Marek P.

Prokop,
Biblioteka Polska, Pary

Al-Kindi i jego filozofia pierwsza

1. ycie i twrczo al-Kindiego

Informacje dotyczce ycia Ab Ysuf Yaqub bin Ishq al-Kindego s do skpe. Nawet
daty ycia nie s podawane przez historykw jednakowo. Al-Kindi nie pozostawi adnej
autobiografii tak, jak na przykad Ibn Sina (Awicenna). Oglnie mwic, okres jego
dziaalnoci mona usytuowa w IX wieku ery chrzecijaskiej. Niektrzy biografowie
sytuuj jego urodziny ju w VIII wieku1, a mier w Bagdadzie w 866 lub w 873 roku2.
Al-Kindi urodzi si w Kfa, w miecie znanym ze sawnej szkoy teologw i
gramatykw, znajdujcym si na terenie dzisiejszego Iraku, ktre konkurowao o
pierwszestwo z gramatykami i teologami z Basry. Nalea do starej, krlewskiej rodziny z
arabskiego plemienia Kinda, dlatego przeszed do historii jako filozof Arabw (faylasuuf alarab) w przeciwiestwie do innych wielkich filozofw muzumaskich takich jak al-Farabi,
ktry by z pochodzenia Turkiem, Ibn Sina, ktry by Persem czy Ibn Ruszd, ktry urodzi si
w hiszpaskiej Kordobie. Ojciec al-Kindiego, Ishq bin al-S.abbh., by gubernatorem
prowincji Basra za rzdw trzech kalifw: al-Mahdi (775-785), al-Hadi i Harun ar-Raszyd
(786-809). W swym dziele Hystory of the Arabs Philip K. Hitti sugeruje, e al-Kindi mg
1

Zob. J.-P, Maupas, Al-Kindi, in : Huisman D., Dictionnaire des philosophes, PUF, 2 wyd.,
Paris 1993, s. 72, podaje dat urodzenia al-Kindiego w 180 h./796 po J.Ch., tak samo jak
R.Ramon Guerrero, La recepcion arabe del De Anima de Aristoteles : Al-Kindi y AlFarabi, Madrid 1992, s. 115, ktry jednak podkrela, e te daty s przyblione.
J. Jolivet, R. Rashed, al-Kindi, in : Encyclopdie de lIslam, Leiden-Paris 1986, s. 124,
datuj okres ycia al-Kindiego midzy 801 a 873 rokiem; R. Ramon Guerrero, La recepcion
arabe del De Anima de Aristoteles : Al-Kindi y Al-Farabi, Madrid 1992, s. 115 take
podaje dat mierci w 259 h./873 r. po Ch.; J. Bielawski, Klasyczna literatura arabska, Wyd.
Akademickie Dialog, Warszawa 1995 , s. 248, wyznacza dat mierci al-Kindiego w 872 r.;
`A. Ab Ryyn., Tryh_ al-fikr al-falsafiyy fi-l-Islm (Historia myli filozoficznej Islamu),
wyd. 2, Bayrt 1973, s. 219 sytuuje okres ycia al-Kindiego midzy 185 h./801 a 256 h./ 870;
C.A. Nallino, Al-Kindi, in : Enciclopedia italiana, XX, s. 202 proponuje dat mierci na rok
873.
2

by tylko klientem (mawla) plemienia Kinda, adoptowanym przez t rzdzc rodzin, jak
czsto byo to w zwyczajach3. Inni historycy uwaaj, podajc rozbudowane genealogie, e alKindi pochodzi ze starej, przedislamskiej rodziny, ktra szczycia si licznymi i sawnymi
mami m.in. wielkim poet Imru al-Qays, i utrzymuj, e ojciec by gubernatorem Kufa4.
Al-Kindi studiowa w Kufie5, nastpnie w Bagdadzie, najwikszym centrum
intelektualnym w tej epoce. Kalif al-Mamun (198h./813-218h./833) przyj go na sub na
swym dworze i powierzy mu funkcj kierownika grupy tumaczy w Domu Mdroci (Bayt alhikma), ktrego by zaoycielem w ok. 830 roku. Kolejny kalif, al-Mutas.im (833-842)
uczyni al-Kindiego nauczycielem swego syna Ah.mada. Filozof wiele swych dzie
zadedykowa ojcu i synowi. Suy kolejnym kalifom al-Waatiq (842-847) i al-Mutawakkil
(847-861). W okresie rzdw tego ostatniego, popad w nieask. Jego biblioteka zostaa
skonfiskowana na pewien czas. Ibn Abi Usaybia donosi, e al-Kindi zosta nawet
wychostany6. Niemniej pomimo odzyskania swej biblioteki, al-Kindi ju nie zajmowa w
pniejszym okresie znaczniejszej pozycji na dworze Abbasydw. Nie wiadomo do koca, z
jakiego powodu al-Kindi znalaz si w tak nieprzyjemnej sytuacji. Historycy wskazuj na dwa
zasadnicze motywy: albo intrygi jego rywali - mecenasw nauki - Ban Ms i Ab Maar,
albo te fakt, e kalif al-Mutawakkil zerwa z doktryn mutazylitw, a dla ktrych al-Kindi

Zob. Ph. Hitti, History of the Arabs, wyd. Macmillan, London 1960, wyd. polskie, Dzieje
Arabw, t. z ang. W.Demski, M.Skuratowicz, E.Szymaski, Warszawa 1969, s. 74.
T. J. de Boer, Zu Kindi und seiner Schule, in : Archiv fr Geschichte der Philosophie,
13/1900, s. 157 : Dort wurde Kindi in Kufa, wo sein Vater Statthalter war, geboren; G.
Atiyeh, Al-Kindii : The Philosopher of the Arabs, Islamic Reserch Institute, Rawalpindi 1966,
s. 5 : His father was governor of al-Kufah, probably he was born there.
4

Lub w Basra, a nastpnie w Kufa; historycy przyjmuj tak lub odwrotn kolejno studiw
al-Kindiego, zalenie od tego, czy twierdz, e ojciec by gubernatorem prowincji Kufa czy
Basra. Te dwa miasta s pooone niezbyt daleko od siebie, a byy znane w redniowieczu z
przeciwstawiajcych si sobie szk gramatyki i teologii; zob. `A. Badawi, Histoire de la
philosophie en islam, wyd. Vrin, Paris 1972, t. II, s. 385 et sqq. uwaa, e Qifti i Usaibia
powtarzaj za Ibn Juljulem, e dziadek al-Kindiego kupi ziemi w Basra, wic tam urodzi
si nasz filozof; natomiast Ibn Nubat w swym Sarh al-uyn f sharh risla ibn Zaydn
(s.123), twierdzi, e poniewa ojciec al-Kindiego by ksiciem-gubernatorem w Kufa, wic
syn urodzi si tu, a nastpnie studiowa w Basra.
5

Ahmad Ibn Abi Usaybi`a, `Uyn al-anb`, Le Caire 1882, II, p. 207, t informacj przej
take Majid Falhry, Histoire de la philosophie islamique, tum. z ang. przez M. Nasr, wyd.
Cerf, Paris 1989, s. 416.
6

mia duo sympatii i przez to popad w nieask7. Mutazylici reprezentowali nurt

racjonalistyczny w teologii muzumaskiej. Stosunek al-Kindiego do mutazylitw te nie jest
do koca jasny; wiadomo e zgadza si z nimi w doktrynach na temat np. jednoci (kwestia
99

atrybutw

Boga)

sprawiedliwoci

boskiej,

koncepcji

skoczonoci

wiata,

racjonalistycznego wyjanianie Koranu czy te, tak jak oni, polemizowa z chrzecijanami i
manicheistami. Jednak sprzeciwia si atomistycznej koncepcji goszonej przez Abu alHudayl al-Allaf (751-849), jednego ze wspczesnych mu mutazylitw, a take odrzuca
pewne jego idee kosmologiczne i fizyczne jak, ta o neutralnym stanie ciaa w momencie jego
stworzenia, e nie jest ani w ruchu, ani w spoczynku, czy te z tez, e ruch cia spadajcych
jest naznaczony zatrzymaniami.
Niektrzy biografowie przypisuj al-Kindiemu wad skpstwa, jak w przypadku
mutazylity al-hiza (zmar w 868 r.), ktry w swym dziele pt. Ksiga skpcw podaje
kilka przykadw postawy chciwoci Filozofa Arabw. Natomiast Ibn Abi Usaybia wprost
przeciwnie, wychwala al-Kindiego jako znakomitego ekonomist i oszczdnego czowieka.
Nie wydaje si, eby al-Kindi utworzy szko filozoficzn, niemniej znany jest jeden z
jego uczniw Ahmad ibn al-Tayyib al-Sarahsi (zmar w 899 r.). Wiadomo te, e ydowski
uczony, Ishaq ibn Sulayman al-Israili, znany na Zachodzie jako Isaak Israeli (855-955), pisa
swe prace pod znacznym wpywem myli al-Kindiego.
redniowieczny Zachd zna al-Kindiego raczej z jego prac przyrodniczych (takich
jak: - De somno et visione, - De quinque essentiis, - Liber introductorius in artem logicae
demonstrationis, - De radiis), ni filozoficznych, chocia jego De intellectu byo
tumaczone na acin przez Gerarda z Kremony jako De intentione antiquorum in ratione
oraz przez anonima, czsto identyfikowanego jako Jana z Hiszpanii, pod tytuem Liber de
intellectu et intellecto. Albino Nagy opublikowa te dwa aciskie tumaczenia8. Rkopisy
tekstu aciskiego s bardzo liczne9. Tekst arabski, ktry liczy trzy do czterech stron, by

A. Hasnawi, Al-Kindi, in : Encyclopdie philosophique universelle, d. PUF, Paris 1992, s.

655.
7

A. Nagy, Die philosophischen Abhandlungen des Jaqub ben Ishaq al-Kindi zum ersten Male
herausgegeben, in : Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, B. 2, h. 5,
Mnster 1897.
8

Zob. P. M. Alfonso, Traducciones del arcediano Domingo Gundisalvo, in : Al-Andalus,

12/1947, s. 295-338, o De intellectu s. 308-315.

wydawany w XX wieku wielokrotnie10, niekiedy z tumaczeniem na francuski, angielski,

woski, niemiecki11. Wedug A. Cortabarria Beitia12, Al-Kindi jest filozofem arabskim,
ktrego Albert Wielki cytuje najmniej. W pracach Alberta mona odnale 26 cytatw
dotyczcych Kindiego, a jego imi pisane jest rnorodnie : Alkindi, Alkindus, Alchindus,
Jacob Alchindi, Alchamadi, Jacob filius Alkindi, Jacob Alkindi filius, Adamidin lub
Adamidim13. W sumie, Albert wymienia sze dzie al-Kindiego. Podobnie jak al-Kindi
Arabom14, tak i Albert chcia udostpni acinnikom filozofi Arystotelesa i innych Grekw15,
uwaajc e bez znajomoci Platona i Arystotelesa nie mona dobrze pozna filozofii 16.
Oprcz Alberta Wielkiego, take Roger Bacon i Witelo cytowali al-Kindiego. Tumaczona
przez Gerarda z Kremony Risla fi ikhtilf l-manz.ir pod tytuem Liber Jacobi Alkindi de
causis diversitatum aspectus et dandis demonstrationibus geometricis super eas, a wydana w

Rasail al-Kindi al-falsafiyya, d. M.A. Abu Rida, Le Caire 1950, vol. 1, nr 13, s. 312-362;
A.F Al.-Ahwani, Ibn Rochd. Talkhis. kitb al-nafs, Le Caire 1950, zawiera tekst O
intelekcie Al-Kindiego, s. 178-181.
10

R. J. McCarthy, Al Kindis Treatise on the Intellect, in : Islamic Studies, 3/1964, s. 119-149;

J. Jolivet, Lintellect selon Kindi, Leiden 1971; P. P. Ruffinengo, Al-Kind. Trattato
sullintelletto. Trattato sul sogno e la visione, in : Medioevo 23 (1997), 337-394; G. N.
Atiych, Al-Kindi, the Philosopher of the Arabs, Rawalpindi 1966, s. 211-215; R. Lachmann,
M. el-Hefni, Leipzig 1931.
11

A. Cortabarria, Al-Kindi vu par Albert le Grand, in : Mlanges de lInstitut dominicain

dtudes orientales (MIDEO), 13/1977, s. 117-146, gdzie autor tego artykuu szczegowo
wylicza i analizuje cytowane przez Alberta miejsca o al-Kindim.
12

A.Nagy, Die philosophischen Abhandlungen des Jaqub ben Ishaq al-Kindi zum ersten
Male herausgegeben, in : Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, B. 2, h. 5,
Mnster 1897, s. XXIV.
13

Al-Kindi, Fi l-falsafa al-la (Filozofia pierwsza), in : ed. M.A. Abu Rida, Rasail al-Kindi
al-falsafiyya, (nr 1), Le Caire 1950, s. 97 - 162 : Gdyby ich nigdy nie byo, nie zebralibymy,
poszukujc nawet cae nasze ycie, tych prawdziwych pryncypiw, dziki ktrym dochodzimy
do koca w naszych poszukiwaniach [rzeczy] ukrytych. A to zostao zebrane w poprzednich
wiekach, ktre upyny wiek po wieku, a do naszego czasu, przez cige poszukiwania,
nieprzerwane badania (tum. M.P.P.)
14

Albert Wielki, I Physicorum, tr. c. 1; wyd. Vivs, vol. 3, s. 4 : intentio nostra omnes
praedictas partes [Physica, Metaphysica et Mathematica] facere Latinis intelligibiles; cyt. za
B.A.Cortabarria.
15

Idem, I Metaphysicorum, tr. V, c. 15; wyd. Vivs, Vol. 6, s. 113 : Scias quod non perficitur
homo in philosophia nisi ex scientia duorum philosophorum, Aristotelis et Platonis.
16

1912 roku w Niemczech17 praca al-Kindiego bya dobrze znana wrd przyrodnikw
Zachodu. G. Sarton uwaa, e jest to jedna z najwaniejszych prac al-Kindiego18. Wedug
Vasco Rondiego ten traktat o optyce al-Kindiego spowodowa wyrany postp w rozumieniu
mechanizmu widzenia19.
Przedstawia si niekiedy al-Kindiego jako tumacza dzie filozoficznych z greckiego
na arabski, gdy tymczasem wyglda na to, e by on raczej niekiedy korektorem tych prac, a
przede wszystkim zamawiajcym te tumaczenia. Przypisywanie al-Kindiemu znajomoci
jzyka greckiego mona odnale u niektrych arabskich biografw: Ibn an-Nadm uwaa w
swym Kitab al-Fihrist (napisana ok. 377 h./987 r.)20, e pewne ksigi byy przetumaczone
dla Kindiego; al-Qift (1172-1248) w swym Trkh al-h.ukam, twierdzi, e Kindi
tumaczy wiele dzie21. Ibn Ab Us.aybia (1203-1270) uwaa Kindiego za dobrego tumacza
dzie medycznych i naukowych z greckiego na arabski22. Ibn Juljul, muzumaski lekarz w
Hiszpanii (X w.) w swym Tabaqt al-at.ibb uwaa al-Kindiego za najlepszego komentatora
Arystotelesa, oraz dodaje, e przetumaczy wiele dzie23. Wikszo dzisiejszych historykw

Alkindi, Tideus und Pseudo-Euklid. Drei optische Werke, ed. A.A. Bjrbno i S. Vogl,
Leipzig-Berlin 1912; tum. niemieckie E. Wiedermann, Al Kindis Schrift ber Ebbe und Flut,
in : Annalen der Physik, 68/1922. Na temat docenienia al-Kindiego przez Rogera Bacona,
zob. take V. Milano, Concetto e metodo della filosofia della natura in Roggero Bacone, in :
La filosofia della natura nel Medioevo. in: Atti del 3 Congresso Internazionale di Filosofia
Medioevale 1964, Milano 1966, s. 433.
17

G.Sarton, Introduction to the history of science, vol. I, s. 559 : Two of his writings are
specially important : De aspectibus, a treatise on geometrical and physiological optics
(largely based on Euclid, Heron, Ptolemy) no dioptrics, which influenced Roger Bacon,
Witelo etc.
18

V. Rondi, Linfluenza dellottica araba sullacultura dellOccidente nel Medioevo. in:

Convegno Internazionale 1969, Roma 1971, s. 461-462 : [ta ksiga] segna un netto progresso
per ci che riguarda il meccanismo della visione.
19

20

Ibn an-Nadim, al-Fihrist, d. Flgel, Leipzig 1872, ss. 255-261.

21

Al.-Qift, Trkh al-h.ukam, wyd. Caire, s. 241.

Ibn Ab Us.aibi`a, `Uyn al-anb fi Tabaqt al-atibb`, t. I, Le Caire 1882, ss. 206-214;
take Al.-Ahwani, Islamic Philosophy, Cairo 1957, s. 32.
22

Ibn ulul, Tabaqt al-atibb wa al-hukam, Le Caire 1955, ss. 73-74. Wydaje si, e Ibn
ulul uy terminu tarama w znaczeniu wyjani a nie przetumaczy; zob.
A.Badawi, La transmission de la philosophie grecque au monde arabe, wyd. Vrin, Paris
1968, s. 30.
23

sdzi, e Kindi pracujc w bagdackim Beyt al-hikma jako protegowany kalifw, by raczej
szefem czy naczelnym organizatorem grupy tumaczy, gdzie wiele tumacze z greckiego na
arabski byo albo korygowanych przez niego, albo pod jego nadzorem24. Za takim stanem
przemawia to, e nie ma adnych dokumentw stwierdzajcych znajomo przez al-Kindiego
greki czy perskiego; niektrzy historycy sugeruj, e mg zna syryjski, jako jzyk atwiejszy
dla Arabw; kolejnym argumentem moe by fakt, e tak ogromna ilo prac (ponad 250
tytuw25), ktre al-Kindi mia napisa, niewtpliwie nie pozwoliaby mu dodatkowo jeszcze
na tumaczenia m.in. tak duej pracy jak jest np. Metafizyka Arystotelesa26 czy jeszcze
tzw. Teologia przypisywana take Stagirycie. Notatk Ibn al-Nadima, w jego Fihrist, o
tumaczeniu Metafizyki Arystotelesa na arabski, mona zrozumie, e bya przeoona
przez Ustas27 dla al-Kindiego. Natomiast Teologia Arystotelesa jako kompilacja 4, 5 i 6
Enneady Plotyna, ktra upowszechnia w wiecie arabskim idee platoskie i neoplatoskie, na
pocztku pierwszego rozdziau wzmiankuje, e korekt robi al-Kindi. Ibn al-Nadim w swym
Fihrist twierdzi, e al-Kindi zrobi komentarz do tej Teologii. Natomiast sam al-Kindi w
swej pracy O liczbie ksig Arystotelesa i o tym co jest konieczne do nauczenia si
filozofii28 nie wymienia Teologii jako dziea Arystotelesa. Gdyby j tumaczy, to by j
uwzgldni, chyba e wiedzia, e to nie jest praca Arystotelesa. Prawdopodobnie ma racj P.
Kraus, e wkad al-Kindiego polega nie tyle na zasadniczej pracy [tj. tumaczeniu], ile na
A.Cortabarria, A partir de quelles sources tudier al-Kindi, in : MIDEO, t. 10, Le Caire
1970, s. 89; take G.Sarton, Introduction to the History of Science, vol. I, Baltimore 1927, s.
559.
25
Wedug najstarszej listy dzie al-Kindiego, tj. Fihrist Ibn an-Nadima, Filozof Arabw mia
napisa 241 tytuw; wedug al-Qiftego 228 prac, a wedug Ibn abi Us.aibia 281. Do dzisiaj
zachowao si w jzyku arabskim 16 prac filozoficznych. A. Badawi, Histoire de la
philosophie en islam, wyd. Vrin, Paris 1972, t. II, s. 390-394 wymienia 56 tytuw z filozofii,
meteorologii, astronomi-astrologii, muzyki i varia.
24

Zob. M.Bouyges, Wstp, in : Averroes, Tafsr ma bad al-t.abat. Texte arabe indit , tabli
par..., Beyrouth 1952, s. 119-120; take A. Cortabarria, op, op. cit. s. 90.
26

Spotyka si rne pisownie tego nazwiska : Eustth, Eustache czy w polskiej literaturze Astat, zob. A. Bieniek, Staroytno w myli arabskiej, wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego,
Krakw 2003, s. 52.
27

28

Al.-Kindi, Risala fi kammiyyat kutub Aristutalis wa-ma yuhtaj ilai-hi fi tahsil al-falsafa,
edycja: M.Guidi, R.Walzer, Studi su al-Kindi, in : Atti della Reale Accademia Nazionale dei
Lincei, vol. 334, seria 6, 1937, opublikowana w Roma 1940, s. 375-419; edycja tekstu z
wprowadzeniem i notami po wosku; take fragmenty tum. ang. z komentarzem: N.Rescher,
Al-Kindis Sketch of Aristotles Organon, in : The New Scholasticism, 37/1963, s. 44-58.

[sformuowaniu] stylu i prezentacji literackiej29. Na temat tego czy al-Kindi tumaczy czy
robi korekt Teologii istnieje kilka hipotez. Wydaje si, e Teologia bya tumaczona na
arabski na yczenie al-Kindiego. Niemniej Paul Henry30 utrzymuje, e praca ta skada si z
trzech czci, z ktrych pierwsza Wprowadzenie moe by dzieem al-Kindiego ze wzgldu
na stylistyk tam zawart. Wedug innej hipotezy, A. Borissowa, posiadamy dwie wersje
Teologii : dusz i krtsz. Pierwsza znaleziona przez Francisco Roseus z Raveny,
tumaczona z arabskiego na woski, a nastpnie na acin, opublikowana w Rzymie w 1519
roku. Drug wersj, t krtsz opublikowa F. Dieterici w 1929. Wedug Borissowa wersja
dusza byaby dzieem jakiego chrzecijanina z Bliskiego Wschodu, natomiast wersja
krtsza byaby dzieem al-Kindiego jako recenzja tej poprzedniej. Wyjaniaoby to dlaczego w
wersji duszej figuruje Naima jako imi tumacza, a w wersji krtszej al-Kindi jest
wymieniony jako korektor, w sensie redaktora tekstu31.
Przypomnijmy, e arabska kultura naukowo-filozoficzna w epoce al-Kindiego nie bya
rezultatem wielowiekowych przemyle; pojawia si jako ju dojrzay wynik greckiej
filozofii i nauki. Jest wic zrozumiae, e wysiek przyswojenia

sobie tej wiedzy by

zwizany z opracowaniem odpowiedniej terminologii, by wyrazi nowe pojcia i koncepcje,

ktre nie istniay w jzyku arabskim. Historycy filozofii na og zgodnie stwierdzaj, e brak
odpowiedniego sownika odczuwa si u al-Kindiego. Jego styl sprawia trudnoci w
zrozumieniu tekstw, gdy brak pewnych i oglnie przyjtych terminw czyni niekiedy
lektur jego dzie do nuc i trudn. R. al-Ahwani we wstpie do wydania O intelekcie
al-Kindiego twierdzi, e : tekst arabski jest trudny i peen dwuznacznoci; a to z powodu
zoonoci myli Kindiego i braku jasnoci32. Rwnie J. Jolivet we wstpie do tomu II
Oeuvres philosophiques et scientifiques dal-Kindi przyznaje, e przygotowanie i
opracowanie tumaczenia nastrczyo sporo kopotu : Al-Kindi pisze trudnym jzykiem;
wiadomie

przeciga i

rozbudowuje swe rozumowania wedug modelu dowodu

29

P.Kraus, Plotin chez les Arabes. Remarques sur un nouveau fragment de la paraphrase
arabe des Ennades, in : Bulletin de lInstitut dEgypte, 23/1941, s. 268 : praca al-Kindiego
aura port non pas tant sur le fond de louvrages que sur son style et sa prsentation.
30

P.Henry, H.R.Schwyzer, Plotini opera, Enneades IV-V, t. II, Lessianum 1959, s. 26.

A.Borissow, Arabski orygina pseudo-Teologii Arystotelesa, in : Zapiski Kollegii

Wostokowiedow, 5/1929, s. 83-98.
31

A.F.Al.-Ahwani, Ibn Rochd. Talkhis. kitb al-nafs, Le Caire 1950, s. 176; tekst O
intelekcie Al-Kindiego, s. 178-181.
32

matematycznego, w ktrym liczy si kady szczeg; niekiedy pozwala sobie na chropowato

stylu. Jego sownik jest nowatorski w dziedzinie, ktrej jest pionierem, i chocia nie
wyprowadza na manowce, niekiedy sprawia trudnoci33. Take kwestia twrczego
pionierstwa al-Kindiego w filozofii bya dyskutowana przez jego biografw. Niezbyt
konsekwentne jest stanowisko A. Badawiego, ktry z jednej strony twierdzi, e nie mona
przypisa al-Kindiemu twrczej inwencji w tworzeniu arabskiego jzyka filozoficznego, gdy
korzysta z tumacze pierwszej generacji przekadw34, a z drugiej strony uwaa, e al-Kindi
nie tylko zamawia tumaczenia, ale i sam robi korekty i proponowa precyzyjniejsze lub
lepsze terminy arabskie35, a nawet nie tylko czyni poprawki, ale take aktywnie bra udzia
w wyborze danego sowa konsultujc je z tumaczami36. Wicej, A. Badawi w ostrych
sowach krytykuje ca dziaalno edytorsk i interpretacyjn R. Walzera w jego zbiorze
artykuw Greek into Arabic, Oxford 1962, ktry niewtpliwie zbyt piesznie uzna, w
jednej ze swoich prac, i al-Kindi nie wnis niczego nowego do filozofii, o czym nie
powiedzieli ju Arystoteles i Platon37. Bezsprzecznie jest to opinia zbyt surowa. Al-Kindi by

R.Rashed, J.Jolivet, Les oeuvres scientifiques et philosophiques dal-Kind`, vol. 2, Brill,

Leiden 1998, s. XIII.
33

A.Badawi, Histoire de la philosophie en islam, d. Vrin, Paris 1972, t. II, pp. 396 : On ne
doit pas attribuer al-Kindi la paternit des termes techniques arabes. ... il est avr que
beaucoup de termes quon croyait tre invents par Kindi ne sont que les termes employs par
la premire gnration de traducteurs : al-Bitrq, son fils Yahy ibn al- Bitrq, Eustth, ...
Qusta ibn Lq.
34

A.Badawi, La transmission de la philosophie grecque au monde arabe, d. Vrin, Paris

1968, s. s. 30 : Rsumons-nous donc : lactivit dal-Kindi, en ce qui concerne les
traductions du grec ou du syriaque, se bornait deux choses : ou bien il chargeait un
traducteur de traduire pour son compte un livre qui linterssait, ou bien il corrigeait ce que
des traducteurs avaient traduit quand ceux-ci ntaient pas assez forts en arabe. Sa correction
se limitait bien rendre lexpression arabe et proposer de meilleurs termes techniques.
35

36

Ibidem, s. 32.

Ibidem, s. 186 : Nous tenons dabord mettre le lecteur en garde contre les tudes de
Richard Walzer (...) dont la plupart ont t recueillies en un volume intitul : Greek into
Arabic (Oxford 1962). Elles regorgent de fautes, dimprcisions et de faux jugements.
irrmdiablement incapable de comprendre les textes arabes, travaill dune haine implacable,
tous ses jugements sont dune rare ineptie. Malheureusement, des gens aussi innocents
quincomptents dans ce domaine (Paul Moraux, Minio-Paluelo, etc.) ont t ses victimes. Le
plus comique de laffaire cest que lui, R. Walzer, qui na jamais dit et ne peut jamais diter
un texte arabe, prtend donner des leons ceux qui font les meilleures ditions critiques des
textes philosophiques arabes !.
37

jednym z tych, ktrzy musieli tworzy arabski jzyk filozoficzny nie tylko przez poprawianie
tumacze, ale przez proponowanie definicji poj i koncepcji w jzyku, ktry nie mia
tradycji filozoficznej. Wszystko wskazuje na to, e jego ksig definicji naley traktowa
jako jeden z pierwszych sownikw filozoficznych w jzyku arabskim. S.M. Stern utrzymuje,
e Isaac Israeli, oprcz koncepcji Ibn Hasdy, sporzdzajc swoj Ksig definicji
wykorzysta w pierwszej czci wanie prac al-Kindiego38. Niewtpliwie do hermetyczny
i techniczny jzyk al-Kindiego spowodowa, e jego myl zostaa zapomniana w islamskiej
filozofii i e jego przemylenia nie miay takiego rozgosu jak prace al-Farabiego czy
Awicenny39.

2. Filozofia Pierwsza al.-Kindiego

Al-Kindi przedstawia swoj koncepcj filozofii w pierwszym rozdziale traktatu o
filozofii pierwszej, ktr zadedykowa kalifowi al-Mutasimowi40. Kindi definuje filozofi
jako nauk o rzeczach w ich prawdach (h.aqiqiha) na miar monoci (bi-qudri) czowieka.
(...) Celem filozofa jest w jego nauce osignicie prawdy (al-h.aqq), a w jego dziaaniu jest
dziaanie wedug prawdy. (...)Najszlachetniejsz i najwyszego rzdu filozofi jest filozofia
pierwsza; a wic nauka o pierwszej prawdzie (al-h.aqqu l-li), ktra jest przyczyn wszelkiej
prawdy (`illatu kulli h.aqqi). Przeto w peni filozofem i najszlachetniejszy jest czowiek, ktry
posiada t najszlachetniejsz nauk - poniewa nauka o przyczynie (`ulmu l-illati) jest
szlachetniejsza ni nauka o skutku (`ulmu l-malli); skoro poznajemy z jednej, penej nauki
kady z naszych przedmiotw poznania, gdy sami posiadamy nauk o ich przyczynach41. I
dalej: Susznie wic nazywa si nauk o Przyczynie Pierwszej (al-illat l-l) filozofi
pierwsz (al-falsafatu l-l), gdy cao danych (am`) filozofii zawarta jest w tej nauce.
Ona wic jest pierwsza przez szlachetno, pierwsza przez rodzaj, pierwsza przez naukowo
najpewniejsze ujcie rzeczy i pierwsza przez czas, gdy ona [Pierwsza Przyczyna] jest

38

S.M.Stern, Ibn Hasdays neoplatonist, in : Oriens, 13-14/1961, s. 65.

39

F.Al-Ahwania, Ibn Rochd. Talkhis. Kitb al-nafs, Le Caire 1950, s. 176.

Al.-Kindi, Filozofia Pierwsza (Fi l-falsafat al-la), tum. M.P. Prokop, Warszawa 2003, s.
27.
40

41

Ibidem, s. 27-28.

przyczyn czasu (`illatu al-zamn)42. Nastpnie al-Kindi wylicza cztery przyczyny i cztery
pytania filozoficzne, by podj problem obrony filozofii przed atakami hanbalitw43, a take
do pewnego stopnia krytykuje mutazylitw, ktrzy w zasadzie, pomimo ich przywizania do
racjonalnego rozumowania, traktowali jednak filozofi jako zwyke narzdzie czy metod do
uwierzytelnienia swej doktryny teologicznej. Al-Kindi w imi prawdy uwaa, wbrew wrogom
filozofii, e naley przyj i uzupeni prawdziwe rozumowania filozofw : Nie powinnimy
by zmieszani znajdujc prawd (al-h.qq) pikn, przyjmujc prawd skdkolwiek jest. Nawet
gdy pochodzi od odlegych nam ras i od rnych narodw, gdy dla kogo, kto szuka prawdy,
nic nie moe poprzedzi prawdy (al-h.aqq)44. Wedug al-Kindiego tre nauki o rzeczach w
ich prawdzie, to znaczy filozofii, jest ta sama, ktr gosili prorocy. Mianowicie jest to nauka
o jedynoci boskiej, o jednoci Boga, o cnotach i o poprawnych i poytecznych dziaaniach
czowieka. Zgodnie z Arystotelesem mwi, i logicznie mylc, nie jestemy w stanie y bez
filozofowania. W pewnym sensie, al-Kindi buntuje si przeciw Tradycji w Islamie, gdy
twierdzi, e prawda moe przyj ze wszystkich stron, e naley j zaakceptowa, uprawia i
rozwija. Ta pro-filozoficzna postawa nie zabrania mu utrzymywa, e przekaz prorokw
zachowuje wielk i niezastpion warto.
Podobn perspektyw rozwija al-Kindi w traktacie O liczbie ksig Arystotelesa i o
tym, co jest konieczne do nauczenia si filozofii (Risala fi kammiyyat kutub Aristutalis wama yuhtaju ilay-hi fi tahsil al-falsafa)45, gdy rozrnia midzy nauk ludzk (`ilm isnani) a
nauk bosk (`ilm illahi). Pierwsza wymaga duego wysiku, dugiego przygotowania wedug
pewnych regu i cile okrelonych metod, gdy tymczasem ta druga zostaa objawiona
prorokom przez Boga, gdy tego chcia, bez wikszego wysiku z ich strony. T wiedz bosk
zawart w kilku zdaniach, filozof jest zmuszony wyjania po dugich i mudnych trudach
bada, docieka, dyskusji uywajc poprawnych rozumowa.
42

Ibidem, s. 28.

Ahmad ibn Hanbal ( 241h./ 855 r.) zaoyciel najbardziej konserwatywnej ze szk
prawnych sunnickich; napisa Kitb al-Zudh (Ksiga wyrzeczenia); Zob. Brockelmann,
Geschichte der arabischen Litteratur (Suppl.), I, s. 352.
43

44

Ibidem, s. 29.

45

M.Guidim, R.Walzer, Studi su al-Kindi, in : Atti della Reale Accademia Nazionale dei
Lincei, vol. 334, serie 6, 1937, ale opublikowane Roma 1940, s. 375-419, edycja tekstu z
wprowadzeniem i notami po wosku; (inne wyd. Frankfurt am Main 1999, v. 5); R.R.
Guerrero, E.T.Poveda, Obras filosoficas de al-Kind`, s. 25-38.

10

W jednym z rozdziaw traktatu De radiis (O promieniowaniu)46, zachowanym dzi

tylko w wersji aciskiej, al-Kindi analizuje problem moliwoci (possibilitas - arab.
mumkin). Rozwaa go w perspektywie przyczynowoci. Punktem wyjcia naszego filozofa
jest fakt, e nasze wadze zmysowe spostrzegaj w wiecie fizycznym zjawiska, ktre
wystpujc w sposb wspzaleny od siebie. To stwierdzenie wspzalenoci jest uznawane
przez nas albo z powodu spontanicznoci naszego poznania, i tak wyrabiamy sobie opini na
temat danego zjawiska, albo dziki naszemu intelektowi, a wtedy otrzymujemy poznanie
naukowe tych fenomenw. Dla al-Kindiego poznanie zmysowe nie jest penym,
wyczerpujcym poznaniem, choby dlatego e rzeczy maj tak ogromn wielo waciwoci,
e nie jestemy w stanie utworzy odpowiedniej iloci nauk, ktre dotyczyyby wszystkich
tych waciwoci. Dlatego jestemy skazani na budowanie niewielkiej iloci nauk o
niektrych rzeczach, podczas gdy do caej reszty pozostajemy ignorantami.
Wikszo ludzi utrzymuje, e w wiecie wystpuje przypadek. Ci ludzie twierdz, e
pomimo podobnych warunkw, te same dziaania powoduj rne rezultaty, w rnych
momentach. Al-Kindi subtelnie ironizuje, gdy wyjania, e dla tych ludzi dane zjawisko,
nawet jeeli jeszcze si nie wydarzyo, to oni ju wiedz z ca pewnoci, i jest moliwe, e
ono albo si wydarzy, albo nie.
Dla al-Kindiego pojcie moliwoci jest zwizane z wadzami zmysowymi czowieka,
jak na przykad z podaniem, z pragnieniem osignicia korzyci, ze strachem, z wol, z
pych posiadania czego. A tymczasem moliwo ujawnia si wycznie jako ignorancja
danej rzeczy, jako nieznajomo prawdziwej przyczyny tej rzeczy47.

M.-T. dAlverny, F. Hudry, Al-Kind, De radiis, in : Archives dHistoire Doctrinale et

Littraire du Moyen ge, 1974, s. 139-260.
46

By moe pod wpywem lektury De radiis Idzi Rzymianin przypisa al-Kindiemu

absolutny determinizm; zob. Giles de Rome, Errores Philosophorum, critical texte with notes
and introduction by J. Koch. English trans. by J. O. Riedl, Milwaukee 1944, gdzie autor
przypisuje w rozdziale X i XI bdy al-Kindiemu : Quod omnia de necessitate contingunt i
Quod motus voluntatis subduntur motibus suprercaelestium corporum. Wszystkie wic
wypadki zachodzce w wiecie byyby zdeterminowane, wedug al-Kindiego, przez ewolucj
cia niebieskich, tak akty czowieka wypywajce z jego wolnej woli, jak i zjawiska
zachodzce w przyrodzie.
47

11

3. Zakoczenie
Postawa filozoficzna, polegajca na odrnieniu filozofii od przekazu Objawienia, zostaa
przejta przez al-Farabiego, a w XIII wieku na Zachodzie przez Alberta Wielkiego, a take
przez Tomasza z Akwinu. Natomiast myliciele muzumascy rnorodnie oceniali
filozoficzn pozycj al-Kindiego. I tak, Ibn an-Nadim utrzymywa, e al-Kindi zna w sposb
nieporwnywalny z nikim staroytne nauki. Ibn Duldul twierdzi, e al-Kindi przystosowa
myl Arystotelesa do swojej doktryny tak doskonale, jak adnemu z mylicieli
muzumaskich nie udao si tego pokona, oraz napisa ksig o tawhid, w ktrej wyoy
prawa islamu posugujc si metod opart na logice. Al-Qifti uznawa al-Kindiego za
wielkiego znawc mdroci greckiej, perskiej i hinduskiej. Dla Bayhaki48, al-Kindi ujednolici
zasady prawa koranicznego z naukami rozumowymi.
Nie ulega wtpliwoci, e al-Kindi posiada szeroki obraz filozofii greckiej.
Tymczasem znajdujemy u niego wycznie cytaty z Arystotelesa i Platona. Niemniej idee
Proklosa, Porfiriusza czy przedstawicieli szkoy aleksandryjskiej jak Jana Filopona, znanego u
Arabw jako Jana Gramatyka, czy Symplicjusza, s obecne w tekstach filozoficznych
Kindiego49. W naukach przyrodniczych al-Kindi ujawnia si jako propagator swoich
poprzednikw : redaguje listy do Euklidesa, do Archimedesa, do Ptolomeusza na temat
astrolabu czy do Hipokratesa o naukach medycznych.

Al.-Baihaqi, Tatimmat S.iwn al-hikma, Damas 1049 h., s. 41; wyd. M. Shafi`, Lahore 1935,
s. 25. O al-Kindim wypowiadali take krytycznie : S.id Al-Andalus, Tabaqt al-umam,
Beyrouth 1912, ss. 51-52; Ab Sulaymn As-Silistn, Muntakhab s.iwn al-Hikma, ss. 119129.
48

49

J.Jolivet, Lintellect selon Kindi, Leiden 1971, 166 s.

12