Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
Vouslisez
Lerisqueoprationnelbancaire
Dispositifd'valuationetsystmedepilotage
enmodeZen
ricLamarque
etFrantzMaurer
SortirdumodeZen
Publidans
Revuefranaisedegestion
2009/1(n191)
diteur
Lavoisier
Page9393
Audeldelavisionfinanciretraditionnellevoquantlesrisquesdemarchoule
risquedecrditcommefacteurdedfaillanceprincipaldesbanques.Les
vnementsobservsdepuisledbutdesannes2000(affaireEnron,Worldcom,
Parmalatoulesattentatsdeseptembre2001)sontvenusrappelerquuneautre
sourcedepertesfinanciressignificativespouvaitprovenirdufonctionnement
oprationnel:fraudes,dtournements,condamnations,dysfonctionnements.La
dfinitionofficielledonneparlecomitdeBleindiquequilsagitdesrisques
depertesdueslinadquationouladfaillancedeprocessusinternesduesau
personnelouauxsystmesainsiquecellesduesauxvnementsextrieurs.On
peutrajoutercelalerisquederputationdontilestquasimentimpossible
dvaluerlesconsquencesfinanciresprcismentmaisquinestpasconsidr
commeunrisqueoprationnel.Lathoriebancairenapasencoreprisencompte
cetaspectdanssonanalysesurlagestiondesrisquesbancaires.Pourcettethorie,
desdcisionspurementfinancires(commeladiversificationduportefeuillede
crditsoudetitresoucommeletransfertdurisqueverslassureur)oustratgiques
(commeladiversificationduportefeuilledactivit)sontdenaturelimiter
lexpositionauxrisques.Lesfondspropressontensuiteledernierrempartpour
viterladfaillancesuitelapparitiondepertesexceptionnellesnonprvisibles
(OlfieldetSantomero,1997).
Lecasdesrisquesoprationnelsmontrequecetteapprocheestincomplte.En
effetlvaluationdesfondspropresncessaireslacouverturedecesrisquesnest
passuffisanteetposeleproblmedudimensionnementdecesfondspropres.Les
travauxralissauprsdesinstitutionsfinanciresmontrentlancessitdun
dispositifcompletvisantmatrisercettecatgoriederisque,nonpasnouvelle,
maisdontlesacteursbancairesontprisconsciencedeleurimpactsurlesrsultats
etlaprennit.Cetarticleadoncpourobjectifdeprsenterlesdimensionscls
dunsystmedecontrledesrisquesoprationnels.Plusieurstudesdecas
permettenticideproposerunepremirevaluationdesconditionsdefficacit
dunteldispositif.Ilapourvocationrduirelesprobabilitsdoccurrence
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
1/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
dincidentsoprationnelsetainsiallgerlebesoinenfondspropresimposparla
nouvellenormedeBleII.Deplus,laborerundispositifdecontrlevisant
minimiserlesconsquencesfinanciresdecesrisquesestdoncdenature
amliorerlaperformancedestablissements.Labanquedcouvreainsidune
certainemanirelancessitdemettreenplaceundispositifdegestiondeses
risquesindustrielscommedanslenuclaireoulindustriechimique,toutes
proportionsgardes.Cependant,lesystmebancaire,malgrsesdifficults
actuelles,estasseznovateurdanscedomaineencomparaisonauxautresactivits
deservicesquinontpasrellementintgrcettedimensiondansleurcartographie
desrisques.
Aprsavoirprsentendtaillesmodalitsdelvaluationquantitativedeces
risques,lesfacteursclsdesuccsdunsystmedecontrleserontanalyssen
montrantlesprioritsdestablissementsengagsdanslamiseenplacede
dispositifsdecontrledecetypederisqueseteninsistantsurlescritres
defficacitdunsystmeglobaldecontrle.
ILENIVEAUDEFONDSPROPRESNCESSAIRELA
COUVERTUREDESRISQUESOPRATIONNELS
LesrisquesoprationnelssontvalusparlamthodeLDA(LossDistribution
Approach).Ilsagitduneapprocheactuarielletrsanciennelargementutiliseen
assurance,quipermetdeconstruireladistributiondeprobabilitdespertes
oprationnellesagrges.Lesdonnesncessairesaumodlesontfourniesparun
historiquedepertesregroupesselonleshuitlignesdactivitetlessept
vnementsderisquedfinisparlecomitdeBle(voirtableau1).Lamatrice
ainsiobtenuecontient56celluleset,pourchaquecatgoriedeperteouvnement
derisque,ilfautestimerladistributiondesvrit(lemontantduneperte)etla
[1]Enjuin2002,
leRisk
Management
Group(RMG)du
comit...
distributiondelafrquence(lenombredoccurrencesduneperte) [1] .
Ltapesuivanteconsisteconstruireladistributiondespertesagrgesduesau
risqueoprationnelassociechaquecellule.Lecapitalrglementaireassoci
chaquecatgoriederisqueoucelluleestcalculenappliquantleconceptdeValue
atRisk(VaR)aurisqueoprationnel.LaVaRoprationnelleouOpVaR
correspondalorsunquantiledeladistributiondelaperteagrge(figure1).Le
comitdeBleprcisequelapriodededtentionh(i.e.,lhorizondecalcul)est
fixeunanetquelintervalledeconfianceaest99,9%.Ensuiteleprocessus
dvaluationcomportetroisphases.
Tableau1Matricedespertesdistribuesselonlalignedactivitetletype
derisque*
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
2/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
1.Estimationdeladistributiondelafrquencedelaperte
Ladistributiondelafrquence(lenombredepertespourlactivitidautypede
risquej)estgnralementestimeparuneloidePoissonenraisondesa
commodit(Frachotetal.,2003MignolaetUgoccioni,2005).Elleestutilise
avecsuccsdansledomainedelassurancepourmodliserdesproblmes
similaires,etnencessitequunseulparamtre(lamoyennedunombreannuelde
pertes)pourtreentirementdfinie.Enoutre,lestimationdeceparamtresefait
sansdifficultlaidedunetechniquedestimationstatistiquetrspopulaire:la
mthodedumaximumdevraisemblance(MaximumLikelihoodouML).
2.Estimationdeladistributiondesvritdelaperte
Onsupposeleplussouventqueladistributiondesvritsuituneloilognormale
deparamtreset 2 ,estimsparlesmthodesdumaximumdevraisemblanceou
desmomentsgnraliss(GeneralizedMethodofMomentsouGMM).
Lestimationdirectedeladistributiondesvritdurisqueoprationnelest
souventdifficile,carlesdonnesutilisessontsouvententachesdediffrentes
sourcesdebiais(Roncalli,2004).
Cesbiaissurviennentlorsquonmlangedesdonnesdemmenaturemaisqui
onttcollectesdemanirediffrente(biaisdecollecteoudereporting)o
quonmlangedesdonnesfondamentalementdiffrentes(biaisdchelleou
descaling).Afindepallierlaprsencededonnestronquesdanslestimationde
ladistributiondesvrit,lecomitdeBle(2006,p.153)prcisequelabanque
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
3/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
doitavoirfixunseuilde10000eurospourlesdonnesdepertescollecter.Il
prcisegalementquelesystmedemesuredurisqueoprationneldunebanque
doitutiliserdesdonnesexternespertinentes(donnespubliqueset/ouagrges)
surlensembledusecteurbancaire.
Figure1LaVaRoprationnelle(OpVaR)99,9%
3.Estimationdeladistributiondelaperteagrge
Unefoisquelesdistributionsdefrquenceetdepertesontcalibres,onpeut
calculerlapertetotaleouagrgepourlalignedactivitietletypede
risquejentrelesdatestett+h(hestfixunanparlecomit).Elleestdfinie
par:
oX n (i,j)estlavariablealatoirereprsentantlemontantduneperte(svrit)
pourlactivitietletypederisquej,etN(i,j)estlavariablealatoirede
comptage(nombredvnementsdepertepourlactivitidautypederisquej)
defonctiondeprobabilitp i,j .
Onsupposequelenombredvnementsdeperte(lesoccurrences)estalatoire
10
entrelesdatestett+h,quelessvrits(lemontantdespertes)sontindpendantes
lesunesdesautres,etquellessontindpendantesdelafrquencedespertes
(Frachotetal.,2004).LadistributiondeprobabilitdeL(i,j),noteG i,j (x),estla
distributioncomposesuivante:
oF i,j estladistributiondelasvritdespertes.Lastrisqueindiquela
convolutiondanslafonctionF,oF n* indiquenfoislaconvolutiondeFavec
[2]Laconvolution
estuneprocdure
mathmatiquequi
permet...
11
chargeencapital(CapitalatRiskouCaR)pourlalignedemtierietletypede
risquej,autrementditlequantilea=99,9%decettedistribution.Sionrespecte
strictementlesrecommandationsducomitdeBle(2006,p.151),lachargeen
capitaldevraitaprioricouvrirlesseulespertesexceptionnelles(unexpected
lossouUL),puisquelespertesmoyennes(expectedlossouEL)sontcensestre
couvertespardesprovisionsouimputessurlersultatcourant.Danscecas,la
chargeencapitalCaRestdonnepar:
Cependant,silabanqueneparvientpasdmontreraurgulateurquelespertes
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
4/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
moyennesonttcouvertes,lachargeencapitaldoitcouvrirlasommedespertes
exceptionnelles(UL)etmoyennes(EL).Danscecas,lamesuredurisque
oprationnelcorrespondbienunevaleurenrisque,autrementditCaRetOpVaR
sontidentiques:
oG i,j 1 ()estlequantile99,9%deladistributiondelapertetotaleou
agrgeG i,j (x).Lachargeencapital(CaR)totaledelabanquesobtientalorsen
agrgeantles56mesuresindividuellesderisqueoprationnelassociesaux56
cellulesdelamatricedespertes(voirtableau1),soit:
Cemodedecalculdesfondspropresrglementairesautitredurisqueoprationnel
reposesouslhypothsedecorrlationparfaitedespertestotales.Or,dunpointde
vuethorique,onpeuttrsbienadmettrequellesnesontpasparfaitement
corrles.Fairelasimplesommedetoutesleschargesencapitalestdonc
srementtrsconservateurentermesderisque.Frachotetal.(2004)prsentent
dailleursdesargumentstechniquesenfaveurduneffetdediversification
significatif.Pourlabanque,ceteffetestintressantprendreencomptecarilpeut
rduiredemaniresignificativelachargetotaleencapital.LecomitdeBlepeut
autoriserlabanqueappliquerdescorrlationsentrelesestimationsindividuelles
derisqueoprationneldtermineseninterne.Elledoitalorsdmontrerson
autoritdecontrlequesessystmesdedterminationdescorrlationssontsains
etmisenuvreavecintgrit.Endautrestermes,ilappartientlabanquede
validerseshypothsesdecorrlation.
IILESPRIORITSENMATIREDEGESTIONDURISQUE
OPRATIONNEL
LaplupartdesbanquesontdveloppunmodlederisqueoprationnelouORF
12
(OperationalRiskFramework)afinderespecterlesnormesrglementaires.Un
ORFestdestinremplirdeuxobjectifsprincipaux.Dunepart,assurerlamiseen
placedeprocessusdurablesdesuividesrisquesoprationnelspoursatisfaireles
exigencesexternesenmatiredauditetdereportingdespertesoprationnelles
(e.g.SarbanesOxley404).Dautrepart,dvelopperunemtriquedvaluationdu
risque,dvelopperdescartographiesderisquestandards,etmettreenuvreune
basededonnesexhaustive,sortedinventairedurisqueoprationnelouORI
(OperationalRiskInventory)quirecenseettracelesfacteursderisque,les
incidentsetlestraitementsassocis,etplusglobalementlasurfacedexpositionde
labanqueaurisqueoprationnel.UnORFnadesensqulaconditiondassurer
uncertaindegrdersilienceoprationnelle.Commelemontrelafigure2,la
structuredunORFreposesurcinqprincipesfondamentauxquidoiventtre
activsauseindelabanque:
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
5/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
laresponsabilisationdesdiffrentsniveauxdemanagement
lindpendancedelafonctionenchargeducontrledurisque
communiquersurlerisque
scuriserleProduitnetbancaire
prserverlarputationetlimagedelabanque.
Figure2Lescinqpiliersdelarsilienceoprationnelle
Unmodledersilienceoprationnelleestunensembledetechniquesetde
13
moyensdontlobjectifestdaccrotrelacapacitdunebanquefairefacedes
vnementsextrmes.
Decesprincipesdcouleuneredfinitionetunnouveaupartagedestcheset
14
responsabilitsdanslabanque.Lagestiondurisqueoprationnelestdsormais
enchssedanslactivitmmedelabanque,alorsquelapartiecontrledurisque
demeureunefonctionindpendanteresponsabledelintgritdesdcisions
[3]Lacrisegrave
quisecoue
actuellementla
sphrefinancire...
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
6/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
etunplandactionestactivenfonction.
Reporting.Toutcequirelvedurisqueoprationnelestensuiteremontaux
diverscomitspourvaluation.
Inventairederisqueoprationnel(ORI).Latotalitdesdonnesprcdentes
ayantfaitlobjetdureportingeststockedanslabasededonnesORI.Ilne
sagitpasdesimplementsauvegarderlesimpactspotentielsdesfacteursde
risquequiontputreidentifis,maisaussietsurtoutdedfinirdesactions
correctricesspcifiques.Cesinformationsserontensuiteutilisespourmettre
enplacedesmcanismesdecontrle.
Contrle.LecontrledurisqueoprationnelouORC(OperationalRisk
Control)estresponsabledelefficacitdumodlederisqueoprationnel
(ORF).Cettefonctionindpendanteestaucurdudispositifderisquedela
banque(voirfigure3).Ilsagiteneffetdesassurerquelesprocessusde
gestiondurisqueoprationnelsontcorrectementactivsparlemanagementdes
lignesdactivit/mtiers.LORCdoitgalementvrifierlamiseenaction
effectivedelORFauniveaudeceslignes/mtiersetlintgritduprocessusde
recueildesdonnesderisque.
Figure3Lessixtapesclsdelagestiondurisqueoprationnel
Dansbeaucoupdebanques,cesmodlesderisqueoprationnelsORFontpermis
15
derpondreauxexigencesrglementairesexternestellesqueBleIIetSarbannes
Oxley.Lesbanquesontpumesurer,suivreetgrerauplusprsleurcapital
conomique.Ellesontaussidmontr(quelquesexceptionsnotablesprsquand
mme)quellestaientcapablesdemettreenuvredespratiquesrobusteset
sainesdegestionetdecontrledurisqueoprationnel,mmesicellescirevtent
uncaractrelgalobligatoire.Enfin,ellessontparvenuescristalliserlaction
managrialesurladfinitionetlamiseenplacedecontrlesinternesadquatsdu
reportingfinancierglobal.Cependant,danslenvironnementactuel,treconforme
ousynchroneaveclesexigencesdurgulateur(cequelesAngloSaxonsappellent
lacompliance)nesuffitplus.LesmodlesderisqueoprationnelORFonten
effetmontrleurslimitesplusieursniveaux:
Anticiperetdtecterauplusttdescomportementsoudessituations
anormales.Lesindicateurs(ourvlateurs)derisquemaisaussiles
mesuresproprementditesactuellementenvigueursontrsolumenttournes
verslepassdelabanque,autrementditsonhistoriquederisque.Defait,elles
sontduneutilittrsdiscutabledesfinsdedtection.Lesbanquesdoivent
treencapacitderelierdiffrentstypesdinformationetdeconnaissanceafin
detransformerdessignauxfaiblesensignauxforts.Or,lafragmentationdes
dpartementsddisaurisque,quiplusestorganissensilosfonctionnels,
empchetouteamliorationsigni
cativedelagestiondurisqueauseindelabanque.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
7/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
Dvelopperuneapprocheintgreducontrledurisqueetidentifierles
pointsdevulnrabilit.Lastructuredecontrledurisquedanslesbanques
ressemblesouventunpatchworkdexigencesrglementairesdiverses,etpeut
parconsquentservlerincohrenteetincomplte.Intgrerlesdiffrents
processus/outilsdecontrlefaciliteraitladtectiondecomportementssuspects
etpermettraitderenoncerunpseudosentimentdescuritetdeprotection,au
profitdunevisionobjectivedelacapacitrelledelabanquedtecteret
grerlerisque.
Insuffleruneculturedurisque.Certainesbanquescompensentlesdficiences
deleurstructuredecontrleenessayantdinstaureruneculturedalerteen
matirederisque.Danslaplupartdescas,cependant,unedmarcheoriente
exclusivementsurlesrsultatsattendusestinapproprie,toutsimplementparce
quelleexcdetrslargementlescapacitseffectivesdesuivietcontrledu
risquedelabanque.Ilestdoncncessairequelesbanquesparviennent
instituerdespratiquesdegestiondurisquequinesersumentpaslasimple
applicationdemthodesetprocessusrigidesetnormaliss.Cesnouvelles
pratiquesdoiventvritablementsencastrerdanslaculturedelabanque.
Expliciterlesresponsabilitstoutaulongduprocessusdecontrle.Les
rgulateursetlesauditeursontpousslesbanquesrigerdemultipleslignes
dedfenseafindemieuxcontrlerlerisque.Malheureusement,ladoptionde
cemodlesesttraduiteparunechanederesponsabilitinoprante.
Initierdeschangementsorganisationnels.Lesbanquesonttendancese
focalisersurlessymptmessuperficielsdurisqueoprationnel,aulieu
didentifierettravaillersurlescausesprofondesdeceluici.Rduire
sensiblementlerisqueoprationneldunebanqueimposedinterveniren
profondeurdiffrentsniveaux.Ilpeutsagirparexempledelamlioration
desprocessus(demesure,decontrle,etc.)oudesinfrastructures(inventaireet
stockagedesdonnes,chanederesponsabilit,etc.).
Afindamliorercedispositifetdecontribuerprendreencompteleslments
16
quiviennentdtrevoqus,ilestaujourdhuincessairedetravaillersurun
systmeglobaldecontrle.
IIILESCRITRESFONDAMENTAUXDEFFICACITDUN
SYSTMEDECONTRLEINTERNEBANCAIRE
Lestablissementsfinancierssontdanslobligation,depuisunedizainedannes,
17
deconcevoirundispositifdecontrle
interneprcis.LerglementduComitdelarglementationbancaireetfinancire
18
CRBF0702dcritavecprcisionlesmodalitsdecedispositifquivaaudelde
lentreprisebancaireetimpliquediffrentescatgoriesdacteursinterneset
externes:directiongnrale,comitsdaudit,auditeursexternes,rgulateur,etc.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
8/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
LaphilosophieduCRBF9702ainsiquecelledupilier2deBleIIestbeaucoup
19
plusorganisationnelleettourneverslapriseencomptedesrisquesoprationnels
etconstitueuneapprocheplusqualitativedelagestiondecettecatgoriede
risques.Ungrandnombredebanquesconsidrentquecesdernierssont,pour
lessentiel,issusdeladfaillancedescontrlesinternesainsiquaunonrespect
desprocdures(commedanslecasdelaSocitGnrale).Laperformance
oprationnelleetfinanciredecesinstitutionsestdonclargementdpendantede
lefficacitdudispositifdecouverturedesrisquesoprationnels(Jimenezet
Merlier,2004).
1.Lefficacitdesacteursdudispositifdecontrleinterne
Lefficacitdusystmedecontrlesupposedabordlefficacitdesacteurs
20
participantscedispositif.Onpeutdistinguerdeuxgrandescatgoriesdacteurs:
lescollaborateursdelentreprisesouslaresponsabilitdeladirectiongnralequi
doitproposeruneorganisationrespectantlesgrandsprincipesdecettefonction
lesacteursexterneslentrepriseexerantpourlaplupartunemission
rglementairedesurveillancedestablissementsfinanciers.
Lesacteursinternesducontrleinterne.
21
Leservicecontrleinterne:ilestrattachdirectementladirectiongnraleet
sonindpendanceestunencessit.Sonrleestdaiderlensembledesservices
delabanquemenerbienladmarche.Ilestunesortedeconsultantinterne
chargdevrifierlafaisabilitetlefficacitdescontrlesmisenuvre.
Lerreurcommiseparbeaucoupdtablissementsestdeluidonnerunrle
rpressifalorsquildoitavoiravanttoutunrledeconseilettreuneforcede
propositionvisvisdesservicesetdeladirectiongnrale.
Lescollaborateursdelabanque:chaquecollaborateura,danssesmissions,une
activitdecontrle.Eneffetlepremierniveaudecontrleestralisparceux
effectuantlesoprationsetparleurhirarchieauseindunservice.Le
personneldoitdonctresensibiliscettetchepournepaslaraliserdefaon
dsinvolteouenconsidrantquellenestpassourcederisquesgraves.Les
collaborateursdesservicessupportsdusigesonteuxaussienchargede
contrleditdesecondniveau.Ilspermettentdecorrigerlesanomaliesqueles
premierscontrlesontlaisspasser.
Lauditinterne:aussiappellinspection,sonrleestvraimentdeffectuerle
contrledescontrlesdansunelogiquecoercitive.Ilestgalementdpendant
directementdeladirectiongnraleetralisedesinterventions,programmes
ounon,auseindelensembledesservices.Ilestprimordialqueceservicesoit
biendistinctdeceluidecontrleinterneetquelespersonnesralisantles
missionsdauditsoientdiffrentesdecellesassurantdesmissionsdecontrle
interneafindviterlaconfusionauprsdescollaborateurs.Lobjectifestdonc
demesureretdecontrlerlapplicationdesplansdecontrleinterneauseinde
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf
9/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
ltablissement.
Lesacteursexternesducontrleinterne
Lergulateur:derrirecetermegnriqueplusieursorganismessontenmesure
deraliserdesmissionsdevrificationrelativesaufonctionnementdusystme
decontrle.Aupremierrangonretrouvelacommissionbancairequiest
lorganismechargdevrifierlerespectdesrglementsbancaireset
notammentceluirelatifaucontrleinterne.Lautoritdesmarchsfinanciers
possdeaussicettefacultcarlaplupartdestablissementssontaujourdhui
cotsetsontdoncsoumiscetypedecontrle.LaBanquedeFranceenfinqui
gardequelquesprrogativesaussienlamatire.Plusgnralement,la
rgulationdusystmebancairereposesurdesorganismesdenormalisation
commelecomitdeBlequiaproposlafoisdesnormesprudentielles
quantitativesrelativesauxfondspropresmaisgalementdeslmentsplus
qualitatifscommelerenforcementetlagnralisationdudispositifdecontrle
interne.ParailleursdesorganismescommelIASoudesrglementations
commelaloiSarbanneOxleyimposentaujourdhuiundispositifdinformation
prcissurcesujettoutesocitcote.Leproblmepourlesgrandes
entreprisesinternationalesestdecombinercesdiffrentsrfrentiels,parfois
contradictoiresmalgrcertainspointscommuns.
Lauditexterne:ilestralisparlesgrandscabinetsspcialissquise
partagentletravailsuruntablissement(deuxauditeurssontncessaires).Dans
lecasdesbanquescescabinetsdveloppentunemthodologiespcifique,
dabordenraisondelinformationfinancireparticulireproduite(Lamarque,
2008)maisgalementenraisondeleurrledintermdiationoude
limportancedesoprationsdemarchquellesralisent.Parmilessujetscls
decesauditsonpeutciterlanalysedelenvironnementpourreprerles
lmentspouvantaffecterlactivittelsquelesvolutionsdelarglementation,
deladmographie,delacroissanceconomiquemaisgalementvaluerles
changementsdanslescomportementsdelaclientleetdelensembledes
partiesprenantes.
Laculturerisqueatvoqueprcdemment.Lauditeurexternedoitvaluerla
22
prgnancedecetteproccupationauseindesquipesdirigeantesainsiqutous
lesniveauxdelorganisation.Ilsefondeprincipalementpourcelasurdes
informationscritesrelatantleplandedveloppementcommercial,lastratgieet
lesprincipalesorientationsretenuesparlabanque.partirdecesdocuments
lauditeurseferauneidedelexpositionaurisque.Lereportingetlesoutilsdu
contrledegestionsontdunegrandeimportanceceniveaucarilsillustrenten
gnralassezbienlintensitdecetteproccupationauseinduntablissement.
Lauditeurvaalorsvaluerlacapacitquilasuivrelesrisquesauregarddeces
documents.
Lapprciationetlanalysedechaquerisque:leprincipefondamentalestceluide
23
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 10/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
lexhaustivitcommecelaadjtvoqu.Entroisouquatreanslensembledes
dpartementsetdesservicesdoiventavoirtauditsettoutmanquementenla
matireestrellementporteurdaccusationdelaxismeetdunrisquede
rputation.Lauditeurdoitselivreruntravaildecomprhensiondudispositifde
gestiondesrisquesdeltablissementetnapaspourrledimposerunemthode
prdfinie.Cetravailconsisteregardersilesmesuresprisesparlabanqueenvue
delesminimisersontefficacesetadquates.
Seuleunetelleanalysepermetdesassurerquelesrisquessontbienidentifiset
24
correctementrefltsdanslescomptesannuels.cestroisaxessajoutentune
analysedurespectdesconditionsdautorisationdonnesauxcadresdelabanque
etplusgnralementdesrglesdecomportement.
Lesagencesdenotation:ellessontpourmissiondvaluerleniveauderisque
25
duntablissementgrceauxnotesquellesleurattribuent.Fortementmiseen
causeaumomentdelacrisedessubprimespourleurvisionerronedes
risques,ellesfontlobjetdesuspicionsquantleurindpendance.Cettesituation
lesconduitaujourdhuiredfinircertainsparamtrespourvaluerlexposition
auxrisquesenparticuliersurlesmarchsfinanciers.
Standard&Poorsnotammentvientdannoncersedoterdunratiodesolvabilit
26
propreleRACouRiskAdjustedCapitalconsidrantainsicommeinsuffisants
leschangementsprudentielsimposesparBle2.Cestlapremirefoisquune
agencevaplusloinquelesrecommandationsdesautoritsdergulation.Ce
systme,surlefond,nestcependantpasnouveau,leRiskAdjustedReturnOn
Capitalrelevaitdecettelogique(Godowski,2008).Standard&Poorsfaitun
constatsimpleetidentiqueceluidebeaucoupdeprofessionnels.Lenouveau
dispositifBleIIestappliqudefaonassezdisparateaujourdhui.Desbanques
retiennentfinalementlamthodestandardprochedeBleI,dautresontvu
leurmthodesavancesvalideparlesautoritsdecontrle,dautresencore
nesonttoujourspaspasssBleII.Lescartsdvaluationsontdoncimportants.
Entreuneperteestime10%desonportefeuilledecrdithypothcaireetune
perteestime,paruneautremthode,15%,lebesoinenfondspropressaccrot
de50%.LestimationavanceparStandard&Poorsconduiraitmultiplierpar
troislesbesoinsenfondspropresrglementairessurlerisquedemarchpar
[4]Rflexioncite
dansLeschos,16
avril2008.
27
contrlerlexpositionauxrisquesetlaconformitdesdcisionsoprationnelles
duntablissement.Commeonleverraplusloinilestlegarantdelapplicationde
lapolitiquedesrisquesdcideparlabanqueetildoitdisposerdundroitdalerte
visvisdelactionnariat.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 11/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
Auregarddecettemultiplicitdacteursinternesetexternesundoublesentiment
28
habitelesobservateurs.Dunepart,largulationquelonaprsentecomme
globalementabsenteauseindusystmebancaireestenralittrsforteet
supposeuneadaptationdestablissements.Ilsembledifficiledepenserquetous
lesacteurssetrompentenmmetempsoumanquentdevigilance.Dautrepart,on
ressentquelefficacitdecesdispositifssupposeunniveaudecoordination
suffisantafindenoublieraucunedimensiondelactivitbancaire.Ceniveaude
coordinationdoittreassurparunegouvernanceefficacedusystmedecontrle.
2.Lagouvernancedusystmedecontrleinterne
Lagouvernancesedonnecommeobjectifprincipallexplicationdela
29
performanceorganisationnelleenfonctiondessystmesquiencadrentet
contraignentlesdcisionsdesdirigeants(Charreaux,1999).Lecontrleestunde
cessystmesetilestparticulirementprsentdanslesorganisationsbancaires.
Lesrecherchesralisesdanslestablissementsmontrentuneimplication
croissanteetrellencessairedesstructuresdegouvernancenonseulement
traverslerlejouparlescomitsdauditmaisgalementlecomportementde
lensembleduconseildadministrationouencoretraverslemodede
managementinsufflparladirectiongnrale.
Lecomitdauditetlensembleduconseildadministrationvoientaujourdhui
30
leurrlevoluer.EnpremierlieuleCOSOComiteeofSponsoring
[5]Organisme
internationalqui
promeutdes
normes
communes...
31
trecapablesdassurerunesynthseentrelesinformationsenprovenancedes
acteursinternescommedecellesprovenantdesacteursexternesaveccomme
objectifprincipalunesupervisiondelagestiondesrisquessurquelquesdomaines
[6]RapportCOSO
II
prcis [6] :
connatreleprimtredecouvertureefficacedegestiondesrisquesmisen
placeparlemanagementdelorganisation
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 12/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
connatreettreenaccordavecleriskappetitedelorganisation
revoirleportefeuillederisqueseteffectuerunrapprochementaveclerisk
appetite
treinformdesrisqueslesplussignificatifsetdelapertinencedelapriseen
chargedecesrisques.
Unultimesujetsurlequelleconseildadministrationdoitassurerunesurveillance
32
sesitueauniveaudesdispositifsdermunrationdestinationdesdirigeants.La
questiondusystmedincitationestfondamentaledanslarecherchedelefficacit
conomiquemaisgalementdelefficacitdescontrles.Eneffet,selon
Brickleyetal.(2000),lescomportementsdviantssontexclusivementindividuels
etdenaturenonthiqueengnral.Ilsprennentleursourcedanslinexistencedes
systmesincitatifsoudanslinefficacitdecessystmestoutautantquedans
lopacitdesstructuresorganisationnelles.Lesincitationspeuventtrecontre
productivesetinductricesdecotssiellesnesontpasclairementdfinieset
adaptelastructuredelorganisation.Pourcontreretanticiperloccurrencede
cescomportementsilestdoncncessairedemettresurpieddessystmesquisont
denatureinfluencerpositivementlecomportementdesdcideurs.
Auniveaudesinstancesexcutivesdelagouvernance,ladirectiongnralereste
33
linducteurdcisifdelapplicationdelapolitiquerisquedeltablissement.Pour
celaellesappuiesurundispositifinterneetexternevisantscuriserle
fonctionnementdelentreprise.Sonrleetsoninfluencemanagrialesont
dcisivepourcrerunenvironnementfavorablequidoitinfluencerpositivement
lensembledusystme(Siguretetal.,2006).Cetteidedenvironnement
favorablesupposelamiseenplacedestructuresorganisationnellesclairesoles
responsabilitssontbiendfiniesetlesdroitsdedcisionsontallousceuxen
chargedexercerdesmissionsdecontrle.
Lafonctiondauditinterneaideladirectiongnraleetleconseildadministration
34
avecsoncomitdaudit,assumereffectivementetefficacementleurs
responsabilitsenmatirededispositifdecontrle.Uncompterendusemestriel
dactivitetlesrsultatsducontrleinternesontprsentslorganedlibrant
ainsiquunrapportannueldeslmentsessentielsetdesenseignements
principauxdesmesuresderisques,notammentderpartitiondesengagementspar
zonesdevulnrabilit.Lesauditsexternesdescommissairesauxcomptes
compltentcedispositif.Ilscollaborentnotammentaveclauditinternepour
optimiserlacouverturedesactivitsauditer.Ilssontdestinatairesdurapportde
synthsedcrivantlesconditionsdanslesquelleslecontrleinterneestassursur
lensembledugroupe,etlerapportdesynthsesurlamesureetlasurveillancedes
risquesauxquelslestablissementsdecrditssontexposs.
Enfin,commepourleconseildadministration,ladirectiongnraledoittre
35
vigilantesurlesdispositifsdincitationquecellecimetenplaceetquisont
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 13/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
gnralementfonds,danslesactivitsdetradingnotamment,surlaperformance
financiredesacteurs.
Untelraisonnementpeutstendreaudispositifdecontrle.Tantquelensemble
36
descollaborateursnepercevrontpasrellementlavaleurajoutedelactivitde
contrle,tantquelleneserapaspriseencompteplusexplicitementdanslobjectif
descommerciauxcommedesmanagers,lecontrleseravcucommeune
contraintesupplmentairedanslexercicedeleuractivit.Mmesiplusieurs
banquesrseaunousontconfirmavoirintgrdesobjectifsdeconformitdans
lesobjectifsgnrauxdesvendeurs,cesderniersreconnaissentsouventquilsne
fontsouventpaslepoidsfacedesrsultatscommerciaux.Onpeutdailleursse
demandersilaprogressioncontinuedecetypedobjectifsestrellement
compatibleavecunfonctionnemententotaleconformit(Lamarque,2008).
Ilestdoncessentielquelerledesinstancesdegouvernancecontinuede
37
saccrotreetqueleurresponsabilitcontinuedaugmenterfaceauxinstancesde
rgulation.Ilestncessairedavoiraujourdhuiunevisionlargiedelafonction
contrle,bienaudelducontrledegestion,commepartieprenantedudispositif
degouvernance(Bouquin,2004).Cemodleestdoncsusceptibledeconstituer
unerfrencepourlesrgulateursdanslecadredeladfinitiondeleursattentes
envueddicterdesrglesoudesdirectivesoulorsquilsprocdentdes
contrles.
Cetarticleavaitpourambitiondeplaiderenfaveurdunmlangequilibrentre
38
approchesquantitativeetqualitativedelagestiondurisqueoprationnelbancaire.
Fautilrappelerquunmodlenestetneserajamaisriendeplusquunegrille
delecturesimplifiefacelacomplexit,quiaideprendredesdcisions.Ilest
adaptunproblmespcifiqueetilfautaussiavoirunegrandeconsciencedeses
[7]Interviewde
NicoleElKaroui,
responsabledu
master...
BIBLIOGRAPHIE
BaselCommitteeonBankingSupervision,BaselII:InternationalConvergenceofCapital
MeasurementandCapitalStandards:ARevisedFrameworkComprehensiveVersion,
Basel,June2006.
BouquinH.,Lecontrledegestion:contrledegestion,contrledentrepriseet
gouvernance,6 e dition,PUF,coll.Gestion,2004.
BrickleyJ.A.,SmithC.W.etZimmermanJ.L.,Businessethicsandorganisational
architecture,WorkingpapernFR0014,TheBradleyPolicyresearchcenter,2000.
CharreauxG.,Lathoriepositivedelagence:lecturesetrelectures,Denouvelles
thoriespourgrerlentrepriseduXXI e sicle,G.Koenigd.,Economica,1999.
COSO2,EntrepriseRiskManagementFramework,wwww.coso.org/
Publications/ERM/COSO_ERM_ExecutiveSummary_french.pdf
FellerW.,AnintroductiontoProbabilityTheoryandItsApplications,vol.II,second
edition,WileySeriesinProbabilityandMathematicalStatistics,Wiley,1971.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 14/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
FrachotA.,MoudoulaudO.etRoncalliT.,LossDistributionApproachinPractice,The
BaselHandbook:AGuideforFinancialPractitioners,M.Ong(eds),RiskBooks,2003.
FrachotA.,RoncalliT.etSalomonE.,CorrelationandDiversificationEffectsin
OperationalRiskModelling,OperationalRisk,May2004.
GodowskiCh.,Laquantificationdesrisquesdemarchetdecrdit:fondementde
lactivitbancaire,Managementdelabanque:Risques,relationclient,Lamarque.d.,
organisation,2 e dition,Pearson,2008.
KlugmanS.,PanjerH.etWillmotG.,LossModels:fromDatatoDecisions,2 nd edition,
Wiley,2004.
LamarqueE.,Coordonnerunsystmeglobaldecontrledesrisques:entregouvernance
etcontrleinterne,Managementdelabanque:Risques,relationclient,Lamarque.
d.,organisation,2 e dition,Pearson,2008.
MignolaG.,etUgoccioniR.,TestsofExtremeValueTheoryAppliedtoOperationalRisk
Data,OperationalRiskE.Davis(eds),RiskBooks,2005.
OlfieldG.S.etSantomeroA.M.,Riskmanagementinfinancialinstitutions,Sloan
ManagementReview,vol.39,n1,1997,p.3346.
RoncalliT.,Lagestiondesrisquesfinanciers,Economica,2004.
SiguretJ.L.,FernandezE.etKoesslerL.,Lecontrleinternebancaireetlafraude,Dunod,
2006.
Notes
[1]
Enjuin2002,leRiskManagementGroup(RMG)ducomitdeBleacollectlesdonnesdeperteliesau
risqueoprationnelsurvenuesaucoursdelanne2001danslesecteurbancaire.Cettecompilationdes
pertesoprationnellesestconnuesouslacronymeLDCE(OperationalRiskLossDataCollection
Exercise).Cettetudefutralisepartirdunchantillonde89banquesdestatureinternationale.Les
donnesdeperteoprationnelleontensuitetclassesparlignedactivit(i)ettypederisque(j).Les
rsultatsdutableau1portentsuruntotalde47000vnementsderisqueoprationnelpourunmontant
totaldepertessubiesavoisinant7800millionsdeuros.
[2]
Laconvolutionestuneprocduremathmatiquequipermetdetransformerlesdistributionsdefrquenceet
desvritenunetroisimedistribution(ladistributiondelaperteagrge)ensuperposantlesdeux
premires(voirFeller,1971,p.143).
[3]
Lacrisegravequisecoueactuellementlasphrefinanciremondialetrouveprobablementenpartieson
originedansunerecherchederentabilitdconnectedurisqueencouru.
[4]
RflexioncitedansLeschos,16avril2008.
[5]
Organismeinternationalquipromeutdesnormescommunesdecontrleinterne.
[6]
RapportCOSOII
[7]
InterviewdeNicoleElKaroui,responsabledumasterprobabilitsetfinancedeluniversitParisVIet
professeurlcolepolytechnique,Leschos,lundi10mars2008.
Rsum
Franais
LescandaledelaSocitGnraleadvoilaugrandpubliclesconsquences
desrisqueslisdesdysfonctionnementsoprationnels.AveclarformedeBle
II,cettecatgoriederisquesdoitmaintenanttrepriseencomptedans
lvaluationdesfondspropresdestablissementsfinanciers.Leurvaluation
quantitativeestdonclapremiredmarchequiaittentreprise.Cependantcette
approcheapparatcommeinsuffisantepourmatrisercesrisquesetlagravitdes
vnementsexceptionnelsestextrmementdifficilevaluer.Ilfautdonc
combinercesapprochesquantitativesdesdmarchesplusqualitativesrelevant
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 15/16
22/2/2015
LerisqueoprationnelbancaireCairn.info
delamiseenplacedundispositifdecontrleinterneefficaceetplus
gnralementdunegouvernancegnraledusystmedecontrlegarantissant
unescurisationoptimaledufonctionnementdelabanque.Cetarticle,fondsur
plusieursanalysesdecas,valuelesdiffrentslmentsdecedispositif.
English
Operationalriskinbanks:designingasupervisionandcontrolframework
TherecentscandalofSocitGnralehasrevealedtheheavyconsequencesof
risksrelatedtooperationaldisruptionsandfailures.UndertheBaselII
Agreement,theserisksmustbetakenintoaccountwhenitcomestoevaluatingthe
banksregulatorycapital.Aquantitativeapproachseemedtobethemostlogical
andthuswasadoptedbyavastmajorityofbanks.However,thisapproachhas
becomeinsufficientinordertocontrolalltheseriskssimplybecausetheseverity
ofextremeeventsisveryhardtoanticipate.Usingbothquantitativeandmore
qualitativemethodsisnownecessary.Aqualitativeapproachshoulddealwiththe
implementationofanefficientinternalbasedcontrolsystem,andmoregenerally,
withanoverallgovernanceofthecontrolsystemthatmightsecuresafetyofthe
banksdailyoperations.Thisarticleisbasedonseveralcasestudiesandanalyses
thekeycomponentsofsuchaframework.
Plandel'article
ILENIVEAUDEFONDSPROPRESNCESSAIRELA
COUVERTUREDESRISQUESOPRATIONNELS
1.Estimationdeladistributiondelafrquencedelaperte
2.Estimationdeladistributiondesvritdelaperte
3.Estimationdeladistributiondelaperteagrge
IILESPRIORITSENMATIREDEGESTIONDURISQUE
OPRATIONNEL
IIILESCRITRESFONDAMENTAUXDEFFICACITDUN
SYSTMEDECONTRLEINTERNEBANCAIRE
1.Lefficacitdesacteursdudispositifdecontrleinterne
2.Lagouvernancedusystmedecontrleinterne
enmodeZen
SortirdumodeZen
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 16/16