Vous êtes sur la page 1sur 16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

Vouslisez

Lerisqueoprationnelbancaire
Dispositifd'valuationetsystmedepilotage
enmodeZen
ricLamarque
etFrantzMaurer

SortirdumodeZen

Publidans
Revuefranaisedegestion

2009/1(n191)

diteur
Lavoisier

Page9393

Audeldelavisionfinanciretraditionnellevoquantlesrisquesdemarchoule

risquedecrditcommefacteurdedfaillanceprincipaldesbanques.Les
vnementsobservsdepuisledbutdesannes2000(affaireEnron,Worldcom,
Parmalatoulesattentatsdeseptembre2001)sontvenusrappelerquuneautre
sourcedepertesfinanciressignificativespouvaitprovenirdufonctionnement
oprationnel:fraudes,dtournements,condamnations,dysfonctionnements.La
dfinitionofficielledonneparlecomitdeBleindiquequilsagitdesrisques
depertesdueslinadquationouladfaillancedeprocessusinternesduesau
personnelouauxsystmesainsiquecellesduesauxvnementsextrieurs.On
peutrajoutercelalerisquederputationdontilestquasimentimpossible
dvaluerlesconsquencesfinanciresprcismentmaisquinestpasconsidr
commeunrisqueoprationnel.Lathoriebancairenapasencoreprisencompte
cetaspectdanssonanalysesurlagestiondesrisquesbancaires.Pourcettethorie,
desdcisionspurementfinancires(commeladiversificationduportefeuillede
crditsoudetitresoucommeletransfertdurisqueverslassureur)oustratgiques
(commeladiversificationduportefeuilledactivit)sontdenaturelimiter
lexpositionauxrisques.Lesfondspropressontensuiteledernierrempartpour
viterladfaillancesuitelapparitiondepertesexceptionnellesnonprvisibles
(OlfieldetSantomero,1997).
Lecasdesrisquesoprationnelsmontrequecetteapprocheestincomplte.En

effetlvaluationdesfondspropresncessaireslacouverturedecesrisquesnest
passuffisanteetposeleproblmedudimensionnementdecesfondspropres.Les
travauxralissauprsdesinstitutionsfinanciresmontrentlancessitdun
dispositifcompletvisantmatrisercettecatgoriederisque,nonpasnouvelle,
maisdontlesacteursbancairesontprisconsciencedeleurimpactsurlesrsultats
etlaprennit.Cetarticleadoncpourobjectifdeprsenterlesdimensionscls
dunsystmedecontrledesrisquesoprationnels.Plusieurstudesdecas
permettenticideproposerunepremirevaluationdesconditionsdefficacit
dunteldispositif.Ilapourvocationrduirelesprobabilitsdoccurrence
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

1/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

dincidentsoprationnelsetainsiallgerlebesoinenfondspropresimposparla
nouvellenormedeBleII.Deplus,laborerundispositifdecontrlevisant
minimiserlesconsquencesfinanciresdecesrisquesestdoncdenature
amliorerlaperformancedestablissements.Labanquedcouvreainsidune
certainemanirelancessitdemettreenplaceundispositifdegestiondeses
risquesindustrielscommedanslenuclaireoulindustriechimique,toutes
proportionsgardes.Cependant,lesystmebancaire,malgrsesdifficults
actuelles,estasseznovateurdanscedomaineencomparaisonauxautresactivits
deservicesquinontpasrellementintgrcettedimensiondansleurcartographie
desrisques.
Aprsavoirprsentendtaillesmodalitsdelvaluationquantitativedeces

risques,lesfacteursclsdesuccsdunsystmedecontrleserontanalyssen
montrantlesprioritsdestablissementsengagsdanslamiseenplacede
dispositifsdecontrledecetypederisqueseteninsistantsurlescritres
defficacitdunsystmeglobaldecontrle.

ILENIVEAUDEFONDSPROPRESNCESSAIRELA
COUVERTUREDESRISQUESOPRATIONNELS
LesrisquesoprationnelssontvalusparlamthodeLDA(LossDistribution

Approach).Ilsagitduneapprocheactuarielletrsanciennelargementutiliseen
assurance,quipermetdeconstruireladistributiondeprobabilitdespertes
oprationnellesagrges.Lesdonnesncessairesaumodlesontfourniesparun
historiquedepertesregroupesselonleshuitlignesdactivitetlessept
vnementsderisquedfinisparlecomitdeBle(voirtableau1).Lamatrice
ainsiobtenuecontient56celluleset,pourchaquecatgoriedeperteouvnement
derisque,ilfautestimerladistributiondesvrit(lemontantduneperte)etla
[1]Enjuin2002,
leRisk
Management
Group(RMG)du
comit...

distributiondelafrquence(lenombredoccurrencesduneperte) [1] .
Ltapesuivanteconsisteconstruireladistributiondespertesagrgesduesau

risqueoprationnelassociechaquecellule.Lecapitalrglementaireassoci
chaquecatgoriederisqueoucelluleestcalculenappliquantleconceptdeValue
atRisk(VaR)aurisqueoprationnel.LaVaRoprationnelleouOpVaR
correspondalorsunquantiledeladistributiondelaperteagrge(figure1).Le
comitdeBleprcisequelapriodededtentionh(i.e.,lhorizondecalcul)est
fixeunanetquelintervalledeconfianceaest99,9%.Ensuiteleprocessus
dvaluationcomportetroisphases.
Tableau1Matricedespertesdistribuesselonlalignedactivitetletype
derisque*

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

2/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

1.Estimationdeladistributiondelafrquencedelaperte
Ladistributiondelafrquence(lenombredepertespourlactivitidautypede

risquej)estgnralementestimeparuneloidePoissonenraisondesa
commodit(Frachotetal.,2003MignolaetUgoccioni,2005).Elleestutilise
avecsuccsdansledomainedelassurancepourmodliserdesproblmes
similaires,etnencessitequunseulparamtre(lamoyennedunombreannuelde
pertes)pourtreentirementdfinie.Enoutre,lestimationdeceparamtresefait
sansdifficultlaidedunetechniquedestimationstatistiquetrspopulaire:la
mthodedumaximumdevraisemblance(MaximumLikelihoodouML).

2.Estimationdeladistributiondesvritdelaperte
Onsupposeleplussouventqueladistributiondesvritsuituneloilognormale

deparamtreset 2 ,estimsparlesmthodesdumaximumdevraisemblanceou
desmomentsgnraliss(GeneralizedMethodofMomentsouGMM).
Lestimationdirectedeladistributiondesvritdurisqueoprationnelest
souventdifficile,carlesdonnesutilisessontsouvententachesdediffrentes
sourcesdebiais(Roncalli,2004).
Cesbiaissurviennentlorsquonmlangedesdonnesdemmenaturemaisqui

onttcollectesdemanirediffrente(biaisdecollecteoudereporting)o
quonmlangedesdonnesfondamentalementdiffrentes(biaisdchelleou
descaling).Afindepallierlaprsencededonnestronquesdanslestimationde
ladistributiondesvrit,lecomitdeBle(2006,p.153)prcisequelabanque
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

3/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

doitavoirfixunseuilde10000eurospourlesdonnesdepertescollecter.Il
prcisegalementquelesystmedemesuredurisqueoprationneldunebanque
doitutiliserdesdonnesexternespertinentes(donnespubliqueset/ouagrges)
surlensembledusecteurbancaire.
Figure1LaVaRoprationnelle(OpVaR)99,9%

3.Estimationdeladistributiondelaperteagrge
Unefoisquelesdistributionsdefrquenceetdepertesontcalibres,onpeut

calculerlapertetotaleouagrgepourlalignedactivitietletypede
risquejentrelesdatestett+h(hestfixunanparlecomit).Elleestdfinie
par:

oX n (i,j)estlavariablealatoirereprsentantlemontantduneperte(svrit)
pourlactivitietletypederisquej,etN(i,j)estlavariablealatoirede
comptage(nombredvnementsdepertepourlactivitidautypederisquej)
defonctiondeprobabilitp i,j .
Onsupposequelenombredvnementsdeperte(lesoccurrences)estalatoire

10

entrelesdatestett+h,quelessvrits(lemontantdespertes)sontindpendantes
lesunesdesautres,etquellessontindpendantesdelafrquencedespertes
(Frachotetal.,2004).LadistributiondeprobabilitdeL(i,j),noteG i,j (x),estla
distributioncomposesuivante:

oF i,j estladistributiondelasvritdespertes.Lastrisqueindiquela
convolutiondanslafonctionF,oF n* indiquenfoislaconvolutiondeFavec
[2]Laconvolution
estuneprocdure
mathmatiquequi
permet...

ellemme [2] .LadistributioncomposeG(x)sobtientalorsparsimulation


MonteCarlo(voirKlugmanetal.,2004,chapitre17)ouenutilisantdes
algorithmesnumriquescommeceluidePanjer.
Unefoisladistributiondelaperteagrgeestime,ilneresteplusqucalculerla

11

chargeencapital(CapitalatRiskouCaR)pourlalignedemtierietletypede
risquej,autrementditlequantilea=99,9%decettedistribution.Sionrespecte
strictementlesrecommandationsducomitdeBle(2006,p.151),lachargeen
capitaldevraitaprioricouvrirlesseulespertesexceptionnelles(unexpected
lossouUL),puisquelespertesmoyennes(expectedlossouEL)sontcensestre
couvertespardesprovisionsouimputessurlersultatcourant.Danscecas,la
chargeencapitalCaRestdonnepar:
Cependant,silabanqueneparvientpasdmontreraurgulateurquelespertes
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

4/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

moyennesonttcouvertes,lachargeencapitaldoitcouvrirlasommedespertes
exceptionnelles(UL)etmoyennes(EL).Danscecas,lamesuredurisque
oprationnelcorrespondbienunevaleurenrisque,autrementditCaRetOpVaR
sontidentiques:

oG i,j 1 ()estlequantile99,9%deladistributiondelapertetotaleou
agrgeG i,j (x).Lachargeencapital(CaR)totaledelabanquesobtientalorsen
agrgeantles56mesuresindividuellesderisqueoprationnelassociesaux56
cellulesdelamatricedespertes(voirtableau1),soit:

Cemodedecalculdesfondspropresrglementairesautitredurisqueoprationnel
reposesouslhypothsedecorrlationparfaitedespertestotales.Or,dunpointde
vuethorique,onpeuttrsbienadmettrequellesnesontpasparfaitement
corrles.Fairelasimplesommedetoutesleschargesencapitalestdonc
srementtrsconservateurentermesderisque.Frachotetal.(2004)prsentent
dailleursdesargumentstechniquesenfaveurduneffetdediversification
significatif.Pourlabanque,ceteffetestintressantprendreencomptecarilpeut
rduiredemaniresignificativelachargetotaleencapital.LecomitdeBlepeut
autoriserlabanqueappliquerdescorrlationsentrelesestimationsindividuelles
derisqueoprationneldtermineseninterne.Elledoitalorsdmontrerson
autoritdecontrlequesessystmesdedterminationdescorrlationssontsains
etmisenuvreavecintgrit.Endautrestermes,ilappartientlabanquede
validerseshypothsesdecorrlation.

IILESPRIORITSENMATIREDEGESTIONDURISQUE
OPRATIONNEL
LaplupartdesbanquesontdveloppunmodlederisqueoprationnelouORF

12

(OperationalRiskFramework)afinderespecterlesnormesrglementaires.Un
ORFestdestinremplirdeuxobjectifsprincipaux.Dunepart,assurerlamiseen
placedeprocessusdurablesdesuividesrisquesoprationnelspoursatisfaireles
exigencesexternesenmatiredauditetdereportingdespertesoprationnelles
(e.g.SarbanesOxley404).Dautrepart,dvelopperunemtriquedvaluationdu
risque,dvelopperdescartographiesderisquestandards,etmettreenuvreune
basededonnesexhaustive,sortedinventairedurisqueoprationnelouORI
(OperationalRiskInventory)quirecenseettracelesfacteursderisque,les
incidentsetlestraitementsassocis,etplusglobalementlasurfacedexpositionde
labanqueaurisqueoprationnel.UnORFnadesensqulaconditiondassurer
uncertaindegrdersilienceoprationnelle.Commelemontrelafigure2,la
structuredunORFreposesurcinqprincipesfondamentauxquidoiventtre
activsauseindelabanque:
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

5/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

laresponsabilisationdesdiffrentsniveauxdemanagement
lindpendancedelafonctionenchargeducontrledurisque
communiquersurlerisque
scuriserleProduitnetbancaire
prserverlarputationetlimagedelabanque.
Figure2Lescinqpiliersdelarsilienceoprationnelle

Unmodledersilienceoprationnelleestunensembledetechniquesetde

13

moyensdontlobjectifestdaccrotrelacapacitdunebanquefairefacedes
vnementsextrmes.
Decesprincipesdcouleuneredfinitionetunnouveaupartagedestcheset

14

responsabilitsdanslabanque.Lagestiondurisqueoprationnelestdsormais
enchssedanslactivitmmedelabanque,alorsquelapartiecontrledurisque
demeureunefonctionindpendanteresponsabledelintgritdesdcisions
[3]Lacrisegrave
quisecoue
actuellementla
sphrefinancire...

risquerentabilit [3] .Danscetteconfiguration,touteslesfonctionsdunORFsont


ddieslvaluationetsurtoutaucontrledurisque.LerledunORFest
clairementdemobiliserlorganisationautourdurisqueoprationnelviades
quipescentralisesoulaparticipationdiverscomitsdvaluation.Lafonction
risqueoprationneldoitparconsquentencastrerlORFdanslesstructuresde
gouvernancedelabanque,sonsystmedereportingetlensembledeses
processus.Lafigure3illustrecommentsarticulentlessixtapesoucomposantes
clsdunORF:
Lignesdeconduite,normesetdirectives.UnORFrequiertune
documentationdecontrledtailleetcomplte,permettantdevrifierqueles
processusdelabanquefonctionnentcorrectementetefficacement.Cette
documentationdoitdoncincluredesprocduresstandardsdecontrle,des
indicateurs,etc.
Recueildesdonnes.PourrenseignerlORF,lesresponsablesdesdiffrents
domainesdactivitetlafonctionrisqueoprationneldoiventrecenseret
rassemblerunvolumededonnesconsidrablepartirdesourcesdiverses:les
rvlateursderisque.Ilpeutsagirdeprocessusdautocertification,
dvnementsfinanciers,dvnementsnonfinanciersetexternes,de
mtriques,derapportsdaudit,etdvaluationstopdownouralisespardes
spcialistes.
Identificationetanalysedesfacteursderisque.partirdesdonnesde
risque,lesfacteursderisquesontidentifisetleurimpactpotentielvalu.En
fonctiondeleurfrquencedoccurrenceetdelasvritdelaperteassocie,un
ratingrouge,orangeouvertleurestattribu.Bienentendu,lvaluationdeces
risquessertgalementdterminerlecapitalconomiquedelabanque.
Rponse.Basesurlvaluationprcdente,unerponseappropriela
situationderisqueestlabore(e.g.viter,assurer/transfrer,grer,accepter),

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

6/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

etunplandactionestactivenfonction.
Reporting.Toutcequirelvedurisqueoprationnelestensuiteremontaux
diverscomitspourvaluation.
Inventairederisqueoprationnel(ORI).Latotalitdesdonnesprcdentes
ayantfaitlobjetdureportingeststockedanslabasededonnesORI.Ilne
sagitpasdesimplementsauvegarderlesimpactspotentielsdesfacteursde
risquequiontputreidentifis,maisaussietsurtoutdedfinirdesactions
correctricesspcifiques.Cesinformationsserontensuiteutilisespourmettre
enplacedesmcanismesdecontrle.
Contrle.LecontrledurisqueoprationnelouORC(OperationalRisk
Control)estresponsabledelefficacitdumodlederisqueoprationnel
(ORF).Cettefonctionindpendanteestaucurdudispositifderisquedela
banque(voirfigure3).Ilsagiteneffetdesassurerquelesprocessusde
gestiondurisqueoprationnelsontcorrectementactivsparlemanagementdes
lignesdactivit/mtiers.LORCdoitgalementvrifierlamiseenaction
effectivedelORFauniveaudeceslignes/mtiersetlintgritduprocessusde
recueildesdonnesderisque.
Figure3Lessixtapesclsdelagestiondurisqueoprationnel

Dansbeaucoupdebanques,cesmodlesderisqueoprationnelsORFontpermis

15

derpondreauxexigencesrglementairesexternestellesqueBleIIetSarbannes
Oxley.Lesbanquesontpumesurer,suivreetgrerauplusprsleurcapital
conomique.Ellesontaussidmontr(quelquesexceptionsnotablesprsquand
mme)quellestaientcapablesdemettreenuvredespratiquesrobusteset
sainesdegestionetdecontrledurisqueoprationnel,mmesicellescirevtent
uncaractrelgalobligatoire.Enfin,ellessontparvenuescristalliserlaction
managrialesurladfinitionetlamiseenplacedecontrlesinternesadquatsdu
reportingfinancierglobal.Cependant,danslenvironnementactuel,treconforme
ousynchroneaveclesexigencesdurgulateur(cequelesAngloSaxonsappellent
lacompliance)nesuffitplus.LesmodlesderisqueoprationnelORFonten
effetmontrleurslimitesplusieursniveaux:
Anticiperetdtecterauplusttdescomportementsoudessituations
anormales.Lesindicateurs(ourvlateurs)derisquemaisaussiles
mesuresproprementditesactuellementenvigueursontrsolumenttournes
verslepassdelabanque,autrementditsonhistoriquederisque.Defait,elles
sontduneutilittrsdiscutabledesfinsdedtection.Lesbanquesdoivent
treencapacitderelierdiffrentstypesdinformationetdeconnaissanceafin
detransformerdessignauxfaiblesensignauxforts.Or,lafragmentationdes
dpartementsddisaurisque,quiplusestorganissensilosfonctionnels,
empchetouteamliorationsigni
cativedelagestiondurisqueauseindelabanque.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

7/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

Dvelopperuneapprocheintgreducontrledurisqueetidentifierles
pointsdevulnrabilit.Lastructuredecontrledurisquedanslesbanques
ressemblesouventunpatchworkdexigencesrglementairesdiverses,etpeut
parconsquentservlerincohrenteetincomplte.Intgrerlesdiffrents
processus/outilsdecontrlefaciliteraitladtectiondecomportementssuspects
etpermettraitderenoncerunpseudosentimentdescuritetdeprotection,au
profitdunevisionobjectivedelacapacitrelledelabanquedtecteret
grerlerisque.
Insuffleruneculturedurisque.Certainesbanquescompensentlesdficiences
deleurstructuredecontrleenessayantdinstaureruneculturedalerteen
matirederisque.Danslaplupartdescas,cependant,unedmarcheoriente
exclusivementsurlesrsultatsattendusestinapproprie,toutsimplementparce
quelleexcdetrslargementlescapacitseffectivesdesuivietcontrledu
risquedelabanque.Ilestdoncncessairequelesbanquesparviennent
instituerdespratiquesdegestiondurisquequinesersumentpaslasimple
applicationdemthodesetprocessusrigidesetnormaliss.Cesnouvelles
pratiquesdoiventvritablementsencastrerdanslaculturedelabanque.
Expliciterlesresponsabilitstoutaulongduprocessusdecontrle.Les
rgulateursetlesauditeursontpousslesbanquesrigerdemultipleslignes
dedfenseafindemieuxcontrlerlerisque.Malheureusement,ladoptionde
cemodlesesttraduiteparunechanederesponsabilitinoprante.
Initierdeschangementsorganisationnels.Lesbanquesonttendancese
focalisersurlessymptmessuperficielsdurisqueoprationnel,aulieu
didentifierettravaillersurlescausesprofondesdeceluici.Rduire
sensiblementlerisqueoprationneldunebanqueimposedinterveniren
profondeurdiffrentsniveaux.Ilpeutsagirparexempledelamlioration
desprocessus(demesure,decontrle,etc.)oudesinfrastructures(inventaireet
stockagedesdonnes,chanederesponsabilit,etc.).
Afindamliorercedispositifetdecontribuerprendreencompteleslments

16

quiviennentdtrevoqus,ilestaujourdhuincessairedetravaillersurun
systmeglobaldecontrle.

IIILESCRITRESFONDAMENTAUXDEFFICACITDUN
SYSTMEDECONTRLEINTERNEBANCAIRE
Lestablissementsfinancierssontdanslobligation,depuisunedizainedannes,

17

deconcevoirundispositifdecontrle
interneprcis.LerglementduComitdelarglementationbancaireetfinancire

18

CRBF0702dcritavecprcisionlesmodalitsdecedispositifquivaaudelde
lentreprisebancaireetimpliquediffrentescatgoriesdacteursinterneset
externes:directiongnrale,comitsdaudit,auditeursexternes,rgulateur,etc.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

8/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

LaphilosophieduCRBF9702ainsiquecelledupilier2deBleIIestbeaucoup

19

plusorganisationnelleettourneverslapriseencomptedesrisquesoprationnels
etconstitueuneapprocheplusqualitativedelagestiondecettecatgoriede
risques.Ungrandnombredebanquesconsidrentquecesdernierssont,pour
lessentiel,issusdeladfaillancedescontrlesinternesainsiquaunonrespect
desprocdures(commedanslecasdelaSocitGnrale).Laperformance
oprationnelleetfinanciredecesinstitutionsestdonclargementdpendantede
lefficacitdudispositifdecouverturedesrisquesoprationnels(Jimenezet
Merlier,2004).

1.Lefficacitdesacteursdudispositifdecontrleinterne
Lefficacitdusystmedecontrlesupposedabordlefficacitdesacteurs

20

participantscedispositif.Onpeutdistinguerdeuxgrandescatgoriesdacteurs:
lescollaborateursdelentreprisesouslaresponsabilitdeladirectiongnralequi
doitproposeruneorganisationrespectantlesgrandsprincipesdecettefonction
lesacteursexterneslentrepriseexerantpourlaplupartunemission
rglementairedesurveillancedestablissementsfinanciers.
Lesacteursinternesducontrleinterne.

21

Leservicecontrleinterne:ilestrattachdirectementladirectiongnraleet
sonindpendanceestunencessit.Sonrleestdaiderlensembledesservices
delabanquemenerbienladmarche.Ilestunesortedeconsultantinterne
chargdevrifierlafaisabilitetlefficacitdescontrlesmisenuvre.
Lerreurcommiseparbeaucoupdtablissementsestdeluidonnerunrle
rpressifalorsquildoitavoiravanttoutunrledeconseilettreuneforcede
propositionvisvisdesservicesetdeladirectiongnrale.
Lescollaborateursdelabanque:chaquecollaborateura,danssesmissions,une
activitdecontrle.Eneffetlepremierniveaudecontrleestralisparceux
effectuantlesoprationsetparleurhirarchieauseindunservice.Le
personneldoitdonctresensibiliscettetchepournepaslaraliserdefaon
dsinvolteouenconsidrantquellenestpassourcederisquesgraves.Les
collaborateursdesservicessupportsdusigesonteuxaussienchargede
contrleditdesecondniveau.Ilspermettentdecorrigerlesanomaliesqueles
premierscontrlesontlaisspasser.
Lauditinterne:aussiappellinspection,sonrleestvraimentdeffectuerle
contrledescontrlesdansunelogiquecoercitive.Ilestgalementdpendant
directementdeladirectiongnraleetralisedesinterventions,programmes
ounon,auseindelensembledesservices.Ilestprimordialqueceservicesoit
biendistinctdeceluidecontrleinterneetquelespersonnesralisantles
missionsdauditsoientdiffrentesdecellesassurantdesmissionsdecontrle
interneafindviterlaconfusionauprsdescollaborateurs.Lobjectifestdonc
demesureretdecontrlerlapplicationdesplansdecontrleinterneauseinde
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20fontf

9/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

ltablissement.
Lesacteursexternesducontrleinterne
Lergulateur:derrirecetermegnriqueplusieursorganismessontenmesure
deraliserdesmissionsdevrificationrelativesaufonctionnementdusystme
decontrle.Aupremierrangonretrouvelacommissionbancairequiest
lorganismechargdevrifierlerespectdesrglementsbancaireset
notammentceluirelatifaucontrleinterne.Lautoritdesmarchsfinanciers
possdeaussicettefacultcarlaplupartdestablissementssontaujourdhui
cotsetsontdoncsoumiscetypedecontrle.LaBanquedeFranceenfinqui
gardequelquesprrogativesaussienlamatire.Plusgnralement,la
rgulationdusystmebancairereposesurdesorganismesdenormalisation
commelecomitdeBlequiaproposlafoisdesnormesprudentielles
quantitativesrelativesauxfondspropresmaisgalementdeslmentsplus
qualitatifscommelerenforcementetlagnralisationdudispositifdecontrle
interne.ParailleursdesorganismescommelIASoudesrglementations
commelaloiSarbanneOxleyimposentaujourdhuiundispositifdinformation
prcissurcesujettoutesocitcote.Leproblmepourlesgrandes
entreprisesinternationalesestdecombinercesdiffrentsrfrentiels,parfois
contradictoiresmalgrcertainspointscommuns.
Lauditexterne:ilestralisparlesgrandscabinetsspcialissquise
partagentletravailsuruntablissement(deuxauditeurssontncessaires).Dans
lecasdesbanquescescabinetsdveloppentunemthodologiespcifique,
dabordenraisondelinformationfinancireparticulireproduite(Lamarque,
2008)maisgalementenraisondeleurrledintermdiationoude
limportancedesoprationsdemarchquellesralisent.Parmilessujetscls
decesauditsonpeutciterlanalysedelenvironnementpourreprerles
lmentspouvantaffecterlactivittelsquelesvolutionsdelarglementation,
deladmographie,delacroissanceconomiquemaisgalementvaluerles
changementsdanslescomportementsdelaclientleetdelensembledes
partiesprenantes.
Laculturerisqueatvoqueprcdemment.Lauditeurexternedoitvaluerla

22

prgnancedecetteproccupationauseindesquipesdirigeantesainsiqutous
lesniveauxdelorganisation.Ilsefondeprincipalementpourcelasurdes
informationscritesrelatantleplandedveloppementcommercial,lastratgieet
lesprincipalesorientationsretenuesparlabanque.partirdecesdocuments
lauditeurseferauneidedelexpositionaurisque.Lereportingetlesoutilsdu
contrledegestionsontdunegrandeimportanceceniveaucarilsillustrenten
gnralassezbienlintensitdecetteproccupationauseinduntablissement.
Lauditeurvaalorsvaluerlacapacitquilasuivrelesrisquesauregarddeces
documents.
Lapprciationetlanalysedechaquerisque:leprincipefondamentalestceluide

23

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 10/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

lexhaustivitcommecelaadjtvoqu.Entroisouquatreanslensembledes
dpartementsetdesservicesdoiventavoirtauditsettoutmanquementenla
matireestrellementporteurdaccusationdelaxismeetdunrisquede
rputation.Lauditeurdoitselivreruntravaildecomprhensiondudispositifde
gestiondesrisquesdeltablissementetnapaspourrledimposerunemthode
prdfinie.Cetravailconsisteregardersilesmesuresprisesparlabanqueenvue
delesminimisersontefficacesetadquates.
Seuleunetelleanalysepermetdesassurerquelesrisquessontbienidentifiset

24

correctementrefltsdanslescomptesannuels.cestroisaxessajoutentune
analysedurespectdesconditionsdautorisationdonnesauxcadresdelabanque
etplusgnralementdesrglesdecomportement.
Lesagencesdenotation:ellessontpourmissiondvaluerleniveauderisque

25

duntablissementgrceauxnotesquellesleurattribuent.Fortementmiseen
causeaumomentdelacrisedessubprimespourleurvisionerronedes
risques,ellesfontlobjetdesuspicionsquantleurindpendance.Cettesituation
lesconduitaujourdhuiredfinircertainsparamtrespourvaluerlexposition
auxrisquesenparticuliersurlesmarchsfinanciers.
Standard&Poorsnotammentvientdannoncersedoterdunratiodesolvabilit

26

propreleRACouRiskAdjustedCapitalconsidrantainsicommeinsuffisants
leschangementsprudentielsimposesparBle2.Cestlapremirefoisquune
agencevaplusloinquelesrecommandationsdesautoritsdergulation.Ce
systme,surlefond,nestcependantpasnouveau,leRiskAdjustedReturnOn
Capitalrelevaitdecettelogique(Godowski,2008).Standard&Poorsfaitun
constatsimpleetidentiqueceluidebeaucoupdeprofessionnels.Lenouveau
dispositifBleIIestappliqudefaonassezdisparateaujourdhui.Desbanques
retiennentfinalementlamthodestandardprochedeBleI,dautresontvu
leurmthodesavancesvalideparlesautoritsdecontrle,dautresencore
nesonttoujourspaspasssBleII.Lescartsdvaluationsontdoncimportants.
Entreuneperteestime10%desonportefeuilledecrdithypothcaireetune
perteestime,paruneautremthode,15%,lebesoinenfondspropressaccrot
de50%.LestimationavanceparStandard&Poorsconduiraitmultiplierpar
troislesbesoinsenfondspropresrglementairessurlerisquedemarchpar
[4]Rflexioncite
dansLeschos,16
avril2008.

exemple [4] .ParailleursBleIInestpasentrenvigueurauxtatsUniset


plusieursexpertsvaluentdixansletempsncessairepouravoirundispositif
assezhomogne.
Lecomitdaudit:auseinduconseildadministrationsonrleestgalementde

27

contrlerlexpositionauxrisquesetlaconformitdesdcisionsoprationnelles
duntablissement.Commeonleverraplusloinilestlegarantdelapplicationde
lapolitiquedesrisquesdcideparlabanqueetildoitdisposerdundroitdalerte
visvisdelactionnariat.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 11/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

Auregarddecettemultiplicitdacteursinternesetexternesundoublesentiment

28

habitelesobservateurs.Dunepart,largulationquelonaprsentecomme
globalementabsenteauseindusystmebancaireestenralittrsforteet
supposeuneadaptationdestablissements.Ilsembledifficiledepenserquetous
lesacteurssetrompentenmmetempsoumanquentdevigilance.Dautrepart,on
ressentquelefficacitdecesdispositifssupposeunniveaudecoordination
suffisantafindenoublieraucunedimensiondelactivitbancaire.Ceniveaude
coordinationdoittreassurparunegouvernanceefficacedusystmedecontrle.

2.Lagouvernancedusystmedecontrleinterne
Lagouvernancesedonnecommeobjectifprincipallexplicationdela

29

performanceorganisationnelleenfonctiondessystmesquiencadrentet
contraignentlesdcisionsdesdirigeants(Charreaux,1999).Lecontrleestunde
cessystmesetilestparticulirementprsentdanslesorganisationsbancaires.
Lesrecherchesralisesdanslestablissementsmontrentuneimplication
croissanteetrellencessairedesstructuresdegouvernancenonseulement
traverslerlejouparlescomitsdauditmaisgalementlecomportementde
lensembleduconseildadministrationouencoretraverslemodede
managementinsufflparladirectiongnrale.
Lecomitdauditetlensembleduconseildadministrationvoientaujourdhui

30

leurrlevoluer.EnpremierlieuleCOSOComiteeofSponsoring
[5]Organisme
internationalqui
promeutdes
normes
communes...

Organisations [5] vientdajouterunenouvellenotionRiskappetitedansson


dispositif.Ilsagitduniveauderisqueacceptparlentreprisedanslebut
daccrotresavaleur.Unefoisceniveaufixetdcidparleconseil
dadministration,lesdirigeantspourrontvaluerlesdegrsdetolranceaurisque
auxdiffrentsniveauxdelorganisation.Selonlesrecommandationsmmedu
COSOladfinitionduRiskappetitedoitprcderllaborationdelastratgiede
lentreprise.Unepolitiquederisqueprcisedoitdonctretablieenpralable
toutedcisionstratgiqueettrevalideparleconseildadministration.Lecomit
dauditnassuredoncpassimplementunemissiondevrificationdelapplication
decettepolitiquederisque.Ilestuneforcedepropositionducontenudecette
politiqueaveclappuiduncomitdesrisques,gnralementprsentauseindes
conseilsdadministrationdebanques.
CommelindiquelerapportduCOSOII,lesstructuresdegouvernancedoivent

31

trecapablesdassurerunesynthseentrelesinformationsenprovenancedes
acteursinternescommedecellesprovenantdesacteursexternesaveccomme
objectifprincipalunesupervisiondelagestiondesrisquessurquelquesdomaines
[6]RapportCOSO
II

prcis [6] :
connatreleprimtredecouvertureefficacedegestiondesrisquesmisen
placeparlemanagementdelorganisation

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 12/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

connatreettreenaccordavecleriskappetitedelorganisation
revoirleportefeuillederisqueseteffectuerunrapprochementaveclerisk
appetite
treinformdesrisqueslesplussignificatifsetdelapertinencedelapriseen
chargedecesrisques.
Unultimesujetsurlequelleconseildadministrationdoitassurerunesurveillance

32

sesitueauniveaudesdispositifsdermunrationdestinationdesdirigeants.La
questiondusystmedincitationestfondamentaledanslarecherchedelefficacit
conomiquemaisgalementdelefficacitdescontrles.Eneffet,selon
Brickleyetal.(2000),lescomportementsdviantssontexclusivementindividuels
etdenaturenonthiqueengnral.Ilsprennentleursourcedanslinexistencedes
systmesincitatifsoudanslinefficacitdecessystmestoutautantquedans
lopacitdesstructuresorganisationnelles.Lesincitationspeuventtrecontre
productivesetinductricesdecotssiellesnesontpasclairementdfinieset
adaptelastructuredelorganisation.Pourcontreretanticiperloccurrencede
cescomportementsilestdoncncessairedemettresurpieddessystmesquisont
denatureinfluencerpositivementlecomportementdesdcideurs.
Auniveaudesinstancesexcutivesdelagouvernance,ladirectiongnralereste

33

linducteurdcisifdelapplicationdelapolitiquerisquedeltablissement.Pour
celaellesappuiesurundispositifinterneetexternevisantscuriserle
fonctionnementdelentreprise.Sonrleetsoninfluencemanagrialesont
dcisivepourcrerunenvironnementfavorablequidoitinfluencerpositivement
lensembledusystme(Siguretetal.,2006).Cetteidedenvironnement
favorablesupposelamiseenplacedestructuresorganisationnellesclairesoles
responsabilitssontbiendfiniesetlesdroitsdedcisionsontallousceuxen
chargedexercerdesmissionsdecontrle.
Lafonctiondauditinterneaideladirectiongnraleetleconseildadministration

34

avecsoncomitdaudit,assumereffectivementetefficacementleurs
responsabilitsenmatirededispositifdecontrle.Uncompterendusemestriel
dactivitetlesrsultatsducontrleinternesontprsentslorganedlibrant
ainsiquunrapportannueldeslmentsessentielsetdesenseignements
principauxdesmesuresderisques,notammentderpartitiondesengagementspar
zonesdevulnrabilit.Lesauditsexternesdescommissairesauxcomptes
compltentcedispositif.Ilscollaborentnotammentaveclauditinternepour
optimiserlacouverturedesactivitsauditer.Ilssontdestinatairesdurapportde
synthsedcrivantlesconditionsdanslesquelleslecontrleinterneestassursur
lensembledugroupe,etlerapportdesynthsesurlamesureetlasurveillancedes
risquesauxquelslestablissementsdecrditssontexposs.
Enfin,commepourleconseildadministration,ladirectiongnraledoittre

35

vigilantesurlesdispositifsdincitationquecellecimetenplaceetquisont
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 13/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

gnralementfonds,danslesactivitsdetradingnotamment,surlaperformance
financiredesacteurs.
Untelraisonnementpeutstendreaudispositifdecontrle.Tantquelensemble

36

descollaborateursnepercevrontpasrellementlavaleurajoutedelactivitde
contrle,tantquelleneserapaspriseencompteplusexplicitementdanslobjectif
descommerciauxcommedesmanagers,lecontrleseravcucommeune
contraintesupplmentairedanslexercicedeleuractivit.Mmesiplusieurs
banquesrseaunousontconfirmavoirintgrdesobjectifsdeconformitdans
lesobjectifsgnrauxdesvendeurs,cesderniersreconnaissentsouventquilsne
fontsouventpaslepoidsfacedesrsultatscommerciaux.Onpeutdailleursse
demandersilaprogressioncontinuedecetypedobjectifsestrellement
compatibleavecunfonctionnemententotaleconformit(Lamarque,2008).
Ilestdoncessentielquelerledesinstancesdegouvernancecontinuede

37

saccrotreetqueleurresponsabilitcontinuedaugmenterfaceauxinstancesde
rgulation.Ilestncessairedavoiraujourdhuiunevisionlargiedelafonction
contrle,bienaudelducontrledegestion,commepartieprenantedudispositif
degouvernance(Bouquin,2004).Cemodleestdoncsusceptibledeconstituer
unerfrencepourlesrgulateursdanslecadredeladfinitiondeleursattentes
envueddicterdesrglesoudesdirectivesoulorsquilsprocdentdes
contrles.
Cetarticleavaitpourambitiondeplaiderenfaveurdunmlangequilibrentre

38

approchesquantitativeetqualitativedelagestiondurisqueoprationnelbancaire.
Fautilrappelerquunmodlenestetneserajamaisriendeplusquunegrille
delecturesimplifiefacelacomplexit,quiaideprendredesdcisions.Ilest
adaptunproblmespcifiqueetilfautaussiavoirunegrandeconsciencedeses
[7]Interviewde
NicoleElKaroui,
responsabledu
master...

limitesdevalidit [7] ?Cestlorsquelafinancesemetchercherdurisquepour


trouverdurendementquelagestiondesrisquesprendvritablementtoutsonsens.

BIBLIOGRAPHIE
BaselCommitteeonBankingSupervision,BaselII:InternationalConvergenceofCapital
MeasurementandCapitalStandards:ARevisedFrameworkComprehensiveVersion,
Basel,June2006.
BouquinH.,Lecontrledegestion:contrledegestion,contrledentrepriseet
gouvernance,6 e dition,PUF,coll.Gestion,2004.
BrickleyJ.A.,SmithC.W.etZimmermanJ.L.,Businessethicsandorganisational
architecture,WorkingpapernFR0014,TheBradleyPolicyresearchcenter,2000.
CharreauxG.,Lathoriepositivedelagence:lecturesetrelectures,Denouvelles
thoriespourgrerlentrepriseduXXI e sicle,G.Koenigd.,Economica,1999.
COSO2,EntrepriseRiskManagementFramework,wwww.coso.org/
Publications/ERM/COSO_ERM_ExecutiveSummary_french.pdf
FellerW.,AnintroductiontoProbabilityTheoryandItsApplications,vol.II,second
edition,WileySeriesinProbabilityandMathematicalStatistics,Wiley,1971.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 14/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

FrachotA.,MoudoulaudO.etRoncalliT.,LossDistributionApproachinPractice,The
BaselHandbook:AGuideforFinancialPractitioners,M.Ong(eds),RiskBooks,2003.
FrachotA.,RoncalliT.etSalomonE.,CorrelationandDiversificationEffectsin
OperationalRiskModelling,OperationalRisk,May2004.
GodowskiCh.,Laquantificationdesrisquesdemarchetdecrdit:fondementde
lactivitbancaire,Managementdelabanque:Risques,relationclient,Lamarque.d.,
organisation,2 e dition,Pearson,2008.
KlugmanS.,PanjerH.etWillmotG.,LossModels:fromDatatoDecisions,2 nd edition,
Wiley,2004.
LamarqueE.,Coordonnerunsystmeglobaldecontrledesrisques:entregouvernance
etcontrleinterne,Managementdelabanque:Risques,relationclient,Lamarque.
d.,organisation,2 e dition,Pearson,2008.
MignolaG.,etUgoccioniR.,TestsofExtremeValueTheoryAppliedtoOperationalRisk
Data,OperationalRiskE.Davis(eds),RiskBooks,2005.
OlfieldG.S.etSantomeroA.M.,Riskmanagementinfinancialinstitutions,Sloan
ManagementReview,vol.39,n1,1997,p.3346.
RoncalliT.,Lagestiondesrisquesfinanciers,Economica,2004.
SiguretJ.L.,FernandezE.etKoesslerL.,Lecontrleinternebancaireetlafraude,Dunod,
2006.

Notes
[1]

Enjuin2002,leRiskManagementGroup(RMG)ducomitdeBleacollectlesdonnesdeperteliesau
risqueoprationnelsurvenuesaucoursdelanne2001danslesecteurbancaire.Cettecompilationdes
pertesoprationnellesestconnuesouslacronymeLDCE(OperationalRiskLossDataCollection
Exercise).Cettetudefutralisepartirdunchantillonde89banquesdestatureinternationale.Les
donnesdeperteoprationnelleontensuitetclassesparlignedactivit(i)ettypederisque(j).Les
rsultatsdutableau1portentsuruntotalde47000vnementsderisqueoprationnelpourunmontant
totaldepertessubiesavoisinant7800millionsdeuros.

[2]

Laconvolutionestuneprocduremathmatiquequipermetdetransformerlesdistributionsdefrquenceet
desvritenunetroisimedistribution(ladistributiondelaperteagrge)ensuperposantlesdeux
premires(voirFeller,1971,p.143).

[3]

Lacrisegravequisecoueactuellementlasphrefinanciremondialetrouveprobablementenpartieson
originedansunerecherchederentabilitdconnectedurisqueencouru.

[4]

RflexioncitedansLeschos,16avril2008.

[5]

Organismeinternationalquipromeutdesnormescommunesdecontrleinterne.

[6]

RapportCOSOII

[7]

InterviewdeNicoleElKaroui,responsabledumasterprobabilitsetfinancedeluniversitParisVIet
professeurlcolepolytechnique,Leschos,lundi10mars2008.

Rsum
Franais

LescandaledelaSocitGnraleadvoilaugrandpubliclesconsquences
desrisqueslisdesdysfonctionnementsoprationnels.AveclarformedeBle
II,cettecatgoriederisquesdoitmaintenanttrepriseencomptedans
lvaluationdesfondspropresdestablissementsfinanciers.Leurvaluation
quantitativeestdonclapremiredmarchequiaittentreprise.Cependantcette
approcheapparatcommeinsuffisantepourmatrisercesrisquesetlagravitdes
vnementsexceptionnelsestextrmementdifficilevaluer.Ilfautdonc
combinercesapprochesquantitativesdesdmarchesplusqualitativesrelevant

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 15/16

22/2/2015

LerisqueoprationnelbancaireCairn.info

delamiseenplacedundispositifdecontrleinterneefficaceetplus
gnralementdunegouvernancegnraledusystmedecontrlegarantissant
unescurisationoptimaledufonctionnementdelabanque.Cetarticle,fondsur
plusieursanalysesdecas,valuelesdiffrentslmentsdecedispositif.
English

Operationalriskinbanks:designingasupervisionandcontrolframework
TherecentscandalofSocitGnralehasrevealedtheheavyconsequencesof
risksrelatedtooperationaldisruptionsandfailures.UndertheBaselII
Agreement,theserisksmustbetakenintoaccountwhenitcomestoevaluatingthe
banksregulatorycapital.Aquantitativeapproachseemedtobethemostlogical
andthuswasadoptedbyavastmajorityofbanks.However,thisapproachhas
becomeinsufficientinordertocontrolalltheseriskssimplybecausetheseverity
ofextremeeventsisveryhardtoanticipate.Usingbothquantitativeandmore
qualitativemethodsisnownecessary.Aqualitativeapproachshoulddealwiththe
implementationofanefficientinternalbasedcontrolsystem,andmoregenerally,
withanoverallgovernanceofthecontrolsystemthatmightsecuresafetyofthe
banksdailyoperations.Thisarticleisbasedonseveralcasestudiesandanalyses
thekeycomponentsofsuchaframework.

Plandel'article

ILENIVEAUDEFONDSPROPRESNCESSAIRELA
COUVERTUREDESRISQUESOPRATIONNELS
1.Estimationdeladistributiondelafrquencedelaperte
2.Estimationdeladistributiondesvritdelaperte
3.Estimationdeladistributiondelaperteagrge
IILESPRIORITSENMATIREDEGESTIONDURISQUE
OPRATIONNEL
IIILESCRITRESFONDAMENTAUXDEFFICACITDUN
SYSTMEDECONTRLEINTERNEBANCAIRE
1.Lefficacitdesacteursdudispositifdecontrleinterne
2.Lagouvernancedusystmedecontrleinterne

enmodeZen

SortirdumodeZen

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cheader%20style%3D%22textalign%3A%20center%3B%20color%3A%20rgb(31%2C%2031%2C%2031)%3B%20font 16/16

Vous aimerez peut-être aussi