GAP IV. Mhendislik Kongresi Bildiriler Kitab, 06-08 Haziran 2002, anlurfa.

Proceedings of the Fourth GAP Engineering Congress, 06-08 June 2002, anlurfa.

RSK MHENDSL YAKLAIMIYLA BARAJ GVENLNN RDELENMES

Kasm YENGN, Harran n. Mh. Fak., n. Mh. Bl., anlurfa, kyenigun@harran.edu.tr
Cevat ERKEK, T, naat Fak., n. Mh. Bl., stanbul, erkekc@itu.edu.tr

zet
Yaamn tm evrelerinde kendini hissettiren gvenlik kavram, sadece mhendislik yaplar ve almalarnda
deil tm sektrlerde nem kazanmtr. Bu erevede inaat mhendisliinin en nemli yaplarndan olan, inaat
maliyeti, sresi, iletme mr ve faydalar arasnda gerekten ciddi biimde gvenliinin irdelenmesi ve kontrol
gereken, stelik giderek daha az yerde ina edilmeye itinildii iin daha hassas bir duruma gelen barajlarn gvenlii,
tehlikeler karsnda gsterdikleri ve gsterecekleri gvenlik davranlar, gven dzeyleri ve risk seviyeleri byk
nem tamaktadr.
Risk mant ve risk analizi erevesinde yaplan deerlendirme, aslnda risk olarak kabul edilen ve tehlike yahut
zarar ad verilen sonular douran belirsizliin deerinin veya derecesinin belirlenmesidir. Bylelikle insanlar can
veya mal kayb asndan istenmeyen sonulara ne kadar yakn olduklarn bilebilmekte ve belki de alnmas gereken
nlemlerin nceliklerini belirlemektedirler. Ancak risk deerlendirmesi iine giren herkesin fark ettii bir ey daha
vardr ki, o da gerek anlamda riskin net deerinin, zamannn ve sonutaki etkisinin bykln tam olarak
bilemediidir.
Bu erevede, btn mhendislik dallarnda olmas gerektii gibi, barajlarn ina ve iletmesinin de zel bir risk
mhendislii mantyla ele alnmas ve her admda gncellenen bilgilerle dinamik bir zellik kazanan ilemin her trl
mdahale, nlem ve rehabilitasyon ilemine veri oluturmas gerekmektedir.
Anahtar kelimeler: Risk, gvenlik, baraj.
INVESTIGATION OF DAM SAFETY BY RISK ENGINEERING APPROACH
Abstract
Safety concept is very important in not only engineering builds but also all sectors. Dams, the most important
structures in civil engineering, must be examined by safety evaluation with cost and life of construction, life of
operation and their benefits. Therefore, the behaviours, safety and risk levels of dams to possible dangerous must be
taken into account.
The risk concept and risk analyses, which are called danger or hazard, are the determination of the value of
uncertainty and its degree. Consequently, humans know how long near they are to unwanted and negative results
that cause loss of life and goods, hence take required measures. However, everyone who interest in risk evaluation
notice that the net value of risk, its occuring time and the magnitude of its effect on result are not clear exactly.
In conclusion, the construction and the operation of dams must be dealed with a special risk-engineering
concept. This process should get a dynamic characteristic by updated knowledge in every step and will result in
establishing a database for all actions, precautions and rehabilitations of dams.
Keywords: Risk, safety, dam.
1. Giri
Barajlarn ina maliyetlerinin ykseklii, giderek daha az yerde baraj yaplabilmesi ve eski barajlardan bazlarnn
rehabilitasyona ihtiya duyar hale gelmesi; planlamac ve uygulayclara baraj yapm ile birlikte bu barajlarn nasl
korunaca, ne ekilde uzun mrl ve verimli altrlaca, risk olarak kabul edilen tehlikelere kar nasl hazrlkl
olunaca gibi konular dnmeye itmektedir. stelik barajlarn ilk yapld yllardan beri dnya zerinde eitli

yerlerde yetersizlikler grld, kaza-yklma veya devre d kalma eklindeki olumsuzluklarla karlald bir
gerektir.
Mhendisler buradan hareketle yaplan her yeni barajda daha ok ve dzenli veri, daha ileri teknoloji daha
dikkatli projelendirme, kaliteli imalat ve bilgisayarlara dayanan gerek-zaman iletme almalarna ynlenmilerdir.
Buna paralel olarak barajlarn karlaabilecekleri btn risk elemanlar tespit edilmeye ve bunlara nasl hazrlkl
olunabileceine ynelik almalar, devletlerin ve hatta devletleraras ibirlii almalarnn nemli gndem maddesi
haline gelmitir.
Proje mhendisi en kt artlar gz nne alarak proje ve planlarn yapar. Bu durum su mhendisleri iin daha
da nemlidir. Su yaplar projelerinde, dier birok hususlar yannda proje takn debisinin doru olarak tespiti yapnn
emniyeti ve gelecei iin byk nem tar. Bu nedenle taknlar, kapsaml bir ekilde incelemek ve bykln
doru olarak belirlemek hereyden nce bir emniyet ve ekonomi faktrdr. (Erkek ve Araliolu, 1986).
2. Barajlarda Gvenlik Problemleri
Yzylmzda yaanan byk lekli kazalar, doal afetler, iletme ve tasarm problemleri ile birlikte insanlarda
gelien; Gvenlik nedir ? Ne kadar gvenlidir ? Daha gvenli olan hangisidir ? Snrsz gvenlik var mdr ?
Gvenliin kabul edilebilir snr nedir ? Ve benzeri daha pek ok soru, gven ve gvenilirlik bilincinin iyiden iyiye
yerlemeye baladn gstermektedir. Elbette ki buna paralel olarak, gvenlik deerlendirmeleri, yorum ve analiz
teknikleri de nemli lde gelimektedir.
Bu erevede inaat mhendisliinin en nemli yaplarndan olan, inaat maliyeti, sresi, iletme mr ve
faydalar arasnda gerekten ciddi biimde gvenliinin irdelenmesi ve kontrol gereken, stelik giderek daha az
yerde ina edilmeye itinildii iin daha hassas bir duruma gelen barajlarn gvenlii, tehlikeler karsnda gsterdikleri
ve gsterecekleri gvenlik davranlar, gven dzeyleri ve risk seviyeleri byk nem tamaktadr.
Bir barajn gvensizlik riski, hala uygarln saknlamayan yklerinden biridir. Mhendisin birinci ve en nemli
sorumluluu, bu tehlikeyi minimize etmektir. Mhendisliin hemen hemen hibir alannda, bu denli toplum arl olan
bir sorumluluu yoktur.
Barajlarn gven dzeylerinin belirlenmesinin yan sra; gven dzeylerini etkileyen yeni etkenlerle, bu
etkenlerden llen yeni deerler karsnda karlalacak gvenlik davranlarnn izlenmesi, gven dzeylerinin
ykseltilmesi iin yaplacak nlem ve rehabilitasyon almalar, bu sonularn dzenli ve hassas bir ekilde gzlem
ve kontrol, bunlarla ilgili veri tabannn oluturulmas, ileriye dnk olarak deerlendirilmesi, vb. konular ayn
erevenin iinde yer almaktadr. (Roland and Moriarty, 1990)
Baraj gvenlii, tasarmdan yapmna hatta iletme srecine kadar uzanan bir kavramdr; planlama ile balar ve
ilemsel olarak yakndan izlemeyi de ieren btn fazlar kapsar. Bu nedenlerle gvenlie ilikin harcamalar, elimine
edilebilen ekstra bir masraf deil , proje maliyetinin deimez bir paras olarak dnlebilir.
Mhendislerce riskli bulunmak suretiyle, boyut rehabilitasyonuna tabi tutulabilecek olan mevcut barajlarn, etkili
bir maliyetle hidrolojik gvenliinin rehabilitasyonu iin rasyonel bir yntemle takna bal dizaynn belirlenmesi
gerekir. (Prakash, 1992).
2.1. Baraj Kazalar Ve Sebepleri
20. Yzylda dnyada yaklak 200 dikkati eken rezervuar yetersizlii olmu ve 8000den fazla insan hayatn
yitirmitir. 1929da Berlinde yaplan Dnya Enerji Konferansnda, baraj mhendisliinin gelimesi zerindeki geni
bilgi ICOLD un kurulmasna n ayak olmutur. ICOLD tarafndan hazrlanan bir tabloda, tarihi adan 1965e kadar
uzanan bir zaman diliminde oluan byk baraj yetersizliklerinin says 202 olarak verimektedir (Uzel,1991).
Yakn zamanda da eitli baraj yetersizliklerine sklkla rastlanmaktadr. 1989da, gvenlikle ilgili aratrmalar,
Kanadann British Columbia blgesindeki Wahleach Barajnn olas maksimum taknn % 25inden fazla bir takn
geiremeyeceini ortaya karmtr. Dolusavak, olas maksimum takn barajn zerinden suyu armakszn gvenli
bir ekilde geirememektedir. stelik dolusavak boaltm kanalnda erozyonun balamas, dolusavak temelini
grtmekte ve barajda oyulmalar oluturmaktadr (Salmon and Cattanach, 1997).
Teksas Su Komisyonunun yapt alma, 1963-83 yllar arasnda, Amerikada 18 baraj yklmasn tespit etmi
ve bunlar insan yaam kayb ve ekonomik kayp olarak iki aamal olarak ele almtr. Ayn komisyon, ele ald drt
aamal bir plan erevesinde, baraj gvenlik program almalarn;
mevcut barajlarn gvenlik deerlendirmeleri,

baraj inaat ve byk onarm ilerinin plan ve artnamelerinin incelenmesi,

mevcut ve yeni barajlarn inaat ilerinin periyodik kontrollerinin yaplmas,
acil eylem plannn incelenmesi ve onay, eklinde sralamtr (Anonymous, 1998).
1600 baraj zerinde yaplan bir aratrmada Tablo 1de verilen baraj yetersizlikleriyle karlalr. Bundan daha
sonra yaklak 300 barajda yaplan bir almada yetersiz dolusavak tasarmndan kaynaklanan yklmalarn orannn
% 35 olduundan sz edilmektedir (Kite, 1976).
Tablo 1. Barajlarn yetersizliklerinin nedenleri (Kite, 1976).
Yetersizliin Nedeni
Temel yetersizlii
Yetersiz dolu savak
Zayf konstrksiyon
Dzensiz oturma
Yksek boluk basnc
Savan etkileri
Sedde kaymalar
Kusurlu malzemeler
Doru olmayan ilem
Depremler

Yetersizliin Yzdesi
40
23
12
10
5
3
2
2
2
1

Dolgu baraj yklmalaryla ilgili olarak; Pennsylvaniadaki Southfork Baraj (1889), Idahodaki Teton Baraj (1976),
Californiadaki Baldwin Hills (1963), St. Frances (1928) Barajlar, beton baraj yklmalaryla ilgili olarak ise,
Pennsylvaniadaki Austin Baraj (1911), Arizonadaki Walnut Grove (1890), barajlar rnek olarak gsterilebilir
(Anonymous, 1998).
Bowles vd. (1998)ne gre mevcut barajlarn sosyal, ticari, iletme, salk ve evresel etkiler asndan
incelenmesinin yan sra aadaki mhendislik durumlar iin de gzden geirilmesi gerekmektedir:
Mevcut barajlar, imdiki takn ve deprem ykleme kriterlerini karlamada baarsz kalmaktadrlar.
Mevcut barajlar, gnmzn mhendislik uygulamalarn karlayamayacak ekilde ina edilmilerdir.
Barajlarda yalanma ve ypratc ilemler olumutur.
Standartlara uyma zorunluluu ciddi maliyetler oluturur.
2.2. Barajlarda Dolusavak Problemleri
Barajlarn emniyet ynnden en nemli yaps hi phesiz dolusavaklardr. Dolusavaklar, takn esnasnda
gelen fazla sular baraj zerinden veya baraj gvdesinden bamsz olarak gl yamacndan mansaba aktmak iin
ak yatak veya kapal mecra eklinde planlanan dearj yaplardr. ounlukla dolusavan bykl, tipi, araziye
yerletirilmesindeki glkler, baraj tipinin seiminde nemli rol oynar.
Byk takn debilerinin olutuu yerlerde dolusavak tasarm baraj gvdesinden daha nemli bir konuma
gelmektedir. Ayrca, byk bir dolusavan maliyeti, barajn toplam maliyetinin nemli bir ksmn oluturmaktadr.
Dolusavak yaplar, akarsuyun baraj ya da glet haznesine getirdii suyun biriktirme haznesini doldurduktan
sonra, fazlasn baraj mansabna emniyetle aktarmaya yarayan yaplardr. Bu yaplar gerek baraj gerekse glet iin
emniyet sbab grevi grrler.
Proje takn olarak seilebilecek taknn bykl (dn aral) barajn gvenlii asndan gze alnabilecek
riske baldr. Bu riskin deeri de sz konusu taknn almas halinde ortaya kacak zararlarla ilgilidir. Can kayb ya
da ok nemli zararlar grlebilecekse, yeterli korumay salamak iin riski ok kk semek gerekir. Buna karlk
ortaya kabilecek zararlar ok byk deilse daha byk bir risk kabul edilebilir.
Suyun baraj zerinden amas, dolgu barajlardaki hasarlarn ok sk rastlanan nedenidir. Suyun barajn
zerinden amasna balanan birok yetersizlik, bu barajlar daha yaplrken meydana gelmitir. 1960ta taknla
yklan Brezilyadaki Oros Baraj, 1967de yklan Endonezyadaki Sempor Baraj, bu konuda kayda deer rneklerdir.
Taknn kabaca hesaplanmasndan ve buna bal olarak gerekli eyler dnlmemesinden kaynaklanan
kazalara rnek olarak Amerikadaki Johnstown - South Fork, Brezilyadaki Oros ve Hindistandaki Machu II
barajlarndaki yetersizlikler gsterilebilir. Bu olaylarda ekstrem taknlar dnlmedii ve taknlarn dk deerleri

gz nnde tutularak tasarm yapld anlalmtr. Bu tr kazalardan ders alnarak taknlara ilikin tahminlerde
daha dikkatli davranlmal ve daha iyi tasarmlar yaplmaldr (Uzel, 1991).
Dolusavak kapaklarnn istenilen ekilde iletilememesinden dolay yakn gemite Euclides Da Cunha Baraj
(Brezilya,1977), Machu II Baraj (Hindistan,1979), Hirakuo Baraj (Hindistan, 1980), Tous Baraj (spanya,1982),
Noppikoski Baraj (sve, 1985), Lutufallet Baraj (Norve, 1986), Belci Baraj (Romanya, 1991), Folsom Baraj (ABD,
1995) hasara urayan baz barajlardr.
3. Risk Ve Gvenilirlik
Riskin deiik tanmlar yaplmtr. Bunlarn balcalar,
Tehlikenin olasl, kayplarn beklenen deeri (Roland ve Moriarty, 1990),
Kayp veya hasar olaslnn ortaya kmasdr (Morgan and Henrion, 1992),
Tehlikenin dn periyodu (Cheng vd., 1993, Borgman, 1969dan),
Gmenin tahmini maliyeti (Cheng vd., 1993, Young vd., 1970ten),
Gmeye bal gerek maliyet (Cheng vd., 1993, Bras , 1979dan),
Gme olasl (Cheng vd., 1993),
Ekonomik ya da finansal kaybn olasl, fiziksel zararn veya gecikmenin olasl veya sren bir
almadaki belirsizlik (Cooper and Chapman,1993),
Tehlike olasl veya bir yapnn olumsuz iletimi veya ilerin ters gitmesiyle oluan hasar (Mirtskhoulava,
1993).
Bir yapnn ilevini yerine getirememesi karl ngilizcede kullanlan failure sz, bir barajn katastrofik
kmesiyle grevini yapamamasn niteledii gibi, mecrann ar akm nedeniyle taarak evreye yerel zarar vermesi
ancak kendi bir zarar grmeyerek artlar normale dndnde, ilevini srdrebilmesini tanmlamaktadr.
Risk (Pf), (P) olaslyla yklerin (L) yapnn dayanm kapasitesini (C) aarak yapnn ilevini yerine getirememesi
olarak tanmlanabilir. Verilen notasyonlar ile Pf = P (L C)
(3.1)
eitlii yazlabilir. Gvenilirlik ise
P (L C) = 1 - Pf
(3.2)
eklinde belirlenebilir. Notasyonu ksaltmak iin dayanm kapasitesi ile yk arasndaki ilikiye Z denirse davran veya
durum fonksiyonu olarak tanmlanacak Znin deiik tanmlarn literatrde bulmak mmkndr. Aadaki en
genelidir.
Z=CL
(3.3)
Risk ve gvenilirlik Z deikenine bal olarak aadaki gibi tanmlanabilir:
Risk,
Pf =P(Z 0)
(3.4)
Gvenilirlik,
1-Pf =P(Z 0)
(3.5)
Yk ve dayanm kapasitesi ise, pek ok faktrn bir araya gelmesinden oluur.

ekil 1. Davran fonksiyonu Znin olaslk younluk fonksiyonu

ekil 1.de dayanm kapasitesi yk farkn tanmlayan Z deikeninin olaslk younluk fonksiyonu (F z(Z))
verilmitir. Risk, denklemlerde ifade edildii gibi, ekil 1.deki olaslk younluk fonksiyonu altnda kalan taral alan ile
belirlenmekte, Z=0 izgisinin sa tarafnda kalan alan ise yapnn gvenilirlii olmaktadr (Trkman,1990), (Ang ve
Tang, 1984).
Yen ve Tung (1993), risk ve gvenilirlik analizinin ok yeni bir konu olmayp yarm yzyl ncesinden beri endstri
mhendislerinin gvenilirlik analizlerini imal edilen rnlerin kalite kontrol iin kullandklarn, te yandan kinci Dnya
Sava srasnda Amerikan Ordu ve Donanmasnn askeri malzemelerinin gvenilirliinin gelitirilmesi iin bir
Malzeme Standartlar ve Gelitirilmesi birimi kurulduunu, daha ileriki yllarda ise telekomnikasyon ve yap
mhendislii alannda kullanldn, 1953 ylnda Amerikan Savunma Bakanlnn kurduu bir departmann
gvenilirlik deerlendirmesi ve analizi izleme ve gelitirme almalar yaptn ve nihayet 1962 ylnda Yllk
Gvenilirlik ve Bakm Konferansnn yapldn belirtmektedir.
3.1. Risk Analizine Risk Mhendislii Yaklam
Baraj gvenlii deerlendirmeleri iin risk analizi teknikleri, nceleri baraj mhendisliini kapsayan birka
dzenleme ajans ve grubu tarafndan kullanlmtr. Bu teknikler; takn amal dolu savak dizaynnda, takn annda
hazne seviye tahmini dizaynnda ve deprem dizaynnda uygulanmtr (Nielsen vd., 1994).
Risk analizine yaplan ilk risk mhendislii yaklam, 1970lerin sonlarnda, British Petroleum (BP)
Internationalin Kuzey Denizi Projesi iin gelitirilerek test edilmitir. u ana dek BPnin btn hassas projelerinde
zaman ve maliyet planlamasnda kullanlmtr. Bu tr yaklamlar esas alan bir ok organizasyon ngiltere, Kanada
ve Amerikada oluturulmutur.
Risk analizi, faydalar asndan balangta snrlandrlabilir. Ancak, baz organizasyonlarn deneyimleri, bir risk
mhendislii yaklamnda, uzun dnemde ok daha nemli olduu kantlanan aadaki birok faydalarn saland
grlmektedir.
Riskin projeye etkileri ve etkileimleri bakmndan daha iyi ve daha kesin alg ve sezgisi,
Meydana gelen risklere kar, daha iyi olaslk planlamas ve tepki seimi, ve riskin etkileriyle uramann
karmak yollarn daha esnek deerlendirme
Riski nleme yollarnn tanmlarnda, dizayn ve planlama ilemleri iin geri besleme
Ortaya kan riskin iddetini hafifletme yollarnn tanmlarnda, olaslk planlamas ve tepki seimi planlamas
eklinde, projelerin ina ve iletmelerinin ileri beslemesi,
Bu yollardan hareketle, projede ortaya kan riskin tmn azaltma,
Projenin gelime srecindeki tahminlerin duyarllk testi,
Genellikle bireysel hafzann korunmas bakmndan ortak hafzann dokmantasyonu ve kaynamas,
Daha iyi bir karar mekanizmas ve risk ynetiminin geliimi iin bilgi ve gven. (Cooper and Chapman, 1993).
Risk deerlendirme ilemleri, bunlar hesaplayacak analitik yntemler ne olursa olsun, baraj ve sahasnn birim
karakteristiklerine ve yklmann btn olas modlarna odaklanmtr. Bylece, analiz iin uygun faktrleri vurgulamak
iin herhangi bir eilimden kalacak ve bunlarn olmamas grmezden gelinecektir. Bu hibir eyin gzden
karlmamasn salamaya da yardmc olacaktr. Ancak, olaslklarn mhendislik deerlendirmeleri yaln olarak
allmamtr. Analizin her aleti, teknii veya ynteminden, her bir noktada tamamen faydalanlmaldr.
ngiltere Salk ve Gvenlik daresi tarafndan yaymlanan Nkleer G Santrallerinden Riskin Tolere Edilmesi
adl rapor dayanlamaz olarak kabul edilen risklerin stndeki yerel dayankszlk izgisini kullanmaktadr. Bu
balamda risk, olaslkla arplm sonulardr (dn periyoduyla blnen felaketlerin says). Bylece risk, bir yldaki
tehlike bana hayatta kalma cinsinden hesaplanabilir (Salmon and Hartford, 1995).
lk adm, analizin konusunu belirlemek ve akla yatkn yklma senaryolarn tanmlamaktr. Olaylar zinciri,
aadaki admlar ieren mantksal tekniklerin sonular kullanlarak ina edilmilerdir.
Balayan olaylar tanmlanr,
Btn olas kombinasyonlar ve olay zincirleri ortaya konur,
Blm boyunca her zincirin sonular hesaba katlr (yklan / yklmayan),

3.2. Baraj Ve Dolusavak Gvenlii in Risk Analizi

Yaplarn (zelde hidrolik yaplarn tasarmnda) grev yapamama riskinin belirlenmesi iin aratrclar; dn
aral, emniyet faktr, Monte Carlo simlasyon, gvenilirlik indeksi, dorudan integrasyon, ortalama deer birinci
derece ikincil moment (MFOSM), leri birinci derece ikincil moment (AFOSM), yntemlerini ne srmlerdir
(Trkman, 1990), (Yen and Tung, 1993).
Salmon ve Hartford (1995)e gre bir risk deerlendirmesi; Barajmz nasl gvenli olur sorusuna iyi bir cevap
salar.
Ancak, Barajmz nasl gvenli olur? sorusuna cevap bulunsa bile ardndan Barajmzn emniyeti yeterli mi?
sorusu da ortaya kar. Bu sorular, USBRnin Gvenli bir baraj, yapsnda aka kabul edilmeyen riskleri tamayan
bir barajdr. tanmnda somutlamtr.
Baraj taknlar iin gvenli yapmak iin geleneksel yaklam, bir proje takn semek ve bunun barajdan veya
etrafndan gvenle getiinden emin olmaktr. ok zaman tasarmclar, daha byk taknlarn etkileri olmakszn
proje taknn geirirken az ya da hi hasarsz olmas iin daha byk yapsal boyutlar nereceklerdir. Proje
taknnn belirlenmesi bir hidrolojist tarafndan yapld iin, hidrolik mhendisinin yapaca bir tasarm,
karlalabilecek gerek bir takn iin belirsizlik tamaya devam edecektir.
Dolusavak boyutlarnda riske dayal yaklamn uygulanmas ile ilgili ilk tartma, 1973te Amerika naat
Mhendisleri Birlii (ASCE)nin dzenledii Mevcut Barajlarn Dolusavak Kapasitelerinin Yeniden Deerlendirilmesi
konulu toplantda yaplr. Ancak insan hayatnn, barajn tmnn ekonomik risk deerlendirmesi iinde bir saysal
deer olarak ifade edilip edilemeyecei tartmalar, bu almalarn eletirilmesine yol aar.
ABDde 1976da Teton Barajnn ve ardndan Taccoa Falls Barajnn yklmas zerine bakanlk dzeyinde
yaplan aklamada tm alma gruplarnn, ajans ve brolarn yer seimi, tasarm inaat ve iletmede olaslklar ve
riske dayal analizlerin ortak yaplmasnda ibirlii dzeyinde almalar yaplmas konusu gndeme gelir.
Bunun zerine 1980 ve 1985 yllarnda baz zel ajanslar tarafndan, 1987de Birleik Devletler Ordusu
Mhendisler Birlii (USACE) ve 1989da USBR tarafndan baz ciddi projeler gelitirilir. 1988de ASCE tarafndan
Barajlarn Hidrolojik Gvenlii in Deerlendirme lemleri konulu rapor yaymlanr. Bu rapor yaam kaybnn mali
deerlendirmesini ele almamasna ramen, tazminat maliyetlerini kullanarak kayplarn finansal deerini belirlemeyi
amalamtr.
1990lara gelindiinde BC Hydronun 1993te ve ANCOLDun 1994te, endstriyel ve nkleer enerji alanndaki
dier tecrbelere dayanarak tolere edilebilir riske dayal yaam kayb terimini gelitirmilerdir. USBR 1995te risk
deerlendirme prosedrlerini gelitirmeye balam ve 1997de toplum koruma rehberini hazrlamtr. Gnmze
dein USBR dzinelerce risk deerlendirme almas gelitirmi olup halihazrda baraj gvenlii kararlar iin bu
yaklam en ok kullanan brodur.
1997de Norvein Trondheim kentinde yaplan Uluslararas Riske Dayal Baraj Gvenlii Deerlendirmeleri
konulu alma toplantsna yaklak 20 lke katlm, bu lkelerin aratrma ve gelitirme almalarnn sunulmasna
ramen risk analizi uygulamalar yalnzca Avustralya, Kanada, Gney Afrika ve ABD gibi birka devletle snrl
kalmtr.
Konunun felsefesine bakldnda baraj gvenlii iin risk deerlendirmeleri konusunda kavram deiiklii olmu,
belirsizlik altnda karar analizi ve olaslk risk deerlendirmeleri ne kmtr. Ancak, riske dayal yaklamn
geleneksel anlamdaki standartlara dayal yaklamdan olduka farkl olmasna ramen, riske dayal yaklamn bir
paras olabilecek geleneksel yaklamdan ok eyler renildii de bir gerektir.
Baraj gvenlii risk ynetiminin ana branlar; risk analizi, risk deerlendirmesi ve riskin azaltlmasdr. Riskin
azaltlmas (veya ilenmesi) be grupta yaplabilir:
Riskten kanmak: rnein baraj ina etmeden tm gerekenleri yapmak,...
Riskin meydana gelme olasln azaltmak: rnein yapsal lmler, gvenlik ynetimi almalar,
periyodik kontroller,...
Riskin sonularn hafifletmek: rnein erken uyar sistemi gibi,...
Riski aktarmak: Szlemeye dayal dzenlemeler, avantajlar veya sigorta gibi...
Riski kabul etmek: Risk azaltldktan veya aktarldktan sonra artk riskleri kabul etmek gibi... (Bowles vd.,
1998a).

4. Dolusavaklar in Takn Riski Uygulamas

Yenign 2001, yukarda sz edilen ortalama deer birinci derece ikincil moment (MFOSM) ve leri birinci derece
ikincil moment (AFOSM) yntemlerini kullanarak dolusavaklarn takn riskini belirleyen bir program gelitirmi ve baz
uygulamalar yapmtr.
Bunlardan Antalya ili, Manavgat Irma zerinde kurulu bulunan, kardan all, kapakl tipte dolusava bulunan
ve 44 yllk akm gzlem deeri bulunan Manavgat Baraj verileri maksimum akm verileri kullanlarak, MFOSM
yntemine gre yaplan analiz sonucunda, dolusavan kapandan ikisinin kapal olmas durumunda 0.0003lk
bir risk deeri bulunmakta ve bu risk deeri, dolusavan mevcut boyutlar aslnda L=28.5 m ve H=17.3 m iken bu
boyutlarn, a) L=28.5 m, H=18.1 m. veya b) L=30.5 m, H=17.3 m. veya c) L=29.1 m, H=17.9 m. deerlerini almas
halinde sfrlanmaktadr.
Szkonusu baraj iin dolusavak geniliinin sabit tutulup yksekliin deitirilmesi sonucu risk deerinde oluan
deime ekil 2.de, dolusavak yksekliinin sabit tutularak geniliin deitirilmesiyle riskte meydana gelen deime
ise ekil 3.te gsterilmitir.

Risk deerleri

Manavgat Baraj
0,0003
0,0002

MFOSM Riski P(1)

0,0001

m=2 Kapak Kapal

m=1 Kapak Kapal

0
0,6

0,61

0,62

0,63

0,64

H/L Deerleri (L Sabit)

ekil 2. Manavgat barajnda MFOSM yntemine gre risk deiimi (Deiken dolusavak ykseklikleri iin)

Risk Deerleri

Manavgat Baraj
0,0004
0,0003
0,0002
0,0001
0

MFOSM Riski P(1)

m=1 Kapak Kapal
m=2 Kapak Kapal

1,6

1,65

1,7

1,75

1,8

L/H Deerleri (H Sabit)

ekil 3. Manavgat baraj iin MFOSM yntemine gre riskin deiimi (Deiken dolusavak genilikleri iin)

Risk Deerleri

Manavgat Baraj
0,003
0,002

MFOSM Riski P(1)

0,001

m=2 Kapak Kapal

m=1 Kapak Kapal

0
0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,2

Hazne Snmleme Faktr (S)

ekil 4. Manavgat baraj iin MFOSM yntemine gre riskin deiimi (Deiik rezervuar seviyelerinde)

Manavgat Baraj (Sabit riskler iin deiken boyutlar)

18,2

Dolusavak Yk

18
17,8
Risk = 0,0002

17,6

Risk = 0,0001
17,4

Risk = 0,000

17,2
17

30
,5

30
,3

30
,1

29
,9

29
,7

29
,5

29
,3

29
,1

28
,9

28
,7

28
,5

16,8

Dolusavak genilii

ekil 5. Manavgat barajnda ayn risk deerini veren dolusavak boyutlarnn deiimi (Risk=0.000 izgisinin stndeki blge
boyut bakmndan gvenilir blgedir.)

Rezervuar seviyesinin bir fonksiyonu olan hazne snmleme faktrndeki deimenin riskteki etkisi ise ekil 4.te
gsterilmitir. Manavgat Baraj iin yaplan risk analizinde (MFOSMa gre), dolusavak kapaklarndan ikisinin kapal
olmas halinde bulunan 0.0003 deerindeki riskin azalan deerlerinde hangi farkl boyutlarn etkili olduu ekil 5.te
grlebilmektedir.
5. Sonu ve neriler
Risk mant ve risk analizi erevesinde yaplan deerlendirme, aslnda risk olarak kabul edilen ve tehlike yahut
zarar ad verilen sonular douran belirsizliin deerinin veya derecesinin belirlenmesidir. Bylelikle insanlar can
veya mal kayb asndan istenmeyen sonulara ne kadar yakn olduklarn bilebilmekte ve belki de alnmas gereken
nlemlerin nceliklerini belirlemektedirler. Ancak risk deerlendirmesi iine giren herkesin fark ettii bir ey daha
vardr ki, o da gerek anlamda riskin net deerinin, zamannn ve sonutaki etkisinin bykln tam olarak
bilemediidir.
Risk teknolojisi ile gsterilen risk ynetimi, geleneksel standartlara dayal yaklamdan, zt sonularn olasln
kabul edilebilir veya tolere edilebilir deerlere azaltmak iin uraan kabul edilebilir risk yaklamna doru
gitmektedir. Risk ynetimi dncesi, baz lkelerde hukuki, kanuni ve dzenleyici ilemlerin nemli bir parasdr.
Barajlar iin risk analizinin sonularnn yararlarnn artmasyla, riskin derecesi baraj gvenliinin geliimiyle ilgili
kararlarda esas olmaya balamtr (Salmon and Hartford, 1995).
Genel anlamda yaplan ou risk deerlendirmelerinde;
Hem riske esas olan belirsizliklerin say, cins ve byklkleri asndan tam anlamyla snrlarnn
izilemedii,
Aranan parametrenin belirsizlik olmasndan dolay gerekte hibir zaman tanm veya deeri belirlenmemi
belirsizlikler olabilecei,
Bylelikle risk analizinde kullanlacak parametrelerin hangisinin daha ok nem tad,
Cinsi ve says asndan geni kapsaml parametre kayna ile yaplacak bir risk analizi ve
deerlendirmesinin olduka karmak olaca mantndan hareketle gz ard edilecek parametrelerin gerek
anlamda risk zerinde hangi derecede etki gsterdii,
Belirsizlikler ve riske esas olacak parametreler hakknda yorum ve deerlendirme yapacak uzmanlarn
grlerinde farkllklarn oluabildii,
Bunlara ramen yaplacak bir risk analizi erevesinde ilenecek verilerin stokastik zellikleri nedeniyle; risk,
kabul edilen seviyede olsa bile, gerek zaman iletme aamasnda istenmeyecek seviyede bir risk deerini
douracak extrem deerlerle karlalabilecei (hidrolojik-meteorolojik deerler),

Risk analizi erevesinde kullanlan istatistiksel formlasyon ve dalmlarla, bunlara ilikin yorumlarn da
aslnda bir belirsizlik ve risk ierdii,
Saysal anlamda sfrla karlalsa bile riskin asla yok edilemedii,
Riskin azaltlmas iin alnacak nlemler ve bu erevede yaplacak rehabilitasyonlar ncelikle mali ve
teknolojik kstlarla snrlandrld iin risk ve tehlikenin limit (veya kabul edilebilir olma) deerinin daima eletiriye
ak olmas,
Ve benzeri daha pek ok madde dnldnde insanolunun pek ok alanda, zellikle de su mhendisliinin
baraj gvenlii dalnda tam anlamyla ideal seviyeye ulaabildii sylenemez.
Ancak unutulmamas gereken;
Baraj mhendislii alannda ulalan ortak birikim ve tecrbe,
Teknolojik imkanlar,
Mhendisliin gerek tasarm, plan, iletme ve gerekse risk deerlendirmesi alanlarnda ald yol,
Gvenlik konularnda etkili faktrlerle ilgili gzlem, kontrol ve nlemlerle ilgili alma ve teknolojinin geliim
gstermesi,
Veri salanmas konusunda ciddi, bilgisayara ve hatta uzaktan alglamaya dayal gzlem almalarnn
yaygnlamas,
Veri ilenmesi konusunda hzl ve gerek-zaman iletmede etkin olabilecek ortam ve programlarn gelimesi,
Her eyden nce bu konuda yaptrm sahibi olan insanlarda risk ve gvenlikle ilgili bilincin uluslar aras
dzeyde olumas ve nerilerin yaygn platformlarda kabul grmesi,
Bu konuda sadece teknik deil salk ve sosyal dzeyde de e zamanl ve e dzeyli olarak kabul grmesi,
Ve benzeri bilgiler deerlendirildiinde bu konuda nemli mesafeler alnd ve alnmaya devam edilecei
irdelenmelidir.
te yandan, her zaman iin kabul edilebilir bir risk deerinin belirlenmesi ve olasl olduka dk tutulmas
gereken bu deere gre boyutlandrma yapmann zorunluluu, buna ramen teorik anlamda kabul edilen risk ve
boyut deerlerinin pratie dklmesi esnasnda, mali ve teknolojik kstlar bata olmak zere daha pek ok balayc
faktrn de gz ard edilmemesi gerektii unutulmamaldr. (Yenign, 2001)
Kaynaklar
Ang, A.H.S., Tang, W.H., 1984. Probability Concepts In Engineering Planning And design, Vol:2, Decision, Risk
And Reliability, John Wiley And Sons Inc., USA.
Anonymous, 1998. Guidelines For Operation And Maintenance Of Dams In Texas, Office of Water Resource
Management, Water Quantity Division, Flood & Weather Management Section, Dam Safety Team, Texas, USA.
Bowles, S.D., Parsons, A.M., Anderson, L.R., Glover, T.F., 1998. Portfolio Risk Assessment of SA Waters Large
Dams, Proceedings of the 1998 Australian Committee on Large Dams ANCOLD Annual Meeting, Sydney, New South
Wales, Australia.
Bowles, S.D., Anderson, L.R., et al., 1998a. The Practice of Dam Safety Risk Assessment and Management: Its
Roots, Its Branches, And Its Fruit, Presented at Eighteenth USCOLD Annual Meeting and Lecture, Buffalo, New York.
Cheng, S.T., 1993. Statistics Of Dam Failures, Reliability And Uncertainty Analyses In Hydraulic Design, p.97,
ASCE, New York, USA.
Cooper, D.F., Chapman, C.B., 1993. Risk Analysis for Large Projects, John Wiley and Sons, USA.
Erkek, C., Araliolu, N., 1986. Su Kaynaklar Mhendislii, Teknik Kitaplar Yaynevi, stanbul.
Kite, G.W., 1976. Frequency and Risk Analyses in Hydrology, Inland Waters Directorate, Water Resources
Branch, Applied Hydrology Division, Network Planning and Forecasting Section, Ottawa, Canada.
Mirtskhoulava, D.Ts., 1993. On The Estimation Of Reliability Of Hydraulic Structures, Reliability And Uncertainty
Analyses In Hydraulic Design, p.221, ASCE, New York, USA.
Morgan, M.G., Henrion, M., 1992. Uncertainty: A Guide to Dealing with Uncertainty in Quantitative Risk and
Policy Analysis, Cambridge University Press, USA.
Nielsen N.M., Vick S.G., Hartfort D.N.D., 1994. Risk Analysis in British Columbia, International Water Power and
Dam Construction, Vol:45, 8, 35-40, UK.

Prakash, A., 1992. Design Basis Flood For Rehabilitation Of Existing Dams, Journal Of Hydraulic Engineering,
V:118, 2, 291-305, ASCE, USA.
Roland, H.E., Moriarty, B., 1990. System Safety Engineering And Management, John Wiley And Sons, Canada.
Salmon G.M., Cattanach D., 1997. Risk Management at Wahleach Dam, Civil Engineering, Vol.67, 2, 39-41.
Salmon G.M., Hartfort D.N.D., 1995. Risk Analysis for Dam Safety, International Water Power and Dam Safety,
Vol:47, 3, 42-47, UK.
Trkman F., 1990. Su Yaplarnn Risk Ve Gvenilirliinin Belirlenmesi, Su Mhendislii Problemleri Semineri,
DS TAKK Dairesi Bakanl, Ankara.
Uzel, T., 1991. Barajlarn Gvenlii, Yldz niversitesi Yaynlar, stanbul.
Yen, B:C., Tung Y.K., 1993. Some Recent Progress In Reliability Analysis For Hydraulic Design, Reliability And
Uncertainty Analyses In Hydraulic Design, p.35, ASCE, New York, USA.
Yenign K., 2001, Barajlarda Risk Analizi ve Dolusavak Boyutlarnn Gven Dzeyine Etkisi, stanbul Teknik
niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, naat Mhendislii Blm, Su Mhendislii Program, Doktora tezi
(yaymlanmam), stanbul.

10