Vous êtes sur la page 1sur 6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

FOGWILL
UNLUGARBAJOELMUNDO:LOSPICHICIEGOS
DERODOLFOE.FOGWILL
enJulioShcvartzmanMicrocrtica:Lecturas
Argentinas.BuenosAires,Biblos,1996(pgs.133
146)

Sepuedeescribirparalaguerra.Bastaconponertodalaeficaciadelaescrituraal
serviciodeunbandoydescargarlaartilleraverbalcontraelotro.Asempezaron,conla
guerranacional.Nuestroscielitos,ysiguieronlashojasygacetasgauchipolticasenlas
luchasciviles.
Sepuedeescribircontralaguerraquedesatanotros,yentoncesdenunciarlainiquidad
deambosbandosodeunodeellos,esgrimiendolascifrasdeunpreocupantedescensode
lacurvademogrfica(comoAlberdi)ollorandoprdidas(comoGuidoySpano).
Sepuede,enfin,ensayarunaescrituraderesistenciabelicosaatodaasimilacindel
discursoblico(ydeldiscursopoltico,seaonosuprolongacin"porotrosmedios").Esta
posicincuestionalaguerra,peronoespacifista:librasupropiaguerra.Recoge,paraello,
distintasvertientes:eldesengaodelaguerra,elfracasodelasexpectativas,el
resentimientoplebeyocontrajerarquasydisciplinas.Noopone,almenosexplcitamente,a
losvaloresinvocados,otrosvalores,nilaobjecindeconciencia.Habladeotracosa,no,
porejemplo,delaeconomadeguerrasinodelnegociodelaguerra.Puedeamagarconlo
antiestatal,peroslocomoabandono,comocorteindividualista,comodesconfianza
irreductible.
Sihubieraqueelegirunmodeloargentinodeestaposicin,podrasertiluna
composicinfundacional,elannimo"Cielitodelblandengueretirado"(c.18211823).El
blandengueretiradoresumelaactitudyeltonodelque,habiendopasadoporlaguerra
nacionalyporlaguerracivil,yanoquieresabernadaconbanderas,yveentodasellas,
casiparafraseandoaSamuelJohnson,unaastuciaparaapoderarsedeloajeno:"Nome
venganconembrollos/depatrianimontonera".(El"Cielitodelblandengueretirado"puede
leerseenlapartedeantologadelvolumendeJorgeB.RiveraLaprimitivaLiteratura
gauchesca.BuenosAires.Jorge
Alvarez.1968.TambinenHoracioJorgeBecco(recopilacin,prlogo,notasy
bibliografa).Cielitosdelapatria.BuenosAires.PlusUltra.1985.
Estasalidadeldilemadehierrodelaguerrapuedepulsarlaindignacin,elcinismoola
picarda,peronoentraeneljuegodelosusosdelaguerra,oentrainstaurandoenellasus
propiosusos,refraccinoexasperacindeaquellos.

UNTRAUMA

http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

1/6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

LaguerradeMalvinasnodividialasociedadargentina,porqueslopequeos
sectoressemanifestaronreticentesocontrariosalarecuperaciny/oaladefensa.Perola
coincidenciamayoritariaseprodujobajolaimprontadeunadictadurayunejrcitoque
imprimieronalaguerrayalaculturadeguerrasusmodalidadesoperativasydiscursivas.
(EnlacontratapadelaprimeraedicinBuenosAires,DelaFlor.1983,lugardesdedonde
suelehablareleditor,seproduceundesplazamiento."Laversindelanovelaqueahora
publican...".diceelautor,sinnecesidaddefirmar.Yeditorializa:"...nofueescritacontra
lamuertenicontralaideadelamuerteylaideadelaguerra,sinocontralarealidadque
imponeunmismoestilohipcritaderealizarlaguerralaliteratura".)
Poreso,alexitismooficialsiguielsilenciooficial,yalentusiasmodelasociedad,el
traumayladificultadolaimposibilidaddehablarsobreeso.Perodurantelosdosmeses,
mediodelconflicto,laadhesinpopularseexpresatravsdemultituddeformas.desdeel
enrolamientovoluntarioyladonacindepreciadosbienesfamiliareshastalaelaboracinde
consignasejerciciosdelirismopatritico,comounanuevaliraargentina.Hubo,porall,
algncielito.

UnnmerodeLaMagade1992lamentabaqueunacontecimientodeesanaturalezano
hubieradejadoenlaliteratura,comohabradejadoenelrocknacional,unahuella
significativa,conexcepcindeLosPichiciegos.(Laprimeraedicindejaleerlatapa,que
juegaconlaetiquetadeTresPlumas."Lospichycyegos.Visionesdeunabatalla
subterrnea.RodolfoEnriqueFogwill".Lasegunda(BuenosAires.Sudamericana.1994.yes
laquecitamos),"Fogwill.Lospichiciegos".Elsubttuloomitidoenlatapareapareceen
portadillayportada.)Y,sinembargo,lahuella,enelrock,nopodrasermsmolestay
conflictivaanensusventajas,yaquesevinculaconsuincorporacinsinpausaala
culturaoficial(incluyendosutardoperoamplionichopropioenunmediocomoLaNacin)y
almercadoyaquellosrecitalessolidariosseolvidanoserecuerdansinorgullo.
Ladificultadparasuperareltraumavibrabaenunaconsignaquedecenasdemilesde
gargantascoreabanenlascallesen1983,despusdesieteaosdemuerte,
desapariciones,exilio,torturas,mordazasyproscripciones.Eraelfragmentodeunapieza
queintentabacompendiar,enclaveantimilitarista,lasdesdichasdetodosesosaos.
Preguntaba:"QupasconlasMalvinas?",yenseguidasecompadeca:"Esoschicosya
noestn".
Obscena,esamencinpietistadelossoldadoscomo"chicos"(palabrade"grandes"
retomada,paramal,poralgunosdesusdestinatarios)ysobretodoesarpidaresolucin
quehacadesaparecera"chicos"que,ensumayora,parainfortuniooayudamemoriadel
trauma,todavaestabanah.

"ESTOESDEELLOS"
Lospichiciegoseligelaperspectivaylalenguadeunapicarescadeguerra,dela
corrosindeloslmitesentrelosbandos,delanegativacnicaahablarenseriodelos
valoresinvocados.
Laformacindeungrupodedesertoresqueconstruyeunnidosubterrneoymercacon
ambosbandos,apuntandomeramentealasupervivencia,minatodaotracerteza.Dehecho,
elintercambiodebienesinstauraenelfrentelaleydelaofertaylademandadepertrechos,
materialesy(paradecirloconunapalabradelagauchesca,gneroquetambinhablade
deserciones)'vicios".Laleydelvalorequiparalosbandos,erosionandotodaotra
constitucinsimblica(comoocurre,paradarunejemplontido,enTrampa22deJoseph
Heller).Ladecisindequeunbandoespeorqueelotro(losinglesessonpeoresquelos
argentinos)eseso:unadecisinsometidaaconsenso,productodelaexperienciaydela
evaluacin,sicabe,delosgradosdelainfamia.
Adiferenciadelasituacinquecondicionabalaactituddelblandengue(cuandola
guerranacionaldejapasoalaguerracivil,aqulaguerranacionalsucedealarepresin
internayrepitealgunosdesusrasgosdedoblediscurso,hipocresascorrupcin,porlocual
(yporlavertiginosapercepcindeloscambioshistricosenlaculturameditica)la
decepcinylacadadeexpectativasnoocurrendespusdelconflicto:sonsimultneas.
http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

2/6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

Peroenlalneadelapicarescadeguerra,lacomprobacindelengaonoconduce,en
elinteriordelrelato,aladenuncia,sinoalaadaptacinyalaadopcindeestrategias
similares.Todolocualnaturalizalafiguradealtatraicin,esdecir,desarrollaunaprctica
sinculpasquesemueveenlaguerracomopezenelagua,yquesloeldiscursoestatal
podranombrarcomoaltatraicin,unacategoranuncaestablecidaeneltexto.Unoficial
argentinoquesecongelalamanoparacobrarunabuenapensindeporvidaesobjetode
admiracin:eneldecirpichi.semerecelaguitaporquetuvopelotas.Esms:setienen
pelotasparahacerguita.Eldescubrimientodequelosoficialesinglesesconfraternizarcon
losargentinosydequesoncapacesde"cambiar"unpichipor"algo"(otrobien)yhacerlo
fusilarnollevaalameracondena,sinoalaelaboracindeunatcticaneutralizadora,enla
lgicadelintercambio:"poresoyoquisieraquetuviramosalgninglsaqu,depichi'(p.
74).
Cuandolosingleses,paradebilitarlamoraldelenemigoyadelantarlarendicin,piden
alospichisquedifundanlafotodeltcompartidodelosoficialesbritnicosyargentinos,
lospichisseniegany,porunaparadjicacoincidenciaconloqueseraunaactitud
patritica,engaanasusmandantes,noparaqueaquellamoralsefortalezca,sinoparaque
enlalneadelblandengueretiradolosargentinosnoserindan,laguerracontineyambos
bandos"sematenentreellos".Este"ellos"uniformador(alavezquediferenciadorrespecto
deltercerismopichi)eshartosignificativo.AtencinconlospronombresenLospichiciegos:
"Algunosestaranbombardeandomuchoaotros"(p.5l)obienundestello,productodela
sensacindeajenidadabsolutaquesuscitanlasislas:"Estoesdeellos"(p.74).Porla
complejidadasistemticodelapicarescadeguerra,estapercepcin,enlanovela,vaa
pegartodalavuelta.

ELMITOPICHI
Encontrasteconeldescreimientoenlosvaloresenjuegoenlaguerraoficial,hayun
desplieguedeelementossensiblesyempricosqueapuntanalacredibilidaddelapropia
situacindeguerra,al"haberestadoall",contrastefuerteconlapelculaLoschicosdela
guerra(otravezloschicos)deBebeKamin:elcolordelanieve,lasensacindefro,la
oscuridaddelapichiceraylafotofobiadesusmoradores,elestruendoyelolordelos
helicpteros,lamedicinsubjetivadelpeligroyelhorror(mayoranteloshelicpterosylos
hombresconfiadoseimplacablesquebajanporlasfinascuerdasqueantelosdemoledores
perolejanosHarriers).
Mientrasarribalosvaloresnosoncrebles,abajo,enelpozo,enlosubterrneo,enla
pichicera,lossaberessonapenascreencias,mitos,pareceres.Lahistoriaeselresultadode
deciresyatribucionesprobablesodudosos:Gardel.uruguayoofrancs:Videlamat(ono)
aquincemil:Santuchocelebrabalos17deoctubre,enTucumn.contrescientosPeugeots
negros:Firmenich,alosquinceaos,"amasijalpresidente","raj"ytiene"laguitaloca"
(esdecir,tienepelotasyesadmirable):enRawsonsefugaronmilguerrilleros(pp.17,51
57).
PeroLospichiciegosvetambinelmitoensunacimientoobienensumaterialidad.en
surealidaddehistoriahacindosemito.Lacreacindelmitopichieselmejorejemploy
constituye,porotraparte,unpoderosoefectoliterario.Latropaargentinacreequelospichis
sonmuertosquevivenbajotierra(y.comoentodomito,enparteesas).Enlaprimera
edicin,eltextoescribe"pichis"perotitula"pichycyegos"(hay,pues,diversasversiones).
Eldesplieguetecnolgicoinglsesvividocomoasombro,show(laGranAtraccin),
milagro,mito.Ylaaparicindelasmonjasenelescenariodeguerracomounasealque
emitieralanovelasobrelapresencia,all,deotraguerra,la"antisubversiva"generaun
debatesobresurealidadfantasmagrico:aqulospichis,entrelosquesuelefuncionarel
consenso(entalocualcosa"estuvierontodosdeacuerdo")sedividen.Yesprecisamente
coneldisensoentrecreerynocreer,cuandoaparecelaescenageneradoraficcionaldeLos
pichiciegos:la(des)grabacindeldilogoentreQuiquito(elpichiinformante)yelescritor.
Tambinesteaspectoaportaalareivindicacindeloemprico.Aveces,elverbode
deciresreemplazadoporelverbo"grabar",quereenvaaunatercerainstancia:escucharla
grabacin.EslaexperienciadelaguerralaquevadeQuiquitoalescritor.Desdeluego,en
latapa,enellugardelautor,selea,todava(en1983)RodolfoEnriqueFogwill(desde
http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

3/6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

Pjarosdelacabeza,comoresultadodeunprocesodecondensacinymitologizacin,el
autoresFogwillsolamente).Escritoralquellaman,segndicen,Quique,yqueenun
cuentodeMismuertospunk,"Testimonios",aparecegraciosamentealudidoporla
narradora,(unaOrlandovernculaquedevieneVictoriaOcampo)as:"SellamabaQuique,y
aunqueargentinoysocilogo.erauntipomuybien".
Larelacininformanteescritor,mediadaporelgrabador(delocualresultaquela
instancianarradoresunatransaccinentrelasanteriores)setensaentreelcreer,el
registrar("anotar")yelsaber.Elescritordefiendelosuyocomosaber,entantoqueel
informanteniega:"Vosnosabs"(p.100),"Noentendsnada!"(p.138).
Cuando,enelrelato.aparecenlosportadoresdelafuncinsocialdelsaber,los
socilogos,sonobjetodelarisadelossoldadosydelacensuradelainteligenciamilitar
(losllevanpresos).Lainformacindelaradioargentinaesunsaberfalso,entantoquela
inglesatrasuntasusuperchera(comolosdiscursosdeloscoroneles)porelhabla,quees
tambinlapiedradetoquequeestableceladiferenciasocioculturalentrelospropiospichis:
laquevade"madre"a"vieja",de"trabajar"a"laburar".
Deahalosnombresysobrenombresasignadosalossujetos.Losquemandanson
"revs"y,porasociacin,"ReyesMagos".Lanovelalosnombra,oraRevs.oraMagos(en
Msicajaponesa,deR.E.F.,nohayningncuentoquesetituleas:unoes"Msica"yotro
"Japons"Labuenanuevasedivideendospartes:"Labuena"y"Lanueva").Cuando
algunoconfundeunareferenciaareyes"reales"conlosjefesdelapichicera,locorrigen:
"losreyesverdaderos,boludo"(p.55).Hayunpichi"Galtieri"yotro,sorprendidoen
inconfundibleproximidadconunaoveja,alquedicen"Ovejo"aGarca,"Notable",porque
usademasiadoestapalabra,yalosporteos,"forros",porlamismarazn,oporquequiz
losean.Unosera,endefinitiva,comohablaoaquelloquedice.Eselsistemaonomstico
popular,confiableporquesuingeniodescuellaelaborandodatosdelaexperiencia.En
cambio,laradioinglesaessospechosa:aldarsusmensajes"enchileno"("polola",
"guaguas"),errandoeltoquesudamericano,poneenevidenciasupropiafalacia,sumalafe.
Ellogroprincipal,enestamateria,eselpropionombredelospichis.Porunlado,
remitetotmicamentealanimalcuyohbitatycuyoshbitoslospichisparecenduplicar:por
otro,sudispersingeogrficacoincideconunapluralidaddenombres(mulita,peludo,
quirquincho,etc.):adems,lanovela,altrabajarconmuchaeficacialamitificacin,lohace
entrarenfrasesque,acumuladas,terminanporimponer,comodado,eluniversopichi:tener
aalguiendepichi(p.74),usarunpichiconalgunafinalidad(p.112).reprobatoriamente
"icojerseunpichi!"versus"cojerseuntipo"(p.116117),"tenerolorapichi"(p.113).Enla
mismadireccin,unafrasesentenciosaescomolapuntadelicebergdeunainferible
paremiologapichi,quelaaliteracinnohacemsqueconfirmar:"Elpichiguarda,agranda,
aguanta"(p.71).Habraqueconsiderar,tambin,elmatizflicodepichi,retomadoporel
lunfardo,(VaseMarioE.Teruggi,Panoramadelunfardo,BuenosAires,Cabargon,1974.)
enunrelatodondetodossonhombres.

EFECTOS
Latensincreersaberentendersevaorientandoenunsentido.Enlatradicindela
literaturadeguerra,Sarmiento,enelFacundo,postulaqueRosas,monstruo,eslaesfinge
queformulaelenigmaargentino.Resolverlo,comoEdipo,implicamataralaesfinge.Y,
yapasarmientina,realizarelprogramaliberal.Peroenlapicarescadeguerranosetratade
venceraningnenemigo.Entonces,lafuncin,digamos,cognitivaestalserviciodeotra
causa:salvarse,sobrevivir.Frenteal"saber"resultantedeladivisinsocialdeltrabajo,que
eltextoparodia("...dijoelIngeniero.Saba",p.47Viterbotambin"Saba,eradepadre
radical",p.55),seerigeunsaberempricoorientadoalasobrevida:"sientendslaguerra,
tesalvs"(p.67).
Estepragmatismodelsabercontaminatambinladimensindelcreer,porqueno
conduceyaalapresuntarealidaddelocredoocreble,sinoaunaconstelacinde
impresionesyefectosque,entodocaso,reinstauranlarealidad,queyaesotra:"Igual
impresionaba:aunquelahistoriaquelecuentenaunonoalcanceaimpresionaryaunque
unonolacrea,impresionasentirlaimpresinquetraeelquelascuentaporelsolohechode
contarlas.No?"(p.81).
http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

4/6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

Vaseelpoema"Elcaminodelcisne":
Saludoalaarmonaquesurgedelreconocimientodelespejismodelorden,del
espejismodelaarmona.
Unlogro.Puedocanjearmividaporunlogro:micoraznporunefectontidosobremi
corazn.(RodolfoE.Fogwill.Elefectodelarealidad.BuenosAires,TierraBalda.1980.)

RECUENTOS
HabitualenFogwill:abundanlasalusiones,lasclavesalgomdicas.Noimportan
demasiado,msalldeunaseriedeconnotacionesvinculadascongruposdepertenencia,
pequeosguios,zancadillas.Zabaljuregui,uncoronelVctorRedondo,elpibeDorioy
conviccin,elTurco(entiemposenqueelescritorexitosodelosdasdeladictaduraera
JorgeAss).Etctera.EstlagroserareferenciaaPuig:elpichiManuel,quecuenta
pelculasquenadievioenelcineyqueescojido(conjota)poruningls.Esto,enuntexto
cogidopormomentosporlamarcaPuig:ladivisinendospartesdeochocaptuloscada
una:laenumeracinde"lomshabladoporlatropa"(pp.8384),untemsimilaraaquellos
queenBoquitaspintadasservanparatipologizarpersonajes(lomstemido,loms
deseado)finalmente,latcnicaderecontarunahistoria(pelculas,cuentos).Aqu,la
poticadePuigsera:demefabulanarratur:Toto,enLatraicinenlaRitaHayworthse
definaporlamaneraenquetransformabalaspelculasyEllocodeChjov,delmismo
modoqueMolanenElbesodelamujeraraa.ElescritorpersonajedeLospichiciegos
operatransformacionesmltiplessobre"Losbuquessuicidantes"deHoracioQuiroga(pp.
105108),yesdifcilverallotrogestoqueeldelasuperposicinconelfantasmadePuig
(quereaparecereneltonoinicialdeUnaplidahistoriadeamor).
Alavez,latcnicadelrecontardefinienparte,yenciertomomento,laposicinde
FogwillenlaescenayelmercadoliterariosdelaArgentina,enesemecanismoquehemos
denominado,conalgunoscompaerosdetrabajo,yplagiandoaCarlosCorreas,operacin
autor.(VaseCarlosCorreas,LaoperacinMasottaCuandolamuertetambinfracasa.
BuenosAires.Catlogos,1991.)En1985,comopartedelaambiguapromocindeun
escritor(setratadeAlbertoLaiseca,queen"Helpal"vuelvecomoAdolfoLaiseca,
contaminadoconBioy,parareasumirlasfuncionesdelCarlosArgentinoDaneride"El
Aleph").FogwillpropusoalaconsideracindelpblicolectordeTiempoArgentinolas
virtudesdelrelatodeLaiseca"ElrbolTulasi".Paraello,contotravezelcuento,yel
aparenteserviciosehizoborramiento:laversinFogwillemitayexhibadestellosde
escrituraqueopacabanlarescatadaversinoriginal.

VALORES
Laliteraturadelapicarescadeguerrapareceserajenaalosvaloresdelosbandos.A
todovalor?Enlosintersticiosdelahistoriaseinfiltranotrosvaloressuperpuestos.El
herosmoqueporunladoexpulsaretornaenlafidelidaddelTurcohaciaunsoldadoquele
salvalavidaenlairnicapropuestadeQuiquitoquecuestionalaideade"rehabilitar"alos
soldadosdeMalvinas,sugiriendoqueseanellosquienesrehabilitenalosquesequedaron
enlaretaguardia:ensusueodesermalvinero,sininglesesniargentinosquelojodanen
lainterpretacindelabombaquemasacralafiladelosdesharrapadosquecorrenareunirse
"comosiDioshubieradecididocastigaratodoslosilusosycagones"(p.130).
Peroestonoestodo.Hayreferenciasdeltexto,ajenasenaparienciaalahistoria
narrada,quepasandesapercibidasalospersonajes.El29demayo,dadelcordobazo,
aparecedosvecesmencionado,apropsitodecualquierotracosa,fueradetoda
efemrides.Ycrticamente,elescritorcita,anteQuiquito,aunmdicoargentino"que
aconsejabaalosjvenesdejarlasciudadesymarcharalassierras".Eso,sedice,ocurri
"hacemucho"(p.148).
Es,claro,elChe.Ynoocurrihacetanto,sloqueenlamemoriadelnuevo
blandengueretiradoperteneceaunpasadolejano,remoto,quevuelvecadatantocomo
nostalgia,comoderrota,comoirona,comodolor.
http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

5/6

29/6/2015

LOSPICHICIEGOSporJulioSchvartzman

JulioSchvartzmanesprofesordeLiteraturaenlaUnivesidaddeBuenosAires

INDICE
links

Critica
transcripciones

narrativa
servicios

poesa
familylinks

ensayo
MAIL

http://www.fogwill.com.ar/critschvarz.html

6/6

Vous aimerez peut-être aussi