EDUKACIJSKI FAKULTET

Smjer: Razredna nastava

OPERA I NJEN ZNAAJ U RAZVOJU MUZIKE

UMJETNOSTI
SEMINARSKI RAD IZ METODIKE MUZIKE KULTURE

Predmetni nastavnik:

Kandidat:

Doc. Mr. Alisa aber

Sanel ii

Travnik, decembar, 2014.

SADRAJ

UVOD.........................................................................................................................................3
DEFINISANJE POJMA I NASTANKA OPERE.......................................................................4
Pojam opere.............................................................................................................................4
Nastanak opere........................................................................................................................4
OPERA U ITALIJI......................................................................................................................6
Claudio Monteverdi.................................................................................................................6
Operija seria i opera buffa.......................................................................................................7
Gioacchino Antonio Rossini....................................................................................................8
Gaetano Donizetti....................................................................................................................9
Vincenzo Bellini......................................................................................................................9
Giuseppe Verdi......................................................................................................................10
Giacomo Puccini...................................................................................................................11
BAROKNA OPERA U FRANCUSKOJ, ENGLESKOJ I NJEMAKOJ...............................12
Opera u Francuskoj...............................................................................................................12
an Batist Lili........................................................................................................................13
an-Filip Ramo.....................................................................................................................14
Opera u Engleskoj.................................................................................................................14
Henry Purcell.........................................................................................................................14
Opera u Njemakoj................................................................................................................15
LITERATURA..........................................................................................................................16

UVOD

Najkrai odgovor na pitanje Otkada postoji muzika? glasi: otkada postoje i ljudi. U
ivom spletu tonova to ine muziku, u bujnom arenilu melodija, harmonija i ritmova, znat
e se snai samo onaj tko poznaje osnovne pojmove muzike, tko s razumjevanjem moe
slijediti kretanje melodijske linije. Gotovo nema ovjeka koji nije bar donekle osjetljiv na
muziku.
Jo u ranom baroku (do 1630) uoava se raanje prvih zrelih plodova renesansnih
tenji: stvorena je opera. Italijanski umjetnici okupljeni u firentinskoj kamerati eljeli su da
obnove staru grku tregediju. Oni su pretpostavili da su Grci tregediju izvodili jednom vrstom
deklamacije govorom kroz muziku, koji su nastojali da oive u svom monodijskom stilu,
odbacujui polifoniju. Kao i u drugim umjetnostima, interesovanje za antiku nije
prouzrokovalo restauraciju antikih formi, ve raanje novih. Zato pojedini autori ovu etapu u
razvoju muzike odreuju kao vrhunac renesanse u njoj, a djelo Klaudija Monteverdija,
najznaajnijeg operskog stvaraoca tog vremena, porede sa rezultatima visoke renesanse u
umjetnosti u likovnoj umjetnosti sa ostvarenjima Leonarda da Vinija, Rafaela i Mikelanela.
Bez obzira na to ije se miljenje prihvata, opera ostaje jedna od najznaajnih tvorevina u
muzici, od tog doba izazov za stvaraoce svih epoha. U zrelom baroku opera je jedan od
vodeih oblika, njieni sastavni dijelovi, arije i rjeitativi, ansambli i horovi nalaze se u osnovi
drugih baroknih vokalno-instrumentalnih formi oratorijuma, kantate i mise. Virtuozitet
vokalnih dijonica barokne opere inspirie razvoj instrumentalnog virtoziteta i utie na
oblikovanje koncertnog stila. Na kraju, iz uvodne muzike za operu raa se klasina sinfonija.
U renesansi je zapoeo proces emancipacije instrumentalne muzike i sve vea upotreba
instrumenata kao zamjena za pojedine glasove u polifonim kompozicijama. Poetkom XVII
vijeka iz tih tendencija razvijaju se prvi novi oblici. Najznaajnije mjesto meu njima pripada
operi.
Za operu moemo rei da je jedan od najsloenijih oblika umjetnosti. To je
kombinacija pjevanja, glume, muzike, kostima i scenarija, a esto i baleta kao vrsta plesa.

DEFINISANJE POJMA I NASTANKA OPERE

Pojam opere
Opera se moe definisati kao scenska drama u kojoj glavni glumci pjevaju
veinu svoje uloge. Rije opera izvorno znai djela. To je mnoina latinske rijei
opus (djelo) ime se eljelo rei da opera objedinjuje umjetnost i solo pjevanja,
zborskog pjevanja, deklamacije i plesa u scenskom spektaklu.
Opera je scensko vokalno-instrumentalno djelo, koje se kao svako dramsko
sastoji od inova, a ovi od scena. Tekst opere libreto moe biti specijalno napisan za
operu, mada se ee obrauje postojee dramsko djelo, prilagoenog zahtjevima
muzike, prije svega skraenog, jer pjevani tekst traje znatno due od govorenog, ili
dramatizacija knjievnog djela druge vrste. Moglo bi se rei da je to drama u kojoj
glumci svoje uloge ne govore ve ih pjevaju uz pratnju orkestra koji radnju na sceni
muziki potcrtava i tako upotpunjuje dojam. Narod predstavlja u operi operni zbor.
Operom upravlja dirigent. Orkestralni uvod u operi zove se uvertira. U njoj se esto
(npr. kod Wagnera) ve pojavljuju muziki motivi koji e kasnije, tokom izvedbe,
okaraktezirati pojedine dogaaje ili pojedina lica. Prve operske partiture izgledale su
dosta jednostavno. Djelo je zapoinjalo signalom truba, bilo je prokomponovano, bez
unutranjih zaokruenja i oblikovanja zatvorenih muzikih cjelina. U finalu je
nastupao hor neizmjenino sa orkestarskim ritornelima. U tradicionalnoj operi
razlikujemo tri vrste pjevanja: recitativ, deklamaciju i ariju tj. otpjevanu solo dijonicu,
a sve te vrste pjevanja prate muziki instrumenti. Pjevae dijelimo prema rasponu
glasa, mukarce na bas, basbariton, bariton, tenor i kontratenor, a ene na alt,
mezzosopran i sopran.

Nastanak opere
Opera je nastala u Firenci pre oko 400 godina kao posljedica zanimanja za
antiku tragediju. Razvila se u Italiji poslije 1597 godine i brzo se proirila diljem
Europe.
Skup umjetnika, pjesnika, kompozitora i ljubitelja antikog pozorita tzv.
camareta, razmiljala je o obnavljanju autentikog izvoenja starih tragedija. Budui
da u to vrijeme nije bilo sauvano muzikih zapisa antikih tragedija, koristili su samo
opis knjevnih djela tog vremena. Vjerovali su da su Grci svoje drame izvodili na
4

nain izmeu govora i pjevanja, te su pripadnici camarete svoje melodije oblikovali u

recitativnom smislu, pratei ritam i intonaciju govora. Pjevae su pratila jednostavna
instrumentalna pratnja u akordima. Kompozitori su u operi napustili polifozni izraz jer
su smatrali da muzika mora naglaavati izraajnost teksta. Tom drutvu camareta
pripadao je i Jacopo Peri koji je godine 1579 napisao prvu operu za elitni krug
firentskih humanistikih umjetnika koji su se okupljali u prostorijama camareta. Ta
opera se zvala Dafna (danas je izgubljena), a cilj joj je bio oivjeti klasinu Grku
tragediju u okviru ireg buenja antike koje je bilo vrlo vano za renesansu. Prvo
njeno izvoenje bilo je 1598 godine. Meutim, druga Perijeva opera Euridika, iz
1600 godine predstavlja prvu opernu partituru koja se sauvala do naih dana, a bila je
izvedena na svadbi francuskog kralja Henrika IV i Katerine Medici.
Meu ranim elementima iz XVI vijeka, koji se jo nisu sloili u prepoznatlivu
operu, treba spomenuti dvorsku paradu zvana Maska. Novi elementi Maske mogu se
vidjeti u drami Oluja Willijama Shakespiearea (oko 1611 godine). Ako se osvrnemo
na jo starija razdoblja, vidjet emo da se muzika koristila ve u srednjovjekovnim
misterijama. Sauvalo se jedno muziko djelo koje je starije od Dafne, Filoteja koje
je na vjerski tekst komponovao svetenik po imenu Silberman.

OPERA U ITALIJI
Claudio Monteverdi
Opera se brzo proirila izvan okvira dvorske publike. Oko 1637 godine u
Veneciji se pojavila ideja operne sezone gdje su se opere izvodile javno uz naplatu
ulaznica. Savremena istorijografija prednost je dala Periju i Kainiju, ali nijedan od

njih dvojice se ne smatra posebno znaajnim stavaraocem. Mjesto najznaajnijeg

meu kompozitorima pripada Claudiu Monterediju.

Claudio Monteverdi
(1567 1643)
On je ivjeo prvenstveno na dvoru u Mantovi (do 1630) i potom narednih 30
godina u Veneciji, gdje je radio kao kapelnik crkve Sv. Marka. U tom gradu je 1637
godine bilo otvoreno prvo javno pozorite u Italiji, to takoe ukazuje na popularnost
opere ovog vremena. Ona e u Italiji sve do danas ostati prava nacionalna umjetnost.
Svoje prvo opersko djelo (Orfej, 1607), Monteverdi je izveo u Mantovi nedugo poslije
premijera firentinskih opera, samo ih znatno nadmauje bogatstvom primjenjenih
sredstava izraza. Rjeitativ mu je blizak firentinskom, ali se javljaju i ansambli kao i
madrigalski horovi. Monteverdi rauna na orkestar bogate zvunosti. U njegov sastav
ulaze dva klaviembala, dvoje malih orgulja, regal, dva kontrabasa, tri viole da gamba,
dva kitarona, dve male violine, deset viola da brao, klavina, tri sordinirane trube,
etiri trombona, dva korneta, flaute i oboe. Sa Monteverdijevim djelima zapoinje
oblikovanje opere sa numerama. Dramska radnja prikazuje se kroz niz zaokruenih
cjelina (numera), samostalnih nastupa likova (budue arije), ansabala, horova i
instrumentalnih dijelova.
Napisao je veliki broj opera, a meu njima najpoznatije su Arijadna (1608) i
Krunisanje Popeje (1642). Veina njegovih opera je izgubljena. Pisao je i madrigale
(osam knjiga pa se smatra posljednim velikim predstavnikom ovog oblika u Italiji) i
crkvene kompozicije (mise i motete).

Operija seria i opera buffa

Rane barokne opere mijeale su komediju sa elementima tragike, to je smetalo
profinjenim duhovima, pa je tako pokrenuta prva u velikom nizu opernih reformi.
6

Voa reforme je bio pjesnik Pietro Metastasio, ija libreta su uvela oblik opera seria
(ozbiljna opera) koja se razvijala zasebno. Ona se razvijala u Rimu i drugim
talijanskim gradovima, pvenstveno u Veneciji i Napulju. Prvobitan recitativ zamjenjuje
se sa izrazitom melodiskom linijom te se stvara poseban stil pjevanja bel canto (lijepo
pjevanje). Najpoznatije opere su opere Rossinija, Bellinija i Donizettija. Taj stil
podrazumjevao je izuzetnu izvoaku sposobnost, te upravo zbog toga nosioci glavnih
uloga postaju centralni protagonisti opere. Na poetku predstave izvodila se uvertira,
koju je uveo Alesandro Scarlatti, jedan od najznaajnih predstavnika napuljske
operske kole u anru opere serie. On je do tada promjenljivu formu uvodne muzike za
operu definitivno odredio izgradivi uvertiru jedinstvenog, trodjelnog oblika.
Scarlattijevu uvertiru ubrzo preuzimaju i drugi kompozitori, te ona postaje okosnica
klasine simfonije.
Uporedo sa razvojem opere serie, javljaju se i prvi elementi komine opere
(pojedini likovi ili kratke scene koje su se izvodile u meuinovima opere serie). Iz tih
nagovjetaja, poetkom XVIII vijeka raa se komina opera, tj. opera buffa.

Gioacchino Antonio Rossini

Uprkos velikim dostignuima ranijeg razdoblja, XIX vijek smatra se za zlatno
doba talijanske opere. Prvi veliki kompozitor tog razdoblja bio je Gioacchino Rossini,
genij koji je s jednakim uspjehom komponovao i ozbiljne i komine opere.

Gioacchino Antonio Rossini

(1792 1868)
Gradski truba i nadzornik klaonice Giuseppe Rossini imao je u braku sa
enom pjevaicom sina, imenom Gioacchino. Oboje roditelja bili su povremeno
zaposleni i u operi, pa je djeak imao dosta prilike sluati muziku. Prvu muziku
naobrazbu primio je u Bologni. Kao kompozitor stupio je Rossini ve sa 15 godina
prvi put u javnost. Sve svoje najbolje dao je na podruiju opera, a meu njima
bezuvjetno je najpoznatija Seviljski brija koju je Rossini napisao u svega
dvadesetak dana. Osim ove opere napisao je Rossini jo mnoge druge, ali se nijedna
druga nije s tolikim uspjehom odrala na svim opernim programima.
Slavljen, cijenjen i svuda poznat, Rossini esto mijenja svoje boravite. Izvan
Italije imao je veliki uspjeh u Beu, a jo vee u Parizu. Vjerovatno premoren od rada,
Rossini prekida neobino naglo i rano svoju kompozitorsku djelatnost. U posljednjih
40 godina ivota nije vie napisao ni jednu operu ve svega jo nekoliko manje
znaajnim kompozicija. Sam je u vezi s tim izjavio: Prije su melodije traile mene, a
sada bih ja sam morao poi za njima u lov za to ba nimalo vie nisam raspoloen.

Gaetano Donizetti
Umjetniku karijeru zapoeo je kao kompozitor simfonija, komornih i crkvenih
djela. Kasnije se potpuno posvetio operi. U poetku pod Rossinijevim uticajem, ali je
brzo pronaao put do vlastite operne dramatike, pripravljajui pravac kojim e
nastaviti Giuseppe Verdi.

Gaetano Donizetti
(1797 1848)
Roen je u Berfamu kao Domenico Gaetano Maria Donizetti u skromnoj
porodici, kao peto od estero djece. Komponovao je brzo i lako. Njegova prva opera
bila je Enrico Burbonski te Livanjski stolar, tako nam je na kraju odve dugog
ivotnog vijeka neumorni kompozitor ostavio oko 70 opera. Donizetti umire 1848
godine.

Vincenzo Bellini
Roen je 3. novembar 1801. godine u Kataniji na Siciliji. Uio je prvenstveno
od svoga djeda. U junu 1819. godine odlazi u Napoli, ui muziku kao stipendista
lokalne vlasti u Kataniji. Do 1822. godine je bio u klasi direktira Nikola Cingarelija,
kod koga je prouavao majstore napolitanske kole i orkerstarska djela Hajdna i
Mocarta. Obiaj je bio da se talentovani uenici predstave javnosti nekim dramskim
djelom, tako je nastala Belinijeva prva opera Adelson i Salvini.

Vincenzo Bellini
(1801 1835)
9

Bellini je izmeu 1827 -1833 proveo u Milanu gdje su mu sva vrata bila
otvorena. Samo od pisanja opera mogao je da ivi u luksuzu. Zbog privlanog izgleda
bio je ljubimac enske publike. Pokazivao je zanimanje za vrlo ivi socijalni ivot.
Sljedeih pet godina Bellini postaje sve popularniji i njegove opere sve kvalitetnije, ali
se taj uzlazni put prekida njegovom preranom smru 23. septembra 1835. godine.
Umro je u Pitou kraj Pariza od akutne upale crijeva i sahranjen je na ponatom
parikom groblju. Njegovi ostaci su 1876. preneti i sahranjeni u katedrali u Kataniji. U
tom gradu se uvaju sve njegove stvari i notni materijali. Glavna odlika njegovih opera
je ljepota melodike. Najpoznatije njegove opere su: Norma i Mjesearka.

Giuseppe Verdi
Giuseppe Verdi najvei je talijanski kompozitor opera. On je prve velike
uspjehe ponjeo operama Rigoletto (1851), Trubadur (1853) i Traviata (1853).
Kasnijim operama Krabuljni ples (1859), Aida (1871), Othelo (1887) i
Falstaff (1892) dostigao je vrhunac svoje slave.

Giuseppe Verdi
(1813 1901)
Giuseppe Verdi je sin skromne gostioniarske porodice iz malog talijanskog
mjesta Le Roncole. Muziku je volio i imao je smisao za nju ve u doba najranijeg
djetinstva i mladosti, ali nije imao prilike da je rano pone uiti. Navrivi 19 godina,
zamolio je profesorsko vjee konzervatorija u Milanu da mu odobre upis. Molba mu je
odbiene s obrazloenjem da za svoje godine premalo poznaje klavir. Morao je dakle
nastaviti uiti muziku neto sam, a neto kod privatnih uitelja muzike. Nadaren
neobinim darom, stekao je i tim putem veliko znanje i mogao je pristupiti pisanju
opera i drugih veih djela.
Verdi je nesumljivo najznaajniji predstavnik talijanske opere uopte.
10

Giacomo Puccini
On je lan porodice koja je dala vie muziara. Oca je rano izgubio pa je
djetinstvo i mladost proveo pod tekim materijalnim okolnostima. Prvu muziku
poduku primio je kod ujaka, a tek kasnije je preao nakonzervatoriji. Studentsko doba
provodi u gladovanju. Otuda je razumljivo to ga je toliko oduevio libreto opere La
Bohme koja se ubraja meu njegove najuspjenije opere. Puccini je po naravi bio
neobino njean i profinijen. Putovao je mnogo. Njegova se putovanja nisu ograniila
samo na Evropu ve se proirila i na Ameriku. Ta putovanja unose nemir i neku
nesreenost u Puccinijev ivot, ali ga obogauju znanjme i materijalom za dalje
stvaranje.

Giacomo Puccini
(1858 1924)
Panju muzikog svijeta privukao je Puccini na se ve svojim prvim operama,
ali je vee priznanje izazvala tek opera Manon Lescaut (nastala je 1893. u
Hamburgu). Svijetsku mu je slavu donijela ve spomenuta opera La Bohme, a
potvrdile su je opere Tosca i Madame Butterfly. Uz ove opere koje jo i danas
ive na svim operskim pozornicama svijeta, napisao je Puccini i nekoliko takvih koje
se rjee izvode. Poslednja opera Turamdot ostala je nedovrena. Dovrio ju je
Franco Alfano te je ona s mnogo uspjeha prikazana prvi put u Milanu 1926. godine.
Puccini je umro priznat i cijenjen. Na sprovodu su mu svirali odlomak iz opere
La Bohme.

11

BAROKNA OPERA U FRANCUSKOJ, ENGLESKOJ I

NJEMAKOJ
Opera u Francuskoj
Italijanske opere izvedene su prvi put u Francuskoj oko 1640. godine na
kraljevskom dvoru u Parizu. Italijanska opera se nije dugo odrala jer je imala dosta
protivnika, ali je zato podstakla Francuze da stvore svoju operu.
Poto je omiljena zabava na Francuskom dvoru ve od XVI vijeka bio balet,
balet e imati uticaj na oblikovanje francuske opere. Francuska je kolijevka budueg
evropskog baleta. Prvo francusko djelo blisko operi nastalo je 1659. godine i zvalo se
Pastorala i imalo je elemente komedija.

an Batist Lili
Po roenju je Italijan iz Firence, koji je nastavio da ivi i stvara u Parizu. U
baletskim predstavama prebacuje teite na solistike i horsko-pevake nastupe, pa je
povezavi dorski balet s komedijom stvorio poseban tip umjetnosti komediju-balet.

an Batist Lili
(1632 1687)
U saradnji sa piscem an-Batistom Molierom napisao je 11 takvih djela.
Najuspjenija mu je poslednja Graanin Plemi. Potom Lili djeluje na dvoru kralja
Luja XIV kao kompozitor, i u nizu od 14 opera konano utvruje tip Francuske opere.
Ove opere su se prikazivale u novoosnovanom pariskom operskom pozoritu koje se
zvalo Kraljevska muzika akademija (kasnije je preimenovano u Pariska velika opera).
Obavljao je i poslove dirigenta, reditelja i scenografa. Tematika opera bila je
mitoloka. Lili je tvorac Francuske opere, a u okviru nje i Francuske uvertire.
12

Mada je Francuska opera nastala podstaknuta Italijanskom opereom, ona

posjeduje i neke svoje osobine. Izrasla je iz tradicije baletskih priredbi i klasine
Francuske tragedije, zadrala je i neke njihove karakteristike: elementi drame su jae
naglaeni nego u Italijanskoj operi, manji su kontrasti izmeu reitativa i arija (nema
pjevakog virtuoziteta), prisutne su raskone baletske scene, ima dosta instrumentalnih
numera.
Na vrhuncu slave Lili je umro od angrene koju je dobio poto se povrijedio
dirigentskim tapom u nogu. Nakon smrti Lilija Francusko opersko stvaralatvo
opada, sve do pojave Ramoa.

an-Filip Ramo
On je drugi veliki majstor Francuske barokne opere. On je nastavio Lilijevu
tradiciju. Ramo prvi uvertiru tematski povezuje sa operom. Osim opera pisao je i
drugu muziku, i zaetnik je nauke o harmoniji. Pripadao je i rokoko stilu.

Opera u Engleskoj
U Engleskoj su preduslovi za samostalan razvoj opere bili povoljniji nego u
Njemakoj. Ve u XVI vijeku (kasna renesansa) popularna je bila pozorina forma s
vokalnim i instrumentalnim odlomcima i igrom tzv. maskarada. I u klasinoj
Engleskoj drami znatnu ulogu imala je muzika. Na razvoj rane Engleske opere vie je
uticala Francuska opera od Italijanske. U drugoj polovini XVII vijeka djeluje najvei
engleski kompozitor, tvorac Engleske opere Henry Purcell.

Henry Purcell
On je zadrao oblik Francuske uvertire, sklonost za plesne take i
instrumentalne odlomke, kao i Francuski nain oblikovanja reitativa, ali je sve te
elemente proeo melodikom, ritmom i harmonijom Engleske muzike tredicije.
Pokazao je veliku sposobnost u postizanju dramske izraajnosti.

13

Henry Purcell
(1659 1695)
Napisao je samo jednu (pravu operu) Didona i Enej, kao i nekoliko opera sa
govornim dijalozima, dok je ostalo scenska muzika za mnoge pozorine komade
najvie ekspirove.
Libreto opere Didona i Enej je mitoloki (Didona, kraljica Kartagine, umrla je,
prerezavi vene na ruci, zbog ljubavne boli za mladim trojanskim princem Enejem,
koji je morao da je napusti da bi obnovio Troju). Veoma je osjeajno prikazao sve
momente. Ima hora i baletskih numera.
Italijanski operski umjetnici dolaze u Englesku tek poetkom XVII vijeka, kao
i Njemac Hendl, koji u Londonu komponuje opere Italijanskog tipa. Italijanska opera
u Engleskoj brzo propada, a zavrni udarac zadala joj je 1728. godine Engleska opera
kominog tipa ballad opera. Prosjaka opera Engleskog kompozitora Pepua, koja je,
uz ve satirini sadraj ismijavala izvjetaenost Italijanske opere, bila je prva ali i
najbolja opera tog anra. Svoju opersku umjetnost Engleska e obnoviti tek u XX
vijeku djelatnou Benjamina Brittena.

Opera u Njemakoj
U Njemakoj je prva opera bila Dafne njemakog autora Heinricha Schtza,
na preraen libreto Ottavia Rinuccinia. Onda je tridesetogodinji rat prekinuo svaku
kulturnu djelatnost u Njemakoj, pa u XVII vijeku, za razliku od Francuza, Njemci
nisu uspjeli da stvore vlastitu opersku tradiciju. Nakon rata, italijanska opera se u
Njemakoj veoma brzo iri i dominira. Na mnogim dvorovima djeluju italijanski
muziari, pa pod njihovim neposrednim uticajem stvaraju njemaki kompozitori,
komponujui u italijanskom duhu i na italijanski tekst (napuljska kola).

14

Neki od kompozitora pokazivali su vie originalnosti. U drugoj polovini XVII

vijeka u Njemaku prodiru i elementi francuske opere. Sredite operske umjetnosti
postaje Hamburg u kome se javljaju prvi pokuaji na njemakom jeziku. Prva
prikazana opera zvala se Adam i Eva.
Hamburka opera djeluje od 1678 1738, i u to vrijeme prikazano je oko 250
operskih djela njemakih autora, razliite tematike, ukljuujui i komine. Isticali su
se kompozitori: Reinhard Kaiser, Georg Philipp Telemann i tada mladi Georg
Friedrich Hndel. Meutim i oni su bili pod uticajem italijanske opere. Njemaka e se
osloboditi prevlasti italijanske opere tek u romantizmu sa djelima Vebera.

LITERATURA
1. Slatina, M. Nastavni metod, Filozofski fakultet, Sarajevo
2. Reich, T. Muzika itanka, kolska knjiga, Zagreb, 1969.
3. Despi, D. Muziki stilovi, Beograd, 2004.
4. Andreis, J. Povjest glazbe, I, II, III, IV, Svezilina naklada, Liber, Zagreb, 1989.

15