AD RUDNIK BOKSITA SREBRENICA

SREBRENICA

STRUNI

RAD

TEMA:
RADNI PROCES BUENJA I MINIRANJA NA PK KOSTURISJEVER

SREBRENICA, januara 2015.godine

KANDIDAT:
Leme Mirnes, rud. tehniar

SADRAJ
1. OPTI
DIO..........................................................................................................
..................
4
1.1 Geografski poloaj
leita.............................................................................................................4
1.2 Komunikacija i
naseljenost..........................................................................................................4
1.3 Geomorfoloke karakteristike
leita..........................................................................................5
1.4 Geoloka graa
leita................................................................................................................6
1.5 Opis
leita...........................................................................................................................
.......7
2. UOPTE O BUENJU I MINIRANJU KAO RADNIM PROCESIMA NA
P.K..........................................8
2.1 Osobine radne sredine od znaaja za buenje i
miniranje..........................................................9
3.
BUENJE........................................................................................................................
...............10
3.1 Geometrija
buenja....................................................................................................................11
3.1.1 Linija najmanjeg otpora i duina zaepljenja
buotine...........................................................12
3.1.2 Prenik minske
buotine.........................................................................................................13
3.1.3 Rastojanje i mrea minskih
buotina.......................................................................................14
4.
RADNI PROCES BUENJA NA P.K. KOSTURISJEVER...............................................................15
5.
MINIRANJE.....................................................................................................................
.............17
5.1 Teorija
miniranja......................................................................................................................
...17
5.2 Eksplozivi i eksplozivne
materije.................................................................................................17
5.3 Aktiviranje eksplozivnog
punjenja...............................................................................................18
5.3.1 Detonatorske rudarske
kapisle.................................................................................................18
5.3.2 Elektrini
upaljai......................................................................................................................1
8
2

5.3.3 Sporogorei i detonirajui

tapin..............................................................................................19
5.4 Vrste i nain
miniranja.................................................................................................................19
6. RADNI PROCES MINIRANJA NA P.K. KOSTURISJEVER..............................................................22
6.1 Izbor najpovoljnije vrste
eksploziva............................................................................................22
6.2 Izbor inicijalnih
sredstava............................................................................................................23
6.3 Primjer miniranja na P.K. Kosturisjever...................................................................................24
7.
MJERE ZATITE KOD BUENJA I
MINIRANJA.................................................................................25
7.1 Transport i skladitenje
eksploziva...............................................................................................26
ZAKLJUAK...................................................................................................................
.................26
LITERATURA..................................................................................................................
.................27

SPISAK PRILOGA
Prilog broj 1: Geografski poloaj i komunikacije
Prilog broj 2: ema miniranja na PK Kosturi-sjever

1.OPTI DIO
1.1

Geografski poloaj leita

Leite boksita Kosturi-sjever nalazi se na podruju izmeu Vlasenice i

Srebrenice.Predstavlja jedno od veih leita. Javlja se u istoj zoni kao i leite
umarnica sa kojim je, vjerovatno u geolokoj prolosti predstavljalo
jedinstvenu cjelinu.
Leite zahvata povinu od oko 105.000 m2 , a lei izmeu geografskih
koordinata:
X=4.880.080

4.880.450

Y=6.590.800

6.600.200

Leite Kosturi je dobilo ime po istoimenom naselju koje se nalazi na njegovom

zapadnom i junom obodu.
Geografski poloaj leita i komunikacije prikazan je na prilogu broj 1.

1.2 Komunikacije i naseljenost

Glavna saobraajnica na kome se nalazi ovo boksitonosno podruje je regionalni

put Milii- Derventa- Bogodo- Srebrenica, koji se u Miliima prikljuuje na
saobraajnicu Sarajevo- Vlasenica- Zvornik, koji ini i osnovni pravac transporta
boksita.
Najblia eljeznika stanica normalnog kolosijeka u Malom Zvorniku udaljena je
od leita oko 65 km, kao i pretovareno mjesto u fabrici glinice Bira Zvornik.
Transport boksita sa ovog leita vri se postojeim saobraajnicama, to je od
izuzetnog ekonomskog znaaja, jer se smanjuju dodatna ulaganja u izgradnju novih
saobraajnica.
U pogledu naseljenosti ovo podruje karakterie neregularan raspored naselja,
kako u pogledu njihovog makro-rasporeda, tako i u pogledu naseljenosti cjeline.
1.3

Geomorfoloke karakteristike leita

U geomorfolokom pogledu leite se nalazi u okviru tipine planinske

oblasti. Najnie kote terena su na junom i jugoistonom dijelu leita oko 770 m,
a prema sjeveroistoku visina postepeno raste do 800m i vie.
Po geomorfolokim karakteristikama mogu se izdvojiti dvije cjeline:
1. Zona rasprostranjenja leita
2. Obod leita

Za prvu zonu je karakteristina nekarstna morfologija koja se odlikuje rijetkim

usamljenim i zaobljenim uzvienjima (Kierak 806 m), s jedne strane i estim
dolinama koje u pojedinim dijelovima imaju i strme strane.
Za obod leita karakteristina je morfologija karsta. Po JZ obodu, u najniim
dijelovima terena, prisutni su ponori od kojih su najpoznatiji ponor u krajnjem JZ
dijelu leita (kod bunara OB-7).
Za SI obod leita karakteristine su uvale koje, u stvari, predstavljaju dijelove sa
maskiranim ponorima.
Zahvaljujui ovakim osobinama leite Kosturi-sjever, sa svojim
rasprostranjenjem u okviru nekarsta, predstavlja oazu u okviru karsta, koja se
veoma dobro uoava zahvaljujui, prije svega, veoma izraenim karstnim oblicima
po obodu leita.
U reljefu ire okoline se naroito istiu: Radava (1434 m), Kupusna (1352 m),
Brestovik (1269 m) i mnogi drugi vrhovi izmeu sliva Jadra i Drine.
Ova oblast boksitonosnog podruja je prilino ujednaene visine i dinarskog pravca
pruanja, pa je vjerovatno u geolokoj prolosti predstavljala karstno polje.

1.4

Geoloka graa leita

U geolokom sastavu boksitonosnog podruja zastupljene su sedimentne stijene

trijaske, kredne, neogene i kvartarne starosti.
a) T r i j a s
Sedimenti trijasa na ovom podruju imaju znatno rasprostranjenje, a
znaajni su to ine neposrednu podinu leita boksita. Predstavljeni su
masivnim, rjee uslojenim krenjacima svjetlosive do pepeljaste boje. Krenjaci
su izrazito karstifikovani i ispucali.
6

b) B o k s i t i
Diskordantno preko trijaskih krenjaka lee boksiti koji su smjeteni u
paleoudubljenim trijaskih krenjaka tipa vrtaa, uvala i manjih dolina. Obino
su nepravilno slojevitog ili soivastog oblika i debljine.

c) N e o g e n i

sedimenti

Neogeni sedimenti javljaju se du itavog boksitonosnog podruja i imaju

relativno veliko horizontalno i vertikalno rasprostranjenje. Lee diskordantno
preko svih starijih sedimenata (izuzev gornje krede) i ine neposrednu
krovinu boksita.
Debljina im se kree u dosta irokim granicama od nekoliko do skoro 300 m.
U litolokom pogledu to je heterogena serija uglavnom pjeskovito-glinovitog
sastava.
d) K v a r t a r
Naslage kvartarne starosti nemaju veliko rasprostranjenje. U viim dijelovima
terena predstavljene su humusnim pjeskovito-glinovitim pokrivaem debljine
do 2 m

1.5

Opis leita

Leite bokista Kosturi-sjever zahvata povrinu od oko 105.000 m 2 a lei

izmeu geografskih koordinata:
X= 4 880 080
Y= 6 590 800

i
i

4 880 450
6 600 200

U najveem dijelu svog rasprostranjenja leite je pokriveno arenom serijom

sedimenata (pjeskovito-glinovita serija), dok su izdanci blizu povrine pokriveni
humusnim pokrivaem.

Samo rudno tijelo je nepravilno slojevitog oblika sa pravcem pruanja

sjeveroistok-jugozapad (SI-JZ)
Pad rudnog tijela prema jugozapadu (JZ) pod uglom od 20-50 0.
Monost rudnog tijela iznosi oko 28 m. Najvea monost rudnog tijela je u JZ dijelu
leita.

1.6

Kvalitet boksita

Kvalitet boksita, kao u istalom i svih mineralnih sirovina, odreuje u prvom redu
njegov mineroloki i hemijski sastav.

1.6.1 Mineroloki sastav boksita

Obzirom na minerololi sastav, a prema koliini aluminijskih minerala boksite
dijelimo na: bemitske, hidrargilitske, dijasporne i boksite u ijem se sastavu nalaze
podjednako izmjeane sve tri mineralne komponente.
Boksit leita Kosturi-sjever kao i boksiti na drugim leitima ovog
boksitonosnog podruja pripadaju bemitskom tipu.
Bemit je glavni nosilaca aluminijuma i po koliini dolazi na prvo mjesto meu
mineralima u boksitu. Preteno je rasporeen u osnovnoj masi boksita, mada u
znatnim koliinama ulazi u sastav oolita i pizolita. Najee je fino iskristalisao a
pojavljuje se i u vidu ljuspica i zrnaca.
Kaolinit je redovni pratilac bemita i preteni nosilac silicijuma u boksitu. Ostali
minerali silicijuma dosadanjim ispitivanjem otkriveni su u neznatnim koliinama.
Od minerala eljeza u boksitu su najvie zastupljeni hematit i hidrohematit, i to
kako u osnovnoj masi tako i u oolitima i pizolitima.
Minerale gvoa redovno prate minerali titana, a u manjim koliinama i minerali
mangana.
Za sada je u boksitima utveno 46 elemenata od kojih 10% ima maksimalan sadraj
vei od 1% dok ostali elementi ne prelaze 0,1%.

3. UOPTE O BUENJU I MINIRANJU KAO RADNIM PROCESIMA

NA POVRINSKIM KOPOVIMA

Buenje i miniranje predstavlja prvu fazu tj. prvi radni proces u tehnolokom
procesu dobivanja korisne mineralne sirovine.
U savremenom rudarstvu ne moe se zamisliti dobijanje mineralnih sirovina bez
upotrebe buako-minerskih radova, a posebno kod eksplotacije mineralnih sirovina
u velikim razmjerama, kao to je na povrinskim kopovima i u podzemnoj
eksplotaciji.
8

Buako-minerski radovi su jedan od najuticajnijih faktora na ekonominost

eksplotacije mineralnih sirovina. Udio ovih radova u cjeni kotanja jedinice
proizvoda na povrinskim kopovima kree se od 20-40%.
Geometrija buenja je veoma bitan faktor, ona diktira koliinu i
granulometrijski sastav odminiranog materijala.
Zapremina odminirane stijenske mase, granulometrijski sastav, oblik i
irina gomile izminiranog materijala direktno utiu na efikasnost rada i
stepen iskoritavanja utovarno-transportne mehanizacije.
Razvoj tehnike i tehnologije utovara i transporta mase na rudnicima u svijetu, pa i
kod nas, je u nekoliko zadnjih godina znatno napredovao, to je diktiralo uvoenje
savremenije tehnologije buenja i miniranja.
Efekat buenja i miniranja zavisi prvenstveno od grae stijenske mase, njenih
fiziko-mehanikih osobina, rudarsko-tehnikih karakteristika eksploziva i naina
aktiviranja minskog polja. Naravno, u ove uzroke koji utiu na uspjeh buenja i
miniranja, spada i strunost, lino iskustvo i konkretan sluaj minskog polja.
Pravilan izbor sistema buenja i miniranja za odreenu sredinu ima veoma veliki
znaaj, jer bitno utie na ekonominost rada.

2.1 Osobine radne sredine od znaaja za buenje i miniranje

Kod izvoenja rudarskih radova, kao to su buenje i miniranje stijena, vrlo bitno
saznanje je poznavanje njihovih fiziko-mehanikih osobina. Podaci o ovim
osobinama se dobijaju kroz istraivaka buenja u sklopu inenjersko-geolokih i
geofizikih istraivanja i niza laboratorijskih ispitivanja uzoraka stijena.
Poznavanjem ovih osobina mogu se optimizirati parametri pri buenju i miniranju i
time pravilno izabrati i primjeniti oprema, normirati i smanjiti potronja raznih
materijala kod ove vrste rudarskih radova.
Fiziko-mehanike osobine koje treba poznavati pri izvoenju buenju i miniranju su:

vrstoa na pritisak, vrstoa na udar, njena struktura, tvrdoa,

abrazivnost, plastinost i elastinost, rastresitost, sposobnost buenja i
razaranja, drobljivost i druge osobine.
Zavisno od potreba za rudarskim radovima bile su odreivane fiziko-mehanike
osobine i u toku izvoenja radova. Tako npr. Struktura, vrstoa i tvrdoa bile su
relativno rano odreene za mnoge stijene i one su bile osnovni pokazatelj za njihovo
dalje odreivanje.
Pod vrstoom stijene podrazumijeva se njena sposobnost da se odupre razaranju
djelovanja spoljnih sila. Ova osobina direktno je zvisna od njene tvrdoe, strukture,
abrazivnosti i mineralnog sastava.
Tvrdoa stijene je njena otpornost suprostavljanja prodiranja buae krune ili
dlijeta pri buenju. Zavisi od vrste minerala, krupnoe i oblika zrna kao i
meusobnih sila koje povezuju zrna.
Abrazivnost stijene je njena sposobnost habanja buae krune pri procesu
buenja. Obino se izraava stepenom otupljenosti otrice krune ili smanjenjem
njihovih teina pri buenju.
Rastresitost je sposobnost poveanja zapremine pri odvajanju materijala od
masiva.

3. BUENJE

Buenje minskih buotina je postupak izrade cilindrinih upljina u stijeni i

mineralnoj sirovini, u koje se stavlja odreena koliina eksploziva radi miniranja.

10

Buenje se izvodi i u druge svrhe kao to je istraivanje leita, buenje za

vodosnabdjevanje, buenje za naftu i dr.
Minska buotina je cilindrina upljina u stjeni izraena postupkom
buenja bilo kojeg prenika ako je dubina vea od 5 m, ili bilo koje dubine
ako je prenik vei od 75 mm.
Mehaniki postupke buenja moemo podjeliti na etiri vrste i to: udarno,
rotaciono, udarno-rotaciono i rotaciono-udarno.
Princip rada udarnog buenja zasniva se na periodinom dizanju i sputanju
tekog buaeg dlijeta koje pada sa odreene visine na dno buotine i razara
stijenu.
Rotaciono buenje se zasniva na principu struganja stijenske mase. Dlijeto se pod
optereenjem obre na dnu buotine i tako pod pritiskom vri buenje tj. rezanje.
Buaa kruna ree dno buotine i stvara materijal koji se iznosi vani putem zraka ili
vode.
Udarno-rotaciono buenje predstavlja kombinaciju rotacije i udara. Princip rada
se sastoji u tome da se sjeivo nalazi pod dejstvom udarne sile klipa, pri emu se
poslije svakog udara zaokrene za odreeni ugao.
Kod ostalih naina buenja (nemehanikih) razlikujemo: termiko, zvuno, hemijsko i
svjetlosno buenje.
U strunoj literaturi postoji vie klasifikacija buotina. Tako moemo izvriti podjelu
buotina prema: preniku minske buotine, duini buotine, poloaju itd.
Danas je najea podjela buotina prema preniku na:
- Buotine malog promjera (do 100 mm)
- Buotine srednjeg promjera (od 100 do 170 mm)
- Buotine velikog promjera (170-500 mm)
Prema duini buotine se djele na:
- Plitke minske buotine (do 5 m)
- Duboke minske buotine (preko 5 m)
Prema poloaju buotine djelimo na: vertikalne, kose i horizontalne .
Takoer, imamo i podjele buotina na osnovu drugih parametara. Tako buotine
prema namjeni mogu biti istrane i eksploatacione.
Istrano buenje se izvodi u cilju dobijanja podataka o leitu mineralnih sirovina
(poloaj rudnog tijela, monost, kvalitet itd.) tj. za interpretaciju rudnog tijela.
Eksploataciono buenje se primjenjuje za drobljenje stijenskog materijala u
samom procesu proizvodnje na rudnicima

3.1 GEOMETRIJA BUENJA

U savremenoj tehnici izvoenja buako-minerskih radova na povrinskim
kopovima se u svijetu, pa i kod nas, sve vie poklanja panja optimalizaciji buakominerskih parametara.
11

Mehanizacija na povrinskim kopovima je uslovljena nainom miniranja, s obzirom

na potrebne kapacitete proizvodnje, utovara i transporta.
Dakle, cilj optimizacije je dobiti jednim miniranjem to vee koliine
materijala odreene granulacije. Time bi se smanjio broj miniranja u toku
godine, a poveao stepen iskoritavanja utovarno-transportne preme, kao i
drobilinih postrojenja.
Pri izboru geometrije kod buako-minerskih radova odreeni parametri minske
buotine bie zadovoljavajui za jedan povrinski kop i jednu radnu sredinu, a za
druge ne.
Najvanije parametre buako-minerskih radova naveemo u slijedeem poglavlju.
3.1.1 Nagib i duina minske buotine

Za visinu etae povrinskog kopa strogo je vezana i duina minske buotine (Lb),
kao i duina eksplozivnog punjenja (Lep).
Duina minske (Lb) buotine zavisi od visine etae (H), prenika buotina
(d), kao i ugla nagiba buotine prema horizontali ().
Ta zavisnost moe se izraziti poznatom formulom:

Lb =

H
+ lp ( m )
sin

lp- duina probuenja (m)

lp- 10-15 d, (m)
d- prenik minske buotine
lp- 0,15-0,25 W (m) W- linija najmanjeg otpora
Duina eksplozivnog punjenja (Lep) zavisi od duine buotine, duine zaepljenja
buotine i duine i duine vazdunog meuprostora. Prema tome, duina
eksplozivnog punjenja izraava se formulom:
Lep = Lb Lp Lvmp (m)
Lb- duina buotine (m)
Lp- duina zaepljenja buotine (m)
Lvmp- duina vazdunog meuprostora (m)
Nagib minske buotine je najee jednak nagibu radne kosine etae. Time se dobija
konstantna linija najmanjeg otpora po cijeloj duini buotine, to pojednostavljuje
proraune kod projektovanja buenja i miniranja.
3.1.2 Linija najmanjeg otpora i duina zaepljenja buotine

12

Linija najmanjeg otpora je najkrae rastojanje slobodne povrine od eksplozivnog

punjenja.
Linija najmanjeg otpora (W) u najveoj mjeri zavisi od prenika minske buotine i
vrste eksploziva koji je definisan gustoom, dok ostale veliine imaju manji uticaj.
Linija najmanjeg otpora se moe izraziti na vie naina, a jedan od njih je na osnovu
empirijskog obrasca:

W =

Lepd 2
4 qH

, (m)

Lep- duina eksplozivng punjenja (m)

d- prenik buotine (m)
- gustoa eksploziva (kg/dm3) =1540,1500,1130,1030 (ovisno od vrste
eksploziva)
- koeficijent iskoritenja buotine (=0,90)
g- koeficijent gustoe punjenja (g=0,90)
q- specifina potronja eksploziva (kg/m3 ) q=0,25-0,45
H- visina etae (m)
Takoer, liniju najmanjeg otpora moemo odrediti iz obrasca:
W=Bo sin
Bo=

12 hd

- udaljenost I reda buotine od ivice etae

ugao nagiba buotine prema horizontali

Duina epa minske buotine (I) utie na efekte miniranja. Istraivanja su pokazala
da duina epa u najveoj mjeri zavisi od prenika minske buotinei otpora u podu
etae. Za proraun duine epa mogu se koristiti formule:
I = (0,75-1,0) W,

(m)

Duina epa se moe odrediti i na osnovu prenika minske buotine, po formuli:

L=(20-40) d,

(m)

d- prenik buotine
l = 20 d- za vrste stijene
l = 40 d- za meke stijene

13

3.1.3 Prenik minske buotine

Jedan od osnovnih parametara buenja je prenik minske buotine (d). Izbor

prenika minskih buotina vri se prema zahtjevima krupnoe, katergoriji
raspucalosti masiva, visini etae, specifinoj potronji eksploziva i dr.
Pored strukture (raspucalosti) masiva, treba znati i veliinu dozvoljenog komada,
odnosno granicu gdje poinje negabarit. Izmeu prenika buotine d i dimenzije
maksimalnog komada D postoji direktna zavisnost :
d = k D (mm), gdje je
k- koeficijent proporcionalnosti
k = 0,1 za teko drobive stijene
k = 0,2 za srednje drobive stijene
k = 0,3 za lako drobive stijene
Prenik minske buotine je neposredno vezan za izbor bagera, odnosno zapreminu
bagerske kaike. Meusobni odnos izmeu ova dva parametra se izraava po
obrascu, polazei od gabaritnih dimenzija komada :
Gabaritni komadi < 0,75

3 E

E- zapremina bagerske kaike (m3 )

Iz ovog se moe vidjeti meusobna zavisnost izmeu buenja i utovara, odnosno

transporta stijenskih masa. Ukoliko prenik buotine nije u navedenom
odnosu sa zapreminom bagerske kaike dolazi do pojave negabaritnh
komada, odnosno uticaja na kapacitet utovarne i transportne opreme.
Prenik minske buotine je u tijesnoj vezi s linijom najmanjeg otpora, specifinoj
potronji eksploziva i gustinom eksplozivnog punjenja. Ta zavisnost se moe
raunati po formuli :

d = 1,25 W

(mm)

q- specifina potronja eksploziva (kg/m3)

- gustina eksplozivnog punjenja (kg/ dm3)
14

3.1.4

Rastojanje i mrea minskih buotina

Mrea minskih buotina odreena je rastojanjem izmei buotina u redu ( a )

i rastojanjem izmeu redova buotina ( b ). Ovi parametri se odreuju po
formulama:
Rastojanje izmeu buotina u redu ( a ) :
a=m1 W,

(m)

m1 koeficijent zblienja buotina, koji se kree

m1 = 0,9-1,5 kod trenutnog paljenja
m1 = 1,1-1,5 kod milisekundnog paljenja

Razmak izmeu redova buotina:

b= m2 W, (m)
b= a /m

m2 = 0,9 za trenutno miniranje

m2= 1,0 za milisekundno miniranje

Mrea minskih buotina moe biti u kvadratnom ili ahovskom (trougaonom)

rasporedu. U sluaju ahovskog rasporeda, buotine ine istostrani trougao. U
posljednje se vrijeme upotrebljava tzv. gnijezdasti raspored, ime se postie
smanjenje specifinog utroka eksploziva.

15

4. RADNI PROCES BUENJA NA P.K. KOSTURI-SJEVER

Na osnovu geolokih i geomehanikih ispitivanja na PK Kosturi-sjever ustavljeno

je da krovinu i podinu leita ine meki (jednoaksijalna vrstoa na pritisak c
= 22 Mpa ) veom ispucali krenjaci sa mekom glinovitom ispunom.
Na osnovu takvih geolokih karakteristika, u prvom redu podinskih naslaga,
predvieno je da se otkopavanje vrti ripovanjem. Meutim, u podinskom masivu
nailo se na djelove koji su takoe znatno ispucali i sa nepromjenjenim
karakteristikama ispune, ali sada sa vrom osnovnom stijenskom masom koja se
vrlo teko otkopava ripovanjem.
Za buenje minskih buotina manjih prenika koriste se uglavnom udarno rotacione
builice i to :
-

sa dubinskim ekiem
sa spoljnim ekiem

Na PK Kosturi-sjever kao utovarna maine se koriste bager sa zapreminom kaike

2-3 m3, a za transport materijala kamioni sa zapreminom sanduka oko 10 m 3 .
S obzirom na utovarno-transportnu mehanizaciju malih kapaciteta, kao i
navedene fiziko-mehanike osobine radne sredine na PK Kosutri-sjever
predviena je buaa garnitura sa krunom prenika od 60-89 mm. Treba
koristiti buae garniture sa udarno-rotacionim buenjem i tzv.
bradaviaste krune.
Trenutno se buenje na PK Kosutri-sjever izvodi sa buaom garniturom
ROC 712 firme ATLAS COPCO sa prenikom krune 76 mm.

4.1DEFINISANJE GEOMETRIJE MINSKIH BUPTINA NA PK

Kosturi-sjever
Najvei uticaj na geometriju buenja imaju slijedei parametri: visina etae,
prenik buotine i ugao nagiba etae. Na PK Kosturi-sjever ovi parametri
imaju slijedea vrijednosti, na osnovu kojih emo izvriti definisanje geometrije
buenja na ovom kopu.
Visina etae: H=10 m
Prenik buotine: d= 76 mm
Ugao nagiba etae: = 700
Udaljenost I reda buotine od ivice etae:
16

Bo=

12 Hd

12 10 0,076

= 3,01 m = 3 m

Linija namjanjeg otpora:

W=Bo sin = 3sin 700 = 2,81 m = 2,8 m
Duina minske buotine :
L=

H
+ lp
sin

L=

10
+ 0,1W =10,64+ 0,28=10,92 m
sin70

Usvojeno L = 11 m
Rastojanje izmeu buotina u redu:
a=m1 W=1,0 2,8=2,8 m
Rastojanje izmeu redova buotina:
b= a/m=2,8/0,9= 3,11 m 3,1 m

Duina epa minske buotine :

L= 1,1 W =1,1 2,8=3,08 m = 3,1 m

Prema tome, usvojeni geometrijski parametri za H=10 m, = 700 i d=76

mm na PK Kosturi su :
Lb= 11 m

a=2,8 m

W=2,8 m

b=3,1 m

Bo =3 m

L=3,1 m

17

Prema tome, za buenje na PK Kosturi-sjever koriste se duboke minske

buotine paralelne ivici etae, pod uglovom =70 0 i duinom Lb=11 m.

5.MINIRANJE

5.1 TEORIJA MINIRANJA

Miniranje, kao nain razaranja stijena, je sloen fiziko-mehaniki proces koji

zavisi u prvom redu od osobine radne sredine koja e minirati. Kada doe do
detonacije eksplozivnog punjenja dolazi do stvaranja pritisak od detonacije i od
gasova sa visokom temperaturom. Pri tome pritisak detonacije djeluje trenutno, a
pritisak gasova sve dok ne doe do promjene zapremine stijenske mase.
Osnovne pretpostavke su:
- Da tlani talas zajedno sa gasovima ima kljunu ulogu u lomljenju i
sitnjenju materijala
- Da uz stijenske buotine nastaju radijalne pukotine koje se uslijed pritiska
gasova pokreu
- Da se poveanjem eksplozivnog punjenja ne poveava zona lomljenja ve
samo stepen drobljenja materijala

5.2 EKSPLOZIV I EKSPLOZIVNE MATERIJE

Eksplozivne materije (eksploziv) nazivaju s e hemijska jedinjenja ili hemijske

smjee koje sagorjevanjem, u kratkom vremenu, oslobaaju ogromnu koliinu
energije (toplote) u obliku gasovitih produkata koji mogu izviti mehaniki rad.
Pod eksplozijom se podrazumjeva proces brzog oslobaanja toplotne energije koja je
direktno vezana za stvaranje gasova iji je pritisak daleko vei od pritiska radne
sredine u kojoj je nastala eksplozija
Klasifikacija eksploziva moe biti prema hemijskom sastavu, fizikim osobinama,
agregatnom stanju, itd.
18

Prema agregatnom stanju eksplozivi mogu biti gasoviti, teni i vrsti.

Prema nainu upotrebe eksplozivi mogu biti: primarni, sekundarni, baruti, privredni i
specijalni.
Kvalitet eksploziva odreuje se prema njegovim fiziko-hemijskim i minerskotehnikim osobinama. Tu spadaju: gustina, brzina detonacije, snaga, osjetljivost na
udar, gasna zapremina, bilans kiseonika i dr.
Gustina eksploziva ini odnos njegove mase i zapremine i izraava se u (kg/dm 3).
Pod brzinom detonacije podrazumjeva se brzina detonacijskog talasa kojom se
on iri kroz eksploziv. Na osnovu ove brzine vri se izbor najpovoljnije vrste
eksploziva za konkretnu radnu sredinu.
Radno dejstvo eskploziva (snaga) jeste snaga koju eksploziv proizvede prilikom
upotrebe.
Gasna zapremina predstavlja zbir zapremina koji nastaju pri detonaciji 1 kg
eksploziva izraenh u dm3
I svedenih na uslove od 00 C i normalnom atmosferskom pritisku.
Bilans kiseonika u eksplozivu predstavlja broj koji pokazuje koliko grama
kiseonika ostaje u viku ili nedostaje pri sagorjevanju 100 g eksploziva.

5.3 AKTIVIRANJE EKSPLOZIVNOG PUNJENJA

Za miniranje u rudarstvu i graeninarstvu koriste se brizantni i sekundarni

eksplozivi. Aktiviranje eksplozivnog punjenja moe se izvriti pomou:
- Detonarske kapisle
- Elektrinog upaljaa (detonatora)
- Sporogoreeg i detonatorsko tapina

5.3.1 Detonatorske rudarske kapisle

To su cilindrine metalne ahurice izraene od bakra i aluminijuma i njihovih
legura. Na dnu kapisle stavlja se brizantni eksploziv, a iznad njega stavlja se
inicijalni eksploziv.
Ove kapisle se izrauju u dvije vrste: rudarska kapisla broj 8 i broj 6. Kapisla broj 8
se koristi prilikom miniranja, a broj 6 kod ispitivanja osjetljivosti eksploziva na
iniciranje radurske kapisle. Pakuju se u kartonske kutije u koliini od 100 komada.

5.3.2

Elektrini upaljai

19

Pomou elektrinih upaljaa moe se izvriti aktiviranje eksploziva na velike

udaljenosti, zatim u vremenu u kojem elimo, kao i velik broj buotina. Time se
postie najvea bezbjednost ljdsva i najvei efekat ruenje.
Elektrini upaljai ili detonari sastoje se od :
- Tijela upaljaa
- Metalnog izolacionog provodnika
- Usporivaa
- Detonatorske kapisle
Kada se radi o vremenskim i milisekundnim elektrinim upaljaima onda se izmeu
upaljaa i eksplozivnog punjenja ugrauje usporiva od sporogoree smjese.
Paljenje elektrinih upaljaa moe se vriti pomou razliitih maina koje proizvode
istosmjernu struju jaine 0,8-3 A.
Prema namjeni i vremenu elektrini detonatori se dijela na : trenutne, vremenske i
milisekundne.

5.3.3 Sporogorei i detonirajui tapin

Sporogorei tapin se koristi za iniciranje minskog punjenja pomou otvorenog
plamena.Sastoji se iz sri crnog baruta, izolacionog dijela i pamunog konca koji
prolazi kroz sr baruta. Vrijeme gorenja 1 m sporogorueg tapina treba da iznosi
110 do 140 sekundi ili u prosjeku 125 sekundi.
Detonirajui tapin slui za trenutno izazivanje detonacije jednog ili vie
eksplozivnog punjenja na veoj udaljenosti. Koristi se za masovna miniranja po
sistem velikih buotina na povrinskim kopovima i kamenolomima.

5.1 VRSTE I NAIN MINIRANJA

Kod eksploatacije mineralnih sirovina izbor metode miniranja spada u prioritetne

zadatke.
Izbor naina miniranja zavisi od vie faktora:
- Rezervi mineralnih sirovina
- Kapaciteta eksploatacije i dinamike radova
- Traenog stepena granulacije odminirane mase
20

U praksi
-

Mjera sigurnosti pri izvoenju minerskih radova

se najee primjenjuju slijedee vrste miniranja:
Miniranje s plitkim minskim buotinama
Miniranja s dubokim minskim buotinama
Kotlovsko miniranje
Sekundarna miniranja za usitnjavanje krupnijih komada
Specijalna miniranja

Rezultati koje dobijemo miniranjem su: oblik odminirane stijenske mase i njena
geometrija, potresi koji nastaju, vazduni udari i razbacivanje komada stijenske
mase.
Negativan efekat koji se moe dobiti jeste zatajivanje minskih polja.

5.4.1

Miniranje plitkim minskim buotinama

To su miniranja gdje je dubina buotine do 5 m, a njen promjer do 75 mm. Ova

vrsta miniranja primjenjuju se kod: etaa niskih visina, iskopa temelja jama, iskopa
plitkih usjeka i zasjekam, sekundarnog usitnjavanja velikih blokova odminirane
mase, miniranja u jamskim otkopima i tunelima.
Kod ove vrste miniranja linija najmanjeg otpora rauna se po formuli:

W=

Qm
q

(m)

Gdje je:
Qm koncentracija eksplozivnog punjenja u minskoj buotini (kg/m 3)
q specifina potronja eksploziva (kg / m 3)
Koncentracija eksplozivnog punjenja (Qm) se izraunava po formuli :

21

Qm=

d2
4

Gdje je:
d- promjer patrone eksploziva (m)
- gustina eksploziva (kg/m3)
Razmak izmeu minskih buotina u redu rauna se po formuli:
a= m W (m)
gdje je:
m- koeficijent gustoe minske buotine (m=0,8-1,6)
Manji koeficijent se uzima za dobijanje krupnije granulacije a vei za dobijanje sitnije
granulacije.
5.4.2 Miniranje dubokim minskim buotinama
Pod dubokim minskim buotinama podrazumijevaju se buotine vee dubine od
5 metara i promjera veeg od 75 mm.
Dubina buotina zavisi od visine etae, nagiba buotine, dok samo probuenje zavisi
od linije najmanjeg otpora.
Veliina probuenja (hp) izraunava se po formuli :
Hp = 0,3 W (m)
gdje je :
W- linija najmanjeg otpora (m)
Probuenjem se poveava koncentracija eksploziva pri dnu minske buotine koja
obezbjeuje potpuni odlom stijene i sprjeava stvaranje pragova na podu etae.
U odnosu na radnu etau miniranje se vrti kosim i vertikalnim minskim
buotinama. Nagib kosine buenja ide pod uglom od 60-900 u odnosu na
horizontalu i uvijek paralelno sa kosinom radne etae
Radijus djelovanja eksplozivnog punjenja je veoma bitan parametar, jer uslijed
djelovanja eksploziva u stijeni stvara jedno udubljenje koje nazivamo lijevkom
razaranja. Liniju razaranja odreuju tri parametra:
- Radijus lijevka razaranja (r)
22

- Radijus eksplozije (R)

- Linija najmanjeg otpora (W)
Pokazatelj djelovanja eksplozije jednog eksplozivnog punjenja dat je odnosom r i W
tj.

n=

r
W

U zavisnosti od veliine n razlikujemo tri sluaja djelovanja eksplozije:

Ako je n=1 tada je r=W i imamo normalno djelovanje eksplozije
n < 1 tada je r < 1 i imamo umanjeno djelovanje eksploziv a n > 1 i tada je r >1 i
imamo usiljeno djelovanje eksplozije.

6. RADNI PROCES MINIRANJA NA P.K. KOSTURISJEVER

Uzimajui u obzir karakteristike radne sredine na PK Kosturi-sjever navedene

stijene spadaju u kategoriju mekih do srednje vrstih stijena.
To moemo vidjeti iz podataka za jednoaksijalnu vrstou na pritisak navedene
radne sredine
( tabela broj 1.)
Broj buotina

Broj analiza

p (kN/cm2)

K-2
K-4
K-5
K-6

54
6
6
32

6,033
0,832
1,202
11,282

Srednja
vrijednost
(N/cm2)
111,69
137,29
200,35
363,92

Tabela broj 1: Vrijednosti za jednoaksijalnu vrstou radne sredine na PK Kosturisjever

23

6.1

IZBOR NAJPOVOLJNIJE VRSTE EKSPLOZIVA

Na izbor vrste eksploziva najvei uticaj, takoer ima karakteristika radne sredine.
Na osnovu osobina radne sredine vrimo izbor najpovoljnije vrste eksploziva. Da bi
se energija eksploziva mogla u najveoj mjeri iskoristiti potrebno je poznavanje
procesa eksplozije i radne sredine koju elimo minirati.
Jedna od bitnih osobina, na osnovu koje moemo izvriti izbor eksploziva, je brzina
prostiranja uzdunih elastinih talasa kroz konkretnu radnu sredinu.Ukoliko je
brzina prostiranja ovih talasa jednaka detonacionoj brzini eksploziva, onda eksploziv
sa takvom osobinom najbolje odgovara za miniranje u toj sredini.
Ta povezanost je data izrazom:
Vu k = D
gdje je:
Vu- brina uzdunih elastinih talasa kroz radnu sredinu (m /s)
k koeficijent refleksije ( k= 0,6-0,9)
- zapreminske teina radne sredine ( gr/cm 3)
D detonaciona brzina eksploziva ( m/s)
zapreminska teina eksploziva ( gr/cm 3)
Na osnovu prethodne formule dobijamo izraz za izraunavanje detonacione brzine
eksploziva koji odgovara dotinoj radnoj sredini :

D=

Vu k

, ( m/s )

Na osnovu ovih karakteristika za miniranje na PK Kosturi-sjever odabran je

eksploziv ANFO, koji spada u eksplozivne smjee.
Ovaj eksploziv spada u eksplozivne smjee jer nije osjetljiv na RK broj 8, pa se za
detoniranje ovog eksploziva koriste pojaivai ( busteri ).
U narednoj tabeli date su minersko-tehnike karakteristike eksploziva koji e
se koristiti na PK Kosturi.

Tehnike karakteristike
Gustina (gr/cm3)
Bilans kiseonika
Gasna zapremina (kg/dm3)
Brzina detonacije (m/s)

Amoneks I
1,05-1,10
Uravnoteen
1.004
4.100-4.300
24

Anfeks PP
0,90-0,95
Uravnoteen
1.045
2.000-2.500

Prenos detonacije (cm)

Iniciranje

7
RK br.8

Kontakt
Buster 80 gr.

Tabela br. 2: Tehnike karakteristike eksploziva na PK Kosturi-sjever

6.2

IZBOR INICIJALNIH SREDSTAVA

Za iniciranje ANFO eksploziva se ne preporuuje primjena detonirajueg tapina,

zbog toga to detonirajui tapin nepotpuno detonira ANFO eksploziv.Pri tome se
oko 65 % eksploziva deflagrira, a samo ostatak od 35 % detonira.
Imajui to u vidu, za iniciranje eksplozivnih punjenja na minskim poljima se
koristi inicijalni neelektrini sistem NONEL. Prednosti ovog sistema
miniranja su:
- NONEL sistem omoguava iniciranje sa dna ime se postiu najbolji
rezultati miniranja
- Cjevica nije osjetljiva na elektrine impulse na terenu i udar
- Jednostavan je za rukovanje, ima mali broj otkaza i bezbjedan je sistem
Ovaj sistem se sastoji od inicijalne niskoenergetske cjevice na kojoj se na jednom
kraju nalazi detonator DK.6 sa odgovarajuim milisekundim usporenjem, a na drugoj
strani detonator DK-8 sa usporenjima od 400 do 500 ms sa korakom od 25 ms.

6.3

PRIMJER MINIRANJA NA PK KOSTURI-SJEVER

Kao primjer konkretnog miniranja na ovom kopu daemo u opisu jednog od

izvedenih miniranja. Miniranje je izveno na rudi 16.07.2008.godine. Za miniranje je
koriten tzv. Nonel sistem.
ematski izgled minskog polja tj. ema miniranja data je na skici ( prilog broj 2 ).
-PRORAUN MINIRANJADuina miniranja minskog polja L = 70 m
irina minskog polja prosj. = 9 m
Ukupan broj buotina : Nb = 47 m
Ukupna duina buotine: LB = 151 m
Geometrija buenja : a x b = 4 x 4 m
Prosjena dubina buotine : Lb (prosj.)

25

151
47

= 3,2 m

Proraun dobijene koliine materijala miniranjem

Q = L p.

Lb = 70 9 3,2 = 2016 m3

- UTROENE KOLIINE EKSPLOZIVA I EKSPL. SREDSTAVA ZA MINIRANJE

BOHEX O 60 mm = 504 kg
DANUBIT O 60 mm = 72 kg
NONEL KONEKTORI 17 ms = 20 kom.
NONEL DETONATORI 500 ms = 47 kom
RUDARUSKE KAPISLE br.8. = 2 kom.
SPOROGOREI TAPIN = 5 m

7. MJERE ZATITE KOD BUENJA I MINIRANJA

Kao i kod svih ostalih radnih procesa u rudarstvu i za buenje i miniranje su

vezane odreene mjere zatite i tehniki propisi. Ovih mjera se moramo strogo
pridravati u cilju sigurnosti po ljude, mehanizaciju i ivotnu sredinu gdje se izvode
ovi radovi. Te mjere zatite bie opisane u narednom poglavlju.
Prije samog poetka miniranja potrebno je preduzeti odreene radnje u cilju atite,
i to :
-

obiljeiti minsko polje ( pomou crvenih zastavica )

sve zaposlene udaljiti iz opasne zone
udaljiti mehanizaciju na bezbjedno rastojanje
postavljanje rampe na svim prilaznim putevima i strae na odreenim
mjestima

Palioci mina vre punjenje minskih buotina. Kada je izveno povezivanje,

rukovodilac miniranja provjerava da li su ispotovani gore navedeni uslovi.
Nakon toga se daju signali za miniranje. Signali za miniranje su:
26

Prvi signl - jedan put dugo,koji oznaava da su minske buotine napunjene

Drugi signal - dva puta dugo,minske buotine su povezane i spremne za
aktiviranje
Trei signal - tri puta dugo,kojim se objavljuje poetak miniranja i daje se na jedan
minut poslije drugog signala.
etvrti signal jedan put kratko, oznaava zavretak miniranja. Ovaj signal se
daje nakon to rukovodilac miniranja i palilac mina obiu mjesto miniranja i provjere
da li su sve buotine aktivirale.
Takoer u cilju sigurnosti, po tehkim normativima, nalae se utvrivanje zone
ugroenosti od miniranja. Te zone su:
- zona ugroenosti od razlijetanja komada
- vibracija tla
- zona od pritiska vazdunog udara
- zona ugroenosti od otrovnih gasova

7.1

TRANSPORT I SKLADITENJE EKSPLOZIVA

Transport eksploziva vri se posebnim vozilom koje je opremljeno sa svim

znakovima upozorenja za opasne materije Eskplozivne materije inicijatori
eksplozije se pakuju u drvene sanduke mase do 35 kg.
Prenoenje eksplozivnih materija vre lica ovlatena za miniranje, sa pomonicima
obuenim za rad sa eksplozivnim sredstvima. Palilac mina smije prenositi najvie
100 kg eksploziva i najvie 50 komada kapisli i to u zasebnim torbama.
Skladita se nazivaju zemljini prostori u kojima se uvaju eksplozivne materije.
Prema namjeni podijeljena su na : glavna, pomona i privremena.
Skladite eksploziva se moraju graditi na odreenoj udaljenosti od naselja i objekata
kao to su putevi, dalekovodi itd.

27

ZAKLJUAK
Kao to vidimo iz rada, proces buenja i miniranja je veoma vana faza u
sistemu povrinski kop.
Takoe, ovaj proces bitno utie s ekonomskog aspekta na cjenu kotanja
jedinice mineralne sirovine.
S tehniko-tehnolokog aspekta buenje i miniranje ima bitan uticaj na
kapacitet utovarno-transportne mehanicazije. to znai, nepraivlno
odabrani parametri buenja i miniranja imaju negativan uticaj na ostale
radne procese, a posebno na utovar i transport na povrinskim kopovima.
Takoe, je potrebno posebnu panju posvetiti mjerama zatite prilikom
procesa miniranja koje mogu, ne pridravajui se, da izazovu negativne
poslijedice po ljude i okolinu.

LITERATURA

1. Dr Ninko Purti : Buenje i miniranje, Beograd 1991. Godine

2. Nemanja Popovi : naune osnove projektovanja povrinskih kopova,
Sarajevo 1984 god.
3. Uproeni rudarski projekat miniranja na PK Kosturi-sjever, Bijeljina 2007.
Godine

28