Zastita Prirode

Udruenje za zatitu okoline
Zeleni Neretva
Konjic
ZATITA PRIRODE
Meunarodni standardi i stanje u Bosni i Hercegovini

Zeleni Neretva
Konjic
ZATITA PRIRODE
MEUNARODNI STANDARDI I STANJE U BOSNI I HERCEGOVINI
Konjic, novembar 2012. godine
Izdava

Zeleni Neretva
Konjic
Priredio
Amir Varii
Fotografije
Asad Heri
Izdanje
Drugo dopunjeno izdanje
tampa
CPU / Sarajevo
Tira
500
Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured u BiH.
Stavovi izraeni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nuno i stavove Fondacije Heinrich Bll.
Miljenja iznesena u publikaciji predstavljaju iskljuivo stavove autora.
SADRAJ
Predgovor.............................................................................................................................. 7
1. MEUNARODNI STANDARDI U ZATITI PRIRODE................................................................. 9
1.1. Uvod............................................................................................................................... 9
1.2. Globalno prirodno naslijee.......................................................................................... 10
1.3. Ugroenost prirodnog naslijea.................................................................................... 10
1.4. Svrha i cilj zatite prirode............................................................................................. 14
1.5. Meunarodna iskustva u zatiti prirodnih podruja...................................................... 17
2. ZATITA PRIRODE U BOSNI I HERCEGOVINI........................................................................ 23
2.1. Prirodne vrijednosti BiH................................................................................................ 23
2.2. Institucionalni okvir zatite okoline u BiH..................................................................... 26
2.3. Zakonska legislativa iz oblasti zatite prirode.............................................................. 29
2.4. Zatieni objekti prirode u BiH...................................................................................... 35
2.5. Pregled trenutno zatienih podruja u BiH................................................................. 42
2.6. Planirana zatiena podruja u skladu sa prostornim planovima u BiH....................... 51
2.7. Uloga civilnog drutva u zatiti prirode......................................................................... 53
3. PRILOG - BUDUI NACIONALNI PARK PRENJ-VRSNICA-ABULJA............................... 57
3.1. Istorijat inicijative za uspostavljanjem NP Prenj-vrsnica-abulja............................ 57
3.2. Opis podruja Prenj-vrsnica-abulja....................................................................... 58
3.3. Karakteristike podruja - struni separati..................................................................... 59
3.4. Karakteristike planine Prenj.......................................................................................... 74
Rjenik................................................................................................................................. 86
Literatura............................................................................................................................. 89

ZATITA PRIRODE

Meunarodni standardi i stanje u BiH
PREDGOVOR
Osnovni razlog za izradu ove publikacije je generalni nedostatak aktualnog tiva o tematici
zatite prirode u Bosni i Hercegovini. Oskudni podaci iz ove oblasti, koji se uglavnom mogu
pronai na nekim web stranama, nisu ni grupisani ni aurirani na nain da bi mogli posluiti svim
zainteresovanim subjektima. Stoga je Udruenje Zeleni Neretva, kao doprinos procedurama na
zatiti prirodnih podruja, odluilo kreirati publikaciju koja obuhvata osnovne informacije o zatiti
prirode, kako u meunarodnim okvirima, tako i u okvirima postojeeg stanja u BiH. Obzirom da je
napisana jednostavnim jezikom ova publikacija e, nadamo se, pronai put do italaca iz nevladinih
organizacija, djelatnika institucija lokalne samouprave, ali i svih drugih zainteresovanih grupa i
pojedinaca. Potpuno osloboena bilo kakvih politikih komentara, publikacija sadri osnovne
informacije o meunarodnim standardima u zatiti prirode, kao i procedure koje je potrebno provesti
da bi se zakonski zatitile odreene prirodne vrijednosti u BiH. Takoer, pored trenutno postojeih,
u publikaciji su navedene i kompletirane liste starih zatienih prirodnih objekata iako za veinu
njih praktino vie ne vae aktualne zakonske odredbe zatite. Vjerujemo da e ove informacije
doprinjeti otvaranju dijaloga izmeu nadlenih institucija i javnosti to bi trebalo olakati procese
uspostavljanja novih prirodnih podruja u BiH.
injenica da BiH ima samo oko 1,5 % zatienog prirodnog podruja svrstava je na samo
dno ljestvice drava Evrope. Imajui u vidu opu situaciju u BiH, ne samo iz oblasti zatite prirode,
jasno je da se moraju uiniti radikalniji potezi kako bi se na planu zatite prirode krenulo naprijed.
To se nee i ne moe dogoditi sve dok se i javnost ne ukljui u podrku nadlenim institucijama koje
rade na ovoj problematici. Pri tome se prije svega misli na nevladine organizacije, medije, fakultete
i znanstvene institute koji bi trebalo da daju vlastiti doprinos u skladu sa svojim mogunostima
(kampanja, podrka, istraivanje i sl.). Samo na taj nain se moe stvoriti opa drutvena klima
koja bi rezultirala znaajnijim procesima u vidu uspostavljanja zatienih podruja velikih povrina.
Istina, trenutno se u BiH vode procedure na uspostavi nekoliko veih zatienih podruja, ali te
aktivnosti su neprihvatljivo spore, te nailaze na brojne probleme. Prvenstveno se stvara sukob
na relaciji izmeu nadlenih institucija (ministarstvo) i lokalne zajednice jer domae stanovnitvo
zatiena podruja vidi iskljuivo kao skup zabrana, pri emu se razvojne mogunosti zanemaruju.
Razlog tome je neinformiranost, ali i namjenski plasirane prie odreenih interesnih grupa kojima
nije u interesu uspostavljanje zatienih podruja. Zbog toga lokalna zajednica dobija nerealnu
sliku o buduim zatienim podrujima uslijed koje se stvara bojazan i otpor. Meutim, posmatranje
zatienih podruja kao strogo zatienih i od lokalne zajednice izolovanih prostora u svijetu je davno
prevazieno. U najveem dijelu zatienog podruja aktivnosti lokalnog stanovnitva se obavljaju
normalno, u skladu sa odrivim razvojem, ali i zakonima koji su vaili i prije uspostavljanja zatite.
Formiranjem zatienih podruja lokalno stanovnitvo ne smije biti gubitnik. Sve aktivnosti lokalnog
stanovnitva u podruju budueg zatienog podruja, a koje su u skladu sa odrivim razvojem,
te u okviru zakona, ne smiju biti reducirane ili dokinute. Izuzetno, u neznatnim sluajevima kada
se u zoni najstroije zatite dokidaju ranije steena zakonska prava lokalna zajednica i mjesno
stanovnitvo moraju biti pravino obeteeni. Praksa i iskustva u svijetu demantuju sve one skeptike
koji izraavaju bojazan od osnivanja zatienih podruja.
ZATITA PRIRODE

1. MEUNARODNI STANDARDI U ZATITI PRIRODE

1.1. UVOD
U svojoj relativno kratkoj historiji ovjek je preobrazio Zemljino lice u nevjerovatnoj mjeri;
mnogo toga je izmjenio, mnogo toga istrijebio i unitio, ali je istovremeno mnogo toga izumio i
izgradio. Meutim, ivotni splet svake prirodne zajednice, taj meusobno isprepleteni odnos tla,
klime, ivotinja i biljaka tako je osjetljiv da se cjelina mijenja im se jedan njen dio nasilno izmjeni.
Ve decenijama se poveava tuni spisak ivotinja i biljaka koje su zahvaljujui ovjeku nestale sa
lica Zemlje te su ostale sauvane samo kao primjerci u muzejima i knjigama. Sila koja omoguuje
ljudima da stvaraju i grade ista je ona koja im omoguava i da unitavaju. Dok ih je bilo malo, tete
koje su ljudi inili nisu bile tako opasne; ali za posljednjih par stotina godina naune civilizacije broj
ljudi se uveavao takvom brzinom da su prostrani dijelovi Zemljine povrine ve odavno prenaseljeni.
Prosvjeeni ljudi najzad su poeli shvatati da naa planeta nije neiscrpni izvor prirodnih resursa.
Zalau se za ouvanje i zatitu ivota u prirodi, ne samo zato to je izvorna priroda dragocjena i
lijepa, ve zato to opstanak ljudske zajednice zavisi od toga. Budunost ovjeanstva ne zavisi
- kako bi to neki pisci naune fantastike eljeli da vjerujemo - u naseljavanju neke druge planete
ve iskljuivo u mudrom gazdovanju na ovoj naoj. Naslijedili smo Zemlju, ali jo ne znamo sigurno
hoemo li je sauvati za sebe i postati dostojni nasljednici, puni razumjevanja i gospodari svoje
sudbine?!
Aktivnosti za zatiti prirode se mogu posmatrati kao pionirski koraci u stvaranju ekolokog
pokreta. Zatitari prirode su se zalagali da se vrijedni i rijetki prirodni fenomeni stave pod zatitu kako
ne bi trajno nestali uslijed ljudskog djelovanja. Iako je ekoloki pokret, kakvim ga danas poznajemo,
60-ih godina prolog stoljea dobio veliki zamah zatita prirode datira iz mnogo ranijeg perioda,
odnosno aktivnosti na zatiti prirode su se pojavile znatno prije ostalih aktivnosti na zatiti okoline.
Jo davne 1872. godine u Sjedinjenim Amerikim Dravama (SAD) je uspostavljen prvi nacionalni
park Yellowstone. Bio je to prvi primjer sistemske zatite prirode sa ciljem ouvanja prirode u svom
izvornom obliku. Na ulazu u taj nacionalni park jo uvijek stoji natpis: Za korist i zadovoljstvo
naroda - to dovoljno govori o njegovoj namjeni. Danas je zatita prirode sve izraenija i aktualnija.
to vie izvorne prirode nestaje pod ljudskim uticajem to je ona sve dragocjenija. Trenutno je na
Zemlji zatieno oko 19 miliona kilometara kvadratnih kopnenih podruja ili oko 12,5 %. Jo 1962.
godine taj broj je bio mnogo manji i iznosio je 2,4 % od ukupne povrine.
Podruje djelatnosti u cilju zatite prirode jo uvijek je, naalost, uglavnom kopnena povrina
Zemlje, a ne vodne povrine mora i okeana. Poznato je da akvatorij mora predstavlja ne samo
prvotni ekosistem iz koga je ponikao cijeli ivi svijet na Zemlji ve je to podruje najrazvijenije
bioloke raznolikosti, a morske dubine predstavljaju neistraenu oblast nebrojenih ivih vrsta.
Istina, ine se pionirski koraci u zatiti pojedinih ugroenih morskih vrsta, a na zatiti podruja
izuzetno bogate bioraznolikosti Australija je nesumnjivo najvie uinila (Veliki koralni greben). Mjere
zatite takoer su prisutne na Mediteranu u koordiniranim aktivnostima mediteranskih zemalja.
Mnoge zemlje, a prvenstveno lanice Evropske unije uvode ogranienja i kvote u izlovu ribljih vrsta,
a pootravaju se i standardi i sankcije za sve zagaivae mora. Pored mora i okeana, moe se
rei da je hidroloki aspekt zatite vodnih ekosistema na kopnu (rijeke, jezera, izvori i sl.) veoma
kompleksan te da je problem zatite u tom sluaju neupitan. Zatita rijeka sa uim priobaljem nosi
niz sloenih problema, a osnovni razlog tome je gusta naseljenost rijenih dolina te u skladu sa tim
i visok nivo ljudskih negativnih uticaja.
Naalost, Bosna i Hercegovina ne prati meunarodne trendove u zatiti prirode. Povrina
naih zatienih podruja je meu najmanjim u Evropi i iznosi svega oko 0,6 % od ukupne teritorije.
Trenutno se provode procedure za uspostavljanje veih zatienih podruja (nacionalnih parkova),
koji bi znatno uveali pomenuti postotak, ali taj proces tee veoma sporo. Ipak, ostaje nam nada
da e vlasti i javnost BiH to prije prepoznati vanost zatite prirode i zatienih podruja pogotovo
10
ZATITA PRIRODE

imajui u vidu da je sektor okolia jedan od visoko pozicioniranih prioriteta Evropske unije u procesu
integracije. Naravno, zatita prirode nam ne treba samo zbog Evropske unije ve i radi samih sebe.
1.2. GLOBALNO PRIRODNO NASLIJEE

Naa planeta Zemlja, zajedniko prebivalite ljudi, ivotinja, biljaka, gljiva i protista je trei
planet od Sunca. Voda, mora i okeani pokrivaju 71% povrine, a ostatak je kopno koje tvori
kontinente. Po svim odlikama, moe se rei da je to idealni, i za ivot kakvim ga poznajemo,
jedinstven planet. Ako povrinu zemlje, protkanu ivim biima, posmatramo kao ekosistem onda su
atmosfera, litosfera, pedosfera, kriosfera, hidrosfera i biosfera njeni sastavni dijelovi. Kao prikladan
nauni izraz upravo se namee termin ekosfera, kojim se izraava povezanost njenih dijelova u
smislu globalnog ekosistema, budui da povezuje dva osnovna termina sfera i ekosistem. Tako
definirana ekosfera predmet je istraivanja globalne, planetarne ekologije ili holekologije.
Rast svjetskog stanovnitva, krenje uma, nedostatak pitke vode, promjena klime, smanjivanje
raznovrsnosti biljnog i ivotinjskog svijeta, industralizacija, bezobzirno koritenje prirodnih resursa,
oneienje i slino zahtijevae pouzdane znanstvene ocjene i predvianje daljnjeg razvoja kao
osnove za razumnu meunarodnu politiku Ujedinjenih naroda i drugih meunarodnih organizacija.
ovjek i sva iva bia mjenjaju okoli, ali za razliku od svih ostalih ovjek danas apsolutno dominira
u ekosferi. Promjene na naem planetu, koje su se zbivale u milionima godina, sada se deavaju
unutar jednog stoljea ili desetljea. Postalo je oito da ovjek moe koristiti prirodu i svoj ivotni
okoli samo egocentrino (antropocentrino), prema svojim potrebama, u vremenu u kojem ivi i
djeluje. Danas ne postoji ni jedan ekosistem na koji ovjek nije, vie ili manje, uticao ili ga svojim
djelatnostima izmjenio. Istraivanje takvih promjena i uticaja u globalnim, regionalnim i lokalnim
okvirima jedna je od glavnih zadaa ekologije.
Pod pojmom priroda podrazumijevamo, u doslovnom smislu, neto to postoji ili samo po
sebi nastaje. U opem smislu to je cijeli svemir sa svojom materijom i energijom, te sa svojim
promjenama i zakonitostima. Pri tome razlikujemo ivu (biotiku) i neivu (abiotiku) prirodu
pri emu se ekologija bavi prouavanjem njihovih meusobnih odnosa. Pod prirodom takoer
podrazumijevamo i organiziranost okolia bez znatnijeg uticaja ovjeka ili sve ono to jo od
njega nije posve promijenjeno. Nauka ralanjuje prirodu u sisteme koji su kao takvi predmet
istraivanja. Sistem se najee definira kao ukupnost meusobno povezanih sastojaka koji ine
svrsishodnu cjelinu. Bioloki i ekoloki sistemi su jasno ralanjeni i definirani i njihov poredak je
odreen stepenom hijerarhije. Okosnicu te hijerarhije, s gledita ekologije, predstavlja ekosistem.
Ekosistem je osnovna organizacijska jedinica prirode u kojoj su iva bia i njihov neivi okoli
prostorno i vremenski integrirani protokom energije i krunim tokovima stvari, te koja posjeduje za
nju svojstvene informacijske sadraje, sposobnost samoorganizacije, samoobnove i samoodranja.
To jedinstvo ivotne zajednice (biocenoze) i njenog neivog okolia (ekotopa) s prepoznatljivim
strukturnim i funkcionalnim obiljejima je predmet izuavanja ekologije kao nauke.
1.3. UGROENOST PRIRODNOG NASLIJEA

ivi svijet na planeti Zemlji ubrzano nestaje, i taj proces e se nastaviti sve dok ne budu
preduzete hitne, ozbiljne akcije na globalnom nivou, sudei prema Crvenoj listi ugroenih vrsta
Svjetske unije za zatitu prirode (IUCN) ), koja predstavlja najpouzdaniju i najpriznatiju procjenu
brojnosti biljnih i ivotinjskih vrsta na planeti. Krajem 2007. godine na svjetskoj Crvenoj listi
ugroenih vrsta nalo se 41.415 vrsta, a od toga 16.118 vrsta su pred nestajanjem. Svaki dan na
svijetu nestane, na ovaj ili onaj nain, oko 70 biljnih ili ivotinjskih vrsta, po tri svakog sata, odnosno
godinje oko 26.000. U saoptenju IUCN-a ocjenjuje se da napori koji su do sada preduzeti na zatiti
vrsta nisu dali dovoljne rezultate. Smanjenje bioloke raznovrsnosti / raznolikosti neprekidno se
poveava, i neophodne su koordinisane, hitne akcije da se globalna kriza nestajanja vrsta zaustavi.
Tim prije, jer je opstanak i ivot ovjeka mnogostruko povezan i uslovljen biolokom raznovrsnou.
ZATITA PRIRODE

11
I pored nastojanja da se vrijednosti prirode ouvaju i zatite, priroda je ozbiljno ugroena

brojnim faktorima, iji je osnovni uzrok uglavnom, neodgovorna i nekontrolisana ljudska djelatnost.
Posljedice su oigledne, dalekosene, za ivi svijet esto pogubne. Jedan od etiri sisara, jedna od
osam ptica, jedan od tri vodozemca i 70 odsto biljaka u svijetu su, prema Crvenoj listi u opasnosti.
Radi opstanka nae planete i harmoninog suivota ovjeka i prirode, svijet bi trebao da se
usmjeri na dva glavna cilja: ouvanje i odrivo koritenje biodiverziteta. Ouvanje biodiverziteta
je konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i prirodnih stanita, kao i ouvanje i oporavak
biljnih i ivotinjskih vrsta. Odrivo koritenje (sustainable use) je takvo koritenje komponenata
bioloke raznovrsnosti koje ne prouzrokuje naruavanje biodiverziteta, ve predstavlja racionalno
koritenje prirodnih dobara i odravanje onog stepena potencijala biodiverziteta koji odgovara
potrebama i tenjama sadanjih i buduih generacija. Jedna od najveih opasnosti po ivotinjski i
biljni svijet predstavljaju krivolov i trgovina ivotinjama, biznis koji svake godine donosi izmeu pet
i osam milijardi dolara i ije su rtve preko 350 miliona biljaka i ivotinja. 1. jula 1975. godine na
snagu je stupila Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje faune i flore (CITES)
kojom je regulisana meunarodna trgovina ivotinjama i biljkama. Ipak, najvei uzronici nestanka
pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta prije svega su gubitak stanita i loe raspolaganje zemljitem.
Od 1960. do 1990. godine u zemljama u razvoju je uniteno oko 37% divljeg zemljita. Oko 20%
tropskih uma, koje predstavljaju plua Zemlje, nestalo je od 1960. do 1990. godine. Od 1990. do
1998. godine isueno je oko 50% movarnog podruja. Zbog sedimentacije i neodrivog koritenja
zemljita za 35% koralnih grebena postoji opasnost da potpuno izumru u narednih 30 godina.
U elji da se intenzitet ovjekovog uticaja na biosferu prikae na jednostavan, ali jo uvijek
sutinski nain, izabran je biodiverzitet kao pokazna i mjerna veliina. Poznate meunarodne
institucije (WRI / UNEP / WWF) su izradile studiju Globalna strategija biodiverziteta (Global
Biodiversitiy Strategy) koja je posluila kao osnova za Konvenciju o biolokom diverzitetu Ujedinjenih
naroda. Potpisana je od oko 180 drava na UN-ovoj Konferenciji o okoliu i razvoju (UNCED)
odranoj u Rio de Janieru 1992. godine. Povelja ima sljedee ciljeve:
-
-
-
ouvanje bioloke raznovrsnosti;

odrivo koritenje njenih sastavnih dijelova;
pravedan udio u iskoritavanju hemijskih i genetskih osobina pojedinih vrsta;
U studiji Global Biodiversitiy Strategy i u opsenom prikazu UNEP-a (1995.) Global Biodiversity
Assesment navode se slijedei uzroci smanjivanja bioloke raznovrsnosti:
-
-
-
-
-
-
-
krenje i devastacija uma, irenje poljoprivrednih povrina, ljudskih naselja i akvakultura;

poremeaj i rascjepkanost preostalih prirodnih ekosistema (nova naselja, izgradnja
komunikacija, poari itd.);
unitavanje ili potpuna razgradnja stanita (erozija tla, graevinarstvo, vjetake
akumulacije, odvodnjavanje movarnih i poplavnih podruja itd.);
bioinvazija stranih vrsta;
poveana poljoprivredna i industrijska proizvodnja (ubriva, pesticidi, vjetaka prehrana,
lijekovi, hormoni, biotehnologija itd.);
oneiavanje tla, vode i atmosfere u lokalnim, regionalnim i globalnim razmjerama;
globalna promjena klime;
Gubitak biodiverziteta, izmeu ostalog, rezultira slijedeim posljedicama:

-
-
-
-
-
-
-
poremeaj prirodnih procesa kruenja materije;

globalne klimatske promjene;
nestanak organskih vrsta i njihovog genetikog materijala;
nestanak pojedinih tipova zemljita;
smanjenje ekonomskih i estetskih vrijednosti prostora;
poveanje siromatva (smanjenjem koliine i kvaliteta hrane i sl.);
smanjenje opte kvalitete ivota i dr.
ZATITA PRIRODE

12
Slika 1. Osnovni uzroci smanjivanja i odravanja bioloke raznovrsnosti

(UNEP 1997.)
PRVOBITNA BIOLOKA RAZNOVRSNOST
PROMJENA STANINIH USLOVA
FRAGMENTACIJA STANITA
PREKOMJERNO ISKORITAVANJE
INVAZIJA STRANIH VRSTA
PROTUMJERE
UNITENJE STANITA
PROMJENA KLIME
ZATIENA PODRUJA
ZAGAENJE
RESTAURACIJA
ODRIVO KORITENJE
VRIJEME
DOPRINOSI SMANJIVANJU BIOLOKE RAZNOVRSNOSTI

DOPRINOSI POVEAVANJU BIOLOKE RAZNOVRSNOSTI
Generalno u kontekstu vrednovanja prirode sadrane su tri vrste razliitosti (diverziteta):

-
-
-
bioloka raznovrsnost (biodiverzitet)

geoloka raznovrsnost (geodiverzitet)
ekosistemska raznovrsnost (prirodno naslijee)
1.3.1. BIODIVERZITET / BIOLOKA RAZNOVRSNOST
Razlikujemo tri vrste diverziteta kojim se determinie raznovrsnost (raznolikost) ivih biljnih i
ivotinjskih vrsta i to: bioloki, genetiki i specijski diverzitet.
Bioloka raznovrsnost (biodiverzitet) podrazumijeva raznolikost ivih organizama koji
nastanjuju kopno i vodu, kao i raznolikost unutar razliitih vrsta, izmeu vrsta i ekosistema.
Biodiverzitet nije samo sveukupna raznolikost oblika i pojava biljnog i ivotinjskog svijeta, ve i
raznolikost funkcija ivih organizama. Radi opstanka nae planete i harmoninog suivota ovjeka i
prirode, svijet bi trebao da se usmeri na dva glavna cilja: ouvanje i odrivo koritenje biodiverziteta.
Ouvanje biodiverziteta je konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i prirodnih stanita, kao
i ouvanje i oporavak biljnih i ivotinjskih vrsta. Odrivo koritenje je takvo koritenje komponenata
bioloke raznolikosti koje ne prouzrokuje naruavanje biodiverziteta, ve predstavlja racionalno
koritenje prirodnih dobara i odravanje onog stepena potencijala biodiverziteta koji odgovara
potrebama i tenjama sadanjih i buduih generacija. Ouvanje biodiverziteta podrazumijeva
strategije na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou, utemeljene na ekolokim, drutvenim i
etikim osnovama. U mjere ouvanja biodiverziteta ubrajaju se:
ZATITA PRIRODE

13
vei stepen istraivanja (inventarizacija, identifikacija i dr.);

redovni monitoring stanja biodiverziteta;
racionalno koritenje biolokih resursa;
konzervacija i obnavljanje naruenih ekosistema i stanita;
ouvanje i oporavak organskih vrsta;
upravljanje zatienim podrujima i primjena planova gazdovanja;
uspostavljanje lista rijetkih i ugroenih vrsta;
sprovoenje konvencija i zakonskih odredbi kojima su regulisana pitanja ouvanja i
zatite biodiverziteta;
edukacija i jaanje svijesti.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Genetiki diverzitet podrazumijeva varijabilnost ivih vrsta na Zemlji i genetiku informaciju

o svim vrstama biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji koje, svaka ponaosob, imaju
specifinu genetsku kombinaciju stvorenu evolucijom i koja se ne moe ponoviti u drugim vrstama
(gen, genom, gen - pol).
Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta u svim ekosistemima na Zemlji,
od prapoetaka ivota (jedinka, varijetet, podvrsta, vrsta, rod, porodica, red, razred). Prema nekim
podacima, Zemlju nastanjuje izmedju 5 do 80 miliona biljnih i zivotinjskih vrsta, od kojih je poznato
i opisano samo oko 1,5 miliona vrsta. Postoji milion malih beskikmenjaka (uglavnom insekata) koji
ine 73% sveukupnog ivog svijeta. Od opisanih ivotinjskih vrsta 4.763 su sisari, 9.946 ptice, a
reptila, vodozemaca i riba je vie od 35.000.
Geoloki diverzitet predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala,
reljefa, hidrogeolokih oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa odreenog
prostora.
Ekosistemski diverzitet oznaava ukupnu raznovrsnost stanita i biocenoza, kao i ekolokih
procesa u biosferi (populacija, biocenoza, stanite, ekosistem, bioregija).
Pored nabrojanih vrsta raznolikosti poznajemo i pejzanu raznolikost, a ista se odnosi na
dijelove prirodnog okolia koji su izdvojeni i najee zatieni posebnim zakonskim aktima te su
prepoznati kao dobra sa identifikovanim visokim vrijednostima biolokog i geolokog diverziteta.
Prirodni pejza i uticaj ovjeka na njegov izgled i grau mogli bismo opisati sljedeim
znanstvenim nazivima:
1.
2.
3.
4.
5.
prirodni pejza (krajobraz);

kultivirani predindustrijski pejza;
kultivirani pejza industrijske dobi;
opustoeni prirodni pejza;
urbani pejza;
Tabela br. 1 - Pregled procjene ukupnog broja vrsta na Zemlji
(Centar za ivotnu sredinu 2006.)
Organska grupa
Broj opisanih vrsta
Procijenjeni broj vrsta
Virusi
Bakterije
Gljive
Protozoe
Alge
Biljke
Zglavkari
Ostale ivotinje
4.000
4.000
72.000
40.000
40.000
270.000
1.065.000
255.000
400.000
1.000.000
1.500.000
200.000
400.000
320.000
8.900.000
900.000
Ukupno
1.480.000
13.620.000
ZATITA PRIRODE

14
1.4. SVRHA I CILJ ZATITE PRIRODE

Pojam zatita prirode kod nas se esto poistovjeuje sa pojmom zatita okoline (okolina
okoli, ivotna sredina), ali to su ipak dva razliita pojma. Prije svega, zatita okoline i zatita
prirode su dva osnovna zakonska koncepta pristupa okolini. Zatita okoline regulie ograniavanja
uticaja ljudske zajednice na okolinu, a zatita prirode ograniava promjene u prirodi (ekosistemima).
Drugim rijeima, zatita okoline se odnosi na podruja namjenjena urbanizaciji, industriji, saobraaju,
poljoprivredi i za druge ovjekove aktivnosti, dok se zatita prirode odnosi na podruja posebne
prirodne vrijednosti u kojima je ogranieno unoenje promjena u prirodne sadraje.
Definicija zatite prirode po Svjetskoj uniji za zatitu prirode (IUCN) glasi:
Zatita prirode podrazumijeva sve odgovarajue aktivnosti i mjere koje imaju za cilj spreavanje
tetnih aktivnosti, oteenja ili zagaivanja prirode, smanjenje ili eliminisanje nastale tete i obnova
prirode i dovoenje u prvobitno stanje.
Pod pojmom prirode u ovom kontekstu se podrazmijevaju divlje biljne i ivotinjske vrste,
minerali, fosili i prirodna geografska (kopnena ili vodena) podruja, odnosno svi dijelovi okoline
(okolia, ivotne sredine) u kojoj ovjek svojim djelovanjem jo uvijek nije izvrio znaajan negativni
uticaj. Zatiena podruja su najei nain ili alat na koji se vri zatita prirode. Na ovaj nain se
direktno tite biljne vrste, a zatitom prirodnih stanita se stvaraju osnovni preduslovi za zatitu
ivotinjskih vrsta. Naravno, pored toga se upranjava i direktna zatita odreenih biljnih i ivotinjskih
vrsta, a najee se primjenjuje kombinacija ova dva naina.
1.4.1. ZATITA PRIRODNIH PODRUJA
Prvi najjednostavniji i najuinkovitiji odgovor na sve izraenije smanjenje biodiverziteta

predstavlja uspostavljanje zatienih prirodnih podruja. Samo tako se mogu barem djelimino
nadoknaditi veliki gubici u dosadanjoj ljudskoj neprimjerenoj ophodnji prema prirodnim dobrima,
osigurati opstanak velikog dijela biljnog i ivotinjskog svijeta i ouvati prirodne ekosisteme i osigurati
prirodnu batinu za budue generacije. to je povrina zatienih podruja vea to smo blii jednoj
od osnovnih zamisli trajno odrivog razvoja. Trenutno je na planeti pod zatitom prema kriterijima
IUCN-a 12,65 % kopnenih predjela od njihove ukupne povrine (UN lista 2003 posljednji izvjetaj).
Od ukupno 18,8 miliona km2 zatienih svjetskih povrina oko 60% je pod strogom zatitom dok je
preostalih 40% pod djeliminom zatitom. Takoer, u meunarodnom sistemu zatite 220 miliona
ha su rezervati biosfere, a 126 miliona ha su spomenici prirode. Ovi podaci se ne odnose na
zatiena svjetska movarna podruja, koja su od globalnog znaaja, a ija povrina iznosi ukupno
oko 77 miliona ha.
Tabela br. 2 - Poveanje broja i povrine ukupnih zatienih podruja u svijetu
(UN lista zatienih podruja, - IUCN/ UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003)
Godina
Broj podruja
Povrina (miliona km2)
1962
1972
1982
1992
2003
9.214
16.394
27.794
48.388
102.102
2,4
4,1
8,8
12,3
18,8
Dakle, odreeni prostori i vrste koji se odlikuju visokim nivoom bioloke raznolikosti, u kojima
postoje vrijedni bioloki, geomorfoloki, hidroloki i drugi sadraji zatiuju se zakonom drave
na ijem su teritoriju. Zatieni objekti su razliiti po specifinostima, veliini, oblicima i intenzitetu
zatite i variraju od pojedinanih prirodnih lokacija (vodopad, peina i sl.) i odreenih vrsta biljaka i
ivotinja pa sve do velikih teritorijalnih prostranstava mjerenih hiljadama kvadratnih kilometara. Iako
je u praksi prisutno znatno variranje o preciznoj svrhi za koju su namjenjena zatiena podruja
nabrojaemo ipak one koje se smatraju glavnima:
ZATITA PRIRODE

15
Nauno istraivanje;
Zatita divljine;
Ouvanje raznolikosti vrsta i gena;
Zatita specifinih prirodnih i kulturnih odlika;
Turizam i rekreacija;
Obrazovanje;
Odriva upotreba resursa iz prirodnih ekosistema;
Veoma vano je istai da zatiena podruja nude zatitarske, ali i razvojne mogunosti,
emu uz duno potovanje zatitarskih koristi, treba davati prednost. Uvrijeeno miljenje o
zatienim podrujima po kojem na tom prostoru ni travku ne moe ubrati je prevazieno i
zastarjelo. Zatiena su podruja ivi pejza koji se ne moe praviti bez lokalnog stanovnitva
koje tu ostvaruje svoje ekonomske planove i kvalitet ivota, naravno, sve u skladu sa zahtjevima
ouvanja prirodne sredine i odrivog razvoja.
1.4.2. CRVENA LISTA UGROENIH VRSTA
Crvena lista ugroenih vrsta Svjetske unije za zatitu prirode IUCN-a predstavlja globalni
prikaz statusa ugroenosti biljnih i ivotinjskih vrsta. Crvena lista je indikator bioloke raznolikosti
te trenutno predstavlja najveu bazu podataka takvog tipa. Ona ukazuje na smanjenje bioloke
raznolikosti, probleme u zatiti i na vrste kojima su potrebni programi zatite. Program Crvene
liste (Red List Programme) ima za cilj identifikaciju vrsta kojima je zatita najneophodnija, kao i da
ocjeni globalni indeks naruenosti biodiverziteta. Veina drava se povodi prema podacima Crvene
liste te na osnovu godinjih izvjetaja rade prioritete u lokalnim programima zatite ugroenih
vrsta. Takoer, vri se kreiranje lokalnih lista prema kojima se vri nadopuna Crvene liste. Prema
objavljenoj Crvenoj listi za 2008. godinu, ugroeno je 16.306 ivotinjskih vrsta, a od 2006. taj broj
se poveao za 188 novih ugroenih ivotinjskih vrsta. Na listi je i 785 ivotinjskih vrsta koje su
izumrle, dok dodatnih 65 vrsta vie ne postoji u prirodi, nego se uzgajaju u zatoenitvu, negdje radi
ouvanja vrste, a drugdje radi njihovog krzna, mesa i slino.
Crvena lista IUCN-a funkcionie po sljedeim principima:
mora biti dostupna svima;
proces procjene statusa ugroenosti treba da bude ist i jasan;
spisak vrsta na listi mora biti odreen na osnovu kriterijuma i kategorija koje treba da
budu podlone promjenama kada je to potrebno;
mora da postoji u elektronskoj verziji;
na svakih 5 godina izdaje se nova verzija crvene liste;
informacije na mrei treba da budu interaktivne.
Grupa strunjaka (Red List Authorities) za sve taksonomske grupe provjerava da li su

ispotovani svi kriterijumi za ocjenu ugroenosti (najmanje jednom u 10 godina, a ukoliko je to
mogue jednom u 5 godina). Svi podaci na crvenoj listi organizovani su pregledno, a pretrage
se vre pomou kljunih rijei, regiona svijeta, tipa stanita. Svaki takson na listi potkrepljen je
osim statusom konzervacije i nizom potrebnih informacija, od latinskog i narodnognaziva, preko
stanita koje vrsta naseljava, pa do trenutnog statusa brojnosti odnosno trenda koji se zapaa u
posljednjih par godina, kao i velikim brojem linkova na kojima se mogu nai sve dodatne informacije
ili fotografije. Lista se stalno mijenja i provjerava tako da se na njoj deavaju stalne promjene.
Kategorije ugroenosti vrsta
Za kategorizaciju ugroenosti vrsta koriste se nauno zasnovani kriterijumi koji su univerzalno
primjenljivi. Koritenjem kriterijuma za ketegorizaciju ugroenosti vrste jednostavno se dolazi do
podatka o stepenu ugroenosti taksona i omoguava se sprovoenje programa zatite.
Pregled kategorija ugroenosti vrsta prema IUCN-u
EX-Izumrli
Takson je izumro kada ne postoji osnovana sumnja da je posljednji primjerak mrtav. U ovoj
kategoriji nalazi se ogroman broj vrsta koje su nedavno izumrle uslijed razliitih uzroka.
16
ZATITA PRIRODE

EW-Iezli u prirodi
Takson je iezao u prirodi kada je poznato da opstaje jedino u kulturi, u zatoenitvu ili kao
naturalizovana populacija znatno izvan granica prethodnog rasprostranjenja. Pretraivanja terena
na kojima vrste egzistiraju, u odreenim periodima godine je osnovni pokazatelj.
CR-Krajnje ugroen
Takson je krajnje ugroen kad je suoen sa izgledom najvie vjerovatnoe nestajanja u prirodi
u najblioj budunosti. To se procjenjuje na osnovu nekoliko kriterijuma:
> redukcije brojnosti populacije za najmanje 80% u periodu od zadnjih 10 godina ili tokom
poslednje tri generacije;
> procjenom da takson zauzima povrinu manju od 100 km2, ili ako je zauzeta povrina
manja od 10 km2;
> ako je uoena izrazita fragmentacija populacije ili pojava lokalnosti, produeno opadanje
ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete povrine, kvaliteta
stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki;
> ukoliko populacija broji manje od 250 zrelih jedinki, a procjenjeno je produeno opadanje
za najmanje 25% u toku tri godine ili jedne generacije;
> ako je procjenjeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu
izrazite fragmentacije, odnosno, ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;
> ako populacija broji manje od 50 zrelih jedinki;
> ukoliko se pretpostavi da je vjerovatnoa nestajanja u prirodi vea od 50% u narednih 10
godina tj. u naredne tri generacije.
EN-Ugroen
Takson je ugroen ukoliko se suoava sa visokim rizikom od nestajanja u prirodi u bliskoj
budunosti. Kriterijumi kojima se ovo potvruje su:
> redukcija brojnosti populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina ili u toku tri zadnje
generacije;
> ukoliko takson zauzima prostor manji od 5.000 km2, ili ako je zauzeta povrina manja od
500 km2;
> ako je uoena izrazita fragmentacija populacije ili utvreno postojanje na samo pet mjesta,
produeno opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson pojavljuje, zauzete
povrine, kvaliteta stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja zrelih jedinki;
> ako je utvreno da populacija broji manje od 2.500 zrelih jedinki a procjenjeno je produeno
opadanje za najmanje 20% u toku pet godina ili dvije generacije;
> ako je uoeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u obliku
izrazite fragmentacije odnosno, ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;
> ako populacija broji manje od 250 zrelih jedinki;
> procjena da je vjerovatnoa nestajanja u prirodi vea od 20% u narednih 20 godina
odnosno u narednih pet generacija.
VU-Ranjivi
Takson je ranjiv kad se suoava sa visokom vjerovatnoom nestajanja u prirodi, a to se
procjenjuje na osnovu sljedeih kriterijuma:
> uoenom redukcijom brojnosti populacije za najmanje 20% u toku poslednjih 10 godina ili
u poslednje tri generacije;
> procjenom da je veliina prostora na kome se takson pojavljuje manja od 20.000 km2, ili
je zauzeta povrina manja od 2.000 km2;
> ukoliko je uoena izrazita fragmentacija populacije ili pojava postojanja na samo pet
mjesta (lokalnost), produeno opadanje ili ekstremno kolebanje prostora u kome se takson
pojavljuje, zauzete povrine, kvaliteta stanita, broja lokalnosti ili subpopulacija i broja
zrelih jedinki;
> ukoliko populacija broji manje od 10.000 zrelih jedinki a procjenjeno je produeno opadanje
za najmanje 10% u toku 10 godina ili tri generacije;
> ako je uoeno produeno opadanje broja zrelih jedinki i strukture populacije u vidu izrazite
fragmentacije odnosno ako se sve jedinke nalaze u jednoj jedinoj subpopulaciji;
ZATITA PRIRODE

17
> ukoliko je populacija vrlo mala (procjene da broji manje od 1.000 zrelih jedinki) ili usko
rasprostranjena, tj. izrazito suena u pogledu zauzete povrine (obino ispod 100 km2) ili
broja lokalnosti (manje od 5);
> procjena da je vjerovatnoa najmanje 10% da e populacija iseznuti iz prirode u narednih
100 godina;
LR-Niska vjerovatnoa opasnosti

Taksoni uvrteni u ovu kategoriju dijele se na tri grupe:
> Zavisni od zatite(CD) - ukoliko bi program ouvanja i zatite bio okonan, takson bi
mogao biti uvrten u neku od gore pomenutih kategorija;
> Skoro ugroeni (NT) - taksoni koji nisu uvrteni u program zatite, ali se nalaze blizu
kategorije osjetljivih;
> Posljednja briga (LC) - taksoni koji nisu odreeni kao zavisni od zatite ni kao skoro
ugroeni.
DD-Bez dovoljno podataka
Taksoni koji ovde pripadaju nisu uvrteni ni u jednu kategoriju zbog nedovoljno podataka o
stanju populacije, abundaciji, i arealu.
NE-Neopredjeljen
Takson je neopredjeljen ukoliko jo uvijek nije podvrgnut kriterijumima za procjenu njegovog
statusa zatite.
1.5. MEUNARODNA ISKUSTVA U ZATITI PRIRODNIH PODRUJA

U razvijenom svijetu se uveliko primjenjuje kriterij po kome se civilizacijska zrelost jednog
naroda, izmeu ostalog, mjeri i njegovim odnosom prema prirodnoj i kulturno-historijskoj batini.
Sve zemlje EU su donijele zakonske mjere za zatitu odreenih lokacija koje su znaajne za
konzervaciju prirode kao zatiena podruja. Zatiena podruja predstavljaju kljuni instrument
prilikom zatite zona sa znaajnim i/ili ugroenim biodiverzitetom i prirodnom batinom. Prema
Svjetskoj organizaciji za zatitu prirode (The World Conservation Union - IUCN) zatieno podruje
se definira kao: Podruje kopna i/ili mora koje je posebno posveeno zatiti i odravanju bioloke
raznolikosti, kao i prirodnih i sa njima povezanih kulturnih resursa, a kojim se upravlja putem
zakonskih ili drugih efektivnih mjera.
Slika 2a - Udio IUCN kategorisanih i nekategorisanih (BK) podruja u odnosu na ukupan
broj zatienih podruja u svijetu (102.102)
18
ZATITA PRIRODE

Slika 2b - Udio IUCN kategorisanih i nekategorisanih (BK) podruja u odnosu na ukupnu povrinu
zatienih podruja u svijetu (18.763.407 km2)
1.5.1. KATEGORIZACIJA ZATIENIH PRIRODNIH PODRUJA

U zavisnosti od svojih prirodnih i teritorijalnih karakteristika postoji vie vrsta zatienih
podruja koja se razlikuju po vidu (reimu) zatite koji se u njima sprovodi. Takoer, u mnogim
dravama su prisutne razliite kategorizacije reima zatienih podruja. Prema IUCN-u, koji je
najrelevantnija meunarodna organizacija za zatitu prirode, postoji est, odnosno sedam kategorija
zatienih podruja, obzirom da se prva kategorija dijeli na dvije kategorije.
la kategorija: strogi prirodni rezervat - predodreena samo za nauna istraivanja i/ili praenje
okolia;
Podruje koje posjeduje neke izvanredne ili reprezentativne ekosisteme, geoloke ili fizioloke
karakteristike i/ili vrste dostupno prevenstveno za nauna istraivanja i/ili ekoloki monitoring.
lb kategorija: zona divljine - namjenjen uglavnom za zatitu divljine;
Velika zona neprominjenog ili neznatno promijenjenog kopna (i/ili mora), koja zadrava svoja
prirodna obiljeja i uticaj, bez permanentne ili znaajne habitacije, kojom se upravlja na nain koji
omoguava ouvanje njenih prirodnih uslova.
II kategorija: nacionalni park - zatieno podruje odreeno za zatitu ekosistema i rekreaciju;
Prirodna povrina kopna (i/ili mora) namjenjena za a) zatitu ekolokog integriteta jednog ili
vie ekosistema za sadaenje i budue generacije, b) iskljuenje eksploatacije ili radnji koje nisu u
skladu sa namjenom svrhe zone i c) pruanje osnova za duhovne, naune, obrazovne, rekreacijske
i posjetiteljske mogunosti, pri emu one moraju biti ekoloki i kulturoloki kompatibilne.
III kategorija: spomenik prirode - zatieno podruje za konzervaciju specifinih prirodnih
pojava;
Povrina koja sadri jedan ili vie specifinih prirodnih (i/ili kulturnih) odlika koje su od izuzetnog
znaaja uslijed nasljeene rijetkosti, reprezentativnosti ili estetskih kvaliteta ili kulturnog znaaja.
ZATITA PRIRODE

19
IV kategorija: habitat (zona upravljanja stanitima / vrstama) - zatieno podruje odreeno

samo za konzervaciju i intervencije u upravljanju podrujem;
Povrina kopna (i/ili mora) koja je predmet aktivne intervencije u svrhu upravljanja kako bi se
osiguralo odranje stanita i/ili kako bi se ispunili zahtjevi odreenih vrsta.
V kategorija: zatieni pejza (morsko podruje) - zatiena podruja karakteristina po
prirodnoj ljepoti namjenjena konzervaciji i rekreaciji (zatieni krajolik, park uma, park prirode,
regionalni park i memorijalno podruje);
Povrina kopna, sa obalom i morem gdje je to podesno, gdje su interakcije ljudi i prirode u
toku vremena stvorile zonu izraenog karaktera sa znaajnim estetskim, ekolokim (i/ili kulturnim)
vrijednostima, i esto sa visokim biodiverzitetom. Ouvanje integriteta ovih tradicionalnih interakcija
je od vitalnog znaaja za ouvanje, odravanje i evoluciju jedne ovakve zone.
VI kategorija: zatieno podruje prirodnih resursa - zatieno podruje namjenjeno
uglavnom za odrivo upravljanje prirodnim resursima (npr. gazdovanje resursima zatienog
podruja);
Zona koja dominantno sadri nemodificirane prirodne sisteme, ijim se upravljanjem osigurava
dugorona zatita i odranje biodiverziteta, omoguavajui u isto vrijeme odrivi protok prirodnih
proizvoda i usluga kako bi se zadovoljile i potrebe lokalne zajednice.
Tabela br. 3 - Broj i povrina zatienih prirodnih podruja u pojedinim regionima po IUCN
kategorizaciji
(UN lista zatienih podruja, - IUCN/ UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003.)
Broj
podruja
Povrina
km2
% od ukupne
povrine
8.724
1.187.320
14,82
Karibi
953
69.470
29,59
Centralna Amerika
762
145.322
27,86
Istona Azija
2.098
1.031.813
8,77
Istona i juna Afrika
4.852
1.967.242
17,17
Evropa
43.018
750.225
14,63
Sjeverna Afrika i Srednji Istok
1.133
1.272.840
9,92
Sjeverna Amerika
13.369
4.552.905
20,79
Sjeverna Euroazija
17.724
1.816.735
8,22
321
20.489
3,7
Juna Amerika i Brazil
2.749
4.137.180
22,2
Juna Azija
1.477
308.826
6,87
126
70.294
0,5
Jugoistona Azija
2.656
759.788
16,39
Zapadna i Centralna Afrika
2.605
1.125.926
8,77
102.102
18.763.407
12,65
Podruje
Australija i Novi Zeland
Pacifik
Antarktik
Svijet (ukupno)
ZATITA PRIRODE

20
1.5.2. NACIONALNI PARKOVI
Najpoznatiji i najatraktivniji oblici zatienih podruja su nacionalni parkovi (NP). Razlozi za

to su u injenicama da se radi o teritorijalno velikim prostorima, sa visokim estetskim, biolokim i
drugim vrijednostima, a kojima je fiziki pristup, odnosno posjet veoma lako omoguen. Uostalom,
sama definicija lUCN-a kae da se NP utvruje sa ciljem zatite prirodnih podruja od izuzetne
vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja za duhovne, naune, edukativne, rekreativne ili
turistike svrhe. Meutim, jo uvijek se mogu uti pitanja o tome kakve su koristi od uspostavljanja
nacionalnih parkova. Po miljenju eksperata koristi su viestruke:
Zatitne: trajna zatita biodiverziteta kao i ostalog prirodnog i kulturno istorijskog
naslijea;
Ekonomske: promjena sticanja dohodka, odustajanje od kratkoronih ekonomskih
interesa, novi duh pozitivnog umarstva, novi menadment prostora, atmosfera
samoodrivosti;
Razvojne: naputanje stereotipa donosi razliite mogunosti zapoljavanja lokalnog
stanovnitva u turizmu (tranzitni, seoski, nauni, zdravstveni ...), proizvodnji zdrave
hrane, servisi u funkciji parka (renderi, vodii, uprava parka), komunkacije sa svijetom;
Politike: internacionalizacija, smanjenje ksenofobije kao posljedice rata,
prevazilaenje nacionalnih tenzija;
Socioloke: porast osjeanja samopotovanja, senzibilizacija stanovnitva;
Obrazovne: stvaranje uslova za znanstveni rad, interakcija sa obrazovnim i
znanstvenim ustanovama.
Model zasnivanja nacionalnih parkova prema IUCN (50 % evropskih zemalja je prihvatilo ovaj
model):
1. zona jezgra (apsolutna zatita)
2. rekreativna zona (regulirano rekreativno koritenje)
3. zona tradicionalnog koritenja (ogranieno gazdovanje)
4. zona odrivog koritenja (ekonomsko koritenje prostora)
Zatiena podruja su jedan od najee koritenih alata u konzervaciji prirode. Naini i oblici
zatite variraju od zemlje do zemlje i odreeni su nacionalnim zakonskim aktima. Pored toga postoji
veliki broj meunardnih sporazuma, konvencija i dokumenata koji ureuju oblast prirode. Svjetska
unija za zatitu prirode (IUCN) ima dugoroni cilj, a to je da svaka zemlja treba staviti pod zatitu
minimalno 10% svoje teritorije. U veini drava se provode nacionalne akcije za zatitu prirode
ovisno o tome koliko je javnost zainteresirana ali i o tome koliki su stvarni prirodni potencijali koji
trebaju zatitu. Stoga u Evropi postoje znaajna odstupanja izmeu nekih zemalja. Uglavnom se
mogu izdvojiti tri vrste aktivnosti koje se poduzimaju na konzervaciji prirode:
-
-
-
Aktivnosti za zatitu vrsta;

Aktivnosti na zatiti posebnih zona;
Aktivnosti namjenjene usklaivanju konzervacije prirode i strategija razliitih
ekonomskih sektora;
Tabela br. 4 - Prikaz ukupne povrine zatienih podruja u zemljama blieg okruenja
(UN lista zatienih podruja, - IUCN/ UNEP World Conervation Monitoring Centre 2003.)
Makedonija
Slovenija
Hrvatska
Srbija
Povrina zatienih
podruja (ha)
257.100
202.500
565.400
534.232
Postotak od ukupne
povrine drave
7,9 %
7,4 %
6,9 %
6,5 %
Crna Gora
108.716
7,8 %
Drava
ZATITA PRIRODE

21
Danas u svijetu egzistira vie od 1.050 zatienih podruja u rangu nacionalnog parka sa
preko 256 miliona hektara povrine. Svijest o potrebi ouvanja i zatite visoko vrijednih prirodnih
prostora pojavila se prvo u SAD-u gdje je 1872. g. drava osnovala prvi nacionalni park Yellowstone.
U Evropi je prvi nacionalni park osnovan 1909. g. u vedskoj, potom 1914. g. u vicarskoj, a nakon
toga se mrea nacionalnih parkova (ali i ostalih vrsta zatienih podruja) u Evropi naglo iri i
razvija. Do 1939. godine u Evropi je postojao 31 nacionalni park u 15 zemalja. Danas pojedine
zamlje Evrope imaju veliki broj nacionalnih parkova (Finska 32, vedska 25, Rusija 22, itd.) dok
neke imaju tek po jedan nacionalni park (Portugal, Latvija, Slovenija). Razvojne mogunosti koje
se pruaju lokalnom stanovnitvu su sve vee to jasno dokazuju pozitivna iskustva irom svijeta.
Primjera radi navodimo podatke o godinjem broju posjetilaca odreenih nacionalnih parkova:
Plitvika jezera 800.000, Bayerische Wald 1,5 miliona, Hohe Tavern 4,5 miliona, nacionalni parkovi
u SAD-u preko 120 miliona.
Tabela br. 5 Nacionalni parkovi u bivoj Jugoslaviji
(UN lista zatienih podruja, IUCN / UNEP World Censervation Centre 1985.)
Podruje / Lokacija
Povrina (ha)
Godina osnivanja
Plitvice / Hrvatska
19.000
1949
Biogradska gora / Crna Gora
3.400
1952
Brioni / Hrvatska
2.700
1983
Kornati / Hrvatska
30.200
1980
Mljet / Hrvatska
3.100
1960
Paklenica / Hrvatska
3.617
1949
Risnjak / Hrvatska
3.014
1953
Sutjeska / Bosna i Hercegovina
17.250
1965
Triglav / Slovenija
2.000
1961
erdap / Srbija
64.000
1983
Fruka gora / Srbija
25.000
1958
Galiica / Makedonija
23.000
1958
Kozara / Bosna i Hercegovina
3.375
1967
Loven / Crna Gora
2.000
1952
Mavrovo / Makedonija
73.088
1949
Pelister / Makedonija
10.400
1948
Durmitor / Crna Gora
33.000
1952
ZATITA PRIRODE

23
2. ZATITA PRIRODE U BOSNI I HERCEGOVINI

Nesumnjivo je da Bosna i Hercegovina ima veliki broj prirodnih vrijednosti koje zasluuju,
odnosno imaju potrebu da budu zatieni nekim od vidova zatite. Naalost, jo uvijek ne postoji
dovoljno funkcionalan sistem zatite koji bi obezbijedio da se rijetke i ugroene vrste i visokovrijedni
prirodni pejzai stave u funkciju zatite, odnosno da se sa njima postupa u skladu sa principima
odrivog razvoja. U predratnim vremenima je postojao sistem zatite koji je, uprkos svemu, bio
koliko - toliko funkcionalan, ali povrina zatienih podruja, kao i broj zatienih vrsta, bila je
izuzetno mala. Da stanje bude gore po prirodu danas je situacija ak i nepovoljnija kada se uzme
u obzir injenica da sistemska zatita biljnih i ivotinjskih vrsta (izuzev zatite podruja) u praksi ne
postoji te da je povrina pod zatitom ak i manja nego to je to bila u ranijem sistemu. Iako su jo
2002. i 2003. godine u Republici Srpskoj (RS) i Federaciji Bosne i Herecegovine (FBiH) usvojeni
prihvatljivi zakoni o zatiti okolia i prirode njihova primjena nije zadovoljavajua. Tome znatno
doprinosi nepostojanje veine potrebnih podzakonskih akata koji bi omoguili i praktinu primjenu
zakona. Imajui u vidu dosadanju dinamiku usvajanja podzakonskih akata moemo zakljuiti da
e se na njihovo kompletiranje itekako saekati.
Posebno je alarmantna situacija sa zatitom vrsta i zatitom podruja obzirom da pri resornom
ministarstvu zaduenom za okoli u FBiH ne djeluje tzv. agencija za zatitu prirode (u RS-u djeluje).
Ovakva agencija je praktino djelovala sve do prije nekoliko godina (Zavod za zatitu kulturnog
i prirodnog naslijea BiH) i njene aktivnosti su, pored zatite kulturno-historijskog naslijea,
bile uglavnom usmjerene na poslove zatite prirode. Danas je oigledno da resorna entitetska
ministarstva nemaju dovoljno vlastitih kapaciteta, ali ni razumijevanja od strane ostalih relevantnih
institucija, da bi kvalitetno obavljali pomenute poslove.
Generalno, u Bosni Hercegovini je svijest o zatiti okoline i prirode na veoma niskom nivou.
Sa jedne strane radi se o nedostatku osnovne kulture i nedovoljnoj educiranosti dok sa druge strane
kod odreenog sloja stanovnitva postoji jasna elja za sticanjem profita raznim neprihvatljivim
sredstvima pri emu se ne preza ni od najradikalnijih zahvata u okoli. Nepostojanje kvalitetnog
pravnog sistema omoguava, odnosno dozvoljava radnje koje bi trebale biti sankcionisane po ve
postojeim zakonima bez da postoje odredbe o zatiti odreenih podruja. Takoer, ve zatiena
podruja nisu nikakav garant da e priroda u njima biti ouvana u skladu sa vidom zatite koja bi
trebala da egzistira na tom podruju. Klasian primjer je Prokoko jezero koje je od strane bive
drave proglaeno kao rezervat prirode jo davnih ezdesetih godina prolog stoljea te je od 2004.
godine ponovo proglaeno zatienim po novom federalnom zakonu o zatiti prirode. Meutim, to
nije ni najmanje popravilo aktualnu situaciju pa se divlja gradnja, kao najvei problem ovog podruja,
nastavila i dalje, a nije dolo ni do saniranja podruja i uklanjanja bespravno sagraenih objekata.
Drugi primjer se odnosi na Blidinje jezero na vrsnici ije je blie okruenje postalo poligon za
gradnju neprimjerenih vikend naselja, a takoer se radi o zatienom podruju. Negativnih primjera
ima veoma mnogo i teko ih je sve i nabrojati. Meutim, ostaje nam nada da e vlasti i javnost
BiH to prije prepoznati vanost zatite prirode i zatienih podruja pogotovo imajui u vidu da je
sektor zatite okoline jedan od visoko rangiranih prioriteta Evropske unije u procesu integracije.
2.1. PRIRODNE VRIJEDNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

U skladu sa principima Konvencije o biolokoj raznolikosti, biodiverzitet BiH se temelji
na raznolikosti gena, raznolikosti vrsta i raznolikosti ekosistema i pejzaa. Specijski diverzitet
(diverzitet vrsta) odlikuje se najviim stupnjem endeminosti na prostoru Evrope. Osim specijske,
diverzitet BiH se odlikuje i izuzeno visokim stupnjem pejzane raznolikosti u koju su integrirani i svi
oblici geoloke i bioloke razliitosti u najirem smislu. Bosna i Hercegovina je bogata biolokom
raznolikou, izmeu ostalog, iz razloga to pripada trima razliitim geolokim i klimatskim regijama:
ZATITA PRIRODE

24
-
-
-
Mediteranska regija,
Eurosibirska-boreoamerika regija,
Alpska-visokonordijska regija.
Upravo na podruju BiH nalaze se brojni razvojni endemni centri, te centri reliktnosti refugijumi tercijarne flore i faune, koja se upravo u specifinim klimatskim uvjetima odrala i do
danas. Uzevi u obzir broj vrsta (S) i relativno malu povrinu zemlje (A) - S/A odnos - Bosna i
Hercegovina spada meu najbogatije zemlje u Evropi. ak 30% ukupne endemine flore Balkana
(1.800) vrsta se nalaze u BiH. BiH takoer raspolae izuzetno visokim stepenom diverziteta biotopa.
Tome doprinosi specifina orografija, geoloka podloga, hidrologija i ekoklima.
Tabela br. 6 Procjena diverziteta u BiH prema skupinama
(Strategija zatite okolia FBiH, 2007.)
Broj
Skupina
1.
1100 vrsta alga
2.
500 vrsta mahovina
3.
70 vrsta papratnjaa
4.
4100 vrsta sjemenaa
5.
Vie od 100 vrsta riba
6.
20 vrsta vodozemaca
7.
35 vrsta gmizavaca
8.
320 vrsta ptica
9.
80 vrsta sisara
10.
oko 10 000 vrsta beskimenjaka
11.
oko 1400 vrsta gljiva
12.
oko 300 vrsta liajeva
13.
vie hiljada nedovoljno poznatih prokariota
Geoloka raznolikost predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala,

reljefa, hidrogeolokih oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa odreenog
prostora. Imajui u vidu povrinu zemlje, te broj do sada utvrenih geolokih rariteta, BiH spada u
red najraznovrsnijih zemalja u Evropi. Iako pod izraenim antropogenim uticajem georaznolikost je
jo uvijek lokalno ouvana pa je treba staviti pod odgovarajui sistem odrivog upravljanja. Geoloka
raznolikost Federacije BiH je temeljna determinanta visokog stepena raznolikosti stanita, odnosno
biotopa.
Kao posljedica koegzistencije i visokog nivoa interakcija izmeu bioloke i geoloke
raznolikosti, na itavom prostoru BiH je prisutan i visok stepen pejzanih raznolikosti. Uvaavajui
biogeografske i fiziko-geografske specifinosti mogu se razlikovati slijedei tipovi pejzaa:
-
-
-
-
-
Mediteranski pejzai,
Supramediteranski pejzai,
Mediteransko-montani pejzai,
Pripanonski pejzai,
Planinski pejzai;
Poseban peat unikatnosti prostoru BiH daju specifini pejzai koji su karakteristini za ukupni
diverzitet i prema kojima se vri identifikacija ekosistema sa visokim prirodnim vrijednostima:
1. Visokoplaninski pejzai sa dominacijom ekosistema planinskih livada ili rudina, planinskih
toila ili sipara, pukotina stijena, bazifilnih treseta, te pretplaninskih ekosistema klekovine
bora, bukve, munike, smre i jele
ZATITA PRIRODE

25
2. Raznoliki i polidominantni pejzai u refugijumima Bosne i Hercegovine:

a. pejzai reliktnih borovih uma na dolomitima i ofiolitskoj zoni sa ekosistemima
ilirskog bora, munike,
b. pejzai reliktno-refugijalnih ekosistema u kanjonima i klisurama Une, Sane,
Neretve, Bosne i Drine, u kojima je sadran najvei diverzitet ekosistema,
zajednica, stanita, vrsta, te geolokih formi;
3. Movarni pejzai (Hutovo Blato, Buko Blato, Bardaa), planinska jezera Kupreke
visoravni, Bjelanice, Prenja, vrsnice, atora, te movarna planinska podruja u
obliku ostrva (Vranica, Zvijezda).
4. Sloeni ekosistemi krakih polja i polja u kru (Grahovsko, Livanjsko, Glamoko,
Kupreko, uiko, Grudsko, Posuko, Dugo polje, Mostarsko blato, Ljubuko, Stolako
i zapadni dio Popovog polja sa hidrogeolokim i morfolokim fenomenom - peinom
Vjetrenicom)
Na osnovu Strategije zatite okolia FBiH generalno se mogu izdvojiti sljedee karakteristike
bioloke i pejzane raznolikosti:
-
-
-
-
visok stepen specijske, genetike i ekosistemske raznolikosti;

visok stepen ouvanosti cjelina pejzane raznolikosti od evropskog i globalnog znaaja;
znaajan stepen promjena u odnosu na distribuciju i sastav klimatogenih ekosistema;
izraen trend gubitka bioloke i pejzane raznolikosti, uslovljen antropogenim uticajima;
Prirodno naslijee BiH podrazumijeva dijelove prirodnog okolia koji su izdvojeni i prepoznati
kao podruja od visokog znaaja te kao takvi zatieni zakonskim aktima. Ukupna povrina
pod zatitom je veoma niska i ne odgovara prirodnim potencijalima koje BiH posjeduje. ak ni
ona podruja koja posjeduju odreeni stepen zatite ne ostaju poteena raznih antropogenih
destruktivnih aktivnosti. Stoga nije rijetkost da se u zatienim podrujima, pod isprikom odrivog
razvoja, grade energetski objekti, otvaraju kamenolomi, vre neprimjerene sjee itd.
Slika br. 3 - Podruja pod pritiscima antropogenih (ljudskih) djelatnosti
(NEAP BiH 2003.)
ZATITA PRIRODE

26
Osnovni elementi koji utiu na gubitak bioloke raznolikosti su:

-
-
-
-
-
-
konverzija stanita,
prekomjerna eksploatacija prirodnih resursa,
zagaenje,
invazivne vrste,
uticaj klimatskih promjena,
ekoloka svijest.
Istovremeno, znaajan stepen ugroenosti bioloke i pejzane raznolikosti ogleda se kroz

sljedee identificirane karakteristike:
-
-
-
-
kritino ugroene vrste / stanita / ekosistemi / pejzai od lokalnog i globalnog znaaja;

stanita i ekosistemi sa velikim brojem endeminih i reliktnih vrsta ili ugroenih vrsta ili
sa visokom stopom bogatstva bioloke raznolikosti;
ekosistemi sa znaajnom ekonomskom i ekolokom vrijednou;
pejzai sa znaajnom biolokom i kulturnom raznolikou;
2.2. INSTITUCIONALNI OKVIR ZATITE OKOLINE U BIH

Na temelju Ustava Bosne i Hercegovine, upravljenje okolinom (okoliem, ivotnom sredinom)
nije institucionalizirano na nivou drave, nego je u okviru organizacione strukture vlada entiteta
koje imaju ministarstva koja se bave problematikom okolia. U Federaciji BiH nadlenost po pitanju
zatite okolia najveim dijelom pripada Federalnom ministarstvu turizma i okolia, ali i drugim
institucijama:
>
>
>
>
>
>
>
Federalno ministarstvo prostornog ureenja,

Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva,
Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije,
Federalni zavod za geologiju,
Federalni meteoroloki zavod,
J.P. za Vodno podruje slivova rijeke Save,
J.P. za Vodno podruje slivova Jadranskog mora;
U Republici Srpskoj nadlenost uglavnom pripada Ministarstvu za prostorno ureenje,

graevinarstvo i ekologiju, ali i drugim institucijama:
>
>
>
>
>
Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede,

Ministarstvo privrede, energetike i razvoja,
Republiki hidrometeoroloki zavod,
Institut za ekologiju, zatitu na radu i zatitu od poara (Banja Luka),
Pravna lica koja su dobila licencu za obavljanje djelatnosti iz oblasti okolia;
U distriktu Brko politika zatite okolia je u direktnoj nadlenosti Vlade Distrikta preko
sektora za komunalne djelatnosti i sektora za poljoprivredu i umarstvo. U FBiH je dio odgovornosti
upravljanja okoliem i u nadlenosti kantonalnih ministarstava. Poslove zatite prirode iz nadlenosti
kantona vri kantonalno ministarstvo nadleno za poslove okolia.
Iako u Bosni i Hercegovini ne postoji dravna agencija koja bi se bavila pitanjima okolia,
Vlade Entiteta su saraivale po pitanju zajednikih interesa kroz Koordinacioni odbor za okoli koji
je formiran sredinom 1998. godine. Osnivanjem Meuentitetskog tijela za zatitu okolia 2006.
godine prestao je sa radom Koordinacioni odbor za okoli, a treba spomenuti da od 2002. g. na
nivou BiH, postoji i Upravni komitet za zatitu okolia i odrivi razvoj.
Prema Zakonu o ministarstvima i upravi BiH, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih
odnosa BiH je odgovorno (u saradnji sa entitetskim ministarstvima) za izvravanje meunarodnih
okolinskih obaveza na podruju BiH. Zakonom o ministarstvima i drugim tijelima uprave BiH
(Slubeni glasnik BiH br. 5/03) se ovom ministarstvu daje izmeu ostalog nadlenost za prirodne
resurse, energetiku i okoli.
ZATITA PRIRODE

27
2.2.1. MEUNARODNI SPORAZUMI IZ OBLASTI ZATITE OKOLINE KOJIMA JE

PRISTUPILA BOSNA I HERCEGOVINA
> Konvencija o prekograninom zagaivanju zraka na velikim udaljenostima - 1994.
> Protokol uz Konvenciju o prekograninom zagaivanju zraka na velikim udaljenostima
> iz 1979. godine, o dugoronom finansiranju programa saradnje za praenje i procjene
prekograninog prenosa zagaujuih tvari u zraku na velike daljine u Evropi (EMEP) 1994.
> Beka konvencija o zatiti ozonskog omotaa - 1994.
> Montrealski protokol o supstancama koje oteuju ozonski omota (izmjene i dopune) 2003.
> Okvirna Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama - 2000.
> Meunarodna konvencija o zatiti biljaka - 2003.
> Konvencija (UN) o biolokoj raznolikosti - 2002.
> Konvencija o movarama od meunarodne vanosti, osobito kao stanite ptica movarica
- 2001.
> Konvencija o uspostavljanju Organizacije za zatitu evropskih i mediteranskih biljaka 2005.
> Konvencija o pomoi u sluaju nuklearne nesree ili radioloke katastrofe - 1994.
> Konvencija o ranom obavjetavanju o nuklearnim nesreama - 1994.
> Konvencija o saradnji na zatiti i odrivoj upotrebi rijeke Dunav (Konvencija o zatiti rijeke
Dunav) 2004.
> Konvencija o zatiti Sredozemnog mora od zagaivanja - 1978.
> Protokol o zatiti Mediterana od zagaivanja sa kopna - 1998.
> Protokol o posebno zatienim podrujima i biolokoj raznolikosti Mediterana - 1998.
> Protokol o sprjeavanju zagaenja Sredozemnog mora potapanjem otpadnih i drugih tvari
s brodova i aviona - 1998.
> Protokol o saradnji u borbi protiv zagaenja Sredozemnog mora naftom i drugim tetnim
tvarima u sluajevima opasnosti - 1998.
> Meunarodna konvencija o spreavanju zagaivanja mora naftom - 1994.
> Meunarodna konvencija o zatiti od zagaivanja sa brodova - 1994.
> Konvencija o spreavanju zagaivanja mora otpacima i drugim tvarima - 1995.
> Bazelska konvencija o nadzoru prekograninog prometa opasnog otpada i njegovom
odlaganju - 2000.
> Konvencija UN o suzbijanju desertifikacije u zemljama pogoenim jakim suama i/ili
desertifikacijom, posebno u Africi - 2002.
> Kyoto Protokol - 2007;
> Konvencija o pristupu informacijama, sudjelovanju javnosti u donoenju odluka i pristupu
pravosuu u okolinim pitanjima (Arhuska konvencija) - 2008;
> Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune - 2008;
> Protokol o biolokoj sigurnosti unutar Konvencije Ujedinjenih naroda o biolokoj
raznolikosti - 2008;
(CS, ivotna sredina u propisima i planovima u BiH, 2007/ dopunjeno 2012)
ZATITA PRIRODE

28
2.2.2. MEUNARODNI SPORAZUMI IZ OBLASTI ZATITE PRIRODE KOJIMA BOSNA I

HERCEGOVINA JO NIJE PRISTUPILA
> Protokol o smanjivanju acidifikacije, eutrofikacije i prizemnog ozona;
> Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje i stvaranju zaliha bakteriolokih (biolokih) i
toksinih oruja i njihovo unitenje;
> tokholmska konvencija o trajnim organskim zagaivaima;
> Konvencija o zatiti evropskih divljih vrsta i prirodnih stanita (Bernska konvencija);
> Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine;
> Konvencija o ouvanju migracijskih vrsta divljih ivotinja;
> Meunarodna konvencija o zatiti ptica;
> Evropska konvencija o zatiti ivotinja za klanje;
> Evropska konvencija o zatiti ivotinja za uzgoj;
> Konvencija o ribolovu u vodama Dunava;
> Sporazum o uspostavljanju Generalnog vijea za ribarenje za Mediteran;
> Konvencija o ribolovu i o ouvanju biolokih bogatstava otvorenog mora;
> Konvencija o kontinentalnim podvodnim grebenima/sprudovima;
> Konvencija o spreavanju zagaivanja mora otpacima i drugim tvarima;
> Sporazum o mjerama zatite morskih raia-kozica, jastoga, kampa i rakova u velikim
dubinama mora;
(CS, ivotna sredina u propisima i planovima u BiH, 2007 / dopunjeno 2012)

2.2.3. KONVENCIJA O BIOLOKOJ RAZNOLIKOSTI
Konvencija o biolokoj raznolikosti doneena je na velikoj meunarodnoj konferenciji 1992.

godine, a domain tog skupa je bio Rio de Janeiro (Brazil). Inae, ova konferencija Ujedinjenih
nacija o zatiti ivotne sredine i razvoju (UNCED) bila je najvea od svih ikad odranih konferencija
Ujedinjenih nacija. Prisustvovalo je blizu 10.000 zvaninih predstavnika iz oko 150 zemalja,
ukljuujui i 116 nacionalnih politikih lidera. Konvencija je stupila na snagu 29.12.1993. g., dok
je Bosna i Hercegovina pristupila 26.08.2002. g. a ratificirana je 04.10.2002. godine. Ovo je
temeljna konvencija koja je zacrtala novu koncepciju zatite prirode, proirujui ovu djelatnost na
ouvanje sveukupne bioloke i krajobrazne raznolikosti i osiguranje odrivog koritenja prirodnih
dobara. Konvencija odreuje bioloku raznolikost kao raznolikost unutar vrsta, meu vrstama
i meu ekolokim sistemima. Ona dakle obuhvaa sve oblike ivota koji u cjelini sami po sebi
predstavljaju vrijednost koju treba ouvati, bez obzira posjeduju li jo neke posebne vrijednosti
koje im pripisuje ovjek. Konvencija uspostavlja ouvanje bioloke raznolikosti kao temeljno
meunarodno naelo u zatiti prirode i zajedniku obavezu ovjeanstva. Osnovni cilj konvencije je
ouvanje i odrivo koritenje bioloke raznolikosti to podrazumijeva koritenje na nain da se nee
dugorono osiromaiti ivi svijet i njemu pripadajua stanita nego e prirodni potencijal zemlje
ostati na koritenje buduim generacijama. Principi bioloke raznolikosti trebaju da budu osigurani
unutar svake zemlje, ali isto tako i u okviru meunarodne saradnje, posebno imajui na umu da
zemlje u razvoju posjeduju znaajnu bioloku raznolikost (to je od interesa za cijelu planetu), a
razvijene zemlje posjeduju znanja o uticaju privrednog razvoja na prirodu i mogunostima okolinski
prihvatljivog razvoja, kao i o okolinski prihvatljivim tehnologijama. Obaveze potpisnica konvencije
su sljedee:
-
-
-
uspostavljanje sistema zatienih oblasti;

usvajanje i provoenje mjera za oporavak i rehabilitaciju ugroenih vrsta i za njihovo
ponovno uvoenje u njihova prirodna stanita;
regulisanje uslova koritenja biolokih resursa;
ZATITA PRIRODE

-
-
29
promovisanje osjeaja za okolinu i odrivi razvoj;

upravljanje i kontrolisanje rizika povezanih sa upotrebom i oslobaanjem modificiranih
ivih organizama proizvedenih biotehnologijama i uspostavljanje mehanizama
meunarodne saradnje, tehnoloke saradnje i finansijske pomoi zemljama u razvoju.
2.2.4. NATURA 2000
NATURA 2000 je ekoloka mrea sastavljena od podruja vanih za ouvanje ugroenih vrsta
i staninih tipova Europske unije. Njezin cilj je ouvati ili ponovno uspostaviti povoljno stanje vie
od hiljadu ugroenih i rijetkih vrsta te oko 230 prirodnih i poluprirodnih staninih tipova. Dosad je u
ovu ekoloku mreu ukljueno oko 30.000 podruja na gotovo 20% teritorija EU to je ini najveim
sustavom ouvanih podruja u svijetu. NATURA 2000 se temelji na EU direktivama, podruja se
biraju znanstvenim mjerilima, a kod upravljanja tim podrujima u obzir se uzimai interes i dobrobit
ljudi koji u njima ive.
Iako u znatnom dijelu izmijenjena ljudskom djelatnou, europska priroda ukljuuje vrlo veliku
raznolikost stanita. Prostrane prirodne ume, livade i panjaci, movare i neregulirane rijeke,
morska, podzemna i ostala stanita naseljena brojnim vrstama predstavljaju jo uvijek bogato
prirodno naslijee Europe. Mnoga od ovih stanita rezultat su tradicionalnih naina koritenja
prostora, koji ne ugroavaju nego dapae obogauju bioloku raznolikost. Tijekom posljednjih
desetljea ljudske aktivnosti i koritenje prirodnih resursa znaajno su se promijenili u cijelom
svijetu. Stanje bioloke raznolikosti se dramatino pogoralo u zadnjih 50 godina, vie nego
kroz cijelu povijest ovjeanstva. Zbog ljudskih aktivnosti, vrste izumiru 1000 puta bre nego u
prirodnim okolnostima. Ti gubici zasjenili su produktivnost prirode i time ugrozili dugoroni opstanak
ovjeanstva. Vie od 700 vrsta, veinom ptica i sisavaca, upisano je u Crveni popis vrsta kojima
prijeti izumiranje u Europi. Nisu ugroene samo rijetke vrste poput velikih zvijeri, nekih leptira ili
endeminih vrsta, nego i mnoge vrste koje su jo uvijek brojne, ali im pogodna stanita ubrzano
nestaju to moe dovesti do njihovog skorog izumiranja. NATURA 2000 je temeljni program kojim
Europska unija pokuava zaustaviti ove negativne trendove na svojem teritoriju.
Prva formalna primjena koncepta ekolokih mrea u Europi uinjena je 1992. godine
formiranjem Europske ekoloke mree nazvane Natura 2000, kao dio EU direktive o stanitima.
Ideja razvoja ekolokih mrea dobila je znaajan poticaj 1995. godine kada su 53 evropske zemlje
odluile da uspostave Paneuropsku ekoloku mreu (PEEN) kao jednu od osnovnih aktivnosti u
okviru Paneuropske strategije o zatiti bioloke i pejzane raznolikosti (PEBLDS). Novina koju
PEEN nosi sa sobom je ideja da se tzv. centralna podruja, najee zatiena dobra na nacionalnoj
ili meunarodnoj razini, fiziki poveu putem mudrog upravljanja ili zatite koridora koji ih spajaju ili
revitalizacijom pojedinih podruja.
2.3. ZAKONSKA LEGISLATIVA IZ OBLASTI ZATITE PRIRODE

U skladu sa Dejtonskim sporazumom, sva zakonska okolinska legislativa iz bive SR BiH je
zadrana i bila je na snazi sve do donoenja novih zakona. Sredinom 2003. godine u FBiH (u RS-u
2002. g.) donesen je set okolinskih zakona, meu kojima se nalazi i Zakon o zatiti prirode. Tekst
ovih Zakona se zasniva na zakonodavstvu EU iz oblasti zatite okolia i na pristupu koji koriste
EU i njene zemlje lanice prilikom regulisanja i upravljanja zatitom okolia. Time su se u Bosni i
Hercegovini eljele stvoriti predpostavke za djelotvornu zatitu okolia u skladu sa najsavremenijim
saznanjima i evropskim tendencijama.
Na ovaj nain, dva bh. entiteta su dobila primarno zakonodavstvo u oblasti zatite okolia.
Da bi se zakoni u potpunosti primjenjivali potrebno je uskladiti kantonalne zakone (u FBiH), te je
potrebno donijeti niz podzakonskih akata.
Set ekolokih zakona:
1. Zakon o zatiti okolia (okvirni),
2. Zakon o zatiti prirode,
ZATITA PRIRODE

30
3. Zakon o zatiti voda,

4. Zakon o zatiti zraka,
5. Zakon o upravljanju otpadom,
6. Zakon o fondu za zatitu okolia.
Kao to je to jasno iz samog naslova Zakon o zatiti prirode ureuje pitanja iz oblasti zatite
i ouvanja prirode u najirem smislu. Zakonom o zatiti prirode FBiH uspostavljen je novi koncept
zatite prirode u skladu sa Konvencijom Ujedinjenih naroda o biolokoj raznolikosti i drugim
meunarodnim propisima, tj. ureuje se ouvanje bioloke raznolikosti kroz zatitu i ouvanje
prirodnih stanita i divljih biljnih i ivotinjskih vrsta. Osim tradicionalne metode zatite prirode
uspostavljanjem zatienih podruja, zatita prirode proiruje se na cjelokupnu bioloku i pejzanu
raznolikost, ukljuujui zatitu stanita. Zatita stanita predstavlja ujedno i preduslov za zatitu
biljnih i ivotinjskih vrsta koje obitavaju u tim stanitima. Stanite je podruje koje se razlikuje
po geografskim, abiotikim i biotikim karakteristikama, koje sadri odgovarajue uslove za ivot
odreenog organizma, njegove populacije ili zajednica organizama unutar prirodnog sistema gdje
postoje svi okolinski uslovi, neophodni za njihov opstanak i razvoj. Cilj zatite stanita, koji je za
podruje Evrope naroito razraen EU direktivom o zatiti prirodnih stanita i divlje faune i flore iz
1992. godine (Direktiva o stanitima), jeste dugorono ouvati stanita vana za zatitu prirode u
Evropi (ugroeni rijetki stanini tipovi na evropskom nivou) u tzv. povoljnom stanju. Zatita stanita
Bosne i Hercegovine odreena je Konvencijom o biolokoj raznolikosti (1992), Sveevropskom
strategijom ouvanja bioloke i pejzane raznolikosti (1995), Nacionalnom strategijom i akcionim
planom zatite bioloke i pejzane raznolikosti BiH (NBSAP BiH 2008 - 2015), koja ukljuuje mjere
ouvanja stanita, kao i entitetskim strategijama zatite prirode.
Obzirom da je sadraj ove publikacije prvenstveno fokusiran na tematiku zatienih podruja,
a ista je definisana entitetskim Zakonima o zatiti prirode, tako emo navesti ciljeve tih zakona.
Osnovni cilj donoenja Zakona o zatiti prirode je odreivanje uslova i naina obnove, zatite i
odrivog razvoja pejzaa, prirodnih podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, minerala i fosila,
i drugih komponenti prirode, nadlenosti tijela koje vre poslove zatite prirode, ope i posebne
mjere za zatitu prirode, informacijski sistem, finansiranje zatite prirode, nadzor itd.
Do devedesetih godina prolog stoljea, zatiena podruja u Bosni i Hercegovini su
kategorisana u skladu sa Zakonom o zatiti kulturno-historijskog i prirodnog naslijea, prema kome
su postojale slijedee kategorije zatite:
>
>
>
>
>
>
>
>
Nacionalni park
Park prirode
Regionalni park
Opti (strogi) rezervat prirode
Posebni (specijalni) rezervat prirode
Spomenik prirode
Memorijalna prirodna dobra
Spomenik oblikovane prirode
Aktualni Zakon o zatiti prirode FBiH podrazumijeva etiri (4) vida zatienih podruja:
1. Zatieno podruje prirode (Ia, Ib i IV kategorija IUCN-a);
2. Nacionalni park (II kategorija IUCN-a);
3. Spomenik prirode (III kategorija IUCN-a);
4. Zatieni krajolik (V kategorija IUCN-a).
Prva i druga kategorija zatienih podruja su u nadlenosti federalnih vlasti dok su trea i
etvrta u nadlenosti kantona na ijem podruju se nalaze.
Osnovna pitanja koja se ureuju zakonom o zatiti prirode:
- Uspostavlja se sistem zatite prirode koji je kompatibilan evropskim zakonima,
standardima i praksi;
ZATITA PRIRODE

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
31
Utvruje se sistem zatite prirodnih vrijednosti, koji ukljuuje ne samo posebno zatiene
prirodne vrijednosti, ve zatitu cjelokupne bioloke raznolikosti i raznolikosti krajolika;
Uspostavljaju se temelji za odrivo koritenje prirodnih dobara;
Uspostavljanje meu-entitetske i meunarodne saradnje;
Uspostavljanje Crvene liste stanita i vrsta;
Zatita staninih tipova i ekolokih sistema;
Uspostava ekoloke mree;
Unos novih i nestalih vrsta;
Proglaavanje zatienih prirodnih vrijednosti;
Voenje registra zatienih prirodnih vrijednosti;
Ukljuivanje u evropski program zatienih podruja - NATURA 2000;
Upravljanje zatienim prirodnim vrijednostima (zatienim prirodnim podrujima,
nacionalnim parkovima, spomenicima prirode, zatienim pejzaima);
Aktivnosti i njihova dejstva na zatienom podruju;
Planiranje i organizacija zatite prirode - Strategija zatite prirode;
Informiranje javnosti o stanju o zatiti prirode i sudjelovanje javnosti u odluivanju;
Uspostava i voenje informativnog sistema zatite prirode;
Koncepcija i sadraj Zakona temelje se na propisima Evropske unije, meunarodnim
konvencijama i protokolima;
Slika br. 4 Institucionalne nadlenosti u upravljanju zatienim podrujima u BiH
Ministarstvo vanjske trgovine i

ekonomskih odnosa BiH
Meunarodne konvencije i
sporazumi
Ministarstvo okolia
i turizma FBiH
Ministarstvo za prostorno
ureenje, graevinarstvo i
ekologiju RS
Proglaenje 1. i 2. stepena
zatite (Zatieno prirodno
podruje i Nacionalni park)
Proglaenje svih stepena zatite

na podruju RS
Kantonalna ministarstva
Proglaenje 3. i 4. stepena zatite
(Spomenik prirode i Zatieni
pejza)
32
ZATITA PRIRODE

Upravo u vrijeme pisanja teksta drugog dopunjenog izdanja ove publikacije od strane
Federalnog Ministarstva okolia i turizma je u Parlamentarnu proceduru FBiH upuen Nacrt
novog Zakona o zatiti prirode FBiH. Iako do zavretka pisanja ovog teksta Zakon nije usvojen
ipak emo navesti najvanije novosti koje bi novi Zakon trebao da donese. Najvanije promjene
koje predlae Nacrt novog Zakona su osnivanje Zavoda za zatitu prirodnih vrijednosti FBiH, te
uvoenje nove kategorizacije vidova zatienih podruja u skladu sa IUCN standardima.
Zatiene prirodne vrijednosti prema Nacrtu Zakona (l. 134) su:
Kategorija Ia:
Kategorija Ib:
Kategorija II:
Kategorija III:
Kategorija IV:
Kategorija V:
Strogi rezervat prirode

Podruje divljine
Nacionalni park
Spomenik prirode i prirodnih obiljeja
Podruje upravljanja stanitima/vrstama
Zatien pejzai:
- Kopneni pejza
- Morski pejza
- Park prirode
Kategorija VI: Zatiena podruja sa odrivim koritenjem prirodnih resursa
2.3.1. DEFINICIJE ZATIENIH PODRUJA PREMA AKTUALNOM DOMAEM

ZAKONODAVSTVU
Izvod iz Zakona o zatiti prirode FBiH

(Slubene novine FBiH, broj 33/03, 2003)
1. Zatita podruja
lan 25.
Zatieno podruje je dio kopna i/ili mora odreeno radi zatite i odravanja bioloke
raznolikosti, prirodnih i kulturnih resursa.
Zatiena podruja su:
a) zatiena prirodna podruja ustanovljena u naune svrhe ili radi zatite divljine;
b) nacionalni parkovi ustanovljeni u svrhu zatite ekosistema i rekreacije;
c) spomenici prirode ustanovljeni u svrhu ouvanja specifinih prirodnih karakteristika,
d) zastieni pejzai ustanovljeni u svrhu ouvanja kopnenih pejzaa, priobalnih podruja i
rekreacije.
lan 26.
Zatiena prirodna podruja
Zatieno prirodno podruje je:
a) kopneno ili priobalno podruje sa izuzetnim ili reprezentativnim ekosistemima, geolokim ili
fiziolokim karakteristikama i/ili vrstama od izuzetne vanosti, a koriste se u naune svrhe i/
ili monitoring okolia, ili
b) neizmjenjeno ili neznantno izmjenjeno kopneno i/ili priobalno podruje velike povrine, koje je
zadralo svoje prirodne karakteristike i uticaj, bez stalnog ili znaajnog stanita ustanovljeno
radi ouvanja prirodnih uvjeta, ili
c) kopneno i/ili priobalno podruje izloeno aktivnoj intervenciji radi upravljanja s ciljem
osiguranja odravanja stanita i/ili ispunjenja zahtjeva specifinih vrsta.
ZATITA PRIRODE

33
Zatieno prirodno podruje utvruje se s ciljem:

- ouvanja i neuznemiravanja stanita, ekosistema i vrsta, odravanja genetikih resursa u
dinaminom stanju i stanju razvoja, odravanja utvrenih ekolokih procesa, ouvanja
strukturalnih karakteristika pejzaa ili stijena, ouvanja uzoraka iz prirodnog okolia u naune
svrhe, monitoringa okolia i obrazovanja, ukljuujui i podruja koja nemaju pristup, svoenja
uznemiravanja na minimum putem paljivog planiranja i vrenja istraivanja i drugih odobrenih
aktivnosti i ogranienje pristupa javnosti;
- osiguranja sadanjim i buduim generacijama ouvanja prirodnih vrijednosti i kvaliteta okolia,
osoguranja pristupa javnosti i odravanje kvaliteta divljine,
- ouvanja i odravanja uvjeta stanita neophodnih za zatitu znaajnih vrsta, grupa vrsta,
biotikih zajednica ili fizikih karakteristika okolia, tamo gdje je potrebna odreena ljudska
intervencija za optimalno upravljanje; omoguavanja izvoenja naunih istraivanja i
monitoringa okolia kao primarnih aktivnosti zajedno sa odrivim upravljanjem resursa;
odreivanja podruja radi obrazovanja javnosti i razumijevanja karakteristika stanita i
upravljanja divljim biljnim i ivotinjskim svijetom, eleminiranja i spreavanja eksploatacije
u zatienim oblastima ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode;
omoguavanja benificija stanovnitvu koje ivi u zatienom podruju koje su u skladu sa
drugim ciljevima upravljanja.
lan 27.
Nacionalni park
Nacionalni park je prirodno kopneno i/ili priobalno podruje odreeno radi:
a) zatite ekolokog integriteta jednog ili vie ekosistema za sadanje i budue generacije;
b) iskljuivanja eksploatacije ili posjeta koje mogu uzrokovati promjene i oteenja prirode,
c) osiguranja osnova za duhovne, naune, obrazovne, rekreacione i posjetilake svrhe.
Nacionalni park utvruje se s ciljem:
- zatite prirodnih podruja od izuzetne vrijednosti, nacionalnog i meunarodnog znaaja
za duhovne, naune, edukativne, rekreacione ili turistike svrhe; ouvanja izvornog stanja
biotikih zajednica, genetikih resursa i vrsta; osigunja ekoloke stabilnosti i raznolikosti;
osiguranja korienja u inspirativne, edukativne, kulturne i rekreacione svrhe, iskljuujui
eksploataciju ili posjete koje mogu prouzrokovati promjene i oteenja prirode; odravanja
ekolokih, geomorfolokih i estetskih karakteristika zbog kojih je podruje proglaeno
zatienim.
lan 28.
Spomenik prirode
Spomenik prirode je podruje sa jednom ili vie specifinih prirodnih/kulturnih karakteristika
od izuzetne ili jedinstvene vrijednosti zbog svojih prirodnih, reprezentativnih ili estetskih osobina ili
kulturne vanosti.
Spomenici prirode utvruju se s ciljem :
- zatite ili ouvanja trajnih prirodnih karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog ili
znaajanog kvaliteta i/ili spiritualnog znaenja u skladu sa odreenim ciljevima, pruanja
mogunosti za nauna istraivanja, obrazovanje, interpretaciju i procjenu od strane javnosti;
- otklanjanja i spreavanja eksploatacije ili posjeta koje mogu dovesti do promjene i oteenja
prirode; omoguavanja beneficija stanovnitvu koje ivi na tom podruju koje su u skladu sa
ciljevima upravljanja.
34
ZATITA PRIRODE

lan 29.
Zatieni pejza
Pejza je kopneno ili priobalno podruje nastalo meusobnim djelovanjem prirode i ovjeka
sa izuzetnim estetskim, ekolokim i/ili kulturnim vrijednostima, i esto sa velikom biolokom
raznolikou.
Zatieni pejza utvruje se s ciljem:
- odravanja usklaenosti meusobnog djelovanja prirode i kulture putem zatite kopnenog i/
ili priobalnog pejzaa i tradicionalnog korienja zemljita, graenja, te drutvenih i kulturnih
manifestacija; izvoenja ekonomskih aktivnosti u skladu sa prirodom i ouvanjem kulturnog
sistema zajednica; odravanja raznolikosti pejzaa i stanita, srodnih vrsta i ekosistema;
eliminiranja i spreavanja korienja zemljita i aktivnosti koje nisu u skladu sa ciljevima
upravljanja, omoguavanja rekreacije i turizma koje odgovara kategoriji podruja; podsticanja
naunih i edukativnih aktivnosti za dobrobit stanovnista za dui vremenski period; uea
javnosti u zatiti okolia tog podruja; omoguavanja benificija kroz osiguranje prirodnih
izvora (kao to su ume i ribe) i usluga (kao to su ista voda ili prihodi od turizma u cilju
odrive upotrebe tog podruja) za lokalnu zajednicu.
Nakon stupanja na snagu Zakona o zatiti prirode, slijedi izrada sekundarne legislative:
- Strategija o zatiti prirode (l. 19);
- Propis o proglaenju zatienog prirodnog podruja i nacionalnog parka (l. 30);
- Plan implementacije Strategije zatite prirode (l. 20);
- Posebni planovi upravljanja za svaki nacionalni park, zatieno prirodno podruje (l.
31);
- Ciljevi ouvanja podruja i mjere zatite - Program NATURA 2000 (l. 33);
- Nain i uslovi zatite pejzaa van zatienih podruja (l. 21);
- Nain izrade i vrste planova i projekata za zatitu pejzaa (l. 21);
- Sadraj i metode voenja registra zatienih podruja (l. 30, stav 14);
- Nain izrade plana upravljanja zatienim podrujem, sadraj i nadleno tijelo za
sprovoenje posebnih mjera upravljanja (l. 31, stav 7);
- Propis o uspostavljanju sistema praenja namjernog dranja i ubijanja zatienih
ivotinja (l. 35, stav 2);
- Propis o pokretanju mjera istraivanja ili ouvanja radi onemoguavanja da namjerno
hvatanje ili ubijanje ima znaajan negativan uticaj na vrste (l. 35, stav 3);
- Propis o uspostavljanju i upravljanju informacionim sistemom za zatitu prirode i vrenje
monitoringa (l. 39, stav 1);
- Uslovi pristupa zatienom podruju (l. 42, stav 5).
2.3.2. PODZAKONSKI AKTI U VEZI ZATITE PRIRODE
U skladu sa Zakonom o zatiti prirode FBiH (2003) od strane federalne nadlene institucije
(FMOIT) usvojeni su odreeni podzakonski akti iz domena tzv. sekundarne legislative, odnosno
pravilnici koji tretiraju problematiku zatite prirode i imaju za cilj kvalitetnije i efikasnije provoenje
zakonske legoslative.
a) Pravilinik o uslovima pristupa zatienom podruju
Ovaj Pravilnik definie uslove za pristup zatienim podrujima i obveze vlasnika zemljita i
imanja na teritoriji zatienog podruja. Posjete i obilasci u zatienim prirodnim podrujima moraju
biti tako izvoeni da se ne remete postojee komponente prirode i da ne budu u suprotnosti sa
reimom zatite ovih podruja opisanim u Zakonu o zatiti prirode u dijelu koji proglaava zatiena
podruja.
ZATITA PRIRODE

35
b) Pravilnik o uspostavljanju i upravljanju informacionim sistemom za zatitu prirode i vrenje

monitoringa
Ovim Pravilnikom se ureuje uspostavljanje i upravljanje Informacionim sistemom za zatitu
prirode i vrenje monitoringa, te praenje, prikupljanje, registriranje i analiziranje podataka, injenica
i drugih relevantnih informacija o stanju i koritenju prirode i mjerama poduzetim od organa uprave,
privrednih drutava i drugih organizacija.
c) Pravilnik o sadraju i nainu izrade plana upravljanja zatienim podrujima
Ovaj Pravilnik ureuje sadraj i nain izrade Plana upravljanja zatienim podrujima. Osnovni
cilj Plana upravljanja je utvrivanje uslova, rjeenja, naina i postupaka za uspostavu dugoronog
sistema zatite bioloke raznolikosti, vrijednosti pejzaa i sistema upravljanja zatienim podrujem
na naelima odrivog koritenja prirodnih, kulturnih i drugih dobara. Za izradu i donoenje Plana
upravljanja zatienim podrujima u kategoriji zatienih prirodnih podruja i nacionalnih parkova
zadueno je Federalno ministarstvo okolia i turizma.
d) Pravilnik o uspostavljanju sistema praenja namjernog dranja i ubijanja zatienih ivotinja
Pravilnik ureuje uspostavljanje sistema praenja namjernog dranja i ubijanja zatienih
ivotinja, te organizovanje i rad strune slube koju su odgovorna lica duna imati za obavljanje
poslova provoenja navedenog sistema.
e) Pravilnik o sadraju i nainu voenja registra zatienih podruja
Ovim pravilnikom ureuju se sadraj i metode voenja registara zatienih podruja, te on
praktino predstavlja javni popis zatienih podruja u FBiH. Posebno se vodi registar zatienih
podruja na nivou Federacije BiH od strane FMOIT (Federalni registar), a posebno na razini kantona
od strane nadlenih kantonalnih ministarstava zaduenih za zatitu prirode (kantonalni registri).
2.4. ZATIENI OBJEKTI PRIRODE U BIH

Zatiena podruja Bosne i Hercegovine, proglaena prije 1990. g., zauzimaju povrinu od
30.766 ha, to od ukupne povrine (5.113.000 ha) iznosi oko 0,6 %. Na podruju BiH u periodu od
1954. godine zatieno je 16 strogih prirodnih rezervata, 9 prirodnih rezervata sa upravljanjem, 2
nacionalna parka, 5 specijalnih rezervata, 10 rezervata prirodnih predjela, 110 spomenika prirode,
1 zatieni pejza i 1 spomenik oblikovane prirode. Od zatienih podruja, najveu ukupnu
povrinu zauzimaju nacionalni parkovi (20625 ha). Broj zatienih podruja u odnosu na stepen
biodiverziteta i druge prirodne vrijednosti Bosne i Hercegovine generalno je veoma mali, te je
neophodno pripremiti i primijeniti potpuno novi pristup u upravljanju prostorima specijalne namjene.
Pri tome se mora istai i to da se zatienim podrujima koja se ve nalaze u bazi podataka ne
upravlja shodno naunim ekolokim principima.
Poslijeratnim zakonima koji se odnose na ovu oblast (Zakoni o zatiti prirode FBiH i RS)
nije jasno istaknuto preuzimanje (prekvalifikacija) ranije zatienih podruja, te nisu utvrene
paralele prema meunarodnoj relevantnoj (IUCN) kategorizaciji. Stoga dolazi, s jedne strane
do zanemarivanja odreenih podruja kao zatienih, ili do proglaavanja zatienim ve ranije
zatienih podruja. Drugim rijeima, veinski broj ranije zatienih podruja (do 1990. g.) praktino
se ne tretiraju kao zatieni, odnosno njihov status trenutno nije definiran. Najvei dio postojeih
zatienih podruja u BiH je jo uvijek teoretski regulisan Zakonom SR BiH o zatiti prirodnog i
kulturno-historijskog naslijea iz 1985. godine.
Trenutno u Bosni Hercegovini egzistira 17 prirodnih podruja (objekata) koja imaju
institucionalnu zatitu u skladu sa domaom kategorizacijom zatienih podruja (tabela 8). Ukupna
povrina ovih podruja iznosi 79.741 ha, odnosno 1,5 % u odnosu na ukupnu povrinu BiH (5.113.000
ha). Ipak, ni ovaj podatak o ukupnoj zatienoj povrini u BiH nije relevantan kada se ima u vidu
da neka od ovih zatienih podruja nisu tretirana u skladu sa meunarodnim standardima, pa
ZATITA PRIRODE

36
ak niti sa domaom zakonskom legislativom. Pored toga, neka od podruja nominalno zauzimaju
velike prostorne povrine, ali se upravljanje i realna zatita nad podrujem vri na mnogo manjem
obuhvatu. Eklatantan primjer za ovu tvrdnju je Park prirode Blidinje. Ovo zatieno podruje se
nominalno prostire na povrini od preko 20.000 hektara, te praktino obuhvata vei dio planinskog
masiva vrsnice, ali se upravljanje svodi na manji dio podruja oko Blidinjeg jezera. Slini primjeri
se mogu nai i u nekim drugim zatienim podrujima, te je zbog toga veoma teko ustanoviti tanu
povrinu podruja u BiH koja su obuhvaena stvarnom i konkretnom zatitom.
Tabela 7. Pregled zatienih podruja i vrsta prema Zakonu o prirodnom i kulturno-historijskom
naslijeu SR BiH
(NEAP BiH, 2003.)
Grupa
Kategorija zatite
Broj
Strogi prirodni rezervat
II
Upravljani prirodni rezervat
III
Nacionalni park
IV
Specijalni rezervati
Rezervati prirodnih predjela
VI
Biljne vrste
VII
ivotinjske vrste
Ptice pjevice Ptice movarice

Ptice grabljivice
153
66
38
VIII
Spomenici prirode
Podgrupa
Broj
Geoloki
Botaniki
Ornitoloki
Geoloki
Geomorfoloki
65
Paleontoloki
Pojedinana stabla
21
Skupina stabala
ZATITA PRIRODE

2.4.1. PREGLED ZATIENIH PODRUJA PREMA ZAKONU O PRIRODNOM I

KULTURNO-HISTORIJSKOM NASLIJEU SR BIH
I. STROGI PRIRODNI REZERVATI

1.
2.
3.
4.
5.
Prauma Peruica u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska

Prauma Lom na planini Klekovai kod Bosanskog Petrovca
Prauma Janj kod ipova
Prauma ua-Ribnica, Ribnica kod Kaknja
Prauma Pljeevica na planini Pljeevici kod Bihaa
II. UPRAVLJANI PRIRODNI REZERVATI

1. umski rezervat Omar iznad Skender Vakufa
2. umsko podruje Bukov Do kod Ljubinja
3. umsko podruje Masna Luka na vrsnici planini
III. NACIONALNI PARKOVI

1. Sutjeska sa sjeditem u Tjentitu
2. Kozara sa sjeditem u Prijedoru
IV. SPECIJALNI REZERVATI

a) geoloki
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Peina Vjetrenica u Zavali - Popovo Polje

Bijambarska peina kod Krivajevia - Ilija
Peina Hrustovaa u Vrhpolju kod Sanskog Mosta
Peina Banja Stijena u Banja Stijeni kod Rogatice
Zemljane piramide kod Miljevine-Foa
Peina Lednica u Resanovcima kod Bosanskog Grahova
b) botanikiTresetno podruje na Zvijezdi planini kod Varea sa rijetkim biljkama

1.
2.
3.
4.
5.
Tresetite sa maljavom brezom kod Han Krama - Han Pijesak

Tresetite ilda na Zvijezdi planini kod Varea
Dolomitno podruje Vrtaljica kod Konjica
Mediteranetum u Neum Kleku
Panieva omorika na sljedeim lokalitetima:
Gornja Brtanica - Viegrad
Cerova Ravan selo Klanik Rakovac - Viegrad
Tovarnica - Viegrad
tule Karaule - Viegrad
Bourevac - Viegrad
Veliki Stolac - Viegrad
Gostilja - Viegrad
Mehra, Sjeme pl. - Rogatica
Goli Vrh, Vratar - Rogatica
Panjak, Javor - Rogatica
Novo Brdo, Tesla pl. - Rogatica
37
ZATITA PRIRODE

38
Strugovi, Luke - Srebrenica

Tisovljak - Vlasenica
Viogor-ahdani - ajnie
Sokolina, Radomilja pl. - Foa
Plitina-Igrinik - Srebrenica
c) ornitoloki
1. Hutovo Blato kod apljine

2. Jezero Bardaa kod Srbca
V. REZERVATI PRIRODNIH PREDJELA
1. Trebevi planina iznad Sarajeva
2. Jahorina planina kod Pala
3. Suvajsko meugorje kod Bosanske Krupe
4. Kanjon Neretve od Jablanice do Drenice
5. Kanjon Rakitnice izmeu planina Bjelanice i Visoice
6. Kanjon Vrbasa od Jajca do Banja Luke
7. Klisura Uja kod Kladnja
8. Klisura ude kod Olova
9. Klisura Miljacke od Pala do Kozije uprije - Sarajevo
10. Klisura rijeke Janj - Otoka kod ipova
11. Vrelo Bune u Blagaju kod Mostara
12. Predjel Baajkovac iznad Livna
13. Predjel Kruica u Kruici planini kod Viteza
14. Predjel Tisovac kod Busovae
15. Predjel Bistriak kod Zenice
16. Cicelj planina iznad ajnia
VI. POJEDINANE BILJNE VRSTE

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Runolist (Leontopodium alpinium Cass.)

Alpska rua (Rhododendron hirsutum L.)
Gospin vlasak (Adiantum capillus veneris L.)
Mesoderka (Drosera rotunddifolia L.)
uta siritara (Gentiana sympgiandra Murb.)
Hrvatska sibireja (Sibirea croatica Deg.)
Paprat (Notholaena marantae)
VII. POJEDINANE IVOTINJSKE VRSTE

1.
2.
3.
4.
5.
Voluharica (Dolomys marakovii Bolkay)

Planinski triton (Triturus alpestris Reiseri) u Prokokom jezeru na planini Vranici
153 vrste ptica pjevica i ptica korisnih za poljoprivredu i umarstvo
66 vrsta ptica movarnih i drugih vodenih stanita
38 vrsta ptica grabljivica iz reda sokolovki i sovki
VII. SPOMENICI PRIRODE

a) geoloki
ZATITA PRIRODE

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Sedrena podruja oko vodopada Kravice - Ljubuki

u Jajcu i okolini
u potoku Sitnici kod Mokrog - Pale
u Jasenovi kod Mokrog - Pale
u Martin Brodu kod Bihaa
na Palama u Crkvini
kod Teslia u Studenoj
kod Teslia u ajniu
b) geomorfoloki
1. Veliko, Crno, Bijelo, Platno i Trokunsko jezero na Treskavici Planini
2. Jezera na planini Zelengori: Donje i Gornje Bare, Bijelo, Crno, tirinsko, Kotlaniko i
Borilovako jezero
3. Prokoko jezero na planini Vranici
4. Blidinje jezero na vrsnici planini
5. atorsko jezero na ator planini
6. Borako jezero na Prenj planini
7. Blatako jezero na Bjelanici planini
8. Backo jezero na Crvanj planini
9. Dragni jezero na rijeci Plivi kod ipova
10. Oliko jezero na Plivi kod kod ipova
11. drimaka jezera kod Gornjeg Vakufa
12. Jezero Klinje kod Gacka
13. Jezero Krenice kod Gruda
14. Pauko jezero kod Kladnja
15. Izvori: rijeke Dabra kod Sanskog Mosta,
Rijeke Plive kod ipova
Crni izvor na rijeci Uncu kod Martin Broda,
Paljanske Miljacke kod Pala
Rijeke ue kod Kaknja Rijeke
Janj kod Stojica - ipovo
Mlinitak kod Jablanice
Rijeke Klokota kod Bihaa
Tuevac kod Trebinja
Rijeke Stavnje kod Varea
Pridvorice kod Uloga
Oko kod Trebinja
Duman u Livnu
umet u Mokrom Polju kod Trebinja
Velika Voda kod Klotijevca - Srebrenica
Ostrovice u Kulen Vakufu
Rijeke Sturbe kod Livna
Bastaice kod Drvara
Biotice kod Sokoca
Rijeke Krunice kod Bosanske Krupe
Rijeke Bregave kod Stoca
Vrela Tihaljine kod Pe Mlina - Ljubuki
Vrelo Bunice sa jezerom kod Mostara
Vrelo Litice kod Boraka - Litica
Vrelo Vritice u Vitini kod Ljukog
16. Kameni svod na rijeci Miljacki kod Dovlia - Sarajevo
17. Samar na rijeci Bistrici kod Sijerae - Kalinovik
18. Kazani na rijeci eljeznici kod Turova - Trnovo
19. Haduka vrata (Mijatov prolaz) na planini vrsnici
39
40
ZATITA PRIRODE

20. Vodopad Kravica na rijeci Trebiatu kod Ljubukog

21. Vodopad Koua na rijeci Trebiatu kod Ljubukog
22. Vodopad itice nie Borakog jezera
23. Vodopad Skakavac u praumi Peruici
24. Vodopad Skakavac kod Vogoe
25. Dva vodopada na rijeci Plakovac kod Travnika
26. Vodopad Bliha kod Fajtovca - Sanski Most
27. Vodopad na rijeci Bregavi u gradu Stocu
28. Vodopad Buine na Trebiatu kod Ljubukog
29. Vodopad na potoku Sokolini u dolini Jakotine kod Kotor-Varoa
30. Vodopad Oevlje kod Oevlja - Vare
31. Vodopad pod Sokolinom na rijeci Janju kod ipova
32. Vodopad kod Bukve na rijeci Janju kod ipova
33. Vodopadi na rijeci Kozici kod Crvenih Stijena - Fojnica
34. Veliki slap na rijeci Uni u Martin Brodu
35. Milanev Buk na rijeci Uni kod Martin Broda
36. Srednji Buk na rijeci Uni kod Martin Broda
37. trbaki Buk na rijeci Uni kod Kestenovaca - Martin Brod
38. Rijeka Munica kod Gacka
39. Peina Ledenica kod Sokoca
40. Velika peina kod izvora Biotice - Sokolac
41. Peina Snjetica kod Rijeke, Gaj - Nevesinje
42. Peina Provalija kod Rijeke, Gaj - Nevesinje
43. Peina Rupija kod Biograda - Nevesinje
44. Peina Vranjaa kod Biograda - Nevesinje
45. Peina Novakua u Biini planini kod Nevesinja
46. Peina Dusina kod Fojnice
47. Vilinska peina na Sebei planini kod Travnika
48. Dabarska peina - Dabar kod Sanskog Mosta
49. Peina u Brateljeviima, Brateljevii kod Kladnja
50. Peina kod Martin Broda
51. Meugorska peina na ator planini
52. uriina peina kod Krivajevia - Ilija
53. Peina Glaviine u Boriji kod Kalinovika
54. Peina Zobnjak u Boriji kod Kalinovika
55. Peina pod Vrto planinom kod Fojnice
56. Vilina peina kod Gornjeg ieva - Trebinje
57. Peina u Dolama vie sela Bihova - Trbinje
58. Peina na Ilijinom brdu kod Narania - Trebinje
59. Peina Govjetica kod Banje Stijene - Rogatica
60. Peina Ponikva kod Varea
61. Peina Ljeljenica kod Dabra - Bilea
62. Velika peina kod Fatnice - Bilea
63. Peina Ponikva kod Dabra - Bilea
64. Peina Brazilovka na Malom Troglavu kod Livna
65. Peina Propastva kod Viegrada
66. Subotia peina u Rastui kod Teslia
67. Oberske peine - Vranci kod Kreeva
68. Peina Veliki Oklop kod Kreeva
69. Peina Mali Oklop kod Kreeva
70. Peina evrljica kod Blagaja - Mostara
71. Peina Vrelo kod Nevrene - ivinice
72. Peina Mokra Megara kod Donjeg Rakovca - Maglaj
73. Peina Suha Megara kod Donjeg Rakovca - Maglaj
74. Peina Duman u Livnu
ZATITA PRIRODE

75. Mrana peina na planini Dinari kod Livna

76. Peina ispod starog grada urevca
77. Peina ukovec kod Vidova vrela - Skender Vakuf
78. Peina u Srednjoj Jurkovici-Savino brdo - Bosanska Gradika
79. Peina Tormonjaa u Radinskom potoku kod Stoca
80. Peina Hardomilje u Hardomilju kod Ljubukog
81. Peina Vrbine kod Kongore - Grude
82. Peina Vrpe u Odaku - Bjelimii kod Konjica
83. Mijatova peina ispod Vran planine - Duvno
84. Praveva peina kod vrela Litice - Litica
85. Ponor Zalomke kod Biograda - Nevesinje
86. Ponor Bezdan u Borovom polju na ator planini
87. Ponor Pejov Do u Boriji kod Kalinovika
88. Ponor Zovnua u Fatnici - Bilea
89. Ponor Obod u Fatnici - Bilea
90. Mahmutova jama-Jelaca-Mokra brda - Kalinovik
91. Jama Velika Tegara u Boriji kod Kalinovika
92. Jadova jama u Gornjoj Paklenici kod Maglaja
93. Grkova jama u Miloevu dolu kod Ljubinja
c) paleontoloki
1. Gornja Bijambarska peina kod Krivajevia - Ilija
2. Zelena peina vie Blagaja kod Mostara
d) stabla
1. Carski hrast kod Novog Travnika
2. Jablan u Sarajevu
3. Bijela topola u Turbetu
4. Grm bijele lijeske kod Nevesinja
5. Tisa kod Vranjske - Vitez
6. Raeljka u Zalomu kod Nevesinja
7. Medvjea lijeska u Borikama kod Rogatice
8. Tisa u Bukovom Dolu kod Olova
9. Velika kruka na irokai - Sarajevo
10. Koela Oraje kod Tebinja
11. Rijetko stablo smre na Han Brdu kod Sokoca
12. Tisa u Pepelarima kod Zenice
13. Tisa kod Travnika
14. Brljan u itomisliu kod Mostara
15. Velika medvjea lijeska u Soanima - Kalinovik
16. Jela sa bradaviastom korom Bistrica - Pale
17. Gigantski hrast Drijen - Trebinje
18. Zeleni dub Divarsko Poljice - Trebinje
19. Stara lipa Oevlje - Vare
21. Gigantska lipa Donja Borovica - Vare
22. Koela u Mostaru
23. Stari bor u Pruscu kod Donjeg Vakufa
24. Veliki glog u Pruscu kod Donjeg Vakufa
25. Veliki bor u Klotijevcu kod Srebrenice
26. Stari hrast u Mravinju kod Skender Vakufa
27. Hrast u Zabru kod Kotor Varoa
28. Hrast Batine kod Kotor Varoa
29. Brijest u Turskim Luanima kod Dervente
30. Hrast u Lugu kod Dervente
41
ZATITA PRIRODE

42
31. Jasen u Maloj Rijeci kod epa

32. Bukva u Gornjoj Paklenici kod Maglaja
33. Jasen u Gornjem Koprivnu - Modria
34. Hrast kod Obudovca
35. Hrast u Brvniku kod Bosanskog amca
36. Hrast u Zabru kod Kiseljaka
37. Velika topola u Duhrima kod Kiseljaka
38. Bukva Gornja Zima kod Visokog
39. Veliki hrast u Ularcima kod Doboja
40. Veliki brijest u Jastrbiu kod Kladnja
e) skupine stabala
1.
2.
3.
4.
5.
Travnika lipa u Travniku

Mala sastojina tisa u Razdolju kod Ilijaa
etiri velike lipe u Ivankovu kod Varea
Dvije lipe u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja
est bukava u 96 odjelu Jastrebi kod Kladnja
f) drvoredi
1. Drvored platana u Trebinju
IX. MEMORIJALNI SPOMENICI PRIRODE

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Titova peina u Drvaru

Titova peina u Plahoviima kod Kladnja
Titova peina u Bastasima kod Drvara
Titova peina u Zabranima iznad Glavatieva
Peina Podpola u ekoviima
Jama Pandurica-Pandurica kod Ljubinja
Jama Raeni Do kod Ljubinja
(FMOIT 2007. - spisak nije konano definiran i jo uvijek je u fazi dopunjavanja)
2.5. PREGLED TRENUTNO ZATIENIH PODRUJA U BIH

Obzirom da veina naprijed navedenih zatienih objekata nije usklaena prema aktualnim
entitetskim Zakonima o zatiti prirode, odnosno nije izvrena njihova nova kategorizacija, tako se
trenutno ne moe odrediti njihov pravni status. Za razliku od ovih podruja u BiH postoje zatiena
podruja koja su se (dobrim dijelom) prilagodila novoj zakonskoj legislativi te egzistiraju kao
regularne javne institucije sa upravom, uvarskom slubom i sl.
Meutim, postoje i podruja koja se smatraju praktino zatienim, ali nemaju odreenu
kategorizaciju ranga zatite u skladu sa Zakonom o zatiti prirode FBiH, a to su parkovi prirode
Hutovo Blato i Blidinje. Ova podruja su proglaena parkovima prirode 1995. godine, ali iako
je prola skoro decenija od donoenja novog zakona (sa novom kategorizacijom vidova zatite
podruja), nije dolo do potrebnog usklaivanja.
Openito gledano, u Bosni i Hercegovini se procedure za uspostavljanje zatienih podruja
pokreu veoma rijetko, a neke procedure koje su pokrenute prije 7 8 godina jo uvijek nisu
rezultirale pozitivnim ishodom. U Federaciji BiH se od strane nadlenog ministarstva (FMOIT)
vode zakonske procedure za uspostavljanje nacionalnih parkova Prenj-vrsnica-abulj-Vran,
ZATITA PRIRODE

43
Igman-Bjelanica-Visoica i Vjetrenica te nekoliko drugih podruja nieg ranga zatite. Ipak,

ove procedure traju nedopustivo dugo pa postoji realna bojazan da e neka od podruja, uslijed
antropogenih pritisaka, izgubiti veinu prirodnih atributa koji ih i karakteriu kao podruja visokih
prirodnih vrijednosti. Zakon o nacionalnom parku Una je donesen prije par godina, a to je samo
prvi korak u procesu uspostavljanja NP jer je potrebno usvojiti prostorni plan podruja posebnog
obiljeja te potom pristupiti uspostavi ustanove, koje e upravljati nacionalnim parkovima i osigurati
inicijalna budetska sredstva za rad. Tokom ove godine (2012.) zapoete odreene aktivnosti sa
ciljem konkretne zatite ovog podruja u skladu sa stepenom zatite. U aktivnostima uspostave
zatienih podruja nieg stepena (kantonalni nivo) prednjai Kanton Sarajevo koji je u posljednih
nekoliko godina uspostavio spomenike prirode Skakavac i Vrelo Bosne, kao i zatieni pejza
Bijambare. Naalost, ostali kantoni veinom ne provode gotovo nikakve procedure za zatitu novih
zatienih podruja. U RS-u su upravo zavrene procedure za uspostavljanje Spomenika prirode
Jama Ledana, Spomenika prirode uta bukva i Spomenika prirode Jama Rastua, a u planu za
zatitu su jo neka podruja, kao i proirenja ve postojeih. Meutim, iako je na popisu vanih
movarnih stanita (Ramsarsko podruje) Bardaa jo uvijek nije zatieno podruje po domaem
zakonodavstvu i procedura za njenu zatitu je u toku.
Tabela 8. Postojea zatiena podruja u BiH koja imaju praktinu zatitu
(FMOIT / Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea RS, 2012)
Naziv
Sutjeska
Vrsta ZP
Nacionalni park
Povrina (ha)
17.350
Kozara
Hutovo blato
Nacionalni park
Park prirode
3.375
7.411
Blidinje jezero
Skakavac
Prokoko jezero
Bijambare
Vrelo Bosne
Gromielj
Una
Tajan
Lisina
Peina Ljubaevo
Peina Orlovaa
Jama Ledana
uta bukva
Jama Rastua
Park prirode
Spomenik prirode
Spomenik prirode
Zatieni pejza
Spomenik prirode
Posebni rezervat prirode
Nacionalni park
Spomenik prirode
Posebni rezervat prirode
Spomenik prirode
Spomenik prirode
Spomenik prirode
Spomenik prirode
Spomenik prirode
20.820
1.486
2.119
367
603
831
19.800
4.948
560
44
27
-
Ipak, ini se da, pored tromosti nadlenih ministarstava, najvie problema na uspostavi
zatienih podruja ima prilikom usaglaavanja sa opinama i kantonima, odnosno lokalnom
zajednicom. Predstavnici lokalne zajednice posmatraju zatiena podruja iskljuivo kao skup
zabrana i restrikcija te pri tom ne vide pozitivne strane i razvojne anse. Posmatranje nacionalnog
parka kao strogo zatienog i od lokalne zajednice izolovanog prostora je arhaino i davno
prevazieno u meunarodnim okvirima. U najveem dijelu zatienog podruja aktivnosti lokalnog
stanovnitva se obavljaju normalno, u skladu sa odrivim razvojem, ali i zakonima koji su vaili
i prije uspostavljanja zatite. Formiranjem zatienih podruja lokalno stanovnitvo ne smije biti
gubitnik. Sve aktivnosti lokalnog stanovnitva u podruju budueg zatienog podruja, a koje su
u skladu sa odrivim razvojem, te u okviru zakona, ne smiju biti reducirane ili dokinute. Izuzetno,
u neznatnim sluajevima kada se u zoni najstroije zatite dokidaju ranije steena zakonska
ZATITA PRIRODE

44
prava lokalna zajednica i mjesno stanovnitvo moraju biti pravino obeteeni. Naalost, manji
dio mjetana protivi se zatiti jer se bavi aktivnostima koje nisu u skladu ni sa ve postojeim
zakonima (divlja gradnja, bespravna sjea, krivolov i sl.). Takve aktivnosti ne mogu biti podrane
i njih treba u potpunosti odvojiti od opravdanih zahtjeva mjetana i lokalne zajednice. Sa druge
strane, zatiena podruja osim zatitarske imaju i razvojnu funkciju koja otvara razne mogunosti
za odrivi razvoj lokalnog stanovnitva. Praksa i iskustvo u svijetu demantuje sve one skeptike koji
izraavaju bojazan od osnivanja zatienih podruja.
2.5.1. OPIS VANIJIH ZATIENIH PODRUJA U BIH

Sutjeska
Nacionalni park Sutjeska nalazi se na magistralnom putnom pravcu Beograd Viegrad
Foa/Srbinje Trebinje Dubrovnik. Zatvaraju ga sa istoka Pivska planina i rijeka Piva do epan
polja, a dalje tok Drine do ua rijeke Sutjeske; zapadno je masiv planine Zelengore (2014 m),
povezan sa Lelijom, a jugoistono planine: Magli (2386 m), Volujak i Bio. Ovim predjelom protie
rijeka Sutjeska sa vie pritoka. Veliina nacionalnog parka je 17.350 hektara (ha). Najatraktivnije
podruje je ui dio parka gdje se nalazi prauma Peruica koja je jedinstvena na ovim prostorima
(1291 ha).
Nacionalni park Sutjeska obuhvata ire podruje sliva rijeke Sutjeske, ukljuujui strogo
zatieni rezervat Peruicu, kao i dijelove planina Maglia, Volujaka i Zelengore. Proglaenjem ovog
podruja nacionalnim parkom 1962. g., u njegove granice uli su najljepi dijelovi tri hercegovake
optine Foe-Srbinja, Gacka i Kalinovika. Od ukupne povrina parka (17.250 ha) preko 66% je
pokriveno umama, a ostali dio ine panjaci, livade i goleti iznad gornje granice uma. Slaba
nastanjenost i teka pristupanost, bili su dugo glavni razlog to je veoma mali broj ljudi imao priliku
da iskusi sve vrijednosti kojim je priroda u izobilju darivala ovo podruje.
Godine 1938., prilikom izrade plana gazdovanja umama u predjelu Maglia, komisija koja
je radila taj posao, u uvali izmedju Volujaka, Maglia i Snjenice pronalazi izuzetne primjerke jele,
bukve i smre sa pojedinim stablima visine preko 50 m i sa pravim bogatstvom drvne mase od
preko 1.000 m3 po hektaru. U tom gotovo nepristupanom kanjonu rjeice Peruice, gdje ljudska
noga slabo da je ikada kroila, zapremina, visina stabala i ljepota uma bila je bez premca u
Dinaridima. Kao rezultat ovog otkria, Vlada Republike Bosne i Hercegovine je donijela odluku da
se ovo podruje izuzme iz redovnog koritenja i 1952. g., prauma Peruica je proglaena strogo
zatienim rezervatom, koji se iskljuivo koristi za nauku i obrazovanje. Nacionalni park Sutjeska
lan je federacije prirodnih i nacionalnih parkova Evrope Europarc.
Kozara
Nacionalni park Kozara se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Bosne Hercegovine, zauzimajui
centralni dio istoimene planine - Kozare. Nacionalni park Kozara, u geografskom i geomorfolokom
pogledu zahvata peripanonsko podruje unutranjih Dinarida. Povrina nacionalnog parka Kozara
je 3520 ha, proglaena je Nacionalnim parkom 1967. s ciljem zatite kulturno-istorijskih i prirodnih
vrijednosti planine Kozare. Kozara je planina dinaminog reljefa iji visovi ne prelaze hiljadu metara
nadmorske visine.
Umjereno-kontitentalna klima, veliki broj sunanih dana i pitomi planinski vrhovi - vidikovci
sa kojih se vide Gradika, Prijedor, Dubica i ostala okolna mjesta, daju posebnu vrijednost ovoj
planini. Na podruju nacionalnog parka nalaze se izvori veih potoka i rijeka (Mljeanice, Motanice,
Kozarake rijeke-Starenice) to NP Kozaru ini orohidrografskim voritem istoimene planine.
Centralni dio nacionalnog parka i planine Kozare zauzima podruje Mrakovice (806 m), na kojem
se prostire nekoliko zaravnjenih platoa visine od 700-800 metara.To je zatiena zona (prvi stepen
zatite) u kojoj se izgrauju, ili su ve izgraeni, odreeni turistiki objekti. Ostali znaajni vrhovi
su: Gola planina (876 m), Rudine (750 m), Jarevica (740 m), Glavua (793 m), Beia-poljana
ZATITA PRIRODE

45
(784 m), Vrnovaka glava (719 m), Benkovac-Juriina kosa (705 m), upljikovac (652 m), Zeiji
kamen (667 m), Kozaraki kamen (659 m). Geomorfoloki posmatrano teritorija parka je veoma
heterogena i orografski jako izraena, to se posebno manifestovalo specifinom vegetacijom i
klimatskim promjenama. Trijarski krenjaci i dolomiti, u junom podruju planine, na nekim mjestima,
grade tipine krake oblike reljefa, uz pojavu grebena. Nacionalni park Kozara svojim prelijepim
i, prema kriterijima IUCN - zatienim pejzaima, oplemenjuje doivljaj svakog posjetioca Parka
. NP Kozara lan je Federacije nacionalnih parkova Evrope Europarc. Potrebno je istai da su
motivi za uspostavljanje ova dva nacionalna parka (Sutjeska i Kozara), osim nesumnjivih prirodnih
vrijednosti (naroito Sutjeska), bili zatita i promocija historijskih vrijednosti podruja obzirom da su
se u toku drugog svijetskog rata na tim lokalitetima dogodile znaajne bitke.
Prokoko jezero
Prokoko jezero predstavlja jedan od najupeatljivijih ovdanjih prirodnih fenomena i
proglaen je Spomenikom prirode (IUCN - III kategorija). Nalazi se u Centralnoj Bosni na planini
Vranici izmeu doline rijeke Vrbasa i doline rijeke Bosne. Najvanija karakteristika jezera je da se
nalazi na visini od preko 1600 metara, a okruuju ga najvei vrhovi planine Vranice: Nadkrstac
(2110 m), Krstac (2069 m), Loika (2107 m) i dr. Odlikuje se vrlo visokim nivoima geoloke, bioloke
i hidroloke raznolikosti, a pejzana jedinstvenost ini ovo podruje jednim od najvrijednijih u BiH.
Prema usvojenom zakonu prostorni obuhvat zatienog podruja od 2225 ha, podijeljen je u
tri zone:
Prva zona - 8% ili 186 ha od ukupno predviene povrine; ova zona obuhvata jezersku
povrinu i padinske dijelove i u njoj vrijedi strogi reim zatite bez ljudskog djelovanja;
Druga zona - 175% ili 700 ha od ukupno predviene povrine u kojem je ostavljena
mogunost ogranienog ljudskog djelovanja;
Trea zona - preostali dio odnosno 75% predviene povrine koja je u funkciji sigurnosne
zone prethodno navedenih podruja;
Iako je ovo podruje bilo pod zatitom i po ranijim zakonima (bive SRBiH) to nije sprijeilo
masovnu gradnju stambenih objekata (vikendice) ime je naruena, ne samo estetska, ve i bioloka
i hidroloka vrijednost jezera i okoline. Situacija se nije promijenila ni nakon donoenja zakona o
zatiti u rangu spomenika prirode koji je jo 2005. godine usvojen od strane kantonalne skuptine.
Skakavac
Podruje vodopada Skakavac nalazi se u istonom dijelu Centralne Bosne, a sjeveroistono
od Sarajevsko - Zenikog bazena i Sarajevske kotline. Smjeten je u sjevernom dijelu Kantona
Sarajevo, zahvatajui prostor junih obronaka Ozrena, vrha i sjevernih padina Bukovika, a ukupna
teritorija obuhvata dijelove etiri administrativne opine i to Stari Grad, Centar, Vogoa i Ilija, gdje
zauzima povrinu od 1620,44 ha. Sa sjeverne, istone i june strane omeeno je viim reljefom
koji se uzdie preko 1500 metara: Bukovik 1532 m i Raljevo brdo 1492 m na jugoistoku, Vranjske
stijene 1401m na istoku, Stojne stijene sa Nebeinom 1410 m na sjeveru, te Uevice na zapadu.
Prostor kojeg ine vrhovi Ozrena (1453), Crnog vrha (1503), Crepoljskog (1525) i Bukovika (1532),
ine dio kontinentalnih Dinarida, te ujedno i najvie planinske vrhove idui od Panonije.
Sa aspekta svojih hidrogeomorfolokih karakteristika, visokih floristikih i faunistikih
vrijednosti, izuzetno visokog stepena bioloke raznolikosti, visokog stepena endeminosti i reliktnosti
vrsta biljaka, gljiva i ivotinja kao i relativno visokog broja ugroenih vrsta, te visoke vrijednosti
neponovljivih ekosistema i pejzanih osobenosti, uz uvaavanje kriterija IUCN-a (Meunarodne
unije za zatitu prirode), ovo podruje je nedvojbeno ukljueno u III kategoriju zatienih podruja,
odnosno Spomenik prirode, zatienu zonu namjenjenu uglavnom za konzervaciju specifinih
prirodnih obiljeja. Svi navedeni elementi, te visoke estetske vrijednosti opisanog podruja, ukazuju
na njegovu izuzetnu vrijednost i unikatnost, te potrebu njegovog dugoronog ouvanja, zatite i
unapreenja.
ZATITA PRIRODE

46
Hutovo Blato
U toku 1995. godine Hutovo blato je proglaeno Parkom prirode. To je posljednji ostatak
movare u rijenom slivu donjeg toka rijeke Neretve koji pokriva 7.411 ha. Unutar ovog parka
nalazi se poznati ptiiji rezervat za ptice selice. Zbog svoje vanosti za migracije i opstanak mnogih
ptiijih vrsta Hutovo blato je uvrteno na listu posebno zatienih Mediteranskih oblasti prema
Barcelonskoj Konvenciji iz 1964. godine. Meunarodno vijee za zatitu ptica (ICPB) je uvrstilo
Hutovo blato na listu meunarodno znaajnih oblasti za ptice (1998). Pored toga, Hutovo blato
je prvi lokalitet u Bosni i Hercegovini koji je uvrten na Popis movara od meunarodne vanosti
2002. godine, a u okviru Konvencije o movarama od meunarodne vanosti, osobito kao stanita
ptica movarica (Ramsar, 1971).
Bioloka razliitost vegetacije Hutovog blata je naroito dragocjena zahvaljujui blizini i
uticaju Jadranskog mora i obilju vode okruene brdovito-krakim zemljitem. U svijetu postoji tek
nekoliko ovako malih mjesta sa velikom koncentracijom razliitih biljnih i ivotinjskih vrsta. Openito
govorei, biljni pokriva parka prirode podijeljen je na etiri vrste: vodeni, movarni, livadski i umski.
Movarna vegetacija dominira nad vodenom. Vodena povrina Hutovog blata je veinom pokrivena
bijelim lopoom, odnosno utim. Pored njih, predstavnici vodene vegetacije su talasinje, ljuti itd.
Najvei dio movarnog podruja obrastao je ogromnom trskom. umska, odnosno vegetacija livada
je okarakterizirana brojnim karakteristinim vrstama, koje upotpunjavaju bioloku raznovrsnost
Hutovog blata. Najuobiajenije vrste ovih vegetacija su jasen, hrast, nar, smreka, vrba, brijest,
kopriva i djetalina.
to se tie ivotinjskog svijeta Hutovog blata, ono je jo uvijek relativno nedovoljno istraeno i
do sada je utvrena 21 riblja vrsta. Ptice su najbrojniji i najistraeniji predstavnici ivotinjskog svijeta
Hutovog blata. Prije uspostavljanja akumulacionog Svitavskog jezera 1979. god., registrovano je
250 ptiijih vrsta iz 40 porodica ptica. Od tada je broj ptica znatno opao to je potvreno i na osnovu
upitnika provedenog 1997/98, kada je utvrdjeno postojanje samo 91 vrste ptica iz 29 porodica ptica.
Osim ptica u ovom parku je zabiljeeno prisustvo i sisara, a najei medju njima su vidra, obini
zec i lasica, a u proteklih deset godina zabiljeeno je esto prisustvo vepra. Zbog svojih izuzetnih
pejzanih vrijednosti posljednih godina park prirode postaje sve znaajnija turistika destinacija
ovog regiona, a sa konanim ciljem da ovo podruje preraste u edukacioni centar za nauna i
instruktivna istraivanja ne samo od lokalnog nego i meunarodnog znaaja.
Una
Nacionalni park Una je najmlai nacionalni park u Bosni i Hercegovini. Takoer, ovo je prvi
nacionalni park u BiH koji se nalazi na teritoriji Federacije BiH, dok se ostala dva nalaze u Republici
Srpskoj. Nacionalni park (IUCN - II kategorija) obuhvata podruje kanjonskog dijela gornjeg toka
rijeke Une uzvodno od Lohova, zatim podruje kanjonskog dijela donjeg toka rijeke Ul/c od njenog
ua u Unu uzvodno do Drvarskog polja, kao i meuprostor izmeu Une i Unca. Cijelo podruje
nacionalnog parka zauzima povrinu od 19.800 hektara. Prostor je od viestrukog znaaja i obiluje
veoma bogatim naslijeem arheolokih nalazita i kulturno-historijskih spomenika. Specifinosti
nacionalnog parka Una se ogledaju u sljedeem:
poloajem na granici tri klimatska podruja (kontinentalnog, planinskog i mediteranskog)
koja se meusobno mijeaju, a rezultiraju raznovrsnim meteorolokim pojavama i znatnom
humidnosti prostora,
krkim oblicima i hidrografijom, koja je zajedno sa slivom Korane i Krke jedinstvena u
evropskim razmjerima,
reljefnim oblicima koji su s jedne strane stvorili jedan od rijetkih prirodno prohodnih puteva
iz kontinentalnog podruja Srednje Europe prema Jadranskom moru, a s druge strane
teko pristupana podruja do danas ouvane divljine.
Podruje sliva rijeke Une je podruje visoke prirodne vrijednosti od kojih se ipak najvie
izdvajaju jedinstvene pejzane karakteristike koje privlae brojne posjetioce tokom sezone.
ZATITA PRIRODE

47
Bijambare
Podruje Bijambara smjeteno je na Niikoj visoravni, obuhvata prostor izmeu Bijambarske
peine na sjeveru, Motika na istoku i Dugih strana, odnosno Borka na jugu, u povrini od 367,36
ha. Zakon o proglaenju zatienog podruja Bijambare donesen je 2003. godine. Zakonom se
utvruju granice obuhvata, kategorija zatienog podruja, zoniranje prostora, mjere zatite,
intervencije u zatienom podruju, kao i koritenje prirodnih vrijednosti i upravljanje zatienim
podrujem. Zatieno podruje je proglaeno V kategorijom Meunarodne unije za zatitu prirode
(IUCN) - Zatieni pejza, dok se po domaoj kategorizaciji radi o IV kategoriji. Inae, ovakav
vid zatite (zatieni pejza) je namijenjen za ouvanje pejzaa, nauno istraivanje, ekoloku
edukaciju, te rekreaciju i turizam u svim sezonama u toku godine. Zavisno od stepena zatite, u
okviru granica zatienog pejzaa, utvrene su tri zatiene zone. Prva zatiena zona (nukleus)
obuhvata Bijambarske peine i njihovu okolinu povrine 133,83 ha, a predstavlja prostor najviih
vrijednosti, koje moraju ostati u potpunosti ouvane. Druga zatiena zona (puferska) obuhvata
prostor povrine 141,04 ha, dovoljno ouvan kako za konzervaciju sopstvenih ekosistema tako
i ekosistema u nukleusu, te prua mogunosti za istraivanja, edukaciju i duhovnu rekreaciju.
Trea zatiena zona (tranzicijska-zona) obuhvata prostor povrine 92,49 ha, u kome preovladava
odranje izvornog stanja.
Bijambare se nalaze na prosjenoj nadmorskoj visini od 950 m i podruje je uglavnom
pokriveno gustom zimzelenom umom koja obiluje svjeim zrakom. Obzirom da se nalazi u krakoj
regiji, ovo podruje je bogato krakim pojavama kao to su kraki ponori, vrtae, i to je najvanije,
ak est poznatih peina. Zatieno podruje je privlano za sve one koji se bave speleologijom,
biciklizmom, planinarenjem, alpinizmom, itd. Najveu atrakciju ovog podruja zasigurno predstavlja
pristup peinama koje su lijepo grupirane. Najvea peina zove se Glavna bijambarska peina ili
jednostavno Bijambare. Ova peina je dosta velika i njena duina iznosi 420 m (du glavne staze,
bez sporednih staza), sa 4 velika hodnika iji prenik dosee i do 60 m, a koji su visoki i preko 30
m. Peina je bogata oblicima peinskog nakita kao to su stalaktiti, stalagmiti, draperije, bigrene
kade, stubovi i slino. Trenutno je nastanjena kolonijom imia i cvraka, a mogue je nai i druge
oblike faune. Nakon kratkih istraivanja 1967. godine, u Gornjoj bijambarskoj peini pronaen je
alat za obraivanje kamena te ostatak peinskog ovjeka. Kosturi starih medvjeda, jelena i drugih
ivotinja su takoer otkriveni u nekim od peina.
Blidinje
Park prirode Blidinje uspostavljen je 1995. godine, sa podrujem od 358 km2. Podruje
parka obuhvata planinu vrsnicu (Plono 2.228 m. n. v.), dok se samo Blidinje jezero kao centar
parka nalazi izmeu vrsnice, Vrana i abulje. Istona strana parka prirode oiviena je okomitim
nagibima prema kanjonu rijeke Neretve. Glavna karakteristika ovog podruja je veliko planinsko
jezero glacijalnog porijekla koje dominira krajolikom. Nalazi se u dnu prostranog Polja koje je dugo
25 a iroko 5 kilometara i koje se nalazi na nadmorskoj visini od 1150 do 1300 metara.
Permanentno postojanje heterogenog biljnog i ivotinjskog svijeta je jo davno zabiljeeno na
ovom podruju. ak ni dvije posljednje ledene epohe zabiljeene na ovom podruju nisu zaustavile
ivotni proces. Brojne biljne i ivotinjske vrste su uspjele preivjeti te prirodne uslove, poput nekoliko
vrsta encijana, preivjelih endema ledenog doba, i planinskog dadevnjaka (Salamandra atra
prenjensis) koji je poznat i kao Veliki triton. Flora ovog parka obiluje razliitim mediteranskim i
planinskim biljnim vrstama meu kojima je veliki broj endeminih, a pretpostavlja se da u parku ivi
oko 1500 raznih biljnih vrsta. Posebna vrsta bora - munika (Pinus heldreichii var. leukodermis) raste
u podruju Masne Luke i njena sastojina predstavlja najvei umski kompleks te vrste u Evropi.
Meu velikim brojem rijetkih ivotnjskih vrsta koje ive u parku, vano je pomenuti slijepo kue
(Spalax leucodon), smeeg medvjeda (Ursus arctos) i ukras vrhova vrsnice - divokozu (Rupicaprarupicapra). Inae, biolozima je odavno poznato veliko bogatstvo i raznolikost flore i vegetacije visokih
planina Hercegovine. To se posebno odnosi na planine Prenj, vrsnicu, abulju i Vran koje se nalaze
u sklopu budueg nacionalnog parka, pa se ovaj sklop planina u biologiji naziva Hercegovaki /
Prenjski endemini razvojni centar, jer je u njemu zastupljen veliki broj endeminih biljaka.
ZATITA PRIRODE

48
Naalost, ovo podruje se ne tretira u skladu sa stepenom zatitom obzirom da je na podruju

parka dozvoljena neprimjerena gradnja mnogih stambenih i ugostiteljskih objekata koji znaajno
vre destrukciju ovog osjetljivog podruja. Takoer, velika povrina ovog podruja znatno oteava
monitoring i kontrolu podruja, te je tokom posljednjih nekoliko godina ovo zatieno podruje
praktino ostalo bez uprave i sistema. Tek unazad pola godine ponovno je uspostavljena uprava
koja bi trebala da upravlja ovim podrujem u skladu sa aktualnim zakonodavstvom i principima
zatite prirode.
Slika 5 - Mapa zatienih podruja u BiH
12
14
16
15
17
10
5
7
1. Una
2. Kozara
3. Sutjeska
4. Tajan
5. Bijambare
6. Skakavac
7. Prokoko jezero
8. Vrelo Bosne
9. Blidinje
10. Lisina
11. Hutovo blato
12. Gromielj
13. Peina Orlovaa
14. Peina Ljubaevo
15. uta bukva
16. Jama Rastua
17. Jama Ledana
6
8
13
3
11
Bardaa
Podruje Bardaa je od 2007. godine uvrteno u Ramsar listu vanih movarnih podruja,
ali jo uvijek nije steklo status zatienog podruja shodno aktualnom domaem zakonodavstvu.
Nalazi se na sjeveru BiH, a taan geografski poloaj je 45 4 - 45 8 N, 17 24 - 17 30 S.
Povrina podruja iznosi 3.500 ha dok nadmorska visina usko varira od 85 do 95 m. Podruje
Bardae predstavlja jedinstven ekosistem predisponiran interakcijom vie prirodnih i antropogenih
inilaca. Sam poloaj i uticaj rijeka Save i Vrbasa direktno je uticao na genezu geoloke grae to
se dalje odrazilo na pedoloke karakteristike koje su dalje predisponirale razvoj flore i faune tog
podruja. Sloena graa terena diktira i hidroloke karakteristike koje su uslovile hidroloki reim
ZATITA PRIRODE

49
bitan za razvoj movarnog stanita. Pored pomenutih prirodnih karakteristika bitno je naglasiti da je
i antropogeni uticaj u posljednjih 50 godina sa jedne strane omoguio opstanak i razvoj ekosistema,
a sa druge strane naruio isti. Ovaj konflikt razliitih uticaja u prostoru je prisutan i danas. Imajui
u vidu da je na rijekama Savi i Vrbasu, kao najveim rijekama za koje se vezuje nastanak ovog
podruja, izgraen odbrambeni nasip sprijeeno je prirodno plavljenje podruja Bardae to je
prouzrokovalo deficit vode odnosno vlage koja je bila neophodna za razvoj movarnog ekosistema.
U cilju drugih dijelova Lijeve polja izgraena je cijela mrea kanala koja su drenirala cijelo polje
i gravitaciono evakuisali vodu do podruja Bardae kao hipsometrijski najniem dijelu Lijeve
polja. Ovi kanali su se koristili kao izvor vode te se iz njih voda dovodila u podruje Bardae i na
taj nain vjetaki vrilo odravanje ribnjaka, a time i ostalog ekosistema na Bardai. Trenutno
vodosnabdijevanje ribnjaka na Bardai se vri na raun voda iz rijeke Mature.
Kompleks ribnjaka Bardaa, uz mediteransku movaru Hutovo blato, jedno je od dva vana
stanita (IBA - Important Birds Areas) u Bosni i Hercegovini. Zahvaljujui velikom diverzitetu
movarnih ptica koji je konstatovan na podruju Bardae ovo podruje je 1969. godine oznaeno
kao zatieno podruje u vidu specijalnog ornitolokog rezervata.
Prema dosada prikupljenim podacima na Bardai su u proteklom periodu istraivanja
ornitofaune ukupno registrovane 202 ptiije vrste. Movarno barski region Bardae sa ihtiolokog
aspekta veoma je specifino, sloeno i znaajno hidrografsko podruje Bosne i Hercegovine.
Predstavljeno je nizom vjestakih i prirodnih vodenih povrina koje su meusobno kompleksno
povezane. Hidrografsko podruje Bardae je bogato razliitim ribljim vrstama, ali se kao nephodne
aktivnosti u budunosti nameu multidisciplinarna i studiozna istraivanja ovog podruja kako bi se
pravovremeno i adekvatno mogle donijeti odgovarajue mjere zatite ouvanja ovog jedinstvenog
i osjetljivog movarnog ekosistema.
Vrelo Bosne
Spomenik prirode Vrelo Bosne se nalazi na podruju Opine Ilida i obuhvata povrinu od
603 ha. Zatieno podruje je proglaeno III kategorijom - Spomenik prirode (IUCN), namjenjenim
za ouvanje trajnih prirodnih karakteristika od izuzetne vanosti, jedinstvenog i znaajnog
kvaliteta okolia, otklanjanja i sprjeavanja eksploatacije i posjeta koje mogu dovesti do promjene
i oteenja prirode, te omoguavanje stanovnitvu koje ivi u granicama zatienog podruja
koritenje prirodnih dobara u skladu sa ciljevima zatite. Zanimljivo je da je ovo podruje odavno
omiljeno izletite stanovnika Sarajeva te da njegova popularnost godinama ne opada. Takoer,
vrijednost ovog podruja je prepoznata jo u vremenu Austro - ugarske monarhije koja je prva
poela sa gradnjom hotela i odmaralita. Stoga je danas ovo podruje prilino urbanizirano raznim
turistikim sadrajima, ali ipak samo u svojim rubnim dijelovima ime se ne remeti sam proces
zatite sredinjeg dijela parka.
U skladu sa stepenom zatite, u okviru granica Spomenika prirode, utvrene su dvije
zatiene zone: nukleus i puffer. Prva zatiena zona (nukleus) obuhvata izvorita rijeke Bosne i
njihovu okolinu u povrini od 54,5 ha. U najznaajnije vrijednosti ove zone spadaju Vrela Bosne i
rijeka Bosne od izvora do infiltracionog kanala, parkovski prostori, te znaajan stepen raznolikosti
flore i faune. Druga zatiena zona (puffer) obuhvaa prostor slivnog podruja izvora u podnoju
Igmana u povrini od 548,50 ha. Ovu zonu odlikuje velika hidroloka raznolikost i tu se nalaze: vrelo
Stojevac, vrela Borin, rijeka Bosna, podzemne termalne i termomineralne vode Ilide, podzemne
hladne vode Sarajevskog polja; parkovski prostori; javni objekti i objekti stanovanja od kulturnohistorijskog znaaja ukljuujui: arheoloko nalazite i nekropole u selu Vrutci, Rimski most na
Planditu, austro-ugarske vile i hoteli u Velikoj aleji, kao i znaajan stepen raznolikosti flore i faune.
Skakavac
Vodopad Skakavac, povrine 4 ha, u kategoriji rezervata prirode lokalne vrijednosti, pravno
je zatien jo 1954. godine. U toku 2002. godine, na osnovu evaluacije prirodnih vrijednosti,
proglaen je Spomenikom prirode u skladu sa kategorizacijom IUCN-a. Na prostoru ovog podruja
ZATITA PRIRODE

50
procjenjuje se da egzistira veliki dio biljnog svijeta Bosne i Hercegovine. Relativno izraen stepen
heterogenosti prirodnih faktora uslovio je razvoj veoma bogatog ivog svijeta i brojnih ivotnih
zajednica. Specifian poloaj, klimatske prilike, geoloka podloga, tipovi zemljita, odnos ovog
prostora i njegov poloaj u sistemu planina kontinentalnih Dinarida, kao i uticaj antropogenog faktora,
uslovio je i niz floristikih, vegetacijskih i ekolokih specifinosti. U sastav flore i vegetacije ovog
prostora konstatovano je oko 1500 vrsta vaskularnih biljaka. Biljno-geografskom analizom utvren
je visok procenat vrsta endeminog karaktera: dinarskog, balkanskog i jugoistonoevropskog
rasprostranjenja. Svijet gljiva, na ovom podruju je veoma raznovrstan. Visok nivo ukupne bioloke
raznolikosti prostora Skakavca, uvjetovao je razvoj mnotva predstavnika treeg carstva u okviru
ivih organizama, jednog od najmanje poznatih u planetarnim razmjerama, carstva gljiva.
Valorizacija prirodnih vrijednosti podruja Skakavac inicirala je zoniranje ovog prostora:
Prva zona - nukleus zatiene zone predstavlja prostor najviih vrijednosti koje moraju
ostati u potpunosti ouvane;
Druga zona - puferska zona (tampon zona) je prostor na kome se ostvaruje prvenstveno
ouvanje i zatita izvornog stanja;
Trea zona - tranzicijska prelazna zona je prostor u kome prevladava odranje izvornog
stanja.
Vodopad Skakavac nalazi se u zoni nukleusa. Njegova okolina je jedna od najheterogenijih.
U tom prostoru dominiraju smrevo-jelove ume i bukovo-jelove ume. Na izraenijim nagibima
terena, na plitkim karbonatnim tlima u neposrednoj blizini vodopada razvijene su termofilne ume
i ikare crnog graba i jesenje aike i crnog graba i crnog jasena. Ispod vodopada ove ume
i ikare, na blaim nagibima prelaze u termofilne bukove ume. Posebno interesantno je istai
nalazite meije lijeske, inae veoma rijetke vrste. Ovo nalazite je najsjevernije u njenom arealu.
Na stijenama oko vodopada razvija se vegetacija koja obiluje endeminim i reliktnim vrstama.
Vodopad Skakavac kao izuzetna prirodna vrijednost i rijetkost, te izuzetno znaajna okolina, koja
je jedna od najheterogenijih u tom prostoru podlijee strogom reimu zatite.
Tajan
Tajan predstavlja najmlae zatieno podruje u FBiH i nalazi se na teritoriji opina Zavidovii
i Kakanj. Poetkom 2008. godine usvojen je Zakon o proglaenju Spomenika prirode Tajan (IUCN
- III kategorija). Ovim zakonom proglaava se spomenik prirode Tajan kao kategorija zatienog
podruja i odreuju granice obuhvata, katastarske opine sa katastarskim esticama, zatitne
zone, osnovne vrijednosti zatienog podruja, mjere zatite, intervencije u zatienom podruju,
koritenje prirodnih vrijednosti, upravljanje, finansiranje, te nadzor nad primjenom zakona. Zakonom
se obezbjeuje ouvanje brojnih prirodnih, pejzanih, hidrolokih, speleolokih, paleontolokih,
edukativnih, naunih i ekonomskih vrijednosti, te usklaivanje vrijednosti sa zatitom, koritenjem
i razvojem podruja. Ukupna povrina Spomenika prirode Tajan iznosi 4.948 ha, od ega 4.038 ha
pripada opini Zavidovii, a 910 ha opini Kakanj. U skladu sa stepenom zatite, u okviru Spomenika
prirode, utvrene se dvije zatiene zone. Prva zatiena zona obuhvata ukupnu povrinu od
4.038 ha na podruju opine Zavidovii (umsko gospodarsko podruje Krivajsko). Ova zona
se utvruje sa ciljem konzervacije, bioloke i hidroloke raznolikosti, zatite posebnih prirodnih
i kulturno-historijskih znamenitosti te ouvanja edukacionih vrijednosti. U drugu zatienu zonu
spada preostali dio Spomenika prirode ukupne povrine 910 ha koji se nalazi na podruju opine
Kakanj (umsko gospodarsko podruje Kakanjsko). Ova zona se utvruje sa ciljem konzervacije,
bioloke i hidroloke raznolikosti, zatite posebnih prirodnih i kulturno historijskih znamenitosti,
ouvanje edukacionih vrijednosti kao i razvoja turizma u skladu sa principima odrivog razvoja.
Podruje planine Tajan je izuzetno bogato prirodnim ljepotama i fenomenima. Brojni planinski
vrhovi, rijeke, jezero, kanjoni, endemske biljke, ume, divlja, peine, jame, ponori, kameni mostovi
sa peinama, vodopadi, dugaki podzemni tokovi, veliko krako vrelo, arheoloka i paleontoloka
nalazita ine ovo podruje jedinstvenim u regionu. Ipak, najvee obiljeje ovog prostora su
mnogobrojne jame i peine od kojih se veliinom i speleolokim vrijednostima izdvaja jama Atom,
a koja je esto posjeena od strane raznih speleolokih grupa.
ZATITA PRIRODE

51
2.6. PLANIRANA ZATIENA PODRUJA U SKLADU SA PROSTORNIM

PLANOVIMA U BIH
U Bosni i Hercegovini se prostorno planiranje koritenja prostora, a time i planiranja
uspostave zatienih podruja, vri na razini entiteta. U Republici Srpskoj na snazi je Prostorni
plan RS-a, koji je doneen za period od 2001. do 2015. godine. U ovom planu uglavnom
egzistiraju planirana zatiena podruja koja su bila predviena za zatitu i u starom Prostornom
planu bive SR BiH (1981. 2000.). Meutim, problematino je to kategorizacija planiranih
zatienih podruja (stepen zatite) ne odgovaraju aktualnom Zakonu o zatiti prirode RS iz 2002.
godine.
Na podruju Federacije BiH jo uvijek nije donesen novi Prostorni plan te je na snazi stari
plan iz bive SR BiH. U trenutku pisanja ovog teksta Ministarstvo prostornog ureenja FBiH je
predloilo Nacrt Prostornog plana za period od 2008. do 2028. godine. Planirana je uspostava
ukupno 18 novih zatienih podruja sa ukupnim prostornim obuhvatom od oko 5.682 km2
povrine to iznosi oko 22 % od povrine FBiH.
2.6.1. PLANIRANA ZATIENA PODRUJA U SKLADU SA PROSTORNIM PLANOM
SRBIH
Prostorni plan SR BiH (1981. 2000.), na sugestiju Zavoda za zatitu prirodnog i kulturno historijskog naslijea BiH, predvia 16 nacionalnih parkova i parkova prirode kao i znatno proirenje
NP Sutjeska i NP Kozara. Predviena povrina za sve ove obuhvate je 6.262 km2. Ovi parkovi bi
se organizirali u skladu sa definicijama IUCN-a i Zakona o zatiti kulturno-historijskog i prirodnog
naslijea Bosne i Hercegovine. Kriteriji koji se uzimaju u obzir su:

kvalitet fenomenologije prostora;

odabir fizikih ili biolokih formacija ili skupina formacija koje imaju izuzetnu
univerzalnu vrijednost sa estetske ili naune take gledita;
geoloke ili fiziografske formacije kao i zone koje predstavljaju habitat ugroenih vrsta
ivotinja i biljaka izuzetnih vrijednosti sa naune i konzervatorske take gledita;
znamenita mjesta prirode kao i prirodne zone koje imaju izuzetnu vrijednost sa take
gledita nauke, konzervacije ili prirodnih ljepota.
Obzirom da se u prvom odreivanju nisu mogli obraivati svi predloeni areali odlueno je da
to budu: Igman - Bjelanica - Visoica, Prenj - vrsnica - abulja, Vranica, ator, Zvijezda, Konjuh
i Tajan.
Prema propozicijama IUCN-a iz 1984. godine prva etiri podruja ispunjavaju propozicije
kategorije nacionalnih parkova. Dananja kategorizacija IUCN-a ne poznaje kategoriju parka
prirode. Osnovni razlozi za odabir podruja su u najkraem:
1. Podruje Igmana, Bjelanice i Visoice odabrano je kao primjer glaciomorfoloke
skulpture, fenomena u razvoju biocenoze uzrokovane klimatskom granicom. Temeljni
fenomeni: kanjonski kompleks Rakitnice i karstni fenomeni Bjelanice i Visoice. to se
tie endemizma i brojnosti reliktnih vrsta ovo je prelazni endemni centar. Ovo podruje
je antropogeno jedno od najuticajnijih podruja BiH sa izrazito ugroenim umskim
ekosistemom.
2. Podruje Prenja, vrsnice i abulje odabrano je kao najizrazitiji fenomen razvoja karstne
morfoskulpture Dinarida. Sa stanovita biodiverziteta poznato je podruje kao najrazvijeniji
Endemni centar jugoistone Evrope i Balkana. Ovo podruje ima izuzetnu estetsku
vrijednost. Analizirajui gore izneseno kao i prirodne fenomene ovog podruja moe se
zakljuiti da ono zadovoljava sve kriterije za formiranje Nacionalnog parka, kao i da se
upie u Svjetsku listu prirodnog naslijea pod patronatom UNESCO-a.
52
ZATITA PRIRODE

3. Podruje planine Vranice predstavlja najvei silikatni kompleks geoloke formacije u Bosni
i Hercegovini. Ova osnovna karakteristika dala je formu i erozionim i glacijalnim procesima,
to ovo podruje izrazito razlikuje od podruja krenjaka i dolomita, kako morfoskulpturom,
tako i mikroreljefom. Specifina pedogeneza rezultirala je i specifinom visokoplaninskom
florom, kao i rasporedom formacija umske vegetacije. Vranica je specifian endemni
centar silikatne flore. Izrazita pejsana vrijednost i sauvane prirodne vrijednosti
opredijelile su da se podruje kandiduje kao nacionalni park.
4. ator planina pripada nizu planina zapadnobosanskih Dinarida i potpuno je razvijena
u smislu svih fenomena glacijalne i karstne erozije. Kako je ator planina situirana na
klimatskoj granici sa jakim uticajem submediterana, na njoj obitavaju interesantne umske
zajednice a visokoplaninska flora se odlikuje nizom endemnih i reliktnih vrsta, to ovu
planinu definira kao prelazni endemni centar od zapadnih ka centralnim Dinaridima.
ator planina je nukleus zatite ireg podruja zapadne Bosne sa izrazito interesantnim i
vanim podrujem glede stanovita prirodne fenomenologije i biodiverziteta.
5. Podruje planine Zvijezda ulazi u tzv. ofiolitsku zonu tj. u zonu magmatskih geolokih
formacija serpentinita, gabra i dijabaza, koji alterniraju sa krenjakim masama dajui
osnovno obiljeje ovom masivu. Planina Zvijezda predstavlja masiv izvanredne floristike
raznolikosti. Zbog antropogenog djelovanja ume su znatno izmijenile svoj prirodni facies,
mada su zbog dubokih smeih zemljita zadrale stanovit nivo kvaliteta, koji je opet u
daljem padu zbog intenzivnog djelovanja umarstva i kalamiteta potkornjaka i procesa
suenja uma. Ovo je podruje sa izvanrednom pejzanom i rekreacionom vrijednosti
uveane pojavom termalnih mineralnih voda. Zbog svega je Prostornim planom BiH
predvieno proglaenje planine Zvijezde parkom prirode (to po normativima IUCN-a
odgovara dananjoj III kategoriji).
6. Podruje planine Konjuh pripada takoer ofiolitskoj zoni, s tim da je pojava serpentina
izraenija i karakterie osebujnu umsku i livadsku vegetaciju kao i vegetaciju stijena
i sipara. Vrlo je bitno naglasiti pojavu niza reliktnih i endemnih biljnih vrsta vezanih za
serpentinska stanita. Ova planina ima izrazite pejzane vrijednosti kao i bogato lovite.
Posebna vegetacijska formacija su borove ume na serpentinu. Nuno je na ovoj planini
kao rijetkom stanitu velikog tetrijeba formirati poseban sanctuarij za zatitu ove rijetke
vrste avifaune.
7. Podruje planine Tajan je specifikum ofiolitne zone svojevremeno vanredno kvalitetne
i bogate ume djelovanjem umarstva i drvne industrije su dovedene do donje granice
rentabiliteta. Podruje je zbog umjerene nadmorske visine (1000 m) idealno za rekreacioni
park. Zbog velikog uea liarskih uma idealno lovite i rezervat srne, divlje svinje
i tetrijeba. Zbog kontaktne zone krenjaka i serpentina, gabra i peridotita razvila se
karakteristina morfoskulptura, pedogenezom razliita zemljita, a time i razliite forme
vegetacije koje treba pretvoriti u umski rezervat polivalentne namjene. S tim da se
centralni dio nominira u rang prve kategorije nove IUCN kategorizacije, tj. prirodni rezervat.
Analizirajui dispoziciju parkova Konjuh, Tajan i Zvijezda koji su tako situirani, da je rijeka
Krivaja taj bitni element koji ih spaja, objedinjava, kao da ih okuplja oko sebe. Uoljivo je na situaciji
ova tri parka da su njihove meusobne udaljenosti zanemarive. Svi ovi prostori imaju veoma slinu
i izuzetno vrijednu fenomenologiju koja trai jedan obavezan nivo zatite. Kombinirajui reime
zatite i rejonizacijom, kvalitetnom distribucijom sadraja, njihovim razvojem, dobio bi se ekoloki
i ekonomski izvanredno privlaan prostor. Ujedinjavanjem ova tri parka u jedan nacionalni park
mogue je egzistiranje na profitabilnom nivou.
ZATITA PRIRODE

53
2.7. ULOGA CIVILNOG DRUTVA U ZATITI PRIRODE

Opa situacija u Bosni i Hercegovini je ogledalo stanja u oblasti zatite prirode. Nepotivanje
osnovnih zakonskih normi i neplanski razvoj doveli su do velikih devastacija okolia, a time i
visokovrijednih prirodnih podruja. Stoga zadatak nevladinih organizacija (NVO) nije nimalo lagan.
Stalno potiskivanje okolinskih tema iz panje javnosti a u korist drugih vanijih problema dovela
je do jo nemarnijeg odnosa prema prirodi. Logino je da inicijative i ideje o aktivnostima zatite
prirode, pored zvaninih institucija, moraju dolaziti i od strane NVO-a i lokalne zajednice. Meutim,
lokalna zajednica esto ne prepoznaje prednosti i anse koje se ukazuju prilikom zatite odreenih
podruja i vrsta. ak naprotiv, te aktivnosti se u startu odbacuju sa esto neopravdanim razlozima
koji su oigledno plod neinformiranosti i neznanja. To svakako koi zakonske procedure zatite
podruja koje se trenutno provode od strane resornih entitetskih i kantonalnih ministarstava. Dakle,
ekoloke organizacije (i one ostale dakako) su te koje trebaju povui osnovne inicijalne poteze
prilikom zatite prirode.
2.7.1. POSTUPAK PROGLAENJA ZATIENOG PODRUJA
Prema Zakonu o zatiti prirode FBiH utvruju se mjere za zatitu prirode i to:
- zatita podruja,
- zatita divljih ivotinja i biljaka,
- zatita minerala i fosila.
Kao to je ve spemenuto zatiena podruja se dijele na: prirodna zatiena podruja,

nacionalni park, spomenik prirode i zatieni pejzai. Prijedlog za proglaenje 1. i 2. daje federalno
ministarstvo, a prijedlog za 3. i 4. daje kantonalno ministarstvo. U postupku od pokretanja inicijative
do proglaenja zatienog podruja 1, 2, 3 i 4 vanu ulogu imaju NVO iz oblasti zatite okolia.
NVO pokree inicijativu:
- organizuje kampanju,
- organizuje javne skupove ili naune okrugle skupove,
- putem medija i na druge naine upoznaje lokalno stanovnitvo o potrebi zatite itd.
Vaan zadatak za NVO-e je da vre posredovanje u konfliktu interesa. Lokalna zajednica

plai se zabrana usljed proglaenja zatienih podruja (zabrana ispae, sjee, lova...). NVO se
mora staviti u i funkciju zatite prirode, ali i tititi lokalne interese. To e se postii aktivnim ueem
u odreivanju granica zatienih podruja, zatim odreivanju zona sa razliitim reimima zatite:
od strogo zatienih centralnih zona do periferija sa manjim stepenom zatite i razvojnim ansama
za lokalno stanovnitvo.
Uspostava zatienih podruja u Federaciji BiH se vri u tri sukcesivna koraka. Prvo,
Ministarstvo okolia i turizma kroz tendersku proceduru vri odabir ekspertnog tima ili institucije
koja priprema studiju o prirodnim vrijednostima predloenog zatienog podruja. Kada se zavri
ova evaluacija prirodnih vrijednosti donosi se Zakon o proglaenju zatienog podruja. Nakon toga
se ponovo kroz tendersku proceduru odabire ekspertni tim ili institucija koja e formulirati adaptivni
plan upravljanja zatienim podrujem sa detaljnim smjernicama koje su aktivnosti doputene
u zatienom podruju. Na kraju, nadleno ministarstvo donosi prostorni plan koji vrlo precizno
navodi lokacije i aktivnosti.
Obzirom da su procedure za proglaenje nekog podruja zatienim objanjene entitetskim
zakonima o zatiti prirode tako emo u nastavku detaljnije pojasniti tu proceduru. Prije svega
zadatak nevladinih organizacija je da svojim aktivnostima stvore poeljnu klimu u javnosti koja e
rezultirati pokretanjem zakonske procedure o zatiti podruja.
ZATITA PRIRODE

54
1. Istraivanje
Prije svega potrebno je znati zato se neki prostor zatiuje, koje su njegove prirodne
vrijednosti te da li je taj lokalitet ugroen. Prikupljanjem dokumentacije i istraivanjem odreenog
lokaliteta pokuava se odgovoriti na ta pitanja. Ovaj posao podrazumijeva odreene studije i
istraivanja priznatih eksperata iz oblasti zatite prirode. esto se ovi podaci mogu nai u arhivama
institucija (opina, kanton, zavod za zatitu prirodnog naslijea, i sl.) i fakultetima. Naravno, ukoliko
podaci uope ne postoje, odnosno ukoliko istraivanja nisu nikada vrena potrebno je uraditi nova.
2. Odreivanje i proglaenje podruja zatienim
Ovisno o tome o kojem stepenu zatite se radi tako prijedlog za proglaenje daje resorno
entitetsko ministarstvo ili pak kantonalno ministarstvo (ukoliko se radi o podruju u FBiH). Ako
je u pitanju stepen zatite prva dva tipa (zatieno prirodno podruje i nacionalni park) onda
prijedlog daje entitetsko ministarstvo, a ukoliko se radi od treem i etvrtom tipu (spomenik prirode i
zatieni pejza) onda prijedlog daje kantonalno ministarstvo. U RS-u sve prijedloge daje entitetsko
ministarstvo. Nadleni organi duni su obavjestiti vlasnika ili korisnika prostora o pokretanju
postupka za proglaenje podruja zatienim. Potrebno je napomenuti da u ovom koraku prestaje
nadlenost nevladine organizacije te da postizanje ovog koraka predstavlja dobro uraen inicijalni
posao istraivanja.
3. Izrada primarne studije o zatiti i kategorizacija podruja
Nadleno ministarstvo raspisuje konkurs za izradu Studije o zatiti, odnosno primarne studije
koja treba da sadri:
-
-
-
prirodne vrijednosti podruja;

procjenu kategorije (prema vaeim zakonima);
granice i zone podruja;
4. Donoenje Zakona o proglaenju
Entitetski parlamenti (ili kantonalne skuptine) donose poseban zakon o odreenom stepenu
zatienog podruja a zakon sadri:
-
-
-
-
-
-
ope odredbe;
granice obuhvata;
mjere zatite;
aktivnosti u zatienom podruju;
nadzor i kaznene odredbe;
prelazne i zavrne odredbe;
5. Izrada plana upravljanja zatienim podrujem
Konkurs za izradu plana upravljanja raspisuje i sprovodi resorno ministarstvo (entitetsko ili
kantonalno), a donosi vlada (entiteta ili kantona). Sadraj i nain izrade Plana upravljanja zatienim
podrujima se ureuje pravilnikom. Osnovni cilj Plana upravljanja je utvrivanje uslova, rjeenja,
naina i postupaka za uspostavu dugoronog sistema zatite bioloke raznolikosti, vrijednosti
pejsaa i sistema upravljanja zatienim podrujem na naelima odrivog koritenja prirodnih,
kulturnih i drugih dobara.
6. Odreivanje upravljaa zatienog podruja
Plan upravljanja bi trebao da sadri i strukturu budueg upravljaa. Ukoliko se formira novo
poduzee (od strane vlade) posebnim zakonom se definiraju naziv, struktura i djelatnosti budueg
upravljaa. Zajedno sa izradom planske dokumentacije (prostorni plan posebnog podruja) ovo bi
bio zavretak propisane procedure za uspostavljanje zatite odreenog podruja.
ZATITA PRIRODE

55
Tabela br. 9 - Saetak tipinog plana upravljanja zatienim podrujem

(Centri civilnih inicijativa / Kako javno zagovarati zatitu prirode u BiH, 2007)
Sekcija plana
Sadraj lokacije
Opis lokacije
Lokacija, veliina, istorijat, geologija, topografija, hidrologija,

generalna ekoloka klasifikacija, poloaj u okviru ireg okruenja,
trenutna upotreba
Konzervacijska procjena
Istorijski i trenutni konzervacijski status, odlike vrijednosti

lokacije (raznolikost biljnih i ivotinjskih vrsta, ouvanost prirode,
reprezentativnost zajednica), prijetnje, potencijalne vrijednosti,
specifine vrste
Ciljevi upravljanja
Hidrologija, biljne zajednice, specifine vrste, edukacija i

istraivanja
Ogranienja
Ogranienja, prirodni procesi, spoljni uticaji, remeenje, zagaenje,

zakonska ogranienja, resursi, sigurnost
Smjernice za upravljanje
Specifini projekti, racionalan i objektivan (ukljuujui definiciju

uspjeha) radni plan, planovi i metodologija istraivanja
Monitoring aktivnosti
Monitoring i evaluacija projekta, vremenski okvir i podnoenje

izvjetaja
Dodaci
Karte, podaci, protokoli
ZATITA PRIRODE

3.
57
PRILOG: BUDUI NACIONALNI PARK PRENJ-VRSNICAABULJA
Jo od davnih 50-ih godina prolog stoljea postoji ideja da se kompleks planina Prenjvrsnica-abulja stavi pod adekvatan oblik zatite u vidu nacionalnog parka. Razlozi za takvo
neto nesumnjivo postoje ali ovaj jedinstveni prostor jo uvijek nije dobio institucionalonu zatitu.
Odgovor na pitanje zato je to tako moe se nai i u injenici da je Bosni i Hercegovini, kao
republici u bivoj Jugoslaviji, bila rezervisana uloga energetske baze. Stoga su joj kao takvoj, u
vremenu industralizacije i elektrifikacije, bili namijenjeni rudnici, eliane, termo i hidroelektrane,
a dimnjaci su se nali ak i na bh. grbu. Sa druge strane, u razvojnim planovima bive drave
pravo na ozbiljniju zatitu svoje prirode imale su druge razvijene republike (tabela br. 4). Naalost,
sumnjamo da bi i postojea dva nacionalna parka (Sutjeska i Kozara) bili proglaeni da biva vlast
nije imala prevashodnu namjenu da na tim podrujima istorijskih bitaka ili izvorima revolucije
odgaja mlade narataje. Ipak, nije samo u tome razlog neadekvatnog vrednovanja i zatite ovog
podruja jer ni danas situacija nije ni malo bolja. Razlog zbog kojeg je ovo poglavlje uvrteno kao
prilog ovoj publikaciji je iskrena elja da se dadne jo jedan prilog aktivnostima valorizacije ovog
podruja, odnosno da se ve pokrenute procedure nezaustavljivo usmjere ka konanom cilju - a to
je uspostavljanje nacionalnog parka Prenj-vrsnica-abulja.
3.1. ISTORIJAT INICIJATIVE ZA USPOSTAVLJANJEM NP PRENJ-VRSNICAABULJA

Ovo podruje je, prilino rano za nae prostore, privuklo poznate istraivae biologe. Ve
prije prvog svjetskog rata podruju posjeuju botaniari G. Beck, K. Vandas, Myrbeck, K. Maly.
Poslije drugog svjetskog rata podruje istrauje uveni geograf J. Cviji, a kasnije P. Fukarek,
N. Janji, B. Fabijani, . ili i R. Lakui. Njihovi radovi temeljito osvjetljavaju puno floristiko
i geomorfoloko bogatstvo podruja i potrebu za njegovom zatitom. Tako je Dr. Pavle Fukarek
ve 1954. g. predloio u jednoj studiji o zatiti prirode potpunu zatitu sastojina munike, ime bi se
zapravo zatitilo visokoplaninsko podruje Prenja i vrsnice. Taj prijedlog se moe uzeti kao prvi
pokuaj zatite ovog vrijednog podruja. Dosadanja istraivanja su pokazala da se gro enedemnih
i reliktnih vrsta, koje su evidentirane na podruju BiH, nalazi upravo na podruju ovih planina. Zato
ovo podruje nosi naziv Prenjski endemni centar. Meutim, ovo podruje nije bilo zanimljivo samo
biolozima ve i drugim istraivaima a posebno geolozima. Jo 1897. g. znanstvenik svjetskog
glasa dr. Jovan Cviji je ispitivajui Prenj rekao: Sav greben Prenja je sastavljen iz drskih oblika
visokih planina, koji su u vrlo lijepe grupe kombinovani, tako da je Prenj najljepa planina Bosne
i Hercegovine. Po plastici se Prenj razlikuje od ostalih najviih hercegovakih planina. Odlikuje
se osobitim tipom karsta, dolomitinim karstom, koji se po oblicima razlikuje od obinog karsta
istih krenjaka. Naravno, niti vrsnica nimalo ne zaostaje za Prenjom te njihov reljef pokazuje
stvaralaku mo prirode i njene do savrenstva dotjerane prirodne ljepote. Ove planine su posebno
atraktivne i privlane planinarima te su, ne bez razloga, nazvali Prenj bosansko - hercegovakim
Himalajima. Vrijedi jo istai da se od 25 vrhova u BiH koji prelaze nadmorsku visinu 2000 metara
na Prenju nalazi njih deset.
Dakle, kao to smo ve rekli, planovi za zatitu Prenja, vrsnice i abulje datiraju jo od
prije pedeset godina. Za predratni period karakteristino je da se mnogo vie panje posveivalo
pojedinanim objektima prirode i lokalitetima, nego irim podrujima kao to je to kompleks planina
Prenj - vrsnica - abulja. Kasnije je za odreen broj objekata prirodnih naslijea provedena pravna
zatita dok su iri prostori evidentiranog znaajnog prirodnog naslijea tretirani preliminarnom
zatitom. Tako je i ovaj lokalitet ekao decenijama na svoju zatitu te je napokon Prostornim
planom SR BiH 1981. g. planiran da bude zatien u rangu nacionalnog parka. Iako je plan odavno
istekao (rok vaenja do 2000. g.) prema Zakonu o prostornom ureenju FBiH njegova pravna
validnost je jo uvijek aktualna, odnosno plan vai sve do usvajanja novog plana. (Novi plan jo
58
ZATITA PRIRODE

uvijek nije kreiran). Godine 1996. uro Fukarek iz Zavoda za zatitu kulturnog i prirodnog naslijea
FBiH izrauje prijedlog za pokretanje postupka za proglaenje podruja planina Prenj, vrsnica i
abulja u nacionalni park. Meutim, tada je oigledno bilo jo rano za pokretanje takve procedure.
Sedam godina kasnije ekoloka udruenja iz Konjica i Jablanice, Zeleni-Neretva i Eko-Neretva, su
u oktobru 2003. g. u sklopu projekta Mogunosti i perspektive NP Prenj - vrsnica - abulja i uz
podrku poznate meunarodne organizacije WWF-a (World Wildlife Fund) dale zvanini prijedlog
federalnom resornom ministarstvu za pokretanje postupka proglaenja nacionalnog parka. Ovom
prijedlogu dali su potporu eminentni strunjaci koji su na odranom skupu u Konjicu prezentirali
svoja struna izlaganja kao prilog ovom prijedlogu. Nedugo nakon toga Ministarstvo prostornog
ureenja i okolia FBiH je zapoelo zakonsku proceduru za proglaenjem nacionalnog parka.
Zakonskih prepreka nije bilo te ovom prilikom citiramo odgovor ministarstva iz maja 2005. g. na
dopis Udruenja Zeleni - Neretva o statusu predloenog podruja: Zakonom o prostornom
ureenju, lan 80. stav 1. (Sl. novine F BiH, broj 52/02), prema kome se, do donoenja Prostornog
plana Federacije, u istoj primjenjuje Prostorni plan BiH za period od 1981. do 2000. godine, a
prema kome je obuhvat planinskog masiva Prenj - vrsnica - abulja predvien stepenom zatite
nacionalnog parka, i za koga je, u skladu sa lanom 80. stav 3. Zakona o prostornom ureenju (Sl.
novine F BiH, broj 52/02), odluka o utvrivanju navedenog obuhvata podrujem od znaaja za F
BiH u fazi pripreme. Federalni Parlament je 2006. g. usvojio Odluku o utvrivanju podruja Prenj
- vrsnica - abulja podrujem od znaaja za Federaciju BiH, ime je prvi korak uinjen. Nakon
toga je u parlamentarnu proceduru upuen nacrt Zakona o nacionalnom parku Prenj - vrsnica
abulja (Vran). Do dana dovretka pisanja ove publikacije (oktobar 2012.) zakon nije usvojen od
strane Parlamenta FBiH.
3.2. OPIS PODRUJA PRENJ-VRSNICA-ABULJA

a) Teritorijalno rasprostranjenje
Podruje planina Prenj, vsnice, abulje i Vran planine (abulja i Vran mogu se smatrati
pribrejem vrsnice) nalazi se u centralnom dijelu Dinarida. U okviru Bosne i Hercegovine smjeteno
je u sjevrnom dijelu Hercegovine, djelimino obuhvaeno ali i podijeljeno dolinom i kanjonom rijeke
Neretve.
Podruje je geografski odreeno: 32 27 - 43 41 N i 17 25 - 18 05 E (po Griniu).
b) Opis okvirnih granica
Polazei od ua itice u Neretvu na zapad, tokom rijeke Neretve do Jablanice, granica

skree desnim grebenom iznad rjeice Doljanke preko kote 1290, preko kote 1532, ispod kote
Pasija stijena (1574), to je i najsjevernija taka podruja. Granica se dalje kree ispod kote Velika
Vlaina (1707) i kote Veliki Vran (2074) priblino izohipsom od 1500 m/nm do najzapadnije take
17 25, zatim na jugoistok podgorinom, putem ispod kote Sinjal (1481) do kote 1292. Nastavlja
podgorinom abulje putem ispod kote 1429 do Bogodola, zatim putem na sjever do ua Dreanke
u rijeku Neretvu. Od ua Dreanke nastavlja na jugoistok lijevom obalom Neretve, skree na
zapad podgorinom Prenja do iznad sela Humiliani, iznad ceste do Zijemlja, putem na sjeveroistok
izmeu sela Kula i ievo, iznad sela Kaii do vodopada itice i utoka u Neretvu.
c) Povrina podruja
Podruje unutar opisanih okvira granica zahvata 994,5 km2. U odnosu na povrinu Bosne i
Hercegovine (51.129 km2) to iznosi 1,9 %.
d) Visinska razlika
Najnia taka podruja je kota 452 kod sela Humiliani a najvii vrh je vrh planine vrsnice,
Plono 2228 m/nm. Maksimalna visinska razlika iznosi 1776 metara.
e) Geopolitika lokacija podruja
Podruje budueg nacionalnog parka zahvata dijelove est optina.
ZATITA PRIRODE

59
Tabela br. 10 - Povrina i procentualno uee optina u buduem nacionalnom parku

(Fukarek uro, Prijedlog za pokretanje postupka za proglaenje NP Prenj - vrsnica - abulja,
1996)
Broj
Optina
Povrina (km2)
% od ukupnog NP
1.
Mostar
463,5
43,9
2.
Konjic
218,0
21,9
3.
Jablanica
200,5
20,2
4.
Posuje
63,0
6,3
5.
Tomislavgrad
58,5
5,9
6.
Prozor
18,0
1,8
Ukupno
994,5
100
3.3. KARAKTERISTIKE PODRUJA - STRUNI SEPARATI

Godine 2003. u Konjicu je odran struni skup pod nazivom Mogunosti i perspektive
nacionalnog parka Prenj - vrsnica - abulja, a u organizaciji ekolokih drutava iz Konjica i
Jablanice i uz podrku meunarodne organizacije za zatitu prirode WWF-a (World Wildlife Fund).
Na skupu su prezentirani struni elaborati od strane priznatih domaih eksperata i skup je rezultirao
generalnim zakljukom da organizatori na adresu Federalnog ministarstva za prostorno ureenje
i okoli upute slubeni prijedlog za pokretanje procedure proglaenja nacionalnog parka Prenj vrsnica - abulja. Strune separate, ili njihove dijelove, koji su jo uvijek aktualni navodimo u
nastavku ovog poglavlja.
3.3.1. PROMOCIJA GEOLOKOG NASLIJEA VRSNICE, ABULJE I PRENJA
Prof.dr. Hazim Hrvatovi

Zavod za geologiju Bosne i Hercegovine
13.6.1991. Internacionalna deklaracija o potovanju prolosti Zemlje;
Ba kao i staro drvo koje sadri sve zapise o svom rastu i ivotu i Zemlja zadrava sjeanje
o svojoj prolosti. Zapise sadrava u svojoj dubini i povrini, stijenama i krajolicima, zapise koji
mogu biti itani. Mi smo uvijek bili svjesni o potrebi da sauvamo naa sjeanja, to jest nae
kulturno naslijee. Sada je dolo vrijeme da zatitimo nae prirodno naslijee. Prolost Zemlje nije
nita manje vana od prolosti ovjeka. Sada je vrijeme za nas da nauimo zatiti i da inei to,
nauimo o prolosti Zemlje, itamo tu knjigu napisanu prije naeg postanka, to je nae prirodno
geoloko naslijee. Mi i Zemlja dijelimo zajedniko naslijee. Mi i vlade drava treba da smo kustosi
ovog naslijea. Uvijek svaki ovjek treba znati da najmanje pustoenje i sakaenje unitava i vodi
nepovratnom gubitku. Bilo koja forma razvitka treba potovati jedinstvenost ovog naslijea.
U sistematizaciji i inventarizaciji objekata naeg prirodnog naslijea planine abulja, vrsnica
i Prenj, treba da zauzmu znaajno mjesto jer ispunjavaju kriterijume geonaslijea koji su dati u
deklaraciji o geonaslijeu (1995.), u kojoj se kae slijedee: Geonaslijee ine sve geoloke,
geomorfoloke, pedoloke i posebne arheoloke vrijednosti nastale u toku formiranja litosfere,
njenog morfolokog uobliavanja i meuzavisnosti prirode i ljudskih kultura, koje zbog izuzetnog
naunog i kulturnog znaaja, kao dio jedinstvenog geo-naslijea, odnosno svijeta, moraju biti
posebna briga svih drutvenih faktora.
Kao proirenje nacionalnih i internacionalnih inicijativa za konverzaciju prirode UNESCO je
pokrenuo program Geoparkovi to je postalo prepoznatljiva etiketa i sinonim je zatite okolice i
60
ZATITA PRIRODE

razvoja. Geopark (1999.) je zatieno podruje s crtama posebnog geolokog znaaja, rariteta ili
ljepote. Ove crte su reprezentativne u regionalnoj geolokoj historiji, dogaajima i procesima. Osim
za nauna istraivanja i iroku edukaciju o okoliu, geoparkovi mogu dati veliki potencijal za lokalni
ekonomski razvoj.
Naprijed navedeno treba da nam bude poruka za jedno otrenjenje da proirimo nae postojee
inicijative za zatitu i konzervaciju naeg prirodnog naslijea kao to je podruje vrsnice, abulje
i Prenja. To mjesto sadri jednu geoloku bitnost, posebnog naunog znaaja, rariteta i ljepote koji
su reprezentativni za ire podruje i za geoloku historiju, dogaaje ili procese.
Podruje ovih planina pripada karbonatnoj platformi Dinarida, te ima veoma intresantnu
geologiju koja predstavlja izuzetnu mogunost treninga za naunike, uitelje, uenike i istraivae
iz cijelog svijeta, to moe sluiti i poveanju lokalnog samoodrivog ekonomskog razvoja kroz
okolini prijateljski geoturizam. Dolo je vrijeme da poveamo razumijevanje historije stvaranja
prirodnog naslijea i da paljivo sagledamo nae sadanje postupke, jer ako ne sauvano naa
blaga geolokog okolia kao to je podruje ovih planina, dijelovi ove prirodne zaostavtine biti e
nepovratno izgubljeni. Potreba za konzervacijom prirodnih resursa i biodiverziteta je postala veoma
jasna. Meutim, mnogima je manje jasno da je konzervacija geolokog naslijea isto tako vana.
Predstava da je geoloko naslijee (geoloki zapis) vrsto, manje osjetljivo na destrukciju i da nema
prijetnji nije istinita. Stijene, minerali, fosili, tla i reljef su rezultat i zapis evolucije nae planete, i oni
su nerazdvojni dio prirode. Distribucija struktura, biljaka i ivotinja zavisi ne samo od klime, ve i od
geologije i reljefa. Iako su veoma vaan dio prirodnog svijeta, geologija i reljef su imali veliki uticaj
na drutvo i civilizaciju i nastavljaju da ga imaju. Nae koritenje zemlje za poljoprivredu, umarstvo,
rudarstvo, pravljenje domova i gradova je prisno povezano sa stijenama, tlom i reljefom. ak vie:
resursi kao to su ugalj, nafta, plin i metali su igrali vanu ulogu u tehnolokom, industrijskom i
ekonomskom razvoju.
Glavni ciljevi promocije geolokog naslijea su koritenje geolokih mjesta u edukaciji javnosti
i uenje u geolokim naukama i okolinom gradivu, njihov potencijal kao alat u osiguranju odrivog
razvoja i konzervacija geolokog naslijea za budue generacije. Mjesta geolokog naslijea,
pravilno koritena, mogu generisati zapoljavanje i nove ekonomske aktivnosti poznate pod
imenom geoturizam. Izrada jedne studije treba da sadri iroki pristup: veza geologija- biologijakultura-ekonomija.
vrsnica, abulja i Prenj
vrsnica je predstavljena skupom nekoliko visoravni i grebena koji su rastavljeni dubokim
dolinama. Visoravni su Plasa s Muharnicom i Mala vrsnica izmeu kojih se nalazi Vilinac i Velika
vrsnica. Plasa sa Muharnicom je visoravan omeena sa strmim odsjecima kanjona Dive Grabovice
i Doljanke. Sjeverni odsjek (dolina Doljanke). Cijelu povrinu Plase izgrauju mezozojski karbonati.
Juni odsjek (Diva Grabovica) dubine 2050 m od ua u rijeku Neretvu. Plasa je dobila ime po svom
masivnom obliku i zaravljenosti, predstavlja zatalasanu zaravan sa dosta vrtaa. Vilinac (2120 m)
predstavlja vijenac sa mnogim zupastim vrhovima, izmeu kojih se nalaze kratke uvale. Velika
vrsnica ima dva izraena paralelna grebena: Ploa (2226 m) i Jelenak (2170 m). Izmeu ova dva
grebena je prostrana karstna zaravan sa tipinim krastnim fenomenima.
Prenj je prostrana visoravan na kojoj se izdie glavni greben. Omeen je dolinom Neretve (na
zapadu neretvanski rasjed a na sjeveroistonoj sa rasjedom Konjic-Glavatievo). Prenj je podijeljen
na dva dijela: vii jugozapadni i nii sjeveroistoni. Jugozapadni dio, najvii greben, ine Kamenac,
Vjetrena brda, Lupoglav (2102 m), Hera i Gali. Sjeveroistoni dio se sastoji od zaravni sa vrhom
Osobac (2030 m) i grebenom Velike Kape (2004 m).
Geoloko naslijee
Navedene planine pripadaju dinarskoj karbonatnoj platformi, koja predstavlja plitkovodno
podruje u kojem se dugotrajno (kroz vie geolokih perioda) odravaju stabilni uslovi za taloenje
karbonatnih sedimenata debljine od nekoliko stotina do nekoliko hiljada metara. Na naima
ZATITA PRIRODE

61
planinama to je period od 150 miliona godina. Na geolokim kartama i profilima razmjere: 1:1000
prikazana je geoloka graa vrsnice, abulje i Prenja. Geolokim istraivanjima utvrene su
geoloke formacije od permske do kvartarne starosti.
Perm. U permu veliki dio evropskog kopna, nalazi se u zoni arke i suhe klime pustinje,
a u predgorjima se javljaju tereni koji su povremeno potapani. Za ovaj period su karakteristini
klastino-evaporitski sedimenti koji su imali vanu ulogu kao skliska i pogodna podloga ubiranja i
navlaenja u Dinaridima. Otkriveni su u dolini rijeke Doljanke (sjeverni obod vrsnice). Oni su bitni
i za utvrivanje oblika deformacija kako prije tako i poslije djelovanja tektonskih sila.
Donji trijas otkriven je u irem podruju, sjeveroistono od vrsnice i Prenja. Karakteriu ga
klastiti sa koljkaima Claraia i Myophorya.
Srednji trijas. Depoziciona sredina u Vanjskim Dinaridima srednjeg trijasa, karakteristie se
taloenjem karbonatnih stijena u aniziku i ladiniku. Veliki prekid u taloenju deava se na granici
anizijsko-ladinskog kata. Sinsedimentni ekstenzivni tektonski pokreti doveli su do diferencijalnog
izdizanja i slijeganja karbonatne platforme u aniziku. U kanjonu Drenice, na povrini su otkrivene
ladinske naslage na potezu od sela Strieva do Perutca. Ladinik poinje sa glincima i ronacima
crvenkasto-ukaste boje sa malim kuglastim koljkaem Avicula. Slijede laporci i kvrgavi krenjaci
sa tufovima andezitskog sastava (50 m), pa tamnosivi krenjaci (250 m) sa koljkaima gornjeg
ladinika (Daonella, Posidonia)
Gornji trijas. Nakon perioda subarealnog ogoljenja i taloenja kontinentalnih klastita i boksita
u karnijskom katu, nastavljeno je taloenje karbonata. Stavljaju se irokorasprostranjena facijalna
podruja dolomita ograniene intertajdalne platforme. Gornji trijas poinje (najnii dijelovi kanjona
Drenice) sivim do crnim bituminoznim dolomitima bez fosila koji priblino pripadaju kardevolskom
potkatu karnikog kata. Slijede areni laporci i dolomiti (60 m), pa svi dolomiti (110 m) sa sferinim
kolonijama modrozelenih algi (Sphaerocodium). Na njih se nadovezuju krenjaci sa koljkaem
Megalodon i debela svita dolomita to sve ide u dva preostala kata gornjeg trijasa (norik i ret).
Donja jura. Stvaranje karbinata u periodu rane jure na karbonatnoj platformi zapoinje
taloenjem dolomita ograniene platforme slinih onima iz norika i reta. U podruju Drenice ove
naslage razvijene su na desnoj obali rijeke Dreanke. Taloene su kontinuirano na gornjotrijaske
dolomite. Poinju sa taloenjem dolomita, zbog ega je granica sa gornjim trijasem esto nejasna,
dalje slijede tamnosivi do crni bituminozni krenjaci debljine oko 90 m. Krenjaci sadre tanje
proslojke kriljavih lapora debljine 15 cm. U stubu dalje slijede debelo uslojeni do bankoviti krenjaci
sa litiotisima. Ovi krenjaci se javljaju u tri razliita horizonta. Donji sloj debljine 3-4 m. Utvren je
na vie mjesta pa se predpostavlja da ima kontinuitet u svom razvoju. Preko ovog horizonta slijede
sivi i tamnosivi krenjaci sa jednim slojem koji sadi litiotise. Ovaj sloj je debeo 1 m, a cijeli paket
oko 20 m. Iznad sloja sa litiotisima na oko 5-6 m nalazi se trei horizont debljine 1-2 m. Na ovim
slojevima su istaloeni sivi ili smei dobro uslojeni krenjaci bez uoljivih fosila. Gornja granica
lijaskih sedimenata je nejasna i postoji postupni prelaz u krenjake i dolomite dogera. Debljina
lijaskih sedimenata je oko 300 metara. U donjojurskim sedimentima primijeene su lagunske facije,
koje indiciraju uslove povoljne za taloenje matinih stijena.
Srednja jura. Karbonatna platforma se stabilizovala u periodu srednje jure. Nastavljeno
slijeganje je rezultiralo taloenjem subtajdalnih isplanih stijena u lagunama unutranje karbonatne
platforme. Naslage dogera pruaju se kao i lijaske itavom duinom desne obale Dreanke.
Izgrauju vrlo strmu sjevernu stranu planine abulje, odnosno juno krilo antiklinale Drenica.
Predstavljene su dobro uslojenim smeim krenjacima sa manjim ulocima dolomita. Debljina im
je oko 250 m.
Gornja jura. Tokom kasne jure, platforma Dinarida se razvila u ivini elf (platforma u moru)
gdje se stvaraju lagunski krenjaci i dolomiti koji sadre alge Clypeine kao i izasprudne lagunske
facije sa kladokoropsisima. Gornjojurske naslage se kontinuirano taloe na sedimente srednje
jure. Predstavljene su, oksford-kimerid, svijetlosivim dobro uslojenim krenjacima i dolomitima.
Sadre bogatu faunu kladokoropsisa, algi, foraminifera i briozoa. Debljine su oko 250 m. Preko ovih
62
ZATITA PRIRODE

naslaga slijede kimerid-portland naslage predstavljene krenjacima i dolomitima sa klipeinama.

Debljine su oko 300 m.
Donja kreda. Taloenje karbonata se nastavlja uz kratki period (boksit i bree) to je vezano
za tektonsku aktivnost. Donja kreda karbonatne platforme poinje dolomitima sa sitnim nerineidima,
tintinidima, foraminiferama (Cuneolina) i karbonatnim algama (Salpingoporella, Munieria). Gornji dio
donje krede zastupljen je uslojenim krenjacima sa umecima dolomita koji ponegdje sadre pueve
(Nerinea) i pahiodontne koljkae (Requienia, Toucasia), a prvenstveno foraminifere (Cuneolina,
Orbitolina) te karbonatne alge (Salpingoporella, Munieria, Cylindroporella) a u nekim slojevima i
plodove haracejskih algi to ukazuje na oslaivanje mora.
Gornja kreda. Sa nastupom gornje krede prostrana podruja Vanjskih Dinarida i neki
dijelovi Sredinjih Dinarida pretvorena su u veoma plitko more udaljeno od kopna i zato se istim
karbonatnim dnom, bez terigenih primjesa. Veliki dio profila zauzimaju rudistni krenjaci taloeni
na grebenima sa priraslim ljuturama ili pseudo grebenima, podvodnim nagomilavanjima ljutura
uginulih organizama. Gornjokredne naslage otkrivene na su na lijevoj obali Dreanke gdje se nalaze
u tektonskom kontaktu sa trijaskim naslagama. Istono od sela Strieva na lijevoj obali Dreanke,
na manjoj povrini otkriveni su bituminozni laporoviti krenjaci i dolomiti.
Paleocen i Eocen. Tokom paleocena i eocena nastavlja se taloenje, lokalno, karbonata.
Do kraja eocena i ranog oligocena, taloenje na platformi se okonava regionalnim izdizanjem i
taloenjem konglometara.
Kvartar. Za ove visoke planine Hercegovine vezani su morfoloki oblici i sedimenti, dokumenti
glacijacije u gornjem pleistocenu. Te su pojave zapaene na vrsnici, abulji i Prenju. Na primjer:
na Prenju jedan cirk je na sjeverozapadu ispod vrha Oti, drugi na sjeveroistoku, na padinama
Velikog brda, a dva manja na Vjetrenim brdima.
Prema ispitivanjima na Prenju glacijacija (vjerovatno virmska) je imala dvije faze (stadijala) jer
u dolini Bijele preko stare fluvijalne terase lei jedna mlaa morena, dok su stadijali imali snijenu
granicu u istom podruju prvi na 1700 metara a drugi na 1950 metara. Glacijalno-fluvijalna terasa
ima najveu debljinu naslaga u kanjonu Neretve (60 m), jer su se tuda kretale vode sa veeg broja
lednika. Od posebnog znaaja su dvije jasno izraene terase, koje se osim po svom poloaju,
razlikuju i po tome to u vioj preovladavaju valutice gabra a u nioj krenjaci, a da pri tome opi
sastav ostaje isti. Ove dvije terase ukazuju na dvostruko zaleenje naih prostora. Direktna veza
akumulacionih terasa sa ledenjacima moe se vidjeti u dolini Doljanke gdje je sa lednika vrsnice
i Vrana transportovan materijal. Po svim dosadanjim geotektonskim podjelama posebno je
interesantna struktura Drenice koja je smjetena u graninu zonu izmeu Vanjskih i Sredinjih
Dinarida. U ovom podruju izdvojene su Jablanika i vrsnika navlaka.
Jablanikoj navlaci pripada Prenj. U ovom dijelu ova navlaka se moe pratiti u Drenici,
izmeu Prenja i Velea te na padinama Crvnja do Gatakog polja.
Kanjon Drenice je asimetriki pravac pruanja nabora/rasjeda u smijeru jugozapada, a
lociran je oko 20 km sjeverno od Mostara. Strukturni kompleks je dug 20 km, sputa se prema
zapadu gdje nestaje sa povrine, a na istoku se zavrava neretvanskim rasjedom. Otkrivene,
urbane i izrasjedane stratigrafske sekvence od srednjeg trijasa do gornje krede imaju debljinu oko
2500 m. U dubljim dijelovima su prisutne i starije stratigrafske jedinice. Kanjon Drenice pokazuje
tri strukturna elementa koji oteavaju interpretaciju ovog podruja: veu navlaku u sjevernom dijelu
kanjona, rasjed koji se prua du strukture, odnosno kanjona, i Neretvanski rasjed. Rasjed du
kanjona je glavna tektonska jedinica izmeu Vanjskih i Unutranjih Dinarida. Ovaj rasjed dovodi
kredne naslage u kontakt sa trijasom u jezgri strukturnog kompleksa. Interpretira se da je ovaj
rasjed nastao iz post-tektonske relaksacije i da klizi u evaporite iz permo-trijasa ispod Kanjona.
Starost navlake u sjevernom dijelu kanjona je vjerovatno eocen-oligocen. Strukurni kompleks
kanjona Drenice zavrava na Neretvanskom kosom rasjedu. Geometrija nabora i rasjeda istono
od Neretvanskog rasjeda je razliita. Zbog njegovog jakog uticaja na geometriju nabora, tumai se
da je u ranoj fazi razvoja ovaj rasjed bio navlaka.
ZATITA PRIRODE

63
3.3.2. BIOLOKE VRIJEDNOSTI KOMPLEKSA PLANINA PRENJ, VRSNICA I ABULJA
Prof.dr. Sulejman Redi i Mr. Samir ug,

Centar za ekologiju i prirodne resurse (CEPRES)
Prirodno-matematiki fakultet, Sarajevo
Bosna i Hercegovina ima vrlo bogatu floru koja obuhvata oko 4 500 vrsta viih biljaka, oko
3 000 vrsta algi i oko 5 000 vrsta gljiva i liajeva. Uzevi u obzir broj vrsta (S) i relativno malu
povrinu zemlje (A) - S/A odnos - Bosna i Hercegovina spada meu najbogatije zemlje u Evropi.
BiH ima takoer i veliki broj endeminih vrsta. Procjenjuje se da postoji oko 500 endeminih vrsta
viih biljaka. Podaci za Crvenu knjigu koja je objavljena 1997. godine (ili) obuhvata 678 vrsta
viih biljaka (ili 19% od ukupne flore u zemlji) koje su registrovane prema starim IUCN kategorijama
ugroenosti. Ova lista obuhvata 3 istrebljene vrste, 43 vrste koje se nalaze na rubu istrebljenja, 268
ranjive vrste, 289 vrsta koje su potencijalno ugroene, i 52 vrste iji status jo uvijek nije definisan.
Veliki broj ovih vrsta se nalazi upravo u podruju hercegovakog endemnog centra, odnosno na
planinama Prenj, vrsnica i abulja.
Radi ouvanja bioloke raznolikosti potrebno je pokrenuti aktivnosti na dugoronom
uravnoteenom ouvanju ovog vrlo vrijednog podruja za dobrobit daljeg progresa cijelog ovog
kraja. Radi efikasnijeg upravljanja, potrebno je postaviti jasan cilj za zatieno podruje Prenj,
vrsnica i abulja i razraditi strategiju za njegovo ostvarenje.
Planinski masivi Prenj - vrsnica - abulja se odlikuju specifinim nainom postanka,
orografijom, ekoklimom (stijecite razliitih klimatskih utjecaja), diverzitetom tala, specifinom
hidrografskom mreom, kao i mediteranskim pluviometrijskim reimom. Sve ove specifinosti su
uvjetovale da se na ovom relativno malom podruju razvije veliki broj specifinih i raznovrsnih
biljnih zajednica u iji sastav ulazi veliki broj endeminih i rijetkih biljnih vrsta.
Biogeografski poloaj
PRENJ (Zelena Glava, 2155 m)
- Pripada dvjema strukturno-facijalnim cjelinama
- Na NE je zona mezozojskih krenjaka, a na SW je zona kra (mezozojski krenjaci,
dolomiti)
- Borako jezero
VRSNICA (Plono, 2228 m)
- Brojni grebeni, siparita
dolomiti)
- Blidinje jezero
ABULJA (1776m)
- Pripada dvjema strukturno-facijalnim cjelinama
dolomiti)
Zato nacionalni park?

Podruje planina Prenja, vrsnica i abulja svojom strukturom kako abiotike tako i biotike
komponente u potpunosti odgovara predloenoj kategoriji nacionalnog parka. Kada je u pitanju
neophodna zonacija unutar zatienog podruja, Prenj, vrsnica i abulja udovoljavaju i najstroim
kriterijima vrijednosti bioloke i ekoloke raznolikosti. Zonacijom zatienog podruja se omoguava
mjeovita upotreba resursa na uravnoteenim osnovama, to e omoguiti i dugoroni ekonomski
progres ovog kraja na sasvim novim i odrivim osnovama za dobrobit i buduih generacija.
ZATITA PRIRODE

64
Zonacija
Postojanje nukleusa zatienog podruja sa ekosistemima ouvane primarne strukture i

dinamike, dovoljne veliine i konzistentnosti. Puferska zona je dovoljno ouvana da omoguava
neophodne akcije u oblasti konzervacije, kako sopstvenih ekosistema tako i ekosistema u nukleusu,
odnosno jezgru podruja, te izvanredne mogunosti za istraivanja, osmatranja, edukaciju,
duhovnu rekreaciju. Spoljna, trea zona, sadri sve neophodne resurse i potencijale za podsticanje
i implementaciju uravnoteenog razvoja u oblasti umarstva, poljoprivredne proizvodnje,
ugostiteljstva, kune radinosti i slinih akcija. Sadanji stupanj ouvanosti bioloke i ekoloke
raznolikosti, te instalirana infrastruktura omoguit e i uspostavu neophodnih ekolokih koridora
odgovarajueg nivoa, koji e garantovati nesmetan protok gena i bioloku komunikaciju izmeu
zona sa visokom raznolikou i visokim stupnjem ukupne senzitivnosti, te bioloku komunikaciju
sa ostalim visokoplaninskim regionima. Predloena kategorija zatienog podruja, kao i odabrano
podruje Igmana i Bjelaice u potpunosti udovoljavaju i postavljenim smjernicama za odabir, te
postavljenim ciljevima i odredbama za in situ konzervaciju sadranih u Konvenciji o biolokoj
raznolikosti.
3.3.3. KONCEPT ZATITE UMA BUDUEG NP PRENJ-VRSNICA-ABULJA
Prof.dr. Midhat Uupli

umarski fakultet Sarajevo
Uvod
ume su najvrijedniji prirodni ekosistemi to i jeste osnov potrebe njihove zatite. Okolnost
da je Bosna i Hercegovina po umovitosti etvrta zemlja Evrope je naa komparativna prednost.
Naalost, na odnos prema ovom resursu je blago reeno neodgovoran, zbog ega se umovitost
smanjuje ali je i kvalitet drvne zalihe sve slabiji. ume nestaju promjenom namjene zemljita
(povrinskim kopovima ruda, izgradnjom hidroakomulacija i putnih komunikacija, podizanjem
industrijskih kapaciteta, poarima itd.). Nesavjesno gospodarenje, zatim este i nesankcionisane
krae drveta smanjuju postojee zalihe drveta, a nedostatak kvalitetne legislative i arolikost
njene primjene pogoduje samo pojedincima. Nema globalne umarske politike na nivou drave,
a preduzea umarstva kojima su povjerene ume i umska zemljia na gospodarenje rade
pod snanim uticajem lokalne vlasti. Koncept integralnog umarstva sve je dalje od nas, a on je
obezbjeivao stabilan sistem zatite uma.
umarstvo BiH se nalazi pred novim izazovom-uplitanjem meunarodne zajednice u umsku
politiku. Ignorie se naa umarska nauka i struka, dovode se strani eksperti ije siromano znanje
ne nudi rjeenja koja e unaprijediti umarstvo i sauvati nae ume od dalje devastacije. Preferijaju
se podjele unutar umarstva, pri emu brigu o umama treba da vodi jedna a eksploataciju
druga organizacija, obrazlaui to potrebom bolje zatite uma. Neskriveno se zagovara da se
eksploatacija uma rjeava koncesijama, a zaboravlja se da je sjea samo jedna od faza pri
uzgoju gospodarske ume. Tako e koncesionar (i) dobiti ume za iskoritavanje od kojih ne treba
oekivati da vode posebnu brigu o njihovoj zatiti. Modernom tehnikom i jeftinom radnom snagom
racionalizirae proizvodnju trupaca radi svog profita. Sljepilo od kojeg neki autoriteti ne vide umu
od balvana nije, izgleda, samo naa bolest. Zato, treba pouriti sa zatitom prirodnog naslijea dok
ne bude prekasno.
Kako zatiti ume?
Zatita svih uma bazira na integralnom konceptu koji podrazumijeva podjelu odgovornosti,
to e posebno biti vano pri formiranju nacionalnih parkova ili drugih oblika zatite prirode.
Integralna zatita uma je neminovnost u uvjetima kada raste broj subjekata koji ele da koriste
ovaj resurs. Problem ne bi bio teak kada bi bar osnovna znanja o umskim ekosistemima bila
priblino jednaka. Interesi se sukobljavaju, zbog ega su mogui i komflikti.
ZATITA PRIRODE

65
Iskustvo je pokazalo da nije mogue izvesti bilo koju zatitnu mjeru, ak ni onu pojedinanu,
bez odgovarajue organizacijske strukture i podrke dravnih institucija vlasti. Integralna zatita
uma ukljuuje zbog toga obaveze i odgovornost zakonodavne, izvrne i sudske vlasti prije svih.
Na njima je, naprimjer, da ume prepoznaju ne samo kao fabriku za proizvodnju drveta, to je bez
sumnje vrlo znaajno za ekonomski razvoj zemlje, nego da prepoznaju da su ume jedini dijelovi
prostora koji pozitivno odreuju njegov kvalitet. Drugi dijelovi prostora (stanovanje, poljoprivreda,
industrija, komunikacije) utiu negativno na ivotnu sredinu. Praktino ovo znai da svako smanjenje
umovitosti ili kvaliteta drvne zalihe u umama smanjuje i kvalitet prostora.
Dakle, ako se eli zatiti ivotna sredina onda treba zaustaviti dalju redukciju povrina sa
umama. Graani imaju interesa za zatitu prostora u kojem ive i u svijetu je poznat model kojim
su oni ukljueni u proces odluivanja. U nas je uee graana u zatiti prirode u povoju i manje-vie
je emotivne prirode i ovo je dobar primjer da nevladine organizacije imaju inicijativu za izdvajanje
podruja radi njihove zatite na razini nacionalnog parka. Ali ako se razumije sutina integralnog
sistema zatite onda odmah treba prihvatiti da e i graani dijeliti odgovornost u eksploataciji
prirodnog resursa, to podrazumijeva i materijalnu obavezu. No, to nije kraj koncepta integralnog
sistema zatite. Zatita nekog podruja podrazumijeva ukljuivanje i drugih (svih) dijelova drutva.
Na elu tih aktivnosti moraju biti mediji, ali ne kampanjski i sa deklarativnom podrkom, nego
istraivaki i kontinuirano podsticajno sa vidljivim pritiskom na vlast da prihvati ove tenje.
Izgradnja integralnog sistema zatite prirodnog naslijea nije mogua bez obrazovanja. Izdvojiti
neko podruje kao zatitno moe biti kompromitirano ako edukacija nije usmjerena ka razvoju
svijesti graana da je ovjek dio prirode koju u svom interesu mora uvati. Moramo sprjeavati one
monike koji svojim nezajeljivim apetitima rue vrijednosti prirode gradei nezgrapne vile iz runih
snova. (Pogledajte biser naslijea prirode - Prokoko glacijalno jezero na Vranici - da se uvjerite
koliko daleko idu pohlepe pojedinaca). Priroda se naruava, naalost, i na druge naine, ali su
najoiglednije deponije smea i to upravo u podruju o ijoj zatiti se danas govori.
Najzad, posebno se mora istai uloga nauke. Nije mogua dugotrajna i kvalitetna zatita
prirodnih resursa bez istraivakog rada, a on je u integralnoj zatiti multidisciplinaran. Ako
je, naprimjer, rije o zatiti uma onda su ovdje ukljueni ne samo discipline iz zatite u uem
smislu rijei, nego i druge discipline umarskih nauka (planeri, uzgajivai, genetiari, botaniari,
geolozi, klimatolozi, ekonomisti i dr.), ali i istraivai drugih naunih oblasti (prirodno-matematikih,
medicinskih, historijskih, filozofskih itd.).
Uloga umarstva u nacionalnim parkovima
U modernom konceptu zatite prirode reim gospodarenja umama ima posebnu vrijednost.
Gospodarenje umama u nacionalnim parkovima ne znai naputanje razvoja gospodarske ume i
prelaz na praumske rezervate. Naprotiv. Nije BiH toliko bogata da se moe odrei prinosa drveta,
ali je sigurno da e se obim sjea i zatita ne samo podii na viu razinu, nego e gospodarenje
biti certificirano.
U nacionalnim parkovima gospodarenje umama je razliito i odreeno je zonama, poev
od onih u kojim je sjea dozvoljena u granicama plana pa do onih gdje su sjee samo sanitarnog
karaktera. Oigledno je da se u ovom sluaju umarstvo mora odrei tehnikog autoriteta i
usmjeravati svoje znanje na novo, multifunkcionalno koritenje umskog resursa, razvijajui ne
samo vei i kvalitetniji prirast drveta nego koristiti i druge funkcije uma. Bez umskog znanja to
nije mogue.
Rizici u zatiti uma u nacionalnom parku
ume u zatienim podrujima su izloene brojnijim tetnim uticajima od drugih uma. To
dolazi od tuda to su zatiene ume u funkciji graana u irem smislu rijei. Najvea opasnost
prijeti od umskih poara jer je, prema naim istraivanjima, ovjek izvan djelatnosti umarstva
gotovo iskljuivi uzronik poara u nas. Iskustva o umskim poarima iz 2003. godine to i potvruju.
Mjereno veliinom tete moe se rei da su poari tetniji nego svi drugi agensi zajedno. Osim
66
ZATITA PRIRODE

poara korisnici prostora nacionalnih parkova prave i druge tete (oteivanje stabala iz nehata,
rasturanje otpadnog materijala, zagaivanje okoline izduvnim gasovima automobila itd.). Tu je i
seosko stanovnitvo i njihova potreba da se bave stoarstvom, a to znai da ume oteuju i
ispaom.
Proces prirodne obnove uma koji je u toku na naputenim lokalitetima gdje nema pae
najbolja je potvrda autoregulacione sposobnosti naih uma. Priroda od ovjeka trai malo a toliko
mnogo daje. Prema tome proglaenje nekog podruja nacionalnim parkom nije samo administrativna
odluka. Ona podrazumijeva vrlo kompleksnu organizacijsku strukturu koja se ne moe dobiti preko
noi i samo na osnovu odluke nadlene institucije. Osim toga tu su i meunarodni kriteriji koje treba
da zadovoljava svako podruje koje se izdvaja za zatitu na ovoj razini.
Kao zakljuak se namee da podruja planina Prenja, vrsnice i abulje imaju brojne
karakteristike vrijedne nacionalnog parka. Sa umarskog stanovita posebno se istiu ume munike
(Pinus heldreichii) koje su ve zatiene, ali tu su i mnoge druge rijetke biljne i ivotinjske vrste.
3.3.4. HIDROLOKA OBILJEJA PODRUJA PLANIRANOG NACIONALNOG PARKA
Mr. Miralem Varii, dipl. ing.

Zeleni Neretva Konjic
Hidroloke karakteristike su u najdirektnijoj vezi sa reljefom i geolokim specifinostima
podruja. Krenjaki i dolomitni sastav Prenja i vrsnice uz planinska uzvienja i kanjonska
udubljenja nastala vertikalnim pokretima izdizanja osnovne su odrednice voda. Bitan faktor
hidrologije je i klima odnosno padavine. Sve vode podruja budueg nacionalnog parka Prenjvrsnica-abulja pripadaju jadranskom slivu, odnosno skoro u potpunosti slivu rijeke Neretve.
Granina vododjelnica hidrosistema Neretve granii na istoku i sjeveroistoku sa hidrosistemom
Drine (slivovi Jabunice i Izgorke, te Bistrice i Govze); Bosne na sjeveru (slivovi eljeznice, Zujevine
i Lepenice), Trebinice na jugoistoku (Munice i Zalomke). Granini pojas ine, izmeu ostalih,
Zelengora i emerno, Treskavica, Bjelanica, Ivan Planina, Bitovinja, Zec i Makljen kao granica
sa slivom Vrbasa. Ove vododjelnice su tako specifine da su na nekim mjestima (Ivan Sedlo) na
granici povrinske bifurkacije. Nisu rijetke ni pojave podzemnih bifurkacija tako da se voda jednog
ponornikog toka pojavljuje i u jadranskom i u crnomorskom slivu (primjer Gredelja).
Udubljenje Neretve naroito u pravcu Dinarida jugoistok-sjeverozapad u tektonskom smislu
je granini prostor izmeu kriljanog i krenjakog tla. Zbog toga su u ovom podruju i pritoke
Neretve bitno razliite - desne su pritoke dui rijeni tokovi koji dolaze sa veih visina, za razliku
od lijevih pritoka koje su najee kratkog toka sa izvorom nekoliko desetaka metara nadmorske
visine od nivoa Neretve.
Zbog izrazitih karakteristika krake grae masivi Prenja i vrsnice nisu bogati vodom. Mada
je na ovim prostorima godinja koliina padavina preko 1600 mm ipak se zbog izrazite krake grae
voda ne zadrava na visokim platoima nego se hidrografska mrea prenosi u krako podzemlje.
Ti podzemni tokovi se na povrini pojavljuju u obliku jakih krakih vrela meusobno razliitih po
izdanosti, funkcionisanju i stalnosti. Uglavnom su kratke duine povrinskog toka sa bliskim
uima u Neretvu. Na bezvodnim prostranstvima Prenja i vrsnice u visokoplaninskom podruju
ipak se tu i tamo pojavljuju relativno mali izvori u kontakt zonama krenjaka i dolomita. Poto su
u hidrolokom smislu dolomiti vodonepropusni to iznad njih vodna akumulacija izbija na povrinu.
Naroito na Prenju ima vie izvora od Jezerca ispod Osobca, Tvrde vode u Tisovici, vrela u Crnom
Polju, u Ploama, za Kantarom i dr. koji predstavljaju dragocjenost za ljude, stoku i divlja. Izvori
su isti i nezagaeni te su ranije u njihovoj neposrednoj blizini graene planinarske, umarske i
lovake kue.
ZATITA PRIRODE

67
Rijeka Neretva sa izvorom ispod Gredelja tokom dugim cca 85 km do Konjica i jablanike
akumulacije tekui u smjeru jugoistok-sjeverozapad vie poznata kao Gornja Neretva predstavlja
sjevernu granicu nacionalnog parka. Tipini je predstavnik planinske rijeke, istih voda i buiarskog
je karaktera voda. Neretva ima neujednaen godinji proticaj. Sa prvim maksimumom u aprilu
i prvoj polovini maja, potom dolazi do postepenog opadanja vodostaja i smanjenja proticaja da
bi sa jesenjim padavinama poele rasti vrijednosti proticaja da bi do sredine novembra dostigle
maksimalne vrijednosti. Zbog otapanja snjegova i formiranja privremenih jezera dolazi do pojave
zakanjelih visokih proljetnih voda u Neretvi.
Drugi dio Neretve u kanjonu izmeu Jablanice i Bijelog Polja presijeca podruje nacionalnog
parka na dva dijela a danas je pregraen branama te su na tom prostoru nastale dvije vjetake
akumulacije.
Ponirue vode pojavljuju se u usjeklinama ili dolinama izmeu planinskih vijenaca i kao
izvorita manjih rjeica koje u svom relativnom kratkom toku obogauju svoje vode iz niza vrela te
se u Neretvu ulijevaju sa obiljem vode. U podnoju prenjskog masiva to su:
-
-
-
-
-
-
Bukovica, sa izvorom ispod ieva i Kule,

itica, otoka Borakog jezera,
Konjika Bijela, sa tokom kroz istoimenu dolinu sa izvoritem u Bukovom Lazu,
Idbarica u Idbarskoj kotlini, sa izvorom ispod Rakova Laza,
Glogonica sa zapadne strane Prenja, sa izvorom ispod Glogova i
Mostarska Bijela u usjeklini Bijele na izlasku iz kanjona Neretve.
Podno vrsnice nastaju vodotoci:

- Doljanka, sa izvorom ispod Risovca,
- Diva Grabovica, sa izvoritem na istonoj strani vrsnice u podnoju Vilinca,
- Dreanka koja predstavlja najvei i najdui vodotok, pritoku Neretve na ovom podruju a
vode prima sa podruja vrsnice, Vrana i abulje.
Naalost, neke od ovih pritoka su intervencijom ovjeka, a prvenstveno zbog brana na Neretvi
izgubile dio prirodnih obiljeja. Dok su konjika Bijela i Idbarica izgubile jedinstvo toka izgradnjom
vie kaskadnih pregrada radi sprijeavanja unoenja nanosa u jablaniko jezero, Glogonica, Diva
Grabovica i Dreanka svojim donjim tokom se nalaze u vodama hidroakumulacija Grabovica i
Salakovac. Specifinost Doljanke je to se vie ne ulijeva u Neretvu, nego u njeno suho korito. Svi
navedeni vodotoci imaju zajednike karakteristike: uglavnom su kratkog toka, hladne, bistre i iste
vode sa vrlo rijetkom i kratkotrajajuom zamuenosti.
Unutar podruja nacionalnog parka nalaze se i dva jezera glacijalnog porijekla: Borako
jezero na Prenju i Blidinjsko jezero na vrsnici. Nekada su oba jezera bila daleko veih dimenzija
ispunjavajui u potpunosti dolinu, ali su uslijed smanjenja dotoka ali i zasipanja znatno smanjena.
Borako jezero je najvea prirodna akumulacija u gornjem slivu Neretve. Nastanak ovog jezera
je veoma sloen u morfolokom smislu te ga moemo okarakterisati kao tektonsko- kotlinsko jezero
jer su tektonski pokreti bili osnovni faktor njegovog nastanka. No, kasnije je ono dobilo i glacijalno
obiljeje, jer su njegove vode pothranjivane otapanjem lednika sa Prenja ije su vode dospijevale
iz Borake Drage. Danas je to protono jezero ije vode pothranjuju Boraki potok, okolni izvori
i podvodne vrulje. Vode iz jezera odlaze iticom ije vode se poslije kraeg toka obruavaju u
Neretvu vodopadom visine 35 m. Jezero se nalazi u sjeveroistonoj podgorini Prenja u dubokoj
zatvorenoj ljevkastoj kotlini omeeno okolnim planinskim visovima na 402 m n/v. Blidinjsko jezero
lei na kraju Dugog polja izmeu vrsnice i Vrana. Vodom se snabdijeva u periodu intenzivnih
padavina i otapanja snijegova i podvodnim vruljama. Nema povrinske otoke, a podzemne su
vode niskog inteziteta te u toku godine nivo jezera varira u zavisnosti od obilnosti padavina. Na
podruju Prenja formiraju se i periodina jezera. Ova jezera nastaju u proljee otapanjem snjegova
u krakim visoravnima. Tada ponori, uslijed propusta, ne mogu primiti svu koliinu prispjele vode.
Najpoznatije je Donje jezero koje se formira na visoravni Tisovice.
68
ZATITA PRIRODE

Neretva i njene pritoke su salmonidne vode. U pritokama obitava endemska potona pastrmka,
a u Neretvi, pored potone pastrmke i mekousna pastrmka i glavatica. Neretva je vjetaki naseljena
i lipljenom, a Borako jezero aranom. Blidinjsko jezero je poribljeno bjelicom.
Proglaenjem nacionalnog parka sve vode bi se stavile u visoki stepen zatite, ime bi
sauvale svoju izvornu istou, svoju izvornu floru i faunu i jedinstvo svog prirodnog toka. Na
osnovu Zakona o zatiti voda namee se obaveza da se za sve tekuice osigura ekoloki prihvatljiv
protok. U naoj zemlji teko da postoji na relativno malom prostoru vea koncentracija iste, pitke
vode koju treba zatiti od svih vrsta zagaenja. Platoi vrsnice i Prenja predstavljaju jedinstven
ekoloki prirodni rezervat, takozvanu vodoopskrbnu zonu koja u podnoju poniranja obezbijeuje
ljudima vodu najvieg kvaliteta. Taj sklad, to jedinstvo prirode i bogatstvo treba uvati i racionalno
koristiti.
3.3.5. UGROENOST NAJVRIJEDNIJIH PRIRODNIH PODRUJA BUDUEG
NACIONALNOG PARKA PRENJ-VRSNICA-ABULJA
Sead Pintul dipl.ing.arhc

Savjetnik za ekologiju pri gradskoj upravi Mostar
Sa ciljem osmiljene zatite i koritenje najvrijednijih prirodnih podruja BiH, ezdesetih
godina prolog vijeka pokrenuta je inicijativa za formiranjem NP Prenj-vrsnica i dijela abulje.
Prostornim planom BiH usvojenim 1981. godine, planinski masivi sjeverne Hercegovine, Prenj,
vrsnica i sjeverni dijelovi abulje, zbog bogatstva endemskih i reliktnih vrsta flore i faune kao i
geomorfolokih fenomena, predvieni su za formiranje Necionalnog parka. Kao jedan od endemskih
centara centralnih Dinarida, u nauci poznat kao Prenjski endemni centar, ovaj prostor ini srce
centralnih Dinarida, zapravo njegov najvrijedniji dio. Ovo podruje zadovoljava i veoma stroge
kriterije UNESCO-a za upis na listu zatiene svjetske prirodne batine.
Za predratni period karakteristino je da se mnogo vie panje posveivalo pojedinanim
objektima prirode i lokalitetima, nego irim podrujima. Kasnije je za manji broj objekata prirodnih
naslijea provedena pravna zatita dok su iri prostori evidentiranog znaajnog prirodnog naslijea
tretirani preliminarnom zatitom. Prostorni plan BiH jeste temeljni dokument i polazna osnova
za adekvatno koritenje prostora, meutim on ne moe biti jedino sredstvo zatite najvrijednijih
prirodnih podruja.
Obzirom da prostor planiranog NP-a obuhvata dijelove est opina i to: Mostar, Konjic,
Jablanica, Posuje, Tomislavgrad i Prozor, uz predpostavku da neke od opina i ele da se
ponaaju u skladu sa univerzalnim principima zatite i koritenje vrijednih prirodnih podruja, zbog
nedostatka prostorno planske dokumentacije i nedefinisanog upravljanja, one to ne mogu provesti.
Minuli rat, zbog poara, nekontrolisane sjee, odstrjela divljai, izgradnja ratnih puteva i sl., ostavilo
je veoma teke posljedice. Devastacija prirode nastavljena je i nakon rata. Izostanak zakonske
regulative, loa organizovanost i osposobljenost strunih i upravnih organizacija, politiki dualizam,
stavljanje interesa pojedinih nacionalnih skupina i ekonomskih lobija ispred opteg-dravnog
interesa, vode ka unitavanju prirode sa nesagledivim posljedicama. O ovoj problematici esto se
govori i raspravlja u institucijama sistema i nevladinim organizacijama na upozoravajui i inicirajui
nain. Prema zastupljenosti u razvojnim planovima BiH i minimalnim sredstvima predvienim za
finansiranje aktivnosti iz domena ekologije, to je jo uvijek marginalna oblast.
Kroz konkretne primjere pokuat u prezentirati stanje na prostorima budueg Nacionalnog
parka:
1. Izgradnja hidroelektrana.
Planirane hidroelektrane u gornjem toku rijeke Neretve zacrtane su Prostornim planom BiH.
Istim planom odreeno je da se na istom prostoru formira nacionalni park, to je inkopatibilno.
Dvostrukim odrednicama Prostornog plana ulazi se u sukob interesa sa mogunosti preglasavanja
ZATITA PRIRODE

69
na osnovu iskljuivo uskih ekonomskih interesa, iako se i tada znalo, kao to se i danas zna da
hidroakumulacije radikalno mijenjaju sadraj prostora i nespojive su sa pojmom nacionalnog parka.
Oito je da su akumulacije na rijekama Neretvi, Uni i Sani ugraene u prostorni plan BiH pod
pritiskom energetskog lobija, koji je uvijek djelovao u sprezi sa politikom.
2. Bespravna vikend naselja
Planinski plato Rujite, nadmorske visine 1050 metara, udaljen od Mostara asfaltiranim putem
22 km, a od Borakog jezera 17 km makadamskim putem, ini junu kapiju budueg nacionalnog
parka. Zbog endemske munike, izuzetnog rezervata endemskih cvjetnica i geomorfologije,
rjeenjem Komisije za zatitu prirodnog naslijea Zavoda za zatitu kulturno istorijskog i prirodnog
naslijea BiH 1965. godine, stavljeno je pod preventivnu zatitu kao rekreaciono podruje i stanite
bjelokorog bora. Trenutno se na Rujitu uz preutnu saglasnost Gradske opine Mostar- Sjever,
bez planske osnove, lokacijski, formom i materijalom na neprimjeren nain gradi preko 100 vikend
objekata.
Na visoravni vrsnice na potezu Risovac-Blidinje jezero-Masna luka u opini Jablanica,
bespravno je izgraeno oko 350 vikend objekata. Najvea koncetracija je oko skijalita na Risovcu.
Gradnja je najee neprilagoena planinskom ambijentu, pretenciozna vilska sa asfaltiranim
dvoritima. Bez znanja i saglasnosti opine Jablanica, poruen je Prostorni plan posebnog podruja
od strane Urbanistikog zavoda Arhitektonskog fakulteta u Zagrebu. Prostorni plan je razvojni, a ne
provedbeni. Na osnovu njega treba uraditi detaljne planove kao podlogu za realizaciju.
3. Bespravne ljunkare.
a) Diva Grabovica, dio planiranog Nacionalnog parka, lokalitet predloen od Komisije
UNESCO-a za uvezivanje u mreu Geoparkova, endemni je centar i jedan od najljepih
geomorfolokih fenomena, zatien je rjeenjem Zavoda za zatitu kulturno istorijskog naslijea BiH
broj 662/57 kao i odlukom Vlade BiH kojom se Diva Grabovica proglaava uzgojnim lovitem. Od
1997. godine privatno graevinsko preduzee bez pribavljene zakonom predviene dokumentacije
vri separaciju ljunka. I pored odbijenice Federalnog ministarstva za prostorno ureenje, upravnog
spora kod Vrhovnog suda Federacije koji je negativno zavren po zahtjevu investitora, nareenja
meunarodnog Ombdusmena za obustavu radova i uklanjanje postrojenja, bespravna ljunkara i
dalje radi.
b) Graevinski poduzetnik izgradio je i cestu duine oko 4 km u lovitu Bijela (mostarska
Bijela) u kanjonu potoka ispod Velikog Prenja, gdje eksploatie ljunak. Iako je probijanje puta
trajalo preko tri mjeseca i pored protesta lovakih organizacija niko od nadlenih inspekcijskih
organa Gradske opine Mostar-Sjever, ove nelegitimne radnje nije pokuao obustaviti.
4. Sjea ume.
Na irem prostoru Prenja i vrsnice na vie lokaliteta vri se sjea ume. Na prostoru HNK-a
rok svim umsko privrednim osnovama je istekao, tako da se gospodarenje obavlja na osnovu
godinjih planova sjee koje odobrava nadleno Federalno ministarstvo. Iako je u toku rata umski
fond bio bitno devastiran, do sada nisu snimljene ratne tete. Nije izvren premjer uma kao osnova
za budue planove. Oboljelu muniku na Rujitu niko ne lijei niti se vri sanitarna sjea. Na potezu
Rapta-Tisovica iznad Bukovog laza izgraena je haotina mrea umskih puteva. Od prije oko
mjesec dana izgraen je novi umski put do vrha Tisovice, oko 500 m od vrela Vrutak, neposredno
ispod najveeg vrha Prenja, Zelene glave. Pri tome se vri sjea zatiene munike pod isprikom da
se radi o sanitarnoj sjei.
Da bi pitanje osnivanja Nacionalnog parka Prenj-vrsnica krenulo od mrtve take, nuna
je politika volja, odnosno donoenje odluke u Parlamentu Federacije o prihvatanju inicijative za
formiranje Nacionalnog parka i odluke o pristupanju izradi Prostornog plana posebnog podruja,
kao polazno-planske osnove za pokretanje aktivnosti. Neophodno je u budetu predvidjeti stavku
za finansiranje navedenih aktivnosti. U tom smislu, Ministarstvo za prostorno ureenje HNK-a,
70
ZATITA PRIRODE

zajedno sa Zavodom za zatitu BiH, pokrenuli su pripremne aktivnosti radi izrade Prostornog plana
posebnog podruja kao planske osnove za formiranje Nacionalnog parka. Osnovni problem je
u iznalaenju sredstava za njegovo finansiranje. Ve due vremena, Ministarstvo za prostorno
ureenje HNK-a i Grad Mostar, pokuavaju rijeiti ovaj problem.
Pri izradi prijedloga MAP-a uvrteno je i finansiranje navedenog plana. Zajedno sa institutom
Tamat, Regije Umbrija iz Perue u Italiji, dva puta smo konkurisali kod Evropske komisije pri
LIFE Third Countries, sa programom radi obezbjeivanja sredstava ali bez uspjeha. U organizaciji
Fondeka kontaktirano je sa predstavnicima UNESCO-a u Sarajevu, radi eventualne pomoi,
uspostavljanja saradnje i lobiranja kod Evropske komisije i sl., ali takoer bez rezultata.
Problematika Nacionalnog parka mora se rjeavati na nivou drave Bosne i Hercegovine,
jer je u pitanju nacionalni, odnosno dravni interes, a ne regija ili opina. Sadanji stepen i obim
devastacije ireg prostora budueg nacionalnog parka ranije nije zabiljeen. Ukoliko drutvena
zajednica putem nadlenih institucija drave ne reaguje pokretanjem aktivnosti na formiranju
Nacionalnog parka, a time do donoenja plana i zabranom svih aktivnosti koje su u suprotnosti sa
buduom namjerom, postoji realna opasnost da ovi prostori izgube atribute zbog kojih su svrstani
u najvrijednija prirodna podruja Evrope i svijeta.
3.3.6. INSTITUCIONALNI I ZAKONODAVNI OKVIR ZATITE PRIRODE U FEDERACIJI
BOSNE I HERCEGOVINE
Azra Kora Mehmedovi dipl. biolog,

Federalno Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolia
Odreivanje i proglaenje zatienih podruja
Podruje planinskih masiva Prenj-vrsnica-abulja stavljeno je pod zatitu 1957. godine od
strane Zavoda za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijea BiH. Prostornim planom BiH za
period od 1981. do 2000. godine ovaj prostor je utvren kao budui nacionalni park povrine 994
km2.
Prema Zakonu o prostornom ureenju (Sl.novine F BiH 52/02, l.16) podruja posebnih
obiljeja od znaaja za F BiH utvruju se Prostornim planom F BiH. Do donoenja Prostornog
plana Federacije primjenjuje se u Federaciji Prostorni plan BiH za period od 1981 do 2000. godine.
(l.80.). Do donoenja Prostornog plana Federacije podruja od znaaja za Federaciju utvruje
Parlament F BiH na prijedlog Vlade F BiH. S obzirom da se donoenje Prostornog plana F BiH
ne moe oekivati u skorom periodu, potrebno je Vladi F BiH uputiti na usvajanje obrazloeni
prijedlog o potrebi utvrivanja podruja Prenj-vrsnica-abulja podrujem od znaaja za F BiH i
to, za sada u granicama planiranim Prostornim planom BiH za period od 1981. do 2000. godine.
Nakon razmatranja Vlada F BiH prijedlog proslijeuje Parlamentu F BiH na usvajanje. Parlament F
BiH donosi Odluku o utvrenju podruja Prenj-vrsnica-abulja podrujem od znaaja za F BiH.
Istovremeno sa donoenjem Odluke o utvrivanju podruja od znaaja za F BiH Parlament
Federacije BiH donosi odluku o pristupanju izradi Studije izvodivosti. Na osnovu procjene Studije
izvodivosti, u skladu sa l. 18 i l.23 Zakona o prostornom ureenju, potrebno je da Parlament F
BiH donese odluku o pristupanju izradi prostornog plana. Na osnovu l. 30 Zakona o zatiti prirode
(Sl.novine F BiH br. 33/03) prijedlog za proglaenje podruja nacionalnim parkom, daje Federalno
ministarstvo prostornog ureenja i okolia. U isto vrijeme, Ministarstvo je duno
obavijestiti vlasnika/korisnika podruja o pokretanju postupka za proglaenje u roku od
godinu dana radi privremene zatite podruja. Obavijest mora sadravati granice podruja i taan
opis postojeeg stanja podruja. Zabranjeno je pogoravanje postojeeg stanja od slanja obavijesti
do proglaenja podruja zatienim.
Poseban zakon o proglaenju podruja nacionalnim parkom donosi Parlament F BiH. Zakonom
ZATITA PRIRODE

71
e se propisati mjere upravljanja, nadleno tijelo za provoenje mjera upravljanja i tehnologije koje
e se primjeniti na zatienom podruju, a isti mora biti u skladu sa Federalnom Strategijom zatite
prirode. Zakonom se mogu odrediti zabrane i ogranienja radi ispunjavanja ciljeva upravljanja.
Nakon donoenja Zakona o proglaenju, Vlada F BiH e donijeti poseban plan upravljanja za
nacionalni park. Podzakonskim aktom uredit e se sadraj i nain izrade plana upravljanja.
Nakon stupanja na snagu Zakona o zatiti prirode, slijedi izrada sekundarne legislative:
Strategija o zatiti prirode (l. 19); Propis o proglaenju zatienog prirodnog podruja i nacionalnog
parka (l. 30); Plan implementacije Strategije zatite prirode (l. 20); Posebni planovi upravljanja
za svaki nacionalni park, zatieno prirodno podruje (l. 31); Ciljevi ouvanja podruja i mjere
zatite - Program NATURA 2000 (l. 33); Nain i uslovi zatite pejzaa van zatienih podruja (l.
21); Nain izrade i vrste planova i projekata za zatitu pejzaa (l. 21); Sadraj i metode voenja
registra zatienih podruja (l. 30, stav 14); Nain izrade plana upravljanja zatienim podrujem,
sadraj i nadleno tijelo za sprovoenje posebnih mjera upravljanja (l. 31, stav 7); Propis o
uspostavljanju sistema praenja namjernog dranja i ubijanja zatienih ivotinja (l. 35, stav 2);
Propis o pokretanju mjera istraivanja ili ouvanja radi onemoguavanja da namjerno hvatanje ili
ubijanje ima znaajan negativan uticaj na vrste (l. 35, stav 3); Propis o uspostavljanju i upravljanju
informacionim sistemom za zatitu prirode i vrenje monitoringa (l. 39, stav 1); Uslovi pristupa
zatienom podruju (l. 42, stav 5).
3.3.7. UTVRIVANJE RECENTNOG STANJA U IZRADI RELEVANTNE

NEOPHODNE DOKUMENTACIJE ZA PROGLAENJE PODRUJA
PRENJ-VRSNICA-ABULJA U NACIONALNI PARK
Nurudin Puilo dipl.ing.arch

Zavod za zatitu kulturnog i prirodnog nasljea
Ako je segment nacionalnih parkova jedan od rijetkih aspekata ove Drave, koje se moe
nabrojati na prste jedne ruke, a moe biti interesantan i Evropi i svijetu, uz malo iste vode i malo
prirodne hrane, sa malo kvalitetnog ljudskog potencijala i jo malo to-ta. Tu se spisak, na alost,
brzo zavrava. U ovom gore napisanom nam mora biti smisao djelovanja u narednim decenijama.
Ako se to kvalitetno osmisli u imovinskom, organizacionom i utilitarnom smislu, realno je na ovom
segmentu mogue poveanje nacionalnog dohotka, sa relativno malim ulaganjem. Sa druge strane,
u takvom prostoru, ostavljenom (vraenom) naim potomcima, bie kvalitetniji ivot u poreenju sa
prostorima koji ih trenutno okruuju.
Postoji dilema da li buduu obradu i nominaciju Nacionalnih parkova raditi sporadino
i kampanjski, da li separatno putati u proceduru svake godine po jedan prostorni obuhvat, ili
nastupiti organzirano punim intelektualnim i poslovnim snagama u paket i poslovnim smagama u
paket aranmanu za sve potencijalne NP-e u Bosni i Hercegovini.
Gradirana promiljanja:
- Prikupiti dovoljni minimum neophodnih elemenata za akceptiranje nominacije svih
potencijalnih (kao i proirenje postojeih) NP-a.
- Nominirati ih i pratiti proces usvajanja i prihvatanja na svim neophodnim nivoima. Ovdje se
podrazumijeva ukljuenje u proceduru proirenje nacionalnih parkova Kozara i Tjentite
kao i nominiranje prijedloga novih nacionalnih parkova izvan teritorije Federacije BiH.
- Definirati neophodan metodoloki okvir, sa svim evropskim i regulatornim influencama,
ukljuujui agende, konvencije i zakone, sve to je u Evropi vezano za nacionalne parkove.
- Objediniti Zakon o nacionalnim parkovima i separate svih drugih zakona koji se odnose
na ekologiju, prostorno planiranje, zatitu uma, tla, voda i vazduha, zatitu od buke i
usloviti sva djelovanja unutar tog okvira.
ZATITA PRIRODE

72
Obzirom na nevjerovatnu sporost i brojnost procedura i vjerovatna budua problematina

usaglaavanja prouzrokovana esto banalnim razlozima, koja prate sve segmente naglaavanja
prigodom proglaavanja nekog podruja u Nacionalni park, smatram da je racionalnije (iz vie
razloga) sva podruja, koja realno mogu biti dio Nacionalnog parka, treba objediniti u zajedniki
zahtjev i zajedniku proceduru koju treba pratiti i servisirati od nominacije do konanog usvajanja
na Parlamentarnoj skuptini Bosne i Hercegovine. Ne postiji iluzija da je to jednostavan posao,
dapae. No, treba sagledati trenutno stanje i stepen obraenosti temata, kao i upotrebljivost ve
uraenih materijala. Na paralelnom kolosjeku treba formirati vrhunski tim raspoloivih eksperata na
nivou BiH koji e: koristei rezultate fisibiliti studije, iste aplicirati na pojedine nacionalne parkove,
definirati konanu metodologiju obrade za sve budue nacionalne parkove kao i izradu projektnih
zadataka za izvedbene projekte svih buduih djelovanja unutar garnica nacionalnih parkova, od
marketinkih do provedbenih, od organizacionih do zakonskih, od idejnih do upotrebnih.
Svaki nominirani nacionalni park je definiran sljedeim stavkama:
I.
PROSTORNO ODREENJE BUDUEG NACIONALNOG PARKA

a) Teritorijalno rasprostranjenje
b) Geografske koordinate
c) Opis okvirnih granica
d) Povrina podruja
e) Visinska razlika
f) Geopolitika lokacija podruja
II.
KRATKI OPIS PODRUJA BUDUEG NACIONALNOG PARKA

a) Geomorfologija podruja
b) Reljef
c) Glacijalni fenomeni
d) Hidrologija podruja
e) Ekoloko-vegetacijska rejonizacija podruja
f) Endemni centri
g) Fauna podruja
III. PROSTORNA DISTRIBUCIJA NASELJA

a) Visokoplaninska ruralna sela - etnopark
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
XVI.
STALNA NASELJA UNUTAR PODRUJA NACIONALNOG PARKA

KATUNSKA NASELJA, NOMADSKO STOARSTVO
KULTURNO HISTORIJSKO NASLIJEE NA PODRUJU PARKA
REJONIZACIJA PODRUJA NACIONALNOG PARKA
DOSADANJA DJELATNOST UMARSTVA NA PODRUJU
RECENTNO DJELOVANJE UMARSTVA NA PODRUJU
UMARSTVO I NACIONALNI PARK
STRUNA I NAUNA DJELATNOST UNUTAR NACIONALNOG PARKA
MINIRANOST PODRUJA
PRIJEDLOG ZA POKRETANJE POSTUPKA ZA PROGLAENJE PODRUJA U
NACIONALNI PARK
PRIJADLOG ZA POKRETANJE POSTUPKA ZA UPIS PODRUJA U SPISAK
SVJETSKE BATINE UNESCO-a
USLOVI ZA UPIS DOBARA NA SPISAK SVJETSKE BATINE
OBRAZLOENJE PRIJEDLOGA ZA UPIS U SPISAK SVJETSKE BATINE UNESCO
ZATITA PRIRODE

PRILOZI: FOTOGRAFIJE I KARTE

- Pedoloka karta BiH M 1:500 000 + ped.karta NP-a
- Ekoloko-vegetacijska karta BiH M 1:500 000 + ped. karta NP-a
- Karta realne umske vegetacije BiH M 1:500 000 + pred. karta NP-a
- Karta potencijalne umske vegetacije BiH M 1:500 000 + pred. karta NP-a;
Sa glavnom kartom (idejnom u M 1:25 000) i prezentiranom u M 1:500 000.
Resume tretira:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
SEKULARNI ANTROPOGENI UTICAJ NA UME

PRIMJER BIODIVERZITETA CRVENA KNJIGA BiH
ENDEMNI CENTRI
FAUNA BOSNE I HERCEGOVINE
LOVSTVO I LOVNA FAUNA BOSNE I HERCEGOVINE
ZAKON O UMAMA
VLASNITVO NAD UMAMA BiH
UMSKI POARI
PROBLEM UMIRANJA UMA
UZGOJ UMA
UMSKI RED
PROSTORNI PLAN BiH I DETERMINIRANJE PODRUJA ZA ZATITU
ZAKON O UMAMA I MOGUA RJEENJA
REDOSLJED RJEAVANJA PROBLEMA
73
ZATITA PRIRODE

74
3.4. KARAKTERISTIKE PLANINE PRENJ

3.4.1. UVOD
O Prenju su rekli i napisali:

Godine 1968. idem dobro poznatim putem kroz Rakov Laz da preko Skoka izaem na Jezerce.
U sjeanju mi se javljaju mnogi trenuci i drage uspomene na sve ono to sam na tim stazama
doivljavao. Zaista je bilo pekrasnih i uzbudljivih asova koji su bili ispunjeni prekrasnim vidicima,
bezbrojnim detaljima, obogaenim nesluenim djelovanjima prirodnih sila, koje su me ispunjavale
radou, kao to su bokori planinskog cvijea, snane linije munike na smionim poloajima iznad
provalija, trk poplaenih divokoza i njihovi skokovi. Zimski ugoaji uvijek su bili najuzbudljiviji i
najljepi, kako u injem izvajanim oblicima, tako i u bogatstvu boja i sjena, lastvi, polica, vrhova i
na njima udesnih streha, koje su znale biti primamljive i opasne. Tu sam planinu najvie volio. Na
njoj sam stekao najvie iskustva kao planinar i visokogorac alpinista... Volio sam tu planinu i na
njoj uivao, nalazio sebe i bio sretan uvijek i kada je blagorodno sunce grijalo, kao i kada bi kia
bubnjala nad glavom ili je snjegovi zagrtali... Prenj je zaista najljepa planina Bosne i Hercegovine.
Drago efer, doajen planinarstva i alpinizma u BiH (napisano u knjizi Sjeanja)
Sav greben je sastavljen iz drskih oblika visokih planina, koji su u vrlo lijepe grupe kombinovani,
tako da je Prenj najljepa planina Bosne i Hercegovine.
Dr. Jovan Cviji, znanstvenik svjetskog ugleda (napisano 1897. g. prilikom posjete Prenju)
Vrhovi Prenja su otri i zubasti, izdiu se preko 2000 metara nad morem. Na mnogo mjesta su
ogranieni liticama strmih strana sa odronima i plazevima. Prenj je dubokim provalijama razdijeljen
na vie dijelova. Po svojoj ljepoti Prenj je nesumljivo prva planina u cijeloj Bosni i Hercegovini, a
koliko sam ja proao, mogu rei da od Crne Gore do Triglava nema ljepe i velianstvenije.
Dr. Radivoje Simonovi, znanstvenik i istraiva (napisano 1909. g. prilikom posjete Prenju)
I svi drugi: istraivai, planinari, alpinisti, rekreativci, bilo domai ili strani, koji su bar jednom
posjetili ovu planinu, nepodjeljenog su miljenja o Prenju. I ne samo da je najljepi i najatraktivniji
zbog svog visokoplaninskog reljefa nego i zbog svog specifinog dolomitnog karsta (kra); zbog svog
mikro reljefa stijena; zbog niza specifinih endemnih i reliktnih biljnih vrsta; zbog svojih 11 vrhova
preko 2000 metara visine; zbog specifinog hidrolokog podzemlja; zbog prekrasnih podgorinskih
dolina i potoka konjike Bijele, Idbra, Glogonice, mostarske Bijele; zbog dolina Tisovice, Luina,
Crnog polja, Bijelih voda, Vlasnog dola, Glogova, itd.
3.4.2. GEOGRAFSKI POLOAJ
Prenj planina se nalazi u centralnom dijelu dinarskog planinskog lanca na prostoru sjeverne
Hercegovine (BiH). Na sjeveru, sjeveroistoku i zapadu granica mu je kotlina rijeke Neretve (od
Glavatieva do Bijelog polja); sa istoka granii sa planinskim masivom Crvnja (1921 m.n.v.); sa
juga Veleom (1961 m.n.v.) i bjelopoljskom dolinom. Prostor Prenja sa podgorjem i dolinama rijeka
obuhvata oko 600 km2; zranom linijom rastojanje iznosi oko 25 km na potezu sjever jug, a
priblino toliko iznosi i na potezu istok zapad. Teritorijalno pripada opinama Konjic, Mostar i
Jablanica. Visinska razlika iznosi od 2123 m.n.v. (Zelena Glava najvii vrh Prenja) do 350 m.n.v.
(Glavatievo), odnosno 280 m.n.v. (Konjic), te 160 m.n.v. (Jablanica) i 120 m.n.v. (Bijelo polje).
Prenj okruuju planine: Crvanj na istoku, Visoica na sjeveroistoku, Bjelanica i Bitovinja na sjeveru,
vrsnica na zapadu i Vele na jugu.
ZATITA PRIRODE

75
3.4.3. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE
Upravo geomorfoloke specifinosti su osnovni atribut koji ini Prenj najljepom bh. planinom,
osebujnom i atraktivnom u svakom pogledu. Po geolokom sastavu Prenj je kompleks mezozojskih
tvorevina. Podnoje i podgorje planine sastavljeno je iz tankih slojeva verfenskog kriljca koji se
brzo troi i stvara plodno zemljite (prostor uz Neretvu; sjeverno i sjeveroistono: dolina Bijele,
Borci i Glavatievo). Ogranci planine i predgorje sastavljeno je iz trijaskih dolomita, uglavnom
preovladavajuim u sjevernoj polovini Prenjskog masiva, dok je sav ostali planinski masiv velikog
Prenja, te centralni i juni dio, sastavljen od jurskih krenjaka, izuzimajui neke manje dijelove
centralnog Prenja sa krednim krenjacima. Inae, Prenj se odlikuje posebnim tipom krenjaka
dolomitinim krenjakom.
Ovaj specifini geoloki sastav Prenja, uz glacijalne i klimatske uticaje, osnovni je uzrok svih
specifinosti reljefa ove planine: lijepih vrhova, zupastih grebena, velikih plazina, strmih odsjeka,
kotlastih cirkova irokog dna, ali i mikro reljefa: vrtaa, krapa, ljebova i kripa. Geoloki sastav
uzrokom je i nastanku bujnih uma bukve i munike u niim i srednjim katovima, kao i klekovine koja
dopire skoro do samih vrhova, ali i podruja totalnog kra (karsta) bez ikakve vegetacije.
Reljef
Prenj je mozaik raznolikih oblika reljefa. Tu se nalaze prostrane visoravni, zaravni, povri,
poljane; zaobljeni, zupasti, zaobljeni, vitki, ploasti grebeni; planinski lanci, vijenci, okomite litice,
terase, cirkovi, morene, mutonirane stijene, preage, izvorine elenke, kanjoni, klisure, drage,
kotline, vrtae, provalije, jame, peine, potkapine... i niz drugih reljefnih oblika kakvi se mogu nai
samo na Prenju.
Na Prenju se prema visini izdvajaju tri kata (nivoa) reljefa: niski dolinski, srednji kraki i visinski
ledniki. Za srednji i visoki kat znaajni su kraki i ledniki oblici reljefa.
Prenj je velikom dolinom Crnog polja, Vlasnog dola, Velikih bara i Tisovice podijeljen na
nii, sjeveroistoni dio i vii, jugozapadni dio planine. Nii, sjeveroistoni dio Prenja moemo opet
podijeliti u dva dijela. Prvi se sastoji iz zaravni koja se prostire izmeu udolina konjike Bijele i
Borake drage. Na njoj se izdiu Osobac (2099 m.v.n.), Poslunik (1739 m.n.v.) i Boranica (1886
m.n.v.). Sa istoka, jugoistoka i sjeveroistoka padine se sputaju u dolinu Borakog potoka i Neretve.
Sa zapada je strmi odsjek gdje se nalazi Osobac. Sa sjeverozapada, zapada i sjevera teren se
strmo sputa niz Rakov laz u dolinu konjike Bijele predjelom obraslim umama munike, crnog
bora i bukve. Drugi dio je dugaki greben konjike (prenjeve) Bjelanice (1909 m.n.v.) koji se prema
jugu uspinje do vrha Velika kapa (2007 m.n.v.). Prema sjeveru greben se lagano sputa preko
Rapta (cca 1300 m.n.v.) i Ljubine (1110 m.n.v.) sve do Konjica, odnosno Neretve, dok se zapadno
manjim odsjecima preko Vranovine sputa u dolinu Tisovicu. Sjeverna strana doline Tisovice
pored Djevojakog kuka (1502 m.n.v.) sputa se niz strmi Zmijinac, te kroz Bukov laz u dolinu
Idbra. U ovom dijelu Prenja svakako vrijedi istai dva markantna iljata vrha Tara (1742 m.n.v.)
i Zubac (1916 m.n.v.), kao i najljepu ljevkastu vrtau kod izvora Jezerce ispod Taraa. Velike
udoline sjeveroistonog dijela Prenja Crno polje, Vlasni do, Velike bare, Tisovica predstavljaju
najpoznatije destinacije ovog dijela planine.
Crno polje (cca 1300 m.n.v.) sastavljeno je od dvije udoline razliitog pravca sa preagom
(1420 m.n.v.) koja ih dijeli. To je velika karstna uvala izmeu Osobca, Sivadijskog Osobca (1922
m.n.v.) i lanca Sivadija (1967 m.n.v.). Crno polje je prekriveno tipskim vrtaama nepravilnog oblika
i izlomljenim dolomitskim stijenama. Tokom ljeta obraslo je bujnom planinskom travom i okrueno
visokim umama.
Vlasni do (cca 1400 m.n.v.) i Velike bare (cca 1450 m.n.v.) ine praktino jednu uvalu lociranu
izmeu Otia (2097 m.n.v.), Osobca i Taraa. Vlasni do je otvoren sjeverno prema Tisovici, prema
jugoistoku sputa se u Crno polje, a prema jugu vodi u Bijele vode preko sedla Prijevorac.
ZATITA PRIRODE

76
Tisovica je najpoznatija i najprostranija dolina Prenja. Sa sjeverozapada je okruuju strmi

odsjeci Velikog brda (1864 m.n.v.), sa istoka konjika Bjelanica, sa zapada Kantar (1883 m.n.v.)
i sa juga Oti i Zelena glava. Tisovica predstavlja preglacijalnu slijepu dolinu duine 5 km, irine
oko 1 km, pravca pruanja SZ JI. Ovo je bila dolina i prije glacijacije pa ju je gleerska erozija
transformirala. Najnii dio doline Tisovice nalazi se na 1280 m.n.v. i ispunjen je niskim morenskim
bedemima, a prema Idbru dolina je zatvorena preagom Donjeg jezera (naziv dobilo zbog stvaranja
povremenog jezera prilikom obilnih padavina i otapanja snijega u proljee). Dolina je poznata po
obilju trave (pogodne za ispau stoke), a okolina je uglavnom prekrivena umom munike i bukve,
na vrhovima klekovinom. U cirkovima ispod Otia i Zelene glave nalaze se snjeanici koji esto
ostanu tokom cijelog ljeta.
Jugozapadni dio Prenja nalazi se jugozapadno od dolina Crnog polja i Tisovice. ine ga
najvei grebeni: Oti, Zelena glava, Botini (2015 m.n.v.) Vjetrena brda (2082 m.n.v.), Lupoglav
(2102 m.n.v.), Ova (2021 m.n.v.), Vidina kapa (2023 m.n.v.), Hera (2042 m.n.v.). Glavni greben
ima pravac pruanja SZ JI, a najvii vrhovi idu sredinom grebena koji je sastavljen poglavito od
dolomita, a toilima i ljebnicama duboko je razriven u pojedine visoke, osamljene vrhove. Strane
vrhova i grebena neobino su strme sa velikim nagibima. Karakteristike udolina ovog dijela Prenja
su bunaraste vrtae koje su esto ispunjene snijegom.
Dolina Bijele vode (cca 1400 m.n.v.) lei izmeu Kamenca (1867 m.n.v.) na zapadu i Sivadija
na istoku. Sa sjevera je omeena sedlom Prijevorac (1673 m.n.v.), a prema jugu se otvara prema
Rujitu. Poljica je lijepa amfiteatralna dolina koja se nalazi izmeu Vjetrenih brda na sjeveru,
Lupoglava i Ove na zapadu, te Kapljua na jugu (1946 m.n.v.). Obzirom da ima karakter slijepe
doline, te da je prilaz do nje veoma nepristupaan, tako je i slabo posjeena. Luine su duboka i
dugaka kotlina pravca pruanja SZ JI. Na jugu je omeena Lupoglavom dok je sa jugozapada
nadvisuje greben Heraa ije se strane strmim odsjecima sputaju u dolinu. Karakteristike ove
doline su obilni planinski panjaci u podnoju te okolne strme litice sa rijetkim visokim rastinjem. Sa
sjeverozapada par visokih preaga dijeli je od susjedne udoline emerikovi doci. Mnogi posjetioci
ove planine smatraju da doline Luina i Tisovice predstavljaju najljepe doline planine Prenj.
Erozija je vremenom modelirala Prenj: kruni vrhove, zaobljava otrice, rasjeda i lijebi
stijene, raskida i cijepa ploe te stvara krape i dubi vrtae. Jugozapadni predio Prenja upravo je
najpoznatiji po tom mikro reljefu: krapama, lijebovima, dubokim krapama i vrtaama. Vegetacija
je ovdje veoma oskudna. Na cijelom podruju Luina i emerikovih dolova prisutni su rasjedi,
zavale, raspukline, sipari, uvale, odroni, provalije i jame.
Krajnji sjeverozapadni greben Prenja ine Kantar, Veliko brdo, Cetina (Cvitina / Cvitinje, 1902
m.n.v.) i Has (1913 m.n.v.). Ovaj greben je prepun oblika pravog karsta visokih dinarskih planina.
Najzapadnije dijelove Prenja ini prostrana visoravan Glogovo koja se postepeno sputa od
Hasa i Gali Prenja na istoku do kanjona Neretve na zapadu. Visoravan Glogova podijeljena je
na Stajski, Vidovski i Jesenjski gvozd. Prema istoku visoravan Glogovo naglo se sputa u duboku
dolinu mostarske Bijele, a prema sjeveru strmo se sputa u dolinu Glogonice.
Glacijalni uticaji
Za vrijeme ledenog (glacijalnog) doba Prenj je konstantno bio pod ledom i snijegom iznad
1500 metara visine. Izmeu planinskih vrhova Prenja duboko su usjeeni cirkovi, mjesta isezlih
lednika (gleera), a od njih se na sve strane planine razilaze nekadanje lednike doline. Danas
se na dnu Tisovice vide najmoniji najnii morenski bedemi u dinarskim planinama na visini od
1280 metara. Najvei diluvijalni lednik stvarao se u cirkovima ispod Otia i Zelene glave. Iz cirkova
se lednik kretao kroz dolinu Tisovice i zavravao na Zmijincu. Duina ovog lednika je oko 5 km.
Ledniki materijal nataloen je u vrhu Idbra u obliku velike plavine Bukovog laza. Lednik je erodirao
dno Tisovice, isistio dolinu, nataloio morene i stvorio male bedeme od sitnog nanosa. Lednik
Tisovice nije izlazio iz ove slijepe doline.
ZATITA PRIRODE

77
Jedan od lednika nalazio se i u cirku ispod Osobca koji je zavravao na strmoj padini Skok
(cca 1450 m.n.v.), a fluvioglacijalni materijal nataloen je u podnoju Skoka u obliku ogromne
plavine Rakov laz. Ispod sivadijskog Osobca i Bahtijevice (1922 m.n.v.) u cirku je postojao lednik
koji se sputao u Crno polje i protezao do Borake drage. Glacijalni oblici utvreni su i na Bijelim
vodama. Postojanje lednika na jugoistonoj strani Prenja dokazuju velike plavine od glacijalnog
nanosa na obodu kotline Bijelog polja, na izlazu iz Velike drage, u podnoju Bijelih voda. Ispod
Lupoglava takoer postoji cirk u kojem se formirao lednik koji se sputao prema dolini Luine.
Istraivai su utvrdili postojanje vie cirkova na Prenju koji su bili leite manjih lednika. I na
Prenju, kao i u cijelom dinarskom planinskom lancu, ispitani cirkovi veinom su okrenuti prema
sjeveru. Lednici Dinarida su se kretali kroz preglacijalna kraka ulegnua i bili su zaustavljeni
njihovom donjom preagom. Nijedan od ovih gleera nije silazio u rijene doline.
Relativno mali lednici dinarskih planina neznatno su uticali na postanak reljefnih oblika. Za
formiranje reljefa mnogo je znaajniji kraki fenomen. Ipak, velike plavine, nastale taloenjem
lednikog materijala, u Bukovom i Rakovom lazu, u Borakoj dragi i gornjoj dolini mostarske Bijele
izvor su erozije i noenja materijala prema Neretvi kroz doline njenih pritoka.
3.4.4. KLIMA PRENJA
Klima planina centralnog dinarskog lanca ima svoje specifinosti i ona je rezultanta geografskog
poloaja, reljefa, geolokog sastava, vegetacije, nadmorske visine, ekspozicije izloenosti reljefa
prema strujanjima zraka i drugih faktora koji imaju znatnog uticaja na mikroklimatske osobine ovih
planina.
Prenj ini granicu izmeu hercegovakog kra prema jugu i prostranih visoravni prema sjeveru,
a iji reljef uslovljava specifinu planinsku klimu. Do Prenja s juga prodiru tople vazdune mase od
pravca Jadranskog mora (mediteranski uticaji); hladne mase sa sjevera iz kontinenta prodiru preko
prostranih visoravni i putem rijenih dolina. Planinski vrhovi Prenja sa sjevera zadravaju prodiranje
hladnih masa iz unutranjosti kontinenta, ali isto tako i mediteranskih strujanja u unutranjost. Po
optim klimatskim uslovima, cijelo podruje Prenja nalazi se u prelaznoj zoni u kojoj su umjereno
kontinentalni uticaji sa sjevera samo neto jae izraeni nego mediteranski s juga.
Upravo zato je klima Prenja udljiva i hirovita, te su prisutne nagle promjene klimatskih uslova
ak i u ljetnom periodu. Nepoznavanje ovih injenica je bremenito opasnostima za posjetioce.
Obiljeja i nadgorbni spomenici na Prenju opominju i upozoravaju. Nepoznavanje udi ove
hirovite planine kotalo je ivota mnoge posjetioce. Gotovo nevjerovatno zvui podatak da su se
dvije planinarke iz Slovenije smrzle na Prenju u augustu mjesecu, i to stotinjak metara nadomak
planinarske kue na Jezercu. Divan sunan dan u vrlo kratkom vremenu pretvorio se u meavu
i oluju koja je odnijela dva mlada ivota. Trojica prvih osvajaa Lupoglava u zimskom periodu
ostali su u mjesecu februaru 1970. godine zauvijek na Prenju. Njihova tijela pronaena su tek
par mjeseci kasnije na padinama Barnog dola ispod Lupoglava. I mnogi drugi planinari, ali i ostali
pohodnici Prenja (obani, lovci, verceri duhana), postali su rtve vremenskih nepogoda (oluje,
meave, lavine, niske temperature, odroni i dr.). Praktino, nije nigdje zabiljeeno koliko je tano
Prenj uzeo rtava ljudi koji su se u vremenskim neprilikama zadesili u njegovim vrletima. Stoga
se ne preporuuje posjeta Prenju bez adekvatne opreme, bez prethodnog iskustva i poznavanja
terena, i to je najvanije na Prenj nikada ne treba ii sam.
Intenzitet i koliina padavina na Prenju je iznad prosjeka: 1400 (podgorina) do 2000 mm
(centralni dio) godinje. Godinji raspored koliine padavina je neujednaen tako da je od marta do
septembra prosjek od 600 do 800 mm, a u julu i augustu tek 40 do 70 mm. Prema tome klimatski
uticaji rezultiraju velikim padavinama koje ve od oktobra (ponekada i od septembra) prelaze u
snijene padavine koje nerijetko znaju narasti i do 3 metra visine. Zimski vjetrovi esto opuhaju
snijeg sa litica i grebena i pri tome napune udubljenja i vrtae dubokim snijenim nanosima.
Snijegovi se na Prenju otope najee do kraja mjeseca maja, a snijene krpe (snjeanici) na
ZATITA PRIRODE

78
sjevernim padinama znaju ostati do konca ljeta. Najizraeniji vjetrovi su oni koji duvaju sa sjevera.
Bura ili sjeverac duva preko cijele godine, ali zimi ipak najvie kada dostie brzinu i do 200 km/h.
Na junim padinama Prenja znatno je izraen vjetar jugo. Kad duva jugo, vlaga je vrlo visoka, a
temperatura poviena uz obilne padavine.
Na podruju planine Prenj ne postoji meteoroloka stanica na kojoj bi se mjerile temperature
zraka. Stoga ne postoje meritorne vrijednosti temperature ve se iste procjenjuju na osnovu
usporedbe sa susjednim slinim podrujima na kojima se vre mjerenja (Bjelanica, Ivansedlo). Procjena srednje godinje temperature na ovom podruju je oko 14C. Ako uporedimo
planinu Prenj sa Bjelanicom, moe se zakljuiti da su i na Prenju minimalne srednje mjesene
temperature vazduha u januaru i februaru kreu od -1.5 C do 8C. Nema mjeseca u toku zime
kad nisu zabiljeene negativne temperature. Za est hladnih mjeseci u godini srednja mjesena
temperatura vazduha je ispod 0C. Temperatura se u toku najhladnijih mjeseci na Prenju sputa i
do 30C ispod nule. Najtopliji mjeseci na Prenju su juli i august, ali srednja mjesena temperatura
vazduha na srednjem i visinskom katu ni tada nije vea od 10C do 18C.
3.4.5. HIDROLOGIJA PRENJA
Vodno bogatstvo Prenja, njegove oblike i raspored u osnovi determiniu:

-
-
-
-
Klimatski uticaji (intenzitet i raspored padavina),

Geologija tla,
Reljefno-glacijalni uticaji,
Vegetacija tla;
Visinski kat Prenja dobija i do 2000 mm padavina godinje, a niski oko 1400 mm. Padavine
su razliitog intenziteta u toku godine (najnie u julu i augustu 40 70 mm). Svojim geolokim
sastavom Prenj je tipini predstavnik karsta Dinarida: odlikuje se krenjacima, dolomitima, kriljcima
i pjearima, koji su vie ili manje propusni slojevi. Najvei dio padavina zavri u hidrolokom
podzemlju. Ove vode manjim dijelom se pojavljuju u srednjem katu u vidu izvora, a veim dijelom
u donjem katu u vidu obilnih vrela koje su izvorine elenke potoka. Lijevih pritoka Neretve. U
visokom katu padine cirkova su potpuno bezvodne. Izuzetak ine snjeanici koji se na sjevernim
stranama (ispod Otia, Zelene glave, Vjetrenih brda, Lupoglava) zadre cijelo ljeto.
U srednjem katu krakog reljefa nalaze se raznovrsni hidrografski objekti. Tu se nalaze
snjeanici i izvori. Izvori se pojavljuju na dodiru krenjaka kao jae propustljivih, i dolomita, kao
slabije propustljivih stijena. Nesumnjivo, najpoznatiji izvor se nalazi ispod Taraa poznat pod
nazivom Jezerce. Izvor se nalazi u zatvorenoj vrtai te voda prilikom otoka stvara omanju vodenu
povr. Od obilnosti izvora zavisi i veliina Jezerca; koncem augusta i u septembru skoro pa potpuno
presahne. Meutim, izvor je stalan toko cijele godine i sa veoma hladnom vodom (a augustu je
izmjereno 7C). U dolini Tisovice nalaze se tri izvora: Zagon, Novak i Vrutak. Ispod Kamenca ima
vie izvora zvanih Bijele vode, ba kao to se zove i istoimena dolina. Kod Barnog dola nalazi se
izvor Klekovaa; u dolini Poljice je izvor Cmiljevac, a kod Gruca je izvor Kapala. Veina ovih izvora
presui do kraja ljeta. U Crnom polju se nalaze izvori esma i Lokvice; na izlasku iz Crnog polja
prema Vlasnom dolu nalazi se izvor Kamenac, a dalje u Dolovima Zupevo vrelo. Izvor Sopot
nalazi se u Luinama u podnoju Malog Heraa. Na jugozapadnoj strani Prenja postoji vie izvora
od kojih su poznatiji u tirnom dolu, Velikim barama, ve pomenutim Bijelim vodama, te sa obje
strane Sedla Porim (Oljak prema Hanskom polju i izvor u vrhu Porimske drage).
Osim izvora, voda se na Prenju pojavljuje i u lokvama koje formiraju padavine (Glogovo, Bijele
vode i Crno polje). Za svoje potrebe, a prvenstveno za napajanje stoke stoari su izgradili bunare
(Glogovo, Crno polje, Bijele vode), a sagraene su i atrnje koje se napajaju kinicom (Tisovica,
Stajski gvozd, Rapti, Pasje doline, Crno polje). Vrijedi spomenuti i Gornje i Donje jezero na Tisovici,
koja su periodinog karaktera: formiraju se pri velikim kiama u jesen ili prilikom topljenja snijegova
u proljee.
ZATITA PRIRODE

79
Najvei obim voda iz prenjskog hidrolokog podzemlja pojavljuje se u donjem katu planine
u vidu obilnih vrela od kojih se formiraju rjeice, pritoke Neretve. Tako ispod Boranice nastaje
Boraki potok koji se ulijeva u Borako jezero. Iz jezera otie otoka itica, koja se nakon par
kilometara vodopadom visokim 30-ak metara obruava u Neretvu. Borako jezero (402 m), koje
se nalazi u podgorini Prenja, predstavlja praktino jedino stalno jezero na irem podruju Prenja.
Niz obilnih vrela, koja se nalaze u uem okruenju jezera, hrane jezero vodom tokom cijele godine.
Ispod Velike kape i Boranice, podno Rakovog laza, izvire Konjika Bijela koja protie irokom
i plodnom dolinom. U manje propusnom dolomitu ispod Tisovice, u Bukovom lazu, izvire rjeica
Baica koja protie atraktivnom klisurastom dolinom Idbra. Sa svojim tokom od oko 10 km ova
rjeica predstavlja najdui vodotok od svih prenjskih pritoka Neretve. Na SZ strani Prenja, na dodiru
krenjaka i kriljca, nalaze se izvori koji formiraju rjeicu Glogonicu. Na JZ strani Prenja izvire
Mostarska Bijela koja u toku ljeta djelimino ponire.
Dva obilna vrela sa najveim obimom vode, kaptiranom sa prenjskog platoa, danas su
nevidljiva obzirom da se nalaze potopljena vjetakim akumulacijama HE Grabovica i HE Salakovac
(Mlijeak i Crno vrelo).
Deponovanjem voda u hidroloko podzemlje Prenj uva istu i zdravu vodu (plato Prenja
je ista i nezagaena povr) i preko vrela i rjeica bitno utie na ivot ljudi, biljaka i ivotinja u
podgorini planine. Potrebno je istai jo jedno korisno svojstvo prenjskog hidrolokog podzemlja:
voda koja ponire u podzemlje puni galerije, kaverne i druge prostorije podzemlja, te je postupno
isputa na povrinu. Taj hidroloki fenomen poznat je pod nazivom zakanjele vode ime se
znaajno regulie protok povrinskih voda i vremenski pomjera pad protoka na minimalni nivo.
3.4.6. BIORAZNOLIKOST PRENJA
Prenj je tipian predstavnik Dinarskih ekosistema. Njegov poloaj, prostranstvo i visina,

geoloki sastav, hidrologija i klima, uticali su na razvoj flore i faune sa nizom endemskih i reliktnih
vrsta. Zbog svoje specifine vegetacije Prenj je bio predmet istraivanja niza botaniara, ali i
fitocenolokih, umarskih, pedolokih i drugih istraivaa. Rijetke i endemne biljne vrste Prenja
i vrsnice privlae istraivae jo od kraja 19. stoljea. Na vanost ovog podruja u biolokom i
ekolokom pogledu ukazuje injenica da je na ovom podruju zastupljeno oko 235 biljnih zajednica
to predstavlja oko 75% biljnih zajednica utvrenih na podruju Bosne i Hercegovine. Podruje je
bogato endemskim i subendemskim biljnim vrstama tako da botaniari-fitogeografi Prenj i vrsnicu
nazivaju Prenjskim (hercegovakim) endemskim centrom. Prema ranijim istraivanjima (Zavod
za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea, 2001) na ovom podruju je utvreno ak 308
endeminih, subendeminih i reliktnih biljnih vrsta dinarskog podruja, a od toga 44 vrste su strogi
endemi podruja Prenja i vrsnice, tzv. stenoendemi. Takoer, od procjenjenog broja svih endemnih
vrsta Bosne i Hercegovine ak 75% ih se nalazi na podruju Prenjskog endemskog centra, a to
dodatno pokazuje iznimnu vrijednost i dragocjenost ovog podruja.
umska vegetacija
Na bogatstvo i raznolikost vegetacije Prenja, pored niza navedenih uticaja (geoloki sastav
tla, reljef, geografski poloaj, klima), naroito utie nadmorska visina. Istraivai prenjske vegetacije
imali su razliite pristupe, ali je uglavnom utvrena podjela prema nadmorskoj visini tri najznaajnija
biljno-geografska pojasa i to: liarski, etinarski i travni. Liari dopiru uglavnom do 1300 m visine,
dok etinari doseu do 1600 m. Ovo je gornja granica visoke ume koja s poveanjem visine prelazi
u klekovinu bora (Pinetum mugi) ili je veim dijelom zamjenjuje travnati sprat. Najvii planinski
grebeni Prenja prekriveni su travnatim prekrivaem ili su najee bez vegetacije u vidu golih
krakih stijena. Vie eksponirane planinske strane, prema sjeveru ili jugu, imaju umske pojaseve
nejednakih granica nadmorske visine, a to rezultira razliitim sastavima uma.
Na cjelokupnom podruju Prenja najrasprostranjenije su ume bukve (Querco-Fagetea).
Najatraktivnije i najimpresivnije su ume crnog bora (Fraxino orni-Pinion nigrae) i munike (Pinetalia
80
ZATITA PRIRODE

heldreichii-nigrae). Munika je, kao sub endemska i ugroena vrsta, zakonom zatiena. Stabla
crnog bora (Pinus nigra J.F.Arnold) su rairena po Prenju na veoma nepristupanim stanitima
(litice, odsjeci, grebeni), te svojim specifinim izgledom kronje predstavljaju poseban planinski
ukras. Pored pomenutih, na Prenju su svoje utoite nale i rijetke ume smre, jele i tise, od kojih
je ova posljednja ljudskim djelovanjem (pretjeranom sjeom) dovedena na rub opstanka. Najvei
vegetacijski pojas gornjeg kata Prenja zauzimaju sastojine klekovine bora, koje se nadovezuju na
muniku ili na nisku planinsku umu bukve. Klekovina je mjestimice vrlo bujna, teko prohodna i
nalazi se u visokim planinskim katovima. Donja granica je oko 1600 m, a gornja oko 1900 m, s tim
da pojedini primjerci premauju i visinu od 2000 m. Klekovina je niskog rasta, iskrivljena (otuda i ime
bor krivulj), polegla prema tlu titei se od vjetra, te svojom zelenom bojom predstavlja ukrasni dekor
prenjskih vrhova. Klekovina pripada specifinoj srednjedinarskoj endeminoj zajednici Gentiano
dinaricae-Pinetum mughi, iji je areal uglavnom ogranien na planine sliva Neretve i predstavlja
jednu od njegovih najveih biljnogeografskih dragocjenosti. Osim klekovine, na Prenju kao nisko
grmlje visinskog kata rastu jo i Juniperus nanaWilld. (kleica), Rosa pendulinaL., Salix retusaL.,
Salix serpyllifoliaScop., Vaccinium myrtillusL. i druge. Na donjem katu i u podgorini Prenja prisutno
je i drugo listopadno rastinje: hrast, jasen, grab, javor, drijen i dr., kao i niske ume (grmlje i ume).
Vegetacija viih katova Prenja
Prenjske doline (Tisovica, Crno polje, Luine i dr.) u maju i junu prekrije obilato travnato
rastinje izuzetno pogodno za paarenje stoke. Na granici uma i izmeu grmlja predalpskog pojasa
nalazi se raznovrsno bilje: jaglac (Primula vulgaris Huds.), ljubiica (Viola odorata L.), umarica
(Anemone nemorosa L.), plunjak (Pulmonaria officinalis L.), pasji zub (Erythronium denscanis L.), jagorevina (Primula vulgaris Huds.), oslad (Polypodium vulgare L.), kunica (Achillea
millefolium L.) i dr. Po stijenama i toilima rastu kantarion (Hypericum perforatum L.), buva
(Pyrethrum cinerariifoliumTrevir.), utilovka (Genista tinctoriaL.), lazarkinja (Asperula odorataL.) i
dr. Na padinama Prenja rastu rijetke i endemne biljke kao to su, lincura (Gentiana luteaL.), runolist
(Leontopodium alpinum Cass.), dinarski encijan (Gentiana dinarica Beck), dinarska kandilka
(Aquilegia dinaricaBeck), hercegovaka lazarkinja (Asperula hercegovinaDegen), hercegovaki
zvoni (Campanula hercegovinaDegen & Fiala), dinarski dimak (Crepis dinarica Beck), prenjska
otrica (Oxytropis prenja(Beck) Beck), prenjska kamenika (Saxifraga prenjaBeck), prenjski karanfil
(Dianthus prenjusBeck) i dr.
Na specifinim lokacijama razvile su se razne endemine zajednice kao to je zajednica
sa srebnolikom aikom (Sesleria argentea Savi) koja svojim busenjem obrasta najkamenitija i
najkrevitija mjesta. Zajednica ove vrste u svom sastavu objedinjuje veliki broj endeminih oblika.
Endeminoj zajednici pripada i prenjska kamenika (Saxifraga prenjaBeck) koja nastanjuje umirena
toila i duboke vrtae Prenja. Zajednica prenjske kamenike je najznaajniji primjer naeg biljnog
svijeta koji raste na rubu stalnog snijega.
Po livadama i travnjacima nalazi se stolisnik (Achillea millefoliumL.), mrazovac (Colchicum
autumnale L.), razne grahorke i primule. Mnoge od spomenutih biljaka nalaze se i po visokim
panjacima, skoro i do 2000 metara visine. Gore, gotovo na samim vrhovima planine raste uti
ljuti (Ranunculus acris L.), uta viola (Viola biflora L.), sitni plavi encijan (Gentiana verna L.) i
druge vrste. Na Prenju su registrovane razne endemine cvijetnice. U zoni klekovine, na visinama
od 1500 1800 metara raste jedna vrsta vrbe (Salix glabraScop.), te endemna cvijetnica Freyinov
karanvil (Dianthus freyniiVandas ) koja se javlja i do 2100 metara visine (pronaena na podruju
Otia i Zelene glave).
Unutar uma munike na Rujitu otkrivena je Pulsatilla velezensis (G. Beck) Aichele et
Schwegler. Rijetka biljka Viola prenja Beck, endemina vrsta planine Prenj, naena je u zoni
klekovine na visini od 1600 1800 metara. Endemna ilirska zanovet ili tilavina (Petteria ramentacea
(Sieber) C.Presl) je karakteristina zbog svog miriljavog utog cvijeta koji na proljee obilno
prekriva njene bunove. Oxytropis prenja (Beck) Beck je visokoplaninska endemina vrsta koja
nastanjuje podruja ispod Zelene glave i Otia, te podruja Sivadija i Tisovice. Veronica austriaca
L. pronaena je na skeletnim rudinama Tisovice, kao i zvonac (Campanula hercegovina Degen &
Fiala). Prenjski klini (Dianthus prenjus Beck) je jo jedna endemna vrsta ove planine. U kanjonu
ZATITA PRIRODE

81
Neretve, na kamenitim liticama Prenja iz pukotina stijena raste modro lasinje koje predstavlja
rijetki endem na irim prostorima Balkana. Nabrojane biljke su samo neke od endemnih i reliktnih
dinarskih vrsta, a koje nastanjuju podruje Prenja.
Fauna Prenja
Prenjska fauna se prepoznaje po visokoj divljai: divokozi (Rupicapra rupicapra
L.) i srni (Capreolus capreolus L.). Divokoza, iz porodice papkara, najpoznatija je divlja Prenja.
Divokoze su ivi ukras prenjskih predjela, obzirom da su prave akrobate u penjanju po vrletima i
nepristupanim krevima. Tokom ljeta uglavnom borave u viim predjelima planine, pod vrhovima,
dok se zimi sputaju u nie predjele listopadnih i etinarskih uma koje su znaajne za njihovu
ishranu. I dok divokoze najee obitavaju u stadima, divojarci su uglavnom samci.
Stada srna borave na planinskim livadama i umskim proplancima gdje pronalaze sonu
planinsku travu za ispau. Srne i divokoze predstavljaju osnovnu karakteristiku faune Prenja.
Naalost, pretjeranim izlovom i ugroavanjem njihovih prirodnih stanita, populacije ovih vrsta su
radikalno smanjene i praktino dovedene na rub opstanka na ovom podruju.
Na irem podruju Prenja (sa podgorinom) zastupljenne su i ostale ivotinjske vrste: zec
(Lepus Europaeus Pallas), kuna bjelica (Martes foina L.), vjeverica (Sciurus vulgaris), vuk (Canis
lupus L.), medvjed (Ursus arctos L.), vepar (Sus scrofa L.), lisica (Vulpes vulpes L.), lasica (Mustela
nivalis L.), jazavac (Meles meles L.) i druge vrste Dinarida. Od ptiijih vrsta na Prenju obitavaju:
jarabica kamenjarka, tetrijeb, sova, orao, razne ptice pjevice i dr.
Tokom perioda organizovanog gazdovanja lovitem Prenja i vrsnice zabiljeeno je 1984.
godine brojno stanje sljedeih vrsta:
Divokoza 2000 grla
Srna 400 grla
Medvjed 36 grla
Danas ne postoji validna evidencija o brojnom stanju, ali je evidentno da je populacija divljai
(ne samo pobrojanih vrsta) bitno umanjena, to zbog krivolova, to zbog nepostojanja nikakvih
institucionalnih mehanizama zatite.
U vodama podgorine Prenja (Borako jezero, Baica, Bijela, Glogonica) ive brojne vrste
salmonidnih i ciprinidnih vrsta riba od kojih je najatraktivnija potona pastrmka (Salmo trutta m.
fario L.). U siparima klisure itice ivi endemna vrsta gutera, a u hidrolokom podzemlju Prenja
na visinama od preko 1500 m ive triton (Triturus alpestris reiserii) i prenjska podvrsta endemnog
alpskog dadevnjaka (Salamandra atra prenjensis Miki, S.)
3.4.7. OVJEK I PRENJ
Ma koliko se Prenj odlikovao surovou, zbog klimatskih uslova ili nepristupanosti planinskog
visinskog reljefa, planina je neodoljivom silom privlaila ljude da na njemu borave. To nije bila
samo istraivaka radoznalost znanstvenika, niti avanturistiki duh ljubitelja planina u osvajanju
beskorisnog.
U prolosti je postojala potreba da da izgrade puteve obodima Prenja jer je planinski masiv tada
bio jedino podruje preko koga se mogla uspostaviti putna komunkacija izmeu juga (Jadranskog
mora i Hercegovine) i sjevera (Bosne i Panonije).
Bogatstvo panjaka u visinskim udolinama Prenja privlailo je lude sa stokom da od maja do
oktobra borave na Prenju. A stazama i bogazama Prenja, ak i u zimskim uslovima, kretali su se
ljudi iz Hercegovine verceri duhana kako bi, daleko od andara, doturili i prodali monopolisani
duhan u Bosni. Naravno, bogate ume u podgorini Prenja odavno su privlaile ljude da se bave
njihovom ekploatacijom.
82
ZATITA PRIRODE

Prenjski put u prolosti

Istorijski podaci, kao i pronaeni materijalni dokazi (miljokazi), potvruju da je rimsko carstvo
izgradilo put od Narone (pored Metkovia), koji je iao preko Dubrava i Nevesinjskog polja, i kod
Lipeta (1040 m) izlazio na put preko Prenja. Rimljani su na Gornjem Zijemlju, Lipetama i u Konjicu
imali utvrenja za osiguranje prometa i zatitu putnika. U srednjem vijeku Konjic je nastao kao
pogranino mjesto humske drave na vanom putu koji je povezivao Bosnu sa Dubrovnikom.
Postojale su carinarnice u Konjicu, ali i na Vrabu.
Dolaskom Turaka do Lipeta se gradi put od Bijelog polja preko Porima (1050 m) i Bahtijevice
(1140 m). Od Lipeta do Konjica Rimska cesta i Turski put izgraeni su skoro istom trasom. U
vrijeme turske uprave
ovim putem bio je iv promet izmeu Mostara i Sarajeva poznat i kao
mostarska dada i bio je odvojak prema moru sa uvenog carigradskog druma. Zbog sigurnosti i
zatite od razbojnika izgraene su brojne vojne postaje karaule, a za odmor i boravak karavana
hanovi. Karaule su se nalazile sedlu Porimu, Bahtijevici i na Lipeti. Dalje je put vodio preko Kule na
Borako jezero, te preko Boraka, Vrapa i Bijele u Konjic. Godine 1868. putena je u promet tada
moderna cesta Sarajevo Mostar koja je od Konjica skretala prema zapadu dolinom Neretve preko
Jablanice i Bijelog polja za Mostar. Time je stara mostarska dada izgubila svoj znaaj i otila u
istoriju.
Katuni i stoarenje na Prenju
Oduvijek su stoari Hercegovine bili upueni na planinsku ispau stoke u ljetnom periodu.
U tu svrhu koritene su visinske doline Prenja. Preteni korisnici bili su mjetani iz okolnih sela
u podgorini Prenja, ali su u prolosti na Prenju boravili i stoari iz Donje Hercegovine (Mostar,
apljina, Stolac, Ljubuki), uglavnom na jugoistonom dijelu Prenja. Zbog paarenja na mnogim
dijelovima Prenja, bogatim travom (prenjske doline) podignute su kolibe i cijela naselja (katuni
stanovi). Katunska naselja su uglavnom izgraivana na mjestima sa obiljem trave, blizinom vode
i blizinom ume (za ogrijev). Domai stoari u rano proljee prvo su izgonili stoku na ispau na
relativno nie visine (800 1200 m) gdje se ispaa vrila do sredine maja, odnosno vremena
otapanja snijega na prenjskim dolinama. Na viem katu, u prenjskim dolinama, stoari su boravili u
toku ljetnih mjeseci, esto i do pojave prvih snijegova na prenjskim vrhovima.
Prema dostupnoj dokumentaciji 1934. godine na Prenju je bilo 27 katunskih naselja sa 109
koliba (katuna). Ve 1984. godine registrovano je samo 49 koliba koje su se aktivno koristile. Danas
su od svih tih koliba ostale samo ruine jer je takav vid ispae stoke uglavnom naputen. Istina,
manji broj mjetana, koji se jo uvjek bavi stoarstvom, ali kao sporednim zanimanjem, tokom
ljetnim mjeseci boravi u niim katovima, u podgorinama Prenja. Danas, u viim katovima Prenja
(Tisovica) stoarenjem se bavi mali broj ljudi. Uglavnom se radi o stadima proizvoaa mesa (stada
od 500 do 1000 grla sitne stoke i stotinjak konja), ali bez proizvodnje mlijenih proizvoda. Koliko je
nekada stoarenje na Prenju bilo razvijeno govore podaci da je 1934. godine na prenjskom platou
bilo oko 45.000 grla sitne stoke.
Planinarstvo na Prenju
Dolaskom austro-ugarskih vlasti na prostore BiH poeo se i mijenjati odnos ljudi prema
planinama kao avoljem prebivalitu. Otkrivaju se ljepote tih prokletih planina u koje su do tada,
silom nude, zalazili samo stoari, lovci, drvosjee i odmetnici. Austrijanci su na ove prostore,
izmeu ostalog, donijeli i kulturu planinarenja koja do tada bila apsolutno nepoznata domaem
stanovnitvu. Barun Benko, tadanji poglavar BiH, 1902. godine gradi vilu u podgorini Prenja na
Borcima (danas antia vila), poglavito zbog odmora, ali i lova sa svojim prijateljima. Ostalo je
zabiljeeno da su u vrijeme austro-ugarske vladavine na visinskom platou Prenja izgraene tri
planinske kue, koje su sluile strancima da uivaju u ljepotama planine Prenj. U to vrijeme bile
su organizovane ak i vodike slube u kojima su slubovali mjetani iz sela podno Prenja (Idbar,
Bijela).
ZATITA PRIRODE

83
Uporedo sa prvim turistima, Prenj pohode i istraivai (geografi, geolozi, botaniari), koji
u svojim naunim radovima otkrivaju svu specifinost, ljepotu i bogatstvo ove planine. Formiraju
se i prva planinarska drutva meu kojima je prednjailo drutvo Prijatelj prirode iz Sarajeva.
Ovo drutvo je imalo, nesumnjivo, najveu pionirsku ulogu u razvoju planinarstva u BiH. Od tog
perioda poinju da se grade planinarske kue, obiljeavaju putevi i izvori pitke vode, te se izdaju
i prve popularne broure. Tako Prenj postaje otvoren za domae stanovnitvo iz dolina i gradova.
U poetku e to biti uglavnom planinari iz Sarajeva, a potom formiranjem lokalnih planinarskih
drutava (Prenj, Boranica i Vilinac) i mjetani Mostara, Konjica i Jablanice.
Planinarske kue
Izuzevi stoarska naselja, prvi objekti za boravak ljudi na Prenju graeni su za potrebe lova
i umarstva. Tek kasnije planinari su gradili vlastite planinarske kue za svoje potrebe. Do danas je
na Prenju registrovano preko 15 raznih smjetajnih objekata od lovakih kua, umarskih koliba do
raznih sklonita. Uglavnom su bili skromnih dimenzija i sadraja tek toliko opremljeni za boravak
manjih grupa posjetilaca. Danas su ti objekti, izgraeni od drveta, u stanju propadanja i veinom
nisu u funkciji boravka posjetilaca. Ipak, neki od ovih starih objekata su ak i danas u funkciji
(npr. Milanova koliba u Meuprenju), a u meuvremenu su napravljena neka nova sklonita (npr.
kontejner na Vrinama). U nastavku teksta se neemo baviti pomenutim sklonitima i (uglavnom)
lovakim kolibama ve emo opisati planinarske kue koje se trenutno nalaze na Prenju u funkciji
boravka planinara i drugih posjetilaca.
- Planinarska kua Jezerce (1650 m)
Planinarska kua Jezerce nalazi se podno vrha Tara, stotinjak metara udaljena od izvora
Jezerce. Izgraena je 1934. godine od strane Planinarskog drutva Prijatelj prirode iz Sarajeva.
Obnovljena je 1954. godine i od tada je u vie navrata obnavljana i proirivana. Obzirom da je u toku
posljednjeg rata ova kua potpuno unitena neformalna grupa planinarskih entuzijasta, okupljena
oko web magazina Zone-2000, uspjela je izgraditi novu kuu. Planinarska kua Jezerce zauzima
posebno mjesto u historiji bh. planinarstva i alpinizma te je vremenom stekla kultni status meu
planinarima. Zbog svoje specifine lokacije predstavlja najvaniji planinarski objekat na Prenju.
Kua moe primiti na spavanje do 25 planinara. Do kue se najlake dolazi iz pravca Konjike
Bijele preko Rakovog laza i Skoka (oko 3,5 h), s tim da treba naglasiti da ovaj put u zimskim
uslovima moe biti veoma opasan. Od kue se mogu upranjavati ture na najvie prenjske vrhove
(Osobac, Oti, Zelena Glava, Botini, Velika kapa, Vjetrena brda, Lupoglav).
- Planinarski dom Bijele vode (1450 m)
Ovaj planinarski dom se nalazi na junom ulazu u dolinu Bijele vode, podno Sivadija i
Kamenca. Izgraen je 1950. godine da bi, nakon to je u posljednjem ratu uniten, obnovljen
od strane Planinarsko-smuarskog drutva Prenj iz Mostara. Smjetajni kapacitet doma iznosi
oko 35 planinara. Do doma se najlake dolazi iz pravca Rujita (oko 2 h), a od doma se mogu
upranjavati prikladne planinarske ture do prenjskih vrhova (Sivadije, Oti, Zelena glava i Botini),
kao i do planinarske jue Jezerce (2,5 h).
- Planinarski dom Rujita (1050)
Ovaj dom se nalazi na platou Rujita, praktino na granici izmeu planina Prenj i Vele. Od
Mostara je udaljen oko 25 km i povezan kvalitetnom asfaltiranom saobraajnicom. Prije rata se ovaj
dom sastojao od dva dijela: veliki (stari) i mali (novi) dom. Obzirom da je u ratu veliki dom potpuno
uniten tako je nakon rata mali dom saniran i povean mu je smjetajni kapacitet (oko 35 planinara).
Objekat je opremljen elektrinom energijom i vodom. Od doma se mogu vriti pjeake ture prema
Prenju (Bijele vode i dalje prema centralnom Prenju) i prema Veleu. Takoer, na platou Rujita
postoje i drugi sportsko-rekreativni i ugostiteljski sadraji, a u blizini doma nalazi se i skijalite
opremljeno ski liftom. Domom upravlja Planinarsko-smuarsko drutvo Prenj iz Mostara.
- Planinarska kua Vrutak (1640)
Planinarska kua se nalazi u rejonu Podotia, neposredno iznad izvora Vrutak. Izgraena
je 2008. godine od strane Planinarskog drutva Boranica iz Konjica koje sa njom i upravlja. Do
ZATITA PRIRODE

84
kue se najlake dolazi iz Idbra pri emu put vodi preko Rakovog laza i doline Tisovice (oko 4,5
h). Takoer, do doma je mogue doi markiranom stazom od Pl. kue Jezerce (2 h). Specifinost
lokacije ove kue je da ima prelijep pogled na prenjske velikane Oti i Zelenu glavu. Obzirom da
se nalazi podno najviih prenjskih vrhova tako je od kue mogue upranjavati ture prema veini
najviih prenjskih vrhova (Velika kapa, Zelena glava, Oti, Botini, Osobac, Vjetrena brda, Lupoglav).
Smjetajni kapacitet kue je oko 15 osoba.
- Planinarski dom Rapti (1450 m)
Ovaj planinarski dom je smjeten na visoravni Rapti ispod Konjike (Prenjeve) Bjelanice.
Obzirom da je raniji dom na ovoj lokaciji uniten tokom rata tako je Planinarsko drutvo Boranica
iz Konjica prije par godina zapoelo njegovu obnovu. Radovi na objektu su u zavrnoj fazi te e,
kada bude zavren, dom moi primiti oko 50 gostiju. Do doma se pjeakom stazom najlake moe
doi iz Konjica preko Ljubine (3,5 h). Takoer, do doma se moe doi i makadamskom cestom iz
pravca Konjike Bijele, ali samo pri povoljnim vremenskim uslovima. Od doma se mogu praviti
ture do Konjike Bjelanice, Velike kape, Tisovice, ali i do Otia i Zelene glave. Takoer, dom
je pjeakim stazama povezan sa susjednim planinarskim objektima na Prenju (Ljubina, Vrutak,
Jezerce).
- Planinarska kua Ljubina (1000 m)
Planinarska kua se nalazi na krajnjim sjevernim obroncima Prenjskog masiva, ispod visoravni
Ljubina, tanije na lokalitetu Ljevane vode. Kua je udaljena od Konjica markiranom pjeakom
stazom (2 h), a do iste se moe doi i makadamskom cestom. Smjetajni kapacitet kue iznosi oko
15 osoba. Od kue se mogu praviti laganije pjeake ture prema ravnoj Ljubini, te dalje prema Pl.
domu na Raptima (1,5 h). Kuom upravlja Planinarsko drutvo Boranica iz Konjica.
Planinarski putevi
Planinarskim kuama, atraktivnim vrhovima, alpinistikim stijenama (smijerima), dolinama i
drugim popularnim destinacijama na platou Prenja stie se markiranim planinarskim putevima sa
polazitima iz Konjica, Jablanice i Mostara. Do nekih destinacija danas se moe doi i automobilom,
ali najvei dio visinskih katova Prenja dostupan je iskljuivo pjeakim stazama. Odavno je put od
Bijelog polja do Rujita asfaltiran i prohodan za automobile u toku cijele godine. Probijen je preko
rubnih dijelova Prenja makadamski put izmeu Rujita i Boraka (Borakog jezera). Tim putem
mogue je od Boraka doi i do Crnog polja. Za potrebe umarstva izgraeni su i putevi od Konjike
Bijele do Rapti, te dalje preko Djevojakog kuka do Tisovice. Od Glogonice postoje umarski
putevi do destinacija podno Cetine i Vidrinih gruda. Ipak, svi ovi pobrojani umski makadamski
putevi se ne odravaju redovno (obino samo dok traje eksploatacija ume), te su prohodni samo
tokom ljetnog perioda.
A)
Prilazi (putevi) iz pravca Konjica

Varijanta 1
Konjic elebii Idbar Bukov laz Zmijinac Tisovica (Oti, Zelena glava,
Jezerce, Velika kapa, Lupoglav)
Varijanta 2
Konjic Ljubina Rapti Konjika Bjelanica Velika kapa (Tisovica, Oti,
Zelena glava, Jezerce)
Varijanta 3
Konjic Bijela Rakov laz Skok Jezerce (Osobac, Oti, Zelena glava, Tisovica)
Varijanta 4
Konjic Borci Boraka draga Crno polje Jezerce (Osobac, Oti, Zelena
glava, Tisovica)
ZATITA PRIRODE

B)
85
Prilazi (putevi) iz pravca Jablanice

Varijanta 1
Jablanica Glogonica Ravna Bijela Dobri do Vidrine grude Poljane
Tisovica (Oti, Zelena glava, Jezerce, Velika kapa, Lupoglav)
Varijanta 2
Jablanica Glogonica Meuprenje Greda Luine (Lupoglav, Vjetrena brda,
Hera, Vidina kapa)
Varijanta 3
Jablanica Glogonica Varda Glogovo Has (Luine Lupoglav Hera)
C)
Prilazi (putevi) iz Mostara

Varijanta 1
Mostar Potoci Rujite Vilin klanac Bijele vode (Jezerce, Sivadije, Oti,
Zelena glava)
Varijanta 2
Mostar Mostarska Bijela Grabovii Barni do (Lupoglav, Ova, Vidina kapa,
Hera)
Osim ovih navedenih najpoznatijih planinarskih puteva na plato Prenja se moe doi i sa
nevesinjske strane, ali i iz kanjona Neretve (Aleksin han, Drenica, opi), ali to nisu uobiajeni i
esto koriteni putevi od strane planinara. Takoer, za neke od ranije koritenih puteva na Prenju
postoje sumnje da nisu sigurni zbog zaostalih minsko-eksplozivnih sredstava iz proteklog rata.
Stoga se preporuuje iskljuivo koritenje markiranih puteva i obavezno kretanje u pratnji vodia.
Alpinizam na Prenju
Visinski refelj Prenja sa svojim kontrastima i raznolikou reljefa: otrim i stjenovitim vrhovima,
strmim odsjecima, carstvom kamena i sipara privlaio je sebi prve alpiniste jo od tridesetih
godina prolog stoljea. Zabiljeeno je da je 1936. godine Drago efer ispenjao sjeveroistoni brid
Lupoglava, kao i sjevernu stijenu Otia.
Zbog prirode alpinizma, ali i povoljne konfiguracije terena, alpinisti su svoje aktivnosti najvie
razvili na vrhovima i stijenama u bliem okruenju planinarske kue na Jezercu. Pred sam poetak
drugog svjetskog rata, kao i u godinama poslije njega, ispenjan je niz vrhova, te je zapisano i
dokumentovano vie ispenjanih alpinistikih smjerova na mnogim stijenama prenjskih vrhova, litica
i vertikala. Pored alpinistikih uspona pionira bh. alpinizma iz sarajevskog Planinarskog drutva
Prijatelj prirode, veinu prvenstvenih alpinistikih uspona na Prenju su ispenjali alpinisti iz Zagreba
koji su u to doba imali mnogo razvijeniji planinarski pokret.
Alpinisti su pohodili i penjali stijene na Otiu (sjeverna i zapadna stijena), Vjetrena brda,
Zubac (zapadna stijena), lanac vrhova na Sivadijama (sjeveroistone strane), Motika (istona
stijena), Zelena glava, Osobac (sjeverozapadna strana), Botini, Cetina (zapadna stijena) i dr. Osim
navedenih stijena i smjerova na Prenju jo uvijek postoji niz atraktivnih neispenjanih stijena, te zbog
toga Prenj predstavlja pravi el dorado za alpiniste. Pored zahtjevnih stijena na Prenju postoji i
mnotvo manje eksponiranih smjerova koji su pogodni za poetnike.
Od 60-ih godina prolog stoljea, pod uticajem ekspanzije tzv. zimskog alpinizma, na Prenju
je sve izraeniji alpinizam u zimskom periodu. Bosansko-hercegovaki alpinisti (uglavnom iz Zenice
i Sarajeva) su tih godina napravili niz prvenstvenih alpinistikih uspona na mnogim prenjskim
zahtjevnim smjerovima u zimskim uslovima.
86
ZATITA PRIRODE

RJENIK
Atmosfera - sloj plinova koji okruuje Zemlju
Alohtona vrsta - vrsta koju je ovjek unio na podruje na kome prirodno nije bila rasprostranjena
Autohtona vrsta - vrsta prirodno rasprostranjena na nekom podruju
Biocenoza - zajednica ivih bia (ivotna zajednica) / oblik zajednikog ivota organizama (biljaka,
ivotinja, mikroorganizama itd.) koji je nastao i dalje se odrava na osnovu ekolokih zakonitosti
Biorazgradivo - materijal kojeg mogu razgraditi mikroorganizmi ili drugi dekompozeri
Bioloka raznolikost (biodiverzitet) - podrazumijeva raznolikost ivih organizama koji nastanjuju
kopno i vodu, kao i raznolikost unutar razliitih vrsta, izmeu vrsta i ekosistema
Biosfera - ukupnost svih regiona na zemlji koji podravaju ivot i u kojem ivi svijet ima uticaj
Biotop - ivotno stanite / dio naseljenog prostora zemlje koji se odlikuje specifinim kompleksom
ekolokih faktora
CITES - meunarodna konvencija o trgovini ugroenim divljim biljnim i ivotinjskim vrstama.
Crvena knjiga - nauna publikacija koja sadri opirne podatke o osnovnim karakteristikama
vrste, o stepenu njene ugroenosti, faktorima ugroavanja, kao i predloge mjera za zatitu same
vrste
Ekologija - nauka koja prouava odnose organizama, odnosno pojedinih vrsta, i njihovih zajednica
prema uslovima spoljanje sredine
Ekoloki otisak - mjera uticaja koji idividua ili skupina imaju na njihov okoli
Ekosfera - meusobna povezanost i zajedniko djelovanje svih svojih dijelova u smislu globalnog
ekosistema (atmosfera, litosfera, kriosfera, pedosfera, hidrosfera i biosfera)
Ekosistem - sistem koji se sastoji od zajednice ivih bia u prirodnom okoliu u kojem one ive i
meusobno djeluju
Ekosistemski diverzitet - ukupna raznovrsnost stanita i biocenoza, kao i ekolokih procesa u
biosferi (populacija, biocenoza, stanite, ekosistem, bioregija)
Endemi - vrste ije je rasprostranjenje ogranieno na specifinu oblast
EURONATUR - organizacija Evropske Unije za zatitu prirode
EUROPARC - Evropska federacija nacionalnih parkova
Ex-situ, zatita, ouvanje - ouvanje komponenti biodiverziteta (genetskog materijala,
organizama, populacija) izvan njihovog prirodnog okruenja
Genetska raznolikost - raznolikost razliitih vrsta gena u nekoj populaciji odreene vrste
Genetski materijal - svaki materijal biljnog, ivotinjskog ili mikrobskog ili drugog porekla koji sadri
funkcionalne jedinice nasljeivanja
Geoloka raznolikost - raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala, reljefa,
hidrogeolokih oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa odreenog prostora
ZATITA PRIRODE

87
Globalno zatopljenje - poveanje prosjene temperature Zemlje staklenikim efektom

Habitat (stanite) - mjesto na kojem obitava populacija neke vrste
In-situ zatita, ouvanje - ouvanje ekosistema i prirodnih stanita i odravanje i obnavljanje
vitalnih populacija vrsta/podvrsta u svom prirodnom okruenju, a u sluaju domaih vrsta, u
okruenju u kome su se razvile njihove karakteristike
Introdukcija - pokuaj da se vrsta naseli, za potrebe ouvanja, izvan utvrenog rasprostranjenja,
ali u odgovarajue stanite i eko-geografsko podruje
IUCN - Meunarodna unija za zatitu prirode, organizacija koja utie, podstie i pomae
drutvima irom svijeta da tite integritet i diverzitet prirode i obezbjede ekoloki odrivo i
ravnomjerno koritenje prirodnih resursa
Kisele kie - rezultat reakcije sumpornog dioksida i duinog oksida u atmosferi, a koji se u obliku
kie, magle ili snijega vraa na Zemlju
Konvencija o biolokom diverzitetu - okvir za akcioni plan zatite biodiverziteta, kako bi se
sprijeila redukcija biodiverziteta i vrsta, a zbog meuzavisnosti razliitih vrsta i ekosistema
nezavisno od granica jedne drave ovaj plan se sprovodi na internacionalnom nivou
Konzervacija - principi i praksa nauke o spreavanju istrebljenja vrsta
Mikroorganizmi - mikroskopski organizmi poput bakterija, virusa ili gljiva
Neobnovljivi resurs - prirodni resurs koji moemo iskoristiti samo jednom nakon ega ga ne
moemo nadomjestiti (npr. ugljen, nafta i prirodni plin)
Nestale (istrebljene) vrste - termin koji se koristi za opisivanje vrsta za koje je utvreno da su
nestale nakon ponovljenog istraivanja stanita na kojem su se nalazile
Nukleus - neporemeena zona u zatienom podruju u kojoj se stanite uva u to je mogue
vie prirodnom stanju sa minimalnim upletanjem ovjeka
Nutrienti - materije koju biljke i ivotinje koriste za prehranu
Obnovljivi resurs - prirodni resurs koji moe biti nadomjeten jednom kada je potroen (npr. voda,
drvee i sl.)
Odrivost - sposobnost koritenja resursa na nain da e oni biti upotrebljivi i u budunosti
Odrivi razvoj - zadovoljavanje potreba dananjice bez ugroavanja mogunosti razvoja buduih
generacija
Okoli (okolina, ivotna sredina) - prirodno ili ljudski promijenjeno okruje u kojem ljudi,
ivotinje i ostali organizmi ive
Organska hrana - biljni ili ivotinjski proizvodi koji su proizvedeni bez pomoi pesticida,
vjetakih gnojiva, antibiotika ili drugih kemikalija
Pejzana raznolikost - dijelovi prirodnog okolia koji su izdvojeni i najee zatieni posebnim
zakonskim aktima te su prepoznati kao dobra sa identifikovanim visokim vrijednostima bio i
geodiverziteta
Populacija - grupa jedinki iste vrste koje u datom periodu vremena naseljavaju isti prostor i koje
imaju realnu mogunost da stupe u procese razmnoavanja (razmjene genetikog materijala)
88
ZATITA PRIRODE

Prirodni resurs - komponenta ivotne sredine koju koristi ivi organizam

Purferska zona - zona u zatienom podruju koja se naslanja na nukleus i u kojoj su dozvoljene
odreene ljudske aktivnosti u skladu sa principima i vidom zatite podruja
Ramsarska podruja - vlana stanita koja ispunjavaju uslove Ramsarske konvencije i po tom
osnovu nalaze se na listi UNESCO-a Ramsarskih podruja
Ranjive vrste - vrste koje e najvjerojatnije tokom sljedeih par decenija postati ugroene ukoliko
se ne popravi njihovo stanje
Refugijum - izolirana zona gdje se ne deavaju promjene i poremeaji (klima, ovjek) i gdje ivi
svijet, tipian za to podruje, moe opstati
Relikt - vrsta koja je u daljoj ili blioj prolosti bila iroko rasprostranjena, a ije je dananje
rasprostranjenje po pravilu svedeno na mala podruja
Restauracija - povratak ekosistema ili stanita u prvobitno stanje
Rijetke vrste - vrste koje imaju malu populaciju ili samo ive na malom broju mjesta te bi vrlo
brzo mogle postati ranjive ili ugroene
Specijski diverzitet - obuhvata ukupan broj organskih vrsta u svim ekosistemima na Zemlji, od
prapoetaka ivota (jedinka, varijetet, podvrsta, vrsta, rod, porodica, red, razred)
Sistem - ukupnost meusobno povezanih sastojaka koji ine svrsishodnu cjelinu
Takson - uslovni termin koji obino oznaava vrstu ili nie taksonomske nivoe, ukljuujui i oblike
koji jo nisu formalno opisani
Tranzicijska zona - zona koja se naslanja na purfersku zonu i u kojoj se mogu obavljati
odreene ekonomske djelatnosti ali pod kontrolom uticaja na purfersku zonu, odnosno nukleus
zatienog podruja
Ugroene vrste - vrste za koje postoji veliki rizik od istrebljenja ukoliko se nita ne uini za njihov
opstanak
UNEP - (United Nations Environmental Program) program za ivotnu sredinu Ujedinjenih nacija
Vrste (svojte) - iva bia iste vrste koje se mogu razmnoavati i imati zdravo potomstvo, a
reproduktivno su izolovane od grupa organizama koji pripadaju drugim vrstama
Zatieno podruje - podruje kopna i/ili mora koje je posebno posveeno zatiti i odravanju
bioloke raznolikosti, kao i prirodnih i sa njima povezanih kulturnih resursa, a kojim se upravlja
putem zakonskih ili drugih efektivnih mjera
WCMC - World Conservation Monitoring centre / Svjetski monitoring centar za ouvanje prirode
WWF - World Wide Fund For Nature / Svjetska fondacija za konzervaciju prirode (ranije World
Wildlife Fund)
ZATITA PRIRODE

LITERATURA
Varii Amir Zatita prirode / meunarodni standardi i stanje u BiH, Zeleni Neretva Konjic,
Konjic, 2008
Strategija zatite okolia FBiH, 2008
Centar za ivotnu sredinu - Prirunik za edukaciju o ivotnoj sredini, Banjaluka, 2006
Centri civilnih inicijativa - Kako javno zagovarati zatitu prirode u BiH, Sarajevo, 2007
Daki Miodrag - ivotna sredina u propisima i planovima u BiH, Banjaluka, 2007
Nacionalni ekoloki akcioni plan BiH (NEAP), 2003 Prostorni plan SR BiH (1981. - 2000. g.),
1981
Federalno ministarstvo okolia i turizma (FMOIT) - Pregled zatienih objekata prirode u
BiH, 2012
Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea RS, 2012
Studija izvodljivosti za zatitu podruja vrsnice, abulje, Vrana i Prenja, 2011
ulahovi Besim - Tehnoloki razvoj i okolina, Sarajevo, 2003
Zeleni Neretva Konjic, Eko Neretva Jablanica (grupa autora) - Mogunosti i perspektive NP
Prenj - vrsnica - abulja, Konjic, 2003
Fukarek uro - Prijedlog za pokretanje postupka za proglaenje NP Prenj - vrsnica abulja, Zavod za zatitu historijskog i prirodnog naslijea, Sarajevo, 1996
Glava Vjekoslav - Uvod u globalnu ekologiju, Zagreb, 2001
Meunarodna organizacija za zatitu prirode (IUCN) - Crvena lista ugroenih vrsta, 2007
Meunarodna organizacija za zatitu prirode (IUCN) - Kategorizacija reima zatite prirodnih
podruja, 2012
UN lista zatienih podruja - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre - Izvjetaj
o stanju podruja, 1997
UN lista zatienih podruja, - IUCN / UNEP World Conervation Monitoring Centre - Izvjetaj
o stanju podruja, 2003
Zakon o zatiti okolia FBiH - FMOIT, 2003
Zakon o zatiti prirode FBiH - FMOIT, 2003
Zakon o zatiti prirode RS, 2002
UN lista zatienih podruja UNEP- Zatiena podruja u Jugoslaviji, 1985
Aanski Jelena - Bionet kola, Beograd, 2007
Fondeko - Tranzicija i okolina, Sarajevo, 1996
89

Zeleni Neretva
Konjic
Omladinska 4, 88400 Konjic, BiH
Tel/Fax: 036 728 470
zeleni@bih.net.ba
www.zeleni-neretva.ba
Fondacija Heinrich Bll

Ured u Bosni i Hercegovini
ekalua 42, 71000 Sarajevo
Tel. 033 260 450 Fax. 033 260 460
h.boell@bih.net.ba

Zeleni Neretva
Konjic
ZATITA PRIRODE
Meunarodni standardi i stanje u Bosni i Hercegovini

Zastita Prirode

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Zastita Prirode

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Udruenje za zatitu okoline

Udruenje za zatitu okoline

Konjic, novembar 2012. godine

Udruenje za zatitu okoline

Drugo dopunjeno izdanje

Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured u BiH.

1. MEUNARODNI STANDARDI U ZATITI PRIRODE

1.2. GLOBALNO PRIRODNO NASLIJEE

1.3. UGROENOST PRIRODNOG NASLIJEA

I pored nastojanja da se vrijednosti prirode ouvaju i zatite, priroda je ozbiljno ugroena

ouvanje bioloke raznovrsnosti;

krenje i devastacija uma, irenje poljoprivrednih povrina, ljudskih naselja i akvakultura;

Gubitak biodiverziteta, izmeu ostalog, rezultira slijedeim posljedicama:

poremeaj prirodnih procesa kruenja materije;

Slika 1. Osnovni uzroci smanjivanja i odravanja bioloke raznovrsnosti

PRVOBITNA BIOLOKA RAZNOVRSNOST

PROMJENA STANINIH USLOVA

DOPRINOSI SMANJIVANJU BIOLOKE RAZNOVRSNOSTI

Generalno u kontekstu vrednovanja prirode sadrane su tri vrste razliitosti (diverziteta):

bioloka raznovrsnost (biodiverzitet)

1.3.1. BIODIVERZITET / BIOLOKA RAZNOVRSNOST

vei stepen istraivanja (inventarizacija, identifikacija i dr.);

Genetiki diverzitet podrazumijeva varijabilnost ivih vrsta na Zemlji i genetiku informaciju

prirodni pejza (krajobraz);

Broj opisanih vrsta

Procijenjeni broj vrsta

1.4. SVRHA I CILJ ZATITE PRIRODE

Prvi najjednostavniji i najuinkovitiji odgovor na sve izraenije smanjenje biodiverziteta

Povrina (miliona km2)

Grupa strunjaka (Red List Authorities) za sve taksonomske grupe provjerava da li su

LR-Niska vjerovatnoa opasnosti

1.5. MEUNARODNA ISKUSTVA U ZATITI PRIRODNIH PODRUJA

1.5.1. KATEGORIZACIJA ZATIENIH PRIRODNIH PODRUJA

IV kategorija: habitat (zona upravljanja stanitima / vrstama) - zatieno podruje odreeno

Istona i juna Afrika

Sjeverna Afrika i Srednji Istok

Juna Amerika i Brazil

Zapadna i Centralna Afrika

1.5.2. NACIONALNI PARKOVI

Najpoznatiji i najatraktivniji oblici zatienih podruja su nacionalni parkovi (NP). Razlozi za

Aktivnosti za zatitu vrsta;

Biogradska gora / Crna Gora

Sutjeska / Bosna i Hercegovina

Fruka gora / Srbija

Kozara / Bosna i Hercegovina

Loven / Crna Gora

Durmitor / Crna Gora

2. ZATITA PRIRODE U BOSNI I HERCEGOVINI

2.1. PRIRODNE VRIJEDNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

1100 vrsta alga

500 vrsta mahovina

4100 vrsta sjemenaa

Vie od 100 vrsta riba

320 vrsta ptica

oko 10 000 vrsta beskimenjaka

oko 1400 vrsta gljiva

oko 300 vrsta liajeva

vie hiljada nedovoljno poznatih prokariota

Geoloka raznolikost predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala,

2. Raznoliki i polidominantni pejzai u refugijumima Bosne i Hercegovine:

visok stepen specijske, genetike i ekosistemske raznolikosti;

Osnovni elementi koji utiu na gubitak bioloke raznolikosti su:

Istovremeno, znaajan stepen ugroenosti bioloke i pejzane raznolikosti ogleda se kroz

kritino ugroene vrste / stanita / ekosistemi / pejzai od lokalnog i globalnog znaaja;