istorijske prilike, kao i trenutno pojacani
uticaji pojedinih susjeda. Samim tim stvorena je podjela na sljedece grupe s obzirom na navedene cinioce:
1. period prije Nemanjinog monumentalnog gradenja u Raskoj (spomenici na teritoriji Zete i Zahumlja)
2.

period

Nemanjine

vlasti

(XII

vijek

pa

do

kraja

XIII

vijeka)

raski

kraj

3. gradenje u XIV vijeku u vezi sa uticajem Vizantije (Kosovo i Metohija, Makedonija)

4. period knezevine i despotovine Srbije, odnosno kraj XIV i pocetak XV vijeka (moravski kraj)
5.

gradenje

pod

turcima,

od

XV

do

kraja

XVII

vijeka

Ovdje cemo se bazirati na tri perioda koja su dala najveca ostvarenja i imaju najveci znacaj. Po oblastima na
kojima

su

bila

zastupljenja

dobijaju

svoje

nazive,

to

su:

Raska skola - opste osobine

Prvo gradenje u Raskoj skoli pocinje od kraja XII vijeka, odnosno perioda vladavine velikog zupana Stefana
Nemanje. Uslovi za gradenje bili su obezbjedeni sirenjem srpske drzave od Morava na sjeveru do Jadrana na
jugu i ucvrscivanjem polozaja srpskog naroda na Balkanu. Samim tim i vladar (Nemanja) postaje dovoljno

ekonomski i politicki mocan da bi sebi mogao dozvoliti takvu vrstu investicije. Po sredisnjem dijelu tadasnje
drzave, Raskoj, stvara se i naziv ove arhitektonske grupe Raska skola. U cemu se ogledaju njegove
karakteristike? Kao prvo, u upotrebi je jednobrodna, zasvedena gradevina sa samo jednim kubetom. Sa
zapadne strane se nalazi priprata, dok se uz bokove nalaze pjevnicki transepti i paraklisi, odnosno kapelice.
Iako je jednobrodni oblik gradevine porijeklom sa Orijenta, u Srbiju je stigao iz Primorja. Taj oblik se ne
usvaja odmah, ali se vremenom kristalise i bezrezervno usvaja. Spoljasnjost je bila obradena u romanskom
stilu i to u prilicno znacajnom stepenu. Zapad se tu ogleda u sljedecim pojedinostima. Crkveni brod je bio
zasveden, ali je svod bio prekriven drvenim krovom i olovom. Iz tog razloga zapadna fasada je imala zabat sa
krovnim vijencem koji je na sredini bio izveden u vrh. Taj zabatni zid cesto je izlazio iznad krova, a sto je
cest motiv juzne Italije. Oltarske apsige su i spolja i iznutra polukruzne osnove. Kube je, medutim, spolja
cesto mnogougaono, pokriveno olovom bez ikakve podloge. Krovni vijenac je bio uglavnom vodoravan i
sastojao se od niza arkadica, sto je takode motiv dobro poznat u Italiji. Fasade su bile ravne, dok su jedini
ukras predstavljali pilastri (plitki stubovi izvuceni iz ravni zida). Vodoravih ukrasa, niti bilo kakvih podjela,
nije bilo. Zapadni zid je bio najbogatije ukrasen. Taj ukras ogledao se u vidu portala, a cesto i jednog prozora
iznad njega. Na oltarskog apsigi cesto se nalazio jedan prozor vecih dimenzija ili, ponekad, trifora. Kube se
svojim cilindricnim dijelom nikada nije direktno naslanjalo na krov, vec se na njihovom spoju nalazio ubacen
kockasti prelaz. Ponekad taj prelaz nije imao ulogu tipicnog nosaca, nego je bio zamijenjen sa cetiri zida koja
su trebala da podignu kube na sto visi nivo. Na zapadnom dijelu se uvijek nalazila priprata, ali ugradena u
cjelinu crkve. Upravo ona postaje osnovno obiljezje spomenika tog perioda po kome se najlakse prepoznaju.
Pored te integrisane priprete nalazile su se i druge, vidno odvojene od cjeline. Takvi su bili pjevnicki transepti
i zasebne kapelice paraklisi. Cesto su sve te priprete imale zajednicki krov, pa je crkva stvarala privid
trobrodne gradevine. Iz svega ovoga se primjecuje insistiranje na spoljasnjosti. Prvobitne gradevine su bile
prilicno niste, sa sirokim i niskim kubetom i relativno mnogo prostora u unutrasnjosti. Vremenom one postaju
sve vislje i vitkije, tako da silueta gradevine dobija stepenast oblik. To se narocito istice kod Sopocana i
Decana. Bitno je napomenuti da crkve svojim dimenzijama ipak zadrzavaju impozantnost i monumentalnost,
a ne teze ka dekorativnosti, kao sto ce se ispoljiti u Moravskoj skoli. Sto se tice konstruktivnih rjesenja, kao
materijal za gradenje uglavnom se koristio tesani kamen i vrlo rijetko cigla. Za ispunjavanje zidova koristio
se ugljeni kamen. U dekorativne svrhe upotrebljavan je malter obojen u zutu ili crvenu boju kojim su zidovi
bili u potpunosti prekriveni. Kod nekih predstavnika u tu svrhu je koristen uglacani mramor, ali ne kao
materijal za poplocavanje, nego kao materijal gradnje. najcesce je koristen jednobojni, mada se javlja i
upotreba vise boja koje se slazu sa ili bez nekog redosljeda. Iznad vrata i prozora javlja se arhivolta (fasadna,
dekorativna povrsina luka). Na osloncima je ona obicno uza nego u tjemenu sto potice od njene gradnje
odozdo na vise. Sami otvori vrata su pravougaoni, dok su prozori redovno odozgo izvedeni u vidu luka. Kod
bogatijih crkava vrata i prozori su ukraseni romaneskim dekorom izvedenim u bijelom kamenu. Obicno su to
elementi sa biljnim motivima lozice ili vrijeze, ali koje se nikada ne preplicu. Svi ovi detalji, a i mnogi drugi,
mogu se vidjeti na katedralama u Italiji i cesto su identicni. Na portalima Studenice, Banjske i Decana
postavljene su grupe skluptura kao odraz Zapada. Vazno je napomenuti da se ta savrsenost ne ogleda na svim
spomenicima Raske skole sto se moze protumaciti angazovanjem razlicitih majstora u njihovoj izradi,

razlicitih po svojoj uvjezbanosti i talentu. Sto se tice ukrasa u unutrasnjosti standardno su prisutne zidne slike
(freske). Njihov raspored nije uslovljen arhitektonskim rjesenjima, nego imaju svoj unaprijed odreden
raspored istovjetan za sve crkve. Sam stil slikarsta ostaje pod uticajem Vizantije. Figure su krupne, statiicne i
postavljene u isti plan. Pozadina je obicno tamno - plava, sa pojedinim zlatnim elementima, dok su pojedine
scene odvojene crvenom bojom. bitno je napomnuti da slikarstvo tada ima iskljucivo monumentalni karakter,
bez ikakvih dekorativnih elemenata. Kao jedini dekorativni element javlja se staklo u boji. Obicno su to bile
manje ploce kruznog oblika. One su bile spajane pomocugipsanih ploca ili olovnih konstrukcija, pa tada
predstavljaju razlicite mitoloske zivotinje. Sada kada su date opste osobine djela Raske skole moze se
pristupiti

izucavanju

pojedinih,

najznacajnijih

gradevina

tog

doba.

Studenica

Gradenje Studenice se prvi put pojavljuje u biografiji Stefana Nemanje napisanoj od strane Svetog Save. U
njoj se kaze: "Bilo je ovo mesto kao pusto loviste zverova. Kad je dosao u lov gospodin nas i samodrzac
Stefan Nemanja, koji je vladao ovom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovom
pustom mestu sagradi ovaj manastir." Zidanje Studenice se povezuje sa periodom Nemanjinog vrhunca moci.
Naime, nakon pobjeda nad neprijateljem i prosirenjem teritorije usledila je zelja i potreba za stvaranjem
dostojne zaduzbine. Iako je prije toga vec sagradio tri crkve, ova je trebala da ih nadmasi u svakom pogledu.
Iz tog razloga angazovao je najbolje majstore koje je mogao naci. Na taj nacin je za 13 godina (1183. - 1186.)
nastala najljepsa gradevina srpske srednjevjekovne arhitekture, koja je posluzila kao uzor za mnoge kasnije
gradevine. Zidanje ove crkve i njena daljnja sudbina mogu se u potpunosti porediti sa istorijom Srbije. Prva
faza gradnje i uoblicavanja izgleda traje do 1196. godine, kada se Stefan Nemanja zamonasuje. Po
Nemanjinom odlasku brigu o manastiru preuzima Stefan Prvovjencani. Nemanja, odnosno monah Simeon,
umire 1208. u Hilandaru i njegove mosti se vracaju u Studenicu, a nad njima Sava izmiruje bracu Stefana i
Vukana. Studenica tada postaje pod Savinim starjesinstvom politicki, kulturni i duhovni centar Srbije. Za
potrebe manastira Sava je napisao i Tipik (pravila o ponasanju) koji sa svojim uvodom, zivopisom Stefana
Nemanje, predstavlja prvo knjizevno djelo kod Srba. Dalju brigu o Studenici nastavljaju ostali srpski vladari.
Kralj Radoslav je tako 1235. godine dogradio pripratu ispred Bogorodicne crkve, a Milutin je 1314. dogradio
malu crkvu posvecenu Sv. Joakimu i Ani. To traje do 1459. godine, tj. do pada srpske drzave pod tursku vlast,
kada crkva sve cesce biva pustosena od Osmanlija. Crkva je dozivjela obnove 1569., pod rukovodstvom
majstora Longina, najznacajnijeg srpskog srednjevjekovnog slikara, i 1631. zahvaljujuci ruskoj pomoci vraca

joj se stari sjaj. Na tome se stradanja ne zavrsavaju, vec traju i kroz XVII i XVIII vijek, odnosno austrijsko turske ratove, anije bila postedena ni u II svjetskom ratu. Od 1951. godine Studenica je stalni predmet brige
konzervatorske sluzbe, pa su mnogi prvobitni detalji vraceni na svoje mjesto. Bogorodicna crkva manastira
Studenice je jednobrodna gradevina po koncepciji slicna ranijim crkvama. Na njoj se prvi put pojavljuje
priprata odvojena vratima i istovremeno ozidana. Ona je iste visine kao i oltar, a ima i zajednicku fasadu sa
crkvom. Oltar je trodjelan a apside su mu lucne. Nad sredisnjim dijelom nalazi se dvanaestostrano kube sa
relativno niskim tamburom. Kube je spolja omalterisano, tambure je ofarbano u crvenu boju, a fasade su od
mramora bijele boje. Tu je ostvarena veoma neobicna, a pri tome originalna i skladna kombinacija stilova, tj.
vizantijskog koji se ogleda u arhitektonskim rjesenjima i romanskog iz kojeg potice fasada. Kao sto je receno
fasada ima odlike romanike, a takav je i ostatak spoljasnjosti. Portali su bogato ukraseni klesanim ukrasom.
Ima ih cetiri, a najbogatije je ukrasen glavni - zapadni. Prozori su takode ukraseni i najbogatija je oltarska
trifora. U prozore su bila ugradena olovna okna, odnosno olovne konstrukcije sa ispunama od raznobojnog
stakla. Cjelokupna unutrasnjost je zivopisana i spada medu najstarije srpske likovne tvorevine. One poticu iz
vremena Stefana Prvovjencanog, tj. po nekim izvorima 1208/09. godine. Prvobitni zivopis je dijelom sacuvan
u oltaru, potkupolnom prostoru i na zapadnom zidu. Centralno mjesto u oltaru zauzima predstava Bogorodice
sa andelima kojoj je crkva i posvecena. Kasnije je majstor Longin (1569.) obnovio zivopise ne narusavajuci
stil u kome su izradeni i doslikavajuci i nove freske na praznim povrsinama. Nakon njega vrsena su i druga
doslikavanja bez umjetnickih vrijednosti, koja su skinuta u konzervatorskim radovima nakon 1956. Manastir
Studenica je i danas aktivan kao muski manastir. U njoj se cuvaju mnogi predmeti od neprocjenjive
vrijednosti, kao sto su: zlatni prsten kralja Stefana Prvovjencanog, plastanica Antonija Heraklijskog,
Triptihon iz 1750., te jos mnogi drugi. Zbog svega toga, a i ranije navedenog, UNESCO ju je upisao 1986. u
Listu

svjetske

kulturne

bastine.

Zica

Vrijeme gradnje ovog srpskog duhovnog sredista nije tacno poznato. Sigurno je jedino to da ju je osnovao
kralj Stefan Prvovjencani u XIII vijeku. Po nekim izvorima pocetak gradnje se vezuje za povratak Sv. Save iz
Sv. Gore (1208.), a zavrsena je prije Stefanovog dobijanja kraljevske krune (1217.). Nakon ostvarivanja
srpske crkvene autokefalnosti (1219.) Zica postaje srediste Srpske arhiepiskopije. Nakon toga vrsena su jos
neka arhitektonska uoblicavanja koja su zavrsena 1233. godine. Zica je imala veoma znacajnu ulogu u
srednjevjekovnoj srpskoj drzavi. Pored toga sto je bila srediste Srpske arhiepiskopije, ona je bila i srediste
politickih i svih drugih zbivanja od drzavnog znacaja. U njoj je Sv. Sava krunisao Stefana Prvovjencanog za
prvog srpskog kralja i posvetio episkope koje je postavio u novonastalim eparhijama. Kasnije su tu krunisani
nasljednici Stefana Prvovjencanog i rukopolozen je arhiepiskop Arsenije, nasljednik Sv. Save. Zica nije
izgubila svoj znacaj i ugled u narodu ni kada je crkveno srediste premjesteno u Pecku patrijarsiju. On je,
stavise, kasnije i porastao jer su u njoj boravili velikodostojnici Srpske crkve. U svom visevjekovnom

postojanju Zica je dozivjela i prezivjela brojna razaranja. Prva rusenja su se desila vec krajem XIII vijeka u
toku tatarske najezde. Manastir je ubrzo obnovljen, ali vec 1500. biva ponovo porusen u turskoj najezdi, kada
je bio i potpuno napusten. Sljedece obnove izvrsavaju se 1562., a onda tek za vrijeme Prvog srpskog ustanka
i kasnije. Na prelazu iz XIX u XX vijek desila su se jos neka unistavanja da bi crkva dobila svoj konacni
oblik izmedu 1925. i 1935. godine. U toku Drugog svjetskog rata crkva je unistena u njemackom
bombardovanju, da bi joj se 1953. vratio stari izgled i njezina originalna crvena boja. Od nekadasnje obimne
manastirske cjeline koju je sacinjavalo vise gradevina danas su ocuvane samo dvije crkve: glavna (posvecena
Sv. Spasu) i paraklisa Sv. Teodora Tirona i Teodora Stratilata. Svojom arhitekturom crkva Sv. Spasa, odnosno
Vaznesenja Gospodnjeg, spada u rasku grupu. To je jednobrodna gradevina sa sirokom polukruznom
oltarskom apsidom na istocnoj, pripratom na zapadnoj i pjevnickim prostorijama na juznoj i sjevernoj strani.
Zbog pjevnickih prostorije dobija se utisak o obliku osnove u vidu slobodnog krsta. Na presjeku tih krakova
nalazi se kube na osmostarnom tamburu. U izgledu crkve desile su se neke promjene kao sto su uklanjanje
dakonikona i praskomidije, kao i povezivanje priprate i naosa, odnosno izbacivanje vrata koja su tu postojala.
Pretpostavlja se da je to uradeno po nalogu Sv. Save za potrebe krunisanja Stefana Prvovjencanog. Za njih
dvojicu se veze i dozidavanje bocnih kapela koje su prvobitno bile namjenjene za njihovu sahranu, ali
njihova tijela tu nisu nikada lezala. U prostornim rjesenjima primjetan je uticaj Vizantije, dok jednostavni
zidovi bez plasticnih ukrasa i mirno obojeni asociraju na svetogorske manastire. Zica predstavlja posljednju
fazu u razvoju Raske skole, kod koje se romanski elementi gube u velikom stepenu i ostaju lako primjetni
jedino na spoljasnjosti kubeta i tambure. Zbog svega toga, Zica kao ni jedna druga crkva utice na gradevine
Raske skole. U slikarstvu Zice mogu se uociti tri cjeline. Prva cjelina se vezuje za vrijeme gradnje crkve i
egzistira do kraja XIII vijeka kada crkva biva unistena. Druga grupa je nastala sredinom XIII vijeka, kada su
freske iz prve grupe jos postojale, ali kao njihova dopuna, pa su podijelili njihovu sudbinu. Treca i najmlada
grupa je nastala izmedu 1309. i 1316. godine i predstavlja najvecu i umjetnicki najznacajniju cjelinu. U njoj
su obradene standardsne teme: Hristov zivot, veliki praznici, ktitori, poprsja svetitelja i sl. Ova cjelina je jako
bitna iz razloga sto su slikari postovali stari raspored i pokusali da obnove prvobitni izgled i stil. To je razlog
sto su zicke freske zadrzale monumentalnost za razliku od fresaka tog vremena. Na sva stradanja Zice dosao
je zemljotres 1987. godine koji ju je prilicno ostetio. Renovirana je 1990. i od tada egzistira u danasnjem
obliku,

mirno

nenametljivo

blizini

Kraljeva.

Mileseva

Manastir Mileseva se nalazi u dolini istoimene rijeke u okolini Prijepolja. Zaduzbina je kralja Vladislava
(1234. do 1242.), a podignut je prije njegovog krunisana. Na to upucuje freska na kojoj se on nalazi sa
modelom crkve, ali bez krune. Manastir je bio na veoma visokom rangu, tj. odmah iza Studenice. U njega su
1236. godine prenesene mosti Sv. Save, a 1377. godine Tvrtko se krunisao za kralja Srbije i Bosne i
Hercegovine. Tokom XV vijeka Mileseva je srediste Eparhije dabarske. Nakon turske okupacije Srbije 1459.
oni spaljuju manastir, a 1595. mosti Sv. Save odnose i spaljuju na Vracaru. Od tada su unistavanja veoma

cesta, ali se manastir brzo oporavlja zahvaljujuci pomoci naroda, kao i ruskih careva i rumunskih i vlaskih
knezeva. Zahvaljujuci konstantnosti postojanja i pomoci manastir je razvio bogatu kulturnu djelatnost.
Izmedu ostalog u njemu je u XVI vijeku radila stamparija, a zatim i manastirska skola. U drugoj polovini
XVI vijeka, pod patrijarhim Makarijem Sokolovicem, izvrsena je najveca obnova kada manastir dobija
danasnji izgled koji se u potpunosti kristalise u obnovi 1863. godine. Mileseva ima osnovni oblik slican
ostalim predstavnicima Raske skole. Za nju je karakteristicno to da se oltarska apsida direktno naslanja na zid
koji nosi kube sa istocne strane. Pored toga kube ne lezi na tamburu oslonjenom na glavne zidove nego je
cetverougaona osnova povucena ka vrhu krova. Na ulaznoj strani 1236. dodata je pripreta kojoj je 1863.
dodato i kube. Priprata je pravougaone osnove i prilicno velikh dimenzija. Sa strana ima dvije kapelice
veoma malih dimenzija. U novije vrijeme podignuta je zvonik - kula sa zapadne strane te manastirski konak.
Prilikom arheoloskih otkopavanja otkrivene su brojne pomocne gradevine koje datiraju iz XIII i XIV vijeka,
ali su vremenom unistene i nestale. Ukrasi u Milesevi su u potpunosti u skladu sa romanikom. Oni se
ogledaju u plasticnim detaljima uradenim u kamenu koji se nalaze na portalima vrata i prozora. Pored toga, sa
strana zapadnih vrata nalazili su se kameni lavovi koji su nastali kao i mnogi drugi plasticni detalji. Fasada je
omalterisana i ofarbana u bijelo tako da izgleda veoma mirno i dostojanstveno. Fresko - slikarstvo Mileseve
dijeli se na dvije grupe. Prva potice iz vremena kralja Vladislava (XIII vijek), dok je druga iz turskog
vremena (XVI vijek). Freske iz XIII vijeka predstavljaju najbolja ostvarenja svog vremena, i to ne samo
srpske, nego i vizantijske umjetnosti. Posebno se istice i freska Mironosice poznata kao "Milesevski beli
andeo" koja se nalazi na juznom zidu crkve. Primjetno je i to da se kompozicija fresaka ne poklapa sa
tadasnjom ustaljenom semom sto je vjerovatno uslovljeno neiskustvom majstora u oslikavanju raskih
ramova. U ocuvanju ovih fresaka znacajnu ulogu su odigrale freske iz XIV vijeka. Naime, one su bile
oslikane preko starijih (vec postojecih) i prekrile su ih u potpunosti. Kada je hram stradao u pozaru donji sloj
je ostao skoro netaknut, a gornji je vecim dijelom izgorio. Jedan dio tih novijih fresaka je sacuvan, ali nema
toliku

vrijednost

kao

one

iz

XIII

vijeka.

Srpsko-vizantijski stil - opste osobine

Sljedeci stil koji se javlja u arhitekturi Srbije i ima veoma veliki znacaj nastaje u XIV vijeku zbog tijesne
povezanosti sa Vizantijom. Samim tim njegovi predstavnici, odnosno crkve i manastiri, najprije se javljaju na
podrucju Kosova i Metohije i Makedonije. Razvoj srpsko - vizanitjskog stila moze se objasniti istorijskim
prilikama. Naime, granice srpske drzave nisu prelazile Lipljan (Kosovo) sve do vremena Stefana
Prvovencanog koji je prikljucio Prizren (oko 1221. godine). Kasnije Milutin prosiruje drzavu koja tada
obuhvata Makedoniju do Skoplja da bi se za vrijeme Dusana (1334. - 1349.) Srbija prosirila na citavu
Makedoniju i "grcke zemlje". Na prostorima na kojima je ustanovljena srpska vlast ostale su mnoge
gradevine iz vremena Vizantije. Upravo iz tih uzora, naravno sa mnogo varijacija i graditeljske slobode,
nastaje i ovaj stil. On traje sve do dolaska turaka na prostore juzno od Sare. Citava ova grupa moze se
podijeliti
a)
b)

prema

teritoriji

spomenici
spomenici

gradenja

na
Makedoniji

na

Kosovu
(u

granicama

srpske

sljedece
i
srednjevjekovne

grupe:
Metohiji
drzave)

c) spomenici izvan danasnjih granica Srbije i Makedonije

***
Kod svih predstavnika ovog stila izuzev par izuzetaka primjetan je potpuno drugaciji izgled, gradnja i
ukarsavanje koji su preneseni iz Vizantije. Najkarakteristicniju odliku tog stila predstavlja osnova u obliku
upisanog krsta. Kod gradevina ovakve osnove kube se nalazilo na presjeku dva poluoblicasta svoda. Osnova
ne ostaje u obliku slobodnog krsta, vec je spolja obuhvacena zidovima tako da se dobija izgled
pravougaonika. Odatle potice naziv "upisani krst". Ispod poluoblicastih svodova nisu postavljeni noseci
zidovi, nego stubovi koji vrse tu ulogu, pa je na taj nacin citava gradevina povezana u jednu cjelinu. Upravo
iz ovakve karakteristicne osnove proistekao je i oblik krova. Za njega je karakteristicno to da se on grana na
cetiri strane sa sredistem u kubetu. Ovaj oblik se ponekad javlja i u sazetom vidu, i to u slucaju da su
poprecni kraci kratki pa se stubovi koji nose kube stapaju sa bocnim zidom u jedinstvenu cjelinu. Uprkos
tome, spolja vidljiv je oblik krsta. Pored toga, tj. sazetog oblika, javlja se i normalni oblik sa pet kubeta. Kod
njega se pored centralnog kubeta nalazi i cetiri manja na krakovima osnove. Kod svih ovih gradevina javlja
se vise nego u Raskoj skoli teznja ka sto jacem efektu izgleda spoljasnjosti. Kao najcesci nacin u ostvarenju
tog cilja koristi se povecanje visine. Centralna kubeta su iz tog razloga cesto neproporcionalno izvucena u
visinu. Zbog tih silnih povisivanja (naustrb funkcionalnosti) unutrasnji prostor se sve vise smanjuje i postaje

ispregradivan stubocima i potpornjima koji nose kubeta. Iz istog razloga osvjetljenost je cesto slaba. Ipak se
mora napomenuti da je takva koncepcija cesto davala veoma uspjesne cjeline kao sto je npr. Gracanica, koja
sa svojim proporcijama, piramidalnim oblikom i stepenastim uzdizanjem predstavlja jednu od najljepsih
gradevina Srednjevjekovne Srbije. Fasade su obradivane iskljucivo u vizantijskoj tehnici, odnosno
naizmjenicno zidane od kamena i cigle i nisu malterisane. Taj nacin gradnje nastao je iz cisto prakticnih
svrha, iako na prvi pogled ne djeluje tako. Kako se za gradnju zidova upotrebljavao grubo tesani kamen,
spajan slojevima maltera trazio se nacin da ti redovi budu na priblizno istom nivou. Kao rjesenje javlja se
opeka koja je stavljena izmedu dva reda kamena i tako mu izjednacivala nivo. Vremenom se ova tehnika i
njeno sarenilo boja pretvara u osnovi nacin ukrasavanja spoljasnjnosti. Iako su iznutra poluoblicasti, odnosno
obli, kube i oltarska apsida su izvana uvijek mnogougaonog oblika i to kube je uglavnom osmougaono, a
apsida tro- ili petostrana. Ako je crkva imala pet kubeta, sva su bila iste forme, ali su bocna bila manja. Vec je
navedeno da je masa gradevina bila bogato plasticno razvijena. Fasade su medutim bile slabo ukrasene. Pored
kombinovanja kamena i opeke upotrebljavaju se rijetke vertikalne nise. Cestu pojavu unutar njih
predstavljaju prozori ili vrata. Prostor iznad njih je od tada uglavnom ukrasen postavljanjem opeka u razlicite
oblike, cesto u kombinaciji sa kamenom. Tako nastaju sare koje imaju izuzetno dekorativno dejstvo
(sahovsko polje, meandar, riblja krljust, resetka i sl.). Vremenom se pojavljuju i elementi od pecene gline,
dekorativnog karakgera i oblika cvijeca. Spoj izmedu krova i zida izvoden je krovnim vijencem, koji je
izveden od niza testerasto postavljenih opeka, koji izlaze iz ravni zida. Kube je imalo identican vijenac i
najcesce su opeke slagane u dva reda. Ivice tambura kubeta su isticane polustubicima. Kubeta su izvodena od
opeke mada su ponekad isarana kamenom. Plasticnih ukrasa je veoma malo i obicno se javljaju na
arhivoltama. Oko vrata koja su bila pravougaona i veoma prosta javlja se tek poneki urezani detalj. Prozori su
bili bogatije ukraseni, sa obaveznom arhivoltom. Bili su ukraseni na dosad navedene nacine. Otvori su im
odozgo lucni i uvijek su dvo- ili trostruki. Na njima se cesto nalaze "menoi", odnosno stubici cija je dubina
jednaka dubini citavog zida. Centri krivina prozora su jako naglaseni, pa su arhivolte prilicno visoke, cesto
kao i sam prozor. Prozorska okna su radena od gipsanih ili olovnih ploca sa umetnutim kruznim staklima.
Unutrasnjost je ukrasena zidnim slikama, koje se nalaze na citavoj povrsini zidova. Slikarstvo tog doba
napusta monumentalnost i dobija zivopisnu, odnosno dekorativnu ulogu. Scene su malobrojne i postoji
perspektiva. Ljudske figure su manje. Ima ih mnogo vise a pokreti i boje su realisticni u prilicno velikom
stepenu. Pored naslikanih scena postoje i ornamentalni ukrasi koji za svrhu imaju naglasavanje arhitektonskih
rjesenja. Jedini arhitektonski ukras u unutrasnjosti predstavlja ikonostas i prilicno je jednostavan.

Gracanica

Nedaleko od Lipljana (antickog grada Ulpijana) i starog episkopskog sredista nalazi se manastir Gracanica,
jedan od najznacajnijih predstavnika Srpsko - vizantijskog stila i ujedno jedan od najznacajnijih spomenika
srpske srednjevjekovne arhitekture. Manastir je zaduzbina kralja Milutina i nastao je izmedu 1313. i 1321.
godine na temeljima srusene Bogorodicne crkve iz XI vijeka. Gracanica spada u najbolje ocuvane srpske
crkve iako je vise puta bila pustosena od Turaka. Prva stradanja datiraju izmedu 1371. i 1383. godine kada joj
je spaljen pirg i mnogobrojne knjige iz njene biblioteke. Ponovo je opljackana za vrijeme Kosovske bitke, da
bi je 1455. napustio i mitropolit. Vec 1481. manastir se pojavljuje u turskim evidencijama i vremenom dobija
odredene povlastice zbog gajenja sokolova za sultane. U manastiru se 1538/39. godine formira stamparija, a
otprilike u isto doba vrsi se obnova crkve. Sljedeca znacajna obnova kada je crkvi vracen olovni krov
obavljena je oko 1620. godine. Manastir nakon toga stagnira, da bi u XVIII vijeku poceo lagano da propada i
gubi svoj znacaj. Zbog takvih prilika od prvobitnog manastirskog kompleksa ostala je samo crkva sa
pripratom. Gracanicka crkva Uspenja Presvete Bogorodice je jedno od najljepsih i najoriginalnijih ostvarenja
ne samo srpske srednjevjekovne arhitekture. Gradena je na temeljima vizantijske bazilike iz XI vijeka, a u
njenoj osnovi je ravnokraki krst upisan u pravougaonik dimenzija 13x17 m. To je petokupolna gradevina sa
centralnom kupolom postavljenom na stubove u naosu, dok su bocne manje i postavljene su u uglove izmedu
krakova krsta. Dva monumentalna stupca odvajaju usku unutrasnju pripratu od naosa. Sredisnja i bocne
apside su iznutra polukruzne, dok su spolja trostrane cime se naglasava vertikalizam i teznja ka visini koja je
u potpunosti ostvarena, a da nije narusen sklad cjelokupne gradevine. To je postignuto gradenjem dva
dvostruko ukrstena svoda gdje je nizi sirok kao i crkva, dok je visi znatno uzi. Na taj nacin formirano je
stepenasto uzdizanje masa na cijem vrhu se nalazi kube. Iz tog razloga fasade nisu pretjerano dekorativne vec

su zidane od kamenih blokova sa pojedinim elementima od opeke. Spoljasnja priprata je dozidana sredinom
XIV vijeka cime je narusen prvobitni sklad gradevine. Ona, ipak, ne degradira crkvu, nego je svojim Raskim
rjesenjima cini dinamicnijom i arhitektonski slozenijom. Ubrzo nakon sto je crkva sagradena pristupilo se
njenom zivopisanju. Zbog svoje netipicne konstrukcije unutrasnjost nije bila podesna za oslikavanje, ali je to
ipak obavljeno na nacin kojem se ne moze zamjeriti. Vodeci slikari bili su Mihailo i Evtihije, a bili su to
dvorski slikari kralja Milutina. Kompozicije fresaka ukazuju na bogoslovsku ucenost slikara i narucioca, a
glavni cilj im je bio prikaz vladarske ideologije Milutina. Ono sto je kod ove crkve tako posebno je upravo to
uklapanje fresaka, sa preko 200 likova svetaca i preko 100 kompozicija svetaca, na tako nezahvalnim
povrsinama. Tu se prvi put pojavljuje i prikaz vladarske dinastije Nemanjica sa 16 portreta. Crkva manastira
Gracanice predstavlja jedinstveno rjesenje u arhitekturi svog vremena. Ni jedna crkva nije joj prethodila
oblikom ili idejom, a pogotovo skladom cjeline, tako da ona predstavlja nesto uistinu vjecno i neponovljivo.
Hilandar

Iako se nalazi van prostora Srbije Hilandar je svakako najpoznatiji srpski manastir i hram srpske duse. Nastao
je 1198. godine na mjestu starog grckog manastira Hilandara kao poklon Stefana Nemanje i Sv. Save svom
narodu. O tome govori sljedece predanje. Naime, kada su Sv. Simeon (Nemanja) i Sv. Sava posjecivali
darivali svetogorske manastire naisao je neki covjek i rekao: "Vi ne treba da se brinete samo za spasenje
svoje duse, vec da stvorite pribeziste svome otacestvu, gde ce i drugi ljudi iz vaseg plemena moci poci vasim
putem". Nemanja tada od vizantijskog cara Alekseja III Andela dobija hrisovulju (akt) kojom se njegovom
narodu dodjeljuje Hilandar i Mileja (oblast oko manastira), kako je napisano: "Da Srbima bude na vecni
poklon". Nemanja obnavlja staru rusevnu crkvu i tako pocinje istorija Hilandara, kao srpskog manastira.
Kralj Milutin 1303. godine na mjestu Nemanjine malene i tijesne crkve sagraduje novu sabornu crkvu i
posvecuje je Vavedenju Bogorodice. Osim crkve, Milutin je podigao trpezariju sa mramornim stolovima,

dogradio pirg Sv. Save i izgradio Hrusijski pirg za zastitu od napada sa mora. Njegov primjer slijedi i car
Dusan prosirujuci i utvrdujuci manastir. Knez Lazar 80-tih godina XIV vijeka dograduje pripratu ispred
saborne crkve. Od tada, do danas dogradeno je jos 12 crkvica - paraklisa. Izgled manastirske cjeline se
mijenjao sve ove godine, da bi se ustalio pocetkom XIX vijeka i u tom obliku ga mozemo vidjeti i dan danas.
Crkva manastira Hilandara ima osnovu u obliku upisanog krsta sa pjevnickim apsidama, kao i ostale
svetogorske crkve. Ima samo jedno dvanaestostrano kube koje se oslanja na slobodne kamene stubove. Ispred
crkve je priprata podijeljena sa dva kamena stuba na sest polja, od kojih su tri pokrivena krstastim
svodovima, jedno kalotom, a dva prednja kubetima. Ova je priprata bila otvorena sa tri strane. Sa bocnih
strana su dvojni otvori sa stubom u sredini i sa parapetnim plocama sa donje strane. Ispred priprate knez
Lazar je dozidao jos jednu pripratu u Moravskom, tada aktuelnom, stilu. Ona je pravougaone osnove,
podijeljena na sest polja sa dva stuba u sredini. Nad poljem iznad ulaza dize se jedno kube. Bocno postoje
dvojni otvori sa stubom i parapetima, kao i na Milutinovoj priprati. Iznad ovih otvora su sahovska polja sa
rozetama u sredini. Za ukrasavanje fasade je pored klasicnih detalja koristena i boja. Ova priprata je u
potpunosti ocuvana i pretpostavlja se da spada u najstarije spomenike moravske skole. U unutrasnjosti crkve
ocuvan je mramorni pod izraden od velikih ploca u kojima je usjecena pozadina izmedu sara, a ta udubljenja
su ispunjena kamenim mozaikom geometrijskih oblika. Na fasadama su se zadrzali elementi kamenog reljefa,
a pogotovo iznad portala gdje se nalaze nadvratnici romanskog stila. Kao sto se vidi manastir Hilandar
egzistira vec osam vjekova. Njegova uloga se od samih pocetaka nije promijenila, mada izgled jeste u malom
postotku. To se ne bi moglo reci za vrijeme i istorijsku situaciju. Hilandar je oduvjek bio i ostace kolijevka
srpske

duse.

Moravska skola - opste osobine

Period uticaja Moravske skole bio je jedan od najnestabilnijih i najsudbonosnijih u cjelokupnoj istoriji Srbije.
Uzima se da je to interval koji pocinje Marickom bitkom (1371.) a zavrsava se potpunim padom Srbije pod
tursku vlast (1459.). Dakle, bio je to relativno kratak period, ali sa veoma nepovoljnom situacijom. Uprkos
svemu tome razvio se jedan novi stil koji je izasao kao proizvod situacije, a dao je mnogo spomenika koji se
mogu porediti sa onim iz ostatka Evrope i u mnogo detalja ih prevazilaze. Novi stil je zadrzao neke uticaje
Vizantije koji su bili mnogo primjetniji kod proslog stila. Prvi detalj bi bio osnova u obliku upisanog krsta.
Ona je takode mogla da se nade u dva oblika (normalnom i sazetom), ali je imala nesto novo. Pored oltarske
apside, na bocne krakove su dodate pjevnicke apside, tako da osnova dobija oblik "trikonhosa" (trolista). Taj
oblik nije originalan, jer je postojao i mnogo ranije ali se u ovom stilu razvija do savrsenstava i predstavlja
njegovu osnovnu i najprepoznatljiviju odliku. Pored toga karakteristicna su i priprate koje su skoro uvijek
prisutne kod gradevina sazete osnove. Kod normalne osnove, unutrasnjost gradevine je ista kao kod Srpsko vizantijskog stila, dok se kod sazete javljaju razlike. Stubovi koji nose kube nisu sazeti sa zidovima, nego su
skoro potpuno stopljeni sa njima. To je uzrokovalo novi oblik unutrasnjosti, oblik jednobrodne bazilike. Zbog
tih izmjena krov ima dva stepena pa se stvara dojam trobrodne grade, sa sirim i visim srednjim dijelom i dva
niza i manja bocna. Uz sve to kube je podignuto uz pomoc tambura na jos visi nivo. Tamburetu veza izmedu
nosecih elemenata i kubeta, a spolja je ukrasena. To je uradeno da bi se dobilo na visini gradevine ka kojoj
srpski graditelji teze od samih pocetaka svog stvaralastva. Broj kubeta je iznosio pet i to je vec videno u svim
stilovima, ali nije bilo iskljucivo. Kubeta su spolja osmostrana, izuzev Ravanice koja ima desetostrano i
Resave sa dvanaestostranim kubetom. Kubeta i svodovi su prekriveni olovom. Krovni vijenci su radeni od
opeke i uglavnom su vodoravni. U obradi fasada koristeni su razni nacini. Vrlo cesto je bilo mijesanje
kamena i opeke sa slojevima maltera, mada su ponekad gradevine bile u potpunosti ozidane od kamena a
zatim malterisane. Dekorativni detalji su jako primjetni. Tako su fasade bile dijeljenje, i to svaki zid zasebno,
na vise cjelina. Isticao se sredisnji dio (visi i siri), te dva niza (niza i uza). Dotadasnja iskljucivo vertikalna
podjela se prosiruje i na horizontalnu. Podjele se isticu arkadama i kolonetama. Sto se tice horizontalnih
podjela najcesci su kordonski vijenci koji povezuju donje ivice prozora. Iznad gornjeg vijenca, a ispod
arhivolte, nalaze se cesto i prozori u vidu rozeta. Motivi na rozetama, vijencima i arhivoltama su
karakteristicni za ovaj period. Rijec je o prepletima uradenim u prilicno dubokom reljefu. Najvisi dio
arhivolti arkada skoro uvijek je ispunjen sahovskim poljima koja su nekada zidana kombinaciom materijala,
ali su cesto i naslikane na malteru. Jedno od dekorativnih sredstava bile su i krstaste cjevcice od pecene gline.
One su uzidavane oko prozora i isticale su se vojom crvenom ivicom na bijeloj pozadini maltera i crnom
supljinom. Kao sto se vidi, dekorativnost je ovdje krajnje iskoristena i predstavlja najuocljiviju osobinu ovog
stila. Prozori se javljaju u vise oblika, jedno-, dvo- i trodjelni. Ponegdje se na bocnim stranama javljaju i
otvori koji su pretvoreni u prozore. Cesta je i upotreba gotskog prelomljenog luka, obicno kitnjasto zavrsenog
u vrhu. Portali su prilicno bogato ukraseni, ali samo u plitkom reljefu. Iako se na portalima ne javlja plasticni

reljef na fasadama je veoma obilan. To nije bila karakteristika ni jednog stila do tada. Obicno se on javlja u
vidu prepleta, koji je po pravilu dvoclan. Prisutni su jos biljni i zivotinjski motivi, a ponegdje postoje i
fantasticna stvorenja u kombinaciji sa jarkim bojama. Preplet se u srpskoj arhitekturi stvorio iznenada,
takoreci niotkuda. On je postojao i u Raskom stilu, ali nije bio samostalan i tako razvijen kao u Moravskoj
skoli. Izgled prepleta najblizi je gruzijskom i jermenskom, mada ima i manjih uticaja Vizantije. Kao i u oba
prethodna stila ukrasavaju unutrasnjosti je povjereno zivotopisima, tj. freskama. One su najbize Srpsko vizantijskom stilu, mada se kod njih jos vise istice dekorativnost, a na racun monumentalnosti. Kada se sve
pogleda zakljucuje se da je ovaj stil najoriginalniji u srpskih arhitekturi, iako su mnogi elementi preuzeti od
drugih. Ta originalnost je postignuta smjelim kombinacijama koje dotad nisu videne u Evropi i Orijentu, a
sve

to

zahvaljujuci

mastovitosti

domacih

neimara.

Ljubostinja

Manastir Ljubostinja, kod Trstenika, zaduzbina je kneginje Milice u cast kneza Lazara. Naziv Ljubostinja
potice od staroslovenskih rijeci "stan ljubve", odnosno "mjesto ljubavi", jer se po predanju na mjestu
danasnje crkve prvi put srela buduca kneginja Milica sa knezom Lazarom. Gradnja je pocela 1388. godine, a
poznato je da je zavrsena prije Kosovske bitke. Manastir je u potpunosti zavrsen 1405. sa oslikavanjem
unutrasnjosti i od tada Ljubostinja egzistira u priblizno istom obliku. Istorija manastira pocinje nakon
Kosovske bitke kada kneginja Milica prima monaski postrig i sa jos nekoiko monahinja osniva sestrinstvo.
Od samih pocetaka tu se njeguje prepisivacka djelatnost, a kasnije se osniva i neka vrsta bogoslovsko monaske skole. Za vrijeme austro - turskog rata 1788. - 1791. u njemu boravi Koca Petrovic sa oberlajtantom
Vujadinovicem i majorom Brankovackim, koji pozivaju narod na otpor i ustanak. Turci to koriste, rastjeruju
monahe i spaljuju manastir. Obnova je zavrsena 1799. u vrijeme igumana Arsenija. Sljedece znacajne obnove
su bile 1848. i 1851. kada se donekle mijenjaju neka arhitektonska rjesenja i crkva dobija danasnji izgled.
Crkva posvecena Uspenju Presvete Bogorodice po svim osobinama spada u Moravsku skolu. Karakteristicna
je njena osnova nastala kombinovanjem upisanog krsta sa trikonhosom, sto joj povecava unutrasnje
dimenzije. Ima samo jedno kube noseno na osmostranom tamburu relativno velike visine, uobicajene za ovaj
stil. Sve tri apside su spolja petostrane, a iznutra polukruzne. Na zapadnoj strani nalazi se priprata ozidana u
isto vrijeme kada i crkva. Ona je zasvedena velikom kalotom koja remeti sklad citave gradevine, a ozidana je
u nekoj od konstrukcija u skorije vrijeme. Kao materijal za zidanje upotrebljen je kamen pjescar u
kombinaciji sa opekom. Na taj nacin postignuta je dekorativnost fasade, ali to nije jedini element
ukrasavanja. Fasada je podijeljena na vertikalne i horizontale cjeline. Plasticne dekoracije su veoma bogate i
nalaze se skoro na citavoj povrsini fasade. Narocito su upadljive na portalima i arhivoltama, a javljaju se i
rozete kao vrsta prozora prvenstveno dekorativne namjene. Oko prozora primjetan je prepelet originalnog
izgleda, bez motiva preuzetih iz drugih zemalja, kao i keramicki ukrasi u kombinaciji sa jarkim bojama koje
su u vecoj mjeri nestale. Unutrasnjost je oslikana prikazima biblijskih scena i te freske spadaju medu najbolje
u srpskom freskoslikarstvu. Likovi svetaca su izrazajni, realisticnog izgleda i prikazani u pokretu. Boje su

prozracne, skoro pastelne i primjetni su jaki kontrasti. Kao pozadina likovima svetaca upotrebljene su
ilustracije arhitektonskih detalja, sto se dotada nije praktikovalo. Freske su i danas ocuvane, ali je od onih
prvobitnih iz 1388. godine malo ostalo jer su preslikane vec 1405. godine. Danas je Ljubostinja aktivan
zenski manastir i cesto je mjesto turistickih posjeta kako zbog svojih estetskih tako i zbog istorijskih
karakteristika.

Ravanica

Na vrijeme nastanka Ravanice, manastira 11 km udaljen od Cuprije, zaduzbine kneza Lazara, ukazuje
sacuvani prepis osnivacke ravanicke povelje koja je izdata 1381. godine sa potpisima kneza Lazara i
patrijarha Jefrema. Pretpostavlja se da je gradnja pocela 1375. sa ciljem da crkva predstavlja knezev
mauzolej. Poslije njegove pogibije na Kosovu i proglasenjem za sveca, mosti su mu 1392. prenesene u
Ravanicu. U velikoj seobi 1690. monasi su prebjegli u Ugarsku i sa sobom ponijeli knezeve mosti. Jedno
vrijeme su se one nalazile u manastiru Vrdnik na Fruskoj Gori, a kasnije u Sabornoj crkvi u Beogradu.
Povodom 600-godisnjice Kosovske bitke vracene su u ravanicu. Ravanica, odnosno crkva Vaznesenja
Gospodnjeg, zajedno sa pripratom Hilandara predstavlja prvo djelo Moravske skole koja sa njom pocinje
svoje postojanje i uticaje na polju srpske arhitekture. Izgled crkve nastao je spajanjem trikonhosa, poznatog u
Vizantiji, i gradevine sa pet kubeta razvijene u vrijeme kralja Milutina. Centralno kube na visokom i vitkom
tamburu naglasava od davnina prisutnu zelju za visinom i u potpunosti dominira nad centralnim dijelom
crkve. Bocna kubeta su mnogo manja i uskladuju cjelinu arhitektonske izvedbe svoda. Ispred crkve je u toku
gradnje dozidana priprata u vidu trijema, otvorena sa svih strana. Ona je u potpunosti unistena i o njoj nisu

sacuvani skoro nikakvi podaci. Na njenom mjestu je sazidana nova, niska i nezgrapna, priprata koja u
mnogome kvari ukupni dojam ove crkve. Prvi put je ovdje primjenjena polihromija kao najznacajnije
sredstvo ukrasavanja fasade. Koristen je provjereni sistem kombinovanja kamena i opeke, ali se oni ne slazu
kao do tada (u horizontalne redove) nego se koriste sve moguce geometrijske kompozicije u svrhu sto vece
dekorativnosti. Poseban element ove crkve su prozori, bifore i trifore. Ima ih neobicno mnogo, tacnije 62.
Okviri svih tih prozora su bogato ukraseni plitkim kamenim reljefom sa motivom dvoclanog prepleta biljnog
i zivotinjskog karaktera. Izgledu fasade doprinose i rozete na zapadnoj fasadi i oslikana polja na nosecim
zidovima malih kubeta, sve bogato ukraseno plasticnim detaljima. Dekorativnom duhu citavog hrama
doprinosi i oslikana unutrasnjost kod koje je zanemarena dotadasnja monumentalnost na racun estetike. Iz tog
razloga teme i rapored fresaka su drugacije nego na starim crkvama. Bez obzira na to freskoslikarstvo
Ravanice se svrstava u tri cjeline znacajne za izucavanje kulture naroda citavog Balkana. Kao sto je vec
receno Ravanica je imala znacajnu duhovnu ulogu za srpski narod, kao grobnica Sv. kneza Lazara. Upravo
zbog toga njena istorija je bila burna i izrazito teska. Turci su je rusili, pljackali i spaljivali 1396., 1398.,
1436. i izmedu 1495. i 1557. godine. Tada je nastupilo relativno zatisje da bi najvece stradanje dozivio
1686/87. godine kada je pobijena i vecina kaludera. Obnovljena je 1717. i 1729. godine, a vec u Srpskim
ustancima je skoro potpuno unistena. Obnova je izvrsena sredinom XIX vijeka, ali ni tada stradanja ne
prestaju. U Prvom i narocito u Drugom svjetskom ratu manastir biva razoren, ali ipak uspijeva da se podigne
iz pepela i 1971. dobija svoj danasnji oblik. Kao sto se vidi njegova razaranja su bila brojna, ali je narod
uspijevao da ga obnovi. Manastir Ravanica, najopjevaniji u narodnoj poeziji, bio je i bice vjecno sjecanje na
kneza

Lazara

Kosovsku

bitku.

Kraj

Sta reci o temi o kojoj su ispisane tolike mnoge knjige, proucavali je eminentni strucnjaci, a mozemo reci da
se gotovo svakodnevno preko medija srecemo sa njom? Sve je to pocelo prije osam vjekova i od tada se Srbi
bore za svoju duhovnost i nacionalnu samosvojnost. U srpskoj drzavi, pocev od Nemanje pa do danasnjih
dana, bilo je uspona i padova. Zemlja je bila cas na vrhu moci, cas u pepelu, a opet su crkve i manastiri
gradeni bez obzira na sve. U tome lezi i tajna opstanka ovog malog, a tako velikog naroda. Crkve su paljene,
rusene, pljackane, a ipak nikad nisu izbrisane sa lica Zemlje. Njihova istorija je, dakle, bila ista kao i istorija
ovog naroda, i kroz sve su prolazili zajednickim snagama. Danas zato moramo primjetiti da vecina
srednjevjekovnih crkava nije u svom izvornom obliku, vec da su primjetne manje ili vece izmjene. Ali to sada
uopste nije vazno. Vazno je to da je Srbija pokazala toj "visokocivilizovanoj" Evropi i svijetu da je sa njima u
svemu ravna, a da ih u ponecemu cak i premasuje. Srednjevjekovna sakralna arhitektura je za to najbolji
pokazatelj, kao nesto nastalo prakticno ni iz cega. I kao sto svako bice, predmet i pojava imaju svoj pocetak,
razvoj i kraj, tako i ova tema dolazi do, nekog svog, logickog zavrsetka. Trudio sam se, koliko je to bilo u
mojoj moci, da sto objektivnije, a ipak ne tako suhoparno, napisem sto vise o ovoj pojavi tako bitnoj za srpski

narod, i da to smjestim u ovih 20-tak strana teksta. Nadam se da sam u tome makar malo uspjeo i da ce ovaj
rad makar nekome pruziti neke nove informacije, sto bi mi ujedno bila i najveca nagra