Apstrakt

Kako je izgledala antika Medijana? Kada je i iz kojih razloga izgraena? Koje su

osnovne faze njenog razvoja? Podignuta u rimsko doba, Medijana je verovatno odraavala
sve osobenosti jedne univerzalne civilizacije, koja je, osnivajui svoj red i poredak, ostavila
vidljiv trag u svim delovima Evrope, severne Afrike i Male Azije, menjajui iz korena ivot
na tlu koje osvaja.
Rimski gradivi na Balkanu, naraito u njegovoj unutranjosti, nisu u veoj meri
istrivani i danas je teko govoriti s preciznou o njihovim razmerama i urbanistikoj
strukturi. Iskopavanja koju su vrena poslednjih decenija u antikim gradovima na teritoriji
Srbije, pokazuju da se ovde radi o procesima urbanizacije koji se razlikuju od uobiajnih
ema za podizanje rimskih gradova i koji je bio uslovljen lokalnim geografskim, vojnim,
drutvenim i drugim prilikama. S druge strane, mnogi stari gradovi, kao to je to sluaj i sa
Medijanom, trpeli su od stalnih ruenja, prepravki, dozidavanja i nadzidavanja, u kojima je
nekad teko prepoznati staro i novo, autentino i strano.
Cilj ovog rada je da pokua da isprati razvoj antike Medijane od njenog nastanka do
kraja antikog perioda.

1.0 Uvod
1.1 Geografski poloaj
Antiko naselje Medijana najvee je po povrini u okolini Naissusa. Grad Naissus
zauzimao je sredinji poloaj u rimskoj provinciji Gornjoj Meziji (Moesia Superior), koja je
ve u I veku nove ere organizovana na tlu centralnog Balkana, u slivu Morave, otprilike na
teritoriji koju zahvata dananja Srbija (sl. 1). Leao je na raskrsnici vanih puteva koji su
povezivali june (Scupi, Ulpiana) sa severnim, podunavskim gradovima u provinciji
(Singidunum, Viminacium, Ratiaria), a ire gledano, zapadnoevropske zemlje sa Orijentom,
oblasti Podunavlja sa Jadranskim i Jonskim morem.
Medijana je podignuta na uzvienoj lesnoj zaravni, na levoj obali Niave, uz trasu
antikog puta ka Serdici (Sofija). Udaljeno je tri rimske milje (oko 4.5 km) od antikog grada.
Nastala je kao predgrae sa vilama u kome su boravili carevi IV veka prilikom svojih poseta
Naisu.

slika 1: Rimska provincija Gornja Mezija

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

1.2 Urbanistiki razvoj naselja

Na osnovu dosadanjih istraivanja moe se sa dosta izvesnosti govoriti o rasporedu i
kvalitetu njenih graevina (sl. 2). "U pitanju je aglomeracija otvorenog tipa nastala na samom
kraju III ili u poetku IV veka. Graevine su podizane na ravnom terenu, na prostoru koji
zahvata preko 40 ha, na visokoj obali malo dalje od reke, u podnoiju junih bregova koji
oiviavaju niku kotlinu, u blizini izvora termalnih voda. Ne uoava se striktno sproveden
urbanistiki plan po kome su spomenuti objekti rasporeeni, ali se regulacione linije ipak
prepoznaju po istoj orjentaciji meusobno udaljenih graevina i utvrenja na padini." Za
sada se jedino moe naslutiti da je jedna ulica u smeru istok-zapad vodila uz junu stranu vile
sa peristilom i itnice udaljene od nje stotinak metara, a sa ove ulice bio je mogu prilaz
kolima do svih objekata. Sredinji prostor zauzimala je vila sa peristilom, nimfejom i
termama; zapadno od nje je itnica, a neto severnije prostrana zgrada sa oktogonalnom i
krunom prostorijom. Juno od vile, na oblinjem uzvienju, lee ostaci vodotornja, dok su u
meuprostoru registrovani tragovi vie vila i privrednih objekata. Pri tome pada u oi da se
luksuzne graevine od vrstog materijala sa stubovima, dekorisane mermernim oblogama,
mozaicima i freskama, koncentriu uglavnom oko centralne vile sa peristilom, odatle prema
jugu i jugoistoku, dok su privredni objekti smeteni o itnice na zapad, prema gradu Naisu.
"Objekti koji su nedavno otkriveni na zapadnoj periferiji Medijane graeni su od drveta i
oblepljeni blatom, na plitkim temeljima koje cine reni obluci vezani blatnim malterom ili
ak u suhozidu. Razliit je plan ovih graevina od manjih sklonita-koliba skromnih razmera,
(4 x 4.50 m) pa do veih svakako niskih objekata pokrivenih crepom, ponekad sa tremom, sa
drvenim podupiraima u unutranjosti veih prostorija. To su kadkad, stambeni objekti - vile
sa centralno postavljenim koridorom, a ee razliite ekonomske zgrade: staje konjunice ,
senici i sl. Jaa koncentracija ovih objekata na jugozapadnoj periferiji medijane ukazuje da se
na ovom prostoru verovatno nalazilo manje selsko naselje (vicus), po tipu sasvim razliit od
vila u sreditu Medijane. Ovo seosko naselje imalo je, izgleda ureene komunikacije ,
odvodne kanale od opeka, naizad i nekropolu u blizini, to sve govori o duem,
kontinuiranom ivotu na ovom protoru. "

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

1.3 Istorijat istrivanja

Srednjevekovni putopisci koji su prolazili carskim drumom za Carigrad i koji su nam
poev od XVI veka ostavili niz Dragocenih obavetenja o starinama u Naisu, ne spominju
Medijanu. Podruje na kome je ona leala bilo je, izgleda, ve u to vreme obraslo gustom
umom, a nadzemni delovi graevina bili su ve povaeni. Nije iskljueno da su ruevine
medijanskih vila raznoene kao graevinski materijal, kao to svedoi Kanicov izvetaj iz
sredine XIX veka. Feliks Kanic je prvi istraiva Medijane koji je, verujui da je na terenu
antikog Naisa, ovde zapoeo i prva arheoloka istraivanja. "Vie uspeha imala su moja
istrivanja u Bryom Brodu i Banji" belei Kanic 1864. godine. "Razliite glasine da su niki
Turci u tamonjim razvalinama traili zakopano blago cara Konstantina, podstakle su me na
istrivanja. Na 4. kilometru od Nia ostavio sam Carigradski drum i skrenuo ka groblju Brzog
Broda. Komadi antikih cigala i crepova u oblinjim njivama su me vodili ka uzviici na
kojoj su se nalazili ostaci rimskog kastela iji jw materijal odnosio Mitad-paa za gradnju
nike velike kasarne. Na pola puta izmeu ove tvrave i puta, pregledajui paljivo teren,
naiao sam na ostatke jednog monumentalnog antikog zdanja, prvog i jedinog koji sa do
danas naao na teritoriji Naisa."
Na istom mestu, Feliks Kanic - taj neumorni istriva starina u Srbiji, belei i precizne
podatke o nekim medijanskim graevinama koje je otkopao. Ti se podaci odnose na
graevinu oktogonalnog plana iji su zidovi debeli 1,70 m , brljivo zidani od cigala u
malteru. nakon uklanjanja uta iz krstoobrzne unutrnjosti prenika 8,65 m, ukazao mu se pod
od mozaika nainjen od braon i belih kockica sloenih u vrlo dinamian ornament. Od delova
spoljne dekoracije Kanic je naao delove jedne od arhitravnih greda i 5 cm iroke ploice
koje ine zupasti okvir, a takoe i mermerne ploe za oblaganje zidova. Severni produetak
osmougaone graevine u obliku polukruga (prenika 9.48m), graen je i dekorisan na isti
nain. Ostaci ove male luksuzne graevine dali su mu ipak, malo podataka za odrivanje
njene namene, za koju nalazi izvesne bliskosti sa krstionicom u Saloni.
"Od Kanicovih istrivanja iz 1864. godine pa sve do tridesetih godina XX veka,
Medijanske graevine bile su izloene stalnom unitenju. Graevinski materijal raznoen je
za gradnju kua u selu Brzi Brod, a vredne skulpture i pojedini metalni predmeti dolazili su u
posed kolekcionara koji su ih potom poklanjali ili preprodavali. Sa formiranjem Muzejskog
drutva 1932. godine a potom i Muzeja u Niu, graevine u Medijani se palnski istrauju
novanim prilozima lanova Drutva. Rezultati istraivanja saoptavaju se u "Starinaru" i
drugim asopisima, a otkriveni predmeti smetaju u Muzej u Niu. Istraivanjima iz 1933.
godine rukovodio je Adam Ori Slaveti, tada ve afirmisani arheolog koji je terenski rad
usmerio upravo na objekat oktogonalne osnove sa severnim polukrunim proirenjem koji je
svojevremeno otkrio Kanic. Prema planu i kratkoj beleci u "Starinaru" za 1933-34. godinu
(str. 38, sl. 8, lokalitet "Amamdijska njiva") Ori nije doao do novih podataka, osim to je
u sreditu oktogona otkrio "zidanu okruglu plou" prenika 2,40 m sa olukom za vodu.
Obimnim istraivanjima koje je preduzimao Adam Ori Slaveti zahvaeno je i utvrenje na
"Vlakom brdu" (etvorougaonog plana, 87x70x110x60 m) na ijoj su istonoj strani leale
bee zgrade sa ruevinama u sloju preko 3m. Takoe je raeno na tereu na kome se nalazila

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

rimska vila (Starinar za 1933-34. godinu, str. 308, sl. 7) sa nizom prostorija od kojih su dve
imale mozaike podove, zidove oblagane mermernim ploama ili freskama. Tada su naeni i
delovi od pet mermernih statua i torzo lava od mermera. Zanimljivo je da su na jednom mestu
mermerne ploe bile sloene, pa Ori zakljucuje da je "zgrada posle propasti bila oiena i
pretraena". Na slian zakljuak doli su mnogo kasnije istraivai vile sa peristilom kada su
na jednom mestu, u jednoj od zapadnih kubikula vile sa peristilom nali u grupi mermerne i
porfirne statue (istraivanjima 1984. godine, v. nie). Da li je Ori1933, godine takoe bio
na terenu koji je zahvaen ovom vilom, ne moe se precizno rei. Oko 400 m istono od
mesta na kome je radio, ovaj istraiva je otkrio i nacrtao jo jedan objekat sa aspidom i
hipokaustom (Starinar za 1933-34, str. 307, sl. 9)."4
Arheoloka iskopavanja na Medijani nastavio je niki muzej 1934, 1935. i 1936.
godine i to uglavnom na mestu gde se nalazi vila sa peristilom sa termama i nimfejom (sl. 3).
Ovaj poslednji objekat potpuno je otkriven 1935. godine, a njegov detaljni opis uz crtee i
fotografije donosi Rudolf Bratani u "Starinaru" za 1938, godinu. Naredne godine nad
mozaikom u nimfeju podignuta je zatitna zgrada koja je kasnije pretvorena u Muzej na
Medijani. Iste, 1936. godine otriven je i deo itnice - horezma sa pitosima.
U avgustu 1961. godine preduzeta su na Medijani prva opsenija arheoloka
iskopavanja (Miodrag Grbi, saradnik Arheolokog insituta). Njima je bio obuhvaen prostor
od oko 100 ha, a cilj ovih radova bio je da se na pouzdan nain utvrdi prostranstvo Medijane,
broj i raspored graevina i njihove osnovne odlike. Sa 246 sondi, smiljeno pasporeenih na
slobodnom prostoru severno od puta Ni - Nika Banja, utvreno je postojanje oko 80
razliitih graevina : luksuznih vila i privrednih objekata koji su leali plitko ispod povrine
terena, be tada teko oteenih otanjem i razliitim nekontrolisanim kopanjima.
"Potonja istraivanja koja je vodila Ljubica Zotovi bila su usmerena u prvom redu na
sistemsko otkrivanje pojedinih vanijih objekata koji su ve bili delimino poznati starijim
istraivaima : Vile sa peristilom koja je svakako zauzimala centralni poloaj (istraivanja
1963, 1969, 1972, 1974, 1976, 1978, 1979, 1980, i 1981. godine ), itnice - horeuma
(istraivanjima 1980, 1981, 1982, 1983. godine), sarkalnog kompleksa severno od vile
(istraivanja 1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989. godine). Otkopani delovi graevina su
potom konzervirani i prezentovani (Divna Milosavljevi), ali njihov potpuni plan ostao je, u
mnogim pojedinostima, dosada nepoznat." 5
Drugi vredni objekti na Medijani doiveli su, meutim alosnu sudbinu. Rezervoar za
vodosnabdevanje (castellum aquae) koji se nalazio na severnim obroncima Delijskog visa,
jedinstven u ovom delu antikog sveta, izvanredno sauvan, uniten je zbog gradnje Fabrike
katodnih cevi u sastavu Elektronske industije (zatitna istraivanja 1980 - 81. godine). Slinu
sudbinu doivelo je i utvenje na "Vlakom brdu" (takoe u krugu Elektronske industrije) od
koga je ostao vidljiv samo deo severnog bedema (zatitna iskopavanja 1980,godine). Vila sa
konhama i vila sa ogradnim zidom samo su delom istraeni, a potom pokriveni asfaltnom
trakom autoputa Ni - Nika banja. Drugi objekti su samo evidentirani prilikom izgradnje
kolektora 1978. godine koji prati pomenuti put, a o njihovom planu se malo zna. Najzad,
prilikom kopanja za zatitu sistema za vodosnabdevanje (1994. godine) istraeno je nekoliko
Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni
Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

objekata na junoj periferiji Medijane; ovi objekti imaju svakako privredni karakter, a
njihovim otkriem utpopunjena je sloena slika Medijane - luksuznog predgraa Naisa,
carske rezidencije i privrednog sredita oblasti.

slika 3: Iskopavanja 1935. godine Crtez ing. V. Hodanovia

1.4 Metode rada

Istraivanje je raeno u dve faze. Prva faza je obuhvatila analizu podataka iz
literature i analizu mapa antike Medijane. Druga faza obuhvatilaje posetu lokaliteta
Medijana, prikupljanje i analizu podataka sa terena.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.0. Graevine
2.1 Vila sa peristilom
Vila sa peristilom (sl. 4) zauzimala je centralni poloaj na Medijani. Smetena u
ravnici, na sredokrai izmeu utvrenja na severnim obroncima "Vlakog brda" i niske obale
Niave, vila je zahvatala povrinu od oko 6000 m2 (98,6 x 63 m), a ukljuivala je terme na
zapadnoj i jedan manji nimfej na istonoj strani. Podunom osom vila se prua u smeru
sever-jug, njen plan nije u celini poznat s obzirom na to da su pojedini delovi graevine ostali
do sada neistraeni.
"Ulaz u vilu (A) je na junoj strani i nije u celini otkriven. Do trema peristila posetilac
je dolazio kroz predvorje etvorougaonog plana ispred koga je polukruno oblikovana kapija
dvorita koja se sa strana naslanja na dva kamena kvadra - pilona. Prostrani trem peristila (B)
irine tri metra, oiviava unutranje dvorite (62,2 x 35,4 m) nizom stubova od belog
mermera koji poivaju na kvadratnim bazama od sivog krenjaka. Iz trema se ulazilo u
prostorije gotovo podjednakih razmera - cubicullae (C) koje su sa istone i sa zapadne strane
rasporeene u dva niza. Samo su, meutim, po dve prostorije bile meusobno povezane
vratima i imale jedan izlaz na trem. Manje, udvojene prostorije nalazile su se i na junoj
strani kao to nagovetavaju produeci nekih zidova. Na severnoj strani, u osovini peristila,
centralni poloaj imala je prostorija duine 18,6 i irine 11,6 metra (D), sa dubokom apsidom
koju, sa spoljne strane, pridravaju snani kontrafori. U ovaj prostor se stupalo iz trema
peristila preko naglaenog podijuma (E) uzdignutog za tri stepenika. Na krajevima podijuma
su se nalazili po jedan stub koji su verovatno pridravali venac ili zabat. Levo i desno od ove
prostorije nalaze se sobe kvadratnog i etvorougaonog plana iji raspored, osim onih na
istonom krilu (F) nije preciznije utvren. Iz ovih prostorija bio je mogu pristup do nimfeja
na istonoj, odnosno termi na zapadnoj strani."6
itav ovaj severni trakt bio je grejan kao to pokazuju dobro sauvani stubii
hipokausta ispod poda centralne prostorije, a svakako je imao i spratnu konstrukciju kao to
bi se moglo zakljuiti prema ostacima stepenita u jednoj od prostorija u severozapadnom
uglu (C1) i kontraforima uz apsidu. Prostorije na severnoj strani koriene su, dakle, i zimi.
Severni trakt je po svoj prilici imao rezidencijalni karakter, pri emu je prema svom poloaju,
strukturi i dekoraciji (v.nie), centralna prostorija sluila kao dvorana za audijencije. Podijum
na njenom ulazu i stubovi koji su pridravali zabat bili su stalno pred oima posetioca, od
samog ulaza u vilu, i naglaavali su njen znaaj. Funkcija brojnih prostorija oko peristila
ostaje, meutim, nepoznata : u sekundarnoj upotrebi one su svakako koriene kao skladite
(u nekim od zapadnih prostorija naene su amfore), a na istu namenu ukazuju i njihov plan
(po dve meusobno povezane prostorije sa izlazom na trem peristila) koji iskljuuje
mogunost njihovog korienja za stanovanje.
"Vila je raskono dekorisana o emu svedoe stubovi, baze i kapiteli od mermera,
razliitih razmera, reljefi na kapitelima pilastara i parapetnim plaoama, ostaci zidne obloge
od raznobojnog, skupocenog mermera, freske i dr. Dobro su sauvani podovi u mozaiku koji
Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni
Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

su prekrivali itav trem peristila (oko 450 m2) i dvoranu za audijencije. Mozaici u tremu su
geometrijski : borduru ini ornament sa svastikom du zidova i stubova trema, a u unutranji
prostor smeteni su paneli sa razliitim arama, listovima, stilizovanim cvetovima,
kvadratima, rombovima i dr."7

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.2 Nimfej
Istino od dvorane za audijenciju smeten je manji nimfej ije veze sa okolnim
prostorijama zasada ostaju nepoznate. Centralni deo ove graevine ine estougaonik
(stranica 3 - 3,2 m) u ijem je centru fontana, takoe raena u obliku estouganika. Olovna
cev ije je izvod vidljiv u sreditu fontane snabdevala je vodom ovaj prostor. Oko
estougaonika niu se manje prostorije iju jednu stranu ini poligon estougaonika : ulazna
prostorija (2,14 x 1,86 m) na junoj strani, sa strana po jedna slina prostorija, dok je
naspramno od ulaza polukruna eksedra poluprenika 1,4 m.
"Pod u nimfeju pokriven je mozaikom (sl. 5). iri spoljni okvir centralnog
estougaonika (uz ivice prostorije) ispunjavaju stilizovani cvetovi lotosa naizmenino
okrenuti, a sa unutranje strane naglaeni trostrukom bordurom. U unutranjim uglovima
ovako izdvojenog estougaonika smeteni su prevougaonici - paneli, a izmeu njih su
polukrugovi koji se otvorom naslanjaju na unutrnji okvir estougaonika. Na uglovima su
panela su pelte. Svaki od panela razliito je ukraen : njihov okvir ine as trake sa
talasastom linijom, as pletenica i ornament u vidu svastike; u sredini panela smeteni su
kvadrati, rombovi ili stilizovano lie. Sredinji prostor oko fontane izdvojen je takoe,
trostrukom bordurom koja zatvara manji estougaonik u kome je ornament sa "vrhovima
talasa". Sama fontana obloena je belim mermernim ploama."8
Bone prostorije oko estougaonika takoe su ukraene mozaikom: ulazna prostorija
sa dva upletena kvadrata koji po okviru imaju pletenice a u sredini kruni medaljon;
apsidalna prostorija sa horizontalnim nizovima cvetova i polukrugovima; bone prostorije sa
geometriskim arama u okvirima koje ine svastika (zapadna prostorija) ili pletenica (istona
prostorija).
Mozaici u medijanskim graevinama raeni su rukom iskusnog majstora koji je,
oevidno, raspolagao razliitim predlocima. Kockice bele, crne, crvene, braon i ute boje su
od kvalitetnog kamena. Jednostavnost geometriskih ara prema tradiconalnoj shemi, ukrteni
paneli, zgusnuti rombovi daju utisak tree dimenzije.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

slika 5: Nimfej, podni mozaik, crtez R. Bratanica, 1938

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.3 Terme
Kupatilo - terme, smeteno je severozapadno od vile sa peristilom i verovatno je bilo
povezano sa njom. "Ulaz u kupatilo je sa june strane(sl. 6), preko jednog dugog hodnika i
manje prostorije kvadratnog plana (1,2) do kojih se po svoj prilici dolazilo iz vile. Nije
iskljueno da su terme imale i drugi ulaz sa spolje, istone strane kroz koji se stupalo u veu
dvoranu (3) koja je imala funkciju svlaionice (apodyterium). Preko jednog stepenika,
izmeu dva stuba, odavde se stupalo do najvee prostorije (4) koja je bilo umereno zagrejana
iz susednih odaja i sliila kao prostorija za vebanje - palaestra. Iz ove prostorije bio je
mogu pristup do grejanih, toplih kada na junoj strani (5) koje su zavene polukrunim
aneksima (caldaria), a takoe i do hladnih kupatila od kojih je jedan bazen (6) bio neto
udubljen (frigidarium, moda fontana?). Nije jasna funkcija severnih prostorija (7,8) od kojih
je jedna vea sa apsidalnim zavretkom (7). One nisu grejane, vea od njih sluila je po svoj
prilici kao bazen sa hladnom vodom, ona manja sa kanalima (8) kao latarina. Za znojenje
(sudatorijum), mogla se koristiti prostorija na junom krilu (5a), uz koju je smeteno lozite
(praefurnium) koji ograuju dva paralelna zida sa spoljne strane (9). Topao vazduh je odavde
strujao izmeu stubia hipokausta i zagrevao pod ispod toplih kada. U blizini jedne od junih
prostorija, sa spoljne strane, nalazi se vea kamena baza krunog oblika (prenika 1,60 m), sa
dubljim ljebom uz ivice (R)."9 Smatra se da je ova baza sluila kao postolje za mulju za
groe, ali je isto tako mogue, s obzirom da je otkrivena neposredno uz terme, da bi mogao
biti u pitanju postament za rezervoar za vodu, kakvi su obino postajali uz ovakve objekte.
Medijanske terme nevelikih razmera sluile su, verovatno, vlasnicima vile koji su do
njih dolazili direktno iz svojih odaja. Hodnik na tom putu (1) dekorisan je podnim mozaikom
sa geometriskim motivima, istog kvaliteta kao i mozaici u peristilu. Vestibul (2) i apoditerium
(3) su, meutim, poploani opekom, a sredinja prostorija (4) uzdugnuta i povezana
kolonadom, poplaana je delom opekama, delom mozaikom koji je ovde raen od krupnijih
ploica mermera bele boje.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

2.4 itnica
Graevina je smetena zapadno od vile na udaljenosti od oko 150 metara(sl. 7).
Istraivanja na ovom objektu zapoeta su jo 1936. godine (R. Bratani), ali tek sa radovima
1980-82. godine njegov plan je bile poznat. "U pitanju je prostrana graevina etvorougaone
osnove (91 x 27 m) podunom osom orjentisana u smeru istok-zapad. Dugi, neprekinuti
prostor itnice (A) izdeljen je sa dva reda stubaca od kamena i opeka (1,10 x 1,10 m) izmeu
kojih su smeteni ogromni pitosi (visine oko 2m) gotovo do polovine ukopani u zemlju.
Rauna se da je izmeu stubaca bilo smeteno po tri pitosa, a neki su bili poreani uz istoni
zid graevine jedan uz drugi, u nizu. Uz zapadni zid nalazili su se bezeni duboki do 1,40 m
koji su sluili za primanje tekuina: u sredini kruni (prenika 2,80 m), sa strana po jedan
priblino kvadratne osnove (3 x 3,40; 3,23 x 3,16 m)." 10 Glatka, briljivo zaglaana
unutranja povrina obih bazena, izvedena je od hidraulinog maltera izmeanog sa
isitnjenom opekom, to ukazuje da je u bazenima mogla biti bezbedno uskladitena vea
koliina tekuina.
irok ulaz u itnicu (B) nalazio se na juoj strani, a ispred njega postojao je pokriveni
trem na stubovima iji je razmak, naspram ulaza, omuguavao nesmetani prilaz kolima. Iz
trema se ulazilo i u dve izdvojene prostorije u jugoistonom uglu graevine (C, C1), a takoe
i u posebno izdvojeni trakt (D) sa nizom prostorija rapsoreenih na zapadnom krilu.
"Zapadno krilo graevine (D) ini niz naknadno izdeljenih prostorija. Prvobitno je to
bio vei prostor pod svodovima koji su se oslanjali na stupce od opeka. On je imao i svoj
poseban ulaz sa kamenim pragom i dovratancima od opeka, irine 2,5 m (E). Prostorija u koju
je posetilac stupao (1) imala je sa jedne i druge strane ulaza etvorougaone baze, a na
naspramnom zidu iri banak zidan od kamena. Ovaj trakt je po svoj prilici imao i spratnu
konstrukciju kao to ukazuju ostaci stepenita ispred prostorije D, a po svoj prilici sluio je za
smetaj carske administracije u ijoj je nadlenosti bilo ubiranje poreza (annona) i
distribucije ita."11

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.5 Rezevoar za vodosnabdevanje - vodotoranj

Vodotoranj(sl. 8), kojim se redovno zavravao svaki rimski akvadukt i bez koga se
teko moe zamisliti distribucija vode u naselju, otkriven je i istren novembra 1980. godine
u dramatinim okolnostima kada je trebalo ovaj teren hitno ustupiti Elektronskoj industriji za
projektovanu fabriku katodnih cevi. U pitanju je jedan od veoma retkih objekata te vrste i tog
stepena ouvanosti uopte. Odavde se voda razvodila u esme i fontane, bezene, terme, a
moda i u kanale za navodnjavanje. Glavni odvodni kanal bio je usmeren prema "palati" i
termama, najveim potroaima vode. Nije meutim iskljueno da je iz pravca Nike Banje
dolazio drugi akvadukt, sa vodotornjem, koji bi se nalazio neto istonije. Na takvu
mogunost upuuje mnotvo olovnih vodovodnih cevi koje su nalaene u Medijani, vie vila i
poljoprivrednih imanja koje su zahtevali obilje vode.
Vodotoranj je smeten na padini "Vlakog brda", na oko 500 m jugozapadno od
sredita Medijane. Podunom osom orjentisan je u smeru sever-jug, u smeru u kome teren
pada pod nagibom od 3%. Visinska razlika izmeu mesta na kome je postavljen vodotoranj i
ravnice u kojoj su razmeteni Medijanski objekti iznosi 10 metara. Prilikom odreivanja
mesta za lokaciju vodotornja, izbor je pa na padinu na bregu najbliem glavnom potroau vili sa peristilom.
"Izvorite iz koga se napajao vodotoranj treba traiti negde istono od Medijane kao
to ukazuju ostaci gravitacionih kanala (C) i nagib pod kojim je graen; verovatno u podruju
dananje Nike Banje koja je obilovala hladnim i termalnim izvorima. Po nekim indicijama, u
samoj banji otkriveni su ostaci "rimske kaptae" (A. Nenadovi), pri emu bi, ako je takva
predpostavka tana, duina akvadukta iznosila oko 5 km."12
"Vodotoranj na Medijani je zapravo rezervoar protono - akomulacionog tipa, ukopan
u neprepustljivi sloj ute gline. Njegova funkcija objedinjuje smirivanje, talaonje i filtriranje
vode, a tek potom njenu distribuciju. Otuda i plan graevine koji ine dva bazena (A) od
kojih je prvi, juni, dii i iri, drugi, nizvodni, ui i krai. Ukupna duina objekta iznosi 47 m,
irina 18,5 - 7 m. Iz kule vodotornja smetene na severnom kraju objekta (B), voda je u
naselje odvoena glavnim kanalom (E) i jednim revizionim kanalom (F). Zidovi bazena,
debljine 1 -1,5 m, solidno su graeni, od veij oblutaka na licu i meavinom kamena i sitnije
granulacije u jezgru, obilno zalivani malterom. Ouvana visina zidova dosezala je do 2,30
metara.
Dno bazena bilo je ispunjeno slojevima za filtriranje: sitnijim oblucima ujednaene
granulacije u gornjoj zoni, a ispod njih veim komadima lomljenog peara i krenjaka.
Funkcija ove ispune je bila da zadri mehaniku neistou. Drenaa bazena bazena obavljena
je preko olovne cevi (G) prenika 155mm sa otvorom u nivou dna bazena. Cev se pruala
ispod poda kule (B), po itavoj njegovoj duini, a za nju su prethodno bile pripremljene rupe
u kamenim blokovima kako bi se obezbedile od oteenja. Na izlazu iz kule ova cev se
ulivala u zidani odvodni kanal (G). to se tie krovnog pokrivaa, izgleda da ga bazen (A)
nije imao. "13

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

"Kula vodotornja - bazen B, priblino je kvadratnog plana (5,28 x 4,74 m). Graen je
od kamena i opeke. Debljina njegovih zidova iznosila je 1,30 m, osim junog zida koji je
trpeo najvei pritisak vodene mase (deblj. 1,70 m). Pod u kuli bio je neravan, sa ulegnuima
za taloonje eventualno dospele neistoe, uzdignut za oko 50 cm u odnosu na nivo poda u
bazenu A. Nainjen je od vodootpornog ruiastog maltera u sloju debljine oko 10 cm. Na
unutranjim povrinama zidova bili su vidljivi tragovi kalcinacije. Zanimljivo je da su na
zidovima, u visini sokla, bili sauvani ostaci crne boje kojom je, verovatno, bila obeleena
kritina taka donjeg vodostaja u kuli kada je trebalo preduzimati redukcije u
vodosnabdevanju. Sama kula vodotornja bila je verovatno natkrivena svodom od opeka."14
Iz bazena B voda je do potroaa dovoena presvednim kanalom (G) irine 32 cm,
koji je nedaleko od svog poetka, na mestu skretanja imao revizionu ahtu (H). Za potrebe
ienja ili eventualne opravke, voda je dovoena drugim drenanim kanalom (F) iji je otvor
u bazenu B leao na nioj niveleti.
Kada je u pitanju kapacitet bazena i koliina vode koju je emitovao glavni odvodni
kanal (E), treba istai da se ne raspolae podacima koji bi mogli posluiti za preciznija
merenja. Prema nekim proraunima, prosena visina vodene mase u bazenu A iznosila je oko
1,60 m, a kapacitet bazena 584 m3. Pri tome, bazen A je mogao emitovati 111 m3 po satu ili
2678 m3 dnevno, tj. iz bazena B bi se dobijalo 8 litara vode u sekundi ili 708 m3 dnevno.
"Kako je funkcionisao vodotoranj? Sputanjem ustave u gravitacionim kanalima (C) i
podizanjem ustave u kanalu - prikrljuku bazena A, poinjalo bi napajanje kastela vodom. U
prvom, najirem delu bazena dotok vode se usporava, a prolaskom kroz filter - barijeru,
najvei deo mahanike neistoe je ostajao na dnu. Kontrakcijom unutranjeg prostora i
veim padom dna (2,9%) voda se odatle usmerava ka severnom delu bazena. Prelivanjem u
bazen B ostavlja se talog finije strukture da bi, potom, kao pitka voda, preko kanala E i
revizionog ahta (H) voda bila usmeravana ka potroaima. Od sekundarnog vodotornja kastela koji se po svoj prilici nalazio u ravnici, negde na prostoru blie glavnim potroaima,
voda je do javnih fontana, termi i vila dolazila kroz keramike ili olovne cevi. Na Medijani su
gotovo svuda u upotrebi olovne cevi to se moe objanjavati znaajnim prirodnim resursima
u okolini, blizinom rudnika i radionica za njihovu upotrebu."15
Vodena kula na Medijani nije bila dugog veka. Sagraena verovatno pred sam kraj III
veka kula je funkcionisala najmanje do sredine IV veka. Ubrzo potom prestaje njen rad iako
je naselje na Medijani svakako ivelo jo izvesno vreme, ali nema tragova obnove u VI veku
kao na drugim Medijanskim graevinama. Na prostoru oko nekadanje vodene kule razvila se
manja nekropola u kojoj su sahranjivani stanovnici oblinjeg sela - vikusa.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.6 Vila sa konhama

Graevina je poznata samo u junom delu dok je njen severni nastavak uniten
prilikom izgradnje puta(sl. 9). Na istonoj strani je iri prostor verovatno uz ulaz, bez
pregradnih zidova. Mogue da je u pitanju peristilno dvorite ograeno pokrivenim tremom
kao to ukazuju ostaci jednog stubca na zapadnoj strani. Duga, uska prostorija u kojoj je
potom posetilac stupao, otvarala je prolaz do zapadnog, rezidencijalnog trakta sa vie manjih
krstobraznih prostorija od kojih su dve polukruno savrene. Podovi u ovim prostorijama su
od opeka utisnutih u maltersku podlogu. "Prostorije nisu grejane hipokaustom. U jednoj od
polukrunih prostorija - conhi, pod je nainjen od mozaika sa geometriskim i vegetabilnim
arama izvedenim kockicama bele, ute, plave i braon boje."16 U spoljnoj borduri oivienoj
dvema irim trakama tee spiralno uvijena loza. Centralno polje ispunjava ornament sa
rombovima u potkoviastom okviru koji ima zubce okrenute na spoljnu stranu. Jednostavne
ali skladno komponovane are su bez suvinih detalja, a rad je nedovoljnog iskusnog
majstora. Po tehnici izrade i izboru materjala, ovaj mozaik ne dostie visok kvalitet mozaika
u vili sa peristilom, ali sveinom boja i originalnim prelocima ostavlja prijatan utisak na
posmatra. Skroman arheoloki materijal i vei broj bronzanog novca datuju ovaj objekat u
prvu polovinu IV veka.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

2.7 Vila sa ogradnim zidom

Ouvan je samo jugoistoni ugao ove graevine, dok je severni deo uniten
izgradnjom puta. Vei, neispunjeni prostor (najmanje 33,7 x 52 m) ograen je zidovima koji
se pruaju u pravcu severa i zapada. Na preseku ogradnih zidova (sl. 10) smeten je
rezidencijalni deo koga ine vie manjih prostorija etvorougaone osnove. Graevina je
solidno zidana od lomljenog kamena i oblutaka u malteru sa slojevima za ravnanje od opeka.
Podovi su od nabijene zemlje. Graevina je teko stradala od poara, po svoj prilici, krajem
IV veka, ali se ivot u njoj odvijao tokom celog IV veka. Pojedinosti o organizaciji prostora,
nameni prostorija i eventualnim fazama u izgradnji ostaju, naalost, nepoznate. Vee
ograeno dvorite moda je sluilo za gajenje konja po emu je podruje Naisa poznato, a uz
ogradni zid verovatno su bile podignute nadstrnice, kako je to posvedoeno u nekim vilima
u Panoniji.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.

2.8 Utvrenje
Medijana je naselje otvorenog tipa, nezatieno bedemima to je u nemirnim
vremenima, naroito od sredine IV veka, svakako predstavljalo opasnost za njegove
stanovnike i letinu. Zatitu je prualo samo utvrenje na "Vlakom brdu" o kome se zna iz
Kancovih i Oriievih beleaka i manjih istraivanja koja su sprovedena 1980. godine(sl. 11).
"Od utvenja je danas ostao vidljiv samo deo severnog bedema u duini od oko 80 metara, sa
delom jedne kule kvadratne osnove. Bedem dabljine 1,50 m graen je od lomljenog kamena i
oblutaka vrsto vezanih malterom. Sa spoljne (severne) strane lice bedema je ozidano
kamenim blokovima. Na pravilnim rastojanjima uoavaju se pilastri ija funkcija nije jasna.
Na zapadnom kraju sauvanog bedema vidljiv je ostatak etvorougaone kule (razmera 7 x
4m) koja delom ispada na spoljnu stranu." 17 Mogue je da je u pitanju poznija adaptacija,
kako je to esto sluaj sa slinim kulama na kasnoantikim utvrenjima, a ne moe se ni
isljuiti mogunost da je u pitanju istona kula kapije koja bi se, ako je tana ova
predpostavka, nalazila na treini severnog bedema utvenja. Prilikom arheolokih radova koji
su zahvatili samo unutranji prostor utvrenja, utvreno je da je ono sagraeno IV veku. Pred
kraj IV veka temeljno uniteno u poaru, a njegovi pojedini delovi obnovljeni su u VI veku, u
vreme Justinijana zajedno sa mnogim drugim utvenjima u centralnom Iliriku.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni

3.0 Zakljuak
Naselje na Medijani nastalo svakako u vreme Konstantina Velikog pred kraj III i
spoetka IV veka, kako saopstavaju pisani izvori a potvruju arheoloki ostaci na terenu. Iz
tog razdoblja potiu luksuzne, prostrane graevine, bogato dekorisane mermernim oblogama,
reljefima, freskama i mozaikom, ukraene mermernim i porfirnim skulpturama. Intenzivnu
privrednu aktivnost koja se razvijala na carskom imanju dobro ilustruje itnica dinovskih
razmera i ureaji za vodosnabdevanje , a stalno prisustvo vojske koja je svakako predstavljala
snaan ekonomski faktor, potvruje snana tvrava na oblinjem uzvienju. Objekti toga
doba su u vie navrata prepravljani i dograivani, to svedoi o intenzivnom ivotu koji je
bujao tokom prvih decenija IV veka. Novootkriveni objekti na junoj periferiji Medijane: vila
sa centralno postavljenim koridorom, kole-silosi, skladite i druge graevine ija su
istraivanja u toku, skladno dopunjuju sliku ovog jedinstvenog naselja sa vilama u
neposrednoj blizini carske rezidencije.
Pred kraj IV veka Medijana je teko stradala od poara, verovatno pred kakvom
nezabeleenom najezdom varvara, a svakako temeljno unitena u vreme poznate hunske
najezde 441. godine kada je razoren Nais i mnogi drugi gradovi na Centralnom Balkanu.
Justinijanska obnova o kojoj saoptava Prokopije u svom poznatom spisu " O graevinama "
(De Aedificiis) navodei Medijanu meu obnovljenim mestima u Sredozemnoj Dakiji,
odnosila se svakako na utvrenje, dok su druge graevine nastavile da ive na znatno
suenom prostoru. Manje pregradnje i zgrade od slabog materjala otkrivene u peristilu vile i
na drugim mestima, ni izdaleka nisu bile od znaaja kao preanje.
Da ivot na Medijani, ipak, nije prestao ni u potonjem razdoblju svedoi manja
nekropola koja se razvijala na junoj periferiji Medijane (X - XI vek) i razliiti predmeti
materijalne kulture koji pripadaju razdoblju ranog srednjeg veka, a potiu iz prostora
nekadanjih raskonih graevina. Poto se na terenu Medijane nije razvilo znaajnije naselje
u kasnom srednjem veku niti u novije vreme, do dananjih dana sauvani su ostaci antikih
graevina i predmeti visoke istorijske i umetnike vrednosti.

Petar Petrovi, Medijana rezidencija rimskih careva, Narodni muzej Ni, 31 st.