33 70 PDF

Edinost in dialog Unity and Dialogue
letnik 69 leto 2014 tevilka 1-2: 33-69

Izvirni znanstveni lanek (1.01)
Besedilo prejeto: 4.12. 2014; sprejeto 9. 12. 2014
UDC 271.222
Vladimir Vukainovi
Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u

Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi1
Saetak: U svom izlaganju autor e poi od istorijske analize linosti i institucija koje
su pokretale, usmeravale i razvijale liturgijsko bogoslovlje u SPC tokom nekoliko prethodnih decenija. Zatim e nastojati da ustanovi, opie i objasni pojavu odreenih
tema i problema koje su dominirale ovim vremenom kao i odsustvo nekih drugih koje
su, pak, obeleavele ostale hrianske sredine. Posebna panja bie posveena inostranim teolokim uticajima kako pravoslavnim tako i drugim hrianskim, da bi se time
potvrdila dijaloka osnova razvoja savremene srpske liturgijske teologije.
Kljune besede: liturgija, teologija, dijalog, uticaj, razvoj
Summary: Contemporary Trends in Liturgical Theology of the Serbian Orthodox Church
In his presentation, the author will follow the historical analysis of personalities and institutions
that have initiated, managed and developed liturgical theology in SOC over the last several decades.
Then he will seek to establish, describe and explain the occurrence of certain topics and issues that
dominated over that time as well as the absence of any other of them which, in turn, marked the
rest of the Christian community. A special attention will be paid to the impact of foreign theological
influences both Orthodox and other Christian on modern Serbian liturgical theology confirming
dialogical basis of its development.
Key words: liturgy, theology, dialogue, influence, development
Citiranje v razpravi je zaradi navajanja tevilnih bibliografskih podatkov izjemoma
v sprotnih opombah.
34
Vladimir Vukainovi
Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi
Prolegomena
Kada je 1983. godine izadavaka ustanova Eparhije umadijske Kaleni
objavila prevod knjige Aleksandra memana Veliki post, njen tadanji
arhijerej, a bivi profesor liturgike na Bogoslovskom fakultetu, dr Sava
Vukovi izveo je nesvakidanju redaktorsku intervenciju u izdanju ove
knjige. itavo jedno poglavlje kojim se ona zavrava, a koje govori o
pitanju redovnog prieivanja i odnosa priea, posta i ispovesti, pod
nazivom Svetinje svetima nije uneseno, tanije izbaeno je, iz korica ovog
izdanja. Ovo bi bio i ostao tek jedan u nizu primera groteskne i neuspele teoloke cenzure da on u stvari ne predstavlja dogaaj od velikog
simbolikog znaaja za razvoj liturgijskog ivota i bogoslovlja u Srpskoj
Pravoslavnoj Crkvi. Njime, u stvari, zapoinje promena teolokih paradigmi i sutinsko preusmeravanje tokova liturgijskog ivota, kraj jedne i
poetak druge epohe. Taj bi se poetak, u skladu sa reenim, simboliki
mogao traiti u unoenju navedenog poglavlja u novo izdanje ove knjige
koje je objavila Izdavaka kua Sveti Simeon Mirotoivi iz Vrnjake Banje, 1999. godine, ali on, kako emo pokazati u ovom izlaganju poinje
mnogo ranije od toga.
1. Status quaestionis1
Da bismo razumeli savremeno stanje u liturgijskom ivotu i liturgikoj
nauci SPC neophodno je da se pre toga osvrnemo na njihov istorijski
razvoj. Ovoga puta istorijska istraivanja sveemo u okvire XX i XXI
veka. Treba znati da je slina problematika bila predmetom bogoslovske
analize i u drugim Pomesnim Pravoslavnim Crkvama. Pokuaj opteg
pregleda istorije pravoslavne liturgike nauke od XIV do kraja XX veka,
sa najveim osvrtom na situaciju u Rusiji, dao je Mihail eltov u svom
radu Pregled istorije pravoslavne litrugike nauke do kraja XX veka.2 O liturgikoj nauci, liturgijskom ivotu i bogoslovlju Rumunske Pravoslavne Crkve pisao je Lavrentije Streza, sa saradnicima, u okviru opteg pregleda
razvoja rumunske teologije u XX i XXI veku pod naslovom Studije u
liturgijskom bogoslovlju u Rumunskoj Crkvi u XX veku.3 Situaciju u Grkoj
M. eltov, Obzor istorii pravoslavno liturgiesko nauki do konca XX veka,
http://www.bogoslov.ru/text/1883125.html. (Pristupljeno 22. 9. 2014.)
3
Studies in Liturgical Theology in the Romanian Church in the 20th Century, Orthodox
Theology in the 20th Century and Early 21st Century A Romanian Orthodox
2
35
36
Vladimir Vukainovi
istraivao je Stefan Aleksopulos. On je o tome objavio dva rada Savremena grka liturgijska nauka: Odabrana bibliografija (20002009)4 i Stanje
razvoja liturgijskih studija i liturgikog istraivanja u savremenoj Grkoj.5 Znaajan doprinos razumevanju liturgijske problematike u savremenoj Grkoj
prvenstveno na planu liturgijske obnove pruio je Pavle Kumarijanos
svojim radom Liturgijski preporod u Grkoj Crkvi danas: neizvesni pokuaji
liturgijske reforme.6
Slian pokuaj analize savremenog liturgijskog pokreta na prostoru Srpske Pravoslavne Crkve dala je Nina Glibeti u radu Pokret liturgijske obnove u savremenoj Srbiji.7
Perspective, Bucuresti 2013.
S. Alexopoulos, Modern Greek Liturgical Scholarship: A Selective Bibliography (2000
2009), : Studies for Stefano Parenti, ured. D. Galadza, N. Glibeti and G.
Radle, 9 (Grottaferrata 2010), 1947.
5
S. Alexopoulos, The State of Liturgical Studies and Liturgical Research in Greece Today,
Inquiries into Eastern Christian Worship: Selected Papers of the Second International Congress of the Society of Oriental Liturgies, ured. B. J. Groen, S. H.
Teeples, S. Alexopoulos, Rome, 1721 September 2008. Eastern Christian Studies,
Vol. 12 (Leuven: Peeters Publishers, 2012), 375392.
6
P. Koumarianos, Liturgical rebirth in the church of Greece today: a doubtful effort of
liturgical reform, Il bollettino della Badia greca di Grottaferrata: eco delle chiese di
rito bizantino. 4 (2007), 119144. http://sergeyvgolovanov.narod.ru/articles/
kumarianosrebirth.pdf. (Pristupljeno 22. 9. 2014.) Nije na odmet pomenuti jedan
karaketristian proces koji se odigrao sa tadanjim arhiepiskopom atinskim Hristodulom (19392008). Kada je Arhiepiskop pokuao da promovie liturgijsku obnovu na svim nivoima crkvenog ivota na njega se sruila itava kia kontraargumenata koji najveim delom nisu bili zasnovani na bilo kakvom ozbiljnom naunom
istraivanju, nego su se, bez obzira na pobonu retoriku koja ih je pratila, svodili
na nivo demagokih dosetki. To je zajednika sudbina svih promotera liturgijske
obnove bez obzira na njihovu konfesionalnu pripadnost. Ono to je doivljavao A.
Bunjini u Rimu tokom i nakon 2. vatikanskog koncila ne samo od teologa oponenata nego i od obinog vernog naroda doivljavali su i drugi u drugim vremenima
i na drugim mestima. (A. Bugnini, The Reform of the Liturgy: 19481975, The Liturgical Press, 1990.)
7
N. Glibetic, Liturgical Renewal Movement in Contemporary Serbia, Inquiries Into Eastern Christian Worship: Selected Papers of the Second International Congressof
the Society of Oriental Liturgy Rome, 1721 September 2008, Ed. by B. Groen, et all, Leuven-Paris-Walpole, Ma, 2012, 393415. U ovom radu N. Glibeti
je navela da usled aktuelnosti problematike u Srbiji nema knjiga i akademskih studija
o liturgijskoj obnovi (Ibid, 394). Koliko je to tano, zainteresovani italac moe
saznati kako iz nae knjige o liturgijskoj obnovi objavljene na srpskom, ruskom i
engleskom jeziku: V. Vukainovi, Liturgijska obnova u XX veku. Istorijat i bogoslovske
4
Nauni projekat Instituta za teoloka istraivanja, koji postoji u okviru

Bogoslovskog fakulteta: Srpska teologija u dvadesetom veku, zapoet 2007.
godine (u okviru kojeg je do sada izalo petnaest tomova saoptenja
i referata sa naunih skupova) predstavlja nezaobilazno polazite ovakvih istraivanja. Zahvaljujui ovom projektu dolo je do prve ozbiljnije
sinteze8 razvoja srpske liturgike: Mesto i uloga liturgike u razvoju srpske bogoslovske misli XX veka istraivaki rezultati i perspektive. Nju je napisao
Srboljub Ubiparipovi rezimirajui svoje prethodne istraivake rezultate u ovom projektu. Njima je dodao i kratak pregled istorijskog razvoja
liturgike u srpskim bogoslovskim kolama od XVIII do XX veka, s posebnim osvrtom na Karlovaku i Beogradsku bogosloviju i Bogoslovski
fakultet.9 U ovom radu Ubiparipovi nosee linosti u razvoju liturgike
nauke deli u dve grupe u prvoj su profesori liturgike u nauno-prosvetnim institucijama a u drugoj klirici episkopi i prezviteri koji su iskaziideje liturgijskog pokreta u Rimokatolikoj crkvi i njihov uzajamni odnos s liturgijskim ivotom
Pravoslavne crkve, Beograd-Novi Sad-Vrac 2001; Isti,
XX :
, Moskva 2005;
Isti, Liturgical Renewal in the 20th Century: The History and Theological Ideas of the Liturgical Movement in the Roman Catholic Church and its Mutual Relation to the Liturgical Life
Of The Orthodox Church, Eastern Christian Publications, Fairfax, VA, www.ecpubs.
com, ISBN: 1-892278-95-2, tako i iz vie studija koje smo na tu temu objavili pre
nego to je navedena studija napisana.
8
to se srpskih teologa tie stanjem u liturgikoj nauci bavili su se, na jedan pregledni nain, bez ulaenja u detalje i analizu istih davne 1906. godine Ilija Ivakovi i Petar Markievi. (I. Ivakovi i P. Markievi, Srpska bogoslovska knjievnost
u god. 1904. i 1905., Glasnik Pravoslavne Crkve u Kraljevini Srbiji, Beograd 1906,
84100.)
9
S. Ubiparipovi, Mesto i uloga liturgike u razvoju srpske bogoslovske misli XX veka
istraivaki rezultati i perspektive, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki
problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 9, 2011, 5464. Ovde elimo da napomenemo da emo u radu koristiti sintagmu Bogoslovski fakultet poto je ona svojevrsni
zajedniki imenitelj svih naziva koja je ova institucija imala u svojoj istoriji. Nakon
osnivanja Beogradskog univerziteta 1905. godine, zbog tekih okolnosti u kojima
se tada nalazila SPC i rata koji je ubrzo usledio, Bogoslovski fakultet nije odmah
mogao poeti sa radom. To e se desiti 1920. godine kada e u sastavu BU biti
osnovan i Pravoslavni bogoslovski fakultet. 1952. godine odlukom komunistikih
vlasti ovaj fakultet je uklonjen iz sastava Univerziteta i o njemu se od tada starala
SPC. Fakultet je u tom periodu nosio naziv Bogoslovski fakultet SPC. Kada je
2004. godine fakultet ponovo zauzeo svoje mesto na Univerzitetu uzeo je i svoje
prvobitno ime Pravoslavni bogoslovski fakultet Univerziteta u Beogradu.
37
38
Vladimir Vukainovi
vali nauni interes za oblast liturgike.10 Njihova interesovanja kretala su

se vie u istorijsko-arheolokoj i obredoslovnoj sferi dok je liturgijskobogoslovski pristup bio manje zastupljen.11
Mi emo u ovom radu savremene tokove liturgijskog bogoslovlja u SPC
posmatrati i analizirati u etiri tematske celine. Prva obuhvata liturgijske
pregaoce, nosioce razvoja liturgike i liturgijskog bogoslovlja profesore
Bogoslovskog fakulteta i predstavnike crkvene jerarhije. Druga e na
primerima liturgijskog prevodilatva kako samih bogoslubenih knjiga
tako i radova iz oblasti liturgike nastojati da pokae kretanja, razvoj i
promene liturgijskog dela i duha. Trea obuhvata, u ovakvim istraivanjima, nezaobilazna podruja liturgijskih polemika. Na samom kraju,
u etvrtoj celini, baviemo se sadanjim stanjem liturgike i liturgijske
teologije na Bogoslovskom fakultetu. Sve to zajedno treba da pokae
kakavi su bili teorijski i praktini tokovi kretanja i razvoja liturgijskog
ivota i njegovog promiljanja u SPC tokom prolog i u prvoj deceniji
ovog veka.
2. Liturgijski pregaoci: profesori, episkopi, klirici
Razvoj liturgijskog bogoslovlja u nekoj sredini najbolje se da pratiti na
osnovu analize crkvenog i naunog rada reprezentativnih predstavnika
odreene epohe. Istorija ljudi, njihovih ivota i njihovog dela, i naina
na koji se liturgijski ivot projavljivao kroz njih, nadahnjivao ih i formirao, predstavlja pravo polazite za razumevanje samog tog ivota i
njegovih kretanja. Mi emo ovde tu istoriju prikazati podeljenu u tri
osnovne grupe. Prvoj emo pribrojati profesore bogoslovskih fakulteta, drugoj crkvenu visoku jerarhiju a treoj one koji nisu formalno
pripadali prvim dvema grupama ali su sa njihovim predstavnicima delili
podjednako oduevljenje za liturgijski ivot. Podrazumeva se da neke od
linosti o kojim emo pisati pripadaju ne samo jednoj grupi (pojedini
Episkopi Crkve Boije ujedno su bili ili jo uvek jesu profesori na Bogoslovskom fakultetu) ali smo ih zbog lake preglednosti problematike
kojom se bavimo ovako rasporedili. Takoe napominjemo da emo o
pojedinim linostima i njihovom doprinosu opirnije pisati u narednim
poglavljima koja se neposrednije tiu irih aspekata njihove naune i
S. Ubiparipovi, n. d., 61.
10
11
crkvene aktivnosti. Bogoslovski fakultet odigrao je presudnu ulogu u

razvoju liturgijskog bogoslovlja u SPC. U tome su znaajnu ulogu imali profesori koji su na njemu predavali liturgiku: Lazar Mirkovi, Sava
Vukovi i Pribislav Simi kao i Nedeljko Grgurevi koji je bio profesor
liturgike na Teolokom Fakultetu Sveti Sava u Libertivilu, SAD. Ovome
su, takoe, doprineli i profesori drugih predmeta koji su se u svojim
istraivanjima doticali liturgike problematike poput Justina Popovia,
Radoslava Grujia, kao i profesora na drugim Teolokim fakultetima
koji su imali duhovne veze sa beogradskim Bogoslovskim fakultetom
kao to je bio Kiprijan Kern.
Najpoznatiji profesor liturgike na Bogoslovskom fakultetu bio je, bez
svake sumnje, protojerej-stavrofor dr Lazar Mirkovi (18851968).
Tu svoju slavu duguje na prvom mestu trotomnoj Liturgici koja je decenijama sluila kao udbenik i priruna knjiga ne samo na Bogoslovskom fakultetu i Bogoslovijama SPC nego i u drugim naunim sredinama koje su pokazivale interesovanje za liturgiku problematiku. Ovaj
Mirkoviev udbenik, koji je, kao to je poznato redigovani i proireni
prevod udbenika profesora fakulteta u ernovcima Vasilija Mitrofanovia i Teodora Tarnavskog,12 je u vremenu kada je nastao predstavljao
znaajno delo. Vreme ga je, meutim, pregazilo i on je od knjige koja
doprinosi razvoju liturgijske svesti i bogoslubene prakse uskoro postao
jedna od osnovnih prepreka njihovog razvoja, iz naizgled apsurdnog
razloga velike popularnosti koju je imao. Kada se one ocenjuju iz dananje perspektive jasno se vidi da se njihov sadraj nalazi u raskoraku
sa predanjskim liturgijskim bogoslovljem.13 Meutim, da bi vrednovanje
naunog rada Lazara Mirkovia bilo objektivno on mora biti sagledan u
kontekstu svoga vremena i svega to je posredno ili neposredno uticalo
na njegov razvoj.14 Mirkovi je bio na neki nain teoloki zatoen u eposi
u kojoj je nastalo njegovo bogoslovlje15 i zavisio je od liturgijske svesti i prakse, koja je odlikovala na prvom mestu prostor nekadanje Karlovake
mitropolije, sa svim izmenama i specifinim razvojem koji je tamo po N. Miloevi, Protojerej Lazar Mirkovi kao liturgiar, Srpska teologija u dvadesetom
veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 1, 2007, 33.
13
N. Miloevi, n. d., 34.
14
V. Vukainovi, Lazar Mirkovi kao istoriar umetnosti, Srpska teologija u dvadesetom
veku Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 1, 2007, 146.
15
N. Miloevi, Protojerej Lazar Mirkovi kao liturgiar, 32.
12
39
40
Vladimir Vukainovi
stojao. Stil pisanja Lazara Mirkovia bio je kritikovan ne samo od strane

kasnijih generacija koje su ga opisale kao: ... uobiajenu besedniku retoriku sa prenaglaenim moralistikim tonovima,16 nego i od njegovih
savremenika koji su govorili da je stil kojim su pisane Liturgike: ... neto
nategnut.17 On je, misle neki autori, ozbiljniji doprinos pruio Heortologijom.18 Nama se, meutim, ini da ova knjiga ozbiljno pati od neadekvatnog organizovanja grae koju sadri.19 Bez svake sumnje je da je ona,
kao jedina knjiga ove tematike tokom dugog niza godina, odigrala veliku
ulogu u formiranju mnogih narataja naih studenata. Ali ona ipak nije
nezamenljiv prirunik za liturgiku,20 iako, sloiemo se, i takva kakva je,
omoguuje autentino doivljavanje i razumevanje Crkvenih Praznika.21
Lazara Mirkovia je odlikovalo, a to se nastavilo i sa njegovim naslednikom na katedri Pribislavom Simiem, pojaano interesovanje za teme
iz hrianske arheologije i crkvene umetnosti. Takvo Mirkovievo prelaenje u druge, iako sline i srodne, naune oblasti, primeeno je, nije
uvek ispadalo sreno.22 Meutim, ono to ostaje njegov nesumnjivi doprinos razvoju teologije crkvene umetnosti jeste uverenje da je ona, u stvari,
specifian jezik bogoslovlja podjednako vredan i dragocen bogoslovski
izvor kao bilo koji drugi teoloki iskaz, te da zasluuje nau ozbiljnu
panju i analizu. to se istorije crkvene umetnosti tie, njegovo delo odigralo je odluujuu ulogu u prevazilaenju orsokaka u koji je tadanja
nauka, ideoloki koncipirana, pretila da je odvede. Iako se u to vreme na
teologiju gledalo kao na nevanu naunu granu, Mirkovi je svojim deN. Miloevi, n. d., 35.
V. ajkanovi, Prilozi za knjievnost, jezik, istoriju i folklor, I, Beograd 1921, 259.
Mirkovi je ovu knjigu sastavljao iz razliitih inostranih heortolokih prirunika i
studija ali, pri tome, nije uloio dovoljan trud da taj materijal preradi i sintetizuje
nego ga je donosio u nizu, lepei jednu celinu za drugu, uz neizbena ponavljanja
i oteano usvajanje gradiva od strane studenata. Njegov nain rada bi se, savremenom, pomalo lakonski intoniranom, terminologijom, dao nazvati: nerazvijeni cut and
paste sistem.
20
V. Vukainovi, n. d., 147.
21
N. Miloevi, (H)eortoloka perspektiva Svete Evharistije, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 5, 2010, 144.
22
V. uri, Lazar Mirkovi kao istoriar umetnosti, u: Mirkovi, L. Ikonografske studije,
prir. V. uri, Novi Sad 1974, 13.

18

19

16
17
lom pokazao da je bogoslovlje osnovica na kojoj se moe graditi vrsta

i pouzdana istorija srednjevekovne i svake druge crkvene umetnosti.23
Jedna od najmarkantnijih linosti u istoriji srpske liturgike nauke i liturgijskog ivota svakako je episkop24 dr Sava Vukovi, (19302001)
koji je predavao liturgiku na Bogoslovskom fakultetu od 1961. do 1967.
godine.25 On je jedan od estorice doktora liturgike koji su na Bogoslovskom fakultetu doktorirali u periodu od 1936. do 2014.26 Vladika Sava
je, s jedne strane smatran i velian kao jedno od najznaajnijih imena
srpske liturgike nauke dok mu je, s druge, to osporavano zbog iste
stvari njegovog karakteristinog pristupa liturgijskoj praksi i teologiji.
Treba jasno rei da izvan svake diskusije ostaju njegova lina pobonost,
liturgijska kultura i doprinos koji je imao u poduhvatu prevoenja bogoslubenih knjiga. Njegovi potezi koji: ... nisu bili u skladu sa onim
to je u praksi ve bilo prepoznavano i doivljavano kao obnova liturgijskog ivota vernog naroda u naoj Crkvi i koji su ponekad umeli da
budu veoma radikalni i teoloki neutemeljeni te samim tim s pravom
kritikovani, ne tako davno su, u dobroj meri tano, prepoznati i kao nastojanja da se spree zloupotrebe u liturgijskom ivotu Crkve do kojih
ponekad dolazi.27
Protoakon dr Pribislav Simi (1935) predavao je liturgiku na Bogoslovskom fakultetu itavih dvadeset i est godina od 1975. do 2001.
godine. Objavio je vie knjiga i naunih radova o kojima je iscrpno pisao S. Ubiparipovi.28 Simievo bavljenje starim srpskim rukopisima,
V. uri, navedno delo, 14; V. Vukainovi, n. d., 149.
Vladika Sava je za vikara moravikog izabran 1959. a hirotonisan 1951. godine.
1967. izabran je za Episkopa istonoamerikog i kanadskog a 1977. za Episkopa
umadijskog.
25
N. Miloevi, Episkop dr Sava Vukovi kao liturgiar, Srpska teologija u dvadesetom
veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 2, 2007, 129.
26
Do sada se mislilo i u literaturi navodilo da nije sauvan ni jedan primerak njegove
doktorske disertacije Tipik arhiepiskopa Nikodima. (N. Miloevi, n. d., 1312.) Stvari, meutim, ne stoje tako, poto danas imamo primerak ove teze. (Zahvaljujem se
Episkopu Toplikom Arseniju na pomoi koju mi je ukazao prilikom nabavljanja
disertacije Save Vukovia.)
27
N. Miloevi, n. d., 129133.
28
S. Ubiparipovi, Protoakon Pribislav Simi profesor liturgike sa hrianskom arheologijom
i crkvenom umetnou na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 1, 2007, 3852.
23
24
41
42
Vladimir Vukainovi
istorijskim razvojem bogosluenja, svetotajinskom teologijom i drugim

aspektima liturgike nauke (na alost oteavano ogromnim obavezama
koje je imao prilikom izgradnje nove zgrade Bogoslovskog fakulteta)
otvorilo je nove naune horizonte i usmerilo razvoj srpske naune misli.
Protojerej-stavrofor dr Nedeljko Grgurevi (19342009) bio je, poput
Pribislava Simia, na poetku svoje akadamske karijere suplent u Prizrenskoj pa Beogradskoj bogosloviji29 da bi potom istu nastavio kao profesor liturgike u Libertivilu, SAD, na tamonjem Teolokom fakultetu
SPC Sveti Sava. Njegova karijera nije bila iskljuivo akademska dobar deo svoga vremena posvetio je crkvenim zaduenjima, pokazujui
da, kako je tano primeeno, akademska karijera u Crkvi uvek treba da
bude usmerena ka liturgijsko-bogoslovskom izgraivanju Tela Hristovog. Bogoslovski opus mu nije bio obiman, niti su mu rezultati zauzeli
neko znaajnije mesto u savremenoj srpskoj teologiji. Meutim, njegov
znaaj ostaje neupitan, zbog toga to je bio prvi savremeni srpski liturgiar
koji se u svom radu opredelio za liturgiko bogoslovski pristup.30 On,
meutim, nije prvi u SPC otvorio pitanje neophodnosti upravo ovakvog
pristupa liturgici.
Jedna od najznaajnijih linosti koja je doprinela razvoju liturgijskog bogoslovlja meu Srbima, i svakako jedan od pionira ovog procesa bio je
arhimandrit dr Kiprijan Kern (18991960). Otac Kiprijan, Rus poreklom, duhovno je stasavao i intelektualno se formirao u srpskoj sredini.
Zavrio je Bogoslovski fakultet u Beogradu 1925. godine i iste godine
poeo da predaje u Bogosloviji u Bitolju. Svoju naunu i nastavniku
karijeru nastavio je 1936. godine na Akademiji Svetog Sergija u Parizu
na kojoj je sve do smrti predavao vie predmeta, ukljuujui liturgiku.
Kerna je, treba istai, kao i veinu drugih linosti kojima se bavimo u
ovom radu odlikovala velika ljubav prema bogosluenju i lino molitveno iskustvo31 koje se pokazalo kao jedan od centralnih izvora inspiracije
za bavljenje ovom problematikom. Kiprijan Kern je jo 1927. godine u
S. Ubiparipovi, Protojerej-stavrofor dr Nedeljko Grgurevi kao liturgiar, Srpska teologija
u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 2, 2007, 135.
30
31
S. Ubiparipovi, Doprinos arhimandrita dr Kiprijana Kerna (18991960) kao liturgiara
srpskoj teologiji 20. veka, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i
rezultati, prir. B. ijakovi, 3, 2008, 57.
29
svom tekstu Liturgiko bogoslovlje32 ukazao na ogranienost ritualistikog

i arheolokog pristupa liturgijskom ivotu i zahtevao njegovo produbljivanje, razumevanje i tumaenje.33 On tamo, izmeu ostalog, pie o
jedinstvu uenja, odnosno, vere Crkve, njenog etosa i njihovog liturgijskog izraza koje se na alost ne pokazuje kao takvo u crkvenoj svakodnevici. Takvo, objedinjeno, doivljavanje i shvatanje dogmatike, etike i
liturgike to moe proizai samo iz odreenog naina njihovog predavanja
u bogoslovskim kolama, moe da obezbedi obnovu i preporod crkvenog
ivota i vrati njenom bogoslubenom ivotu nekadanji sjaj, lepotu i
znaenje.34 Ovakvim pristupom Kiprijan Kern se pokazao kao pionir
bogoslovskog pristupa liturgijskom ivotu u srpskoj sredini.35 Nije na odmet
rei da su na njegovu inicijativu 1953. godine na Institutu Svetog Sergija
u Parizu zapoele meukonfesionalne Liturgijske konferencije koje su bile
prostor kreativnog susretanja i dijaloga teologa Istoka i Zapada. Za nas
je ovde vano da ukaemo na znaaj Kernove knjige Evharistija koja
je u Parizu objavljena 1947. godine. Ona predstavlja do tada nevienu
sintezu autentinog bogoslovlja pravoslavnog istoka i novijih rezultata
naunog pregnua zapadnih teologa, u najveem delu rimokatolika, bez
pravljenja konfesionalnih razlika u njihovoj upotrebi.36 Zanimljivo je istai da e tim putem ii i njegov uenik Aleksandar meman koji e u
svojoj disertaciji Uvod u liturgijsko bogoslovlje odbranjenoj 1959. godine u
Parizu takoe koristiti isti metod.37
Pojedini teolozi u srpskoj sredini su takoe u prolom stoleu usvojili
ovaj metod meukonfesionalne upotrebe razliitih autora i njihovih teologija.38 On se moe pratiti u radovima vie profesora liturgike na PBF.
K. Kern, Liturgiko bogoslovlje, Pregled Crkve Eparhije nike, god. 8, br. 45, Ni
1927.
33
34
K. Kern, n. d., 118124.
35
36
37
On tamo navodi Gvardinija, Kabrola, Kenkera, Rusoa, Bujea, Kongara, Batifola,
Baumtarka, Bota, Kazela i druge autore (V. Vukainovi, Liturgijska obnova u XX
veku, 115.)
38
Ovakvo interesovanje za liturgijsku obnovu i savremenu zapadnu teologiju delio
je i jedan broj grkih teologa. To ne vai samo za savremene bogoslove nego i za
njihove prethodnike meu kojima se izdvajaju Panajotis Trembelas (18861977) i
Jovan Fundulis (19272007). Trembelas je delio interesovanje za liturgijski pokret
Zapada i njegove rezultate i za njega je Aleksopulos napisao da je drao um otvore32
43
44
Vladimir Vukainovi
Kao takav javljao se u udbenicima39 koje su oni pisali, radovima koje su

objavljivali40 ali i njihovim tezama.41
Ako smo za arhimandrita Kiprijana Kerna rekli da je bio pionir liturgijskog bogoslovlja onda za jednog drugog arhimandrita, dr Petronija
Trbojevia (18761933) moemo s pravom rei da je on bio pionir liturgijske obnove42 kod Srba. Trbojevi je definitivno bio upoznat sa tadanjim
aktuelnim bogoslovskim kretanjima u Rimokatolikoj Crkvi posebno
na celom zapadnom hrianstvu uopte. Vreme u kome je iveo otac
Petronije predstavlja period nastanka i formiranja liturgijskog pokreta
na Zapadu.43 Ukoliko se paljivo proue osnovne teze njegovog liturgij-
39
40
41
42
43
nim gledajui i zapadno i istono. (S. Alexopoulos, n. d., 381.) Slavni grki liturgiar
Jovan Fundulis je piui odgovore na liturgijske nedoumice u pastirskim glasilima
Grke Crkve, meu ostalim izvorima i literaturom, koristio i liturgiare: Mateosa,
Aranca, Tafta i Janerasa. (S. Alexopoulos, n. d., 381.)
L. Mirkovi, Heortologija, Beograd 1961. Videti vie u: N. Miloevi, Protojerej Lazar
Mirkovi kao liturgiar, 35.
P. Simi, Teoloki znaaj bogosluenja, Pravoslavna misao 10 (1967), 1/2, 8288. U
ovom radu Simi koristi dela Kiprijana Vagainija (1999) Karla Ranera (1984) i
Herberta Forgrimlera (2014).
Ovde je re o magistarskoj tezi V. Vukainovia Liturgijska obnova u XX veku.
Istorijat i bogoslovske ideje liturgijskog pokreta u Rimokatolikoj crkvi i njihov uzajamni odnos
s liturgijskim ivotom Pravoslavne crkve, Beograd Novi Sad Vrac 2001. Knjiga je
nakon toga prevedena na ruski XX :

, Moskva 2005, i engleski jezik: Liturgical Renewal in the 20th Century: The History and Theological Ideas of the Liturgical Movement in the Roman Catholic Church and its Mutual Relation to the Liturgical Life Of The
Orthodox Church, Eastern Christian Publications, Fairfax, VA, www.ecpubs.com,
ISBN: 1-892278-95-2. U njoj autor navodi itav niz teologa drugih konfesija: L.
Beauduin, A. Adam, H. U. von Balthasar, A. Baumstark, B. Botte, L. Bouyer, O.
Casel, J. Danielou, G. Dix, C. Folsom, R. Guardini, P. Gueranger, I. Herwegen, J.
Jungmann, A. Kavanagh, E. J. Kilmartin, Th. Klauser, E. B. Koenker, H. Kng, T.
Mathews, E. Mazza, P. McPartlan, A. Nichols, A. Nocent, K. Rahner, O. Rousseau,
H. J. Schulz, R. Taft, C. Vaggagini, V. de Waal, J. F. White i drugi.
O njemu smo vie puta pisali: V. Vukainovi, Pretea liturgijske obnove: dr Petronije
Trbojevi, arhimandrit iatovaki, Bogoslovlje 1 (2002); V. Vukainovi, Liturgijsko bogoslovlje Petronija Trbojevia, Srpska teologija u dvadesetom veku istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 3, 2008, 4147; V. Vukainovi, Jo jedan osvrt
na teologiju Petronija Trbojevia, Srpska teologija u dvadesetom veku istraivaki
problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 10, 2011, 262269.
O tome videti opirnije u: V. Vukainovi, Liturgijska obnova u XX veku, 3960.
skog bogoslovlja a one su skoro u potpunosti usmerene na omoguavanje delatnog uea vernih u bogosluenju,44 to je ideja vodilja liturgijskog
pokreta, videe se Petronijeva velika slinost ovom fenomenu. Pogledajmo to na konkretnim fenomenima. Piui o liturgijskim problemima
svoga doba on belei: Svetenika vernik niti pravo vidi niti pravo uje.
Vernik ne razume ta svetenik govori, a pogotovo ne moe da uhvati vezu
izmeu onoga to svetenik kae i onoga to pojac 'odgovara'... (podvukao V.
V.).45 Ovo je dragocen tekst oca Petronija jer se u njemu, u nekoliko
reenica, nabraja veliki broj tema liturgijske obnove: problem visokog
ikonostasa i zatvaranja carskih dveri, to spreava vizuelno uestvovanje
u bogosluenju; pitanje (nerazumljivog) bogoslubenog jezika; pitanje
itanja molitava Evharistije u sebi, to sluhu, odnosno umu, ostavlja
samo doksoloke zavretke i odgovore pojaca koji obino nemaju neku
jau unutranju vezu. Zbog toga se otac Petronije zalagao za prevoenje
liturgijskog teksta na govorni jezik, njegovo odgovarajue proiznoenje
i upoznavanje vernih sa njegovim sadrajem.46 Bogoslovlje oca Petronija Trbojevia pisano je u teka vremena za srpsku teologiju, pomalo
naivnim, omilitikim a ne naunim stilom, sa mnotvom sentimentalnih
izleta i anahronizama. Ipak ono ima odreene vrednosti. Moda najznaajnija od svih njih je njegova spremnost da kultnom ivotu Crkve pristupi na istorijski nain, to je doprinelo formiranju svesti o njegovoj razvojnoj prirodi i unutranjem dinamizmu kao i mogunostima budueg
razvoja kao izraza ivoga ivota Crkve Boije koje iz toga proizlaze.
Znaajan doprinos razvoju liturgike misli meu Srbima pruio je i protoprezviter-stavrofor dr Radoslav Gruji (18781955), takoe profesor Bogoslovskog fakulteta, koji je, iako po primarnoj vokaciji nije bio
liturgiar, ostavio dobar broj vanih priloga iz ove oblasti,47 uglavnom iz
istorijsko-arheoloke i ritualistike sfere.48
P. Trbojevi, O reformama crkvenim II, Sremska Mitrovica 1932, 19.
P. Trbojevi, n. d., 11.
P. Trbojevi, n. d., 31.
S. Ubiparipovi, Liturgiki prilozi protoprezvitera-stavrofora dr Radoslava Grujia srpskoj
teologiji u 20. veku, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 6, 2010, 27.
48

46

47

44
45
45
46
Vladimir Vukainovi
Promoter osnovnih ideja liturgijskog preporoda i predhoditelj nadolazee liturgijske obnove49 bio je i protoprezviter Boidar Mija (1910
2000). Ovaj parohijski svetenik, autor nekoliko knjiga i vie studija,
zalagao se za paljivu i postupnu liturgijsku obnovu u sferama bogoslubenog jezika, besednitva (govorei o svetotajinskoj prirodi liturgijske propovedi koju treba vraati na njeno organsko mesto nakon
itanja Jevanelja) i aktivnog uestvovanja u liturgijskom ivotu putem
obnavljanja prakse redovnog prieivanja. Njegov primer, koji nije usamljen, pokazuje nam da nisu samo profesori i episkopi bili nosioci liturgijskog preporoda nego i parohijsko svetenstvo.50
Preporodu liturgijskog ivota SPC doprineli su i mnogi njeni episkopi
koji su u svojim eparhijama radili na obnavljanju predanjskog razumevanja Liturgije i njenog odnosa sa Svetim tajnama (pogotovu Krtenjem,
Brakom i Pokajanjem), liturgijskoj katihizaciji vernih, dodatnom obrazovanju svetenstva, obnavljanju monakog ivota, pokretanju bogate
izdavake delatnosti i drugih vidova medijskog prisustva Crkve. Oni su
najveim delom, mada ne svi, predavali ili predaju na Bogoslovskom
fakultetu, to jo jednom potvruje vezu ove kole i razvoja liturgijske
teologije i prakse u Srbiji. Meu njima treba spomenuti Amfilohija Radovia (1938) Mitropolita crnogorsko-primorskog, biveg Episkopa banatskog (19851991), Irineja Bulovia (1947), Episkopa bakog (1990),
Atanasija Jevtia (1838) Episkopa banatskog (19911992), zahumskohercegovakog (19921999) i Ignatija Midia (1954) Episkopa branievskog (1994).
Jedna od najznaajnijih linosti za razvoj liturgike nauke i liturgijske
svesti u SPC bio je njen prethodni poglavar Patrijarh Pavle Stojevi
(19142009). I u njegovom sluaju se pokazalo da su: ... ljubav prema
bogosluenju i istinama vere ali i spremnost na predano sluenje Telu
Hristovom ... glavni motivi liturgikog stvaralatva.51 Patrijarh Pavle bio
je mistagog, pastir i liturgiar inovativnog pristupa.52 Najpoznatije Patri S. Ubiparipovi, Liturgiki doprinos protoprezvitera Boidara Mijaa srpskoj teologiji u 20.
veku, Srpska teologija u dvadesetom veku:Istraivaki problemi i rezultati, prir. B.
ijakovi, 8, 2010, 34.
50
51
S. Ubiparipovi, Patrijarh Pavle kao liturgiar, Srpska teologija u dvadesetom veku:
Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 4, 2009, 74.
52
49
jarhovo delo je trotomni zbornik Da nam budu jasnija neka pitanja nae vere
objavljeno u Beogradu 1998., 2007. i 2010. godine. Ovaj zbornik sabran
je od njegovih odgovora na bogoslovske, etike i bogoslubene nedoumice koje su mu tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prologa
veka u formi pitanja postavljali svetenici, monasi i duhovno probueni
vernici SPC. Kao to je poznato, Njegova Svetost je prvobitno odgovore objavljivao u Glasniku, slubenom listu SPC. Potom su oni sabrani
i tri puta objavljeni u ovim knjigama. Centralna karakteristika teologije
Patrijarha Pavla je harmonini odnos crkvenog Predanja i linog opita. Njegovu
misao odlikuje i blagodatna usklaenost crkvene akrivije i ikonomije kao
i hvale vredna spremnost da nikada ne bei od pojedinih pastirskih i
duhovnih tema, ma kako one na prvi pogled nezgodne mogle biti, to
otkriva jo jednu znaajnu crtu njegove teologije: pastirsku brigu za dobrobit slovesnoga stada.
Vaan pregaoc na polju razvoja liturgike u SPC bio je episkop baki dr
Irinej iri (18841955). On nikada nije predavao na Bogoslovskom
fakultetu i sav njegov kontakt sa crkvenom prosvetom bio je tokom predavakog rada u Karlovakoj bogosloviji.53 Sutinski doprinos episkopa
Irineja iria ogleda se u njegovom ogromnom prevodilakom radu.
Kako je to pokazao S. Ubiparipovi u iscrpnoj bibliografiji njegovih
radova koju je objavio u radu Liturgiki doprinos episkopa bakog dr Irineja
iria srpskoj teologiji XX veka, episkop Irinej je svojim prevodilakim
opusom obuhvatio gotovo sve rodove i vrste crkvene sakralne knjievnosti od one biblijske, preko himnografske do evholoke.54 Motivi koji
su ga pokrenuli da se lati prevoenja bogoslubenih tekstova na srpski
govorni jezik svrstavaju ga u red pretea liturgijske obnove kod Srba u
XX veku. Prevodei, zajedno sa Lazarom Mirkoviem, Akatist Presvetoj
Bogorodici,55 on, u predgovoru ovom delu, navodi da je strani jezik prepreka vernima u punom razumevanju i uestvovanju u bogosluenju
zato to ih ostavlja: ... hladnim spram Crkve i bogosluenja.56
S. Ubiparipovi, Liturgiki doprinos episkopa bakog dr Irineja iria srpskoj teologiji 20.
veka, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B.
ijakovi, 5, 2010, 111.
54
55
Akatist Presvetoj Bogorodici, preveli Arhiakon Irinej iri i Lazar Mirkovi, Sremski
Karlovci 1918.
56
53
47
48
Vladimir Vukainovi
Linost koja se na poseban nain istie u episkopatu Srpske Crkve kada

je njen liturgijski viot u pitanju je, bez svake sumnje, Hrizostom Stoli
(19392012), Episkop iki i bivi Episkop banatski (19922003).57 Svako ozbiljno istraivanje liturgijske teologije SPC tokom druge polovine
XX i prve dekade XXI stolea nemogue je obaviti a da se pri tome u
obzir ne uzme izdavaki, prevodilaki i prireivaki poduhvat Episkopa
Hrizostoma Stolia. Bilo da je objavljivao bogoslubene knjige raznih
namena i profila,58 bilo da je publikovao bogoslovsku literaturu pr Vie o njemu videti u: V. Vukainovi, Liturgijsko izdavatvo episkopa Hrizostoma Stolia, Srpska teologija danas 2010: Zbornik radova drugog godinjeg simposiona
odranog na PBF 2829. maja 2010. godine, prir. B. ijakovi, 2010, 326337.
58
Liturgijsko-bogoslubena bibliografija Hrizostoma Stolia obuhvata sledea izdanja: 1. MINEJI: iki i studeniki Minej septembar avgust, Tom 112, priredio
episkop iki Hrizostom (Stoli); Kraljevo, EUO Eparhije ike, Manastir ia,
Manastir Studenica 2006. 2. APOSTOL I JEVANELjA: Apostol kako se ita
svakog dana po sedmicama, priredio Milan Radovanovi; Kraljevo, EUO Eparhije ike 2003, 2004 i 2010.; Sveto Jevanelje kako se ita svakog dana po sedmicama,
priredio Milan Radovanovi; Vrutci: Manastir Rujan 2005 i 2008. 3. LITURGIJARI: Boanstvena Liturgija svetog apostola Jakova brata Gospodnjeg po telu i prvog Episkopa
jerusalimskog, pripremio i uredio za jerejsko svetenodejstvovanje o. Hrizostom Stoli Hilandarac, mainopis, Hilandar 1982; Boanstvena Liturgija svetog apostola Jakova
brata Boijeg i prvog Episkopa jerusalimskog, (crkvenoslovenski tekst, srpske rubrike)
pripremio i uredio za jerejsko svetenosluenje o. Hrizostom Stoli Hilandarac,
Hilandarski fond Bogoslovskog fakulteta SPC, Beograd 1985; Boanstvena Liturgija svetog apostola Jakova brata Boijeg i prvog episkopa jerusalimskog, Vrac: Eparhijski
upravni odbor Eparhije banatske, 1992; Liturgija Preeosveenih darova Svetoga apostola Jakova Brata Boijeg (sreda etvrte nedelje velikog posta), Vrac: Eparhijski upravni
odbor Eparhije banatske, 1996; Liturgija Preeosveenih darova Svetoga apostola Jakova
Brata Boijeg (Veliki ponedeljak), Vrac: Eparhijski upravni odbor Eparhije banatske,
1996; Liturgija Preeosveenih darova Svetoga apostola Jakova Brata Boijeg (Veliki utorak),
Vrac: Eparhijski upravni odbor Eparhije banatske, 1996; Liturgija Preeosveenih
darova Svetoga apostola Jakova Brata Boijeg (Velika sreda), Vrac: Eparhijski upravni odbor Eparhije banatske, 1996; Boanska liturgija svetoga apostola Marka, Vrac:
Eparhijski upravni odbor Eparhije banatske, 1998; Liturgija Apostolskih ustanova,
preveo i priredio episkop iki Hrisostom (Stoli); Kraljevo, EUO Eparhije ike,
2004; inovnik arhijerejskog svetenosluenja, priredio episkop iki Hrisostom (Stoli);
Kraljevo, EUO Eparhije ike, 2006 i 2010; inovnik arhijerejskog svetenosluenja za
prezvitersku i akonsku upotrebu, priredio episkop iki Hrisostom (Stoli); Kraljevo,
EUO Eparhije ike, 2009. 4. OSTALI TEKSTOVI: Pravoslavni svetanik: mesecoslov svetih 1, Septembar-jun, Kragujevac 1988; Pravoslavni svetanik 2, Jul-avgust,
Kragujevac 1989; Sluba svetom ocu Savi Treem =
= Office for saint Sava the Third, prev. M. Mateji, Columbus:
57
venstveno na polju liturgike, Vladika Hrizostom nije samo anticipirao i

pratio nego je, na svojevrsan nain, omoguavao javljanje i procvat liturgijskog preporoda koji je karakterisao nau Pomesnu Crkvu tokom pomenutog vremenskog perioda. Vreme u kome su se pojavljivale ove knjige
je, bez svake sumnje, vreme buenja interesovanja za liturgijski ivot
Crkve i opte obnove bogoslovlja kod nas. Liturgijski tekstovi i drugo
bogoslubeno tivo koje je objavljivao Episkop Hrizostom pratili su,
podravali i jednim delom, omoguavali liturgijski preporod koji smo
doiveli i u kome se i dalje, hvala Bogu, nalazimo. Bogatstvo liturgijskog
ivota Pravoslavne Crkve koje nam je on pribliio stvorilo je zdravu
klimu u kojoj su se slobodno mogli formirati i negovati liturgijski ukus
i stil, stvarati bogoslubeni afiniteti i razvijati jedna bogoslovska irina
i dubina koja karakterie autentino ivljenje i razumevanje molitvenog
predanja Crkve. Prirodno je da govor o episkopima revniteljima na
polju liturgijskih prevoda nastavimo posebnom celinom posveenom
ovom vanom crkvenom delu.
3. Liturgijsko prevodilatvo
Posebnu oblast naeg interesovanja predstavlja prevodilatvo, kako ono
koje se tie bogoslubenih knjiga, tako i ono koje obuhvata dela drevnih
i savremenih liturgiara, istoriara i tumaa hrianskog bogosluenja.
3.1 Prevodi bogoslubenih knjiga
Bogosluenje se danas u SPC vri dvojezino kako na srpskom govornom tako i na starom slovenskom jeziku,59 dodue i na alost ruske
Ohio state University, 1985, Obred polaganja temelja Crkve, Kraljevo 2009. Pored
navedenog treba znati da je Episkop Hrizostom uestvovao u prireivanju novog
izdanja Zbornika a da sada, po nalogu Svetog Arhijerejskog Sinoda, prireuje novo,
proireno i ispravljeno, izdanje Srbljaka. Takoe je preveo i Liturgiju Svetog Grigorija
Bogoslova da bi je pribliio naoj bogoslovskoj javnosti, ne namenivi je bogoslubenoj upotrebi.
59
O problematici bogoslubenog jezika najvie je pisala Ksenija Konarevi. Izborna bibliografija njenih radova obuhvatila bi sledee naslove: K. Konarevi,
O bogoslubenom jeziku Srpske Crkve u prolosti i danas, Nauni sastanak slavista u Vukove dane, knj. 25/2 (1996) 5766;
:
, 1 (26) (2004) 2952; Srpski jezik u liturgijskom
funkcionisanju: stanje i perspektive, Srpski jezik, god. X, br.12 (2005) 377401;
Jezik i pravoslavna duhovnost. Studije iz lingvistike i teologije jezika, Kragujevac: Kale-
49
50
Vladimir Vukainovi
redakcije, tzv. crkvenoslovenskom jeziku. Bogosluenje na srpskom

govornom jeziku odobreno je odlukom Svetog arhijerejskog Sabora:
Ubudue na srpskom govornom podruju moe se sluiti na crkvenoslovenskom i srpskom govornom jeziku. (AS br 8/zap 92 od 23. maja
1986.) Ovo zvanino ulaenje govornog jezika u bogoslubeni ivot Crkve na izvestan nain je potisnulo, pa i ugrozilo, upotrebu staroslovenskog jezika. Zbog toga je Odlukom Svetog arhijerejskog Sinoda zbog
krize u poznavanju i upotrebi crkvenoslovenskog jezika u savremenom
bogoslubenom ivotu reeno da se u bogoslovijama SPC bogosluenja
u veoj meri vre na crkvenoslovenskom jeziku (SAS br 196/ zap. 155
od 19. marta 2012. godine).60 Podstaknut ovim Srpski Patrijarh Irinej
blagoslovio je da se u svim hramovima na teritoriji Arhiepiskopije beogradsko-karlovake jednom meseno slui Sveta Liturgija na crkvenoslovenskom jeziku (AEM 777 od 20. jula 2012. godine).
Prevoenje bogoslubenih knjiga u SPC tokom XX veka bilo je veim
svojim delom spontan proces i plod line inicijative prosveenih liturga
i pastira, teoloki svesnih znaaja ovog postupka. Poznato je, a i ovde se
ni 2006; Stavovi vernika SPC prema upotrebi srpskog jezika u bogosluenju
(ogled sociolingvistike analize), Religija i tolerancija, br. 8 (2007) 730; O jezikoj
politici Crkve u kontekstu liturgijske obnove (ruska iskustva iz XX i s poetka
XXI veka), Godinjak Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Istonom Sarajevu, god. VI, br. 6 (2007) 81109; Odrodzenie liturgiczne w XIXXX wieku oraz tendencje w polityce jzikowej poszczegolnych slowiaskich kociolw
prawoslawnych, [In:] P. Bortkiewicz et al. (red.), Jzyk religijny dawniej i dzi
(w kontekcie teologicznym i kulturowym). Materiay z konferencji (2224 wrzenia 2008 w Gnienie), Pozna: Wydawnictwo Poznanskie Studia Polonistyczne 2009, 263270;
, [V sb.]: I. A. Sternin (red.),
2009. .
, Vorone: Istoki 2009, 3749; Sakralna komunikacija: norme, tradicije,
sredstva, Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teoloka istraivanja 2013; :
, [V sb.]: A. A. Hovalkina, V. A. Ursina, E. A.
Ponomarenko, . A. Gerasimenko (red.),
. -
VII - (, 2223 2014),
: . , 2014, 1721.
60
Zahvaljujem protojereju-stavroforu dr Savi Joviu na ukazanoj pomoi oko prikupljanja ovih podataka.
pokazalo, da ne postoji prevoenje koje nema odreene teoloke pretpostavke, odnosno bogoslovski stav i viziju koji se potom odraavaju i
na reenja koja se u prevodima donose. Zbog toga se sueljavanja teolokih stavova mogu pratiti i u razliitim prevodima istog teksta. Takav
je bio sluaj i sa prevodima Svete Liturgije u tom periodu. Ukoliko uporedimo prevode Justina Popovia, episkopa Irineja iria i Emilijana
arnia (19141995), koji je radio po blagoslovu episkopa Save Vukovia i u okviru njegovih razumevanja bogosluenja, videemo to na
jedan jasan i oigledan nain. Mi emo ovde samo na primeru pominjanja
odnosno nepominjanja anela na Proskomidiji pokazati postojanje takvih
razlika. O ostalim aspektima ovih konfrontacija pisali smo na drugim
mestima.61
Otac Justin Popovi je u svom starijem prevodu Svete Liturgije,62 to je
potom ponovljeno u prepisu istog za potrebe manastira Krke,63 prvu
esticu koja se vadi iz prosfore nakon Presvete Bogorodice namenio
Bestelesnim Silama sa napomenom da je: tako u grkim sluebnicima ...
Emilijan arni, koji je takoe, prevodio sa grkih predloaka, to ne
ini, nego ovde ostavlja pomen Proroka, Pretee i Krstitelja Jovana,64 i na
taj nain, u stvari, vri redakturu prevoenog teksta. Irinej iri spaja
obe varijante u jednu celinu objanjavajui da je jedna grkog a druga
slovenskog porekla.65 U svom novijem prevodu, otac Justin ostaje dosledan prvobitnom reenju: U ast i spomen prevelikih inonaalnika Mihaila
i Gavrila i svih nebeskih bestelesnih sila,66 ali sada razvija itavu bogoslovsku
apologiju svog izbora. On objanjava ovaj postupak aktuelnom grkom liturgijskom praksom, kao i mnogim starim liturgijskim rukopisima,
V. Vukainovi, Confrontation of Liturgical Theologies in Translations of Holy Liturgies
into Serbian Language in The 20th Century, Bogoslovni vestnik Glasilo Teoloke
fakultete v Ljubljani 70 (2010), 1, 1724.
62
Boanstvena Liturgija Svetoga oca naega Jovana Zlatousta, preveo sa grkog jeroakon
Justin Sp. Popovi, Beograd 1922, 19.
63
Sluebnik na srpskom jeziku, preveo dr Justin Popovi, prof. Univerziteta, sredio
jeromonah Artemije suplent, Manastir Krka 1967, (mainopis), PB I 4177, 58.
64
in svetene i boanstvene Liturgije svetog Jovana Zlatousta, preveo s grkog prof. dr Emilijan arni, Diseldorf 1976, 23.
65
Nedelja Svete Pedesetnice praznine slube, s grkog preveo ep. Irinej [iri], Ujvidek
[= Novi Sad] 1942, 281.
66
Boanstvene Liturgije, preveo Arhimandrit dr Justin Popovi, duhovnik manastira
elije bivi profesor Univerziteta, Beograd 1978, 14.
61
51
52
Vladimir Vukainovi
kako grkim tako i slovenskim.67 Pored toga navodi odlomak iz Tumaenja Svete Liturgije Filoteja Carigradskog, gde, Filotej, govorei o Proskomidiji, direktno pominje anelske sile koje na Sv. Diskosu okruuju Hrista:
Njegova Mati je svojom esticom Njemu s desne strane, Aneli pak
i Svetitelji su mu s leve strane ...68 Ovde otac Justin pokazuje suptilno
bogoslovsko oseanje za jedinstvo strukturalnih elemenata jednog liturgijskog obreda koji nikada ne sainjavaju samo liturgijski tekstovi
nego i drugi vani elementi meu kojima, svakako, i liturgijski komentari
mistagogije.69
O emu se, u stvari, radi? Problem je dvojake prirode. Jedna njegova
dimenzija polazi od elje da se po svaku cenu sauva aktuelna srpska
liturgijska praksa bez obzira na to ta u korist ili na tetu toga govore
istorijski izvori i bogoslovlje Crkve. Takav pristup je prisutan kod E.
arnia. Druga je znatno dublja i pokree kompleksnija teoloka pitanja. Ona se mogu svesti na sledee: da li je Bestelesnim Silama, dakle
anelima i ostalim nebeskim inovima, potreban liturgijski pomen ili
ne? Drugim reima, da li oni imaju bie i svetost nezavisno od liturgijskog osveenja ili je primaju, kao i sva druga stvorena bia, samo i jedino kroz nju. Justinov tretman angelskih sila u liturgiji naiao je na svoje oponente i istomiljenike. Tako, na primer, Vladika Atanasije Jevti
smatra pominjanje bestelesnih sila odlikom starije prakse to je kasnije
neznalaki izostavljeno.70 Sa druge strane, Patrijarh Pavle (u vreme kada
je jo bio Episkop rako-prizrenski) u tekstu: Treba li na Proskomidiji vaditi
estice za Svete Anele,71 koji je prvobitno objavljen 1974. godine, dakle
pre tampanja Justinovog prevoda, nastoji da na osnovu: ... dogmatskog i liturgijsko-istorijskog stanovita72 ospori validnost ove prakse.
Osnovni dogmatski argument koji iznosi u ovom tekstu je da Spasiteljevo iskupiteljsko delo nije bilo za anele ... rtva Hristova bila je za
ljude ... Aneli se tu ne spominju.73 I na drugom mestu veli da je smisao
Boanstvene Liturgije, 230231.
Boanstvene Liturgije, 19.
A. Jevti, Hristos Nova Pasha: Boanstvena Liturgija 3 svetenosluenje, priee. zajednica
bogooveanskog Tela Hristovog, Beograd Trebinje 2008, 43.
71
Patrijarh Pavle, Da nam budu jasnija neka pitanja nae vere III, drugo izdanje, Beograd
2007, 4663.
72
Patrijarh Pavle, n. d., 47.
73

69

70

67
68
vaenja estica na proskomidiji: ... opratanje greha (stoga nevaenje

posebne estice za Svete Anele) i proslavljanje Svetih.74 Episkop Pavle
je ovde, na izvestan nain, osiromaio pojam spasenja svodei ga iskljuivo na fenomen iskupljenja. injenicom da je Episkop, i potonji Patrijarh
srpski, Pavle uestvovao u Komisiji Svetog arhijerejskog Sinoda koja
je prevela i priredila sinodalna izdanja sluebnika na srpskom jeziku, a
imajui u vidu ove njegove iznesene stavove, moemo da objasnimo to
da se u sinodalnim prevodima ne pominju Aneli75 na ovom mestu.76
3.2 Prevodi liturgikih dela
Na samom poetku treba rei da u prevoenju liturgijskih dela u najveem broju sluajeva nije postojao organizovani i planski pristup ovom
radu. Mnotvo knjiga i teolokih studija prevedeno je samo zbog toga
to su bili dostupni prevodiocima ili, pak, to ih je znanje jezika usmeravalo na jednu grupu autora koji su pisali i objavljivali na njima. Podrazumeva se da je autorima koji su bili popularni u nekom vremenu
poklanjana posebna panja kao i onima koje su voleli i potovali prevodioci ili izdavai. Sa aljenjem moramo konstatovati da svi prevodi nisu
bili ujednaenog kvaliteta niti da su uvek potovani osnovni principi
prevodilatva i izdavatva. Prevodioci knjiga najvie su preveli ruskih
autora.77 Jezika bliskost nije jedini kriterijum koji je doveo do toga
tradicionalno oslanjanje na Rusiju kada su verske stvari u pitanju takoe
je u tome imalo svoju znaajnu ulogu. Tragovi takvog shvatanja vode
u duboku prolost. Srpski svetogorski manastir Hilandar u svojoj rukopisnoj riznici sadri sluebnik HIL 334 iz 17. veka u kome se liturgu
nalae da vri bogosluenje na odreen nain sa objanjenjem da je to:
... jerusalimski i svetogorski pravilan poredak, i ruski.78
Najprevoeniji autor, kako ove tako i svih ostalih jezikih grupa, bez
svake sumnje je Aleksandar meman. Od 1979. godine kada je u Srbiji
prevedena njegova poznata knjiga Za ivot sveta svetotajiska filosofija ivota pa sve do 2012. godine kada je izala knjiga Veliki post u naem ivotu
Sluebnik, Beograd 2007, 77.
Treba znati da svi autori ove grupe nisu prevoeni sa ruskog, niti su ceo svoj ivot
ili makar njegov deo proveli u Rusiji. Svi su oni, meutim, ili Rusi poreklom ili su
se intelektualno i duhovno formirali u ruskom kulturnom krugu.
78
HIL 334, 5b6a.

76

77

74
75
53
54
Vladimir Vukainovi
prevedeno je ili sabrano u vee celine, izdano i preizdano tridesetak

memanovih dela.79
memanova teologija nije uticala samo na srpsko bogoslovlje. Ona je i
u Grkoj kao i u drugim pravoslavnim sredinama doprinela obnovi bogoslovlja i njegovom preusmeravanju.80 U Srbiji se memanovo bogoslovlje, zajedno sa teolokim doprinosom G. Florovskog, J. Majendorfa
i J. Zizjulasa, nadgradilo na liturgijsko delo arhimandrita dr Justina Popovia (18941979). Dalja razrada Justinove liturgijske teologije, kako
kod njegovih neposrednih uenika tako i kod onih koji su se posredno,
Za ivot sveta svetotajiska filosofija ivota, prevod sa engleskog J. Olbina, Pravoslavlje, Beograd 1979; Veliki post, prevod sa engleskog J. Olbina, Kaleni, Kragujevac
1983; Veliki post, Sv. Simeon Mirotoivi, Vrnjaka Banja 1990; Sveta tajna krtenja,
prevod sa ruskog R. Lazi, Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje 1991; Liturgija i ivot, prevod sa engleskog M. Arsenijevi, V. Nikevi, Mitropolija crnogorsko-primorska i skenderijska, Cetinje 1992; Za ivot sveta svetotajiska filosofija
ivota, prevod sa engleskog J. Olbina, Jasen-Logos, Beograd-Niki 1994; Istorijski
put Pravoslavlja, Beograd 1994; Tajne praznika, prevod sa ruskog M. Arsenijevi, Svetigora, Cetinje 1996; Crkva, svet, misija razmiljanja o Pravoslavlju na Zapadu, Cetinje
1997; Veliki post, Bratstvo Sv. Simeona Mirotoivog, Vrnjaka Banja 1999; Crkvena
godina, prevod sa ruskog M. Arsenijevi, Svetigora, Cetinje 1999; Svete tajne, prevod
sa engleskog M. Arsenijevi, V. Nikevi, Svetigora, Cetinje 1999; Vodom i duhom: o
tajni krtenja, prevod sa ruskog S. Prodi, Srpski Sion, asopis Pravoslavne eparhije sremske (posebna izdanja), Sremski Karlovci 1995. (drugo izdanje 1996., tree
1997.); Za ivot sveta: svetotajinska filosofija ivota, prevod sa engleskog J. Olbina, Plato,
Beograd 1999. (drugo izdanje 2006.); Veliki post, prevod sa engleskog J. Olbina,
Kaleni, Kragujevac 2002; Vodom i duhom: o svetoj tajni krtenja, prevod sa ruskog S.
Prodi, ibenik 2002; Krtenje poetak ivota u Crkvi, sa crkvenoslovenskog i ruskog
preveli arhim. J. Popovi, R. Lazi, M. Arsenijevi, Svetigora, Cetinje 2002; Evharistija tajinstvo Carstva, Manastir Hilandar, Sveta Gora Atonska 2002. (drugo izdanje
2009.); Za ivot sveta, Beograd, Sveta srpska Carska Lavra manastir Hilandar 2004.
(drugo izdanje 2009.); Na ivot u Hristu, Hristov ivot u nama, izabrane besede, eseji,
studije i odlomci iz Dnevnika 19731983, preveo i priredio M. Arsenijevi, Pravoslavna misionarska kola pri hramu Aleksandra Nevskog, Beograd 2007; Dnevnik,
Trebinje 2007; Smrt smrti, Beograd 2007; Uvod u liturgiko bogoslovlje, ibenik 2005;
Veliki post, Trebinje: manastir Tvrdo, Vrnjaka Banja: Bratstvo Sv. Simeona Mirotoivog 2007; Vodom i duhom: o tajinstvu krenja, Beograd, Sveta srpska Carska Lavra
manastir Hilandar 2008; Izabrana liturgika dela: Uvod u liturgiko bogoslovlje, Vodom i duhom, ibenik 2008; Evharistijsko bogoslovlje, Otanik, Beograd 2011; Veliki
post u naem ivotu, Beograd 2012.
80
S. Alexopoulos, Did the Work of Fr. Alexander Schmemann Influence Modern Greek
Theological Thought? A Preliminary Assessment, St. Vladimirs Theological Quarterly
53 (2009), 273.
79
preko njegovih dela nadahnjivali Justinovom milju i uenjem, u veoj

ili manjoj meri ukljuivala je i odreene elemente memanovog bogoslovlja. Nije na odmet rei i to da je Justinovo bogoslovlje u rei i delu
njegovih duhovnih sinova, potonjih episkopa Crkve, samom prirodom
njihove slube dovedeno u jedan iri kontekst, proireno i razraeno.
Zbog svega toga razvoj liturgijske teologije u Srbiji nemogue je razumeti bez izuavanja ivota i bogoslovlja Justina Popovia, koga je Crkva
pribrojala Diptisima Svetih 2. maja 2010. godine. Justinovo liturgijsko
bogoslovlje proisteklo je iz njegove linosti, svega onoga to ju je karakterisalo i inilo jedinstvenom, ne samo u odnosu na prethodnike, nego
i na one sa kojima je delio epohu u kojoj je iveo. ta se u Justonovom
delu, odnosno njegovoj linosti, na prvom mestu moe videti? Harmonian spoj line pobonosti, autentinog asketskog etosa koji je pokazao da je svako vreme vreme svetosti za one koji je trae i koji joj hrle, i
podvinike posveenosti bogoslovskom obrazovanju i intelektualnom
uzrastanju, koje takoe obznanjuje da je uenje teologije celoivotan proces
kome treba posvetiti svoje bie. Sukobljavanja akademskog i aksetskog
bogoslovlja, koja duboko potresaju neke druge pravoslavne sredine, i
kojih, dodue, ni SPC nije u potpunosti liena, u Justinu imaju stalni
uzor harmoninog izmirenja i preklapanja. Jedan od tumaa Justinove teologije tano je rekao da srpska sredina moe da se: ... pohvali
kako uspehom takvog pomirenja tako i predanjskim svedoenjem harizmatine istovetnosti rei Boije projavljene u spisima asketskih i akademskih bogoslova (...) u takvom svedoenju posebno mesto pripada
naem Bogoslovskom fakultetu i to prvenstveno zaslugom njegovog
biveg profesora arhimandrita Justina Popovia.81Justinov doprinos liturgijskom ivotu i liturgikoj nauci je u svakom sluaju specifian. On
je celim svojim biem i svim svojim delom postao svojevrsni obrazac,
model, bogoslovskog miljenja i doivljavanja ovih fenomena. Iako nije
napisao ni jedan klasian liturgiki rad, teme i uvidi iz ove oblasti razasuti po njegovim drugim delima predstavljaju: ... najznaajniji doprinos
ne samo liturgici ve liturgijskom ivotu i liturgijskoj svesti u naoj pomesnoj Crkvi od vremena Svetog Save pa do danas.82 Taj se doprinos
N. Miloevi, Doprinos arhimandrita Justina Popovia unapreenju liturgijske svesti kod
Srba, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B.
ijakovi, 3, 2008, 45.
82
81
55
56
Vladimir Vukainovi
u prvom redu ogleda u otkrivanju Liturgije kao Svetajne Crkve83 to je

bilo: ... tokom poznog srednjeg veka (...) izloeno iskuenju udaljavanja
od izvornog i predanjskog poimanja svete Evharistije ...84 kao takve.
No, vratimo se Aleksandru memanu i analizi njegovog doprinosa.
memanovo bogoslovlje, takvo kakvo jeste otvoreno, lino, hrabro
i proroko ne pokree samo pobornike i simpatizere, istomiljenike i
nosioce slinoga duha. Ono, to je sasvim za oekivanje, izaziva snaan
odijum i neprijateljstvo i pokree lavinu protivnikih komentara. O snazi memanove misli da se suditi i na osnovu oblika kritikih reagovanja
koje je ona izazvala. Najradikalniji od njih bilo je spaljivanje memanovih knjiga 5. maja 1998. godine u ruskom gradu Ekaterinburgu. Iako je
lokalni episkop Nikon to kasnije negirao, samo vezivanje memanovih
knjiga i cenzurne lomae dovoljno govori o gnevu i nemoi odreenih
struktura u Crkvi koje je on svojim bogoslovljem dotakao. Pokretanje
pitanja uticaja teologije Aleksandra memana kako na srpsko bogoslovlje, tako i grko85 znaajno je i zbog toga to ukazuje na vanu injenicu
da harizma teologije nije nuno vezana za odreeni geografski prostor,
ak ni za religijsko-kulturnu sredinu (iako se ona u njemu i njoj moe
vievekovno projavljivati). Bogoslovlje se trajno ne smeta u bilo kakvu
instituciju ovoga sveta na isti onaj nain na koji i Crkva prevazilazi kategorije obine institucionalnosti. Kao to se Crkva uvek i iznova konstituie, kroz evharistijska sabranja i na osnovu svog trajnog epikletskog
naina postojanja, tako se i harizma bogoslovlja ovaplouje u odreenoj
sredini kroz nadahnute teologe, oce i pastire Crkve. meman je znaajan
zbog toga to je pokazao da se i sa Novog Kontineta na Stari Svet mogu
izliti obnavljajui talasi bogoslovskog miljenja. To nam, postavivi stvari u iri kontekst, otvara pravu problemsku perspektivu u kojoj meri
su ovakva uzajamna izgraivanja i teoloka obogaenja mogua ne samo
meu kontinentima nego i meu konfesionalno razliitim Crkvama.
Jedan od prvih konkretnih koraka koji valja uiniti u tom pravcu podrazumeva iskoraenje iz aprioristiki negativnih konotiranja teopolitikih
N. Miloevi, (H)eortoloka perspektiva Svete Evharistije, 146.
85
S. Alexopoulos, Did the Work of Fr. Alexander Schmemann Influence Modern Greek
Theological Thought? A Preliminary Assessment, St. Vladimirs Theological Quarterly
53 (2009), 273299.
83
84
pojmova Istoka i Zapada. Strah od Zapada86 na jednoj i Istoka na drugoj strani, iroki dijapazon emotivno negativno obojenih sadraja koji
ovi termini mogu da nose i esto nose, baca teku senku na svaku vrstu
teolokog dijaloga. Mislimo da je vreme da se otvoreno kae da e se u
meucrkvenom dijalogu istinski napredovati onda kada same termine
Zapad i Istok ponemo da oslobaamo negativnih sadraja, kada oni
sami po sebi prestanu da i u naem unutarcrkvenom teolokom diskursu
(a ne samo u meukonfesionalnom) aprirono oznaavaju neto samo
po sebi loe i problematino i ponu da se ispunjavaju realnim sadrajima u zavisnosti od toga ta se, kada i kako procenjuje i vrednuje u njima.
Jedan od najznaajnijih doprinosa memanovog bogoslovlja, koje se
odraava kako na stranicama njegovog dela tako i u ivotima Crkava
koje su se nadahnjivale njegovim bogoslovljem, je nastojanje da se sutinski poveu akademska teologija i pastirski rad.87 To se prvo odvilo
u njemu samom. Profesura mu je dala teoloku viziju, pastirska sluba
iskustvo koje je tu viziju stavljalo u realne okvire i izbavljalo iskuenja
kabinetskog projektovanja lepih ali neostvarivih teolokih ideja. Prorok evharistijskog preporoda ljudskoga roda i Boije tvorevine bio je
istovremeno bolno svestan svih trivijalnosti i zloupotreba koje crkvena
svakodnevica moe da donese i donosi. Ta dimenzija njegovog bogoslovlja, i to valja otvoreno rei, ponajmanje je prihvaena u svim sredinama
gde se njegove knjige itaju a misao potuje.88
Sledei po redu svakako je ruski teolog koji je stvarao u Francuskoj
Nikolaj Afanasjev, rodonaelnik evharistijske eklisiologije.89 Njima sledi
vei ili manji broj objavljenih dela sledeih autora: Nikolaja Balaova,90
S. Alexopoulos, n. d., 294.
88
89
Trpeza Gospodnja, prevod sa ruskog K. Konarevi, Cetinje 1996. (drugo izdanje:
Vrac 2001, tree: Kraljevo 2009); Sluenje mirjana (laika) u Crkvi, sa ruskog K.
Simi, Vrac 2001, (drugo izdanje: Kraljevo 2009); Eklisiologija stupanja u klir, sa
ruskog K. Simi, Vrac 2002, (drugo izdanje: Kraljevo 2009); Stupanje u Crkvu, sa
ruskog K. Konarevi, Vrac 2002, (drugo izdanje: Kraljevo 2009); Crkva Duha
Svetoga, sa ruskog K. Konarevi, Vrac 2003, (drugo izdanje: Kraljevo 2009); Studije i lanci, sa ruskog K. Simi, Vrac 2003, (drugo izdanje: Kraljevo 2009).
90
Balaov Nikolaj, Na putu ka liturgijskom preporodu, tom , Beseda, Novi Sad 2007;
Balaov Nikolaj, Na putu ka liturgijskom preporodu, tom , Beseda, Novi Sad 2009.
86
87
57
58
Vladimir Vukainovi
Sergija Bulgakova,91 Nikolaja Gogolja,92 Grigorija Deboljskog,93 Alekseja Dmitrijevskog,94 V. N. Iljina,95 Kiprijana Kerna,96 Grigorija Kruga,97
Nikolaja Uspenskog,98 Genadija Nefedova,99 Andreja Posternaka,100 Mihaila Skabalanovia,101 Pavla Florenskog,102 Nikolaja Ozoljina,103 Borisa
Sovea,104 Averkija Taueva,105 Vladimira Loskog106 i drugih. Prevoen je
i znaajan broj autora sa grkog govornog podruja kako predstavnika akademske teologije Georgija Basiudisa,107 Petra Vasilijadisa,108 Hri-
Bulgakov Sergije, Jeleosveenje, ibenik 2003.

Razmatranje boanstvene liturgije, prevod sa ruskog E. arni, Kaleni-Banatski vesnik, Kragujevac-Vrac 1981; Tumaenje boanstvene liturgije, prevod sa ruskog A. Radojkovi, Logos, Beograd 1995.
93
Dani bogosluenja pravoslavne saborne istone crkve, prevod sa ruskog M. Mijatov, Zlatna
grana, Sombor 1996.
94
Evhologion Serapiona, episkopa Tmuitskog, ibenik s.a.
95
Tumaenje bogosluenja strasne sedmice i pashe, prevod sa ruskog S. Prodi, Srpski Sion,
Sremski Karlovci 1997.
96
Izabrana liturgika dela, ibenik 2009; Epikleza u prvim hrianskim liturgijama,
ibenik 2004; Liturgika sa himnografijom i heortologijom, ibenik 2003; Sveta liturgija
praktine napomene i bogoslovsko tumaenje, ibenik 2003; Molitveni krinovi zbornik
lanaka iz liturgikog bogoslovlja, prevod sa ruskog G. Sapsaj, Kaleni, Kragujevac
2000.
97
Ikona, prevod sa ruskog R. Mladenovi i D. Kerkez, Bratstvo Sv. Simeona Mirotoivog, Vrnjaka Banja 2003.
98
Izabrana liturgika dela, ibenik 2008; Liturgija Preeosveenih Darova, istorijsko liturgika analiza, ibenik 2006; in svenonog bdenija na pravoslavnom istoku i u Ruskoj Crkvi,
ibenik 2005; Pravoslavna veernja, ibenik 2004; Anafora: pokuaj istorijsko liturgike analize, Eparhija banatska, Vrac 2002.
99
Uvod u svete tajne i obrede Pravoslavne Crkve, ibenik 2006.
100
Slube ena u ranoj hrianskoj crkvi: IVI vek, ibenik 2009.
101
Tumaenje tipika, ibenik 2004; Pedesetnica, ibenik 2005.
102
So zemlje, prevod sa ruskog M. Avdalovi, Logos, Beograd 2004; Ikonostas, Jasen,
Niki 1997, 2007.
103
Pravoslavna ikona Pedesetnice, prevod sa francuskog B. Novak, ibenik 2007.
104
Evharistija u drevnoj Crkvi i savremena praksa, ibenik 2001.
105
Boanstvena Liturgija, ibenik 2009; Liturgika, ibenik 2006.
106
Smisao ikone, Jasen, Niki 2008.
107
Snaga bogosluenja: doprinos oca Aleksandra memana liturgikom bogoslovlju,
prevod sa grkog M. Jager, Martiria, Karlovac-Beograd 2011.
108
Lex orandi liturgijsko bogoslovlje i liturgijski preporod, Kaleni, Kragujevac
2006.
91
92
zostoma Nasisa,109 Teodora Jangua,110 Jovana Fundulisa,111 Panajotisa

Skalcisa112 tako i reprezenata asketske literature svetogorskih staraca
Emilijana Vafidisa,113 Vasilija Gondikakisa114 i Grigorija Svetogorca.115
Neto manji broj autora prevoen je sa drugih jezika i iz drugih zemalja.
Tako su objavljene knjige nekolicine autora iz Amerike, (Kirijaki Karidojanis Ficderald,116 Stenli Harakas,117 i dr.) i jednog Rumuna (Dimitrija
Staniloea118). Razlog za ovakav broj rumunskih autora svakako treba traiti u injenici da je veoma mali broj Srba kolovan u Rumuniji, pa nema
ni jezike bliskosti niti intelektualnih i duhovnih veza koje bi prevoenje
ohrabrivale kao to je sluaj sa Grkom i Rusijom.
U periodu kojim se bavimo preveden je i nevelik broj autora drugih
konfesija. U nju spadaju knjige ana Danielua,119 Huana ateosa,120
Roberta Tafta121 i Oskara Kulmana122. Valja rei i to da su pored novijih
autora prevoena i klasina svetootaka tumaenja bogosluenja Nikole
Svetenosluenje Svete tajne evharistije: kanonsko uenje i liturgijski poredak, prevod sa
grkog B. Mrkaja, manastir Rodestva Presvete Bogorodice Sveteni manastir
Cetinjski, Cetinje 2011.
110
Kanoni i bogosluenje, prevod sa grkog B. Mrkaja, Manastir Rodestva Presvete Bogorodice Sveteni manastir Cetinjski, Cetinje 2011.
111
Liturgika 1, uvod u sveto bogosluenje, prevod sa grkog K. Simi, Kraljevo 2004; Liturgike nedoumice, prevod sa grkog G. Gaji, M. Raovi, Kraljevo 2005. (drugo
izdanje 2007.); Dvadesetetvoroasovno slavoslovlje, Svetigora, Cetinje 2009.
112
Tradicija zajednike i line molitve: sa posebnim osvrtom na Tikarasov asoslov, prevod sa grkog D. Tadi Papanikolau, Kaleni, Kragujevac 2014.
113
Bogosluenje: iekivanje i vienje Boga, prevod sa grkog G. Gaji, M. Raovi, manastir
ia, Kraljevo 2007.
114
Sveta liturgija otkrivenje nove tvari, Beseda, Novi Sad 1998.
115
Tumaenje Boanstvene Liturgije Duhovni vodi kroz Svetu Liturgiju, Beograd 2010.
116
akonise u Pravoslavnoj Crkvi, prevod sa engleskog V. Milievi, Kaleni, Kragujevac
2009.
117
iveti Svetom Liturgijom: praktini vodi za uestvovanje u Boanstvenoj Liturgiji,
prevod sa engleskog B. Milosavljevi, Svetigora, Cetinje 2000.
118
Duhovnost i zajednica u pravoslavnoj liturgiji, prevod sa rumunskog ep. Mitrofan Kodi,
Eastern-American Diocese-Eparhija sremska, Edgeworth-Sremski Karlovci 1992.
119
Sveto Pismo i liturgija, prevod sa francuskog T. ujovi, Kraljevo 2009.
120
Liturgija rei u vizantijskom bogosluenju: istorija Liturgije Svetog Jovana Zlatoustog, prevod
sa francuskog N. Bili, Vidoslov, Beograd, Pariz, Metohija, Trebinje 2013.
121
Vizantijski obred kratka istorija, Pravoslavlje 32 (1998), 146; poseban otisak: Teoloki pogledi 30 (1998), 14.
122
Ranohriansko bogosluenje, Otanik, Beograd 2010.
109
59
60
Vladimir Vukainovi
Kavasile,123 Simeona Solunskog,124 Maksima Ispovednika,125 Germana

Carigradskog i Nikolaja Andidskog.126 Objavljen je i veliki broj zbornika liturgike sadrine. Njihov sastav i sadraj mnogo puta je zavisio
od stava koji su prireivai zauzimali u liturgijskim polemikama koje su
voene u vreme kada su knjige objavljivane.127 Oni su, stoga, imali svojevrsnu polemiki svrhu.
Liturgike studije, kao i tekstovi koji se iz ugla drugih disciplina dotiu liturgike problematike, prevode se i objavljuju i u srpskoj crkvenoj
periodici. Daleko bi nas odvelo da, sada i ovde, analiziramo celokupnu
periodinu produkciju SPC, kako naunu tako i popularno-pastirsku ali
nam i letimian uvid u neke od najvanijih asopisa moe sa odreenom
dozom jasnoe pokazati osnovne tokove i smernice ovog prevodilatva. Na stranicama ovih asopisa prevoeni su pravoslavni autori poput
Kavasila Nikolaj, Tumaenje boanstvene liturgije, prevod sa ruskog Z. Bogdanov, Vrac 1997; Kavasila Nikola, O ivotu u Hristu, Beseda, Novi Sad 2002; Kavasila Nikola, Tumaenje svete liturgije, Beseda, Novi Sad 2002.
124
Simeon Solunski, Knjiga o hramu, prevod sa crkvenoslovenskog S. Prodi, Sremski
Karlovci 1996; Simeon Solunski, O svetoj liturgiji knjiga o hramu, ibenik 2003.
125
Maksim Ispovednik, Mistagogija, ibenik 2006.
126
Tumaenja Svete liturgije, istorija Crkve i mistiko sozercanje, sveti German Carigradski, Nikolaj Andidski, Izdavaki fond Srpske Pravoslavne Crkve Arhiepiskopije
beogradsko-karlovake, Beograd 2008.
127
Tauev Averkije, Grigorije Svetogorac, Blagosloveno Carstvo Oca i Sina i Svetoga Duha:
tumaenje svete liturgije i svih bogosluenja Pravoslavne Crkve, Beograd 2007;
Krtenje sveta tajna ulaska u Crkvu, Beograd 2008; Pomazanski Mihail, Mileant
Aleksandar, Nikolaj makariopolski episkop, Ja sam Put, Istina i ivot: knjiga o ivotu
i uenju Crkve: dogmatika, tumaenje Svetog Pisma Starog i Novog Zaveta i tumaenje Liturgije, Beograd 2006; Veno podne, ogledi o Svetoj liturgiji i tajni spasenja:
zbornik tekstova od svetih otaca do savremenih bogoslova, Beograd 2007; Tumaenje pravoslavnog bogosluenja, Panevo-Novi Sad 2001; Iz riznice bogoslovlja, zbornik radova, Trebinje-Niki 2003; Liturgijsko bogoslovlje: savremeni ogledi, Beograd 2013;
O Liturgiji, zbornik tekstova, Beograd 1997; O Liturgiji, izbor tekstova, Beograd
2003; Osnove pravoslavnog bogosluenja, sa dodatkom, Boanstvena liturgija: tumaenje svetog Jovana Krontatskog, Beograd 2005.
123
Jovana Zagrajana,128 Jovana Zizijulasa,129 Dimitrija Staniloea,130 Pavla

Florenskog,131 Georgija Florovskog,132 Aleksandra Golicina,133 Panajotisa Trembelasa,134 Pola Majendorfa,135 Nikolaja Uspenskog,136 Dona
Majendorfa137 i mnogih drugih. Prevoeni su i klasini, stariji, tekstovi
zapadne liturgiologije meu kojima rimokatoliki autori Robert Taft,138
Huan Mateos,139 Luj Buje,140 an Danielu141 kao i luteranski biblisti koji
su se bavili bogosluenjima u novozavetnom periodu Oskar Kulman142
i Joakim Jeremias.143
Jovan Zagrajan, Znaaj i mesto evharistijske eklisiologije u teologiji Rumunske Pravoslavne
Crkve (referat odran na Evharistijskom simpozijumu u Regensburgu 1981.), Teoloki pogledi 24, (1992), 14, 92105.
129
Jovan Zizijulas, Evharistijski pogled na svet, Teoloki pogledi 5, (1973), 2, 119124;
Jovan Ziziulas, Evharistija: neki biblijski aspekti, Bogoslovlje 64 (2005), 12, 539;
Jovan Zizjulas, Eklisioloke pretpostavke svete evharistije, Beseda 4, (1994), 14, 6173.
130
Dimitrije Staniloae, asni krst kao sredstvo osveenja i blagoslova i znak poklonjenja, Teoloki pogledi 19, (1987), 12, 19.
131
Pavle Florenski, Ikonostas, Teoloki pogledi 11, (1979), 13, 79155; Pavle Florenski, Kult, religija i kultura, Bogoslovlje (2000), 1 i 2, 4255.
132
Georgije Florovski, Elementi Liturgije, Teoloki pogledi 20, (1988), 34, 157166.
133
Aleksandar Golicin, Liturgija i misticizam: iskustvo Boga u istonom pravoslavnom hrianstvu, Teoloki pogledi 40, (2008), 23, 81126.
134
Panagiotis Trembelas, Postanak i istorijski razvitak ina velikog osveenja vode, Bogoslovlje 29, (1970), 1 i 2, 6778.
135
Pol Majendorf, Sveta Tajna jeleosveenja: neke pastirske pretpostavke, Bogoslovlje, 64
(2005), 12, 89100.
136
Nikolaj Dmitrijevi Uspenskij, Iz istorije platanice u Ruskoj Crkvi, Bogoslovlje 41,
(1982), 1 i 2, 5362.
137
Don Majendorf, Liturgija: Otkrivanje vizantijskog uma, Beseda 2, (1992), 34, 133
143.
138
Robert Taft, Vizantijski obred istorijski pregled, Teoloki pogledi 30, (1998), 14,
148; Robert Taft, Liturgija velike Crkve: poetna sinteza strukture i tumaenja u sumraku
ikonoborstva, Teoloki pogledi 40, (2008), 1, 95132; Robert Taft, Primanje Priea
jedan zaboravljen simbol?, Iskon (2001), 6, 6065.
139
Huan Mateos, Razvoj vizantijske liturgije 1, Iskon (1999), 5, 6873; Huan Mateos,
Razvoj vizantijske liturgije 2, Iskon (2001), 6, 7077.
140
Luj Buje, Liturgija i arhitektura, Teoloki pogledi 41, (2009), 13, 4789.
141
an Danijelu, Sluba svetenstva u svetootakoj literaturi, Teoloki pogledi 43, (2011), 1,
117124.
142
Oskar Kulman, Osnovne odlike ranohrianskog bogosluenja, Logos 14, (20042005),
2748; Oskar Kulman, Evanelje po svetom apostolu Jovanu i ranohriansko bogosluenje,
Logos 15, (2006), 3751.
143
Joakim Jeremijas, Ovo je tijelo moje..., Logos 12, (2003), 51-68.
128
61
62
Vladimir Vukainovi
Prevoenje strane literature, pored kolovanja u inostranstvu, predstavljao je znaajan kanal prodora drugih teolokih ideja u jednu sredinu.
Detaljna i paljiva analiza ovih prevoda, odnosno, teologije koju su oni
prenosili i unosili u srpsku sredinu pokazala bi kakvi su uticaji na osnovu nje omogueni ali i kakvi su u stvarnosti, kako u teolokoj misli tako
i u liturgijskoj praksi, zahvaljujui njima, ostvareni. To, svakako, prevazilazi okvire ovog saoptenja ali nam barem otvara takve zanimljive
istraivake horizonte.
4. Liturgijske polemike
elja da se u jednoj sredini sprovede liturgijska obnova i ostvari preporod bogoslubenog ivota uvek za posledicu ima i bogoslovska sueljavanja onih koji zagovaraju obnovu i smatraju da je ona nuna i potrebna
i drugih koji joj se, iz razliitih razloga, protive. Njihova sukobljavanja i
diskusije, polemike i rasprave obeleavaju vremena liturgijskih previranja. Postoje razliiti oblici ovih polemika i naina uestvovanja u njima.
O nekima smo ve pisali u ovom radu nainu prevoenja bogoslubenih knjiga i sastavljanju zbornika liturgioloke sadrine. O drugima
emo sada progovoriti nekoliko rei. U SPC su takve polemike voene,
sa duim ili kraim prekidima, tokom celog vremenskog perioda koji
ovde predstavljamo. Opiran opis i analizu svih ovih dogaanja u okvirima koje imamo nije mogue dati. Ilustracije radi skrenuemo panju na
dva takva fenomena. U prvom sluaju pokazaemo kako pokrenute polemike mogu da traju skoro itavo stolee a u drugom kako one mogu
da prue znaajne teoloke plodove koji potom koriste ivotu Crkve na
razne naine.
Neke od polemika koje su voene izmeu dva Svetska rata svoje odjeke
doivljavale su mnogo decenija nakon toga. Takav je sluaj sa teologijom Patronija Trbojevia, pogotovo njegovim najradikalnijim zahtevom
da se iznova promisli nain prieivanja vernih jednom zajednikom
kaikicom.144 Ovaj predlog oca Petronija kritikovali su i napali njegovi
savremenici oko Slijepevi145 i Branko Rapaji, zamerajui mu, su Petronije Trbojevi, O reformamacrkvenim I, Sremska Mitrovica 1931, 49.
oko Slijepevi, Arhim. dr Petronije Trbojevi: O reformama crkvenim I, Sr. Mitrovica,
1931, Svetosavlje 1,1, 1932; oko Slijepevi, Odgovor g. arh. dr Petroniju Trbojeviu,
Svetosavlje 3,1, 1932.
144
145
tinski gledano, na nedovoljnoj pobonosti, sekularizovanom pristupu problemu i sledovanju zapadnim ritualnim uticajima.146 Ovaj Trbojeviev predlog kasnije je kritikovao i Patrijarh srpski Pavle.147 Bilo je
dovoljno da u nekoliko naih radova o istorijatu liturgijskog pokreta u
Srbiji samo pomenemo Trbojevievo ime i pruimo par uvida u njegovo
delo148 pa da se, kako na samog oca Petronija tako i na onoga ko je pisao
o njemu, obrue salve, dodue neutemeljene i povrne, kritike. Sutina
ovakvih napada sastojala se u zameni teza i podmetanjima nepostojeih
stavova. Tako je u programski intoniranom tekstu Svetu Liturgiju ouvati
i sluiti neizmjenjenu149 pomenuto da potpisnik ovih redova: ... hvali nesrenog iatovakog arhimandrita Petronija Trbojevia, koji je prije rata
predlagao crkvene reforme (recimo, da se svi prieuju iz odvojenih
kaiica) i koga su otro kritikovali svi ljubitelji otakog predanja.150 Koliko su
ove optube tane a njihovi, nepotpisani, autori u pravu pokazali smo u
radu Jo jedan osvrt na teologiju Petronija Trbojevia.151
Jedna od najduih i najozbiljnijih liturgijskih polemika zahvatila je Srpsku Pravoslavnu Crkvu krajem prolog veka a njene posledice se i dan
danas oseaju. U ovu debatu posveenu obnovi crkvenog bogoslubenog ivota koja se odvija u naoj Pomesnoj Crkvi veoma brzo se
ukljuio i Episkop Atanasije Jevti (1938) bivi profesor Bogoslovskog
fakulteta, reprezentativni bogoslovski predstavnik evharistijske eklisiologije.152 Njegovo ukljuivanje bilo je organski izraz viedecenijskog
svetenosluiteljskog i bogoslovskog dela i interesovanja ovog Episkopa
Branko R(apaji), O reformama crkvenim, Arhimandrit dr Petronije Trbojevi, nastojatelj M.
iatovca, II knjiga, Svetosavlje 5,1, 1932, 242244.
147
Patrijarh Pavle, Da li treba brisati kaiicu posle priea svakog vernika?, Da nam
budu jasnija neka pitanja nae vere III, Beograd 1998, 272276.
148
V. Vukainovi, Pretea liturgijske obnove: dr Petronije Trbojevi, arhimandrit iatovaki,
Bogoslovlje 1 (2002); Liturgijsko bogoslovlje Petronija Trbojevia, Srpska teologija u dvadesetom veku istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 3, 2008, 4147.
149
Objavljen u: Svetosavlje danas: izazovi i odgovori, priredio Vladimir Dimitrijevi, Eparhija banatska Lio, 2008, 196210.
150
Svetu Liturgiju ouvati i sluiti neizmjenjenu, 201.
151
V. Vukainovi, Jo jedan osvrt na teologiju Petronija Trbojevia, Srpska teologija u dvadesetom veku istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 10, 2011, 262269.
152
S. Ubiparipovi, Liturgijsko-bogoslovska sinteza, Srpska teologija u dvadesetom veku:
Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 7, 2010, 72.
146
63
64
Vladimir Vukainovi
i teologa.153 Episkop Atanasije u ovoj raspravi, pa i polemici nije samo

govorio. On je u njoj, prvenstveno, mnogo pisao i prevodio, ostavljajui
trajne i dragocene smernice i putokaze pravilnog razumevanja liturgijske problematike i blagoslovenog i istinski pobonog svetenosluenja
Svete Liturgije. Njegov centralni doprinos predstavlja sabiranje, pisanje i objavljivanje tetralogije Hristos nova Pasha Boanstvena Liturgija, svetenosluenje, priee, zajednica bogooveanskog Tela Hristovog.154
Znaaj ovih knjiga Episkopa Atanasija za srpsku liturgiku nauku je
velik. Pribliavanje najznaajnijih drevnih liturgijskih poredaka kao i klasinih svetootakih komentara i tajnovostvenih objanjenja savremenim itaocima na prvom mestu onima koji e se baviti ili se ve bave
svetom teologijom predstavlja zalog nade da e oni svoje bogoslovlje
ali i svoju liturgijsku praksu graditi na pouzdanim temeljima crkvenog
predanjskog iskustva. O emu govore ove Atanasijeve knjige? Pre svega
da poznavanje istorijskog razvoja bogosluenja moe da bude od velike
koristi u razumevanju dananjih formi i oblika koje ono ima. Zatim da
sva pitanja liturgijskog stila, odnosno naina vrenja bogosluenja, evharistijskog svetenosluenja, neposredno zavise od nae liturgijske vizije,
odnosno, njene teoloke osnove. Vrsta eklisiologije koju imamo i svetotajinsko bogoslovlje koje proistie iz nje direktno utiu na odluke koje
donosimo.
Liturgijska teologija Episkopa Atanasija, moe se sabrati u nekoliko
osnovnih principa. Ona, na prvom mestu, izvire iz Predanja Crkve, integralno razumevanog i lino doivljenog. Samim tim, ovo bogoslovlje
odbija da apsolutizuje bilo koju etapu u razvoju liturgijskog ivota i da
samo nazove i nametne kao predanjsku odnosno ispravnu. Iz njegovog
bogoslovlja vidi se dinamika priroda hrianskog bogosluenja. Nju
takoe karakterie i duboka pastirska briga za slovesno stado Hristovo i
njegovo hranjenje i napajanje na neuvenivim poljima i izvorima mistike
Trpeze Gospodnje. Ovaj pristup je od velike vanosti kada je problem
liturgijske obnove u pitanju. To se danas, za razliku od Episkopa Atana Vie o tome videti u: V. Vukainovi, Doprinos episkopa Atanasija Jevtia savremenoj
liturgijskoj polemici u SPC, Edinost in dialog = Unity and Dialogue Journal for
Ecumenical Theology and Interreligious Dialogue 1=68, (2013), 1/2, 173184.
154
A. Jevti, Hristos nova Pasha Boanstvena Liturgija, svetenosluenje, priee, zajednica
bogooveanskog Tela Hristovog, tom 1, Beograd-Trebinje 2007; Tom 2, Beograd-Trebinje 2007; Tom 3, Beograd-Trebinje 2008; Tom 4, Beograd-Trebinje 2009.
153
sija, kod nekih teologa i pastira u potpunosti zanemaruje. Reenje nekog

liturgijskog problema uvek mora da ima u vidu i pastirsku dimenziju te
problematike. Nijedno bogoslovlje koje eli da bude bogoslovlje Crkve,
a pogotovo liturgijsko, ne postoji samo za sebe, niti ono sme da predstavlja puku vebu u domiljatosti, koja ignorie njen konkretni ivot i
potrebe.
Liturgijska polemika koja je nau Crkvu zahvatila tokom vie prethodnih godina, kada je sada, sa ove iako kratke istorijske distance pogledamo, imala je jedan osnovni, temeljni nedostatak. Pojedini uesnici u
toj raspravi bili su skoro sasvim (a neki, na alost, sasvim) neupueni u
stvarno stanje stvari o kojima su govorili i pisali. Njihovi zakljuci su
proizlazili iz onoga to su proitali iz sekundarne, a zastarele, literature,
ili onoga na ta su sami tokom svog liturgijskog formiranja navikli. To
nije loe po sebi. Loe je, meutim, kada ovakav pristup pokae pretenzije na donoenje konanih zakljuaka i reenja, ignoriui istorijska fakta i teoloke dimenzije problema. Da bi istina mogla da doe do izraaja
na svetlo danas treba, na prvom mestu, izneti izvore istine, naine na koje
se ona pokazivala, manifestovala, u prolosti. Upravo to objavljivanje
izvora i putanje da oni progovore jezikom nepobitnih injenica155 veliki
je doprinos Episkopa Atanasija ovoj polemici, tanije obnovi, i razvoju
liturgijskog bogoslovlja, ali i crkvenog ivota, buenju i uzrastu evharistijske samosvesti crkvenih generacija koje dolaze. Savremena liturgijska teologija SPC se, sledei druge dimenzije Atanasijevog pristupa,
na ovome ne zaustavlja. Govor izvora i njihovo svedoenje, nepobitno
i dragoceno, ne predstavlja jedini glas od autoriteta u horu crkvenog
bogoslovlja. O tome emo vie rei u daljem izlaganju.
5. Liturgika u kurikulumu Bogoslovskog fakulteta
Danas se u okviru liturgikih nastavnih i naunih aktivnosti na PBF
izuavaju sledee oblasti i discipline: u okviru osnovnih studija: Uvod
i izvori hrianskog bogosluenja (predaje S. Ubiparipovi), Savremeno bogoslubeno predanje (predaje V. Vukainovi) i Istorija i teologija hrianskog bogosluenja (predaje N. Miloevi.); na master studijama: Istorija srpskog
bogosluenja, i Liturgijsko bogoslovlje (predaje V. Vukainovi), Liturgija kao
Primer za to je i objavljivanje A. Jevti, Stari Srpski Sluabnik Liturgija Sv. Jovana
Zlatousta, (1415. vek), Vrnjaka Banja-Trebinje 2012.
155
65
66
Vladimir Vukainovi
Svetajna Crkve (predaje N. Miloevi.), i Svetotajinsko bogoslovlje (Prdaje N.

Miloevi) a na doktorskim studijama: Srpsko liturgijsko predanje i Savremeno liturgijsko bogoslovlje (predaje V. Vukainovi), i Teleturgika obredoslovlje (predaje N. Miloevi).
Liturgika se na Bogoslovskom fakultetu izuava u okviru Grupe za praktinu teologiju. To je, s jedne strane, oekivano i ima svoje razloge. Jedan
deo prosvetnih rezulatata koji bivaju ostvareni izuavanjem ove discipline ima aplikativnu odnosno primenjenu dimenziju. Problem lei u tome
to se ponekad oni svode samo na nju, a liturgika biva liena drugih,
nazovimo ih ovde uslovno, teorijsko-teolokih aspekata. To je sasvim
precizno dijagnostikovano sledeim zapaanjem: Poloaj praktine teologije u koprusu bogoslovskih oblasti je, istorijski posmatrano, uvek
zavisio od ispravnog poimanja eklisiologije. Ukoliko se poloaj praktine teologije izgraivao nezavisno od eklisioloko evharistijskog utemeljenja utoliko je praktina teologija razvijana u kontekstu istorijskoarheolokog naslea i rubricistikog naunog definisanja.156 Jedna od
osnovnih promena do koje je dolo u savremenom istraivanju liturgike
na Bogoslovskom fakultetu ogleda se upravo u tom proirenju shvatanja mesta i uloge liturgike odnosno liturgijskog bogoslovlja u sveoptem
korpusu teolokog miljenja. Ovu promenu dobro ilustruju sledee injenice. Interesovanje za bogoslubeni ivot Crkve i nauno istraivanje
ovog fenomena svoj najvii izraz ima, barem kada je akademska zajednica u pitanju, u istraivanju u okvirima doktorskih studija i pisanju
doktorskih disertacija. Ukoliko pogledamo kako stvari stoje na ovom
polju, u periodu kojim se bavimo, doi emo do zanimljivih rezultata.
Od 1936. godine, kada je odbranjen prvi doktorat na Bogoslovskom
fakultetu, pa sve do ove, 2014. godine, na njemu je odbranjeno ukupno
etrdeset i osam doktorata. Od toga je svega est branjeno iz liturgike,157
to ini nekih 12,5 % od ukupnog broja doktora nauka.
S. Ubiparipovi, Protoakon Pribislav Simi profesor liturgike sa hrianskom arheologijom
i crkvenom umetnou na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu, Srpska teologija u dvadesetom veku: Istraivaki problemi i rezultati, prir. B. ijakovi, 1, 2007, 38.
157
Sava Vukovi odbranio je 1961. godine disertaciju pod nazivom Tipik arhiepiskopa
Nikodima, Nedeljko Grgurevi 1965. godine Evharistija kao rtva, Pribislav Simi
1972. godine Romanov tipik, Vladimir Vukainovi 2008. godine Biblisko i svetotajinsko bogoslovlje u Karlovakoj mitropoliji 18. veka, Tihon Rakievi 2014. godine Olatrska
pregrada ikonostas od 4. do sredine 17. veka i Srboljub Ubiparipovi 2014. godine tezu
Hleb i vino kao evharistijska rtva.
156
Danas je situacija u potpunosti drugaija. U okviru Katedre za liturgiku

na Bogoslovskom fakultetu petnaest kandidata pie svoje doktorske disertacije. Meu njima se nalazi i jedan pripadnik franjevakog reda koji
je prvi rimokatoliki doktorski kandidat u istoriji naeg Fakulteta. Ovo
je svakako rezultat i novog mesta koje liturgijski ivot zauzima u bogoslovskoj samosvesti teologa mlae generacije ali je i plod razvijenijeg i
promiljenijeg pristupa predavanju i izuavanju ove teoloke oblasti na
Bogoslovskom fakultetu. Pogledajmo kako je do toga dolo. Od posebnog znaaja za razumevanje novog koncepta predavanja liturgike na
Bogoslovskom fakultetu je uvoenje tzv. liturgijskog etvrtka seminara u
kome se od 2001. godine odvijaju vebe iz liturgike i srodnih disciplina
na takav nain da se u jutarnjim i prepodnevnim asovim vre razliita
bogosluenja koja se izuavaju u okviru liturgike prakse, istorije i teologije. Postojanje ovog seminara je vano zato to i profesorima i studentima prua mogunost da, na prvom mestu, savremene forme i izraze
liturgijskog ivota Crkve istovremeno izuavaju u uionicama i doivljavaju u hramu, to raa harmonian pristup bogosluenju i formiranju
zdravog i crkvenog naina njegovog razumevanja. Stvari se, meutim,
ne zaustavljaju na tome. Ovim danima se takoe slue i druga i drugaija bogosluenja, kako drevne slube i razliite istorijske forme u razvoju
bogosluenja, tako i bogoslubeni izrazi drugih liturgijskih familija, kroz
dijahronijski i sinhronijski pristup liturgijskoj problematici, to sve prua studentima mogunost da prevaziu kategoriju spoljanjih istraivaa
ovih fenomena koji znaju to-ta o njihovoj istoriji i razvoju ali skoro
nita o njihovom unutranjem sadraju, iskustvu i ivotu koji oni nose i
prenose.158 Seminar se ne obavlja samo u fakultetskom hramu. Studenti takoe povremeno dolaze na rimokatolika i jevrejska bogosluenja.
Zahvaljujui ovakvom pristupu, u kome se polazi od obredoslovnih
i istorijskih dimenzija liturgike, koje se potom ukljuuju u ire okvire
liturgijskog bogoslovlja proisteklog iz plodonosnih zakljuaka evhari U okviru ovog seminara sluene su i slue se: antiohijska forma Liturgije svetog
Jovana Zlatoustog, Liturgija Apostolskih ustanova, Markova Liturgija, Jakovljeva
Liturgija, Jakovljeva Preeosveena Liturgija, rekonstruisana bogosluenja dnevnoga kruga tzv. azmatskog (pevanog) tipika (Veernje, Jutrenje, Panihida i Tritekti),
monako Svenono bdenije sa inom za Bogorodicu povodom praznika Vavedenja Presvete Bogorodice kao i monaka Svenona bdenja drugim povodima,
Agapa na osnovu opisa Ipolita Rimskog iz Apostolskog predanja, posledovanje
Parastosa i Malog osveenja vode i drugi sline forme i vrste bogsoluenja.
158
67
68
Vladimir Vukainovi
stijske eklisiologije koja je u velikoj meri obeleila bogoslovlje naeg

vremena na kraju se dolazi do jednog kompleksnijeg shvatanja naunog od
onog koje, na ovaj ili onaj nain, figurira u nekim drugim savremenim
liturgikim istraivanjima i predavanjima.
Pomenuta vizija ne pristaje na redukcionizam izvora, odnosno uverenje
po kome je za razvijanje liturgijske teologije i prakse dovoljno ovladavanje izvorima kao potpunim i definitivnim nosiocima odgovora kako
na liturgike probleme tako i na liturgijske nedoumice. Upravo svojim
insistiranjem na ivom liturgijskom iskustvu, kao sastavnom i konstitutivnom delu formiranja i profesora i studenata, klirika i laika, odnosno
sticanju ne samo jednog svojevrsnog liturgijskog etosa nego i liturgijskog
naina miljenja, ona otvara iroke perspektive autentinog vrednovanja
znaaja bogoslovlja, harizme teologije, kojom Crkva prosuuje i rasuuje fenomene svog ivota na svim mestima gde se sabira i u svim vremenima
koje osveuje. Da budemo jo jasniji na ovaj nain lanovi Crkve se
ue i ohrabruju da sa smirenjem i odgovornou pred Predanjem, duboko iz njega, ali i iz onoga to su, ne samo iz formi i izraza kojima je
Predanje ouvano nego iz njegovog sadraja, usvojili i poneli u sebi,
bogoslovstvuju i pastirstvuju problemima i izazovima ove i svake naredne epohe. Ta smirena smelost, ta slobodna vernost, ta odgovorna reenost i jesu prvenstveni sadraj onoga emu se vraamo kada se vraamo
Ocima a ne vetina beskrajnog navoenja i intelektualnog ongliranja
njihovim mislima i tvrdnjama.
Gorue pitanje ne samo liturgijske nego i svake druge teologije svakako
je razumevanje Predanja Crkve. Odnos prema Predanju Crkve uvek je
dvostruk. Predanje se prvo usvaja i ini sastavnim delom naega bia i to
upravo onakvo kakvo je ono bilo, kakvo je do nas dolo i kakvim smo ga
mi primili. Postoji jedan proces saobraavanja Predanju, prestruktuiranja,
preobraavanja sebe Predanjem. Taj proces, podsetimo, nije ni kratak
ni jednostavan ni jednodimenzionalan. On se sastoji, ponovimo, kako
u usvajanju znanja tako i sticanju iskustva, tanije znanje i iskustvo bivaju
isprepleteni na novi nain. Iskustveno saznajemo i znanjem podstiemo
i proveravamo iskustvo. Zbog ega je neophodno upravo ovakvo usvajanje Predanja? Zato to Predanje ne sadri mrtve i hladne informacije,
podatke i predstave, ve zapise susreta, dela, postupaka, govora i odgovora dijaloga Boga i njegovog naroda. Predanje je, recimo to uslovno,
troslojno. Predanje predstavlja, ovoga emo se uvek na prvom mestu seti-
ti, niz zapisanih, opevanih, opisanih, iskazanih susreta Boga i ljudi to je

njegov istorijski deo. Ali je Predanje ujedno i prostor u kome se ti susreti
nastavljaju, ono je mogunost u kome se oni aktualizuju, i to je njegov
svetotajinski deo. Ono je, u krajnjoj liniji, i obeanje onoga to e doi i to
ve, na jedan poseban nain postoji meu nama i, to je veoma vano,
oblikuje nau stvarnost. To je njegov eshatoloki deo. Poto je Predanje
stvarnost odnosa, odnosa koji su ve bili, koji jesu i koji e biti, ono uvek
odstaje na izvestan nain do kraja neuhvatljivo u rei ma kakve one bile.
Crkva nosi u svojim nedrima svojevrsni zalog Predanja. Njega predstavlja
i predaje novim generacijama svojih svetenosluitelja, a kroz njih celoj
punoi Crkve, sputajui im ga u ruke, u liturgijskoj formi u bogosluenju, kao Telo Hristovo. Novorukopoloenom prezviteru Episkop,
kao uvar i nosilac punoe Predanja, u ruke polae osveeni Sveti Hleb
Telo Hristovo rekavi mu: Primi zalog ovaj i sauvaj ga celim i nepovreenim
do poslednjega daha svoga jer e o njemu biti pitan o drugom i stranom dolasku
velikoga Boga i Spasa naega Isusa Hrista. Vano je istai da mu Episkop
zalog Predanja ne predaje u vidu knjige, ne daje mu, na primer, Sveto
Pismo u ruke, nego mu daje onu stvarnost o kojoj Knjiga, Sveto Pismo,
u krajnjoj liniji govori. Zapis prethodnih iskustava i dogaaja u istoriji
odnosa Boga i oveka sada ustupa mesto novom, konkretnom i linom
susretu u kome je mogunost bogoopteeg primanja Predanja neposredno omoguena. Primanje sauvanog, predanjskog, iskazano je kroz
doticanje Tela Hristovog, kroz uvanje, staranje o Telu Hristovom novorukopoloeni dri Sveti Agnec u obema rukama, dakle maksimalno
paljivo se stara o Njemu, kroz Crkvu i u Crkvi koja liturgijski uvek i
iznova dovodi svakog oveka i svaku generaciju na taj osnovni izvor
vode ive, blagodati Duha Svetoga, od koje se ne edni do veka (Jn
4,14). Predanje se ne prima samo iz razloga da bi se takvo kakvo jeste
predalo dalje. To je samo jedan deo, jedan smer naeg odnosa prema
predanjskom. Dvosmernost naeg odnosa prema Predanju pokazuje se
u tome to ono Predanje koje smo usvojili, odnosno koje nastavljamo
da usvajamo, sve dublje i dublje, iz slave u slavu, sada, u nama, treba da
poslui kao izvor iz koga emo odgovarati na nove potrebe sveta koji se
neprekidno menja odgovarajui na dinamiku tih promena kao domaini
koji iznose iz riznice svoje novo i staro (Mt 13,52).159
V. Vukainovi, Predgovor, Kriza savremenih jezika teologije: zbornik radova, ur. V.
Vukainovi, Beograd 2013, 67.
159
69
70
Vladimir Vukainovi
Zbog toga svaki hvaljeni i oekivani povratak izvorima u ivotu Crkve

od klasinog Ad fontes do slavne maksime Georgija Florovskog Return
to the Fathers kojom je na 1. Kongresu pravoslavnih teologa odranom
u Atini 1936. zapoeo ono to se danas naziva neopatristikom sintezom,
nikada ne podrazumeva povratak samo na odreeni izraz, formu, reenje i okvir. Ono uvek i pre svega zahteva oivljavanje unutranjeg
sadraja vere, iskustva i ivota koji je posvedoen otakim iskustvom i
zabeleen otakom reju. Ista stvar vai u ponovnom otkrivanju znaaja
Svetog Pisma za ivot Crkve i bilo kojom drugom obnovom. Otkrivanje i oivljavanje unutranjeg sadraja vere i ivota postavlja sve njihove
izraajne oblike na pravo mesto i daje im njihov istinski znaaj. Oni su
sveti i dragoceni, bogonadahnuti i dostojni najdubljeg potovanja nosioci Istine. Ali nisu niti svi niti jedini mogui nosioci Istine.
I na samom kraju ovog izlaganja elimo da napomenemo da je 2014.
u okviru Bogoslovskog fakulteta osnovan Institut za liturgiku i crkvenu
umetnost koji treba da objedinjuje i usmerava sve dosadanje napore na
ovom polju. Podrazumeva se da je ova institucija, odnosno oni koji je
sainjavaju, otvorena za saradnju i spremna da, izmeu ostalih aktivnosti, razvija i vodi razliite meunarodne naune i pastoralne projekte.
Jedan od takvih bi mogla biti i Liturgika enciklopedija napisana od strane
autora razliite konfesionalne pripadnosti.

33 70 PDF

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

33 70 PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Edinost in dialog Unity and Dialogue

letnik 69 leto 2014 tevilka 1-2: 33-69

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Nauni projekat Instituta za teoloka istraivanja, koji postoji u okviru

vali nauni interes za oblast liturgike.10 Njihova interesovanja kretala su

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

crkvene aktivnosti. Bogoslovski fakultet odigrao je presudnu ulogu u

stojao. Stil pisanja Lazara Mirkovia bio je kritikovan ne samo od strane

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

lom pokazao da je bogoslovlje osnovica na kojoj se moe graditi vrsta

istorijskim razvojem bogosluenja, svetotajinskom teologijom i drugim

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

svom tekstu Liturgiko bogoslovlje32 ukazao na ogranienost ritualistikog

Kao takav javljao se u udbenicima39 koje su oni pisali, radovima koje su

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Linost koja se na poseban nain istie u episkopatu Srpske Crkve kada

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

venstveno na polju liturgike, Vladika Hrizostom nije samo anticipirao i

redakcije, tzv. crkvenoslovenskom jeziku. Bogosluenje na srpskom

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

vaenja estica na proskomidiji: ... opratanje greha (stoga nevaenje

prevedeno je ili sabrano u vee celine, izdano i preizdano tridesetak

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

preko njegovih dela nadahnjivali Justinovom milju i uenjem, u veoj

u prvom redu ogleda u otkrivanju Liturgije kao Svetajne Crkve83 to je

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Bulgakov Sergije, Jeleosveenje, ibenik 2003.

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

zostoma Nasisa,109 Teodora Jangua,110 Jovana Fundulisa,111 Panajotisa

Kavasile,123 Simeona Solunskog,124 Maksima Ispovednika,125 Germana

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Jovana Zagrajana,128 Jovana Zizijulasa,129 Dimitrija Staniloea,130 Pavla

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

i teologa.153 Episkop Atanasije u ovoj raspravi, pa i polemici nije samo

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

sija, kod nekih teologa i pastira u potpunosti zanemaruje. Reenje nekog

Svetajna Crkve (predaje N. Miloevi.), i Svetotajinsko bogoslovlje (Prdaje N.

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

Danas je situacija u potpunosti drugaija. U okviru Katedre za liturgiku

stijske eklisiologije koja je u velikoj meri obeleila bogoslovlje naeg

Savremeni tokovi liturgijskog bogoslovlja u Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi

ti, niz zapisanih, opevanih, opisanih, iskazanih susreta Boga i ljudi to je

Zbog toga svaki hvaljeni i oekivani povratak izvorima u ivotu Crkve

Vous aimerez peut-être aussi