Algebra Asas

Algebra
Asas
Algebra
Asas
MUSTAFA MAMAT
M.Sc. Ed. (MU)
Pensyarah Matematik
Pusat Sains Asasi
Universiti Pertanian Malaysia
ZARINA LBRAJIIM
M.Sc. (CSU LONG BEACH)
Pensyarah Matematik
Pusat Sains Asasi
Universiti Pertanian Malaysia
Dewan Bahasa dan Pustaka

Kuala Lumpur
1997
Cetakan Pertama 1990

Cetakan Kedua 1991
Cetakan Ketiga 1995
Cetakan Keempat 1997
Mustafa Mamat dan Zarina Ibrahim 1990
Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi, dan isi kandungan buku im dalam apa juga bentuk dan
dengan cara apa jua sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman,
atau cara lain sebelum mendapat izin bertulis daripada Ketua Pengarah, Dewan
Bahasa dan Pustaka, Peti Sw-at 10803, 50926 Kuala Lumpur, Malaysia. Perundingan tertakiuk kepada perkiraan royalti atau honorarium.
Perpustakaan Negara Malaysia
Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan
Mustafa Mamat
Algebra asas I Mustafa Mamat, Zarina Ibrahim.
ISBN 983-62-1147-0
1. Algebra.
I. Zarina Ibrahim. IL Judul.
512
Dicetak oleh
Percetakan Dewan Bahasa dan Pustaka
Lot 1037, Mukim Perindustrian PKNS
Ampang/Hulu Ketang
Selangor Darul Ehsan
KANDUNGAN
FRAKATA
1 SISTEM NOMBOR
1.1 Nombor Nyata
1.2 Nombor Kompleks
1.3 Sifat-sifat Nombor Nyata
1.4 Nilai Mutlak
2
1
3
6
12
PERSAMAAN DAN KETAKSAMAAN

2.1 Persamaan Linear
2.2 Persamaan Kuadratik
2.3 Persamaan Radikal
2.4 Ketaksamaan Linear dan Bukan Linear
2.5 Persamaan dan Ketaksamaan Nilai Mutlak
2.6 Sistem Persamaan Linear
15
19
26
30
38
44
3 ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIR!

3.1 Aruhan Matematik
3.2 Janjang Aritmetik dan Janjang Geometri
3.3 Teorem Binomial
53
58
69
NOMBOR KOMPLEKS
4.1 Pengenalan
4.2 Operasi Nombor Kompleks
4.3 Perwakilan Nombor Kompleks dalam Satah
4.4 Bentuk Kutub Nombor Kompleks
4.5 Bentuk Eksponen Nombor Kompleks
4.6 Teorem de Moivre
4.7 Punca ke-n Nombor Kompleks
75
78
84
91
9S
99
103
V
KANDUNGAN
POLINOMIAL
5.1 Polinomial
52 Pembahagian Polinomial
5.3 Pembahagian Sintetik
54 Teorem Baki dan Teorem Faktor
5.5 Pensifar Kompleks bagi Polinomial
56 Pensifar Nisbah bagi Polinomial

MATRIKS DAN PENENTU
6.1 Pengenalan Matriks
6.2 Jenis-jenis Matriks
6.3 Operasi Matriks dan Sifat-sifatnya
6.4 Transposisi Matriks dan Sifat-sifatnya
6.5 Matnks Songsang dan Persamaan Linear
6.6 Matriks Eselon dan Sistem Persamaan Linear
6.7 Pengenalan Penentu
6.8 Minor, Kofaktor dan Adjoin
6.9 Sifat-sifat Penentu
6.10 Petua Cramer dan Sistem Persamaan Linear
JAWAPAN
BIBLIOGRAFI
INDEKS
109
112
115
118
121
125
Vi
131
133
135
144
151
157
165
167
170
174
181
207
209
PRAKATA
Buku Algebra Asas ditulis khas untuk pelajar-pelajar yang mengikuti kursus matrikulasi dan pelajar-pelajar tahun satu peringkat
Diploma di institusi pengajian tinggi setempat. Buku mi berdasarkan nota syarahan yang diberikan kepada pelajar-pelajar tahun
satu Diploma Sains Pendidikan, Diploma Kejuruteraan Pertanian
dan Diploma Sains Komputer di UniVersiti Pertanian Malaysia.
Buku mi mengandungi enam bab kesemuanya. Dalam Bab 1
pelajar-pelajar diperkenalkan dengan sistem nombor dan hubungannya antara satu sama lain. Selepas itu pelajar-pelajar diperkenalkan pula dengan masalah persamaan dan ketaksamaan serta teknik
menyelesaikannya d~lamBab 2.
Dalam Bab 3 pula, pelajar-pelajar diperkenalkan dengan prinsip
aruhan matematik dan bagaimana ia digunakan untuk membuktikan kebenaran sesuatu pernyataan matematik. mi diikuti pula
dengan janjang aritmetik dan janjang geometri serta teorem Binomial.
Selanjutnya, dalam Bab 4 pelajar-pelajar diperkenalkan dengan
sistem nombor kompleks, operasi-operasi yang berkaitan dan diakhiri dengan teknik bagaimana mencari punca-punca. Dalam Bab
5 pula dibincangkan bagaimana hendak mencari pensifar nombor
nisbah dan nombor kompleks dengan menggunakan pembahagian
sintetik.
Akhir sekali dalam Bab 6, pelajar-pelajar didedahkan dengan
masalah matriks, penentu dan bagaimana masalah mi digunakan
untuk menyelesaikan sistem persamaan linear.
Buku mi telah dituliskan dengan gaya bahasa yang mudah difahami dan diolah serta disusun dengan cermat supaya ia memberi
manfaat sepenuhnya kepada para pelajar.
Akhir kata kami tidak lupa mengucapkan ribuan terima kasih
kepada semua yang terlibat dalam penerbitan buku mi.
Mustafa Mainat
Zarina Ibrahim
Vii
1
SISTEM NOMBOR
Salah satu cabang matematik yang penting ialah algebra. Perkataan

algebra buat pertama kali telah digunakan oleh AI-Khawanizmi
seorang ahli matematik Islam dalam bukunya A1-jabr Walmugaba/a/i kira-kira pada 830 Tahun Masihi. *Morris Kline telah menegaskan bahawa a1gebra~merujuk kepada soal kira-mengira.
Walaupun begitu, sebelum kita tahu proses kira-mengira, kita perlu
tahu sistem nombor kerana nombor-nombor terlibat dalam proses
kira-mengira. Dan segi sejarah, sistem nombor mi terpaksa diwujudkan peringkat demi peringkat kerana manusia amat memenlukannya dalam urusan kehidupan mereka seharian, misalnya, dalam
urusan perniagaan.
1.1 NOMBOR NYATA

Di peringkat sekolah telah diperkenalkan beberapa jenis nombor.
Oleh sebab itu takrif-takrif nombor dinyatakan dengan ringkas di
sini. Cuma di mana perlu sedikit penjelasan akan dibenikan.
Takrif 1.1 Nombor ash ialah nombor yang terdini danipada nombor-nombor yang digunakan dalam proses bilang-
membilang.
Kita tuliskan N
(1, 2, 3,.
Takrif 1.2 Nombor perdana ialah nombor ash yang lebih

besar danpada satu dan tidak mempunyai faktor sehain dinnya sendiri dan satu.
Kita tuliskan P = {p: p> I dan p boleh dibahagikan dengan
p dan 1 sahaja}.
Lihat College Algebra oleh W. Fleming dan G. Varberg, Prentice Hail Inc., New
Jersey, 1980 (hIm 2)
ALGEBRA ASAS
Takrif 1.3 Nombor genap ialah nombor ash yang boleh dibahagikan dengan 2.
Kita tuliskan E = {2, 4, 6,
..
Setakat
c N.
mi
dengan jelas boleh dikatakan bahawa P ~ N dan
Takrif 1.4 Nombor bulat ialah nombor yang terdiri daripada

sifar dan nombor ash.
Kita tuliskan W = {0, 1, 2, 3,
. .
Takrif 1.5 Nombor integer ialah nombor yang terdiri

daripada nombor bulat dan nombor negatif.
Kita tuliskan Z =
2, 1, 0, 1, 2, 3,
{...,
. .
Takrif 1.6 Nombor nisbah ialah nombor yang boleh dituliskan dalam bentuk pecahan.
Kita tuliskan
{~:a, b e Z dan b
o}.
Namun demikian, kita perlu berhati-hati untuk menentukan

nombor nisbah. Misalnya
jelas merupakan satu pecahan. Tetapi
ia bukan nombor nisbah kerana yang nilainya hampir dengan

2.7 1828 bukan integer. Jika kita mengkaji hubungan antara titik
perpuluhan dengan pecahan, kita boleh membuat kesimpulan
bahawa nombor nisbah sama ada
(i) titik perpuluhannya berakhir.
atau
(ii) titik perpuluhannya berulang tidak terhingga.
Sebagai contoh, kita mengambil nombor nisbah
2
0.20. Di
SISTEM NOMBOR
sini, titik perpuluhannya berakhmr. Tetapi nombor nisbah
0.142857 142857. .142857.. .titik perpuluhannya berulang tidak

terhingga.
Takrif 1.7 Nombor tak nisbah iahah nombor yang titik
perpuhuhannya tidak berulang dan tidak pula berakhir.
Dengan perkataan lain, nombor yang tidak boleh dituliskan
dalam bentuk
dengan a, b e Z.
KitatuIiskan~ ~ ~
o}.
Sebagai contoh, it, e, ~ dan I + e2 iahah nombor-nombor tak

nisbah. Secara ringkas, boleh dikatakan nombor tak bukan nisbah
tidak mempunyai nilai yang tepat, cuma sebagai suatu penghampiran sahaja.
Takrif 1.8 Nombor nyata ialah nombor yang terdiri daripada
nombor nisbah dan nombor tak nisbah.
Kita tuliskan R = Q u Q
1.2 NOMBOR KOMPLEKS

Apabila manusia semakin maju, maka berbagai-bagai masalah cuba
diselesaikannya. Masalah seperti x2 =
I tidak boheh diselesaikan
dengan menggunakan nombor nyata. Oleh itu, wujud nombor kompheks.
Takrif 1.9 Nombor kompleks iahah nombor yang dituliskan

dalambentuka + bidengana,beRdani2 = 1.
Kita tuliskan C = {c: c = a + bi, a, b R}.
Berdasarkan makhumat-makhumat tadi, maka kita boleh niembuat satu perhubungan antara nombor-nombor tersebut seperti
3
ALGEBRA ASAS
Rajah 1.1 yang berikut.
Rajah 1.1
Sebagai ahternatif, Rajah 1.1 boheh juga digambarkan seperti

Rajah 1.2 yang berikut.
R= QUQ
Rajah 1.2
SISTEM NOMBOR
Sama daripada Rajah 1.1 atau Rajah 1.2, didapati bahawa N ~ W

~ Z ~ Q ~ R dan Q ~ R.
Contoh 1.1 Tentukan sama ada pernyataan yang berikut

benar atau salah.
(i)
(ii)
0.33333.
ialah nombor nisbah.
(iii) Setiap nombor nyata ialah nombor nisbah.
Jawapan:
(i) Salah kerana ~ ~ 0.33333 tetapi ..,,/~= 0.333333...
yang t~tikperpuluhannya tidak berakhir.
(ii) Benar kerana titik perpuhuhannya berulang.
(iii) Salah, kerana Q
R.
Latihan 1.1
1. Katalah p
{_3~4, 1,
~,
..,/~,
I +
it,
Tentukan nombor-nombor nyata yang dipunyai oleh P.

2. Nyatakan sama ada pemyataan di bawah mi benar atau tidak.
Ben ahasan yang munasabah.
(a) Katahah P = {x:x e nombor perdana}, maka 1 e P.
(b) Katahah E = {y:y nombor genap), maka E C.
(c) ~ = 1.4142.
(d) 1.4142 iahah penghampiran bagi ~/i
(e) 1.4142 iahah nombor nisbah.
2 iahah nombor kompleks.
(fl j
(g) Bagi setiap x E W, maka x e N.
3. Kaji pernyataan di bawah dan tentukan kebenarannya.
(a) Semua pecahan iahah nombor nisbah.
(b) Semua pecahan iahah nombor tak nisbah.
(c) 2 + 4i ialah nombor kompheks.
(d) e + 2 ,,,/~iahah nombor nisbah.
(e)
iahah nombor nisbah.

5
ALGEBRA ASAS
1.3 SIFAT-SIFAT NOMBOR NYATA

Sebelum kita mengkaji sifat-sifat nombor nyata, kita perhu mengetahui dahulu beberapa aksiom. Berikut diberikan takrif aksiom.
Takrif 1.10 Aksiom iahah satu pernyataan yang dianggap
benar tanpa pembuktian sah. Apabiha ia terbukti sah, maka
dinamakan teorem.
Takrif 1.11 Katalah a, b e R. Maka hasil tambah a dan b ditandakan sebagai a + b. Demikian juga, pengurangan a dan
b ditandakan sebagai a
b dengan a
b = a + (b).
Takrif 1.12 Katalah a, b e R. Maka hash darab a dan b ditandakan sebagai ab. Demikian juga hasih bahagi antara a
dengan b ditandakan sebagai a/b dengan a/b = a (1/b).
Secara ringkasnya berikut
bor nyata.
mi
dinyatakan aksiom-aksiom nom-
Aksiom 1.1 (S~fattutupan)

Jika a, b e R, maka
(i) a + b e R.
(ii) ab e .R.
Aksiom 1.2 (S~fatkalis tukar tertib)
Jika a, b e R, maka
(i) a + b = b + a e R.
(ii) ab = bcfe R.
Aksiom 1.3 (S~fatkalis sekutuan)
Jika a, b, c B, maka
(i) a + (b + c) = (a + b) + cR.
(ii) a(bc) = (ab)c R.
6
SISTEM NOMBOR
Aksiom 1.4 (S~fatsongsangan)

Jika a e R, wujud a e R dan (1/a) e R supaya
(1) a + (a) = (a) + a = 0.
(ii)
fi\
(i\
a~~)
= k) a
1.
Aksiom 1.5 (S~fatidenhiti)

Jika a R, maka
(i) a + 0 = 0 + a = a.
(ii) a(1) = (1)a = a.
Aksiom 1.6 (Sjfat taburan)
Jika a, b, c e R, maka
(i) a(b + c) = ab + ac.
(ii) (a + b)c = ac + bc.
Aksiom-aksiom yang dinyatakan tadi amat penting kerana dengan menggunakannya kita boleh membuktikan sifat-sifat nombor
nyata. Sekarang diperturunkan pula beberapa sifat nombor nyata,
diikuti dengan pembuktiannya di mana perlu.
Si.! Jika a + c
b + c, maka a
Bukti:
Diberi,
a+cb+c
(a + c) + (.c) = (b + c) + (c)
(Tambahkan c)
a + (c
c) = b + (c c) (Aksiom 1.3)
a + 0 = b + 0
(Aksiom 1.4)
Jadi, kita dapati
a = b.
(Aksiom 1.5)
S1.2 Jika a + b
Bukti:
Diberi,
0, maka a
b.
a+b0
a + (a + b) = a + 0
(Tainbahkan a)
(a + a) + b = a
(Aksiom 1.3, 1.5)
b =
a
(Aksiom 1.4, 1.5)
ALGEBRA ASAS
S!.3 Jika a
S!.4 Jika a
b dan c
S1.5 Jika a
b, maka a
S1.6 Jika a, b
c, maka a
d, maka a + c
S1.7 Jika a, b, c e R, maka (a + b)
S!.!O Jika a
1(a)
ac, maka b
ab
(~)(ab)
(!)(a)b
Bukti:
Diberi,
Jadi,
a.
a.
ac
(~)
(Darabkan dengan!)
(ac)
(Aksiom 1.3)
(~)(a)c
(Aksiom 1.4, 1.5)
b=c
S!.12 Jika a,.b
R, maka a(b)
S!.!3 Jika a, b
R, maka (a)(b)
Si.14 Jika a, b, c
S1.15 Jika ab
1, maka a
(Aksiom 1.3)
(Taknf 1.11)
c=a + (b c).
S!.9 Jika a eR, maka (a)
S!.11 Jika ab
a + ( b).
=
c.
c = a + [b + (c)]
c = a + (b
c)
S!.8 Jika a e R, maka a. 0
R, maka
b + d.
b.
R, maka (a + b)
Bukti:
Diberi, (a + b)
(a + b)
(a + b)
b.
R, maka a(b
=
(ab).
b1.
c)
ab.
ab
SI5TEM NOMBOR
Bukti:
Diberi,
ab
(~)(ab) (~)(1)
(Darabkan dengan
(i;)
(b)a
(i;)
(Aksiom 1.3, 1.4)
Jadi,
b1.
S1.16 Jika ab
0, maka a
S!.!7 Jika ab
c, b # 0, maka a
Bukti:
Diberi,
ab
0 atau b
=
cb.
~(~)
~) ~(~)
ab(~) =
a(b
Jadi,
(Darabkan dengan
cb
B dengan b
(Aksiom 1.4, 1.5)
0, d ~ 0 maka a/b
sL
S1.!9 Jika b ~ 0 dan d ~ 0, maka (a/b) (c/d)

S1.20 Jika a/b
Bukti:
(Aksiom 1.3)
S1.18 Bagi a, b, c
ad = bc.
0.
0, maka 1/(a/b)
c/d, jika
(ac/bd).
b/a.
b
Kita tahu,
(Aksiom 1.2)
(SI.19)
9
ALGEBRA ASAS
(a\(b
\~b)~
~
b
a
Jadi,
(S 1.15)
1
(a/b)
Sebelum kita mempelajari sifat-sifat ketaksamaan, ehoklah diperkenalkan dahulu tatatanda yang digunakan dalam buku mi.
Takrif 1.13 Katalah a, b e R, a lebih besar daripada b ditandakan sebagai a > b, manakala a lebih kecil daripada b
ditandakan sebagai a < b.
Takrif 1.14 Katalah a, b e R, a lebih besar atau sama dengan

b ditandakan sebagai a ~ b, manakaha a lebih kecil atau sama
dengan b ditandakan sebagai a ~ b.
Sekarang kita cuba mengkaji beberapa sifat ketaksamaan dan
pembuktiannya akan diberikan di mana perlu.
S!.21 Katalah a, b, c
R. Jika a
<
b, b
Si.22 Katalah a, b, c e B. Jika a
<
b, maka a + c

Bukti:
Diberi,
0, b
maka a
S1.25 Jika a, b
R dan a> 0, b
S!.26 Jika a, b
R dan a
<
>
0, maka a + b
a>0
a+b>0+b
a+b>b
a+b>0
Jelaslah,
l0
>
< c,
c.
c.
0.
(Tambahkan b)
(Aksiom 1.5)
(Kerana b > 0)
0, maka ab
b, maka b
>
<
>
>
0.
0.
SISTEM NOMBOR
Bukti:
Diberi,
a
0.
S1.27 Jika a, b e R dan a
> b, maka a < b.

Bukti:
Oleh sebab a> b,
b a < 0
1(b a) >0
(Darabkan dengan I)
1(b) + (1)(a) >0
(Takrif pengurangan,
Aksiom 1.6)
[ b +
( a)] + ( a) > 0 + ( a)
(Tambahkan a)
b + [(a) + (a)] > a
(Aksiom 1.3, 1.5)
b > a
(Aksiom 1.4)
Jadi,
a
S1.28 Jika a, b e R dan a < b, maka a > b.
S1.29 Jika a

0, maka ac
<
bc.
S!.30 Jika a

bc.
S1.3! Jika a

0, maka a/c
<
b/c.
S1.33 Jika a

b/c.
Contoh 1.2 Jmka x

Jawapan:
Diberi,
P, can penyelesaian bagi 9
9<2x+4<15
4 < 2x < 15
5 <2x < 11
<x ~
2~<
x <
<
2x + 4
<
15.
II
5~.
Oleh sebab x E P, maka x = 3 dan x = 5.

Contoh 1.3 Jika xe W, can penyelesaian, bagi 13
< x
+ 11
<
20.
11
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
Diberi,
13 <x2 + 11
2 <x2 < 9
<x <3
Oleh sebab X e W, maka x = 2.
<
20
1.4 NILAI MUTLAK

Konsep nihai mutlak tidak begitu sukar untuk difahami. Namun
begitu, konsep tersebut perlu diberi perhatian kerana dalam menyelesaikan masalah persamaan dan ketaksamaan kesilapan amat
mudah berlaku. Soahnya sekarang apakah nilai mutlak?

Takrif 1.15 Jika a e B, maka nilai mutlak bagi a ditandakan
sebagai lal dengan
I
a,jikaa~0
a=
a,jikaa<0.
Dengan taknf, kita dapat menentukan 131
L
3, 13! = 3 dan 141 =

4, I 4! = 4. Dengan menggunakan garis nombor nyata, kita boleh
mewakilkan nilai-nihai tadi seperti rajah yang berikut:
ISI
*~
131
(a)
3
.l41_.--.141
(b)
Rajib 1.3
Jadi, kita katakan nilai mutlak mewakili jaraknya dan asalan.

Berdasarkan prinsip mi, kita boleh membuat kesimpulan bahawa,
(i) a + bI = lb + aI
(ii) a
bI
(iii) IarnbI =
(iv)
12
lb
IbI Ia!
lal
.
a!
SISTEM NOMBOR
(v) a + bi ~ al +
(vi) a bI ~ al
IbI
IbI
Bukti:
Kita tahu,
Jadi,
a
a!
=
=
a
a
b + b
b + bI
~ a bI + Ib!
lallb!~labl
Ia
bI ~ al IbI.
Jelaslah,
Sebagai lanjutan Takrif 1.15, perhatikan maklumat yang herikut. Di sini, a, x e R dan a > 0.
(i) Jika lxi = a, maka x = a atau x = a
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
Jika
Jika
Jika
Jika
xl < a, maka a < x < a

lxi ~ a, maka a ~ x ~ a
xl > a, maka x < a atau x > a
lx! ~ a, maka x ~ a atau x ~ a.
1.4 Can nilai bagi 151
71
Jawapan:
Kita dapati, 151

Jadi,
151
H71
5,17!
7,130!
30
ALGEBRA ASAS
Latihan 1.2
1. Buktikan
(a) S 1.3.
(b) S 1.4.
(c) S 1.6.
(d) S 1.9.
(e) S 1.16.
(0 jika a, b e R, maka (a/b)
(c/d)
2. Buktikan
(a) S 1.23.
(b) S 1.25.
(c) S 1.27.
(d) S 1.32.
(e) jika a, b
e R dan 0
< a <
b, maka!
3. Buktikan
(a) la~bllal . Ibi.
b a
Ia!
b
!bl~
(c) a + bI ~
(d) a
al + Ib!.
bI ~ lal+lbl.
4. Secara geometn, tafsirkan

(a) lb al.
(b) a
bI.
5. Jika x e B dan x ~ 0, jelaskan -f-.

lx!
6. Can nilai bagi

1 + 121
(a)
b 121 + 1412
>
2
Apabila mempelajari algebra dalam matematik, matlamat utama

kita adalah untuk mencani penyelesaian bagi persamaan-persamaan.
Dalam Bab 1 yang lalu, kita telah mempelajani sifat-sifat nombor nyata
yang amat berguna apabila hendak mencari penyelesaian bagi persamaan dan ketaksamaan. Seterusnya kita dapati bahawa terdapat
persamaan-persamaan yang tidak mempunyai penyelesaian. Kita
mulakan penbincangan dengan persamaan yang paling asas dan
mudah, iaitu persamaan linear atau persamaan danjah pertama.
2.1 PERSAMAAN LINEAR
Takrif 2.1 Suatu persamaan yang boleh dituliskan dalam
bentuk ax + b = 0, dengan a~0,a dan b nombor nyata dikenali sebagai persamaan linear dengan satu pembolehubah.
Contoh-contoh persamaan linear jenis mi adalah seperti yang berikut:
(i) x
4 = 3
(ii) 3y = 9
(iii) 4x + 2 = 8
Setelah kita mentakrifkan persamaan linear, sekarang kita akan

cuba mencan penyelesaiannya. Langkah yang paling utama adalah
dengan mempermudahkan persamaan yang diberi kepada persama-
ai~
yang setara
Takrif
2.2 dengannya.
Dua persamaan dengan pembolehubah yang
sama dikatakan setara, jika kedua-dua persamaan itu mempunyai set penyelesaian yang sama.
15
ALGEBRA ASAS
Suatu persamaan boleh dipermudahkan kepada persamaan yang

setara dengannya dengan menggunakan sifat-sifat nombor nyata
yang berikut:
S2.1 a = b setara dengan a + c = b + c.
S2.2 a = b setara dengan ac = bc dengan syarat c ~ 0.
Dengan yang demikian, kita akan mencan penyelesaian bagi persamaan linear ax + b = 0 daripada sifat S2. 1 dan S2.2.
Jadi,
ax + b = 0
(Persamaan yang diberi)
ax + b + (b) = 0 + (b)
(Daripada S2.l)
ax =
b
(Sifat identiti dan songsangan
nombor nyata)
1
1
ax = ( b)
(Danpada S2.2)
x =
(Sifat identiti dan songsangan
nombor nyata)
Teorem 2.1 Persamaan linear ax + b = 0 dengan a ~ 0, a dan

b nombor nyata mempunyai hanya satu penyelesaian, iaitu
x
b
=
Seterusnya, kita boleh membuktikan bahawa x

penyelesaian bagi persamaan linear ax
kannya, gantikan x
a ~ 0 ialah
0. Untuk membukti-
ke dalam persamaan ax + b
0.
Jadi,
ax
b ~ 0
0
16
(r~enganmenggantikan x
(Terbukti).
Contoh 2.1
Jawapan:
Selesaikan 3x 6
3x
12
3x
3x
18
12.

12
(Sifat S2.1)
x=6
Semak:
Jadi, x
(Sifat S 2.2)
Gantikan x
ikut:
6 ke dalam persamaan asal seperti yang ber-
3(6)
6 1 12
18
12
12
12
(Terbukti).
6 ialah penyelesaian bagi persamaan linear 3x
Contoh 2.2 Selesaikan (x + I)

2
3(x
12.
4)
Jawapan:
Mula-mula kita permudahkan persamaan yang diberi dengan
mendarabkan kedua-dua belah persamaan tersebut dengan 4.
Kita dapati,
2(x
2x
+
+
1)
3(x
3x
2x
3x
4)
12
14
(Sifat taburan)
(Setelah kedua-dua belah persamaan
ditambahkan dengan 2)
x= 14
(Setelah kedua-dua belah persamaan

ditambahkan dengan
3x).
Semak: Gantikan x = 14 ke dalam persamaan yang asal seperti

yang berikut:
17
ALGEBRA ASAS
14 + 1 ~ 3(14
2
4
4)
15 ~ 3(10)
2
4
(Terbukti)
Contoh 2.3 Selesaikan
3x+l
x2
23x
2x
______
Jawapan:
Dalam contoh in kita dapati x ~ 2 kerana penggantian x = 2
ke dalam persamaan di atas menyebabkan pembahagian
dengan sifar. 0kb itu, x = 2 tidak boleh menjadi penyelesaiannya. Sekarang kita cuba mencari penyelesaiannya.
3x+1
23x
x
2 = 2
x
(2 x)(3x + I)
6x+23x2x
5x
(2 3x)(x 2) (Setelah didarab dengan

2x43x2+6x
3x
2.
8x
(x2)(2x))
(Setelah
dipermudahkan)
Tetapi x = 2 tidak boleh menjadi penyelesaiannya kerana persamaan itu tidak tertaknf di x = 2.
3x+l
23x
Dengan yang demikian, persamaan x 2 =
2 x
tidak mempunyai penyelesaian.
Daripada Contoh 2.3, kita dapati wujud persamaan yang tidak
mempunyai penyelesaian. Jadi, kita perlu lebih berhati-hati apabila
mencan penyelesaian bagi persamaan yang melibatkan ungkapan
nisbah.
18
Latihan 2.1
Selesaikan persamaan-persamaan linear yang berikut:
1. 5x
9.
2. 3x
17.
2x
2
2(x
3(x
1)
4x + 2
x1
2x
6. 2x
8.
5
3
7. 2x
2x + 3
2x
10
1)
______
x 2
I
4x
1x
4
x
5x
2x
______
9.
x
I~
+
+
7
x
______
x + 1
2.2 PERSAMAAN KUADRATIK

Takrif 2.3 Persamaan yang berbentuk ax2 + bx + c dengan
a, b dan c nombor nyata dan a ~ 0 dikenali sebagai persamaan
kuadratik dengan satu pembolehubab ataupun persamaan
darjah kedua.
Apabila a = 0, kita mendapat persamaan linear. Persamaan
kuadratik botch diselesaikan dengan beberapa kaedah. Biasanya,
kaedah yang paling mudah adalah dengan pemfaktoran. Sekiranya
ungkapan kuadratik tersebut tidak dapat difaktorkan selengkapnya, kita cuba melengkapkan kuasa dua ataupun menyelesaikannya
19
ALGEBRA ASAS
dengan rumus kuadratik. Mula-mula dicuba menyelesaikannya

dengan pemfaktoran.
I Penyelesaian dengan Pemfakioran
Teorem yang berikut amat berguna apabila kita cuba mencari
penyelesaian bagi persamaan kuadratik dengan pemfaktoran.
Teorem 2.2 Jika a dan b nombor nyata, maka ab = Ojika dan
hanya jika a = 0 atau b = 0 atau kedua-duanya.
Contoh 2.4 Selesaikan persamaan kuadratik x2 + 5x + 4 = 0.
Jawapan:
Mula-mula kita cuba memfaktorkan x2 + 5x + 4 selengkapnya. Kita dapati,
x2+5x+4=(x+4)(x+l).
Jadi,
(x + 4)(x + I) = 0.
Daripada Teorem 2.2, x + 4 = 0 atau x + I = 0
iaitu,
x = 4ataux
=
l
Dengan yang demikian,
x = 4 dan x
=
I
ialah penyelesaian bagi persamaan kuadratik x2 + 5x + 4 = 0.
Semak:
(4)2
Apabila x = 4, maka
+ 5(4) + 4 ~ 0
16
20 + 4
4 + 4
0 =
Apabila x =
1, maka
(_l)2 + 5(l) + 4
l5+4~0
4 + 4
0 =
0
0
0
(terbukti)
Contoh 2.5
0
0
0
(terbukti)
Selesaikan 8x2 + 2x
0.
Jawapan:
Kita dapati 8x2 + 2x

(4x + 3)(2x
20
1). Jadi,
3 boleh difaktorkan menjadi
(4x+3)(2x I)0
4x + 3 = Oatau2x
Maka
3
Oleh itu, x
atau x
dan x
ialah penyelesaiannya.
Selain pemfaktoran, persamaan kuadratikjuga boleh diselesaikan

dengan melengkapkan kuasa dua seperti yang berikut.
II Melengkapkan Kuasa Dua
Suatu persamaan kuadratik ax2
bx
jadi kuasa dua tepat apabila ditambahkan

belah persamaan seperti yang berikut:
ax2
bx
0, dengan a ~ 0 men-
lb
(~
)
kepada kedua-dua
(Mula-mula dituliskan pemalar c

di sebelah kanan)
x2 +
Kedua-dua belah persamaaan
didarabkan dengan!)
x2
b
-
/lb\2
-
\~2aj
flb\2
I-
Kedua-dua belah
\ persamaan
-)
\2 aJ
ditambahkan
/1 b\2
dengan
Kita dapati,
b
b24ac
(x +
=
4a2
(Bentuk kuasa dua tepat).
Konsep melengkapkan kuasa dua lebih mudah difahami apabila melihat contoh yang berikut.
.
21
ALGEBRA ASAS
Contoh 2.6
Selesaikan persamaan kuadratik 2x2

ngan
0 de-
melengkapkan kuasa dua.
Jawapan:
Mula-mula dituliskan persamaan yang diberi dalam bentuk
c. Kita dapati,
ax2 + bx =
2x2 + x
4 = 0
2x2 + x = 4
(Pemalar dituliskan di sebelah
kanan persamaan)
x
Kedua-dua belah persamaan
x2 +
= 2
didarabkan dengan
x2 +
(Il\2
+ ~
(~ ~
(Kedua~duabelah
persamaan ditambahkan
dengan
x2
(x + 1)2
(~))
(~
i~2)
(Permudahkan)
(Bentuk kuasa dua tepat)
Jadi, x+~
x
(Penyelesaian untuk x)
Dengan yang demikian, x
dan x
__________
ialah penyelesaian bagi persamaan kuadratik 2x2 + x
0.
III Rumus Kuadratik

Kaedah melengkapkan kuasa dua botch digunakan untuk mencari
penyelesaian bagi sebarang persamaan kuadratik. Berikut akan di22
bincangkan bagaimana kita botch menggunakan kaedah melengkapkan kuasa dua untuk mendapatkan rumus kuadratik. Dengan
yang demikian, pertimbangkan persamaan kuadratik ax2 + bx + c
= 0, dengan a # 0 dan a, b, dan c nombor nyata.
Langkah 1: Tutiskan pemalar, c di sebelah kanan persamaan seperti
yang berikut:
ax2
bx
Langkah 2: Darabkan kedua-dua belah persamaan dalam Langkah

I dengan
(~),
x2
(1
Langkah 3: Tambahkan ~
b
x
a
c
a
b\2
)
kepada kedua-dua belah persama-
an dalam Langkah 2,
x2
b
-b2
-x +
a
4a
c
a
b2
4a
~-.
Langkah 4: Lengkapkan kuasa dua seperti yang berikut:
rIx+Ib12
b24ac
2
2aJ
4a
Langkah 5: Selesaikan untuk x,

b
1b24ac
x+~=~j
4a2
Langkah 6: Permudahkan Langkah 5,

b .Jb2
4ac
x
Dengan yang demikian, kita mempunyai rumus kuadratik seperti
yang berikut:
23
ALGEBRA ASAS
-b~c.
2a
Iesaian bagi persamaan kuadratik ax2 + bx
a ~ 0 dan a, b dan c nombor nyata.
Rumus kuadratik:
Contoh 2.7
__
Selesaikan persamaan kuadratik 2x2

dengan rumus kuadratik.
Jawapan:
Dalamcontohini,a
Jadi,
2,h
8danc=
ialah penye= 0, dengan
8x
I.
8 \/~2
4(2)(I)
2(2)
Oleh itu, x
8 ~J64 + 8
4
-8~
4
8 6~/~
4
+
dan x
ialah
penyelesaian bagi persamaan kuadratik 2x2 + 8x

1 = 0.
Apabila kita menyelesaikan persamaan kuadratik, kita dapati
ada tiga bentuk penyelesaian yang bergantung pada nilai b2 4ac.
Kuantiti b2
4ac dalam rumus kuadratik dinamakan penentu.
Tandaan penentu mi menentukan bentuk penyelesaian yang didapati. OIeh itu,
(i) Apabila b2
4ac = 0, kita akan mendapat hanya satu penyelesaian nyata kuasa dua.
(ii) Apabila b2
4ac > 0, kita akan mendapat dua penyelesaian
nyata yang berbeza.
(iii) Apabila b2
4ac < 0, kita akan mendapat dua penyelesaian
nombor kompleks (iaitu, tiada penyelesaian nyata).
24
4ac = 82 4(2)( 1) = 72
Dalam contoh 2.7, kita dapati b2
0. Jadi penyelesaian yang didapati ialah dua penyelesaian nyata
>
yang berbeza, iaitu, x

Contoh 2.8
Selesaikan x2
~~
2x
dan x
2
,.J~.
0.
Jawapan:
Dalam contoh mi, a = 1, b = 2 dan c = 2. Mula-mula
bentuk penyelesaiannya ditentukan dengan mencari penentu
b2
4ac.
Kita dapati,
b2
4ac = (_2)2 4(l)(2) = 4
8 = 4 < 0.
Dengan yang demikian, x2
2x + 2 = 0 mempunyai penyeIesaian kompleks. Danpada rumus kuadratik, kita dapati
2 ~J4
4(l)(2)
2
2~
2
=
if~
2
=
I + i.
Jadi, x = I + i dan x = I
i ialah penyelesaian bagi x2 2x
+ 2 = 0.
Seterusnya, kita akan membincangkan persamaan-persamaan
yang melibatkan radikal dan persaman-persamaan yang boleh diturunkan kepada persamaan kuadratik. Kita akan membincangkan
jenis persamaan yang sedemikian satu per satu.
Latihan 2.2
Selesaikan persamaan-persamaan kuadratik yang berikut dengan
pemfaktoran.
1. x2 + 6x 7 = 0.
2. 2x2 + 13x + 15 = 0.
25
ALGEBRA ASAS
8 = 0.
3. x2 2x
4. 6x2 + 13x
5 = 0.
5. x2
4x + 3 = 0.
melengkapkan kuasa dua.
6. 4x2 + x
I = 0.
7. x~ 8x + 6 = 0.
8. x2
3x
5 = 0.
9. 3x2 + x + 1 = 0.
10. x2 + 4x + 1 = 0.

rumus kuadratik.
11. 2x2 5x + 2 = 0.
12. 7x2 + 6x + 1 = 0.
13. 4x2
lOx + 3 = 0.
14. 8x2 2x
1 = 0.
I5 15x2
7x + 2 = 0.
2.3 PERSAMAAN RADIKAL

Persamaan-persamaan jenis mi dikuasakan pada kuasa yang tertentu untuk menghilangkan radikalnya. Sebelum kita cuba mencari
penyelesaian bagi persamaan yang melibatkan radikal, petua yang
berikut amat berguna.
1 Jika A dan B ungkapan algebra, maka setiap penyelesaian bagi persamaan A = B juga merupakan penyelesaian bagi persamaan A = B~untuk sebarang integer positif
n. Sebaliknya penyelesaian bagi persamaan A = B tidak semestinya menjadi penyelesaian bagi persamaan A = B.
Petua
2.
Jawapan:
Dalam contoh ml, kita boleh menghapuskan radikalnya dengan mengkuasaduakan kedua-dua belah persamaan tersebut seperti yang berikut:
26
Semak:
Gantikan x
dapati,
2 ke dalam persamaan yang asal. Kita
2
=
2. Jadi, ~
-2
-2
2.
2 bukan penyelesaian bagi
=
2 tidak mempunyai pe-
nyelesaian.
Contoh 2.10
Selesaikan
Jawapan:
Bentuk radikal
~.Ji +
4x
1.
mi
botch dihapuskan apabila kita mengkuasaduakan kedua-dua belah persamaan seperti yang berikut.
(~JT+4x)2
1
x2
x(x
4x
6x
=
=
=
(x
x2
0
1)2
2x
6) = 0
x = 0 atau x = 6.
Seterusnya, kita perlu menyemak sama ada penyelesaian yang
kita dapati, iaitu x = 0 atau x = 6 memenuhi persamaan yang
asal iaitu ~/l + 4x
x
1.
Semak:
Apabila x
0, maka
~ 0 1
1 ~ -l
Apabila x
6, ,~,/l + 24 1 6
5 = 5.
6 ialah penyelesaiannya.
27
ALGEBRA ASAS
Catatan:
Dalam Contoh 2.10, kita dapati walaupun x
= 0 ialah
penyelesaian bagi persamaan (~~j~+
4x)2 = (x
1)2,
tetapi_x = 0 bukanlah penyelesaian bagi persamaan asal
= x
I (rujuk Petua 1).
Sekarang kita akan membincangkan bagaimana sesuatu persama
an boleh diubah menjadi persamaan kuadratik dengan membuat

penggantian yang sesuai. Lihat contoh yang berikut.
Contoh 2.11
Jawapan:
Selesaikan 3x4
5x2 + 2
0.
Dalam contoh mi, kita dapati persamaan di atas boleh diubah

menjadi persamaan kuadratik dengan penggantian w = x2.
Jadi,
3x4 5x2 + 2 = 0
3w2 5w + 2 = 0
(Gantikan w = x2)
(3w 2)(w 1) = 0
(Setelah difaktorkan)
Maka,
3w 2 = 0 atau w I = 0
2
Tetapi,
w
w
Jadi,
x2
x
atau w
=
=
x2.
atau x2
I.
~Jataux= 1.
., J~,
penyelesaian bagi persamaan 3x4

Contoh 2.12 Selesaikan (x4
4x2 +
I dan
5x2 + 2
3)1/4
1 ialah
0.
0.
Jawapan:
Dalam contoh
mi,
kita menghapuskan radikalnya dengan
mengkuasakan kedua-dua belah persamaan dengan kuasa 4
seperti yang berikut:

[(x4
x4
28
4x2
+3)u/4]4
4x2 + 3
=
=
0
0
Sekarang, kita gantikan x1

Jadi,
w supaya x4
4w + 3
3)(w 1)
w
3
w
w2
(w
Tetapi, w
Oleh itu,
=
=
=
=
w2.
0
0
0 atau w
3 atau w
x2.
x2
x
=
=
3 atau x2 = 1
.,.,/~atau x
Setelah disemak, kita dapati \/~,
penyelesaian bagi persamaaan asal (x
1
I dan
4x2 +
3)1/4
1 ialah
=
0.
Latihan 2.3
Selesaikan persamaan-persamaan yang berikut:
1. ~/~-::--~ = 4.
2. ~
3. .JiO
1.
5x = x
4. ~J~x
5.
2x
x.
5.
..J3
6.
24
7. .J~~4x
8. ~
x + 2.
2.
9. ,.,/3x2 + x + 4
10. ..J7x + 2
11.
~
2.
3x.
3x
=
=
2.
4.
2.
Selesaikan persamaan-persamaan yang berikut dengan penggantian yang sesuai.

12. x4 + 3x2 10 = 0.
13. x 3x12 + 2 = 0.
14. 2x4 x2 3 = 0.
15. (18x4 3x2 1)~= 0.
16. (3x2 2x + 7)1/3 = 2.
29
ALGEBRA ASAS
2.4 KETAKSAMAAN LINEAR DAN BUKAN LINEAR

Sebelum kmta cuba mencari penyetesaian bagi ketaksamaan jenis
terlebih dahulu diberikan takrifnya seperti yang berikut:
mi,
Takrif 2.3 Ketaksamaan yang boleh dituliskan dalam

bentuk ax + b < 0, ax + b ~ 0, ax + b > 0 atau ax + b
~ 0 dengan a ~ 0, a dan b nombor nyata dikenali sebagai ketaksamaan linear.
Contoh-contoh ketaksamaan jenis mi adalah seperti yang berikut:
(i) 2x + I < 0 (ii) x
2 ~ I (iii) x + 2 ~ 0 (iv) I x ~ 3.
Sama juga seperti persamaan, Iangkah utama apabila hendak mencan penyelesaian bagi suatu ketaksamaan adalah dengan mempermudahkan ketaksamaan yang diberi kepada ketaksamaan yang Setara dengannya. Sifat-sifat ketaksamaan nombor nyata yang berikut amat penting dan berguna kepada kita.
(I) a 0
(iii) a bc, dengan syarat c < 0.
Sifat ketaksamaan yang ke (iii) amat penting. Apabila suatu ketaksamaan didarabkan dengan suatu kuantiti negatif ( < 0), kita mesti
terbalikkan tanda ketaksamaan tersebut. Sifat-sifat ketaksamaan
yang telah dinyatakan di atas juga benar apabila tanda ketaksamaan tersebut digantikan dengan tanda
> atau
~,
Contoh 2.13 Selesaikan 3x
?.
5 ~ 7.
Jawapan:
Danpada sifat (i) hingga (iii), kita dapati
3x
5 ~ 7
3x ~ 12
x ~ 4
3x
30
(Ketaksamaan yang diberi)

(Kedua-dua belah ketaksamaan ditambah
dengan 5)
(Penyelesaian untuk x)
Dengan yang demikian, set penyelesaian untuk ketaksamaan

5 ? 7 ialah {x : x ~ 4}.
Selain tatatanda set, penyelesaiannya boleh juga diwakili di atas

garisan nombor seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 2.1. Simbol
cc dan
cc dan Jadual 2.1 mewakili ketidakwujudan titik
hujung.
Jadual 2.1
Tatatanda set
b}
(a, b)
x ~ b}
[a, bJ
<
[a, b)
x: x
<
a}
(cc,a)
{x: x
>
a)
(a, cc)
{x: x ? a)
[a, cc)
{x: x ~ a)
(cc, a]
x: a
<
{x: a
{x: a
{x:
cc
<
<
Garisan nombor
Tanda selang
b}
<
cc)
Contoh2.14 Selesaikan3(x
~1
-u
(-cc, cc)
1)
2(x
-cc
1)> (x
cc
I) + (2x 3).
Jawapan:
Mula-mula dipermudahkan ketaksamaan yang diberi,
31
ALGEBRA ASAS
3(x 1)+2(x1)>(x+
l)+(2x3)
3x 3 + 2x 2> x + I + 2x 3
5x 5 > 3x 2
2x > 3
3
x > -.
Jadi,
(3
\.
cc) ialah penyelesaiannya. Sekanang kita cuba
~,
menggambarkan penyelesaiannya di atas gansan nombor

seperti yang benikut.
I-
0
Rajah 2.1
Contoh 2.15
Selesaikan 3

2.
Jawapan:
Kaedah I
Dalam contoh i, kita mesti mempertimbangkan dua kes iaitu
kes apabila x + 1 positif dan kes apabila x + I negatif.
32
Kesi: x + I
Jadi,
>
Oiaitux
Apabila x + I >
(Rujuk Rajah 2.3).
I.
3x + 5 > 2x + 2
x> 3
0, set penyetesaiannya ialah {xlx
~-
>
>
I}
<
3}
Rajab 2.3
Kes 2: x + I
Jadi,
<
0 iaitu x
3x
<
1.
5 < 2x + 2
x <
0, set penyelesaiannya ialah {xlx
+
Apabila x + I <
(Rujuk Rajah 2.4).
p
~
I
2
-S
Rajab 2.4
Oleh itu, set penyelesaian bagi ketaksamaan 3x + ~ > 2 ialah

x+1
penyatuan set penyelesaian dalam kes I dan kes 2. Jadi, set
penyelesaiannya ialah
{xlx>
1) u {xlx < 3}
Contoh 2.16 juga boleh diselesaikan dengan kaedah yang berikut.

Kaedah mi melibatkan penggunaan nombor genting dan adalah
lebih mudah. Ketaksamaan tak linear dan ketaksamaan yang
melibatkan ungkapan-ungkapan nisbah juga boleh diselesaikan
dengan cara benikut:
Kaedah 2:
Langkah 1: Tulis ketaksamaan yang diberi supaya sebelah kanan33
ALGEBRA ASAS
nya sifan. Permudahkan dan faktorkan jika boleh.

3x + 5
2 >0
x+1
3x
x+3
x+l
5
2x
x+l
>0
>0.
Langkah 2: Can nombor genting dengan menjadikan pembilang

dan penyebut sama dengan sifar.
Pembilang: x + 3 = 0
Penyebut: x + 1 = 0
x= 3.
x= 1.
Jadi, x
3, dan x
1 ialah nombor genting.
Langkah 3: Dengan nombon genting yang kita peroleh dalam

Langkah 2, kita jalankan ujian tanda seperti yang
benikut:
Faktor
Tanda Faktor
x+3
x+1
(x + 3)(x + 1)
Jadi,
cc, 3) u
3x+5
ketaksamaan
x+1
(
1
+
1, cc) ialah selang penyelesaian bagi

-
>
2.
Seterusnya, kita akan membincangkan bagaimana mencari penyelesaian suatu ketaksamaan bukan linear, khasnya ketaksamaan
kuadratik. Mula-mula dilihat takrif yang berikut.
34
Takrif 2.4 Ketaksamaan yang boleh dituliskan dalam ben+ hx+

tukax2 + bx + c<0,ax2 + hx + c ~0,ax2
c > 0 atau ax2 + bx + c ~ 0 dengan a ~ 0, dan a, b dan c
nombor nyata dikenati sebagai ketaksamaan kuadratik.
Contoh 2.17
Selesaikan x2
3x
10
0.
>
Jawapan:
Mula-mula kita cuba memfaktorkan ungkapan x2
Didapati,
3x
10.
x2+ 3x
10 = (x + 5)(x 2)
Jadi,
(x + 5)(x
2) > 0
Faktor(x + 5)dan(x
2)sifar pada x = 5 dan x = 2.
Untuk mencani penyelesaian dengan (x + 5)(x
2) > 0, kita
perlu menguji tanda setiap faktor dalam selang
cc, 5),
(5, 2) dan (2, cc). Apabila hendak menentukan tanda suatu
faktor dalam setiap selang, memadai jika kita menguji satu
titik dalam setiap selang tersebqt seperti yang ditunjukkan
dalam Jadual 2.2 yang berikut.
Jadual 2.2
Selang
(oc, 5)
Titikdalamselang
Tanda faktor (x + 5)
Tanda faktor (x
Tanda (x + 5)(x
2)
2)

penyelesaiannya.
(5,2)
(2, c~)
+
+
+
(
cc, 5) dan (2, cc) merupakan selang
Contoh 2.18 Selesaikan x2,
2x
Jawapan:
Mula-mula ungkapan x2
2x
Kita dapati,
x2 2x 8 ~ 0
(x + 2)(x
4) ~ 0
8 ~ 0.
8 difaktorkan.
35
ALGEBRA ASAS
Faktor (x + 2) dan (x 4) sifar pada x = 2 dan x = 4. Jadi

kita perlu menguji tanda dalam selang ( cc, 2], [2, 4] dan
[4, cc). Lihat Jadual 2.3 yang berikut:
Jadual 2.3
Selang
(~,
Titikdalamselang
2]
[2,4]
14. ~)
Tanda faktor (x
Tanda (x + 2)(x
4)
4)
Dengan yang demikian, selang [2, 4] merupakan selang penyelesaiannya.

-
Contoh 2.19
Selesaikan
7x + II
x+l
>
x.
Jawapan:
Apabila kita mencari penyelesaian bagi ketaksamaan yang
melibatkan nisbah, kita mesti berhati-hati. MuIa-mula kita
mesti menentukan titik yang ungkapan itu tak tertaknif. Dalam
contoh i, kita dapati x = 1 tidak boleh menjadi
penyelesaiannya. mi disebabkan pada titik x =
1, ungkapan
tersebut tak tertaknif.
Untuk mencani penyelesaiannya, mula-mula kita tuliskan
ketaksamaan yang diberikan seperti yang berikut:
7x + 11
x+I
_______
7x + 11
7x
(2
(2 x)(x
x+I
11
x
x+l
x2
x)
>
I)
> ~
2 + x2 >0
6x
x+1
9 >0
(x + 3)2
>0
x+1
36
Faktor (x + 3)2 ialah sifar pada x = 3. Jadi, kita perlu

mengujitandada1amse1ang(cx~, 3),(3, l)dan(1, ce).
Lihat Jadual 2.4 yang berikut.
Jadusl 2.4
Selang
Titik dalam selang
Tanda faktor (x +
3)2
(x +
Tanda
(cx), 3)
(3, I)
(t,cx)
3)2
x+ 1
1, co) merupakan penyelesaiannya.
Latihan 2.4
Grafkan setiap penyelesaian bagi ketaksamaan-ketaksamaan yang
berikut di atas gansan nombor dan tuliskan set penyelesaiannya
dalam tanda selang.
1. x
I ? 4.
2. 3x + 2 < 7.
3. 2x
5 > x + 2.
4.5(x+ 1)+2(x 1)~(x+3)(2x+3).
5. 4x
1 ? 6x + 5.
x+2
6.
<6.
x
7. 7(x
1) 3(x
2) > .(x + 1) + 2(2x + 3).
x+1
2
xl
9.
2x
2x+3
8.
3
1
4
10.
>2.
x 1
Selesaikan ketaksamaan-ketaksamaan bukan linear yang berikut:
11. (x + 2)(x
5) ~ 0.
37
ALGEBRA ASAS
12.
13.
14.
15.
12 ~ 0.
2x2 + 5x
x2 + 4x + 3 <0.
6x2 + 4x
2 > 0.
(3x
1)(x
2) ~ 0.
2.5 PERSAMAAN DAN KETAKSAMAAN NILAI MUTLAK

Dalam Bab 1 yang lalu, kita telah mentakrifkan nilai mutlak suatu
nombor nyata dan juga sifat-sifatnya. Dalam bahagian mi, kita cuba
mencari penyelesaian bagi persamaan dan ketaksamaan yang melibatkan nilai mutlak dengan memberikan beberapa contoh. Sebelum itu kita tuliskan semula takrif nilai mutlak seperti yang berikut:
Takrif 2.5
al
a untuk a ~ 0
a untuk a < 0
dengan a nombor nyata.
=
Contoh 2.20 Selesaikan 2x
I~= 4.
Jawapan:
Daripada Taknf 2.5, kita dapati 12x
II = 4 setara dengan
2xl=4
atau 2x1=4
2x=5
2x=3
5
x=~
Jadi, x
dan x
3
x=~
=
ialah penyelesaiannya.
Dalam tatatanda set, penyelesaiannya ialah

Contoh 2.21
Sclesaikan lx +
21
1.
135
2x + 11.
Jawapan:
x + 21 = 2x + 11 setara dengan
x+2=2x+11
atau x+2=(2x+11)
3x9
x=13
x3.
x=13.
38
Jadi, set penyelesaiannya ialah {3, 13}.

Seterusnya sebelum kita cuba mencari penyelesaian suatu ketaksamaan yang melibatkan nilai mutlak, kita lihat dahulu takrif yang
berikut.
Tak rif 2.6 Jika a suatu nombor nyata positif, maka
(i) lxi < ajika dan hanyajika a < x < a
a atau x > a.
(ii) lxi > a jika dan hanya jika x <
Contoh 2.22
Selesamkan ix
<
fl
6.
Jawapan:
Ketaksamaan yang diberi setara dengan yang berikut.
6 <x
I < 6
maka, 5 < x
< 7.
Jadi, selang penyelesaiannya ialah
5, 7). Seterusnya
digambarkan penyelesaiannya di atas garisan nombor seperti
yang berikut.
Rajab 2.5
Contoh 2.23
Selesaikan i2x
fl
>
3.
Jawapan:
Ketaksamaan yang diberi setara dengan yang berikut.
2x + 1 > 3 atau 2x + 1
< 3
2x>2
2x<4
x>l
x < -2.
Jadi, selang penyelesaiannya ialah
cc, 2) dan (1, co)
ataupun (cc, 2) u (1, cc).
(
Contoh 2.24 Selesaikan 3
2x~~ 1.
Jawapan:
Ketaksamaan yang dmberi setara dengan yang berikut:
39
ALGEBRA ASAS
32x~1
2x~2
atau
32x~ 1
2x~4
x~I
Jadi, set penyelesaiannya ialah
x+2
x4
x~2
(
cc, 1] u [2, cc).
~ 3.
Jawapan
Kaedah 1
Ketaksamaan yang diberi adalah setara dengan yang berikut:
x+2
~3.
x4
Dalam contoh in kita mesti mempertimbangkan dua kes
apabila x
4 positif dan x
4 negatif.
Kes 1:
x
4 > 0 iaitu x > 4.
Maka
3(x 4) ~ x + 2
3(x
4)
3x + 12 ~ x + 2
3x
12
Jadi,
3x + 12 ~ x + 2danx + 2 ~ 3x
12
4x~ 10
2x~ 14
x~7
Untuk menentukan set penyelesaian bagi kes 1, kita lihat Rajah
2.6 yang berikut:
0~
0
40
5
2
4
Rajab 2.6
Jadi, set penyelesaian apabila x

Kes 2: x
Maka
< 0 iaitu x < 4.

3(x
4) ? x + 2
3x
12 ~ x
>
0 malah {xlx ~ 7}.
3(x
2 ~ 3x
4)
12
Jadi,
3x + 12 ~ x + 2danx + 2
3x
12
4x ~ 10
2x a 14
5
-x ~
-x ~ -7
~
x~
I;
x~7
Rajah 2.7
Set penyelesaian apabila x
<
0 ialah
{~i~
~}.
Dengan yang demikian, set penyelesaian bagi

(xix
~ 3 ialah
7} ~ {XX ~
Contoh 2.25 juga boleh diselesaikan dengan kaedah berikut:

Kaedah 2:
x+2
x4
~ 3 adalah setara dengan 3 ~
x+2
~ 3.
x4
41
ALGEBRA ASAS
Penyelesaiannya dicari dengan melihat tindakan kes-kes berikut:

3<
x+2
x+2
x4
dan
x+230
x+
x
x
x4
2 + 3 (x
x4
x + 2 + 3x
x4
4) ?~0
12
4x
10
x4
x +2
3 (x 4) ~ 0
x4
3x + 12
x4
2x + 14
x4
Nombor genting: (1) 4x
10
z~0.
(1) 2x + 14
7.
5
2
(2)~x 4
x
Faktor
0
4.
(2)
Tanda Faktor
4x10
x 4
10
Tanda Faktor
+
x4
2x + 14
4X_ 10 >0
~-
4~
7
+
_______
x 4
42
0
4.
2x+l4
ia1ah(_cc~~]u(~cc).
Penyelesaianbagi
+
.-
5/2
x 4
x
Faktor
4x
Penyelesaian bagi
ialah
2x + 14
~0
x4
cc, 4) u [7, cc);
Jadi, penyelesaian bagi x + 2

x4
(cc,5/2]cj(4, cc)dan(cc, +
-4
4)u[7,
~ 3 ialah tindanan antara

cc).
~1
-~
5
2
Penyelesaian ialah
( cc,
u [7, cc) atau dalam tatatanda set,
penyelesaiannya ialah
{xix ~
u {xix~7}.
Latihan 23
Selesaikan persamaan-persamaan nilai mutlak yang berikut:
1. lx + fl = 3.
2. 12x 7! = 9.
x+1
2
1
x 2
5. ~ 1
2.
x +3
6. 14x + 31 = x 2.
7. lx 161 = 5.
Selesaikan ketaksamaan-ketaksamaan nilai mutlak yang berikut:
8. Ix + Sj ~ 1.
9. 12x 31 < 4.
43
ALGEBRA ASAS
10. l4x + 2!
<
10.
11.
12.
13.
14.
15.
lx
1! > 2.
3ix 2! ~ 4.
ix 41 ~ 2.
lx2 x 31 < 3.
1x2 + x 10! ~ 10.
16.
1
>2.
x 2
2x
17. x+ 3 ~ 1.
2.6 SISTEM PERSAMAAN LINEAR

Selain mencari penyelesaian bagi suatu persamaan atau ketalesamaan, kita juga boleh mencari penyelesaian bagi dua atau Iebih persamaan yang mempunyai banyak pembolehubah. Mula-mula kita
cuba mencari penyelesaian bagi sistem persamaan linear 4engan dua
pembolehubah.
Taknf 2.7 Sistem persamaan linear dengan dua pembolehubah x dan y boleh dituliskan seperti yang berikut:
a
1x + b1y = C1
a2x + b,y =
dengan a1, b1, a2, b2, c1, dan c2 nombor nyata.
Sistem persamaan jenis mi boleh diselesaikan dengan berbagaibagai kaedah. Antaranya ialah penyelesaian dengan gantian,
penghapusan dan melakarkan graf. Kita juga boleh menggunakan
matriks untuk menyelesaikan persamaan jenis mi. Teknik mi akan
dipelajan dalam Ba1~6.
Contoh 2.26 Selesaikan sistem persamaan yang berikut:
2x+y=6
(a)
x+y1
(b)
44
Jawapan:
(I) Kaedah gantian

Daripada persamaan (b), kita dapati
y=1x
(c)
Sekarang, gantikan (c) ke dalam (a).
Jadi, diperoleh
2x + (1
x) = 6
2x
1 x = 6
x7
(d)
Seterusnya, gantikan (d) ke dalam (c) untuk mencan nilai y.
Jadi, diperoleh
y = 1 7 = 8
Dengan yang demikman, pasangan tertmb (7, 8) ialah
penyelesaiannya.
(II) Kaedah penghapusan

Diberi,
2x+y6
x+y1
(a)(b),x=7
(a)
(b)
(c)
Gantikan (c) ke dalam (b), kmta mendapat

7+y= 1
y = 8.
Jadi, (7, 8) ialah penyelesaiannya,.
(III) Kaedah melakarkan graf

Diberi,2x+y=6
x+y1
(a)
(b)
Mula-mula kita Iakarkan graf persamaan (a) dan (b) di atas

sistem koordinat yang sama. Titik tempat kedua-dua graf itu
bersilang merupakan penyelesaian bagi sistem persamaan tersebut (lihat Rajah 2.8).
Daripada Rajah 2.8, kita dapati kedua-dua graf itu bersilang

pada titik (7, 8). Dengan yang demikian, (7, 8) ialah penyelesaiannya.
45
ALGeBRA ASAS
Titik persilangan (7, 8)
Rajab 2.8
46
6 2x
Setelah melihat ketiga-tiga kaedah di atas, kita dapati kaedah

gantian dan penghapusan merupakan kaedah yang paling mudah.
Kaedah melakarkan grafpula mengambil masa yang agak panjang
dan memerlukan ketepatan.
3x
= 4
9x
=
12.
Jawapan:
Darabkan (a) dengan 3,
3x2y=4
(a)
9x6y=12
9x
=
12
(b)
(c)
Tolakkan (b) danpada (c),

0 = 0.
Dengan demikian, sistem persamaan mi mempunyai banyak
penyelesaian. Jika kita cuba melakarkan graf persamaan (a)
dan (b), di dapati graf (a) sama dengan graf (b) (lihat Rajah
2.9).
y
4
Sx ~4
6~= 12
Rajab 2.9
47
ALGEBRA ASAS

y 3x = 2
6x =
1
Jawapan:
Diberi,
y 3x = 2
2y6x=I
Darabkan (a) dengan 2, 2y 6x = 4
(c) (b),
0 = 5
tetapi,
0 ~ -5.
Dengan yang demikian, sistem persamaan
(a)
(b)
(c)
mi tidak mempunyai penyelesaian. Apabila kita melakarkan graf bagi persamaan (a) dan (b) di atas sistem koordinat yang sama, kita
dapati kedua-dua graf itu tidak mempunyai titik persilangan.
Graf (a) dan (b) adalah selari. Rujuk Rajah 2.10 yang berikut.
~y6x1
Sx=2
(0, )
2)
Rajab 2.10
48
Dengan yang demikian, sistem persamaan tersebut tidak mempunyam penyelesaian.

Daripada Contoh 2.26, 2.27 dan 2.28, kita dapati suatu sistem persamaan linear mempunyai tiga bentuk penyelesaian, iaitu
(i) Sistem persamaan yang mempunyai hanya satu penyelesaian.
Dalam kes mi, apabila kita melakarkan graf bagi
persamaan-persamaan mtu di atas sistem koordinat yang sama,
didapati graf tersebut bersilang di satu titik. Titik persilangan
mi merupakan penyelesain bagi sistem persamaan tersebut
(Rujuk Contoh 2.26).
(ii) Sistem persamaan yang mempunyai banyak penyelesaian.
Dalam kes mi, apabila grafnya dilakarkan, kita dapai persamaan-persamaan itu mempunyai graf yang sama, iaitu
kedua-dua grafmempunyai kecerunan yang sama dan pintasan
di paksi-x dan paksi-y yang sama. (Rujuk Contoh 2.27)
(iii) Sistem persamaan yang tidak mempunyai penyelesaian.
Dalam kes mi, apabila kita melakarkan graf bagi
persamaan-persamaan tersebut di atas sistem koordinat yang
sama, didapati grafnya selari. Jadi, sistem persamaan tersebut
tidak mempunyai penyelesaian, iaitu graf-grafnya tidak bersilang. (Rujuk Contoh 2.28).
Seterusnya kita lihat pula sistem persamaan linear dengan tiga pembolehubah dan bagaimana penyelesaiannya didapati.
Takrif 2.8 Sistem persamaan linear dengan tiga pembolehubah x, y dan z boleh dituliskan seperti yang berikut:
a1x + b1y
a2x + b2 y
c1z = k1
c2z = k2
a3x + b3y
c3z = k3
dengan k1, k2 dan k3 pemalar dan pekali bagi x, y, dan z ialah
nombor nyata
Contoh 2.29
+
+
+
Selesaikan sistem persamaan yang berikut:

x + 2y
z = 3
2x
3y + z = 1
x
2y + 2z = 4.
49
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
Di ben,
x + 2y
z
2x 3y + z
2y + 2z
x
=
=
=
(a)
(b)
(c)
3
1
4
Jadi,
(a)
(b), 3x y = 4
2(b), 4x
6y + 2z = 2
(c) (e), 3x + 4y = 6
(d)
(e)
(d) +
Gantikan y
(O~
3y
(0
2
2
ke dalam persamaan (d) untuk mencan
nilai x.
Jadi,
3x_(_~)=4
3x
10
3
x
Seterusnya digantikan x
10
=
dan y
ke dalam
persamaan (a) atau (b) untuk mencan nilai z. Oleh itu dengan
menggantikan nilai x dan y mi ke dalam persamaan (b),
diperoleh
2(~)_3(_~)+z= 1
50
20
=.
zl2-~-
20
29
9
10
=
~-,
2
=
dan z
29.
ialah
-~--
penyelesaian bagi sistem persamaan tersebut. Kita juga boleh

/10 2
menuliskan penyelesaiannya sebagai pasangan tertib
~
~,
29
9
Latihan 2.6
Selesaikan persamaan yang benikut dengan kaedah gantian.
1. x y = 6
3x + 2y = 3.
2. 5x + y = 13
x + y = 1.
3. 3x y = 2
3x
y = 8.
4. 2x y =
x + y = 3.
5. 3x + 6y = 3
x + 2y = 1.
Selesaikan sistem persamaan yang benkut dengan kaedah penghapusan.

6. 3x + 4y = 8
x + 3y = 1.
7. 7x y = 41
x
= 4.
8. lOx
= 6
2x y = 6.
51
ALGEBRA ASAS
9. 2x
=
5
6x + 2y = 7.
10. 7x
=
8
15x + 4y = 11.
Selesaikan sistem persamaan yang lenikut dengan melakankan gnaf.
11. x + 2y = 4
x+y= 1.
12. 2x + 3y = 6
x
= 3
13. 2x
= 5
x
y = 1.
14. x + y = 2
3x
y = 14.
Selesaikan sistem persamaan yang berikut:

15. 2x + 3y = 4
2x
y = 2.
16. 6x
17.
18.
19.
20.
21.
52
14
2x
= 6.
6x
Sy = 0
2x
3y = 2.
4x
3y = 7
2x
y = 1.
2x
3y = 6
2x
lOy = 1.
x + 2y
z = 3
2x y + z = 5
x + 3y
2z = 2.
3x + 2y
z = 4
x
2y + 5z = 10
2x
y + z = 3.
3
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN
DAN SIR!
Dalam bab mi kita akan mengkaji aruhan matematik, jujukan dan
sin. Selepas memahami bagaimana hendak membuktikan sesuatu
pernyataan dengan menggunakan aruhan matematik, konsep mi
akan digunakan pula bagi membuktikan beberapa rumus atau keputusan dalam jujukan dan sin supaya idea tentang aruhan matematik bertambah kukuh.
3.1
ARUHAN MATEMATIK
Dalam kehidupan kita seharian mungkin kita membuat beberapa

pernyataan. Pernyataan-pernyataan mi dibuat berdasarkan pemerhatian. Oleh itu, kita mesti ingat bahawa pernyataan itu perlu merangkumi semua kes. mi penting kerana setiap pernyataan akan dibuktikan darjah kebenarannya. Jelasnya, sesuatu pernyataan yang
dibuat mungkin benar dan mungkin juga tidak benar sehingga pembuktian dibuat. Aruhan matematik merupakan suatu kaedah bagaimana membuktikan pernyataan F,, benar untuk semua n E N. Dalam
proses pembuktian melalui kaedah mi, kita akan menggunakan
prinsip aruhan matematik. Mengikut prinsip mi, jika kita mempunyai satu set pernyataan F,,, Maka P,, dikatakan benar sekiranya
P1 benar. Begitu juga apabila Pk benar maka Pk + 1 juga benar. Untuk
uuuu~ua~
memahami prinsip
berikut.
mi,
perhatikan model dalam Rajah 3.1 yang
Rajah 3.1
53
ALGEBRA ASAS
Rajah 3.1 menunjukkan satu susunan buku-buku. Buku-buku

itu disusun berdekatan di antara satu sama lain.
Sekarang apabila buku pertama dijatuhkan, maka buku kedua
juga akan jatuh diikuti oleh buku-buku yang lain. Secara logik
boleh dikatakan apabila buku yang ke-k jatuh, maka buku yang kek + 1 juga akan jatuh. Kejatuhan buku-buku dalam susunan tadi
samalah dengan pninsip aruhan matematik, iaitu kita membuktikan
P1 benar maka F2, P3 dan seterusnyajuga benar. Dengan itu dalam
proses pembuktian secara aruhan matematik, ada dua Iangkah yang
penlu ditunjukkan.
(i) Buktikan P1 benar.
(ii) Anggapkan P1 benan dan gunakannya untuk membuktikan
yang P1 +j juga benar. Alasannya mudah sahaja iaitu jika Pk
tidak benar, maka P1+1 juga tidak benar.
Benikut diberikan beberapa contoh bagaimana prinsip aruhan
matematik digunakan.
Contoh 3.1 Buktikan untuk setiap n N,
l+2+3+...+n=~~.
Jawapan:
(i) Gantikan n
I, maka 1
1(1
benan.
(ii) Anggapkan P1 juga benar, iaitu
k(k + I)
1+2+3+...+k=
2
Kita hendak membuktikan P1~1benar, iaitu I
2~
+(k+l)=~~~
Tambahkan (k + 1) kepada P
1, diperoleh
1. Oleh itu, P1
3... + k
(a)
(k+lXk+2)
54
(b)
ARUHAN MATEMATIK. JUJUKAN DAN SIRI
Daripada (a) dan (b), kita boleh mengatakari P1 +~ benar. Jadi,

ia benar untuk semua n e N.
Contoh 3.2 Buktikan bahawa untuk setiap n
N,
2+4+6+8+...+2nn(n+l).
Jawapan:
(i) Apabila n = I, maka 2 = 1(1
(ii) Anggapkan P1 benar, iaitu
2+4+
I)
6+ 8 + ...+ 2k
2. Jadi, P1 benar.
k(k
1)
Kita hendak membuktikan P1 +1 juga benar, iaitu

2+4+6+8+...+2k+2(k+l)
=(k+ l)(k+2)
Jadi tambahkan 2(k + 1) kepada F1, diperoleh
2+4+6+8+...+2k+2(k+l)
(a)
=k(k+I)+2(k+I)=(k+I)(k+2)
(b)
Dengan (a) dan (b), kita dapati P1 +j benar. Jadi, ia benaruntuk
semua n E N.
Buktikan untuk setiap n e N,
Contoh 3.3
1
1.2
1
2.3
1
3.4
1
____
n(n+ 1)
n
n+ 1
___
Jawapan:
(i) Apabilan
I,maka-j!_~=
Oleh itu, P1 benar.

(ii) Anggapkan P1 juga benar, iaitu
1
1
1
i.2~2.3~3.4~~k(k+l)k+l
Kita hendak membuktikan P1 +1 benar, iaitu

I
l.2~2.3~2.4~k(k+1)~(k+1)(k+2)
k+1
k+2
(a)
55
ALGEBRA ASAS
Tambahkan (k
1
l)(k
2) kepada F1, diperoleh
k
k + I + (k
k(k + 2)
(k + I)(k
I
+
I)(k + 2)
+ 2)
(k + I)(k + 2)
k+1
k+2
_____
Daripada (a) dan (b), jelaslah P1 + benar. Jadi ia benar untuk

semua n e N.
Contoh 3.4 Buktikan untuk n e N, 2
>
n.
Jawapan.
(i) Apabila n = 1, maka 2 > I. Jadi, P1 benar.

(ii) Anggapkan P1 juga benar, iaitu 2 ~i k.
Jelaslah bahawa,
2 + 1 >
21 + 2 >
211 + 2 >
2(2k) >
21+1 >
k + 1
k + I
k + I
k + I
k + I
OIeh sebab itu, P~1 juga benar. Maka
Contoh 3.5
(Tambah I kepada F1)

(Tambah 1 di sebelab kin)
(2
> 2,
N)
ia benar untuk semua n e N.

2 + n boleh dibahagiBuktikan untuk setiap n e N, n
kan dengan 2.
Jawapan:
(i) Apabila n = 1, maka
j2
2. Jelaslah P
1 boleh di-
bahagikan dengan 2.
56
(ii) Katalah P1 juga benar, iaitu k2 + k boleh dibahagikan

dengan 2. Untuk P
1+1, kita
dapati
2+(k+
1)=(k2+2k+
1)+(k+ I)
= k2 + k + 2k + 2
(k+ I)
= (k2 + k) + 2(k + I).
Oleh sebab (k2 + k) dan 2(k + I) boleh dibahagikan dengan 2,
maka P
1+1 boleh dibahagikan dengan 2. Jadi untuk semua
n E N, P,, boleh dibahagikan dengan 2.
Contoh 3.6
Buktikan untuk setiap n

kan dengan x
y.
N, x
Jawapan:
(i) Apabila n = 1, maka x
y boleh dibahagi-
y. Jadi, P1 benar.
y boleh dibahagikan
(ii) dengan
Andaikan
juga
benar,
x P1 y.
Untuk
P iaitu x
1+1, kita
dapati
1 _yk+1=xk+1
_xjA+xyk_y~~~
xk+
x(x
Jadi jelaslah y1 (x
y1)
y(x
y).
y) boleh dibahagikan dengan x
y. Jadi,
P
1~1juga
benar. Oleh itu, ia benar untuk semua n e N.
Latihan 3.1
I. Buktikan untuk setiap n e N,
(a)
12
22
32
n(n + IX2n
2 =
I)
4fl
(b)12+32+52+...+(2n_I)2=
3fl.
2(n 1)2
(c) i~+ 2~ + 33 +
+ ~= n
2. Buktikan untuk setiap n e N,
(a) l.4+2.9+3.16+...+n(n+
= n(n
1)2
1)(n + 2)(3n
12
5)
57
ALGEBRA ASAS
n(n2 + 3n + 2)
(b)I.3+2.3+3.3+...+n(n+I)
I
(c)+-+...
I 4
4. 7
.
3. Buktikan
(a) 4 > 2
(b) 3 > n3
(c) 5
1
(d) 321I
1
(3n
I
2)(3n
1)
n
____
3n
untuk setiap n e N.
untuk setiap n ~ 2.
boleh dibahagikan dengan 4 untuk setiap n N.
boleh dibahagikan dengan 8 untuk setiap n e N.
3.2 JANJANG ARITMETIK DAN JANJANG GEOMETRI

Sebelum diperkenalkan janjang anitmetik dan janjang geometni,
amatlah wajar kita memahami maksud jujukan dan sin kerana ia
mempunyai perkaitan yang rapat dengan apa yang akan dibincangkan.
Taknf 3.1 Jujukan merupakan satu set susunan nombornombor a
1, a2, a3,..., a,,. Setiap nombor bagi jujukan dinamakan sebutan.
Takrif 3.2 Jujukan yang mempunyai bilangan sebutan terhingga a1, a2, a3,..., a,, dinamakan jujukan terhingga.
Taknf 3.3 Jujukan yang mempunyai bilangan sebutan tak

terhingga a1, a2, a3,..., a,,,
dinamakan jujukan tak
terbingga.
...
Takrif 3.4 Hasil tambah jujukan terhingga a1 + a2 +

+
58
a,, =
l~1
a1 dinamakan sii terhingga.
Taknf 3.5 Hash tambah jujukan tak terhingga

+ ... +
a,, +
...
01
02
a,, dinamakan sii tak terhingga.
Contoh 3.7 Tuliskan tiga sebutan pertama bagi satu jujukan

dengan sebutan yang ke-n ialah a,, =
Jawapan:
I
I
Apabila n = 1, 01 = I + 4 =
2
1
Apabila n = 2, a2 = ~ + ~ =
3
3
Apabila n = 3, 03 = ~ + ~ =
5
Contoh 3.8 Can nilai bagi ~ (k + 3).

1=1
Jawapan:
5
~ (k+3)=(I + 3)+(2+3)+(3+
k= 1
3)+(4+3)+(5+3)
=4+5+6+7+8
= 30
1k.
Contob 3.9 Can nilai bagi
Jawapan:
(I )
4
k1
(I)1k = (1)1 + (_I)22 + (I)~3+ (I)~4

= I + 23 + 4
=
2.
59
ALGEBRA ASAS
Teorem 3.1 Jika a1, a2,..., a,, dan b1, b2,..., b,, dua
jujukan terhingga dan p sebarang skalar, maka untuk setiap
1? E N,
(i)
k~1
(ii)
P0~= p
(iii) ,,Z1(a,, b,,)
a11
=
k~1
a,, k~1 b,,.
Bukti:
(i)
(ii)
p + p + p +
pn.
(a,,
b1)
(a1
...
a,,
p (sebanyak n kali)
b1) + (a2
1~1
b2) +
...
(a,,
b,,)
b1.
Takrif 3.6 Satu jujukan dinamakan jujukan aritmetik, jika

sebutan berikutnya boleh didapati daripada sebutan sebelumnya dengan menambahkan suatu nombor malar d dengan d
beza sepunya.
Dengan perkataan lain, takrif mi menjelaskan bahawa sekiranya
a,,~1 a1 = d, maka jujukan itu dinamakan jujukan anitmetik.
Jujukan aritmetik dinamakan juga janjang aritmetik. Secara am,
a1, a1 + d, a1 + 2d,... ialah suatujanjang aritmetik.
Lihat jujukan antmetik dalam Jadual 3.1 yang berikut.
60
ARUHAN MATEMATIK. JUJUKAN DAN SIR!
Jsdu*1 3.1
Jujukan
Beza sepunya, d
(a) 2,5,8, 11,...

(b) 4, 1, 2, 5,...
3
3
Teorem 3.2 Jika a,, sebutan yang ke-n bagi suatu janjang antmetik, maka a,, = a1 + (n
I)d dengan d beza sepunya.
Bukti:
Kita gunakan aruhan matematik seperti yang berikut:
(i) Apabila n = 1, a~= a1 + (I
1)d. Jadi, P1 benar.
(ii) Anggapkan F,, benar juga, iaitu
a,, = a1 + (k
I)d
Untuk membuktikan F,,~1 benar, iaitu
a1~1= 01 + kd,
gunakan keputusan
=
=
a1 + d
a1 + (k
a1 + kd
Daripada (a) dan (b), jelaslah
benar untuk semua kes.
1)d + d
P,, +1
(Dengan
memasukkan
nilai a,,)
(b)
juga benar. OIeh itu, ia
Contoh 3.10 Carl sebutan yang ke-8 bagijanjang aritmetik

7
Jawapan:
Kita dapati 01
Jadi,
a8
(a)
1, 4,
1 dan d = 3.
1 + (8 1)(3)
22.
61
ALGEBRA ASAS
Teorem 3.3 Jika jumlah n sebutan pertama bagi satu janjang

aritmetik ialah 5,,, maka
(i) S,,
(ii)
[2a~
5,, =
(n
I)d]
[a1 + a,,].
Bukti:
(i) Kita tahu,
S,,=a1+(a1+d)+(a1+2d)+...+[a1+(n1)d]
(a)
Sekarang diaturkan secara terbalik persamaan (a), diperoleh
S = [a1+(nl)d]+...+(a,+2d)+(a1+d)+a1 (b)
Apabila (a)
(b) dan diringkaskan, diperoleh
S,, = [2a~ + (n
I)d].
(c)
(ii) Dengan menggunakan (c), kita boleh membuktikan (ii)
Daripada (c), S,,

Tetapi [2a1 + (n
[2a1 + (n
1 )d]
[a1 +
1)d].
01 +
(n
1 )d]
(d)
Dengan memasukkan (d) ke dalam (c) diperoleh

S,, =
Contoh 3.11
Carl jumlah 10 sebutan pertama bagi janjang antmetik 1, 4, 7
Jawapan:
Kita tahu
62
[a1 + a,,].
01 =
1, d
3 dan n
10.
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIR!
Jadi,
S~o =
[2(1)
(10
I)(3)]
= 125.
Contoh 3.12
Satujanjang aritmetik mempunyai sebutan pertama a1

dan beza spunya d. Sebutan kesepuluh ialah 69 dan
hasil tambah 30 sebutan pertama ialah empat kali hasil
tambah 10 sebutan pertama. Carl a1 dan d.
Jawapan:
Jelaslah, a1 + 9d
69
(a)
30
S3~=
=
S10
[2a1 + 29d]
30a1 + 435d
[2a1 + 9d]
=
=
10a1
45d.
Diberi, 53o = 4S10.

Jadi, 30a1 + 435d = 4(I0a1 + 45d).
Apabila diselesaikan, kita dapati I0a1 = 255d
a1 = 25.5d
Langkah seterusnya adalah dengan menggantikan a1 = 25.5d
ke dalam persamaan (a) dan diringkaskan, kita mendapat d = 2
dana1 = 51.
Contoh 3.13 Ttlnjukkan bahawa hasil tambah nombor-nombon
2.
ganjil
dan
I
hingga
(2n
1)
ialah
n
Jawapan:
Nombor-nombor ganjil ialah 1, 3, 5
(2n
1).
Dibeni, a
1
Jadi,
5,, =
=
I, d
2 dan a,,
2n
I.
[a1 + a,,]
~[1 + (2n
I)]
63
ALGEBRA ASAS
Takrif 3.7 Satu jujukan dinamakan jujukan geometri jika

sebutan berikutnya boleh didapati daripada sebutan sebelumnya dengan mendarabkan satu nombor malar r dengan r nisbah sepunya.
Dengan perkataan lain, takrif mi menjelaskan bahawa jika
a1
r maka jujukan itu dinamakan jujukan geometri. Jujukan

geometri
dinamakan
juga janjang
geometri. geometri
Secara amnya,
a1r,
2, ialah
janjang geometri.
Lihatjanjang
dalam a1,
Jadual
a1r
3.2 yang berikut.
=
...
Jadual 3.2
Jujukan
(i) 2, 6, 18,
(ii) 1, 3,9, 27,
Teorem 3.4 Jika a,, sebutan yang ke-n bagi suatu janjang geometn, maka a,, = a
1r.
Bukti:
Kita akan membuktikan secara aruhan matematik seperti
yang berikut:
(i) Apabila n = 1, a1 =
= 01. Jadi, P1 benar.
(ii) Anggapkan F,, juga benar, iaitu a,, = a1 r~
Untuk membuktikan p, + benar, digunakan hubungan,
(
a,,~1 a,,r
1~eoao = r
a,,
1 r
= a1r
= a
1r
(a)
1
(b)
Jika
digantikan
n
= k + 1, maka P1~1 = a1r
Dengan keputusan (a) dan (b), jelaslah F,, +1 benar. Jadi, ia
benar untuk semua n E N.
~.
Contoh 3.14 Can sebutan yang ke-8 bagi janjang geometri 3, 9, 27,
64
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIRI
Jawapan:
Di berl, a1 = 3 dan r
7
Jadi, a8 =
= a1r
3(3)7
3.
= 38
Teorem 3.5 Jika hasil tambah n sebutan pertama janjang

geometni ialah 5,,, maka
(i) ~
a1(I
.r)
1r
11
1)
a1(rr 1
bagirczl
(ii) 5
bagir>I
a
1
a,,r
1r
Bukti:
(i) Jelaslah,
5,, =
bagir< I.
a
1 + a1r +
+ a1r.
Dengan mendarabkan (a) dengan
2 +r, maka
+ adiperoleh
rS,, = a1r + a1r
1r~.
Apabila (a)
(b) dan dinngkaskan, diperoleh
...
(a)
...
(b)
5,,
Jadi,
rS,,
= 01
=
~,,
a1r~.
a1(lr)
(ii) Kita telah dapati bahawa

=
=
11
a1 1r
a1r
a
1 r
1
a1r~
lr
(c)
Tetapi
a,,
a
1r~~.
(d)
Dengan memasukkan (d) ke dalam (c), diperoleh

=
a1
a,,r
lr~
65
ALGEBRA ASAS
Contoh 3.15 Carl hasil tambah 6 sebutan pertama bagi janjang

.1 1 1
geometri
~,
~,
~,
Jawapan:
Didapati, a1
dan r
maka
~,
1/2 [1
1/2)6]
I
(1/2)
1/2 [1
1/64]
3/2
21
64
Contoh 3.16 Carl hasil tambah n sebutan pertama bagi janjang
geometri 1 + (5/4) + (5/4)2 +
Carl bilangan
sebutan yang terkecil bagi janjang ml supaya hasil
tambah sebutan mi melebihi 20.
....
Jawapan:
Kita dapati, a1
1 dan r = 5/4.
1 [(5/4)fl
1]
Jadi,
(5/4)
I
= 4 [(5/4)
1].
Supaya 5,, > 20, maka 4 [(5/4)~
1] > 20
(5/4) > 6.
Jelaslah bahawa n log (5/4) > log 6
log 6
> log (5/4)
n > 8.04.
Oleh itu, n = 9.
=
Teorem 3.6
Jika hasil tambah bagi suatu janjang geometni
yang tak terhingga ialah
66
S~,
maka
S~ =
r~
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIR!
Buk:i:
Telah dibuktikan bahawa bagi r
a~
1r
=
Apabila n
a1
1r
had
a1r
1r
co, maka r
=
0. OIeh itu,
had
5,, =
,,-.~
[1
a~
r
a1?
lr
_____
a1
Ir
Contoh 3.17
1,
a1r
<
Carl hasil tambah janjang geometrl tak terhingga
~,
~,
8
Jawapan:
Didapati
01 =
I 1/2
dan r
1
I
~,
maka
1/2
= ~~k)
(2)
Latihan 3.2
1. Carl mlai bagi
(a)
(b) ~
67
ALGEBRA ASAS
5
(c) ~
( I)
(i)5
2. Buktikan bahawa
(a)
ka,
(b)
>~(a,
k>~a,,~
+ b,)
a,
b..
3. Dengan menggunakan aruhan matematik, buktikan

(a) 5,,
[2a
1 + (n
(b)
S,, =
(c)
S,, =
I) d].
[a1 + a,,].
2) bagi r ~ I.
a1(I r
4. Sebutan yang ke-8 bagi satu janjang aritmetik ialah 5 dan

sebutan yang ke-22 ialah
19. Carl sebutan pertama dan beza
sepunya.
5. Sebutan pertama bagi satu janjang arltmetik ialah 13 dan hasil

tambah bagi 10 sebutan pertama ialah 5. Carl sebutan yang ke10 dan beza sepunya bagi janjang aritmetik mi.
6. Bagi janjang geometrl
1/3, 1/9, 1/27,
(a) sebutan yang ke-n.
(b) hasll tambah 20 sebutan pertama.
...,
carl
7. Hash tambah bagi n sebutan pertama suatu sirl ialah 2n2 + n.

Carl sebutan yang ke-n bagi sirl ml dan tunjukkan bahawa sirl ml
ialah suatu janjang aritmetik. Carl sebutan pertama dan beza
sepunya bagi janjang arltmetik ml. Carl nilai terkecil n supaya
hasil tambah bagi n sebutan yang pertama sirl ml melebihi 1000.
8. Jika suatu janjang geometrl mempunyal sebutan pertama 01
dan nisbah sepunya r dengan
> 0, r > 0, tunjukkan bahawa
loganltma sebutan-sebutan bagi janjang ml membentuk suatu
Oj
68
janjang arltmetik. Carl sebutan pertama dan beza sepunya bagi

janjang arltmetik ml.
9. (a) Tiga sebutan pertama bagi satu sin aritmetik ialah
~,
~.
Carl hasil tambah 70 sebutan pertama sin
(b) Tiga sebutan pertama bagi satu shrl geometri ialah 2,
mi.
~,
~.
Carl hasil tambah hingga ketakterhinggaan bagi sirl mi. Carl

juga nilai terkecil n yang beza antara hasil tambah n sebutan
pertama dengan hasil tambah hingga ketakterhinggaan
adalah kurang darlpada 10
~.
3.3 TEOREM BINOMIAL

Sebelum dhperkenalkan teorem binomial, terlebih dahulu dilihat
tatatanda yang akan digunakan seperti yang berikut.
Takrif 3.8 Bagi setiap n e N,

(I) n ! dibaca n faktorial dengan n !
(2)( I)
(ii) 0!
(iii) ~
=
=
11C,, =
(n~=
\rj
I.
n!
r!(nr)!
n(n
I)(n 2)...
fi
nr
(iv)
Contoh 3.18 Carl nhlai

(1) 6!
(ii)
6C
2.
Jawapan:
(I) 6!
=
=
6.5.4.
720
3.2.1
69
ALGEBRA ASAS
(ii)
6C
2 =
=
=
6!
6.5.4!
2.1.4!
15.
Teorem11 3.7 aJika

+ Cn E N, maka
(a + b)
1 11C,,_,
a~b+
C2+
ab~1
+ ... +
~a-b+(
\n Ij
+
b
~
...+
c,. a_
~a~2b2+
\n2J
(n ~ r) a - r
~r +
(~)
ab -1
b.
Teorem yang dinyatakan di atas dinamakan teorem binomial.

Danpada teorem tersebut dapat diperhatikan bahawa
(i) Pengembangan (a + b)~mempunyal (n + I) sebutan
semuanya.
11C,_
(ii) Sebutan yang ke-r dalam pengembangan itu ialah
1 a - -1)
b
j.
ml sama dengan
(r
I))
a~~
(iii) Sebutan yang mengandungi b ialah C,a -~ ml sama dengan

n
rj
(iv) Hasil tambah kuasa a dan b bagi setiap sebutan ialah n.
(v)
(i)
menjadi pekali kepada pengembangan (a + b). Oleh itu, ia
dinamakan pekali binomial. Jika kita mengkaji pekali binomial

ia boleh disusun rapi membentuk sebuah seglthga seperti yang
benkut (Rajah 3.2) apabila n = 0, 1, 2, 3, 4
70
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN 51R1
I
2
3
4
10
Rajah 3.2
Contoh 3.19
3
6
4
10
1
5
Segitiga Pascal
Tuliskan tiga sebutan pertama bagi pengembangan

(3 + 2x2)4 mengikut kuasa menaik x.
Jawapan:
(3 + 2x2)4
= 34 +
=
81
4(3)3 (2x2) + ~ 3 (3)~(2x2)2 +

+ 216x2 + 2l6x4 +
. . .
1
Contoh 3.20 Carl sebutan kesepuluh bagi
(tiga sebutan
pertama).
12
(2X2 +
mengikut
kuasa menaik x.
Jawapan:
Dalam kes ml, n = 12 dan r = 10.
Di ketahul sebutan yang ke-r
n(n l)(n 2)... (n r + 2)an_r~br1
(r 1)!(nr+ 1)!
Contob 3.21
12.11. 10.9! (2x2)3 (l/x)9

9! 3!
1760x4.
Jika tiga sebutan pertama bagi (1 + ax) ialah
1 + 1 2x + 64x2, carl nilai n dan a.
71
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
I)(ax)2
1.2
n(n
1)(a2x2)
=I+nax+
2
= I + 12x + 64x2.
(1+ax)=
n(n
l+nax+
Dengan itu, kita dapati

na12
n(n
(a)
l)a2
64.
(b)
Apabila di selesaikan (a) dan (b), kita memperoleh a

n = 9.
Contoh 3.22
4/3 dan
Kembangkan (I + x) 1 sehingga empat sebutan

pertama. Kemudian nilaikan (1.03)-i betul
kepada lima tempat perpuluhan.
Jawapan:
(I + x)~
(1) (2)
1.2
(I)(2)(3)x~ +
(l)x
x2
1.2.3
(1.03)i
(1 + 0.03)i
(0.03)
0.03 + 0.0009
0.97087 (lima tempat perpuluhan)
x + x2
x3 +
(0.03)2
...
(empat sebutan
pentama)
(0.03)~+
0.000027
Contoh 3.23 Tunjukkanjika kuasa x yang Iebih tinggi daripada tiga

diabaikan, kembangan (1
x)U2 dalam kuasa x yang
1
12
13
menaik ialah 1 ~x
~x
j-~x. Dengan
72
ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIRI
mengambil x = 1/64, gunakan kembangan tadi untuk

mencari ,,,,/~betul kepada lima tempat perpuluhan.
Jawapan:
(I
x)112
1/2(1/2
I
Apabila x
1/2(1/2 I)x2
I)(I/2
1.2.3
2)x3
13
1/64, maka (I
x)112
(a)
=
(I
1/64)1/2
= (63/64)1/2
8
Tetapi dengan menggunakan (a),
(I
1/64)1/2 = 0.99216
Daripada persamaan (a) dan (b), kita dapati
(b)
0.99216
2.64576 (lima tempat penpuluhan).
Latihan 3.3
1. Tuliskan 4 sebutan pertama bagi (1 + x)~2apabila x
Tunjukkan (1.08)1/2
bagi
0.08.
dan seterusnya carl penghampiran
~,/i
2. Carl pekali Bagi x2 bagi pengembangan (1 +
(2
x)6.
3. Kembangkan (1 + x)~3dalam kuasa menaik x sehingga dan

termasuk sebutan yang mengandungi x4. Gunakan ungkapan ml
untuk menilai punca kuasa tiga 1.003 betul kepada enam tempat
perpuluhan.
73
ALGEBRA ASAS
4. Tunjukkan tanpa menggunakan buku sifir,

(1.08)~= 40~.
Kembangkan (1 + x)13, dalam kuasa menaik x sehingga dan
termasuk sebutan yang mengandungi x3. Seterusnya dapatkan
penghampiran bagi punca kuasa tiga 40 dengan memberijawapan
kepada empat tempat perpuluhan.
5. (a) Carl nilal bagi pemalar a dan n sehingga sebutan dalam x2
supaya (I + ax)
(b) Bagixdalamkeadaan I <x
~x4 +
..
.1
Diberi In 3
~x2.
<
1,ln(l
x)
~x2 +
1.0986. Gunakan kembangan
mi dengan x
= 1/10 dan carl satu nilal bagi In 10 dengan

memberi jawapan kepada tiga tempat perpuluhan.
6. (a) Carl pekali x3 bagi kembangan (1 x)3 (1 + x)4 dalam kuasa
menaik x.
(b) Tahkikkan bahawa
(I
0.02)- 1/2~Kembangkan
(I
x) - 1/2 dalam kuasa menaik x sehingga dan termasuk
sebutan yang mengandungi x3. Dengan memberl satu nilal
yang sesuai bagi x, gunakan kembangan ml untuk
mendapatkan penghampinan bagi .,,/~i dengan memberl
jawapan kepada lima tempat perpuluhan.
7. Ben kembangan bagi (x
y)4. Diberl x
y = p dan xy =
ungkapkan x4 + y4 dalam sebutan p dan q.
8. Kembangkan (1 x 2x2)5 dalam kuasa menaik x sehingga dan
termasuk sebutan dalam x4. Tahkikkan pekali x2 ialah sifar.
Dengan menggunakan x = 0.01, anggarkan nilal (0.9898)~betul
kepada enam tempat perpuluhan.
74
4
NOMBOR KOMPLEKS
4.1
PENCENALAN
Dalam Bab 2 yang lalu, kita telah mempelajari bagaimana menyelesaikan persamaan linear dan bukan linear. Kita dapati, terdapat
persamaan-persamaan yang tidak mempunyai penyelesaian nombor
0
nyata. Misalnya, persamaan kuadratik x2 + I = 0 dan x2 + 9
tidak mempunyai penyelesaian nombor nyata kerana tiada nombor
nyata yang kuasa duanya nombor negatif. Dengan demikian, kita
akan memperkenalkan sistem nombor yang baru yang persamaan
seperti x2 + I = 0 dan x2 + 9 = 0 mempunyai penyelesaian. Sistem
nombor mi dikenali sebagai nombor kompleks dan diwakili dengan
huruf besar C. Dalam sistem nombor kompleks, huruf i digunakan
untuk mewakili punca kuasa dua
I.
Takrif 4.2
Untuk setiap nombor nyata positif a,
atau i2
1.
Takrif 4.1
Takrif 4.3 Suatu ungkapan algebra berbentuk z = a + bi

dengan a dan b nombor nyata dikenali sebagai nombor kompleks.
Daripada Takrif 4.3, a dikenali sebagai bahagian nyata dan dituliskan sebagai Ny(z) = a dan b pula bahagian khayalan dan dituliskan sebagai Kh(z) = b. Daripada Takrif 4.3 juga, kita dapati
bentuk piawai suatu nombor kompleks ialah a + bi dengan a dan
75
ALGEBRA ASAS
b nombor nyata. Nombor kompleks juga boleh diwakili sebagai set

pasangan tertib seperti yang dinyatakan dalamtakrif yang berikut:
Takrif 4.4 Set nombor kompleks C boleh diwakili sebagai set
pasangan tertib (a,b) dengan z = a + bi dan a dan b nombor
nyata. Dalam tatatanda set,
C = {(a,b)IaeR dan beR}.
Contoh 4.1
Permudahkan yang berikut:
(i) ~
(ii) ~
(iii) ~/( 5)( 5).

-
Jawapan:
~/J ~ = ~
= ~J(- l)(25) =
=
(iii) ~J(5)(5)
= ..,/~= 5.
Perhatikan dalam (iii), ~/( 5)( 5) ~ ~
~
(i) ~
(ii) ~
l)(2)
Rujuk teorem yang berikut:

Teorem 4.1
= ~/~ ~ benar apabila a dan b keduaduanya nombor nyata positif atau apabila a positif dan b
negatif atau a negatif dan b positif, tetapi .../~5.i~ ..[a .~/iapabila a dan b kedua-duanya nombor nyata negatif.
Takrif 43
Dua nombor kompleks a + bE dan c + di dikatakan sama jika dan hanya jika a = c dan b = d, iaitu bahagian
nyata sama dengan bahagian nyata dan bahagian khayalan
sama dengan bahagian khayalan.
Contoh 4.2 Di ben 2x + 3yi = 4 + 3i. Can nilai bagi x dan y.
Jawapan:
Daripada Taknf 4.5, kita dapati
2x + 3yi = 4 + 31 jika dan hanya jika,
2x = 4 dan 3y = 3
x=2
y=l.
76
NOMBOR KOMPLEKS
Seterusnya kita cuba mencari kuasa untuk i.

Kuasa untuk I
=
=
= 1
=
=
4
= (l)(i) = i
= i3.i = (0(0 = i2 =
i5 = i4.i = (1)(i) =
= i5.i = (i)) = i2 = I.
Daripada keputusan di atas, kita dapati kuasa untuk i mempunyai

1, i, 1, 1, 1,
dan seterusnya.
corak yang berulang, iaitu 1,
...
Contoh 4.3 Can kuasa untuk i yang berikut:

(i) j.
(ii) i33.
(iii) 116.
(iv) i2001.
Jawapan:
(i)
~10
(j4)2
~2
= 12 . i2 = I ( 1) =
(ii) i33 = (i4)8.i = 18 I = I

(iii) j6 = (j4)4 = 1 = I
(iv) ~200t = (j4)s00 j = 1500.i = i.
.
Latihan 4.1
Permudahkan yang benkut:
..F~.
2. .,/(1OX1O).
3. ~
4.
5. vf~
6. 2 +
v~
~
77
ALGEBRA ASAS
Can kuasa bagi i yang berikut:

7. i15.
8. i29.
9~~120
10. i510.
11. i201.
Selesaikan persamaan yang berikut:
12. 3x + iy = 9 + 2i.
13.5x+3iy=15+9i.
14.2(x+Siy)8+12i.
15. 1 + 4iy = x
21.
4.2 OPERAS! NOMBOR KOMPLEKS

Dalam sistem nombor kompleksjuga, kita boleh melakukan operasi
seperti penambahan, pengurangan, pendaraban dan pembahagian
terhadap nombor-nombor kompleks.
Takrif4.6 Katakanz1 = a + bidanz2 = c + didengana,b,c,

dan d nombor nyata, maka
(i)z1+z2(a+c)+(b+d)j
(ii)z1z2=(ac)+(bd)i
(iii) z1.z2 = (ac bd) + (ad + bc)i.
Contoh4.4 Dibeniz
1 = 2 + 3idanz2 = 1
(i) z1 + z2.
(ii) z1
z2.
(iii) z1.z2.
Jawapan:
Danipada Takrif 4.6, kita dapati

(i)zj+z2=(2+30+(l:)
= (2 + 1) + (3
1)1
= 3 + 21.
(ii)ziz2=(2+30(lE)
= (2
1) + (3 +1)1
78
1 + 41.
i,can
NOMBOR KOMPLEKS
(iii) z1 .z2
=
=
=
(2 + 31) (1
i)
2
2i + 3i
312
5 + i.
Sebelum kita mentakrifkan pembahagian dua nombor kompleks,
ditaknifkan dahulu konjugat suatu nombor kompleks.
Takrif 4.7 Konjugat bagi suatu nombor kompleks z
= a + bi
ditandakan sebagai ~ dan ditaknifkan sebagai I = a
bi.
Konjugat suatu nombor kompleks mi merupakan tandaan
yang benlawanan untuk bahagian khayalan.
Contoh 4.5
Can konjugat untuk nombon-nombor kompleks

yang benikut:
(i) z1 = 4 + Si.
(ii) z2 = i.
(iii) z3 = 4.
(iv) z4 = 1
1.
Jawapan:
Danipada Taknif 4.7, kita dapati

(1) I~= 4
Si.
(ii)
(iii)
(iv)
12 =
Z3 =
14 =
i.
4.
1 + i.
Setenusnya kita akan membincangkan sifat-sifat konjugat bagi

nombon kompleks. Lihat teonem yang berikut:
Teorem 4.2
= Z1 + Z2.
Jika z1 dan z2 nombor kompleks, maka z1 + z2
Bukti:
Katalahz1 = a + bidanz2 = c + di,

maka z1 + z2 = (a+ c) + (b + d)i.
Jadi,z1 + z2 = (a + c)
(b + d)i
= a
= Z1
bi + c
di
Z2.
79
ALGEBRA ASAS
Teorem 4.3 Jika z1 dan z2 nombor kompleks, maka z1 z2

.
z1.z2.
Bukti:
Katalah z1 = a + bi dan z2 = c + di,
maka z1 .z2 = (ac
bd) + (ad + bc)i.
Jadi, z1 .z2 = (ac
bd) (ad + bc)i,
tetapi I~.12 = (a
bi)(c
di)
= (ac
bd) +
ad
bc)i
= (ac
bd)
(ad + bc)i
= z1.z2.
Teorem 4.4 Jika z nombor kompleks, maka z
~.
(!).
Bukti:
Katalah z = a + bi,
maka i=abi
Jadi,
i=a+bi
= z.
Teorem 4.5 Jika z nombon kompleks, maka

Bukti:
Buktinya ditinggalkan sebagai latihan.
Teorem 4.6 Jika z1, z2,.. .
Bukti:
;E
C, maka z1 + z2 +
...
z~=
Buktinya ditinggalkan sebagai latihan.
Teorem 4.7 Jika z1, z2, ... z~E C, maka z1

11 .12.13
80
-~
...
z,
NOMBOR KOMPLEKS
Bukti: Buktinya ditinggalkan sebagai latihan.

Sekarang, kita akan cuba mentaknfkan pembahagian bagi dua
nombor kompleks.
Teorem 4.8
Jika z
1 = a + bi dan z2
dan d nombor nyata, maka
z1a+bi(ac+bd\
c+ di
k~~C2+ d2)
Bukti:
Dibeni, z1
a + bE dan z2
jugat bagi z2.

Jadi,
= (a_+
z2
k\c +
ac
c2
c + di, dengan a,b,c,
(bcad\.
+~.~c2 + d27
c + di.
Untuk mencari pembahagian
z2
darabkannya dengan kon-
bi\(c
di
di)~c di
2
adi
bdi
cdi +
+ bci
cdi
d2i2
(ac + bd) + (bc

ad)i k
2
c2+~
(eranal
(ac_+_bd\
(bc
ad\.
~c2 + d2) + ~c2 + d2)L
=
)
Contoh 4.6
Lakukan openasi yang benikut dan nyatakan dalam

bentuk a + bi.
2i
~+
(ii)
1i
~ + ~
Jawapan:
Daripada Teorem 4.8, kita dapati

81
ALGEBRA ASAS
.2i
(1)i
12iVli
+i~l
+j)~i i
2
2i
1i2
~2
3i
2
1
=
1i
3 + i
3.
~l.
f1i\,3i
~ +
i
31 +
9i2
~2
4i
10
1
=
2.
Danipada contoh-contoh yang telah dibincangkan, kita dapati

basil darab suatu nombor kompleks dengan konjugatnya ialah
nombor nyata. Lihat teorem yang berikut:
Teorem 4.9
Hasil darab suatu nombor kompleks dengan
konjugatnya ialah nombor nyata.
Bukti.
Katalah z
Maka, I
z.i
=
=
=
=
=
82
a + bi dengan a dan b nombon nyata.

a
bi. Oleh itu,
(a + bi)(a
bi)
a2
abi + bai
b2i2
a2 + b2.
NOMBOR KOMPLEKS
Latihan 4.2
Lakukan openasi-openasi yang benikut dan tuliskn jawapannya

dalam bentuk a + bi.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
(2 +
(5 +
(1 +
(4
(2 +
(2
i) + (3
21).
21)
(4
I).
i)(2
z).
+ 1)
(3 + Si).
1) + 3(1
4).
4i)(4
20.
7. (3 2i) + i(l + 1).
8. (..J~+~
1).
9. 21(3 + 1)(l + 1).
10. 1(1 + 1)
(2 + 1).
Can konjugat bagi nombon-nombon kompleks yang berikut:

11.
12.
13.
.14.
15.
16.
4 + 21.
~/2
5.
3 +
31.
2
Si.
Lakukan
operasi
yang berikut dan tuliskan jawapannya dalam
bentuk a + bi.
17
2iS
+ ~j
2 + 4i
18. ~
19.
1+1
20. (6_+_i\(1_ I
+ 2iJ\1 + 2i
83
ALGEBRA ASAS
11+3i\
/2+1
21.~34.)+~34.
22 (2i\
+ 2i)
(1+1 21
k~4
23. Buktikan Teonem 4.5.

24. Buktikan Teorem 4.6.
4.3 PERWAKILAN NOMBOR KOMPLEKS DALAM SATAH
Suatu nombor kompleks boleh juga diwakili sebagai satu titik dalam
satah. Satah yang sedemikian dikenali sebagai satah kompleks atau
gambarajah Argand. Dalam satab kompleks, paksi-x dikenali Sebagai paksi nyata dan paksi-y sebagai paksi khayalan. Sekarang kita
lihat bagaimana suatu nombor kompleks boleh diwakili sebagai titik
dalam satah.
Dalam bahagian 4.1, kita telah mengetahui bahawa suatu nombor kompleks a + bi boleh dituliskan sebagai pasangan tentib (a.b).
Misalnya, titik (0,0) mewakili nombor kompleks 0 + 01. Berikut di-
benikan bebenapa contoh.

Contoh 4.7 Wakilkan nombor-nombon kompleks yang berikut sebagai titik dalam satah kompleks.
(i) 21.
(ii) 3.
(iii) I + 1.
(iv) 2
i.
(v) 3 + 31.
Jawapan:
Mula-mula dituliskan nombon-nombor kompleks yang diberi

sebagai pasangan tertib (a,b). (lihat Rajah 4.1).
Jadi,
(i) 21 = (0,2).
(ii) 3 = (3,0).
(iii) I + I = (1, 1).
(iv) 2
i = (2, 1).
(v) 3 + 31 = (3, 3).
84
NOMBOR KOMPLEKS
(3, 3)
(e)
(0, 2
(a)
(c) (1, 1)
(b) (3, 0)
(2, 1)
(d)
Rajah 4.1
Nombor-nombor kompleks juga boleh diwakili sebagai suatu
vektor. Vektor suatu nombor kompleks z = a + bi merupakan
suatu garisan yang dilukis dan titik asalan (0,0) ke titik (a,b). (Lihat
Rajah 4.2). Danipada rajah tersebut didapati ~Ja2 + b2 ialah
jarak di antara titik (a, b) dengan asalan, iaitu panjang vektor yang
mewakili z. Kita katakan panjang vekton z sebagai nilai mutlak atau
modulus bagi z.
b) = a + bi
Rajah 4.2
85
ALGEBRA ASAS
Taknf 4.8 Nilai mutlak atau modulus bagi suatu nombor

kompleks z = a + bi diwakili sebagai IzI dan ditakrifkan Sebagai Izi = ~/a2 + b2.
Wakilkan nombor-nombon kompleks yang benContoh 4.8 ikut sebagai suatu vektor dan can nilai mutlak bagi z.
(i) z1
(ii) z2
(iii) z3
(iv) z4
Jawapan:
(i)
IziI
31.
2.
I
1.
2 + 21.
=
=
=
(0,3)
31
~J02 + 32
y
3
(0,3)
IZ~I
Rajah 43
(ii) z
2
1z21
\/(_22
2,0)
+ 02 =
2.
(2, 0)
2
x
1Z21 0
Rajab 4.4
86
NOMBOR KOMPLEKS
(iii) z3
1Z31
(1, 1)
(~
1)2
(1,i)
Rajab 4.5
(iv) z4
2 + 21
1z41
,J22 +
(2,2)
22 = ~
(2,2)
Rajah 4.6
Teorem 4.10
IzI
0 jika dan hanya jika z
0.
Bukti: Buktinya ditinggalkan sebagai latihan.

Selain nombor kompleks boleh diwakili oleh suatu vekton, hasil
tambah dan pengurangan dua nombon kompleks juga boleh diwakili
oleh suatu vektor dalam satah. Benikut dibenikan beberapa contoh.
87
ALGEBRA ASAS
Contoh 4.9
Diberi z1
= I + 3i dan z2 = 3 + 1. Can hasil

tambah z1 dan z2 dengan menggunakan vektor z1 dan
z2.
Jawapan:
MuIa-mula kita Iukiskan vektor z1 dan z2. Vektor z1 + z2 dilukis dengan membina segiempat selani yang menggunakan
vektor z1 dan z2 sebagai sisi sebelah. Lihat Rajah 4.7 yang
berikut.
6
5
4
4)
/
/
3
/
(3, 1)
Rajab 4.7
Danipada Rajah 4.7, kita dapati z1

z1+z2(1+3i)+(3+i)
= (1 + 3) + (3 + 1)i
= 4 + 41
= (4,4).
Contoh 4.10
z2
Dibeniz1
iaitu
= 3 + idanz2
= 2 + 51. Can z1
dengan menggunakan vektor z1 dan z2.
Jawapan:
Kita dapati,
z1
88
(4,4)
z1
+ (z2).
NOMBOR KOMPLEKS
Jadi, dilukiskan vektor z1 dan

z2. Kemudian dilukiskan
pula vektor z1
z2 dengan membina segiempat selani yang
menggunakan vektor z1 dan ~Z2 sebagai sisi sebelah. Lihat
Rajah 4.8 yang benikut:
(3,1)
/
/
/
I
/
/
4)
(2,
Rajah 4.8
OIeh itu, z1
z2 = (I,4).
Satu lagi teorem yang amat penting berhubung dengan nilai
mutlak bagi hash tambah dua nombor kompleks dikenali sebagai
ketaksamaan s~gitiga.
Teorem 4.11 (Ketaksamaan segitiga)

Jika z1 dan z2 sebarang nom bor kompleks, maka
Izi
z2i~IziI+ 1z21.
89
ALGEBRA ASAS
Untuk memahami Teonem 4.11, lihat Rajah 4.9 yang berikut.
Rajah 4.9
Teonem 4.11 menyatakan bahawa panjang satu sisi suatu segitiga

sama atau kurang danipada hasil tambah kedua-dua sisi segitiga tersebut.
Latihan 4.3
Tuliskan nombor-nombor kompleks yang berikut sebagai pasangan
tentib (a,b).
1. 1 + i.
2. 4.
3. 5 + i.
4. 31.
5. 1 +
.,j~1.
Lukiskan gambarajah Argand bagi mewakili nombor-nombor

kompleks yang berikut:
6. 3 + 21.
7. Sf.
8. 5 + I.
9. 1
10. 4.
Carl ilai mutlak bagi nombor-nombor kompleks yang berikut:

11.
+ 1.
12. 2 + 21.
13. 31.
14. 4.
15. 2 4i.
90
NOMBOR KOMPLEKS
16. Lukiskan vektor bagi mewakili nombor kompleks z1
3 + 2i
= 2 + i. Kemudian can
(a) ~ +
(b) :~ Z2
dan z2
(c)
Z2
dengan menggunakan segempat selani dengan vektor z1 dan z2

sebagai sisi sebelah.
4.4 BENTUK KUTUB NOMBOR KOMPLEKS
Dalam bahagian 4.4, kita telah mengetahui bahawa suatu nombor
kompleks berbentuk x + iy boleh diwakili oleh suatu vektor dalam
satah. Daripada Rajah 4.10, katalah
OA mewakili vektor x + iy
r mewakili nilai mutlak atau modulus bagi OA
o mewakili sudut yang dibuat dan positif paksi nyata ke
vektor OA.
Rajah 4.10
Jadi,
sin
kos 6
r sin 6
x
x
r
r kos 6
= ~,
91
ALGEBRA ASAS
tan 6
= ~,
tan ~
dengan
r = ,/x2 + y2.
Dengan yang demikian, nombor kompleks z = x + iy boleh dituliskan sebagai
z = r kos 0 + Er sin 0
= r(kos 0 + I sin 6).
Ungkapan berbentuk r (kos 0 + i sin 0) dikenali sebagai bentuk
kutub suatu nombor kompleks. Kita juga boleh mewakilkan r (kos
~ + i sin 0) sebagai pasangan tentib (r,0) dengan (r,0) koordinat
kutub bagi nombor kompleks x + fy.
Contoh 4.11
Tuliskan nombor kompleks I + I dalam bentuk

kutub.
Jawapan:
Mula-mula kita wakilkan I + i di atas suatu gambanajah
Argand.
(1, 1)
/lJi
Rajah 4.11
Dalam contoh mi, x = I dan y = I.

Jadi,
r = %Jx2 + y2 = .J12 + 12
_______
tan 0
Maka,
92
=
=
_______
tan~ I
4S (kenana 1 + I tenletak di dalam sukuan
pentama)
NOMBOR KOMPLEKS
OIeh itu,
1 ~+ I
.,J~(kos 45
+ I sin 45)
45\
L~JJ
\r
0J
dipilih supaya 0 ~ 0< 360.
~~
Sudut 0
mi
Contob 4.12 Tuliskan z

Jawapan:
I dalam koordinat kutub.
(1, 1)
Rajah 4.12
Jadi,
_______________
r=.J(_1)2
tan 01 =
01 = tan I
+(_1)2
Maka
= 45.
Tetapi, sudut yang dikehendaki adalah sudut yang diukur dan
positif paksi nyata, iaitu 0.
Oleh itu,
0 = 180+ 45 = 225.
Contoh 4.13
I i
(kos 225+ I sin 225).
Nyatakan nombor-nombor kompleks yang berikut

dalam koordinat segiempat x,y
(i) 4 (kos 30+ i sin 30).
(ii) ~ (kos 1350 + I sin 135).
93
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
(I) Diberi, 4 (kos 30 + I sin 30).
Jadi, r = 4 dan 6 = 30.
x
r kos 6
r sin 0
(~)
(~)
4 kos 30 = 4
4 sin 30,= 4
2.
OIeh itu,
4 (kos 30 + I sin 30,) = 2~J~
+ 21
(ii) Dibeni koordinat kutub
(~).
(kos 135 + I sin 135).
Jadi,
r
= ~
dan 0
135.
rkos0
rsin0
.,fikos 135 =
sin 135 =
Jadi,
..J~(kos135+ ismn 135) =
Latihan 4.4
Tuliskan nombon-nombon kompleks yang berikut dalam bentuk

kutub.
94
NOMBOR KOMPLEKS
1.
+ I.
2. 4
41.
3. 41.
4. 2
5. 3.
6. 4 + 41.
7. 1
~
9. 1 + I.
10. 3.
Tuliskan nombon-nombon kompleks yang berikut dalam bentuk
koordinat segiempat x,y.
(kos 60+ I sin 60).

3(kos 135 + I sin 135).
~
(kos 240+ I sin 240).
4 (kos 90+ i~sin90).
6 (kos 150+ I sin 150).
11.
12.
13.
14.
15.
4.5
BENTUK EKSPONEN NOMBOR KOMPLEKS
Nombor-nombor kompleks juga boleh diwakili dalam bentuk eksponen. Bentuk eksponen boleh didapati dengan mudahnya daripada
bentuk kutub.
Takrif 4.9 Bagi 0 nyata, e~
= kos 6 + I sin 0 dikenali sebagai
rumus Eulen atau bentuk eksponen bagi nombon kompleks.
Dengan yang demikian, z = x + ly = r (kos 0 + i sin 0) = re.

Rumus Euler didapati dengan mudah danipada bentuk kutub suatu
nombor kompleks kenana nilai r dan sudut 0 dalam numus Eulen
sama dengan nilai r dan sudut 0 dalam bentuk kutub. Cuma kita
perlu menukarkan sudut 0 dalam bentuk kutub ke dalam uku,ran
radian apabila hendak menulis dalam rumus Euler. Sudut 0. ditukar
ke dalam ukuran radian dengan mendarabkan 0 dengan
Ber-
ikut diberikan beberapa contoh.

95
ALGEBRA ASAS
Contoh 4.14 Tuliskan sudut 0 yang benikut dalam ukunan radian.

(i) 45.
(ii) 120.
(iii) 270.
Jawapan:
(1) 45 = 45 .
iito~=
(ii) 120 = 120 .
(iii) 270 = 270 .
Contoh 4.15
Tuliskan z
1 + I dalam bentuk eksponen.
Jawapan:
Danipada Contoh 4.11, kita dapati
z =
dengan r
1 + I
= ,J~ dan
=
=
(kos 45 + I sin 45)
45.
Daripada Contoh 4.14 (i), kita dapati 45 =

1 + i
(kos ~ + ~ ~
Contoh 4.16 Tuliskan I
I~/~
dalam rumus Euler.
Jawapan:
Mula-mula digambarkan 1
Argand.
96
dengan gambarajah
NOMBOR KOMPLEKS
0~~
(i,-t~T
Rajab 4.13
Olehsebabx
Idany
,.J~,maka
= ~=
01
Jadi, 0
= tan~ (,J~) =
60.
270 + 30 = 300.
Dalam ukuran nadian, 300 = 300

.
Sir
3~
Jadi,
1
i..J~
2e~53
Rumus Eulen juga boleh digunakan untuk mencani hasil darab dan
hasil bahagi nombor-nombon kompleks.
Teorem 4.12 Jika z
1 = r1el dan z2 = r2e~2
dengan 0~dan 02 sudut dalam ukuran radian, maka
(i)
(11)
Z1
Z1 =
z2
r1
. r2e~~~
+82)
r1e~1~2)
r2
z2 ~0.
97
ALGEBRA ASAS
Contoh 4.17 Jika z1

(i) z
3,can
dan z
= 8euhhl
2e~
1 . z2.
(ii) ~!
z2
Jawapan:
Danipada Teonem 4.12, kita dapati
112~3~
816. e56
2 e
(ii)_!=
z
8 ifr/2ii/3)
2
(i) z1 .
=
=
4 e16.
Latihan 4.5
Tuliskan nombon-nombor kompleks yang benikut dalam bentuk
eksponen (rumus Euler).
1. 1
I.
2. 3.
3.~/~+i~Ji
4. 4 (kos 30+ i sin 30).

5.
(kos 45 + I sin 45).
6. 51.
7. 2 (kos 60 + I sin 60).
8. 3~/~
(kos 90+ I sin 90).
9. 1.
10. 1
i%J~.
Lakukan operasi-operasi yang benikut:

6e12
12. 8e 2e12.
.
13.
9e~~3
3~/~ei~~6
98
NOMBOR KOMPLEKS
14. (2&~tt2)4.
15.
4.6 TEOREM DE MOIVRE

Dalam bahagian 4.5, kita dapati suatu nombor kompleks boleh dituliskan dalam bentuk kutub. Seterusnya, kita akan cuba mencari
numus hasil bahagi dan hasil darab dua nombor kompleks dalam
bentuk kutub. Rumus mi dikenali sebagai teorem de Moivre.
Katalah z1 = r1 (kos 61 + I sin 6~)dan
r2 (kos 02 + 1 sin 02)
sebarang nombor kompleks.
=
Jadi,
=
r1 (kos 01 + i sin 0k). r2(kos 02 + i sin 0~)
r1 r2 (kos 01 kos 02 + i Sjfl 0~kos 01

+ I sin 61 kos ~2 + 12 sin 6~sin 62)
r1 . r2 (kos 61 kos 02 +
i Sin 62 kos 01 +
i sin 61 kos 62
sin 0~sin 62)
r1 . r2[(kos 01 kos 62
S~fl01 Sin 62) + I (kos 01 sin 02
+ sin 61 kos 62)]
r1 . r2 [kos(0~+ 62) + I sin (0~+ 62)]
kerana,
kos 01 kos 02
sin 0~~
~2 = kos
kos 01 sin 02 + sin 01 kos 62
(6~+ 02)
sin (0~+ 02).
Sekarang cuba kita mencan hasil bahagi z1 dan z2.

=
z2
r1(kos 01 + I sin 0~)

r2(kos02 + isinO2)
r1 (kos 61 + I sin 6~) (kos ~2

r2 (kos 02 + I sin 62) (kos 62
sin 02)
I sin 62)
99
ALGEBRA ASAS
r, [(kos 6~kos 02
kos 20
sin
sin
2O62
+ (I sin 01 kos
kos
2 kos
2O
0~)
12 Sin 61 sin 02)

isin02
r1 [(kos 0~kos 02 + Sin 01 Sin 02)
~ [
20
kos 2 + sin
+ i(sin 0~kos2O02 sin 02

kos 2 + sin 02
=
~!
[kos (0~ 02) + I sin (0~
kos 0~)
02)1
kerana
kos 01 kos 2 + sin 0~sin 02
sin 01 kos 02 2 sin
kos 01
02 02
+ sin2
02
kos
kos (0~
=
=
siq
1. (0~
02)
02)
Teorem 4.13 Jika z1 = r1~(kos 9~ + I sin 0~) dan

z2 = r2 (kos 02 + I sin 02) nombor kompleks, maka
(i) z~
(ii)
=
.
~-~-
z2
T2
r1 . r2 [kos (0~ + 02) + I sin (0~+ 02)]

[kos (0~ 02) + I sin (0~ 02)
dengan syarat
0.
z2 ~
Contoh 4.18 Jika z

1
4 (kos 30 + i sin 30)
2 (kos 60 + I sin 60),dan

8 (kos 90 + I sin 900),
carl
(i)
100
z1
z2
(11)
z1
z2
...
(iii)
z1.z2
NOMBOR KOMPLEKS
Jawapan:
4.13, kita dapati
Danipada Teorem
(1) z1 z2
.
=
=
=
=
(ii) ~
z2
4.2 [kos.(30 + 60)+ isin (30+ 60)]

8 (kos 90 + I sin 90)
8 (0 + I)
81.
[kos(30 60)+ sin (30 60)]
2[kos
30)+ i sin
=2W~-~
~2
30)]
=~/~-I.
(iii) z1 .
4.8 [kos(30+ 90) + I sin (30 + 90)]

2 (kos 60+ I sin 60)
z2
32 (kos 120 + I sin 120)

2 (kos 60 + I sin 60)
16 [(kos 120 60)+ I sin (120
16(kos60 + fsin60)
16
8 + 1 8,,/i
60)]
(~
+
Seterusnya, kita akan menggunakan Teonem 4.13 (i) untuk mendapatkan teorem yang amat penting dalam nombor kompleks, iaitu
teorem de Moivre. Jika z = r (kos 0+ 1 sin 0), maka danipada Teorem
4.13 (i)
2 (kos 20 + I sin 20)
=
=
z z = r
z2 z = r3 (kos 30 + I sin 30)
.
101
ALGEBRA ASAS
=
r4 (kos 40 + I sin 40)

r (kos nO
nyata.
+ I sin nO), n sebarang nombor
Teorem 4.14 (teorem de Moivre)

Jika z = r (kos 0 + I sin 0) sebanang nombor kompleks dalam
bentuk kutub, maka
r(kos nO + 1 sin nO),

dengan n sebarang nombor nyata.
=
Teorem 4.14 boleh dibuktikan dengan mudah dengan mengguna-
Rujuk Bab 3 untuk mengetahui bagaimana
kan aruhan matematik.
teonem
mi dibuktikan.
Contoh 4.19 Carl (I +

Jawapan:
Mula-mula kita tuliskan 1 +
i.J~
dalam bentuk kutub. Kita
dapati,
I + i,,/~= 2(kos6O + isin60).

Jadi, daripada teonem de Moivne
(1 +
[2 (kos 60 + I sin 600)12

22[kos (2 . 60) + I sin (2 . 60)]
4 (kos 120 + I sin 120)
2 + i2%J~.
I.,J~)2 =
Latihan 4.6
Carl hasil darab dan hasil bahagi yang benkut dengan teorem de
Moivne.
1. ~ (kos 60 + I sin 60)][3 (kos 30+ I sin 30)].

2. [4 (kos 90 + I sin 90)][~/~ (kos 45 + I sin 45].
102
NOMBOR KOMPLEKS
3. [S (kos 210 + i sin 210)][3 (kos 60 + 1 sin 60)].

4. [2 (kos 30+ I sin 30)][(3 (kos 40 + i sin 40)].
8 (kos 225 + i sin 2250)
2 (kos 45 + I sin 45~)
6 ~
~ (kos(kos300
75++isin
I sin300)
75)
4 (kos 135 + i sin 135)
\/~(kos 105+ I Sin 105)

8 2 (kos
3 (kos
60 ++ II sin (30))~
60)
(_300)
~ 9..,/~(kos 210 + I sin 2100)
3 (kos30 + isin 300)
Selesaikan yang berikut dengan teorem de Moivne dan tuliskan
jawapannya dalam bentuk a + bE.
10. (2 (kos 30 + I sin 30))~.

11. ~
(kos 15 + I sin 1
12. (2 (kos 45 + I sin
50))3~
450))5
13. (.,,,/~(kos 40 + I sin 40))~

14. (4~3 (kos 1000 + I sin 100))~.
15. (2(kos 90 + i sin 90))~.
4.7 PUNCA ke-n NOMBOR KOMPLEKS
Punca yang ke-n suatu nombon kompleks boleh dican dengan menggunakan teorem de Moivre.
Teorem 4.15 Jika z = r (kos 6 + I sin 0), maka z1~dengan
n sebarang integer positif ialah punca yang ke-n bagi z dan ditulis sebagai
r
1~+ 2k,r~
. 16 + 2kir
= r1~I kos (
+ 1 sin I
[
\n
\fl
dengan k = 0, 1, 2,..., n
1.
J
103
ALGEBRA ASAS
Contoh 4.20 Carl kesemua punca
kuasa
dua bagi nombor kompleks
2 + 12 .,.J~.
Jawapan:
Mula-mula kita tliskan 2 + 1 2 .J~dalam bentuk kutub.

Kita dapati,
2 + 12
,,,,/~
4 (kos
600 +
I sin 60).
Jadi,
(2 + 1 2
= 41/2
,,,/~)
[kos
(600
+2360~k
/60 + 360k
2
dengank =
Apabila k
0,1.
0,
41/2
[kos
1,
4112
i sin
(600 + 00)]
2 (kos 30 + I sin 30)
Apabila k
(600 + 00) +
(~
+ ,
+ I.
[kos(60 + 360
/60+360
2
=
104
2 (kos 210+ I sin 210)
NOMBOR KOMPLEKS
Punca-punca bagi suatu nombor kompleks boleh diwakili di

atas gambarajah Argand. Sebelum melukis punca-punca bagi
2 + I 2.J~,kita mesti mencari sudut di antara punca-punca itu
yang boleh didapati danpada rumus yang berikut,
360
sudut di antara punca-punca
360
Jadi, dalam
=
di antara punca-punca
kes mi, sudut
i-
180(Lihat Rajah 4.14).
.jr+ i
-li-i
Rajab 4.14
Perhatikan bahawa kedua-dua punca mempunyai jejari yang

sama panjang.
Contoh 4.21 Carl kesemua penyelesaian bagi z4 + 4 = 0.
Jawapan:
Diberl
z4+4O
Jadi,
maka,
z = (....4)i/4
Dengan yang demikian, kita perlu mencarl punca kuasa empat
bagi 4. Mula-mula kita tuliskan 4 dalam bentuk kutub,

diperoleh
4(kos 180+ I sin 180).

105
ALGEBRA ASAS
Jadi,
(4)1/4
[kos 180 +4 360k)
= (4)1/4
+isin
dengan k
Apabila k
Apabila k
(1800 + 360k)]
0, 1,2, 3.
0,
1,
(kos
41/4
1800
i-
+ I sin
180~
.,,,/~(kos 45+ I sin 45)
I + I.
41/4
(180+
[kos~
~
+isin
=
3600
(180+ 36O0\~]
~
I
.,/~(kos 135+ I sin 135)
=~(-~+~)
=
Apabila k
2,
41/4
1 + 1.
[kos
180 + 720
+isin
=
106
(180+
~
IJ
2 (kos 225+ i sin 225)
NOMBOR KOMPLEKS
~(li)
Apabila k
3, 41/4 [kos (1800 10800

/180 + 1080
+isin~~,
(kos 315+ i sin 3 15)
= ~
~-(1
~2~f-f
=
I.
Sudut di antana punca-punca ialah

Jadi, punca-punca bagi
4)1/4
360
~-
90.
boleh digambankan seperti
dalam Rajah 4.15 yang berikut.
1+i
_1_i>
1+i
(1_i
Rajab 4.15
Dengan yang demikian, punca-punca bagi

1 + I, I I dan I 1.
4)1/4
ialah 1 + I,
107
ALGEBRA ASAS
Latihan 4.7
Selesaikan pensamaan-persamaan yang benikut dan tuliskan setiap
penyelesaiannya dalam bentuk a + bi dan gambarkannya di atas
gambanajah Argand.
81 = 0.
z3
z3
I = 0.
z2 + 1 = 0.
4. z4 + 1 = 0.
5. (81)~.
I.
2.
3.
108
5
POLINOMIAL
Dalam bab mi, kita akan membincangkan ungkapan algebra yang

amat penting iaitu polinomial. Seterusnya, kita akan mempelajari
teorem-teorem yang berkaitan dengan polinomial seperti teorem
baki dan teorem faktor. Mula-mula ditakrifkan polinomial dalam
istilah Matematik.
5.1
POLINOMIAL
Takrif 5.1
Suatu ungkapan algebra berbentuk P(x)
a0
f + a~x +
+ a~_~
x + a~,dengan a0 ~ 0, dan a0,
a1, a2,..., a~nombor nyata dengan n integer positif dinamakan fungsi polinomial berdarjah n.
...
Dalam Takrif 5.1, pekali bagi sebutan yang mempunyai darjah tertinggi, iaitu a0 dikenali sebagai pekali pelopor bagi polinomial tersebut. Kita dapati, darjah suatu polinomial boleh ditentukan
dengan melihat sebutan yang mempunyai darjah tertinggi. Misalnya, daripada Takrif 5.1, didapati ungkapan algebra
6 + x5 + 2x2 + x + I
3x
ialah polinomial berdarjah 6 dengan pekali pelopornya 3. Berikut
diberikan beberapa contoh.
Contoh 5.1
Tentukan darjah dan pekali pelopor bagi polinomialpolinomial yang berikut:

(i) P(x) = 3x + 2.
(ii) P(x)
(iii) P(x)
(iv) P(x)
=
=
2x2 + 3x + 4.
irx3 + x2 + 1.
+ 4x8
5x4 + 3x2 + 2.
109
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
(i) Polinomial berdarjah I dengan pekali pelopor 3.
(ii) Polinomial berdarjah 2 dengan pekali pelopor 2.
(iii) Polinomial berdarjah 3 dengan pekali pelopor ir.
(iv) Polinomial berdarjah 8 dengan pekali pelopor 4.
Seperti ungkapan algebra yang lain, kita juga boleh melakukan
operasi-operasi seperti penambahan, pengurangan dan pendaraban
terhadap polinomial.
Takrif 5.2 Operasi penambahan terhadap polinomial dilakukan dengan menambahkan sebutan-sebutan yang berdarjah sepadan.
Taknf 5.3 Operasi pengurangan terhadap polinomial dilakukan dengan mengurangkan sebutan-sebutan yang berdarjah sepadan.
Takrif 5.4 Operasi pendaraban terhadap polinomial dilakukan dengan mendarabkan setiap sebutan danpada polinomial
yang pertama dengan setiap sebutan daripada polinomial
yang kedua.
Diberi dua polinomial seperti yang berikut:
Contoh 5.2
1 dan P
3 + 3.
P1(x) = 3x2 + x
= x
Lakukan operasi-operasi yang2(x)
berikut:
(i) P
1(x) + P2(x) (ii) P2(x)
P1(x) (iii) P1(x) P2(x).
Jawapan:
=
=
2 x
1) + (x3 + 3)
(3x
x3 + 3x2 + x + 2.
=
=
3 + 3)
(x
x3 3x2
(i) P1(x) + P2(x)
(ii) P
2(x)
P1(x)
(iii) P
2 + x
1(x) P2(x)
.
110
(3x
(3x2 + ~
x + 4.
I). (x3 + 3)
I)
POLINOMIAL
=
(3x2)(x3) + (3x2)(3) + (x)(x~)

+ (x)(3) + ( I)(x~)+ ( 1)(3)
x3
3
3x5 + 9x2 + x4 + 3x
= 3x5 + x4 x3 + 9x2 + 3x 3.
Polinomial juga boleh mengandungi lebih daripada satu pembolehubah. Lihat takrif yang benkut.
Taknf 5.5 Polinomial yang mengandungi satu sebutan

sahaja dinamakan monomial.
Contoh 5.3
(i)
3x2 y3 ialah monomial berdarjah 5

(iaitu 2 + 3 = 5).
(ii) 4x y2 z2 ialah monomial berdarjah 8
(iaitu 1 + 2 + 5 = 8).
Takrif 5.6 Polinomial yang mengandungi dua sebutan

sahaja dinamakan binomial. Dengan yang demikian, binomial
ialah hasil tambah dua monomial.
Contoh 5.4
(i) x2 + y2 ialah binomial berdarjah 2.

(ii) xy3 + x2 y ialah binomial berdarjah 4.
Takrif 5.7 Polinomial yang mengandungi tiga sebutan dinamakan trinomial, iaitu hasil tambah tiga monomial.
Contoh 5.5 x4y3 + 2xy + 5x ialah trinomial berdarjah 7.
Daripada contoh-contoh di atas, kita dapati sekiranya polinomial
mengandungi lebih daripada satu pembolehubah, maka darjah polinomial itu ditentukan oleh sebarang sebutan yang menlpunyai
darjah tertinggi.
Misalnya, polinomial
5x3 y + 3x y2 + 3x4 y2
Ill
ALGEBRA ASAS
ialah polinomial berdarjah 6 (iaitu sebutan 3x4y2 yang mempunyai

darjah tertinggi).
Latihan 5.1
Tentukan darjah dan pekali pelopor untuk polinomial-polinomial
yang berikut:
1. P(x)
2. P(x)
3. P(x)
2x3 + x4
+ x3
4x2
x + 1.
10.
x + 3.
Nyatakan darjah monomial-monomial dan binomial-binomial yang

berikut:
4. 2x2y3.
5. 4x2 y3 + x3 y3.
6. 4x2y3z.
7. u2 v + v2.
Lakukan operasi-operasi yang benkut:

8.(2x3+x2l)+(x4x3+2x25).
9.(5x4+x2+3)(2x4+x3x2+xl).
10. (2x + l)(3x2 x + 1).
11. (xy2 + 2x2y 3x) + (3xy2 x2y + 3y).
5.2 PEMBAHAGIAN POLINOMIAL

Operasi pembahagian terhadap polinomial sama seperti algontma
pembahagian dua nombor bulat. Cuma kita mesti lebih berhati-hati
apabila membahagikan dua polinomial. Lihat contoh yang berikut.
Contoh 5.6
Bahagikan 2x3
3x2
1 dengan x
3.
Jawapan:
Apabila membahagikan polinomial, mula-mula kita mesti
memastikan yang dibahagi iaitu 2x3
3x2 + Ox 1 ditulis
dalam darjah yang menurim dan sifar dituliskan untuk sebutan

yang tiada. Daripada pembahagian panjang, didapati,
112
POLINO!~~f1AL
Pembahagi
-~
2x2 + 3x + 9
(x
2x3
()
Hasil bahagi
Yang dibahagi
6x2
3x2 +
()
3x~ 9x
9x
()
9x27
26
Baki
Jadi,
2x33x2l
x3
atau 2x3 3x2
=2x2+3x+9+
Yang dibahagi
26
x3
i=.,~2x2+3x + 9~,(x3)
Hasil bahagi
+L~
Pembahagi Baki
Kita boleh mengitlakkan proses pembahagian dalam Contoh 5.6

seperti yang berikut.
Algoritma Pembahagian Polinomial
Jika kita membahagikan polinomial P(x) dengan polinomial D(x)
dengan D(x) ~ 0 dan darjah P(x) ~ darjah D(x), maka wujud polinomial Q(x) dan R(x) yang unik supaya P(x) = Q(x). D(x) + R(x)
dengan R(x) = 0 atau darjah R(x) < darjah D(x).
Hasil bahagi, Q(x) yang didapati ialah polonomial berdarjah
kurang satu daripada darjah P(x). Misalnya, jika P(x) polonomial
berdarjah n, maka hasil bahagi Q(x) yang didapati ialah polinomial berdarjah n I. Polinomial P(x) dalam algotritma pembahagian dikenali sebagai yang dibahagi, polinomial D(x) sebagai
pembahagi, polinomial Q(x) sebagai hasil bahagi dan R(x) sebagai
baki.
Contoh 5.7 Can hasil bahagi Q(x) dan baki R(x), jika x
3 dibahagi dengan x + 2.
2x2 + x
113
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
iQ(x)
x32x2+2x3
2x2 + 3 ~ P(x)
D(x) ~ (x + 2) I x4 + Ox3
()x4 + 2x3
()
2x3
2x2
2x3
4x2
2x2 + x
2x2 + 4x
()
3x
()
3x6
3 R(x).
Jadi,
x42x2+x3
x+2
______________
x3
2x2 + 2x
3 +
3
x+2
atau
x42x2 +x 3(x32x2+2x
3)(x+2)+ 3.
Daripada Contoh 5.6 dan 5.7, didapati pembahagian polinomial
dengan pembahagian panjang mengambil masa yang agak lama.
Jadi, dalam Bahagian 5.3, akan dipelajari proses pembahagian yang
akan memudahkan kerja kita. Proses pembahagian mi dinamakan
pembahagian sintetik.
Latihan 5.2
Lakukan operasi pembahagian yang berikut dengan pembahagian
panjang.
5x3 x+l
x2 + 1
2. 2x4
x3 + 4x2
2x
1
114
POLINOMIAL
8x4 + 6x2 x + I
2x2x+I
x4
6x2 + 5x + 4
x2
3x3 + lOx2 + 8
x+1
6 x3x+3~
+ 27
x3
8 x4
3x2 + x
x~+i
x3 + 2x2 + 2
x+2i
9.
x3 + 2x2
5x
x2+2x+l
10.
5x5 + 2x3 + x
x2x+2
6
-
10
-
5.3 PEMBAHAGIAN SINTETIK

Katalah kita hendak membahagikan polinomial P(x) dengan polinomial D(x) = x a dengan pekali bagi x ialah 1 dan D(x) berdarjah
1. Pembahagian sintetik dimulakan dengan hanya menuliskan pekalipekali polinomial P(x) dalam satu bans dan pemalar a (daripada
pembahagi) di sebelah kin. Proses pembahagian sintetik mi lebih
mudah ditunjukkan dengan contoh. Jadi, kita menggunakan Semula Contoh 5.6.
Contoh 5.8
Dengan pembahagian sintetik, bahagikan 2x3

1 dengan x 3
Jawapan:
Dalam contoh
mi, P(x)
D(x)
3x2
2x3 3x2
1
x 3 (iaitu a = 3).
115
ALGEBRA ASAS
Langkah 1. Tuliskan pekali-pekali P(x) dalam satu bans dan

pemalar 3 di sebelah kin sepenti yang benikut:
~j
1.
Langkah 2.- Turunkan pekali pelopor, iaitu 2

~j2
I,
2
Langkah 3: Darabkan 2 dengan 3, kita mendapat 6 dan
tuliskan seperti dibawah, kemudian tambahkan 6
dengan 3.
~J
(+)
;~
2~ 3
Langkah 4. Ulangi langkah 3 sehingga selesai.
~J
Pekali-pekali
hasil bahagi,
Q(x)
Baki, R(x)
Kita telah mengetahui bahawa hasil bahagi yang di dapati, iaitu Q(x) berdarjah kurang satu danipada darjah P(x). Dengan
yang demikian, Q(x) polinomial berdarjah 2. Oleh itu,
+ 3x + ~
L~J
~2x3~x2 1~, ~~~2x2
P(x)
Q(x)
D(x)
R(x)
Contoh 5.9
116
Bahagikan lOx4 + 7x3 + x2 dengan 2x + 1.
POLINOM IAL
.Jawapan:
Dalam contoh in D(x) = x
( 1/2),jadi a
danipada pembahagian sintetik didapati
1/21
10
7
1 0 0
(+)
5 l 0 0
1/2. Maka,
,j,
10
Q(x)
0
R(x)
Jadi,
lOx4
7x3
x2
(lOx3
+ 2X2)(x +
(lOx2 +
2x~ 1)
2x2)(
2(5x3 + x2) (2x + 1)
(5x3 + x2)(2x
Contoh 5.10 Bahagikan 3x2

Jawapan:
Dalam kes in D(x)
~Li
(+)
j,
4 9
.-~-
1).
5 dengan x
1.
( 1).
3 4
Jadi,
3x2x+5=(3x4)(x+
l)+9.
Latihan 5.3
Dengan menggunakan pembahagian sintetik, can hasil bahagi Q(x)
dan baki R(x) apabila membahagi P(x) dengan D(x) yang benkut:
I. P(x) = 8x4 + x3
3x2
1, D(x) = 2x + I.
2. P(x)= x3
4x2 15x + 18,D(x) = x 6.
3. P(x)= 3x5 + x 2,D(x)= x I.
117
ALGEBRA ASAS
lOx2 + x + 1, D(x) = 4x + 1.
4. P(x) = 8x3
5. P(x) = 5x4 + 2x3 x2 + 3x + 2, D(x) = x + 2.
Bahagikan yang benkut dengan pembahagian sintetik dan tuliskan
jawapannya dalam bentuk P(x) = Q(x) D(x) + R(x).
6. 2x3
5x2 + x 3,D(x)x + 1.
7. x4 + 3x3
4x + 6,D(x) = x + 4.
8.x5x4x23x+l,D(x)=x+2.
9. x4
x3 + 2x
8,D(x)
x I.
10. 4x3 + x
3, D(x) = 2x
1.
5.4 TEOREM BAKI DAN TEOREM FAKTOR

Dalam algebra, teorem baki dan teonem faktor amat penting apabila
mempelajan polinomial.
Teorem 5.1 (Teorem baki)
suatu~polinomial P(x) dibahagikan dengan x
bakinya ialah P(a) dengan a nombor nyata.
~-~
Contoh 5.11
Can baki R(x) apabila P(x)

dengan x + 1.
5x3
a, maka
I dibahagi
Jawapan:
Daripada Teorem 5.1, baki R(x) dibeni oleh
P(l) = 5(_1)3
(3) + 1
=
5 + 1 + I
=
-3.
Kita boleh menyemak baki yang didapati dengan pembahagian sintetik seperti yang benikut:
5
0 l
1
(+)
5
5 4
4 ~
=P(l)
Teorem 5.2 (Teorem faktor)

Polinomial x
a ialah faktor bagi polinomial P(x) jika dan
hanyajika P(a) = 0.
118
POLINOMIAL
Contoh 5.12. Tunjukkan bahawa x

7x + 6.
1 ialah faktor bagi P(x)
x3
Jawapan:
Apabila kita hendak membuktikan bahawa x
1 ialah
faktor bagi P(x), kita mesti tunjukkan baki R(x) yang didapati
apabila membahagi P(x) dengan x
1 ialah sifar ataupun P(1)
= 0.
Daripada pembahagian sintetik, diperoleh
_LI
(+)
1
,~,
0
1
7
1
6
6
~=P(l).

= x3 7x + 6.
ialah
faktor bagi P(x)
Contoh 5.13 JikaP(x) = x3 + 3x2 + kx

15,carinilaiksupayax
+ 1 ialah suatu faktor bagi P(x) dan faktorkan P(x)
selengkapnya.
Jawapan:
Diben x + 1 faktor bagi P(x). Dengan yang demikian P(
= 0. Jadi,
P(l) = (l)~+ 3(_l)2 + k(l)
15 = 0
l + 3
k 15 = 0
k
13 = 0
I)
k = 13
k= 13.
Faktor-faktor yang lain boleh didapati dengan pembahagian
sintetik, seperti yang berikut:
1
3 13 15
(+)
1
15
15
0
119
ALGEBRA ASAS
Jadi,
13x
3 + 3x2 +
Oleh itu, (x
bagi P(x).
5),(x
15
(x2 + 2x
(x
3) dan (x
15)(x
I)
5)(x
3)(x + 1).
1) ialah faktor-faktor
Latihan 5.4
Dengan menggunakan teorem baki, can P(a) bagi polinomialpolinomial yang benikut:
1.P(x)=3x42x3+x26x+l,a
2.
2. P(x)
x3
43x + 42, a
3. P(x)= x2
2x + 3,a
4. P(x)
3x2
2x
i.
3,a
6.
i.
5.P(x)x5+3x44x2+xI,a1.
Tentukan sama ada nilai a yang diberi ialah pensifar bagi polinomialpolinomial yang berikut:
6. P(x)
2x2
5x
3,a
7. P(x)
x3 + 3x2 x 3,a
2.
8. P(x) = 3x4 + 2x3
13x2
8x + 4,a = I.
9.P(x)=x4x32x+8,a=
2.
10. P(x) = x4 3x3 + 4x,a = 1.
II. Tunjukkan bahawa x 2 ialah faktor bagi x~+ 2x3
x2
9x 26.
12. Tunjukkan bahawa x
2 ialah faktor bagi x
2~untuk
semua integer positif n.
13. Tunjukkan bahawa x + I ialah faktor bagi x4

5x2 + 4.
Can nilaik supaya x a merupakan faktor bagi P(x). Dengan nilai k
mi, faktonkan P(x) selengkapnya.
14. P(x) = 15x2 + kx
2; 3x + 2.
15.P(x)=kx4+6x38x26x+7;x+7.
120
POLINOMIAL
x + k;x
I.
2x3 + 5x2
= k
4
2x3 + k 2
lOx + 4;x 2dan4x
1x
2x
18. P(x)= 4x3 kx2 + 2x + 12;x + 1.
16. P(x)
17. P(x)
19. P(x)
x4
x3
20. P(x)= x3
x2
16x2 + kx
5x
k;x
+
+
1.
48;x + 4.
3.
5.5 PENSIFAR KOMPLEKS BAGI POLINOMIAL

Setakat mi kita hanya membincangkan polinomial yang melibatkan
pekali nyata sahaja. Jadi, dalam bahagian mi, kita akan mempertimbangkan polinomial yang melibatkan pekali kompleks.
~~krif
5.8 Suatu polinomial yang pekalinya
~pIeksdikenali sebagai polinomial kompleks.
nombor
kom-ET1 w147 603 m420 603 lSBT
Misalnya P(z) = z2
3iz + I polinomial kompleks. OIeh sebab
setiap nombor nyata ialah nombor kompleks, maka setiap polinomial nyata juga ialah polinomial kompleks. Dengan yang demikian, kesimpulan yang di dapati danipada teorem baki dan teorem
faktor juga adalah benar apabila P(x) polinomial kompleks.
Contoh 5.14 Tentukan hasil bahagi dan baki apabila membahagi

P(z) = 2z3
3iz2 +
i dengan + i.
Jawapan:
Daripada pembahagian sintetik yang berikut:
2 3i
I i
(+)
2
2i
Si
5
4
4i
3i
~_)
Hasil bahagi
Baki
didapati,
2z33iz2+zi=(2z2Siz4)(z+i)+3i.
Seterusnya, lihat teorem-teorem yang benikut. Teorem seperti
teorem asasi algebra dan teorem pensifar konjugat amat berguna
apabila kita cuba mencari pensifar-pensifar bagi suatu polinomial.
121
ALGEBRA ASAS
Teorem 5.3
(Teorem asasi algebra)
Setiap polinomial dengan pekali kompleks yang berdarjah

n ~ I mempunyai sekurang-kurangnya satu pensifar kompleks.
Teorem 5.4 Jika P(x) polinomial berdarjah n, maka P~x)

mempunyai n pensifar.
Pensifar-pensifar bagi suatu polinomial berdarjah n mungkin berulang. Misalnya, katalah nombor a ialah pensifar bagi polinomial
P(x) maka (x a) (x
a)2, (x a)3, (x a)4 dan setenusnya menupakan faktor bagi P(x).
Takrif 5.9 Katalah (x

a)~faktor bagi polinomial P(x),
maka kita katakan a pensifar kuasa n bagi P(x).
Contoh 5.15
Can kesemua pensifar bagi P(x), jika

P(x) = x3 3x2 + 3x I.
Jawapan:
Kita dapati P(x) ialah polinomial berdarjah 3, maka danpada Teorem 5.4, P(x) mesti mempunyai 3 pensifar. Daripada
pembahagian sintetik, didapati I ialah pensifar kuasa 3 bagi
P(x), iaitu
P(x)=x3_3x2+3x_1(x_l)3.
Kita juga boleh membentuk suatu polinomial jika pensifanpensi.farnya dibeni. Lihat contoh yang benikut.
Contoh 5.16 Can suatu polinomial yang pensifan-pensifarnya adalah seperti yang berikut:
O kuasa 2
I kuasa I
5 kuasa I
122
POLl NOM IAL
Jawapan:
Kita dapati
P(x) = (x 0)2 (x
l)(x 5)
2
(x2
6x + 5)
= x
= x4
6x3 + 5x2.
Perhatikan bahawa polinomial yang didapati ialah polinomial berdarjah 4, iaitu basil tambab kuasa bagi pensifarpensifar yang dibeni (4 = 2 + I + I).
Dibeni P(x) = x5 (x
l)~ (x
sifar-pensifar bagi P(x).
Contoh 5.17
I). Tentukan pen-
Jawapan:
Kita dapati pensifar-pensifar bagi P(x) adalah seperti yang
berikut:
O ialah pensifar kuasa 5
I ialah pensifar kuasa 3
I ialah pensifar kuasa I
Satu lagi teonem yang amat penting apabila membincangkan pensifar-pensifar kompleks dikenali sebagai teorem pensifar konjugat.
Teorem 5.5 (Teorem pensifar konjugat)

Jika a + bi dengan b ~ 0 pensifar bagi suatu polinomial P(x)
yang mempunyai pekali nyata, maka konjugatnya a
bijuga
ialah pensifar bagi P(x)
Contoh 5.18
Can kesemua pensifar bagi polinomial

P(x) = x4 + 5x2 + 4, jika dibeni 2i merupakan salah
satu daripada pensifarnya.
Jawapan:
Danipada pembahagian sintetik, kita mendapat
~j
1 0
5 0
4
+
2i 4 21 4
I
2i
21
Hasil bahagi
0
Baki
123
ALGEBRA ASAS
Danipada Teorem 5.5, hasil bahagi yang di dapati dibahagikan dengan konjugat bagi 2i, iaitu 21.
Kita mendapat,
21 1
21
(+)
2i 0
2i
01

x4+5x2+4(x20(x+21)(x2+1)
=(x21)(x+2i)(x+i)(xO.
Jadi, 2i, 2i, i dan i ialah pensifar bagi P(x).
Contoh 5.19 Can kesemua pensifar bagi P(x) = x3 x2 + 2
apabila 1 + i merupakan salah satu danipada pensifarnya.
Jawapan:
Mula-mula kita bahagikan P(x) dengan I + i dengan pembahagian sintetik. Kita mendapat
~,
1+1
1+1
l+i
l+iI
Seterusnya hash bahagi yang didapati dibahagikan dengan

konjugat bagi 1 + i, iaitu 1
1il
I l+i
1i 1i
Jadi,
x3
x1 + 2
OIeh itu, I + i, I
124
[x (1 + i)][x(1
I dan
i)](x + 1).
I ialah pensifar bagi P(x).
POLINOMIAL
Latihan 5.5
Can suatu polinomial yang mempunyai pensifar dengan kuasa yang

dibCrI seperti yang berikut:
1. 0 kuasa 2,
I kuasa 1,5 kuasa I.
2. Ikuasa2,~kuasaI.
3. 5 kuasa I, I kuasa 0, 0 kuasa 1.
4. 0 kuasa 4, 1 kuasa 2.
5. 2 kuasa 0, 3 kuasa 1.
Dengan pembahagian sintetik, can hasil bahagi dan baki yang didapati apabila P(x) yang berikut dibahagi dengan x
6. P(x) x3 + x2 + x + l;x + 1.
=
x2 + 4; x
9. P(x)
x3 + 4x2
21.
a.
I.
7.P~x)=6x4+ix3+8x2+ix+2;x+
8. P(x)
2x
5; x
31.
l;x(l
10. P(x)x52x2+x+
+0.
Can kesemua pensifar bagi polinomial, P(x) yang berikut jika satu
atau lebih pensifar diberi.

II. P(x)
x2 + 9; 31 ialah pensifar.
12. P(x)
x3
13. P(x)
4x4 + 8x3
14. P(x)
x4 + 5x2 + 4; 2i ialah pensifan.
2x2 +x
2; i ialah pensifar.
3x2 + 1 8x
27;
i ialah pensifar.
15. Can nilai k supaya i merupakan salah satu daripada pensifar

bagi P(x)
9x4 + kx2
4.
5.6 PENSIFAR NISBAH BAGI POLINOMIAL

Selain pensifar kompleks,suatu polinomial juga mempunyai pensifar nisbah. Danpada pengalaman yang IaIu, kita dapati untuk
mencari pensifar bagi polinomial yang berdarjah lebih danpada
125
ALGEBRA ASAS
dua, bukanlah suatu penkara yang mudah. Teorem asasi algebra

hanya memberitahu bilangan pensifar yang wujud tetapi tidak memberitahu apakah pensifarnya. Dengan yang demikian, kita akan
mempelajan satu lagi teorem yang dinamakan teorem pensifar nisbah. Danipada teorem in kesemua pensifar yang mungkin bagi
suatu polinomial dapat disenaraikan. Walau bagaimanapun, kita
masih lagi perlu menguji setiap kemungkinan dengan pembahagian
sintetik untuk menentukan pensifarnya.
Teorem 5.6 (Teorem pensifar nisbah)
Katalah P(x) = a
0 f + a1 x~ +
+ ~
...
+ a,,
dengan
a0 ~ 0 polinomial yang mempunyai pekali integer. Jika?

pensifar nisbah bagi P(x) yang telah dituliskan dalam sebutan
yang terkecil, maka p mesti boleh dibahagi (fakton bagi)
dengan sebutan pemalar a~dan q mesti boleh dibahagi (faktor
bagi) dengan pekali pelopor a0.
Contoh 5.20
Senaraikan kesemua pensifar yang mungkin bagi

P(x) = 4x3 8x2 + x + 3.
Jawapan:
Daripada teorem pensifar nisbah, kita dapati
p
q
=
=
1,3
1, 2, 4
Jadi, pensifar nisbah ~ yang mungkin ial:h
-=
24
24
Dida~patiada 12 kemungkinan tetapi danipada Teorem 5.4,

kita tahu hanya 3 danipada 12 kemungkinan itu merupakan
pensifar bagi P(x).
Contoh 5.21 Can kesemua pensifar bagi P(x) dalam Contoh 5.20.
126
POLINOMIAL
Jawapan:
Danpada Contoh 5.20, kita dapati pensifar yang mungkin

bagi P(x) ialah
1
1
33
1,~,
~,
3, ~,
~
Untuk mencan pensifannya, kita uji setiap kemungkinan dengan pembahagian sintetik dan lihat baki yang didapati.
Mula-mula diuji dengan 1, diperoleh
JJ
8
4
1
12
3
13
12 13
10
(+)
Baki
Oleh sebab baki yang didapati bukan sifar, maka
pensifar bagi P(x).
Sekarang kita cuba pula menguji dengan

4 8
1
3
443
jJ
1 bukan
I, diperoleh
(+)j,
4
0
.
Baki
Jadi, + 1 merupakan salah satu daripada pensifar bagi P(x).
Seterusnya, kita cuba pula membahagikan hasil bahagi yang
di dapati dengan kemungkinan-kemungkinan yang lain.
Katalah kita cuba membahagikannya dengan + ~, di per-
oleh
4
(+)J,
4
0
Baki
127
ALGEBRA ASAS
Jadi,
4x3_8x2+x+3rz(x_I)(x_~)(4x+2).
Oleh itu, I,
dan
ialah pensifar-pensifar bagi P(x).
Kita dapati menguji kesemua pensifar yang mungkin satu demi

satu mengambil masa yang panjang. Sekiranya, bilangan pensifar
yang mungkin yang hendak diuji besar, sudah tentu mi akan memakan masa yang lama. Dengan yang demikian, kita akan mempelajani satu lagi teorem yang dikenali sebagai hukum tanda Descartes. Hukum mi akan membenitahu bilangan pensifar nyata positif dan negatif.
Teorem 5.7 (Hukum tanda Descartes)
Katalah P(x) polinomial berdarjah n ~ 3. Jika polinomial
P(x) mempunyai k perubahan tanda, maka bilangan pensifar
nyata positif sama dengan k atau kurang danipada k dengan
nombor genap. Jika polinomial P( x) mempunyai j perubahan tanda, maka bilangan pensifar nyata negatif sama
dengan j atau kurang danpada j dengan nombor genap.
Untuk memahami Teorem 5.7, lebih mudah jika kita melihat contoh yang benikut.
Contoh 5.22 Gunakan hukum tanda Descartes untuk menentukan
bilangan pensifar nyata positif dan negatif, jika
8x2 + x + 3.
P(x) = 4x3
Jawapan:
Diben P(x)
~>-~8~>+
x+ 3
+ ke
ke +
Kita dapati terdapat dua perubahan tanda dalam P(x), maka

terdapat 2 atau 0 pensifar nyata positif.
Untuk menentukan bilangan pensifar nyata negatif, kita Iihat
128
POLINOMIAL
perubahan tanda P(x). Kita dapati,

P(x) = 4x3 8x2 ~
3.
ke +
Terdapat satu perubahan tanda dalam P( x), maka danipada Teorem 5.7 boleh disimpulkan bahawa cuma terdapat satu pensifar nyata
negatif. Jika dirujuk semula Contoh 5.21, di dapati pensifar bagi
P(x)
4x3
8x2
3 ialah 1,
dan
~, iaitu 2 pensifar
nyata positif dan satu pensifar nyata negatif seperti yang di dapati
daripada hukum tanda Descartes.
Contoh 5.23
Diberi P(x)
=
x4 3x3
31x2 + 63x + 90.
Nyatakan bilangan pensifar nyata positifdan negatif.
Jawapan
Dibeni,
P(x) = x4
3x3
31x2 + 63x + 90.
Terdapat dua perubahan tanda dalam P(x), maka ada 2 atau
0 pensifan nyata positif,
P(x) = x4 + 3x3 31x2
63x + 90.
Terdapat dua perubahan tanda dalam P( x), maka ada 2 atau
0 pensifar nyata negatif.
Latihan 5.6
Bagi setiap polinomial yang berikut, senaraikan kesemua pensifar
nisbah yang mungkin.
1. 2x3 + 2x2 5x 6.
2. 8x3 + lOx2
llx + 2.
3. x4 + x3 5x2
2x + 3.
4.2x5x42x3+x27x+9.
5. 2x3 + x2 5x + 2.
Gunakan hukum tanda Descartes untuk menentukan bilangan pensifar nyata positif dan pensifar nyata negatif yang mungkin bagi
polinomial yang berikut.
6. x3 x2 + x 1.
7. 3x4 2x3 + 4x2 x + 4.
129
ALGEBRA ASAS
8. 2x3
4x2
2x
9. 3x~ 2x3 + 4x2
8.
x + 4.
10. x3
3x~+ 1.
Senaraikan kesemua pensifar nisbah yang mungkin dan nyatakan
bilangan pensifar nyata positif dan negatif. Dengan maklumat mi,
can kesemua pensifar bagi polinomial-polinomial yang berikut:
11. P(x) = 8x3 + 2x2
7x
3.
12. P(x) = 4x4 15x3 + 25x + 6.
13. P(x) = 6x2 lx
3.
14. P(x) = 6x3 19x2
57x + 10.
15. P(x) = x3 + x2
4x 4.
130
6
MATRIKS DAN PENENTU
6.1 PENGENALAN MATRIKS

Dalam bab mi akan diperkenalkan konsep-konsep matriks dan
bagaimana pula kita boleh melakukan beberapa operasi terhadap
matriks. mi akan diikuti pula dengan penyelesaian sistem persamaan linear melalui berbagai-bagai kaedah termasuk kaedah Cramer.
Takrif 6.1 Matriks ialah suatu susunan nombor-nombor

berbentuk segiempat tepat.
Sekiranya suatu matriks A mempunyai m bans dan n lajur, maka
matriks itu dikatakan berperingkat m x n. Biasanya dituliskan Sebagai Amxn = [a1~].Jadi,
Amx,i
La~JJ
Eaii
a21
L~mi
a12 a13
a22: a23
...
ai,~1
...
am2 am3
amj
Nombor-nombor bagi sesuatu matriks itu dinamakan unsur.
Dalam matriks A di atas, a1~ialah unsur bans ke-i dan lajur ke-j.
Jelaslah a12 ialah unsur bans pertama dan lajur kedua, a32 ialah
unsur bans ketiga dan lajur kedua, a23 ialah unsur bans kedua dan
lajur ketiga dan seterusnya.
...
Takrif6.2 Katalah A suatu matriks peringkat n x n, maka ~

dinamakan pepenjuru utama bagi matniks A.
131
ALGEBRA ASAS
Contoh 6.1 Diberi,

4
61
128
139
[j5 16
17
iO~
14~
181.
B 7
~Iii
Tentukan
(i) peringkat bagi matriks B.
(ii) unsur-unsur bagi pepenjuru utama
(iii) unsur a23, a32 dan a43.
Jawapan:
(i) Oleh sebab matriks B mempunyai 4 bans dan 4 lajur,
maka peringkat bagi matriks B ialah 4 x 4.
(ii) 3, 8, 13 dan 18 ialah unsun-unsur bagi pepenjuru utama
(iii) Unsur a23 = 9, a32 = 12 dan a43 = 17.
Contoh 6.2 Bina satu matriks C dengan peringkat 2 x 3 supaya

cii
i.j.
Jawapan:
Didapatic11 = 1.1 = 1,c12 = 1.2 = 2,c13 = 1.3 = 3,c21 =

2. 1 = 2, c22 = 2. 2 = 4 dan c23 = 2. 3 = 6. Jadi, matriks C
ialah
cri[2
2 3
4
TaIrif 6.3 Suatu matriks yang mempunyai satu bans sahaja

dinamakan matriks bans. Begitu juga, jika matnks itu mempunyai satu lajur dinamakan matriks lajur. Sekiranya matriks
mempunyai satu bans n lajur dan n bans satu lajur, maka peringkat bagi matriks bans ialah 1 x n manakala peningkat
bagi matriks lajur ialah n x 1.
132
MATRIKS DAN PENENTU
Contoh 6.3 Perhatikan matriks yang berikut:

(i) [1 2 3J ialah matriks bans berpeningkat I x 3.
(ii)
ialah matriks lajur berpeningkat 4 x 1.
4
6.2 JENIS-JENIS MATRIKS
Setelah memahami matriks, sekarang kita mengenali pula beberapa
jenis matniks.
Taknf 6.4
Suatu matriks A berperingkat n x n yang setiap
unsur bukan pepenjurunya sifan, iaitu a1~ = 0 dan a11 ~ 0 bagi

i ~ J dinamakan matniks pepenjuru.
Contoh 6.4
Perhatikan matriks yang berikut:

(i)
12
[0
0]
3]
fl
(ii)
ialah matniks pepenjuru

berpeningkat 2 x 2.
0
4
0
L0
01
0
ialah matniks pepenjuru
7]
berperingkat 3 x 3.
Takrif 6.5 Suatu matrik A berpenngkat n X n yang setiap

unsur pepenjurunya sama, iaitu a11 = k, k sebarang skalar dinamakan matriks skalar.
Contob 6.5
Perhatikan matniks yang benkut:

(i)
12
0]
ialah matniks skalar herperingkat
[0
2]
2 x 2.
14
0
(ii) 0 4
LO 0
0
0
4
ialah matriks skalan

berperingkat 3 x 3.
133
ALGEBRA ASAS
Takrif 6.6 Suatu matniks A benperingkat n x n yang setiap

unsur pepenjurunya satu, manakala unsur-unsur lain sifan,
iaitu a,, = 1 dan a.~= 0 dinamakan matriks identiti. M.atriks
identiti dituliskan sebagai 4
Contoh 6.6 Perhatikan matriks yang berikut:
[1
[0
(ii)
01
1]
ialah matniks identiti

berperingkat 2 x 2,12
[1
([0~
1
0
0~
1]
ialah matniks identiti

berpeningkat 3 x 3,13
3.
Takrif 6.7 Suatu matriks A yang semua unsunnya sifar dinamakan matriks sifar iaitu a,~= 0 dan ditandakan sebagai 0.
Contoh 6.7 Perhatikan matriks yang benikut:
01
(i) [0
[.0 0]
10
0
(ii\
Lo
0
0
0
ialah matniks sifar berperingkat

2x2,O,~,
01
0
oJ
ialah matriks sifar

berperingkat 3 x 3, O~.
Takrif 6.8 Suatu matriks negatif A = [au]

dengan peningkat
m x n ditandakan sebagai A dengan A = [
Contoh 6.8 Perhatikan matriks yang benikut:

(i) B
134
maka
MATRIKS DAN PENENTU
ri
I
4
5
6
(11)
L3
[-1-4
81
1]
maka
12
5
6
81
ij.
6.3 OPERASI MATRIKS DAN SIFAT-SIFATNYA

Berikut akan dibenikan beberapa takrif bagi menjelaskan bagaimana operasi terhadap matriks boleh dilakukan. Kemudian diikuti
pula dengan beberapa teorem bagi menjelaskan sifat-sifat matriks.
Takrif 6.9 Dua matriks A

sama, jika au
b1~. Kita tuliskan A
Contoh 6.9 Dibenikan p

dengan P
Jawapan:
r4
Dlben1[
maka x
[b13]dikatakan
B.
~],
~ [~],
[4
Q, can x, y dan z.
~i
j=[r~
]~
53
~1
y3
=
[a1~]
dan B
4, y
5 dan z
0.
Takrif 6.10 Hasil tambah dua matnks A = [a1~]

dan B = [b1~]
ditandakan sebagai A + B. Katalah A + B = C dengan C =
[c~~],
maka cjj = ajj + b.~.
Perludiingat bahawa dua matriks boleh dihasiltambahkan, sekiranya matniks-matnks itu berperingkat sama.
Contoh 6.10
Diberi,
R=
[fl,~=
[fl,T=[~
dan
[5021
u 10
- Lo
1
2
31
4j~
135
ALGEBRA ASAS
Can
(i) R
(ii) T
+
+
S.
U.
Jawapan:
(i) R + S =
(ii) T+
[~][:]
=
[331
U=I0 I ~I+
L235]
[8
=
fo
0
2
[5021
10
[024]
~1
71
[259J.
Teorem 6.1 Jika A dan B dua matriks dengan peringkat yang

sama, maka A + B = B + A.
Bukti:
Katalah A
[a1~]
dan B = [b1~} maka
A + B = [a1~]
+ [b13]
= [a,~
+ b1~]
= [b1~
+ a1~]
= [bU]+ [a4~]
=
=B+A
Teorem 6.2 Jika A, B dan C tiga matriks dengan peringkat

yang sama, maka (A + B) + C = A + (B + C).
Bukii:
Kataiah, A = [a1~],
B = [b1~]dan C = [C~~],maka
(A + B) + C = ([a1~] + [b13])
+ [c1~]
-
136
MATRIKS DAN PENENTU
=
=
=
Contoh 6.11
[a1~
+ b.~]+ [c1~]
[a~~]
+ [b1~
+ c.~]
[a,~]
+ (Lb13 + c1~])
A + (B + C)
Dibeni,
A
[~~],[~~],[~~]
B =
C =
Can
(i) (A + B) + C.
(ii) A + (B + C).
Jawapan:
(i) (A + B) + C =
(12 41
ri
~L3 l]~[O
3
L3 3]~L2
1~
41
2])~[2
Ii
[3
ri
01\
[5
(ii) A + (B +
C)
12 41
[3
(Ii
01
Ii
ij~i,jo 2]~[2
3
4
12 41
12 3
[3 1j~[2 6
[5
7
7
Teorem 6.3 Jika A suatu matniks berpenngkat m x n, maka
0 + A = A + 0 = A.
Bukti:
Katalah A = [a&,],maka
0 + A = [Of,]+ [afl]
137
ALGEBRA ASAS
+ a.~]
=
= [a
1~+ O~j]
=A+0
= A.
Takrif 6.11 Pengurangan dua matriks A dan B dengan peningkat yang sama ditandakan sebagai A B dengan A
B = A + (B) = [a1~
Contoh 6.12 Dibeni,

A =
[~
dan B =
[~
~]. Can A
B.
Jawapan:
A_B=[~
Takrif 6.12 Hash darab matriks A dengan sebarang skalan, k

ditandakan sebagai kA dengan k A = [ka13].
Contoh 6.13
4
Diberi, A = 3
1
Can
(i) 3A.
(ii) 2A.
Jawapan:
(i) 3A = 3
[12
[4
21
f3
31
61
I 9 9~l
L3 21]
138
7J
2
3
7
MATRIKS DAN PENENTU
(ii) -2A ~
Teorem 6.4 Jika A dan B dua matriks dengan peringkat yang

sama, k dan p skalar, maka
(i) k(A + B) = kA + kB.
(ii) (k + p)A = kA + pA.
(iii) k(,pA) = kp(A).
Bukti:
(i) Katalah A = [a1~J
dan B = [b,~], maka
k(A + B) = k([a,3] + [b,~J)
= k[a1~] + k[b1~]
= kA + kB.
(ii)
(k + p)A = (k + p) [a1j]
= k[a1~] + pEa13]
= kA + pA.
Takrif 6.13
Katalah A suatu matnks peringkat m x n, B
suatu matriks peringkat n x p. maka hasil darab AB akan

menghasilkan suatu matnks C penngkat m X p. Dengan itu,
c~j= a11b1~+ a12 b2~+
+ ~
...
Daripada Taknif 6.13, jelaslah bahawa untuk mendapatkan c~,

unsur-unsur banis ke-i diam matnks A mesti di darabkan dengan
unsur-unsun lajur ke-j dalam matriks B. Dua matriks boleh didarabkan, jika bilangan lajur matniks A sama dengan bilangan bans
matniks B. Jeiasnya
A
B
=
C
mxp
mXn
flXp
1~
139
ALGEBRA ASAS
Contoh 6.14 Diberi P =
[?
~
dan Q =
[ ~~
Tentukan peringkat bagi matriks P dan Q. Adakah P

dengan Q boleh didarabkan?
Jawapan:
Peningkat P ialah 2 x 3 dan peringkat Q ialah 2 x 3. Oleh
sebab bilangan lajur P tidak sama dengan bilangan bans Q,
maka P dengan Q tidak boleh didarabkan.
Contoh 6.15 Diberi A =
[~~] [~~
dan B =
Cani hasil darab A dengan B.

Jawapan:
Peringkat bagi A dan B masing-masing ialah 2 x 2 dan
2 x 3. Oleh sebab bilangan lajur A sama dengan bilangan
bans B, maka A dengan B boleh didarabkan. Jadi kita mendapat
1~
3 1
AB
2114
[o ij[o
5.
Katalah AB = C
Sekarang kita mencan matniks C pula.

(i) Mula-mula bans pentama A di darabkan dengan lajun
pertama, kedua dan ketiga B.
123
-
1t4::21] ~ PT [11
LO I]
LQJt~iL~I
140
11=[4
2][~]=4x4+2xO=l6
c12=[4
2]{~]4x3+2x2=16
MATRIKS DAN PENENTU
c13=[4
2][~]=4x
1+2x
5= 14.
(ii) Kemudian bans kedua A didarabkan dengan lajur

123
[4
2
11~~~1 [ri~
ELQi L~i~Jj
21
~
= [0
i][~] = 0x4+i
x=O
0x3+1
x2=2
c22[0
I + I x 5 = 5.
c23[0
(iii) Jadi, hasil darab matnks A dan B ialah

14
21[4
AB=[O
ij[o
3
2
i~1
116 16 141
2 sj~
[12i1
[1141
Contob 6.16 DIbCni, A =~ ~ ~jdan B
to
2
[132]
Can AB.
Jawapan:
Oleh sebab bilangan banis A sama dengan bilangan lajun B,
maka A dengan B boleh didanabkan.
[1
AB=f2
[o
2
3
oj
4 5~}
[1
fo
Li
~
2
41
of
3 2].
141
ALGEBRA ASAS
Katalah AB = C.
(i) Mula-mula bans pertama A didarabkan dengan lajur

123
[[i[I11[rhi~i1~1
12
I (~
3
A
01
~ I
2, c12
c11
I~0H2H~~
liii
ulI ,)iI
LJJ
Lk-~ L.j
8, c13
6.
(ii) Bans kedua A didarabkan dengan lajur pertama, kedua
dan ketiga B.
123
c21
ir~
[11
1411
I~-~--~Ifio~ ~o~j
[i
ii
[0
5~j
2, c22
2~
U.u ~3iL2JJ
8 dan c23 = 8.
(iii) Bans ketiga A didarabkan dengan lajur-lajur dalam B.
123
[1
11
12
ol
F~i[I11*1j
Do~2Ho,1
LLii bi L~i
lEo--k_..5JJ
Dengan cana yang sama, kita mendapat

a31 = 5, c32 = 23, c33 = 10.
(iv) Dengan itu, kita mendapat
[12ll[1
41
12
3 0110
L04SJLI
AB
[28~
2
1523
142
81
10]
O~
32]
MATRIKS DAN PENENTU
Secara ringkas, kita boleh mengatakan hasil darab dua matniks

A B didapati dengan mendarabkan bans demi bans unsur-unsur
matnks A dengan setiap unsur dalam lajur-lajur matnks B.
Teorem 6.5 Jika A suatu matriks, I matniks identiti dan 0

matriks sifar dengan peningkat yang sesuai, maka
(i)IA=AI=A.
~i)0A=
A0=0.
Eabcl
Contoh 6.17 Diben A =
ghz
Tioo
dan I = [0 1 0
001
Can
(i) IA.
(ii) AL
Apakah kesimpulan yang boleh dibuat?

Jawapan:
[1
(i)IA=
0 i
L0 0 1] ~g h i]
[a
1 [a b cl
of l~e
Id e f
Lg
~]
abc
(~~)AI=[1
100
[:10]
[abcl
Ide 11
Kita dapati IA = Al = A.
143
ALGEBRA ASAS
Teorem 6.6 Jika A, B dan C tiga matnks dengan peringkat

yang sesuai, maka
(i) A(B + C) = AB + AC.
(ii) (B + C)A = BA + CA.
(iii) A(BC) = (AB)C.
Contoh 6.18
Diberi,
:. =
[~]
dan
Can
(i) A(B + C).
(ii) AB + AC.
Jawapan:
(i) A(B + C)
([2
= [4
= [4
31[~
= [55
55].
(ii) AB + AC = [4
+[4
=
_31[~
41
8
8] + [i
6
~
~]
:1
_3][_~
_~]
[36 40] + [29 15]
= [55
551.
OIeh itu, kita dapati A(B + C) = AB + AC.

6.4 TRANSPOSISI MATRH(S DAN SIFAT-SIFATNYA
Transposisi merupakan satu konsep yang mudah sahaja dan dengan
memahaminya kita dapat mengenali beberapa jenis matriks iagi.
144
MATRIKS DAN PENENTU
Takrif 6.14
Tnansposisi suatu matniks A = [a13]dengan pet = [a,~]= a

ringkat m x n ditandakan sebagai A
31 suatu
matriks benpeningkat n X m.
Danipada Taknif 6.14, cukup jelas bahawa transposisi merupakan suatu pnoses yang melibatkan perubahan kedudukan unsununsur dan bans pentama ke lajun pertama, unsun-unsur dan bans
kedua ke lajur kedua dan setenusnya.
Contoh 6.19
[ ]
Dibeni K =
Can
Lo
dan
1
3
3
5
5
7
(i) K.
(ii) Lt.
Jawapan:
r421
(i) IC =
~J
L2
Penhatikan bahawa K suatu

matniks berperingkat 2 x 3,
manakala K suatu matriks
benperingkat 3 x 2.
t =
(ii) L
T4
2
2
31
3151
L ~ 5 7~j
Perhatikan bahawa L
suatu matriks peringkat
3 x 4, manakala L,
matriks benpeningkat
4 x 3.
Teorem 6.7 Jika A suatu matriks benpeningkat m x n, maka

(At) = A.
145
ALGEBRA ASAS
Bukti:
Katalah A = [a13],maka A = [a~1~.

Dengan itu, (A) = [a~1]=
[a1il=
A.
Teorem 6.8 Jika A dan B dua matriks dengan peringkat

m X n dan k sebarang sklar, maka
(i) (A B) = A B.
(ii) (kA) = kA.
Bukti:
(1) Katalah A = [a,i]dan B = [b,~], maka
(A B) = ([a1~] [b~~])
= ([a,~ b,~])
= [a~1][b~1]
= A B.
(ii) (kA) = (k[a1~])
= k[aiu]
= kA.
Contoh 6.20
Diberi, A =
r4
Lo
2 2] dan B =
Can
(i) 3A
(ii) (A + B).
Jawapan:
r4
ol
[o
2]
I~21
(1)
A =
r4 ~1
3A=3~
[o
146
21
2]
r12 ol
13
61
[o 6]
[~~
MATRIKS DAN PENENTU
(ii) (A + B) =
r4
i
2
01
2] +
4
0 6
01
7]
[o
rio
[o 34
01
5]
ol
10
Jadi, (A + B) =
r6
61
[4
7]
Lo
Takrif 6.15 Suatu matniks A berpeningkat n x n dinamakan

matniks simetni, jika A = A.
[~
Contoh 6.21
Jawapan:
p=
Diberi,P=
L2
31
61
7]
5
can P. Adakah
3 6
P suatu matriks simetri?.
[4
31
12
61
L3
6 7] =
Oleh itu, P suatu matriks simetri.
Perhatikan bahawa matriks simetni P mempunyai unsur-unsun
yang sama di sebelah atas dan bawah pepenjuru utama. Secara
amnya bagi setiap i danj, kita katakan matniks simetri jika a.~= a~1.
Takrif 6.16 Suatu matnks A berpenngkat n x n dinamakan
matnks simetni pencong jika A = A.
Contoh 6.22 Dibeni, R =
[~
1
0
3
21
31
0]
can R. Adakah R suatu
matriks simetn pencong?

147
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
[o
-21
-1
0
R=Ji
31
= R.
o]
L2
3
Oleh itu, R suatu matniks simetni pencong.
Matnks simetni pencong R mempunyai unsur-unsur pepenjuru
utama semuanya sifar, manakala unsur-unsur di sebelah atas dan
bawah pepenjuru utama adalah sama tetapi benlawanan tanda. Secara amnya, kita katakan matriks simetri pencong, jika a~,= a3.
Latihan 6.1
1. Nyatakan penngkat bagi setiap matnks yang benkut:
(a)
12
[o
0
2
3
4
0
6
3
2
3
0.
3461
o o 01
7 8 i~
892].
[6
2. Diben, P =
f4
321
2
if
1 1
21
-3
-6].
L-4
(a) Tuliskan unsur-unsur bagi a23, a32 dan a42.

(b) Tuliskan dalam bentuk a.j unsur-unsur 1, 4 dan 3.
3. Diben, A =
148
r4
fd
[0
256C]
e 7
B= f2
ii
[1 3
L
g ~1
i]
MATRIKS DAN PENENTU
dengan A = B. Can nilai bagi

(a) c + 2de.
(b) (j
e)g.
(c) cde(10 if).
(d) cdefghij2.
4. Dibeni K =[~
M =
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
L =
~]
[~
~
~].
~j
dan
[~
Can jika boleh
K + L.
K L.
KL.
5K
2L.
K + 2M.
5. Can hasil darab matriks-matriks yang benikut jika boleh.
E21
(c) ~
10
1
2
5
7
IZ
3
4
6
8
0
1
0
2
11
0
1
2
3
i
2
3
0
4
5
6
7
0
4
5
6
71
2f
ii
3].
149
ALGEBRA ASAS
6. Dibeni P =
E ~
dan
[_
~
(a) Can PQ2.

(b) Can P2Q.
(c) Adakah PQ = QP.
(d) Cani suatu matniks R supaya
R + 2P = 5Q.
7. Can suatu matniks

(a) A supaya a
3 = i + 2] dengan A matniks 3 x 3~
(b) B supaya b.3 = 3i + Sf dengan B matniks 4 x 5.
[
8.DiberiP=
4 21
~ 3~ Q[5
L1
5]
2
[1
21
[i
danR=I ~
Ls
o.
(a) Adakah (PQ)R + P(QR)?

(b) Adakah (P + R)Q = PQ + RQ?
[2
9. Dibeni P =
f3
401
1
2
0
3] danQ=
(j
[021
Carl,
(a) (PQ).
(b) PQ.
Adakah (PQ) = QP?

10. Dibeni K =
[4
2
L~
150
3
1
5
17
0
6].
Can
Li ~
MATRIKS DAN PENENTU
(a) K.
(b) K + K. Adakah ia matriks simetni?
(c) K K. Adakah ia matnks simetri pencong?
6.5 MATRIKS SONGSANG DAN PERSAMAAN LINEAR
Benikut diperkenalkan pula matniks songsang dan bagaimana ia
digunakan untuk menyelesaikan sistem persamaan linear.
Takrif 6.17 Katalah A suatu matriks benpeningkat n X

maka matriks songsang bagi A ditandakan sebagai A
supaya AA1 = A, A = I dengan I matnks identiti.
[ ~]
[~
Contob 6.23 Adakah B =
merupakan matniks
~].
songsang bagi A =
Jawapan:
Kita cuba mendarabkan matniks-matriks yang diberi.
13 4][ 7 ~1....[
[s 7][5
3][O
1 ~ 4][3 ~1..[
[s 3j[5 i][o
0
i
0
i
OIehsebabAB = BA = I,makaB = A.
Contoh 6.24 Carl matriks songsang bagi B =
[~
].
Jawapan:
Katalah B1 = [a
LC
bl
Jadi,
dj
[5
61[a bill
[4
5][c
d]
[0
151
ALGEBRA ASAS
Apabila kita mendanabkan dan mengaturkan semula didapati

persaman yang berikut:
5a+6c
I
5h+6d0
4a + Sc = 0
4h + Sd = 1.
Setelah diselesaikan pensamaan di atas, diperoleh a = 5, C =
4, b = 6 dan d = S.
Jadi,
B~ =
[~
Kaedah yang digunakan di atas untuk mencari matniks songsang

akan menjadi sukan apabila peningkat bagi sesuatu matriks tinggi.
Oleh itu, benikut diterangkan pula bagaimana kita boleh mencani
matriks songsang dengan menggunakan operasi bans penmulaan.
Openasi bans penmulaan adalah seperti yang benikut:
(I) Mana-mana dua bans dalam matniks boleh sating tukan.
Katalah kedudukan unsun-unsun banis ke-i ditukarkan
dengan bans ke-j, dituliskan sebagai b, f. b~.
(ii) Mana-mana bans dalam matniks botch didanabkan
dengan skalan k. Katalah k didanabkan dengan unsununsur bans ke-i, dituliskan sebagai kb,.
(iii) Mana-mana bans dalam matniks boleh ditambahkan atau
dikunangkan dengan hasil danab skalar unsun-unsur
dalam bans yang lain. Katalah bans ke-i ditambahkan
dengan hasil danab skalan k banis ke-j, dituliskan sebagai b1
+
kb~.
Teorem 6.9 Jika [A I] boleh diturunkan kepada [I B]

dengan melakukan openasi bans permulaan, maka B ialah
matriks songsang bagi A. Jika satu bans sifar wujud di sebelah
kin B, maka matniks songsang bagi A tidak wujud.
Contoh 6.25 Can matnks songsang bagi A
[4
3
3
2
Jawapan:
Teorem 6.9 digunakan untuk menyelesaikan masalah
152
mi.
MATRIKS DAN PENENTU
[
~
?]b1_b2[~
~~]b1+b2,[~
Jadi kita telah tununkan [A I I] kepada

matriks songsang bagi A ialah
[2
3
[I
B]. Dengan itu
3
4
Contoh 6.26 Can matniks songsang bagi A
[235 2
23
Jawapan:
4 l
3 5
2
[1
L22
ol
of b2
00
[1
b2
0
[1
Jo
Lo
1
53
b3
P
fo
4 i
01
3 1
01
1]b3~~[0 6
20
t]
41
7
5
1
0
7
0 l
3b1
ool
1 01
1
3
1
b1 - 4b3
1]
of
46
7]
4_6
7b3+b2
~b2
153
ALGEBRA ASAS
100
~0I0
Loot
Jadi,A
11
~
14
~
13
II
5
14
5
13
5
1
4
l
6
Jika diperhatikan contoh-contoh tadi, jelaslah bahawa untuk menurunkan [A I I] kepada [I I B] beberapa langkah seperti yang herikut terlibat.
(i) Sedapat mungkin jadikan unsur pertama a11 = 1. Dengan.
menggunakan a11 = I, sifarkan unsur-unsur lain dalam lajur
itu.
(ii) Sedapat mungkin jadikan unsur kedua dalam bans kedua, iaitu
a22 = 1. Dengan menggunakan a22 = 1, sifarkan unsur-unsur
lain dalam lajur itu.
(iii) Ulangi proses di atas sehingga [A I fl ~ [it B]. Jelaslah B = A~.
Sekiranya bans terakhir sebelah kin B sifar, maka A tidak
mempunyai songsangan.
Sekarang kita melihat pula bagaimana sistem persamaan linear
botch diselesaikan dengan menggunakan matriks songsang. Perumbangkan sistem pcrsamaan linear yang berikut.
a11x1 + a12x2 +
...
a21x1 + a22x2
...
+ a2,x~ = b2
a,,1x1
154
a~2x2+
..
a1~x~
= b1
+ a,4x~ = bN
MATRIKS DAN PENENTU
Kita boleh menuliskan sistem pensamaan linear tadi dalam bentuk

AX = B, iaitu dalam bentuk matniks sepenti yang berikut:
a11 a12
a21 a22
a,,1 a,,2
...
a1,,
a2,,
x1
x2
. ..
a,,,,
x,,
. . .
b1
h2
Sekiranya matniks A mempunyai songsangan, maka A, didarab-
kan dengan AX
= B.
Jadi,
A
AX = AB
IX = AB
X = AB.
Dengan itu, kita mendapat suatu set penyelesaian bagi sistem pen-
samaan linear tadi. Perhatikan contoh-contoh yang benikut.

Contoh 6.27 Selesaikan sistem persamaan linear
4x + 3y = 10
3x + 2y = 7.
Jawapan:
(i) Tuliskan persamaan dalam bentuk matriks,
3y] =
[4x +
[3x+2y]
[7
l~ 3]lxi
1~
[3
(ii) Darabkan
2j[yj
persamaan
[7
dengan
Daripada Contoh 6.25, matriks
[~~]
matriks
songsang bagi
songsang.
ialah
155
ALGEBRA ASAS
Jadi,
~1 [4 ~1 [xi
[2
3 4] [3 2]
I
[o
12
[y][
31110
oi[xi[l
l][y][2
[I
[xi
Ly] [2
(iii) Bandingkan nilai-nilai di sebelah kin dan kanan persamaan. Kita dapati x = I dan y = 2.
Contoh 6.28 Selesaikan sistem persamaan linear
x + 4y z = 6
3x + 5y + 2z = 19
2x + 2y + 3z
15.
Jawapan:
(i) Kita tuliskan persamaan dalam bentuk matriks
[x+4yzl
3x+5y+2zf
L2x + 2y + 3z]
j~i4 11
[xl
I yf
f3
2f
L2
3]LzJ
[6
J19
L15
[61
=
f19
[is.
(ii) Danabkan persamaan dengan matnks songsang. Dan-
pada Contoh 6.26. matniks songsang lYagi

4
11
14
1
1
5
5
3
22
156
2
3
ialah
13
5
4
~
~
6
7
~
MATRIKS DAN PENENTU
Jadi, dengan cara yang serupa kita mendapat

p11
x
y
14
13
19
L5
15
(ii) Bandingkan nilai-nilai di sebelah kin dan kanan persamaan, diperoleh x = I, y = 2 dan z = 3.
z
5_
6.6 MATRIKS ESELON DAN SISTEM PERSAMAAN

LINEAR
Sistem persamaan linear boleh juga diselesaikan melalui kaedah
penghapusan Gauss. Mengikut kaedah mi, mula-mula susunkan
sistem persamaan linear AX = B kepada matriks imbuhan yang
unsur-unsurnya terdiri daripada pekali dan pemalar sistem persamaan linear AX = B. Pertimbangkan sistem persamaan yang benikut.
a
11x1 + a12x2 +
+ a1,,x~= b1
a21x1 +a22x2 +
+ a2,~x~
=
...
...
a~1x1+a,,2x1 +
+ ~
b~.
Sistem persamaan tadi boleh dituliskan dalam bentuk matriks
imbuhan sebagai yang berikut:
b1
a12
a21 a22
b2
...
raji
...
La~~a~ui bN
pekali-pekali x
~emalar-pema1ar
Takrif 6.18 Matniks imbuhan ialah matniks yang unsurunsurnya terdini danipada pekali x dan pemalar sistem persamaan AX = B.
157
ALGEBRA ASAS
Sete1ah~matriksimbuhan dibentuk, maka dilakukan operasi bans

permulaan yang sesuai supaya matriks eselon bans terbentuk.
Takrif 6.19 Suatu matriks dikatakan matriks eselon bans
jika
(i) unsur pertama bukan sifar dalam bans ke-i mestilah I dan
jika boleh ia terletak di kin unsur pertama bukan sifar
dalam bans ke-i + I bagi setiap i.
(ii) semua bans sifar jika wujud mestilah terletak di bawah
bans bukan sifar.
Contoh 6.29 Bagi matriks-matriks berikut, tentukan sama ada a

dalam bentuk eselon bans atau tidak. Jika tidakberi
alasannya.
riooi
(i)
Loo i_J
r200l
(ii)
r1231
(iii)
(v)
(iv)
0 0 0
(vi)
Looli
P231
LooiJ
rol2l
Loo iJ
0 1
0 1
L000]
rooil
Lool].
Jawapan:
(i) Bukan matriks eselon bans sebab unsur pertama bans
kedua terletak di lajur yang sama dengan a11 = 1.
(ii) Bukan matriks eselon bans sebab unsur pertama bans
pertama a11 = 2.
(iii) Matriks eselon bans.
(iv) Matriks eselon bans.
(v) Bukan matriks eselon bans sebab bans sifar berada di
tengah-tengah.
(vi) Bukan matriks eselon bans sebab a22 = 1 terletak di
sebelah kin a13 = 1.
158
MATRIKS DAN PENENTU
Contoh 6.30
Dengan menggunakan kaedah penghapusan Gauss,

selesaikan persamaan linear berikut.
4x + 3y
3x + 2y
=
=
10
7.
Jawapan:
(i) Kita tuliskan persamaan tersebut sebagai matniks imbuhan
[4 3
10
(ii) Lakukan operasi bans permulaan supaya menjadi matriks eselon bans
[4
[3
[I
Lo
31b2
[3
7]
31(l)b2 [1
bib, b~[I
7]
I
I
~Lo1
2]
3b1
(iii) Kemudian selesaikan persamaan. Jadi kita dapati y

2
dan x + y = 3. Dengan membuat tukar ganti, kita
mendapat x = 1. OIeh itu penyelesaiannya ialah y = 2,
x = 1.
Contoh 6.31 Dengan menggunakan kaedah penghapusan Gauss,
selesaikan sistem persamaan linear yang berikut.
x+y3
y+z=5
x + y
2z
3.
Jawapan:
(i) Kita tuliskan persamaan tersebut sebagai matniks

imbuhan
ri
10
Ll
1
1
0
1
2
3
5
3
159
ALGEBRA ASAS
(ii) Lakukan operasi bans permulaan supaya menjadi matriks

eselon bans
10
Li
31
51
0
I
[ii
1
1
I
~b3
ri
lo
Lo
[io
b3b1
10
Lo
3] b1b
0 1
i
1
21
sI
-I
-2]
1
-2
-6]
5J
0
1
3].
(iii) Kemudian selesaikan persamaan. Jadi kita dapati z = 3, y
+ z = 5, x
z = 2. Oleh itu penyelesaiannya ialah x =
1, y = 2 dan z = 3.
Selain kaedah penghapusan Gauss, sistem persamaan linear boleh
juga diselesaikan dengan kaedah penghapusan Gauss-Jordan.
Mengikut kaedah i, matnks imbuhan hendaklah diturunkan
kepada matriks eselon bans terturun. Sebenarnya kaedah mi adalah
untuk memperbaiki kaedah penghapusan Gauss.
Takrif 6.20 Suatu matriks dikatakan matriks eselon bans

terturun, jika
(i) unsur pertama bukan sifan dalam bans ke-i mestilah I
dan jika boleh ia mesti terletak di kin unsur pertama
bukan sifar dalam bans ke-i + 1 bagi setiap i.
(ii) semua unsur lain dalam lajur yang mengandungi unsur
pertama I mestilah sifar.
(iii) semua bans sifar jika wujud mestilah terletak di bawah
banis bukan sifar.
Contoh 6.32 Bagi matriks-matriks yang benkut tentukan sama

ada ia dalam bentuk eselon bans terturun atau tidak.
Jika tidak, ben alasannya.
riool
(0 I 1 0
Lo o I]
160
[io
(ii)
Lo o
MATRIKS DAN PENENTU
r -bol
Pool
(iii)
(iv)
L~]
01]
Jawapan:
(i) Matriks eselon bans terturun.
(ii) Bukan matriks eselon bans terturun sebab a31
(iii) Bukan matriks eselon bans terturun sebab a31

terletak di bawah I dalam lajur pertama.
(iv) Bukan matriks eselon bans terturun sebab a12 =
terletak di aras I dalam lajur kedua.
1.
3
Contoh 6.33 Dengan kaedah penghapusan Gauss-Jordan, selesaikan sistem persamaan linear yang berikut:
4x + 3y
10
3x
7.
2y
Jawapan
(i) Tuliskan persamaan tensebut dalam matnks imbuhan
[4
[32
3 10
7
(ii) Lakukan operasi bans permulaan supaya menjadi matriks eselon bans terturun
~
b~
[1
Lo
b2
3]b1+b2[1
2] (1) b2
Lo
b~
3b~
0 1
1 2
(iii) Dapatkan jawapan dengan tidak payah membuatapa-apa

gantian lagi. Jadi kita mendapat x = 1 dan y = 2.
Contob 6.34 Dengan menggunakan kaedah penghapusan GaussJordan, selesaikan sistem persamaan linear yang
berikut:
161
ALGEBRA ASAS
x+y3
y+z5
x + y
2z = 3.
Jawapan:
(i) Tuliskan persamaan tersebut dalam matnks imbuhan
rl
10
Li
1
1
1
0
1
2
3
5
3~
(ii) Lakukan operasi bans permulaan

~11
0 1
1
31
0
1
2
3]
El o 1
21
Li
10
Loo
1
1
5J
b3
fl
0
Lo
0
1
0
1
1
2
rioo
10 1 0
Looi
b1 + b3
b
3]
-2~11
51 ~b3
-6j~
ii
21
3].
(iii) Jawapan yang didapati ialah x = I, y = 2 dan z = 3.

Berdasarkan pengetahuan kita setakat in beberapa cadangan seperti dalam Rajah 6.1 yang benkut boleh digunakan untuk memudahkan proses menukarkan matriks imbuhan kepada matriks
eselon bans terturun.
Teorem 6.10 Katalah A suatu matniks imbuhan bagi sistem

persamaan linear, jika terdapat satu banis berbentuk [0 0 0
o i k] dalam matriks eselon bans terturun dengan k sebarang

skalar yang bukan sifar, maka sistem itu dikatakan tidak
mempunyai penyelesaian.
Contob 6.35
Selesaikan sistem persamaan linear

x. + 2y + 5z
lOy + 2z
2Oy + 4z
162
=
=
=
3
4
6.
MATRIKS DAN PENENTU
1. Tuliskan matriks imbuhan

dengan betul
2. Jika boleh cuba dapatkan

unsur all = 1.
Gunakan a
11 = 1 untuk menjadikan unsur-unsur lain dalam
laj ur pertama semuanya sifar
rl
Cadangan untuk memindahkan

matriks imbuhan ke matriks
eselon bans terturun
4. Ulang proses im sehingga
terbentuk matriks eselon baris terturun. Anda mesti
faham tentang bentuk
matriks eselon bans terturun. Hendaklah berhatihati semasa melakukan
operasi bans permulaan.
3. Jika boleh cuba dapatkan

a22 = 1. Gunakan a22
1
untuk menjadikan unsur-unsur
lain dalam lajur kedua
semuanya sifar
Rajah 6.1
Jawapan:
(1) Tuliskan persamaan tersebut sebagai matnks imbuhan
[1
10
10
31
41
L0-20-4
-6]
(ii) Lakukan operasi bans permulaan,
ri
L~
3l~b2r1
b3+2b2
ri
0 5
LO
~l
25
21
iJ.
163
ALGEBRA ASAS
(iii) Perhatikan bahawa bans terakhir berbentuk [00. .0 I I],

maka sistem di atas tidak mempunyai penyelesaian. Jadi
kita tidak perlu menukarkannya kepada matriks eselon
.
bans terturun.
Latihan 6.2
I. Dengan menggunakan ayat anda sendin, cuba terangkan apa
yang anda faham tentang operasi bans permulaan.
2. Dengan menggunakan operasi bans permulaan, can matnks

songsang bagi,
E~
(a)[2r4
(c)
31
7j
(b)
E12
31
0
6
i-i
12
Ls
12
L6
211
sI
3
0 7]
3. Dengan menggunakan matriks songsang, selesaikan sistem persamaan linear yang berikut.
(a) x
= 5
(b) 3x + y = 5
3x + y = 1.
5x
=
1.
2z = 3
2y + z = 14
3y + 4z = 4
(c) x + y
3x
2x
(d) x + y
z = 6
2x + 3y + 4z = 5
3x+yz
10.
4. Selesaikan sistem persamaan linear yang benikut dengan meng-
gunakan matriks songsang.

(a)x+3y+2z=i
2x+y=0
3y + 5z = 9.
(b)x+y=2
2yz8
x + 2y
3z
(c)w+x+y+z0
2x + 3y + z = 1
(d)w+x+5y=17
2x + y + z = 3
2wx+3yz=I0
wx+y3.
4wx+2y11
xy2z1
164
11.
MATRIKS DAN PENENTU
5. Cuba jelaskan apa yang anda faham tentang matnks eselon

bans.
6. Dengan menggunakan openasi bans permulaan yang sesuai,

turunkan matniks imbuhan yang berikut kepada matriks eselon
barisjika boleh.
~3
10
2
(a)j~ ~
I
3
I
I
21
I 1]
(b)
123191
[2 1 0
II o~
s.j
7. Dengan menggunakan kaedah penghapusan Gauss, selesaikan
sistem persamaan linear yang berikut.

(a) 4x + 3y
2x
(c)
3y
z
3z
4z
(b) x + 2y + 3z
2x + y
3x + y + z
I.
9
0
5.
x+y+6+z0
3x + y
z
10
2x + 3y
4z
5
(d)
x+y2z3
3x + 2y + z = 14
2x
3y + 4z = 8.
(e) x + 3y + 2z
I
3x + y
3y + 5z
9
=
=
=
0
0
0.
(f) x
3y
5z
2x + 6y
x + 3y
=
=
=
=
=
0
0.
18
4
5.
8. Apakah bezanya matriks eselon bans dan matriks eselon bans

tentunun. Ben contoh-contoh bagi menerangkan jawapan anda.
9. Dengan menggunakan kaedah penghapusan Gauss-Jordan,
selesaikan soalan nombor 4 dan soalan nombor 7.
6.7 PENGENALAN PENENTU
Setakat i, kita telah mempelajari bagaimana hendak menyelesaikan sistem persamaan linear dengan menggunakan matnks. Dalam
bahagian mi pula, kita akan mempelajari bagaimana hendak menyelesaikan sistem persamaan linear dengan menggunakan penentu.
165
ALGEBRA ASAS
Takrif 6.21
pen [A]
141
Penentu sesuatu matriks A ditandakan sebagai

IAI. Penentu bagi A
a11a22
[a11
a21
a12] ialah
a22
a12a21.
Suatu kaedah yang senang bagaimana penentu bagi A peningkat

2 x 2 boleh didapati tanpa menghafal Takrif 6.21 adalah dengan
mendarabkan pepenjunu-pepenjurunya seperti yang benikut.
pen [A] =
a21
Contoh 6.36
Dibeni p
a11a22
[dh1i>~12]
22
a12a21.
[ ~],
can i~.
Jawapan:
Kita dapati Fl
2 x
ra11
Takrif 6.22 Penentu bagi matniks A
ialah IAI
a12
24
22.
a131
a21
La3i
a22 a23 I
a32 a33J
a11a22a33 + a12a23a31 + a13a21a32
a31a22a13
a32a23a11
a33a21a12.
Suatu kaedah yang senang bagaimana penentu bagi A peningkat

3 x 3 boleh didapati tanpa menghafal Taknif 6.22 adalah dengan
mendarabkan pepenjuru-pepenjurunya seperti yang berikut.
Li
a11
L2
a12
L3
a 3
Ll
a11
L2
a12
a2~~a~~(a~(ac(~a22
~
c,-
166
MATRIKS DAN PENENTU
Ll,L2 dan L3 menunjukkan unsur-unsur dalam lajur pertama, kedua dan ketiga. Unsur-unsun tadi didanabkan mengikut anak panah
seperti yang ditunjukkan. Dengan itu, kita mendapat penentu Seperti yang dinyatakan dalam Taknif 622.
L~
11
r42
Contoh 6.37
Dib~riQ
~j
can
IQI.
Jawapan:
Sekanang kita susunkan seperti yang benikut.
3z4><2X3N4
V
Si
+
+
+
JadijQl = (4 x 3 x 2) + (2 x 5 x 3) + (I x Ox 4) (3 x 3 x 1)
(4 x 5 x 4)(2 x Ox 2)
=
25
Ternyatalah kaedah
amat mudah skali. Namun begitu kaedah
hanya terbatas untuk sebarang matnks dengan peningkat 2 x 2
dan 3 x 3 sahaja. Matniks dengan peningkat yang lebih tinggi tidak
dapat diselesaikan melalui kaedah
mi
mi
mi.
6.8 MINOR, KOFAKTOR DAN ADJOIN

Sekarang kita cuba mempelajan kaedah lain yang lebih baik bagi
peringkat matnks yang tinggi, iaitu menggunakan minor dan kofaktor.

Takrif 6.23 Katalah A suatu matnks peningkat n x n, minor
bagi ajj dmtandakan M1~iaitu penentu yang diperoleh danpada A dengan menghapuskan banis ke-i dan lajur ke-j.
[4151
Contoh 6.38 Dibeni, A
(i) A111.
cani
(ii) M23.
167
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
26
(i)M11= 3
(ii) M23
0 =018=18.
12 I
II.
Takrif 6.24 Katalah A suatu matriks peningkat n x n, kofaktor bagi a.j ditandakan sebagai A,, dengan ~ = (~l)if~M.d.
[4151
Contoh 6.39
Diben A
can
(ii) A32.
(i) A12.
Jawapan:
15
(i) M12
A12
(~1)~~M12
(ii) M32
__I.i\3+2~,_
32
~)
15.
irs32
Teorem 6.11 Jika A suatu matnks peningkat n x n, maka penentu bagi A diberi sebagai Al = a~1A11 + a12A12 +
+
a11A~,dengan A1~kofaktor bagi a1~.Juga Al = a1~A1~+
...
...
+ ~
jika dikembangkan mengikut lajur.
Dalam mencari penentu sesuatu matnks, kita mesti melihat pada

banis atau lajur yang mana yang mengandungm banyak sifar supaya
memudahkan membuat pengiraan. Namun begitu kadang-kadang
matriks yang diberikan tidak mengandungi sifar bergantung pada
soalan.
L~~
[415]
Contoh 6.40
168
Carl penentu bagi A
MATRIKS DAN PENENTU
Jawapan:
26
M11=3
36
74~
Dengan itu A11
M12=1
~l5~
7.
=
4, A12
15, A13
7.
Jadi, Al = 4(4) + 1(15) + 5(7) = 4.

Perhatikan bahawa penentu bagi A didapati dengan mengembangkan bans pertama.
[45671
Contoh 6.41
Can penentu bagi B
L5678].
Jawapan:
Kita dapati lajur kedua mengandungi sifar yang paling

banyak. Jadi untuk menyenangkan pengmraan kita kembangkan mengikut lajur kedua untuk mencari IBl. Jelaslah
891
234
M12
5 7
467
891
8
M42
2 3
=3
M22 dan M32 tak perlu dican sebab a22 dan a23 sifar. B12
=
3, B22 dan B32 tak perlu dicani, B42
6. Dengan
yang demikian, kita mendapat

IB1 = 5(3) + 6(6)
=
51.
Takrif 6.25 Katalah A suatu matriks peringkat n x n. Maka
adjoin bagi A ditandakan sebagai adj [A] dengan adj [A]
= [A1~].
169
ALGEBRA ASAS
Contob 6.42
Can adjoin bagi A
[4 1
3 2
[1 3
6
7]
Jawapan:
Kita dapati A11 = 4, A12 =
15, A13 = 7, A21 = 8, A22
= 23, A23 =
II, A31 = 4, A32 = 9, A33 = 5. Jadi,
adj [A]
6.9
[A~~]
23
_II~
SIFAT-SIFAT PENENTU
Benikut mi dinyatakan beberapa teorem bagi menghuraikan sifatsifat penentu. Dengan menggunakan sifat penentu mi, sebahagian
penentu boleh didapati dengan mudah.
Teorem tl
6.12
IAI
Jika A
suatu matriks penngkat n x n, maka
lA
Contoh 6.43 Dibeni A
IAI
[4 0 21
2 1 3
tahkikkan bahawa
[3 5 4]
IAl.
Jawapan:
IAI
13
21
4 ~ 4+ 2 ~
[4 2
31
L2 3 4J.
170
30.
MATRIKS DAN PENENTU
Atl
30.
[~Teorem 6.13 Jika dua bans atau lajur bagi suatu matriks A
berperingkat n x n adalah sama, maka Al
0.
r2461
Contoh 6.44 Diberi A
maka Al
0 sebab bans
L246]
pentama dan bans ketiga sama.

Teorem 6.14 Jika satu bans atau lajun bagi matriks A benpeningkat n x n sifar, maka Al = 0.
31
Contoh 6.45 Diberi A
4 0
5 0 6
4 0 8J
maka Al
0 sebab lajur
kedua sifan.
Teorem 6.15 Jmka setiap unsur bans ke-i atau lajur ke-i suatu
matniks A didarabkan dengan skalar k, maka penentunya juga
mesti didarabkan dengan k.
[2
Contoh6.46 Diberi,A
1
~,
31
[4 2
61
danB=
iaitu B diperoleh danpada A dengan mendarabkan

bans pentama dengan 2, maka IBI = 2lAI.
Teorem 6.16 Jika B suatu matriks yang diperoleh daripada

matniks A dengan menambahkan bans ke-i atau lajur ke-i
dengan k kali mana-mana banis atau lajur, maka IBI = IAI.
171
ALGEBRA ASAS
Contoh 6.47 Dibeni A
[2
0
[6
31
1
1
7
dan B
2
8]
[2
0
[0
31
1
1
4
iaituAb3__~B.MakalAl= l8danlBl
iJ
=
18.
Teorem 6.17 Jika B suatu matriks yang didapati daripada

matriks A dengan menukarkan dua bans atau. dua lajur, maka
=
IAI.
r4
Coutob 6.48 Diberi A
21
0
1
2
[3
3 dan B
4]
iamtu A bl~_~bj
B. Maka IAI
[2 1
4 0
L3
3
2
5 ~
30 dan IBI
30.
Bermkut dibeni pula beberapa contoh bagaimana sifat-sifat penentu

tadi boleh digunakan.
Contoh 6.49 Permudahkan
I
I
I + a
I
I
1
I+b
Jawapan:
100
1
I
1
1+a
I
I
L2L~
I+b
L3L1
Contob 6.50 Jika A
rabcdl
Ie~ fj gk hi
if
Lm n o
172
I
I
a
0
0
b
dan
MATRIKS DAN PENENTU
I
p
Ic d
[ghefJ
10
B=
ii
i
m
a
Al
bI
=
Jawapan:
Jika diperhatmkan dengan baik untuk menukarkan A
B,
operasi seperti yang berikut dilakukan. Mula-mula ditukankan
b3 dan b2 ~s b4. Kemudian L1 .. L3 dan L2 is L4.

Dengan menggunakan sifat-sifat penentu, bolehlah dikatakan
bahawa lAl = IB1.
#s
Contoh 6.51
Diben
8, can nilai x.
Jawapan:
x2
KIta tahu
xx
2
2x
x
x2
2x
8
(x
4) (x + 2)
8
8
=
=
0
0
=
=
Dengan itu, kita mendapat x = 4 atau x = 2.

Kita juga boleh mencan matniks songsang dengan menggunakan
penentu. Cuba lihat teorem yang benikut.
Teorem 6.18 Jika matriks A
I
ALc
COIItO1I
[a
bl dengan syarat lAl
~],
maka A~1
~ 0.
aj
6.52 Dibeni A
[~~],
carl A
173
ALGEBRA ASAS
Jawapan:
IAI
I,
3hF
A-1=_!_~F
lAlLII
4]
3I
LII
Teorem 6.19 Jika A suatu matnks berpermngkat n x

A
adj [A] dengan syarat IAI
maka
,~ 0.
Contoh 6.53 Carl matriks songsang bagi A
[403]
1 2 0
LOI2J.
Jawapan:
Kita dapati,
A11
A31
4, A12 = 2, A13 = I, A21

6, A32 = 3, A33 = 8.
Jadi, adj [A]
r~
=
3 dan lAI
8,A23
4,
3-61
Li
3, A22
8
-4
19.
8]
Oleh yang demikian,
r4
A1=.~!9
12
3 -61
8
L-4
31
8].
6.10 PETUA CRAMER DAN SISTEM

PERSAMAAN LINEAR
Sekarang cuba pertimbangkan sistem persamaan linear dengan dua
pembolehubah yang berikut.
a11x1 + a~x2= b1
(a)
a21x1 + a22x2 = b2
(b)
174
MATRIKS DAN PENENTU
Darabkan (a) dengan a22 dan (b) dengan a12, kita mendapat
a11a22x1 + a12a22x2
a21a12x1
a12a22x2
=
=
a22b1
a12b2
(c)
(d)
Tambahkan (c) dan (d) dan apabila diningkaskan, kita mendapat

=
a2~b1
a11a22
a21a12
Jb1 a12
lb2 a22
a11
a21
a12
a22
Dengan membuat tukar ganti dalam persamaan (c) atau (d), kita
mendapat
x2
a11 b1
a22 b2
a11 a12
a21 a22
Konsep di atas boleh diperluaskan lagi kepada sistem persamaan

linear dengan n pembolchubah.
Teorem 6.20 (petua Cramer) Jika AX
= B ialah suatu sistem

pensamaan linear n pemboiehubah dan Al ~ 0, maka
penyelesaiannya ialah x,
dengan 1A11 didapati daripada A
dengan menggantikan lajun ke-i dengan B.

Bukti:
Pertimbangkan sistem pe1~am*~n

linear AX = B. Jika
maka wujud A Kita sudah mengetahul bahawa
IAI #0;
~Ja41JLA]
175
ALGEBRA ASAS
A11
A21...A~1
A12
A22..
lAl
A1~ A2~.. A~
.
Juga diketahui bahawa I
1 B, maka
A
x1
A11
21
x2
A12
A22
A1,
A2,.. .A~,
A1,,
A211...A111,
xn
Jadm cukup jelas bahawa x1
A~1
b1
A~2
b2
. . .
. . .
b1
A11b1 + A21b2 +
...
+A,,~b,,
IAl
=
lAI
Tetapi didapati IA,I
176
A1, b1 + A2, b2 +
AflbJ.
...
+ A,,b,,
MATRIKS DAN PENENTU
Ingatlah bahawa A, didapati danipada A dengan menggantikan

lajur ke-i dengan B. Dengan itu,
X,
lA,l
Contoh 6.54 Dengan menggunakan petua Cramer, selesaikan

sistem persamaan linear,
3x + 2y = 9
5x
y = 2.
Jawapan:
Kita dapati Al
13, 1A
11
A2
13,
39.
Dengan itu kita peroleh x
L~I
=
~-~
1 dany
39
13
Contoh 6.55 Dengan menggunakan petua Cramer, carl x dan y bagi
sistem persamaan yang benkut,
x+y+z=5
y
x
2z
3y
2
7.
Jawapan:
Dengan cara yang serupa kita dapati IAI

= 6.
Jadi,
= IA1l
1
~
Al
3
1A2V= 6 = 2.
y = i
3, 1A11
3 dan lA2l
177
ALGEBRA ASAS
Latihan 6.3
r4 ~
1. DibenI P
15
L69 3]
r1...41 si
12
2. DiberiQ=
Adakah IAI
0 7
8]
P
12
8
7
11
[5
8]
4.DiberiL=[
41
can lAl dan
IAI.
1A9?
12
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
_6I,c~iQI.
2 6
[4
3. Diberi A
71
3 5
13
i]
j~cari
Minor bagi a11, a12, dan a13.

Faktor bagi a11, a12 dan a13.
Penentu bagi L.
Adjoin bagi L.
Matriks songsang bagi L.
5. Tunjukkan bahawa
kosx smnx sekx
(a) sinx kosx tanx
2
a
(b) a
b2
b
111
178
sinx + tanx.
c2
c
(a
bXb
c)(a
c).
MATRIKS DAN PENENTU
(c)
a3 a
b3 b
c2 c
(d)
(a
a
b+c
b
c+a
c
a+b
c)(a
b)(b
c)(c
a).
=0.
6. Selesaikan masalah yang benikut:

l+2x
2
0
(a)
xO
0
4
1x
=0.
1x
5 6
3
3
=0.
7. Dengan menggunakan petua Cramer, selesaikan sistem persama-
an linear yang benkut:

(a) x
y
2z = 0
2x
y + z = 7
2x
Sy + 3z
(b) 2x + 3y + z
x
10.
=
=
y + 5z = 18
y
5z = 17.
3y + z = 6
y + 3z = 0
x + Sy = 19.
(c) x
8. Dengan menggunakan petua
Cramer, selesaikan sistem per-
samaan linear yang benikut:

(a) x + 3y z + 5 = 0
x
Sy + 4 = 0
y
4z
5 = 0.
(b) x
y
z = 0
x+y+3=0
2y + 3z
I = 0.
179
JAWAPAN
BAB 1
Latihan 1.1
1. Dalam soalan mi sila nyatakan setiap unsur P. Misalnya ~%/~

e Q.
3. (c) benar
(d) tidak benar
(e) benar
Latihan 1.2
I. (a)
a c = b c
c) + c = (b
c) + c
a + (c + c)
b + (c + c)
a+0b+O
a = b.
(b)
ab
a+c=b+c
a + c = b + d.
(a
(e) ab
0. Apabila a
(ab)
(!.a)b
b
0, maka ab
0.
0. Katalah a ~ 0, maka
(a\
(a
~b)
k~b
(c\
(c\~
~.~d) ~d)
181
JAWAPAN
(a\
(d\
~b)
(c\
\C)
~\d)
\C)
(~js~
(ad\
\~bc)
(Cd
~dc
ad
bc
3. (a)Ja.b~=
~
=
(b)
lal.lbI.
Ial
Ibl
(c) Kita tahu lal ~
1a,jikaa~0
~a,jikaa <0.
Dengan itu,
(d)
al ~ a ~ lal dan Ibi ~

IbI ~ a + b ~ al +
lal
Jelaslah, Ia + bI ~ lal + Ibi.

ab=a+(b)
Ia
bI = Ia + (b)j
~ al + 1bi
~ lal + Ibi.
182
bt
Ibi
JAWAPAN
xJ
lxi
1,jikax>O
~1,jikax<0.
BAB 2
Latihan 2.1
1. x = 2.
2. x = 4.
3. x = 8.
4. x = 17.
5. Tiada penyelesaian.
7
6. x
7. x
-.
16
13
8. x =
Latlhan 2.2
I. x
7, x
1.
2. x
~,
5.
3. x
2, x
1
4. x
5. x
6.x
7. x
=
=
=
=
3.
1v~
8
1, x
~,
4.
.Ji.
183
JAWAPAN
8.
~/~
10. x
11. x
2,x
12
~6
7_ 7
13
14.
15.
~,
~.
Latihan 2.3
1. x = 13.
3.
4.
5.
6.
x
x
x
x
=
=
=
=
2.
14.
3.
4.
5
7. x =
8.x= 1,x=4.
-.
11. x = 10.
12. ~
184
i~J~,
~ .~/i
JAWAPAN
13. x
14.
1, x
.,J~, ~
15. ~
16. x
4.
i,
i.
1.
~
=
~,
Latihan 2.4
1. [5, ~).
2.
3. (7,
(~,
3).
~).
~
5. (ce, 3].
6. xIx>
2)
~
U {xlx< 0}.
7. (cx, 8).
8. [3,~).
9. {xlx ~ 2} U{xlx <0).
1
10. 1xlI < x
11. [2,5].
7
<~
~).
12. (cx, 41 u[~~

13. (3, 1).
14.
(~,
185
JAWAPAN
L~
IS. 11 2
Latihan 2.5
I. {4,2).
2. {1,8}.
3. {3, I).
9 II
7. {I1, 21).
8.x~ 4ataux~ 6;[4,oo)U(cx,6].
9.
17
(~
~,
<
7 atau
10. 3 <x
<
2 atau (3, 2).
11. x
12.
>
<
3ataux
~ x
<
i;(3,oo)U(co, 1).
~101210
L~
-~--~
-~-
13. x ~ 6ataux ~ 2;[6, x) U(~,2].

14. 2 < x < 0 atau 2 < x < 3; (2, 0) U (2, 3).
15. 5~x~ 1atauO~x~4;[5, 1]U[O,41.
16. {xI2<x<~4U{xI~<x<2}.
17. {xII ~ x ~ 3).
Latihan 2.6
1. x = 3,y
186
3.
JAWAPAN
3,y
2.
3. Tiada penyelesajan.
2. x
4.
X~~,y
S. Banyak penyclesajan
6.x=4,y
7. x
8. x
6, y = 1.
l,y = 8.
=
=
9. x
1.
~,
43
10. x
5, y
11. x
6,y
12. x
3,y
2.
S.
0.
13. Tiada penyelesajan

I4.x=4,y=
2.
1
5
15.
X =
~,
4
l6.X
3,y=
_j~
17.
18. x
19. x
=
=
2,y = 5.
9
~,y
= 1.
2O.x0,y8z
2!. x
3.
1
4,y
3
4,z
7
=
187
JAWA PA N
BAB 3
Latihan 3.1
I. (a)
(i) Gantikan n
P1 benar.
1,
12
(1
1)
1. Oleh itu,
1)(2
k(k+1)(2k+1)
(ii) Anggapkan Pk benar, iaitu

2
+k
12+22+32+ ...
Untuk membuktikan Pk +1 benar, iaitu

12+22+32+...+k2+(k+1)2
(k
1)(k
2)(2k + 3)
6
Tambahkan (k +
()
1)2
kepada
~k,
diperoleh
...
12+22+32+
=
k(k+lX2k+1)
k(k+1)(2k+1) + 6(k+1)2
(k + 1)(k + 2)(2k + 3)
(k+1)2
6
6
Daripada (1) dan (2), jelaslah
untuk semua n e N.
(b)
(i) Gantikan n
1,
12
~(4
~k + 1
I)
(2)
benar. Oleh itu, Ia benar
1. Oleh itu, P
1 benar.
(ii) Anggapkan
Pk
juga benar, iaitu
12+32+52+...+(2k_1)2=~(4k3_k).
Untuk2+32+52+...+(2k1)2+(2k+1)2
membuktikan Pk +1 benar, iaitu
1
=~[4(k+1)~(k+1)]
188
(1)
JAWAPAN
Tambahkan (2k + 1)2 kepada P~,diperoleh

12+32+52+...+(2k1)2+(2k+1)2
=
~(4k2
(4k3
k)
(2k
k) + 3(2k +
3
1)2
1)2
(2)
4(k+1)3(k+1)
Daripada (1) dan (2), jelaslah
untuk semua n E N.
Pk+l
benar. Jadi, ia benar
(c) Boleh diselesaikan dengan cara yang serupa.

3. (a)
(I) Apabila n
1, maka
21.
41 >
Oleh itu, P
(ii) Anggapkan Pk juga benar, iaitu 4

buktikan
> ~
1 benar.
Untuk mem-
benar, iaitu
4k+t >
2~+1,
darabkan P~dengan 4, mak~a

4(4) > 4(2)
4k+1 > 2(2)
4k+1
>
2~1.
Oleh itu, P~+1 benar. Jadi Ia benar untuk semua n e N.

(b) Boleh diselesaikan dengan cara yang serupa.
(c)
(I) Apabila n = 1, maka 51_ I = 4. Jadi P1 boleh dibahagikan dengan 4.
(ii) Anggapkan ~k boleh dibahagikan dengan 4, iaitu 5 1.

Untuk ~
5~
=
=
=
5~5
5(5
1
5 + 4
1) + 4
Jadi, jelaslah 5(5 1) dan 4 masing-masing boleh dibahagikan dengan 4. OIeh itu, P~~1
benar. Jadi, ia benar
untuk semua n e N.
(d) Boleh diselesaikan dengan cara yang serupa.
189
JAWAPAN
Latihan 3.2
1. (a)
i~ + 2~ +
33 + 43 + 53
I + 8 + 27 + 64 + 125
= 225.
(c) ~ (-1)(i)5 = (_I)(1)5 + (1)(2)~+ (_I)(3)5
=
(1)(4)~ +
1)(5)~
1 + 32
243 + 1024
2316.
+
5. a
1
13, S10
5.
(a1
a~)
Kita tahu S,,
an
14.
Jadi,
a10
14.
Tetapi,
a10
a1
9d
14
13
9d
10
-~-(13+ a~)
d= 3.
7. S~= 2n~+ n,
an
Jadi,
Apabila n
Sn-i
2(n
=
5n
=
=
4,7
1)2 +
5n-1
1.
3.
(n
1)
1, maka a
1
Tetapi, kita tahu bahawa

a1 ~+ (n
3 + (n
190
1)d
4n
I) d
4n
4.
3125
JA WA PAN
Kita dapati,
Supaya
5n
[2a1
(n
1)d].
1000,
Sn >
[2a~+ (n
1)d]
>
1000.
Apabila diselesaikan, didapati nilai terkecil bagi n ialah 23.

9. (a) Kita dapati a1
dan
7
~ 1~5
d1 8~~8)
4
Jadi, S
7~=
=
7~
[~
69
(~)]
2800.
(b) Kita dapati n
>
9.
Latihan 3.3
1.
~ ~ 1.732.
1
1
5
10
3= 1 + ~x
~x2
+ ~3~x4
+
3.(1(1++0.003)
x)~
1-x
1.003, maka x = 0.003.
Jadi,
(1.003)1/3 = (1 + 0.003)~
=
10.009990 (enam tempat perpuluhan).
5. (a) (1 + ax)~= 1
Jadi, na
nax
n(n 2
1) a2 x2
1 + x
I dan n(n
1) a2
191
JAWAPAN
Apabila diselesaikan, diperoleh n
/
(b)
i\
1/
my ~)
0.105334.
/
Tetapi 1n~I
=
Jadi, In 10
i\
If
+
2.
l\~
~~)
In
In 10
0.105334.
2In 3 + 0.105334
2.304 (tiga tempat perpuluhan).

x4
4x3y + 6x2y2 4xy3 + y4
(x
y)4 + 4xy [(x y)2 + 2xy]
6(xy)2
p4 + 4p2q + 2q2.
=
7. (x
x4
y)4
+ y4
BAB 4
Latihan 4.1
1.
2.
3.
4.
8i.
10.
lOi.
4i.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
192
2 + 2i.
1.
i.
1.
1.
i.
x = 3,y
/9
=
21n 3
dan a
1\2
flb)
2.
JAWAPAN
13. x
3, y
14. x
4, y
15. x
1, y
3.
Latihan 4.2
1. 5
1.
2. 1 + 3i.
3. 3 + i.
4. 1
41.
5. 10+4i.
6. 201.
7. 2
31.
8. (1 +
9. 8 + 4i.
10. 3.
11. 4
2i.
12.~J~+~/~i.
13. 5.
14. 3
15. 3i.
16. 2
51.
17. 1 + 2i.
+
3
18.
19. 3
20.
11
+
41
i.
41.
13.
193
JAWAPAN
21.
22.
24
7.
~
Latihan 4.3
1. (1, 1).
2. (4,0).
3. (5, 1).
4. (0, 3).
5. (1,
6.
- ~
7.
(0, 5)
8.
(5, 1)
I 9~4
(3,2)
JAWAPAN
9.
10.
(4,0)
11. 2.
12. 2
13. 3.
14. 4.
15. ~
16.
(1,3)
(3,2)
(a)
195
JAWAPAN
(3,2)
(5,1)
(b)
(3,2)
(c)
Latihan 4.4
1. 2 (kos 30 + i sin 30).
2. 4 ,,/~i(kos 225 + i sin 225).

3. 4(kos 90 +
sin 90).
4. 4(kos 240+ I sin 240).
5. 3(kos 180+ I sin 180).

6. 4
.,.J~(kos 45+
I sin 45).
7. 2(kos 300+ I sin 300).
8. 2(kos 315+ I sin 315).

9.
196
(kos 135+ I sin 135).
JAWAPAN
10. 3(kos 0+ I sin 0).
~~2 2
(3
13.
(-
14. (0,4).
15. (3.,/~,3).
Latlhan 4.5
1. ~
2.
3e~*.
3. 2e~14
4.
4~iz/6.
5.
6.
7. 2e~
8.
3.,J~euhh/2.
9. ei*~~2
10.
~~iS~I3.
II. 3e1*/4.
12. 16e3~
13
197
JAWAPAN
14. 16 e~2~
15. 3
e2~
Latihan 4.6
1. 3 ~
(kos 90+ i sin 90) = i 3 ~
2. 4 ~
(kos 135 + i sin 135) = 4
3. 15(kos 270 + i sin 270) =
4i.
151.
4. 6(kos 70 + i sin 70)

5. 4(kos 180 + i sin 180) = 4.
6. ~=(kos225
7.
isin225) =
(kos 30 + I sin 30) =
8.
(kos 90+ j sin 90) =
9. 3
10. 8
18
-~).
12. 32(-~=~
13. ~
15. 16.
198
i).
(kos 180 + i sin 180) = 3~J~.
11. 2 + 21.
14. 2(1
i..J~).
~(1+ z).
JAWAPAN
Latihan 4.7
I.
+ i,
1,
21.
k =0
1200
2.
~,
~, 1.
k=i
k=0
1200
3. i, 1.
18O~!L
k=1
199
JAWAPAN
2=0
/
k=2
5. 2 + 2i, 2
2i.
=0
1800
k1
BAB 5
Latlhan 5.1
1. darjah 4, pekali pelopor 1.
2. darjah 5, pekali pelopor ~
3. daijah 2, pekali pelopor 4.
4. monomial darjah 5.
5. binomial darjah 6.
6. monomial darjah 6.
7. binomial darjah 3.
8. x4 + x3 + 3x2 6.
200
ii
JAWAPAN
9.3x4x3+2x2x+4.
10. 6x3 + x2 + x + 1.
11. 4xy~+ x2y
3x + 3y.
Latihan 5.2
1. 5x2
6x + 6 +
(~i~5
1)~
3 + 2x + 1.
2. x
xl
\2x2 + x + 1
3.4x2+2X+2+(
4.x3+2x2_2x+l+(_6
5. 3x2 + lx 7
6. x2
7. x
3x +
+(~~
9.
3.
8.x3+(l2z)x2+(2+2,)x+4(1+1)+
/
x + ~
(10
t\X
81
+ 21
x6
+ 2x +
10.5x3+5x23x 13+
(6x + 16
x + 2
Latihan 5.3
1. Q(x)
R(x)
4x3
~x2 ~x+
8~
11
=
201
JAWAPAN
x2 + 2x
0.
3. Q(x)
3x4 + 3x3 + 3x2 + 3x + 4.
.R(x)
2.
4. Q(x)
R(x)
2x2
0.
5. Q(x)
5x3
2. Q(x)
R(x)
3.
3x + I.
8x2
15x
27.
56.
R(x)
6.2x35x2+x3(2x2lx+8)(x+
1)Il.
7.x~+3x34x+6(x3x2+4x20)(x+4)+86.
8. x5x4x23x+I = (x43x3+6x2I3x+23)(x+2)45.
9.x4x3+2x8=(x3+2)(xI)6.
10. 4x3
(2x2 + x + I)(2x
Latihan 5.4
1. P(2) = 81.
2. P(6) = 0.
3. P(i) = 2 21.
4. P(1 + ,) = 1 + 8i.
5. P(1) = 0.
6. a
7. a
8. a
9. a
10. a
14. k
15. k
16. k
202
=
=
=
=
=
=
=
~pensifar.
2 bukan pensifar.
1 pensifar.
2 bukan pensifar.
1 pensifar.
1.
1.
6.
I)
2.
JAWAPAN
17. k1 =
18. k =
19. k =
20. k =
8,k2
24.
6.
4.
3.
Latihan 5.5 2 (x2

4x
1. P(x) = x
2. P(x) = (x
1)2 (~
3. P(x)
x(x
4. P(x)
x4 (x2
5. P(x)
x + 3.
5).
~).
5).
2x
1).
6.x3+x2+x+1~[x2+(1Oxi](x+1).
6x4 + ix3 8x2 + ix + 2
[6x3 + (6 + :)x2 + (14

+(
8. x2 +4(x+
9. x~+ 4x2
14+2:)] (x+ I)+(162i).
2i)(x 2:).
2x 5
[x2 + (4 + 3:)x + (12i

+ (41
10.x5 2x2 +x+
1l)J(x
3i)
33:).
1 =[x+(1 + 0x3+2ix2+2(i 2)x

+(52i)][x(l +:)]+(37:).
11. 31, 3i.

12. i, 1,2.
13.
3.
3.
_~
_~
1, 3.
14. 21, 21, 1, 1.

15. k
13.
203
JAWAPAN
Latihan 5.6
1. 1,~,2,
3,~,
6.
2. 1,~,
2,~,
~.
3. 1,3.
4. 1,~,
3,~,
9,~.
5. 1,
~,
2.
6. 3 atau 1 pensifar nyata positif.

Tiada pensifar nyata negatif.
7. 4,2 atau 0 pensifar nyata positif.
9. 4,2 atau 0 pensifar nyata positif.
13
4 1.
12.
~,
1,2,3.
13
13. 3 2~
14. ~, 5, 2.
15. 1,2dan 2.
204
JAWAPAN
BAB 6
Latlhan 6.1
1. (a) 2 x 4.,
(b) 4 x 2.
(c) 4 x 4.
3. Kita dapati c = 5, d
= 6 danj = 7.
(a)c+2de
(b) (j e)g
2, e
3,f = 4, g
2, h
5,
5+2(2.3)1.
(7 + 3)2 = 20.
5. (a) [20].
(b) tidak boleh didarabkan.
ii
111
(c) iSI
281
L217
46].
(d) tidak boleh diselesaikan dengan cara yang serupa.

7. (a) a11 = I + 2 = 3,a12 = 1 + 4 = 5,a13 = I + 6
a21
a31
2 + 2
3 + 2
=
=
r3
Jadi,A=
4,a22
5,a32
l~
Ls
2 + 4
3 + 4
=
=
6,a23 = 2 + 6
l,a~3= 3 + 6
7
8
9.
(b) boleh diselesaikan dengan cara yang serupa.

Latlhan 6.2
3. (a) x = l,y = 2
(b) x = l,y = 2
(c) x = 3, y = 2, z = 1
(d) x2,yl,z3.
4. (a) x
l,y
2,z
(b) x
l,y
3,z
3
2.
205
JAWAPAN
7. (a)
(b)
(c)
(d)
(e)
x
x
x
x
x
O,y
I,y
I, y
2,y
l,y
Latihan 6.3
7. (a) x = 4, y
(b) x = 1, y
(c) ~x = 4, y
8. (a) x
(b) x
206
=
=
1, y
=
=
=
l,z = 1
2,z = 4
2, z = I
=
I,z = 3
2,z = 3.
2, z = I
2,z = 3
3,z = 1.
I, z =
2,z
3.
BIBLIOGRAFI
Anton, H., 1977. Elementary Linear Algebra. U.S.A: John Wiley, and Sons.
Beckenbach, E.F., Droogan, I., dan Wooton, W., 1982. College Algebra.
California: Wadsworth Publishing Company.
Charles D. Miller, dan Margeret L. Lial, 1986. Fundamentals of College
Algebra. London, England: Scott, Foresmen and Company.
Elich, J. dan Elich, C.J., 1982. College Algebra with Calculator Application.
U.S.A: Addison Wesley Publishing Company.
Fleming, W., dan Varbeg, D., 1980. Algebra and Trigonometry. New Jersey:
Prentice Hall Inc.
Gane R. Sellers, 1979. Understanding Algebra and Trigonometry. U.S.A:
Charles E. Merill Publishing Company.
Hall, J.W. dan Bennet, R.D., 1985. College Algebra with Application. Boston:
Prindle, Weber dan Schmidt Publishers.
John R. Durbin, 1985. College Algebra. U.S.A: John Wiley, and Sons.
Justin J. Price, dan Harley Flanders, 1982. College Algebra and Trigonometry.
U.S.A: Saunders College Publishing.
Kolman, B., dan Shapiro, A., 1982. Algebrafor College Students. New York:
Academic Press.
Louis Leithold, 1974. College Algebra. U.S.A: Macmillan Publishing Co.
Inc.
Mervin L. Keedy, Marvin L. Bittinger, dan William, B., 1985. Algebra for
College Students. U.S.A: Addison Wesley Publishing Company.
Vance, E.P., 1971. Modern Algebra and Trigono~ne:ry.U.S.A: Addison
Wesley Publishing Company.
207
INDEKS
Adjoin, 167, 170

Aksiom, 6
Aruhan matematik, 5354
Bans, 131132,152
Beza sepunya, 6061
Faktonial, 69
Janjang
aritmetik, 58, 606l
geometri, 58, 6467
geometri tak terhingga, 66
Jujukan
tak terhingga, 58
terhingga, 58, 60
Kaedah
Cramer, 131
penghapusan Gauss, 157
penghapusan Gauss-Jordan, 160
Ketaksamaan
nilai mutlak, 38
segitiga, 89
Kofaktor, 167168
Lajur, 131132,139,143
Matniks,
bans, 132
eselon, 157158,160
identiti, 134, 151
imbuhan, 157, 162
lajur, 132
negatif, 134
pepenjuru, 133
sifar, 134
simetni, 147
simetni pencong, 147148
skalar, 133
songsang, 15152, 154
transposisi, 145
Melengkapkan kuasa dua, 21
Minor, 167
Nilai mutlak, 12, 91

Nisbah sepunya, 64
Nombor
ash. I
bulat, 2
genap, 2
integer, 2
kompleks, 3
nisbah, 2
nyata, I
perdana, 1
tak nisbah, 3
Nombor kompleks
bahagian khayalan, 7576
bahagian nyata, 7576
bentuk kutub, 91
gambarajah Argand, 84
konjugat, 79
modulus, 91
punca ke-n, 103
rumus Euler, 95
satah kompleks, 84
Operasi bans permulaan, 152
Pekali binomial, 70
209
INDEKS
Penentu, 165168
Pepenjuru utama, 131, 147
Peringkat 131, 151, 166, 170
Persamaan
kuadratik, 19
linear. 15
nilai mutlak, 38
radikal. 26
Polinomial, 109
baki, 113
binomial, 111
darjah, 109
hukum tanda Descartes, 128
pekali, 109
pembahagian sintetik, 115
pensifar, 121
pensifar nisbah, 125
kompleks, 121
Sifat
identiti. 7
210
kalis sekutuan, 6
kalis tukar tertib, 6
ketaksamaan, 10
matriks, 135
penentu, 170
songsangan, 7
taburan, 7
tutupan, 6
Sin
tak terhingga, 59
terhingga, 58
Segitiga Pascal. 71
Teorem
asasi algebra, 121
baki, 118
binomial, 69
faktor, 118
pensifar konjugat, 123
pensifar nisbah, 126

Algebra Asas

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Algebra Asas

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Algebra

Dewan Bahasa dan Pustaka

Cetakan Pertama 1990

PERSAMAAN DAN KETAKSAMAAN

3 ARUHAN MATEMATIK, JUJUKAN DAN SIR!

56 Pensifar Nisbah bagi Polinomial

Salah satu cabang matematik yang penting ialah algebra. Perkataan

1.1 NOMBOR NYATA

Takrif 1.2 Nombor perdana ialah nombor ash yang lebih

dengan jelas boleh dikatakan bahawa P ~ N dan

Takrif 1.4 Nombor bulat ialah nombor yang terdiri daripada

Takrif 1.5 Nombor integer ialah nombor yang terdiri

Namun demikian, kita perlu berhati-hati untuk menentukan

jelas merupakan satu pecahan. Tetapi

ia bukan nombor nisbah kerana yang nilainya hampir dengan

sini, titik perpuluhannya berakhmr. Tetapi nombor nisbah

0.142857 142857. .142857.. .titik perpuluhannya berulang tidak

Sebagai contoh, it, e, ~ dan I + e2 iahah nombor-nombor tak

1.2 NOMBOR KOMPLEKS

Takrif 1.9 Nombor kompleks iahah nombor yang dituliskan

Rajah 1.1 yang berikut.

Sebagai ahternatif, Rajah 1.1 boheh juga digambarkan seperti

Sama daripada Rajah 1.1 atau Rajah 1.2, didapati bahawa N ~ W

Contoh 1.1 Tentukan sama ada pernyataan yang berikut

ialah nombor nisbah.

(iii) Setiap nombor nyata ialah nombor nisbah.

Tentukan nombor-nombor nyata yang dipunyai oleh P.

iahah nombor nisbah.

1.3 SIFAT-SIFAT NOMBOR NYATA

dinyatakan aksiom-aksiom nom-

Aksiom 1.1 (S~fattutupan)

Aksiom 1.4 (S~fatsongsangan)

Aksiom 1.5 (S~fatidenhiti)

S1.7 Jika a, b, c e R, maka (a + b)

(Aksiom 1.4, 1.5)

S!.12 Jika a,.b

S!.9 Jika a eR, maka (a)

S!.8 Jika a e R, maka a. 0

(Aksiom 1.3, 1.4)

(Aksiom 1.4, 1.5)

S1.!9 Jika b ~ 0 dan d ~ 0, maka (a/b) (c/d)

Takrif 1.14 Katalah a, b e R, a lebih besar atau sama dengan

Si.22 Katalah a, b, c e B. Jika a

S1.23 Katalah a, b, c e R. Jika a

S1.24 Jika a, b, e B dan a

S1.27 Jika a, b e R dan a

> b, maka a < b.

Contoh 1.2 Jmka x

P, can penyelesaian bagi 9

Oleh sebab x E P, maka x = 3 dan x = 5.

1.4 NILAI MUTLAK

mudah berlaku. Soahnya sekarang apakah nilai mutlak?

3, 13! = 3 dan 141 =

Jadi, kita katakan nilai mutlak mewakili jaraknya dan asalan.

xl < a, maka a < x < a

1.4 Can nilai bagi 151

Kita dapati, 151

4. Secara geometn, tafsirkan

5. Jika x e B dan x ~ 0, jelaskan -f-.

6. Can nilai bagi

Apabila mempelajari algebra dalam matematik, matlamat utama

Setelah kita mentakrifkan persamaan linear, sekarang kita akan

Suatu persamaan boleh dipermudahkan kepada persamaan yang

Teorem 2.1 Persamaan linear ax + b = 0 dengan a ~ 0, a dan