AHMED YESEV VE HACI BEKTA VEL

Aralarndaki Balar, Fikirleri, Tesirleri

ve Trk slm Edebiyatna Katklar
Dr. Seyfullah KORKMAZ
E. . lahiyat Fakltesi
skorkmaz@erciyes.edu.tr

ZET
Bu aratrmada Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli arasndaki tm
ilikiler aydnlatlmaya allmtr.
Hac Bekta Veli, Ahmed Yesev'nin en nemli haleflerindendir. Dvan-
Hikmet ile Makalt arasnda byk benzerlik ve paralellikler mevcuttur. Ahmed
Yesev'nin Trkistan'da yapt kutsal grevi, Hac Bekta Veli, Anadolu ve
Balkanlar'a tamtr.
Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, bilim ve hogry temel alan
evrensel dnceleri ve kiinin alnteri ile geinmesinin kutsalln ne karan
yaama biimleri ile Trk kltrne byk hizmetler yapmlardr.
Anahtar Kelimeler
Ahmed Yesev, Hac Bekta Veli, Hikmet, Nefes, Maklat

GR
Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, Trk kltr zerinde ok
derin ve kalc izler brakan iki byk isimdir.
Ahmed Yesev, bir din teblicisi, bir mrid mutasavvf, nihayet
kendi adyla anlan bir tarikat kurucusu olarak Farmed (477/1084), Kueyr
(465/1072), Slem 412/1021) ve Yusuf Hemedan 1050-1140) silsilesinin
bir halkasdr. Zamannda btn Orta Asya blgesinde tesirleri olmutur.
Pr-i Trkistan diye anlm ve hikmetleri dilden dile dolaarak ve yazlarak
gnmze kadar ulamtr. Onunla balayan Hikmet tr, din-tasavvuf
edebiyatn rabet gren bir malzemesi olmutur1.
Hseyin Vassf (1872-1929), Bektaiyye'nin Hac Bekta Veli'ye

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

ulaan silsilesini u yle vermitir: Hz. Ebu Bekir, Selmn- Faris, mam
Cafer, Byezd-i Bestm, Eb'l-Hasan Harakn, Eb Aliyy-i Fremed,
Yusuf- Hemadn, eyh Hoca Ahmed-i Yesev, eyh Lokmn- Horasn,
Cenb- Pr Hac Bekta- Vel2.
Grld gibi bu silsilede, Hac Bekta Veli, Ahmed Yesev'nin
halefi durumundadr..
nemli teracim kitaplarndan biri kabul edilen Reaht Ayn'lHayat'a gre Trkistan halknn Hoca Ata Yesev dedikleri Ahmed Yesev,
Yusuf Hemedn'nin nc halifesi olup Trk velilerinin ser (ba)
halkasdr3.
Ahmed Yesev, Hicr beinci asrn ikinci yarsnda, Kazakistan'n
Sayram kasabasnda domutur.. Babas Nesep-nme isimli eserin yazar,
brahim Ata**'dr. Yedi yanda iken babasnn lmesi zerine ablas ile Yesi
ehrine gitti. Yesev knyesini, doduu yerden deil de ilk renimini
yapt Yesi'den ald. lk bilgilerini Yesinin mehur limlerinden olan
Arslan Baba'dan aldktan sonra Buhara'ya gitti ve orada eyh Yusuf
Hemedn (504/1110?)nin talebesi oldu. Yesev, ksa zamanda hocasnn
takdirini kazand ve ondan ald feyizle kendini gsterdi.. 562/1166
ylnda, 125 yanda* iken vefat etti4.
Hac Bekta Veli, yaklak olarak 645-646 / 1248 ylnda Horasan'da
domu, 680/1281'de Anadolu'ya gelmi ve 738/1337'de Krehir
(Sulucakarahyk)'de vefat etmitir. Anadolu evliyasnn mehurlarndandr. stikametinin doruluu ve evliya taifesinden olduu hususu
tevatre ulamtr5.
Tarih olarak tam izah edilemese de - nk yaadklar yllar
arasnda bir asrdan fazla bir zaman fark grlyor- kaynaklarda yar
efsanev olarak anlatlanlar ve menkbeler, ittifakla Hac Bekta Veli'yi
Ahmed Yesev'nin takipisi ve mridi olarak gstermekteler.
Ahmed Yesev ve Hac Bektai Veli hakkndaki ilk ciddi
aratrmalar Fuad Kprl balatmtr. Onun Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, Bektaliin Mene'leri 6, Msr'da Bektalik 7 ve benzeri
eserleri bu alanda yaplm bilimsel nc almalar olarak karmza
kmaktadr. Kprl'nn balatt bu almalar, hayli ileriye gitmi
olmas gerekirken det olduu yerde saymaktadr8.
Bu aratrmada, iki byk gnl adam Ahmed Yesev ile Hac
*
Bekta Veli arasndaki ilikiler ve balar ulaabildiimiz her eit bilgiye
dayanlarak aydnlatlmaya allacaktr.
a- Kaynaklarda Hoca Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli
326

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Menkbe ve destanlar halk gzyle grlen ve halkn hayalinde

masallaan tarih gereklerdir. Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli
arasndaki ilikiyi aadaki pararafta geen dut aac menkbesi en gzel
ekilde gzler nne sermektedir:
" .. Hac Bektai Veli Klliyesi. Tarih kokan, ruh kokan maneviyat
kokan bir mekan. Bahede ihtiyar esrarengiz grnml bir dut aac var..
Oradaki bir grevliye sordum. Nedir bu aa, bir zellii var mdr?
dedim. Heyacanland, gzlerinin ii gld, yle cevap verdi: Bu aa,
Horasan'dan Ahmed Yesev ocandan frlatlan ucu yanm sopadr. Gelip
buraya dm, sonra yeermitir. Bu iareti bulan Hac Bekta da buraya
yerlemi, tekkesini kurmutur. Bu aa o gn bu gndr yaamaktadr.
Hemen o mehur menkbeyi hatrladm. Hani Ahmed Yesev, Hac Bekta'
Anadolu'ya grevlendirmiti de orada bulunan erenlerden biri, ortada
yanmakta olan ateten bir odun (ksei=esi) alp Rum lkesine yani
Anadolu'ya doru frlatmt, o odun bir dut aac dalyd. Suluca
Karahyk'e sonradan Hac Bekta tekkesi olacak yere dmt.
Vilyetnme yle der9": "O aa hl durur, yukar ucu yanktr10".
Bu anlatlanlar menkbe de olsa bir gerei yanstmaktadr. Yukarda
da belirttiimiz gibi menkbe ve destanlar, halkn hayalinde masallaan
tarih gerekler olarak karmza kmaktadrlar.
Anadolu'ya doru havaya frlatlan Ksei=esi motifi u drt
menkb-nmede geer: Hac Bekta- Veli Vilyet-nmesi, Hacm Sultan
Vilyet-nmesi11, Saltuk-nme12, Hoca Ahmed-i Fakih Menkb13. Bu
motif baka menkbelerde de bulunabilir. Bu esi motifi, Orta Asya
erenlerinin Anadolu'ya gnderdikleri bir meledir14.
Osmanl tarihilerinin en eskilerinden olan kpaazde (13921481)'nin verdii bilgiye gre Hac Bekta Veli, Horasan'dan, Mente
ismindeki kardei ile birlikte Sivas'a, Sivas'tan da Baba lyas' ziyarete
gitmiler. Oradan Krehir'e, Krehirden de Kayseri'ye gelmilerdir.
Kardei Mente, Kayseri'den Sivas'a tekrar dnd zaman orada ehit
dmtr. Hac Bekta, Kayseri'den Karahyk'e gitmi ve orada vefat
etmitir. imdi mezar oradadr15.
Hac Bekta'n Ahmed Yesev'nin mridi olduuna dair rivayetlere
Gelibolulu Mustafa l (1593-1600)'nin Knh'l-Ahbr'nda ve Evliya
elebi'nin Seyahatnmesi'nde de rastlanmaktadr16.
Knh'l-Ahbr 'dan, Hoca Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli
arasndaki ilikileri gnmz Trkesine aktararak yle zetleyebiliriz:
327

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

"Hac Bekta'n babas, Seyyid Muhammed, Niabur'a gelerek

yerleti ve burada ehrin ileri gelenlerinden biri olan eyh Ahmed'in Hatme
adndaki kz ile evlendi. Bu evlilikten bir mddet sonra Hac Bekta
dnyaya geldi17. Hac Bekta'n soyu, Musa Kazm (l: M.799) yoluyle ehl-i
beyte dayanr. Hoca Ahmed Yesev'nin halifelerinden eyh Lokman,
Horasan mntkasnda mehur olmutu. Dedesi, Hac Bekta', eyh
Lokman'a renci olarak verdi. Hac Bekta, gerekli tm bilgileri ondan
tahsil etti.
eyh Lokman Perende'nin ona, ..Ya merhaba Hac* Bekta Veli !
diye hitap etmelerinden sonra ismi Hac Bekta Veli oldu**. Biline ki Yesu
ehrine yerlemi olan Hoca Ahmed Yesev, 99 bin mridi ve her alandaki
geni bilgisi ile Trkistan'da mehur olmutu; her zaman aln teri ile
geinir, bo zamanlarnda aatan kak, kepe ve kaseler yapard..
Kssa: Hac Bekta Veli, Hoca Ahmed Yesev'den Anadolu'ya
grevlendirilme ve Sulucakarahyk' sana yurt verdik buyruu ald.
Necef, Mekke, Medine, Kuds, Halep ve Elbistan ehirlerini ziyaret ederek
Kayseri'ye geldi.. 18"
Hac Bekta-i Veli'nin, Yesev ekolnn bir temsilcisi olarak
Anadolu'da nasl grevlendirildiini ve hangi yollar takip ederek
Anadolu'ya ulatn bu ekilde anlatan l, bundan sonra da onun birok
kerametinden, nce Tapduk Emre, sonra da Yunus Emre ile bulumasndan
ve Konya'daki Mevlna Celale'd-din Rm'ye gnderdii mesajdan sz
eder19.
Gelibolulu Mustafa l'nin
anlatt bu hususlarda tenkid
edeceimiz ynler ise unlar olabilir: ncelikle Hac Bekta'n soyunu
mam Musa yoluyle Ehl-i Beyt'e balam ki bunun tarihi olarak izah
olduka gtr. nk arada byk boluklar vardr.
Hac Bekta Veli'nin eyh Lokman Perende yoliyle Ahmed
Yesev'den feyiz ald izah edilebilir ama Hac Bekta Veli ile Ahmed
Yesev'nin gerekte birbirleri ile bulumu ve grm olabilecekleri
(ilerde de izah edeceimiz gibi) yine de tarihen imkansz grnyor. nk
iki velinin yaklak olarak bulabildiimiz lm tarihleri arasnda yz yldan
fazla bir fark ortaya kyor20.
Ahmed Yesev'den nceki asrlarda bugn anlalan manada bir
tarikat olay olmad bilinmektedir. Dier bir ifade ile Seluklu ncesi
dnemde sfiler, tekkeler vardr, tasavvuf faaliyetler vardr, fakat bunlar
mekteplememi, ekollememi durumdadr. Bu ynyle Yeseviyye bu
ekolleme geleneinin ilk halkas saylmaldr. Yeseviyye ekolnn bizim
din ve kltr tarihimizi ilgilendiren iki kolu karmza kmaktadr ki bunlar
328

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Nakibendiyye ve Bektaiyyedir. XV. yzyln sonlarnda Hzr b. lyas

tarafndan kaleme alnan Menakb- Hac Bekta Veli isimli eser, Anadolu
sahasnda yazlm olup Yeseviyye ile ilgili bilgi veren en eski
eserlerdendir21.
Menkb- Hac Bekta Veli isimli eserde Hac Bekta Veli 'nin
ilikilerinden olarak Ahmed Yesev 'nin olu Kudbeddin Haydar '
kurtarmas olay anlatlr :
Ahmed Yesev , Horasan lkesinin sahibiydi. Bedahan lkesinin
halk, her zaman Horasan iline akn eder, mslmanlarn mallarn
yamalard. Halk, bir gn toplanp Ahmed Yesev'nin yanna gelirler ve
"Bu Bedahan saldrganlar yznden dirliimiz kalmad, rzkmz elden
gitti. Ne yapacamz bilemez olduk. Tanr buyruunu yerine getir; olunu
babu yap, onlarn zerine gnder 22" szleriyle dert yanarlar.
Bu yaknma zerine Ahmed Yesev, olu Kutbeddin Haydar'a tu ve
sancak vererek Bedahan zerine gnderdi. Kudbeddin Haydar, Murtaza
Ali gibi ok iyi savamasna ramen esir dt. Dmanlar saldrlarn daha
da artrdlar. Bunun zerine halk tekrar Yesev'ye bavurup sava taleplerini
tekrar arzettiler23.
Ahmed Yesev, Horasan halknn feryadn duyunca ok zld.
Olu dman elinde hapisti. Dmandan gelen saldrlara kar halk
kendisinden yardm istiyordu. Ahmed Yesev ise yalanmt ve artk ata
bile binemiyordu. Bu hal karsnda Yiit bir kulunu bana gnder, diye
dua eden Ahmed Yesev'nin durumunu Allah, Hac Bekta'a ilham etti.
"Hac Bekta hemen Trkistan'a yrd, Ahmed Yesev'nin dergahna
ulat.. Ahmed Yesev, Hac Bekta' grnce mlk ss geldi diye ok
sevindi. eriye alp arlad; birlikte oturdular; dervilerle yemek yediler;
ardndan tekbir duas okuyup krettiler" Sonra Ahmed Yesev'den emir
alan Hac Bekta, dman zerine yrd.. Ahmed Yesev'nin olunun yanna ulanca,
- Adm Hac Bekta.. Hac Bekta Hnkar! Baban Ahmed Yesev
gnderdi beni; kalk ayaa !
dedi. Sonra da Haydar' alp Ahmed
Yesev'nin tekkesine gtrd24.
Hac Bekta Veli'nin Ahmed Yesev tarafndan Anadolu'ya yce bir
grevle gnderilii de szn ettiimiz Vilyetnme (Menakb- Hac
Bekta Veli) isimli ayn eserde u cmleler ile anlatlmtr:
"Ahmed Yesev'nin banda bir zira uzunluunda bir elif-i ta* vard.
Bu ta; hrka, era, sofra, alem ve seccadeyle birlikte Tanr'dan Hz.
Peygamber'e gelmiti. O da onlar erknla Murtaza Ali'ye vermiti. mam
Ali mam Hasan'a, mam Hasan mam Hseyin'e; mam Hseyin mam
329

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Zeynelabidin'e; mam Zeynelabidin olu mam Muhammed'e; mam

Muhammed olu mam Musa Kazm'a; mam Musa Kazm da olu mam
Rza'ya sundu. mam Rza onlar 99 bin Trkistan pirinin piri Hace Ahmed
Yesev'ye verdi. Bunlarn tm tekkede dururdu. eyh onlar, halifelerinden
kimseye vermezdi. Soranlara -Sahibi vardr, gelir, alr, derdi..
Bir gn halifeler toplanp onlar eyhten istemeye karar verdiler. imizden birine versin, dediler. afak zaman, 99 bin halife ibadet etti.
Hoca Ahmed Yesev'nin avlusu ok geniti. Hepsi seccade serip yerli yerine
oturdu. Ortaya da byk bir ate yakmlard.. Duadan sonra eyh,
halifelerin yzne bakt ve ne dndklerini anlad. -Gnlnzde ne varsa
dile getirin syleyin, dedi. Halifeler dileklerini sylediler.. O sralar, sadk
bir muhib, dar getirmiti; dar meydann bir tarafnda yl duruyordu.
eyh:
-Kim bu dar ynnn stne seccade serer ve hibir dar ** tanesini
yerinden kmldatmadan ibadet ederse o emanetler, o adamn hakkdr..
Ama zahmet etmeyin, onlarn sahibi var; imdi kar, gelir, dedi.
Halifeler bu szler karsnda ardlar; utanlarndan balarn ne
ediler. Derken bir de baktlar ki birisi kageldi; - Sabahnz akolsun,
diyerek selam verdi ve halifeleri aralayarak bir yere oturdu.
Bu gelen er Hnkr Hac Bekta Veli idi; halifelerin emanetleri
Hace'den istemeleri, kendisine malum olmutu. Bir anda Horasan'dan
kalkm ve Trkistan'a Hoca Ahmed Yesev'nin tekkesine gelmiti.
Hace, Hnkr'n selamn ayaa kalkarak ald; Hace'nin davrann
gren halifeler de ayaa kalkt. Hace, halifelere dnp - te emanetlerin
sahibi geldi, dedi. Sonra, -Ey Horasan'l Hac Bekta, diyerek, Hac
Bekta' huzuruna ard.
Hnkr ayaa kalkt; seccadeyi eline ald ve dar ynnn yanna
gitti; Allah'n adna besmele ekip seccadeyi dar ynnn stne serdi;
ardndan zerine kp ibadet yapt; bir tek dar tanesi bile yerinden
kmldamad.
badeti bitirdikten sonra elif-i ta, utu Bekta'n bana geti; hrka
havalanp srtna kondu; era uyand, nnde durdu; peygamberin sanca
da yerden kopup ba ucuna dikildi; seccade ise altna dendi. Bunu gren
halifeler salavat getirdiler..
Hac Bekta, emanetlerini Ahmed Yesev'ye sundu. Hoca Ahmed
Yesev, erknna uygun olarak Hnkr' tra etti; ardndan emanetlerini ve
icazetini verdi.(Bundan sonra Ahmed Yesev, Hac Bekta'a unlar) dedi:
-Ya Bekta! nasibini tam olarak aldn; mjde olsun ki kutbu'l-aktab
330

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

oldun; krk yl hkmn var; bugne dein bizimdi; bundan sonra senindir.
Biz bu yokluk yurdunda fazla kalamayz, ahirete gideriz. Git, seni Rum'a
(Anadolu'ya) saldk; Sulucakarahyk' sana yurt verdik; Rum'da
(Anadolu'da) gerek erenler, budalalar, sarholar oktur; artk hibir
yerde elenme, hemen yr 25".
Yine Vilyet-nme 'de bu olaylarn devam olarak anlatldna gre,
Hac Bekta Veli, ertesi gn gne doarken Hoca Ahmed Yesev'den izin
alp Anadolu istikametinde yola kt. (Makalenin banda da yazdmz
gibi) orada bulunan erenlerden biri yanmakta olan ateten bir odun alp Rum
lkesine doru frlatt;
"Rum'daki erenler ve evliyalardan biri de bu odunu tutsun, Trkistan
erenlerinin, Rum'a (Anadolu'ya) er gnderdikleri, erenlere malum olsun ",
dedi.
"O, odun dut aacyd; Konya'da Emir Cem Sultan'n halifesi Hak
Ahmed Sultan bu dut aacn tuttu ve Hac Bekta Tekkesi'nin nne dikti*.
O aa bu gn de durur tepe ucu yanktr 26".
Bundan sonra Vilyet-nme (Velyet-nme)'de Ahmed Yesev'nin
yanndan yola kan Hac Bekta Veli'nin hangi yollar takibederek
Anadolu'ya geldii, Anadolu'ya giriinin erenlere malum olduu
menkbesi, Taptuk ve Yunus Emre ile ilikileri Knh'l Ahbr 'da
anlatlanlara benzer bir ekilde dile getirilir. Abartma ve efsanelerin dnda
konu ile ilgili kaynaklarn ittifakla ortaya koyduu bir gerek ortaya kyor
ki o da, Hac Bekta Veli'nin, Ahmed Yesev tarafndan Anadolu'ya
grevlendirilii hadisesidir.
Hac Bekta Veli menkbeleri, Hoca Ahmed Yesev ile Hac Bekta
Veli'nin dorudan doruya grtklerinde mttefiktirler. Ama tarih
gereklere somut baktmzda bunu kabul etmek zordur. nk iki velnin
tahmini lm tarihleri arasnda bir asra yakn bir zaman fark gzkyor.
Bunun yannda Ahmed Yesev'i'nin, Hac Bekta Veli'yi grevlendirdii
konusunda menkbeler, hemen hemen ayn eyleri sylemektedirler.
"Ahmed Yesev ve Yesevlik kltrnn bugn iin balca ana
corafi blgede yayldn ve gnmze kadar devam ettiini
syleyebiliriz:
a- Bugnk Kazakistan, zbekistan, ksmen Trkmenistan ve
Tacikistan' ve Volga boylarn iine alan Orta Asya arlkl saha,
b- Hindistan sahas,
c- Anadolu sahas27".
331

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Bu arada Yesevlik kltrnn etkisini srdrd dier bir alan da

Balkanlardr. Hac Bekta Veli, Balkanlar'a Yesev kltrnn
aktarlmasnda atlama noktasn oluturmutur.
Ahmed Yaar Ocak, Yesev kltrnn Anadolu'ya aktarlmasnda
Hac Bekta Veli'nin oynad rol u cmlelerle zetlemitir:
"Geree ok yakn olan tahminlere gre, Yesevlik Anadolu'ya
XIII. yzyl balarnda Karahitaylar'la Hrezmahlar
arasndaki
mcadelelerin yol at, hemen peinden de Mool istilsnn sebebiyet
verdii glerle girdi. Gmen Yesev eyh ve dervileri, bu yeni
vatanlarnda zviyelerini kurarak tarikatlarn yaymaa altlar. Eski kamozanlarla byk bir benzerlik gsteren bu insanlar, bu vesileyle, Orta
Asya'dan getirdikleri, Ahmed Yesev ile ilgili btn szl geleneklerini,
bugnk Krehir, Yozgat, Sivas, Amasya ve Tokat mntkalarndaki
zaviyelerinde, yeni mridlerine aktardlar. te Bektalik tarikat, zellikle
Krehir ve havalisinde faaliyet gsteren ve bir Yesev eyhi olan Hac
Bekta Veli tarafndan temsil edilen bu geleneklerden dodu. Yesevlik,
Mvernnehir'de nasl Nakibendilii dourduysa, Anadolu'da da
Bektailii dourdu28.
Ahmed Yesev ve Yunus Emre mmi deildiler.. retilerini daha
kolay yayabilmek iin, halkn bilecei sade bir dilde iirlerini okudular. Bu
iirlerin araclyla Trkmenler'in kalblerine girdiler.. Bozkrda yaayan
Trk boylar, samimi mslman olmakla beraber. inanlar ok sath ve
ekl idi . Ayn zamanda eski geleneklerine bal idiler.. Bilindii gibi
Ahmed Yesev'nin meclislerinde, kadnlar ile erkeklerin bir arada
bulunduklarna dair rivayetler vardr ki bu durum Trk gebe hayatnn bir
zaruretidir. Horasan'daki ulem, bu duruma gcenip, Trkistan'a mfetti
gndermiler. Ahmed Yesev de mfettilere gayet keskin bir cevap vererek
geri gndermitir29.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, Ahmed Yesev'nin, o
yllardaki Trk halknn alk olduu giyim ve kuam deitirmeye
kalkmayarak ayn zamanda kz, olan, kadn ve erkek ayrm da
yapmayarak ilim ve bilgi renmek isteyen herkese kaplarn at
olaydr.
O yllarda Trk toplumu, aralarna katldklar Arap-Fars slm
kltr evresinin insanlarn yadrgadlar, kl krk yaran fkh bilginlerine
rabet etmediler. Gebe hayatlarnn gerei olarak ka-gsz, kadn,
erkek birlikte almaya ve yaamaya devam ettiler. Ahmed Yesev,
332

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

ibadetleri ara deil ama sayan, ekilci, kuralc ve mdahaleci merasim

dindarlarn tenkit etmi, evresindeki insanlar Tanr akna davet etmiti30.
Ahmed Yesev sohbet meclislerinde kadnlarla erkeklerin bir arada
bulunduunu, yukarda sz konusu edilen mfetti gnderme olayn ve
Ahmed Yesev'nin -hakl olduuna inand iin- mfettie kar sert
kn, Divan- Hikmet' teki u dizelerden de anlamaktayz:
"ittiler Baba Min o zamanda,
Ahmed adl bir eyh km Trkistan'da;
Sohbet klm kz ve erkek ile orda
Men etmee Trkistan'a geldi dostlar
Geldi ise, grdler o meyh;
"Sen eyh misin azdrc insanlar?"
"Hem o azan aknm ben, bil sen bunu"
Diye Hazret ona cevap verdi dostlar
Emr ettiler Hakm Hce Sleyman'a
Hem o Sf Muhammed-i Danimend'e
Balayp vurun be yz kam o ndana
Bir stuna sk balayp koydu dostlar
.......
Ata dedi: Arkasnda dev ve peri
Yerlemiti, be yz kam ona dedi,
Dev ve peri arkasndan derhal gt
Bir kams ona dedi, bilin dostlar*
Baba Min o zaman dedi: Ey Ahmed
Gelmeseydim, rsv olup halklar ara
lr idim ibu hlet ile ben de
Alayarak halini arz etti dostlar31".

Bu dizelerden Ahmed Yesev'yi sulayanlarn yanldklar hususu

dolayl olarak anlalmaktadr.
Menkbeye gre; Ahmed Yesev, kendini sulayanlara* bir ders
vermek istemi olacak ki Horasan ve Mevernnehir'e bir kap iine ate ve
pamuu birlikte koyarak gndermi. Oradaki ulema kab atklarnda
iindeki ate ve pamuun birbirine tesir etmediini yani atein pamuu
yakmadn grnce de kendilerine verilen dersi btn akl ile
anlamlard. "Eer kadn erkek bir ehl-i hak meclisinde biraraya gelerek
beraber zikir, ders ve ibadete devam etseler bile, Allah onlarn kalplerindeki
her trl kin ve dmanl yok etmee muktedirdir32".
Hoca Ahmed Yesev, binlerce yllk Trk tresinin verdii doru
333

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

llerle de donanm biri olarak, slm' doru anlam ve dosdoru da

anlatmtr. Bu sebepten, Yesev kltrnde kadn ve erkek almakta ve
retmekte birlikte olduu gibi, mescitte, mecliste, dergahta ve mektepte de
birlikte olmulardr. Kadn hayatn dna itilmemitir33.
Benzer hususlarn Hac Bekta Veli uygulamasnda da olduunu
biliyoruz.
Eski Trk efsanelerinde ku ve hayvan klklarna girme rol vard.
Bu durum hem Ahmed Yesev hem de Hac Bekta Veli menkbelerinde
gemektedir. rnein Vilayetnme-i Hac Bekta Veli'de anlatlan Ahmed
Yesev'nin efsanev hayatnda, Ahmed Yesev, turna ya da ahin* ekline
girebiliyordu ve bir an iinde usuz bucaksz mesafeleri aabiliyordu. Ayn
g Hac Bekta Veli'de de vard. O Gvercin donuna girip Horasan'dan
Anadolu'daki Suluca Karahyk'e umu. Ku ekline girmek, (eski
Trklerde) kam-ozanlarda bulunuyordu. Kam ozanlar hem sihirbaz hem de
salk verici idiler. Efsanev muhayyele, can, ku eklinde tasvir eder.
slm' kabuldan sonra can kuu kavram Trk halk edebiyatnda devam etmitir34:
Ahmed Yesev hikmetlerinde bu "can kuu"
gryoruz:

tabirini aynen

Vah ne yazk, hasret ile mrm geti;

Nefsim benim coup tat, hadden at;
Canm kuu uuverse, ruhum kat;
Gafil yryen mrn yele satar dostlar35.

slm Trk Edebiyatnda "Gnl kuu" imajn ilk kullanann

Ahmed Yesev olduunu tahmin ediyoruz.
Kngl ku evk kanadn tutup usa
Cmle vcd ydn sayrar blbl bolur

Gnl kuu evk kanadn uup usa

Cmle vcut ydn syleyen blbl olur36.

Ahmed Yesev, slamiyete samim bir imanla balanm olan, fakat

slm'a yeni giren Trk toplumuna, onlarn diliyle, onlarn seviyelerine
gre, ahlak ve dini esaslar tleyici birer hikmet eklinde bildirerek
slam retti. Gerek Yesevliin gerekse Bektaliin en belirgin zellii,
ayinlere kadnlarn da katlmasyd37.
XIII. Yzylda Yesev dervileri amel ve ibadet noksan olan
mslmanlar dlamama ifadesiyle formle edebileceimiz din gr ve
davran yaydlar. Anadolu insann tevhid ve Tanr ak etrafnda
topladlar. Ahmed Yesev tasavvuf geleneinde, Hac Bekta Veli nemli
bir kilometre tadr. O, Gaziler Serdar, Alperenler Piri diye anlr38.
334

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Hazn mahlasl Mahmud b. Hasan isimli bir Yesev dervi

tarafndan yazlm olup, Osmanl Sultan III. Murada takdim edilen
Cevhir'l-Ebrr Min Emvac-i Bihr*da da Hac Bekta Veli'nin, Ahmed
Yesev tarafndan grevlendirilen kimselerden olduu ak ekilde belirtilir:
"Rivayet olunur ki, Ahmed Yesev Hazretleri'nin en olgun seviyeye
ykselmi on iki bin tane ashb- suffesi (rencisi ya da mridi) vard.
Bunlarn hepsi, k- yaz devaml surette Ahmed Yesev ile beraberdiler.
Bunlarn haricinde ok deiik blgelerde, Ahmed Yesev'den ruhsat ve
yetki alarak halkn eitimi ile megul olan bilge kimseler de vard ki bunlar
srasyla; Suf Muhammed Danimend Zernk, Sleyman Hakm Ata, Baba
Min, Emir Ali Hakm, eyh Hasan Blgn, mam Mergazi ve eyh
Osman Marib olmak zere yedi kii idiler. Ve derler ki Hac Bekta Rm
- Allah ona rahmet etsin- dahi (Ahmed Yesev'den ruhsat alan) bu bilge
kiilerdendendir. Bu bilge kiilerin her biri, gayb erenleriyle yolda olup,
onlarla srekli iliki iinde bulunan ve Hak Ta'ala'dan iczetli kmil
insanlard 39".
Trk slm Edebiyatnda seyahat trnn en nemli ve en byk
eseri olan Evliya elebi Seyhat-nme'sinde Ahmed Yesev ismi sk sk
geer. Evliya elebi, kendisinin de Ahmed Yesev soyundan geldiini yazar
ve "Ceddimiz Trk-i Trkn Hoca Ahmed Yesev Hazretleri" der40.
Seyahat-nme'de de Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli ilikisine
dair pek ok yar efsanev rivayet zikredilmitir. Bunlardan seilen
aadaki rivayetler, Trk insannn ve Trk kltrnn bu iki byk veli
arasnda grd ilikiyi gzler nne sermektedir:
"Pir-i Trkn (Hoca Ahmed Yesev), hazretleri, Hac Bekta- Veli-i
Horsn hazretlerini ird idp Rm'a Selukiyn'a gnderdikde hikmet-i
Huda, Rm'a Osmanck asrnda gelp Orhan Gazi ile gaz idp yenieri
askerin dahi tertib eyledi. Sonra ceddimiz mrn ileyh (Hoca Ahmed
Yesev) ibn Muhammed Hanef Horasn erenlerinden yediyz kiiyi
(Muhammed Buhar')ye terfkn Rum'a Hac Bekta Veli'ye imdd
gnderdi. Muhammed Buhar, rfeksyla sefere hazrlanup yola revan
olaca vakit Hoca Ahmed Yesev tarafndan u yolla tenbht icra klnd:
Saltk Muhammed'im!.. Bekta'm seni Rum'a gndersin. (Leh)
diyarnda dallet-yn olan Sar Saltk sretine girp ol meln, Dobrca'
da bir ejderi- bir tahta kl vererek- bu kl ile katl eyle. Makedonya
Dobrca'da yedi krallk yirde, nm u n sahibi ol, diye ta'limat virdikten
sonra yola kard. Muhammed Buhar Rum'da Hac Bekta'a gelip
335

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

ceddimizin emrini tebli eyledi41".

Ahmed Yesev'nin Sar Saltuk'u 700 kii ile Hac Bekta Veli'ye
yardm etmesi iin Anadolu'ya gndermesi, Hac Bekta Veli'nin de Sar
Saltuk'u Rumeli'ye gnderdiine dair menkbe , Anadolu ve Rumeli dnda
dier Trk illerine de yaylmtr42.
Buradaki ifadelerden Sar Saltuk43 ile Ahmed Yesev ve
Bekta Veli arasnda da derin balar olduu sezilmektedir.

Hac

Horasan'dan gelme, Hac Bekta Veli iin rivayet edildii gibi

Ahmed Fakih (l:1221), Yunus Emre, Taptuk Emre ve Mevlna iin de
rivayet edilmitir. "Horasan, Dounun semboldr. Atina ve Roma siteleri
nasl Baty zetliyorsa Horasan sitesi de o gnn Anadolulularnn gznde
Dounun zetiydi. Bundan olacak, Anadolu, kendisini yenileyenleri toptan
Horasan Erenleri olarak grr. Horasan ellerindeki siteler, Abbasler ve
Seluklular zamannda birer byk slm sitesi, ilim yuvalaryd. Anadolu
dnya apndaki bu k, yine oralara balyordu. Sanki Abbasler ve
Byk Seluklular batarken, bir sonbahar hasadndan sonra, topraa
tohumlarn salmas gibi, site imkanl blgelerine yeniden douun,
diriliin artlar ekilmitir. Doudan Batya doru Anadolu'ya doru olan
akn ve akm bylece bir anlam tamaktadr. Sanki medeniyet yer
deitirmekle, ok ilenmi topraklardan gerek, kendine bkir topraklar
aramtr..44"
Fuad Kprl, "Bektlik ile Yesevlik arasnda hibir hakik ba
mevcut deildir45" ifadesini kullanm ki bu gre katlmak mmkn
deildir. nk Ahmed Yesev'nin dnceleri ve emelleri ile Hac Bekta
Veli'nin dnceleri ve emelleri arasnda ok byk benzerlikler vardr.
Fuad Kprl, Hac Bekta Veli hakkndaki menkbelerin XV.
asrda teekkl etmi olduu iin tarihi bir hakikat saylamayaca fikrini
ileri srm, Bektalik ile Yesevlik arasnda -halk vezni ve dili ile sade
Trke ilahilerin ok yaygn olmas gibi- sadece zahir benzeyiler
olduunu sylemitir46.
Fakat gerek Ahmed Yesev'nin Hikmetleri gerekse Hac Bekta
Veli'nin Maklt ve dier eserlerindeki dnceler karlatrld zaman
aralarnda byk benzerlikler olduu grlecektir. Daha sonraki
dnemlerde de Trk insan kulaktan kulaa rivayet edilen menkbeleriyle bu
iki byk veliyi birletirmi ve smsk kaynatrmtr. Her iki bilge vel de
"Allah ak esasna dayanan bir irade terbiyesiyle, insan daha ok insan
yapmak ve stn insan olmaya yneltmek gibi hedefler47" gtmlerdir.
Hac Bekta Veli'nin Ahmed Yesev'ye olan manev balln
336

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

ortaya koyan dier nemli bir belgede Hac Bekta Veli'nin KitablFevid isimli Farsa eseridir. Kitabn giri ksmnda "Bu eser, Hac Bekta-
Veli'nindir48" denmesine ramen bir ksm yerlerinde "Hac Bekta- Veli
buyurmutur49" denilerek Hac Bekta Veli'den nc bir ahs gibi sz
edilmitir ki bu durum, Hac Bekta Veli tarafndan yazlm olan Kitab'lFevid 'e sonradan baz ilavelerin yapldn gstermektedir*. Kitab'lFevid, 105 balk altnda ayet, hadis ve byk suflerin szlerinden ahitler
gsterilerek** yazlmtr. Eserin birka yerinde de Ahmed Yesev'nin,
bizzat Hac Bekta Veli ile ilgili olan u szlerine yer verildiini gryoruz50:
"Hoca Ahmed Yesev Hazretleri bir gn Hazreti Hnkar Hac
Bekta- Veli'ye buyurdu:
Eer daima cennette olmak istersen, herkesle dost ol ve hi kimseye
kar kalbinde kin tutma51".
"Hoca Hazreti Ahmed Yesev, Hnkar Hac Bekta- Veli'ye
buyurdu: Eer her zaman Cenab- Hak ile konumak istersen u rubayi
dilinden drme:
Sensiz benim bir dem karara meclim yok,
yiliklerini saymaya imknm yok.
Tenimde her ty eer dillense,
Binde bir krm yerine getirmeye imknm yok52".

"Hazreti Bekta Veli, Ahmed Yesev'ye, kulu Allah'a gtren yol

nasldr, diye sordu. O da:
- Sana mjdeler olsun. Eer sen onun yolunda olmasaydn bu soruyu
sormaz, Allah da sana bu soruyu sordurmaz d, 53" dedi.
Grld gibi esas kabul edebileceimiz btn kaynaklar, Hoca
Ahmed Yesev ile Hnkar Hac Bekta Veli arasnda derin balar
bulunduunu ortaya koymaktadr.
Bektlik, Trk halkna kendi sde ve gzel Trkesiyle hitap
ihtiyacn duymu ve nefes denilen Trke ilahilerinde tasavvufun ok
saydaki Farsa terimlerinden birounun Trkelerini bulup kullanmay
baarmtr. Bu hareket birok Trke kelimelerin yeni anlamlar, yeni
mecazlarla ve yeni seslerle gzelleip zenginlemesini salamtr. Ayn
ilahiler genellikle hece vezniyle ve ulusal nazm ekilleriyle sylendiinden
Bekta gelenei, dilde, muskde ve nazm ekillerinde mill izgileri
korumu ve yaatmtr54.
Nihat Sami Banarl Makltn dili hakknda unlar sylemitir:
337

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

"Hac Bekta Veli'nin Maklt isimli eserinin Arapa asl meydanda

yoktur Biri nesirle ikincisi manzum olarak sonradan yaplm iki tercmesi,
eserin asl hakknda fikir verecek mhiyettedir55".
Burada, her ne kadar Makltn aslnn Arapa olduu iddia
ediliyorsa da bu gre katlmak mmkn deildir. Hac Bekta Veli, niin
Arapa yazsn ki? Karsnda hitap edecei bir Arap topluluu yoktu. Hac
Bekta Veli'nin orijinal taraflarndan birisi de onun, Trk halkna, evrensel
retileri, Trke anlatmas idi. Makltn asl kanaatimizce Arapa
olamaz. Ama, birisi, bu gzel kitab Arapa'ya evirmi olabilir.
Nitekim, Mikail Bayram da Makalt' n dili hakknda u aklamay
yapmtr: "..Ben Maklt'n Denizli Ktphanesi'ndeki tek nshasn
inceledim. Bozuk bir Arapa ile kaleme alnm ve bu Arapa metin Trke
Maklt 'tan hlsa edilerek meydana getirilmitir56".
Hatta, Maklt bizzat Hac Bekta Veli kendi kalemiyle kendisi
yazmam da olabilir. nk o yllarda eyh ve yazarlar bir mecliste
toplanrlar, sohbet ederler, bir ksm insanlar onlarn sohbetinde bulunurlar,
bir veya bir ka kii de o sohbette konuulanlar zapta geerlerdi57. Sonra da
o konuma metinleri kitap haline getirilirdi. Byk ihtimalle Hac Bekta
Vel'nin Trke szlerinden oluan Maklt, bu ekilde yazlmtr. Yine
Hac Bekta Veli'nin Farsa olarak yazd iddia edilen Kitab'l Fevid' in
de aslnn Trke olup bu ekilde yazlm olabilecei ihtimali byktr.
b- Trk slm Edebiyatnda Hikmet Tr
slamiyetin kabulnden nce Trkler arasnda szl bir iir
geleneinin bulunduu; bilge kii olan airlerin eitli amalarla yaplan
trenlerde, o yllardaki inanlarna uygun din ierikli iirler syledikleri,
slam' kabulden sonra da yine bu airlerin slm dinini yaymak ve tantmak
dncesiyle iiri bir vasta olarak kullandklar bilinen tarihi
hakkatlardandr. te bu airlerden birisi de Ahmed Yesev'dir. Ahmed
Yesev, halkn anlayaca biimde yazd bu iirlerine Hikmet adn
vermitir. Hikmetlerin topland esere Divan- Hikmet denilmitir. Sonra
Yeseviyye'ye mensup airler arasnda da iir sylenmesi ve bu iirlere
Hikmet denilmesi gelenek haline gelmitir. Hikmetler, Allah ve insan
sevgisini gnllere yerletirmeyi gaye edinen, Hz. Peygamberin tebli ettii
dine uymay telkin eden, insan kt davranlardan kurtarmaya alan
ahlk prensipler olarak karmza kmaktadr. "Denilebilir ki hikmet,
slmiyetin manzum olarak ifadesidir" Divan- Hikmet nshalarnda yer
alan hikmetlerin hepsinin Ahmed Yesev'ye ait olmayabilecei de kabul
338

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

edilmektedir. Fakat bunlarn bir ksm Ahmed Yesev'ye ait olmasa bile,
ekil, muhteva ve ruh bakmndan onlardan farksz olduu ve Yeseviyye
geleneini temsil ettii ak ekille anlalmaktadr58.
Hikmetlerin retici (didaktik) bir zellik tamas, dolaysyla sanat
endiesinden uzak ve basit olmas tabi karlanmaldr. Bununla beraber
ifadedeki samimiyet ve sfiyane cokunluk onlar basit manzumeler
olmaktan da zaman zaman kurtarmaktadr59.
Nihad Sami Banarl, Ahmed Yesev iin,"Trk illerinde edeb ve
tarih simasndan ok destn ahsiyetiyle yaam ve sevilmi bir evliy
airdir. iirleri retici mahiyette ve yksek sanat seviyesinden uzak
syleyilerdir. Bu manzmeler, gzelliklerini ve telkin kudretlerini
yazarnn inan ve syleyiindeki samimiliinden almtr. Bu sebepten
ilerinde saf, samim, ve bzen dern bir lirizm ile rzgarlanm
manzmeler de vardr. Bu manzmelere Hikmet ad verilmitir.. 60".
demektedir.
Ahmed Yesev'nin inan ve fikirlerini halk edebiyatmzn bilinen
ekilleri ierisinde hece vezniyle ve sade bir Trke ile sylemesi hikmet
tarzn dourmutur. Ahmed Yesev bu ynyle de byk bir ncdr.
"Ahmed Yesev devrinde eski halk edebiyat mahsullerinin muhteva
bakmndan olduu kadar ekil ve ifade bakmndan da byk bir gelime
gsterdiini kabul etmek hatal olmaz sanrz. Ahmed Yesev ile balayan
din - tasavvuf konular halk edebiyat ekilleri iinde anlalr bir dille
ifade edebilmek sanat, phesiz en mkemmel hale Ouz Trkesinde
Yunus Emre ile erimitir. Bu nedenle Ahmed Yesev'ye, Yunus Emre'ye bir
zemin hazrlad iin edebiyatmzda mstesn bir yer vermek zorundayz61".
Orta Asya'da halen Divan--Hikmet, adeta kutsal bir metin olarak
okunmaa devam etmektedir. Burada Hikmetler, byk bir sayg ile
ezberlenmekte, hatta yalnz erkekler deil, kadnlar arasnda da Yesev-han
denilen ezbere hikmet okuyucular bulunmaktadr. Bu Yesev-hanlar, bizdeki mevlid okuma gibi- eitli amalarla yaplan toplantlarda Ahmed
Yesev'nin Divan- Hikmet 'inden blmler okumakta ve halk da kendilerini
byk bir vecd iinde dinlemektedirler62.
Kadnlar arasnda Yesev'nin hikmetlerini renmek ve retmek
faaliyeti, Yesev hayatta iken balamt. Ahmed Yesev'nin kz Gevher
ahnaz, babasndan rendii hikmetleri nce komularna, sonra da dier
mahalle ve kylerde okuyordu. Bu durum kadnlar arasnda gelenek haline
geldi Az zaman sonra, sonbahardan ilkbahara kadar, Hikmet'i ezberden
339

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

okuyan krk kadn-kzlar, mahallelerde, kylerde, adrlarda, drt keli bir

daire tekil ederek arkalarna da dinleyicileri almak suretiyle hikmetleri
okumaya baladlar.. Bu gelenek o gnlerden bu gne srp geldi63.
Yine bugn Orta Asya'da Ahmed Yesev ad, daha nce de
sylendii gibi, slmla zdelemi durumdadr. O oktandr, burada tarih
hviyetinden farkllam, efsanelemi bir ahsiyet olarak, Altaylar'dan
Volga boylarna kadar, Pr-i Trkistan, Hazret-i Trkistan, Hoca Ahmed
Yesev, Ata Yesev olmutur64.
Tm bu bilgiler nda, "Ahmed Yesev'nin, Trk insannn mnen
ve ahlken olgunlamasna kendini adam bir Trk by olduunu
gururla sylemek bir vefa borcudur.. Trk insannn elinden tutmak demek,
geleneksel ynteme gre, ona, insana en byk deeri vermek demektir.
Yesev yle diyor65" :
Halk gelse, sekin olur, yldz gelse ay olur
Bakr gelse altn olur, derviler sohbetinde,
Kibir hasetler lr, iine manalar dolar,
Gz ap Hakk' grr, derviler sohbetinde66.

Ahmed Yesev'nin olduu gibi yine Trk insann daha olgun hale
getirmeye kendini adam olan Hac Bekta Veli'nin de ayn ekilde bize
ulaan ekilleriyle bir tarih hayat bir de menkbev hayat vardr. Her ikisi
hakkndaki menkbeler de Trk slm edebiyatnn gzel rnekleri olarak
karmza kmaktadr. Hac Bekta velinin szlerinin, muhteva olarak
Ahmed Yesev'nin hikmetleri ile ayn paralelde olduu bir gerektir.
Divan- Hikmet zerinde alan bilginler, bu kitabn dilinin Dou
Trkesi yani sonraki aatayca olduunu ve XII. yzyln zelliklerini
tadn kefettiler. Bu sebepten Divan- Hikmet, Kutadgu Bilig'ten sonra,
Trk edebiyatnn en eski eseri saylabilir, fakat u farkla ki Divan- Hikmet
bozkr halknn anlayabilecei bir dille yazlm bir halk eseridir67.
Ahmed Yesev bir ilim dili olmas sebebiyle Arapa ve Farsa'y ok
iyi bilmesine ramen Arap ve Acem dili hastalna yakalanmam, gebe
Trklere Trke ile hitap etmi ve z Trke iirler sylemitir68.
Divan- Hikmet'teki manzumelerin drtlklerle yazlm olanlarnda
4+4+4=12'li hece vezinleri ile yazlm olanlar ounluu tekil etmektedir.
Gazel tarzndaki hikmetlerin bazsnda da hecenin 7+7 =14 veya 8+8= 16'l
lleri kullanlmtr. Zaman zaman bir hecelik fazlalk ya da eksiklik de
gze arpmaktadr. Genellikle yarm kafiye eidi kullanlm ve rediflere
de ok denecek ekilde yer verilmitir. Arasra aruz vezni ile yazlm
olanlar varsa da bunlarn Ahmed Yesev'ye ait deil de, sonraki dnemlerde
340

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

farkl Yesev dervileri tarafndan yazlm olmas ihtimali byktr.

Mnct'ta arzun Mefln Mefln Feln vezni kullanlmtr69.
Fuat Kprl'nn belirttii gibi, hikmetlerin fikr ynn din
tasavvuf unsurlar; ekil ynn de mill unsurlar tekil eder. Divandaki
hikmetlerin hibirisi Ahmed Yesev'ye ait olmasa bile, uras mukakkak ki
bu byk sf, halk edebiyat ekilleri ile Trke hikmetler yazm ve ondan
sonra Yesev airler arasnda bu yolda manzumeler yazmak, kutsal bir
gelenek ( an'ane) halinde asrlarca devam ettirilmitir 70.
Hoca Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, her kavme kendi diliyle
hitap etmek gerektii gereini en iyi kavrayan ve hikem tarzda eser veren
Trk byklerindendir.
c- Fakr-nme ile Maklt Arasndaki Benzerlikler
Hac Bekta Veli'nin Maklt' drt kap-krk makam tertibi zere
ele alnmtr. Bu tertip, Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile hemen hemen
ayndr. Fakr, kiinin hedefe (rnein fenfi'llaha) ulamak iin yapaca
birtakm mcahadeleri ve geecei makamlar ifade eden tasavvufi bir
terimdir. Bu makamlar anlatan eserlere Fakr-nme denmitir. Din
Tasavvuf Trk Edebiyatnda fakr ve makamlarn anlatan Ak Paa'nn
Fakr-nme isimli mesnevisinde olduu gibi mstakil eserler olmakla
birlikte, eitli tasavvuf ve tabakat kitaplarnda da muhtelif blmler
halinde fakr-nmeler ele alnmtr. te Ahmed Yesev'nin Divan-
Hikmeti'nin Kazan ve Takent basklarnn mukaddimesinde byle bir Fakrnme mevcuttur 71.
Her ikisi de drt kap (a-eriat b-Tarikat c-Marifet d-Hakikat) ve
krk makam (her kapda onar madde) zere yazlmtr. Her iki kitapta da
otuzdan fazla madde mterek olarak gzkmektedir72. Bu durum da Hoca
Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli arasnda ne kadar derin balar
olduunu gstermektedir.
d- Divan- Hikmet ile Maklt Arasndaki Benzerlikler
"Ahmed Yesev'nin Divan- Hikmet'i ne ise, Hac Bekta- Veli'nin
Makalt' da odur, diyebiliriz. Her iki kitapta ierik ve konularn sralan
birbirine ok benzemektedir. Bu bakmdan her ikisi de Trk milletinin milldin muhtevada birlik ve beraberlik iinde olmalar iin almlardr73".
Veli air Ahmed Yesev, Divan- Hikmet'te Kur'an ve Hadis'i birinci
derecede kaynak olarak kullanmay temel prensip olarak kabul etmitir74.
341

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Ayn durum Hac Bekta Veli iin de geerlidir.

Divan- Hikmet ve Maklt' tan setiimiz aadaki rnekler bu iki
byk veli ve eserleri arasndaki byk benzerlikleri ortaya koymaktadr:
Divan- Hikmet:
Bismi'llah dip beyn eyley hikmet aytp
Tliblerge drr gher satm muna
Riyzetni kat tartp kanlar yutup
Min Defter-i Sn * szin atm muna

Bismillah'la balayarak hikmet syleyip

Tliplere inci, cevher satm ite
Riyzeti kat ekip, kanlar yutup
Ben Defter-i Sni szn atm ite75.

Maklt:
"Tanr Tebreke ve Taal Hazretlerine sonsuz kr, minnet ve senlar
olsun ki zayf, aresiz kullar yoktan var eyledi ve bizlere slm nasib betti..
Fakat, akln ermesine, gnln ynelmesine ve suret dmee (insanlar uyarmaa)
bu kadar sz yeter ki onlar da yad ettik.. 76"
Divan- Hikmet:
Snnet imi, kafir de olsa incitme sen
Hda bzardr kat yrekli gnl incitenden
Allah ahit yle kula hazrdr Siccn*;
Bilginlerden duyup bu sz syledim ite77.
Maklt:
Hazreti Resul buyurmutur: "efkat imandandr"
Yetmi iki milleti ayplamamak (gerektir) 78.
Divan- Hikmet:
Ata, ana, kardeler nere gitti, fikir kl
Drt ayakl tahta at bir sana yeter ya
Dnya iin gam yeme, Hak'tan bakay deme
Kii maln yeme, Srat zre tutar ya79.
Gnl vermez dnyaya, el uzatmaz harama
Hakk' seven klar hellinden yemiler80.
Maklt :

342

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

"..Hell kazanmak ve riby harm bilmektir81.

..Ama benim dostum vardr. Ne zaman ki ben lrm birisi evde birisi
yolda kalr; birisi ise benimle beraber gelir. Evde kalan malmdr, yolda kalan,
hsmlarm ve ailemdir; benimle beraber gelen ise iyiliklerim ve amellerimdir.. Er
kiinin daima gnl ehrini artmas ve hi gafil olmamas gerekir 82.
Divan- Hikmet:
Dili ile mmetim diye yalan syler
Kii maln almak iin sama-sapan szler
Helalini burda brakp haram gzler
Cahillere bu szleri diyesim gelir
Maklt:
".. imdi, iin; kibir, hased, cimrilik, tamah, fke, gybet, kahkaha
(marklk), amata, ve maskaralklarla doludur. imdi azizim! hangi kitapta
bunlardan birisinin iman ehlinin iinde olaca buyurulur ? Nerede kald;
(Allah'n) kitaplarna ve teblilerine inandn?
.. Nefs de eytann nibidir. eytann subalar; kibir, hased, cimrilik,
agzllk, fke, gybet, kahkaha ve maskaralktr. Saydmz bu yedi nesne onun
muhafzlar, yan kapclardr..
..Kendisini artmayan bakalarn da artmaz.. imdi ey mminler, eer
kendinizi bildiyseniz bu kap mit kapsdr.. Gerek canlara hlsa sz yeter.. 83".
Divan- Hikmet:
limim diye kitap okur anlamn bilmez
ou yetin anlamn asla bilmez
Byklenme, ben-benlii dini tutmaz
lim deil cahildir dostlarma84.
Molla mft olanlar, yalan fetva verenler
Ak kara klanlar cehenneme girmiler
Kad imam olanlar, haksz dava klanlar
Eek gibi olarak yk altnda kalmlar85

Hac Bekta Veli:

"imdi her zaman insan suretinde olduu halde insanlk mertebesinde
olmayanlar grrsn ya bunlar, endie ve veballerinin kalabal iinde
boulmulardr.. Fakat deme kiileri insan yerine koymadk. Biroklar ekilde
insan, manada hayvandr..

343

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Yetmi yllk ibadet bir saatlik tefekkre denk geldi.

imdi her kim ki kendini bilmez alap Tanr'y dahi bilmez86".
lim renmek zorunlu devdir. Fiilen tatbik edilmeyen kuru bilginin
vebali vardr; onun da hesab sorulur87.
" lmin de yldzlara benzediini ifade etmitik. Yldzlar (gk de) ak
olduu zaman, (gece) insanlarn ayaklar, yolu grr. Her kimin gerek ilmi olursa
o da Hak'tan yana olan yolu grr ve hereyi anlar hale gelir.
Buna karlk gkyz bulutlu olunca insanlarn ayaklar yolu gremez. O
halde akl, marifet ve ilmi olmayan biri Hak'tan yana olan yolu nasl grebilir ki?..
Yani limler olmasa, bir kimse Hak'tan yana olan yolu nasl grebilir ki?
imdi ilim byklerine babadan anneden daha ok deer vermek gerekir..88".
lim ve bilginin rehberlik etmedii hayat, karanlk bir hayattr 89 .

SONU
Hac Bekta- Veli, Ahmed Yesev ekolnn Anadoluda'ki ulu
temsilcilerinden birisidir. Fakr-nme + Divan- Hikmet ile Maklt
arasnda byk benzerlikler vardr. Her ikisinde de Trklk ak bir biimde
grlmektedir. Anadolu ve Balkanlardaki Mslman Trk halk, Hoca
Ahmed Yesev'nin, Hnkar Hac Bekta Vel'yi Anadolu istikametinde
grevlendirdiine inanmaktadr. Bu grevlendirmenin meyveleri apak
ortadadr. Ahmed Yesev'nin Trkistan'da yapt kutsal grevi, Hac Bekta
Veli, Anadolu ve Balkanlara tamtr. Her iki byk veli de insanmz
daha stn insan haline getirmek iin aba sarfetmilerdir. Her iki gnl
adamnn, erkein yan sra kadn eitimine de ok byk nem verdiklerini
gryoruz. Her ikisi de Kur'an ve Hadis'i birinci kaynak olarak almlar ve
ilmin nclnde yrmlerdir. Ahmed Yesev, sde bir dille Trke
hikmet syleme geleneinin ncs olmutur. Yesev gelenekli hikmetler,
ulat tm blge insanlar iin kaynatrc bir rol oynamtr. Bu arada
Ahmed Yesev - Hac Bekta Veli gelenei erevesinde de Trk slm
Edebiyatnn en gzel rnekleri yazlm ve sylenmitir.
Hac Bekta Veli'nin "lim ve bilginin rehberlik etmedii hayat,
karanlk bir hayattr" sz ile Byk Atatrk'n "Hayatta en hakiki mrit
ilimdir " szleri arasnda byk bir benzerlik vardr.
Gerek Ahmed Yesev gerekse Hac Bekta Veli, bilim ve hogry
esas alan dnceleri ve kiinin aln teri ile geinmesinin kutsalln ne
karan yaama biimleri ile Trk kltrnn temel talar olarak karmza
344

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

kmaktadr.

BBLYOGRAFYA
- Ahmed Fakih, Kitbu Evsf- Mescidi'-erfe, Yaymlayan, Hasibe
Mazolu, TDK . Yaynlar Ankara 1974.
- Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, Matbaa-i Mahrusa-i Osmaniyye,
stanbul 1299.
- Ahmed Yesev, Divan- Hikmet Semeler, Hazrlayan; Kemal Eraslan,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991.
- Akku, Mehmet, "Tasavvufun Anadolu'ya Girii ve slmlamada Rol"
Tanm Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, (Vefatnn 10.
Ylnda Mehmet Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu Teblileri)
Haz., Cokun Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1991, 133-142.
- Aktan, Ali, "Knh'l-Ahbr'a Gre Ahmed Yesev ve Anadolu'daki
Halifeleri", Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (2629 Mays 1993) Bildirileri, Kayseri 1993, 13- 22.
- li, Gelibolulu Mustafa, Kitab't-Trih-i Knh'l-Ahbr, Kayseri
Raid Efendi Kt. 920 no'lu nsha, stinsah Tar. 1083, 20 a- 20b ;
ne, Ahmet Uur- Mustafa uhadar-Ahmet Gl- Hakk uhadar,
Erciyes niversitesi Yay., Kayseri 1997.
- Aslanolu, brahim, "Alevlik Nedir" Hac Bekta Veli Aratrma
Dergisi, Ankara 2000, 153-184.
- k Paaolu Tarihi, ne. Atsz, M.E.B. Yay. stanbul 1992.
- Cm, Abdurrahman, Nefaht'l-ns Evliy Menkbeleri, Tercme ve
erh, Lmi elebi, Hazrlayanlar: Sleyman Uluda- Mustafa Kara,
Marifet Yay., stanbul 1995.
- Cumbur, Mjgan "Evliy elebi Seyahat-nme'sinde Ahmed Yesev",
Erdem Atatrk Kltr Merkezi Dergisi Hoca Ahmed Yesev
zel Says, c.7, say, 21, Ankara 1995, 887-917.
- Coan, Es'ad, "Ahmed-i Yesev Hazretleri" Ahmed-i Yesev Hayat
Eserleri Tesirleri, Haz., Mehmet eker- Necdet Ylmaz, Seha
Neriyat, stanbul 1996, 13- 49.
345

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

- Demirci, Mehmet, "Ahmed Yesev'den Yunus Emre'ye" Milletleraras

Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 8592.
- -------------------------, "Ahmed Yesev'nin Yunus Emre'ye Tesiri olmu
mudur", Dokuz Eyll . lahiyat Fakltesi Dergisi VIII, zmir
1994, 61- 84.
- -----------------------, "Tarihten Gnmze Ahmed Yesev", Trk Yurdu,
say 88, stanbul, 1994, 41-44.
- Eb'l-Hayr- Rm, Saltuk- nme, Haz. kr Haluk Akaln, Kltr Bak.
Yay. I-III, Ankara 1990.
- Ecer, A. Vehbi, "Ahmed Yesev'de Dini Tolerans ve Anadolu'da etkileri",
Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri 1993, 101- 113.
---------------------- "Hoca Ahmed Yesev ve Anadolu Trk Kltr",
Kubbealt Akademi Mecmuas, Temmuz 2000, 49-55.
- Eraslan, Kemal, Divan- Hikmet Semeler, Ankara 1991.
- ----------------------- , "Ahmed Yesev", T.D.V..A., stanbul 1989, II, 159161.
-

------------------------, "Yesev'nin Fakrnme'si ", TDED, XXII, stanbul

1977, 45-120.

- Evliya elebi, Mehmed Zll b. Dervi, Evliya elebi Seyahatnmesi,

kdam Matbaas I-V, Devlet Matbaas VII, Orhaniye Matbaas VIII,
stanbul 1314-1928.
- Fazlurrahman, slam, ev. M. Da-M.Aydn, Seluk Yaynlar, Ankara
1996.
- Ferideddin-i Attar, Mantk al-Tayr, ev. Abdlbak Glpnarl, Milli
Eitim Bakanl Yay., I-II, stanbul 1990.
- Flal, Ethem Ruhi, Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk Yay. Ankara
1990.
- Gen, lhan, "Belgat Ynnden Divan- Hikmet zerine Bir
Deerlendirme", Ahmed-i Yesev Hayat Eserleri Tesirleri, Haz.,
N. Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1996, 425-443.
- Gzel, Abdurrahman , "Hac Bekta Veli'nin Hayat ve Eserleri" Gen
346

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Erenler zel s., Ankara 1998, 5-10.

- ------------------------ ,"Tekke iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says III,
Say 445-450, Ankara 1989, 251-454.
- --------------------------, "Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile Hac Bekta
Veli'nin Makalat' Arasndaki Benzerlikler" Milletleraras Ahmed
Yesev Sempozyumu Bildirileri, (Ankara 1991), Ankara 1992, 3343.
- Hac Bekta Veli, Maklt, Esad Coan'n Tenkidli Basmndan
Sadeletiren Hseyin zbay, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1996
(Eser, Ankara l Halk Ktphanesi Eski Eserler Blm 355 numarada kaytl nshasnn tpk basm ile birlikte yaynlanmtr.)
-

----------------------, Kitabu'l-Fevid (Hazreti Hnkr Hac Bekta-

Veli'nin Vasiyetnmesi) Tertipleyen: .., stanbul 1959.

- Hayt, Baymirza, "Trkistan Kadnlarnn Yesevcilik Ananesi",

Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991
Ankara) Bildirileri, Ankara 1992, 45- 47 ; Ocak, 299-305.
- Hazini, Cevahiru'l-Ebrr Min Emvac-i Bihr (Yesev Menakbnmesi),
ne. Cihan Okuyucu, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi
Enst. Yay., Kayseri 1995.
- Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, Haz.,
Diyanet Vakf Yay., Ankara 1993.

Hayat Bice, Trkiye

- Katip elebi, Kefu'z-Zunn, I-II, stanbul 1971.

- Kara, Mustafa, "Yeseviyye Kltrn Gnmze Ulatranlar ve
"Cevahir'l-Ebrr Min Emvci'l-Bihr", Milletleraras Ahmed
Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 187- 196.
- Karako, Sezai, Yunus Emre, stanbul 1974.
- Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976.
- -------------------, "Bektaliin Mene'leri ", Trk Yurdu, say 8, Mays
1341, 121-140.
- --------------------,"Msr'da Bektalik", Trkiyat Mecmuas, VI, (1939),
13-40.
- --------------------, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar
zerindeki Tesiri", Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul
347

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

Nisan 1333, 611-645.

-

Kurnaz, Cemal- Tatc Mustafa, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000.

- --------------------, Ahmet Yesevnin Takipileri Yesevlik Bilgisi, 353432.

- Mazolu, Hasibe, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi"
Yesevlik Bilgisi, haz. C. Kurnaz - M.Tatc, Ankara 2000, 459-464.
- Mlikoff, rne, Hadji Bektach un mythe et ses avatars, eviri, Turan
Alptekin, Hac Bekta Efsaneden Geree, Cumhuriyet Kitaplar,
stanbul 1999.
- --------------------, "Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet", Milletleraras
Ahmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara)
Bildirileri, Ankara 1992, 61- 67.
- Mert, Hamdi, Hoca Ahmed Yesev, Bilig Yaynlar, Ankara 2000.
-

--------------------, Hnkr Hac Bekta Vel Hayat Hizmeti Mesaj,

Bilig Yay. Ankara 2000.

Ocak, Ahmet Yaar, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik

Kltrnn Yayl: Bir Sf Kltrn Yeniden Gncellemesi",
Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri 1993, 299-305.

- -----------------------, "Anadolu Trk Halk Sfliinde Ahmed Yesev,

Geleneinin
Teekkl",
Milletleraras
Ahmed
Yesev
Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara) Bildirileri, Ankara 1992,
75-84.
- ----------------------, "Fuad Kprl Sosyal Tarih Perspektifi ve Gnmz
Trkiyesi'nde Din ve Tasavvuf Tarihi Aratrmalarnda Tarihin
Saptrlmas Problemi", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 3,
Konya 1977, 221-230.
- -----------------------, Fuat Kprl, "Ahmed Yesev, .A., Mill Eitim
Bas., stanbul 1965, I, 210-215
- ztrk, Mrsel, "Ahmed Yesev- Hac Bekta- Veli ve Yunus Emre
Zinciri, Yesevlik Bilgisi, Haz. C. Kurnaz- M. Tatc, Ankara 2000,
285- 293.
- Pekolcay, Necla, slm Trk Edebiyat, I-II, stanbul 1967.
348

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

- Saf, Mevlna Ali b. Hseyin, Reaht Ayn'l-Hayat, Matbaai mire

1269.
- ahin, Hasan "Ahmed Yesev'nin nsana Bak" Milletleraras Hoca
Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi Yay,
Kayseri 1993, 347-351.
- eker, Mehmet- Ylmaz, Necdet, Ahmed-i Yesev Hayat-EserleriFikirleri Tesirleri, Seha Neriyat, stanbul 1996.
- ener, H.brahim, "Yesev Hikmetlerinin Kayna Olarak yetler zerine
Bir deerlendirme", Ahmed-i Yesev Hayat-Eserleri-Fikirleri
Tesirleri, Haz., Mehmet eker-Necdet Ylmaz,.Seha Neriyat,
stanbul 1996, 353-374 ; Yesevlik Bilgisi, Haz., C. Kurnaz-M.Tat
199-210.
- Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Vakf Yay. Ankara 1988.
- Vassf, Hseyin, Sefinei Evliy, Osmanlca'dan eviren Mehmet AkkuAli Ylmaz, Seh Neriyat, I-II, stanbul 1990.
- Velayetnme, (Menkb- Hac Bekta Veli), Haz. Abdlbak Glpnarl,
stanbul 1958.
- Vilyetnme, (Menkb- Hac Bekta Veli) Yayna Haz., Esat
Korkmaz, Ant Yaynlar, stanbul 1995.
- Ylmaz, Ali, "Ahmed Yesev'nin Hikmetleri le Yunus Emre'nin
iirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri", Yesevlik Bilgisi,
Haz. Cemal Kurnaz-M. Tatc, Ankara 2000 ; Diyanet, Ekim-Kasm
Aralk 1993, 17-33.
- -------------------, " Divan- Hikmet" Diyanet, say 33, Eyll 1993, 42-43.
- Yce, Kemal, "Ahmed Yesev'nin Halfesi Sar Saltuk", Yesevlik Bilgisi,
Haz. C.Kurnaz-M.Tatc, Ankara 2000, 281-293.
- Zeybek, N. Kemal "Hoca Ahmed Yesev Trk Milletinin Ruh
Hamurkrdr" Yesev Dergisi, Austos 1994, Say, 8, 12.
DPNOTLAR
1

Ferideddin-i Attar, Mantk al-Tayr, ev., Abdlbak Glpnarl, Milli Eitim Bakanl
Yay., stanbul 1990, II, 34 ; Kemal Eraslan (Hazrlayan), Divan- Hikmet Semeler,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991, 6-16; Mehmet Demirci, "Ahmed Yesev'den
Yunus Emre'ye" Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri 1993, 85- 92 ; "Mehmet Akku, "Tasavvufun Anadolu'ya Girii ve

349

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

2
3
**

6
7
8

slmlamadaki Rol", Tanm, Kaynaklar Ve Tesirleriyle Tasavvuf, (Vefatnn 10.

Ylnda Mehmet Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu Teblileri) Haz., Cokun
Ylmaz, Seh Neriyat, stanbul 1991, 133-142.
Hseyin Vassf, Sefinei Evliy, Osmanlca'dan eviren Mehmet Akku- Ali Ylmaz
Seh Neriyat, stanbul 1990, I, 391, 397.
Saf, Mevlna Ali b. Hseyin, Reaht Ayn'l-Hayat, Matbaai mire 1269, 14-15.
Fuat Kprl'ye gre Ahmed Yesev, makarr- evliya olan Trkistan'da Yesi
kasabasnda domutur ve babasnn ismi de Muhammed Hanef'dir, bkz., Fuad
Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar zerindeki Tesiri",
Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul, Nisan 1333, 611-645.
Fuat Kprl, Divan- Hikmet'te yer alan,
Ey dostlar kulak salun ayduuma
Ne sebebdin altm de kirdim yirga
beytinden hareketle Ahmed Yesev'nin ya hakknda ileri srlen baz yanl
anlamalara kar u gzel aklamay yapmtr:
Rus mteriklerinden Melioransky, slam Ansiklopedisine "Ahmed Yesev" ile ilgili
olarak yazd maddede, "Ahmed Yesev'nin tarih-i tevelld malum olmamakla
beraber divannda altm yanda vefat ettii musarrahdr" diyor. Bu ifade, bir ka
noktadan hataldr: Birincisi, hi bir kimse kendi divannda kendisinin lm tarihini
syleyemez. kincisi, mevcud an'ane Ahmed Yesev'nin 125 sene yaadn gsteriyor.
ncs, Reht Aynl-Hayat gibi nemli teracim kitaplarnda Ahmed Yesev'nin
uzun mrl olduuna dair deliller vardr. Anlalyor ki Melioransky, " Ol sebebdin
altm de kirdim yirga" misranda "yere girme"nin "ile-hane'ye girmek, hy u huy
alemden uzaklamak" manasna geldiini anlayamamasna mebni onu vefat eklinde
tefsir etmitir , bkz, Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar
zerindeki Tesiri", 615.
Fuad Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar zerindeki
Tesiri", 611-645; Ali Ylmaz, "Ahmed Yesev'nin Hikmetleri le Yunus Emre'nin
iirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri", Yesevlik Bilgisi, Haz. C. KurnazM.Tatc, Ankara 2000 ; Hamdi Mert, Hoca Ahmed Yesev, Bilig Yaynlar, Ankara
2000, 10-11 ; Akku, 133-142.
Cm, Abdurrahman, Nefaht'l-ns Evliy Menkbeleri, Tercme ve erh, Lmi
elebi, Hazrlayanlar: Sleyman Uluda- Mustafa Kara, Marifet Yay., stanbul 1995,
843 ; Vassf, I, 395; Ethem Ruhi Flal, Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk Yay.
Ankara 1990,137; Hamdi Mert, Hnkar Hac Bekta Veli, Bilig Yaynlar, Ankara
2000, 14.
Bkz: Kprlzade M. Fuad, "Bektaliin Mene'leri ", Trk Yurdu, say 8, Mays
1341, 121-140.
Bkz: Fuad Kprl, "Msr'da Bektalik", Trkiyat Mecmuas, VI, (1939), 13-40.
Ahmet Yaar Ocak, Fuad Kprl, Sosyal Tarih Perspektifi ve Gnmz Trkiyesi'nde
Din ve Tasavvuf Tarihi Aratrmalarnda Tarihin Saptrlmas Problemi", Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, say 3, Konya 1977, 221-230.
Bekta kelimesinin anlam; "Bek" kap snacak yer, sk aalk, koruluk gibi
anlamlara gelmektedir. Ayn zamanda Maverannehir'de bir yer addr. "Ta" ise dost,
muhib, ortak vb. anlamlara gelmektedir. "Ta", sonralar "da" ekline dnmtr;
"dinda", "arkada" kelimelerinde olduu gibi. Bu durumda Bekta kelimesi "melce-i
erbab- tark, dost olan zat" anlamndadr, bkz., Vassf, I, 399.

350

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

9
10

11

12
13
14
15

16
17

**

18

Mehmet Demirci, "Tarihten Gnmze Ahmed Yesev", Trk Yurdu, s. 88, stanbul,
1994, 41-44.
Vilyetnme, (Menakb- Hac Bekta Veli), Haz. Abdlbak Glpnarl, stanbul
1958, 17; Vilyetnme, Yayna Haz., Esat Korkmaz, Ant Yaynlar, stanbul 1995, 36;
Demirci, 41.
R. Tschudi, Das Viljet-nme des Hadschim Sultan, Berlin 1914'ten naklen Hasibe
Mazolu, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi" Yesevilik Bilgisi, Haz.,
Cemal Kurnaz - Mustafa Tatc, Ankara 2000, 459-464
Bkz., Eb'l-Hayr- Rm, Saltuk-nme, Haz. kr Haluk Akaln, Kltr Bak. Yay. IIII, Ankara 1990.
Mazolu, 459-464, (Ayrca Bkz: Ahmet Fakih, Kitabu Evsf- Mescidi'-erfe,
Yaymlayan Hasibe Mazolu, TDK. Yaynlar, Ankara 1974, 10.
Mazolu, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi", 464.
k Paaolu Tarihi, ne. Atsz, M.E.B. Yay. stanbul 1992, 164-165; bu kaynakta
(Hac Bekta Veli ile ilgili menkbeler) u ifadeler dikkati ekmektedir: " Bu Hac
Bekta, Horasan'dan kalkt.. Evvela Sivas'a geldi... Bu Anadolu'da misafirler ve
seyyahlar arasnda drt tayfa vardr ki anlr. Biri Anadolu Gazileri, biri Anadolu
Ahileri, biri Anadolu Abdallar, biri de Anadolu Baclar. Hac Bekta Hazreti
bunlarn iinde Anadolu Baclar'n seti ki ona Hatun Ana derlerdi. Geldi onu kz
edindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gsterdi, teslim etti. Sonra oradan Allah
rahmetine vard.." Bzk., Ak Paaolu Tarihi, 164-165.
k Paaolu Tarihi; 164-166; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, Ankara 1976, 48.
Vilayetnme'deki u beyit de bu doumu anlatmaktadr:
Gricek yzni olunun o mah
Adn Bekta virdi onun h (Glpnarl, Velyetnme, 1-4)
Hseyin Vassf, "Bekta Veli'ye Niin Hac Dediler" bal altnda u menkbeyi
anlatmtr:
"Yukarda yazdm gibi Lokman- Parende Hicaz'a gitmi idi. Arafat'a kp kbleye
doru dndkleri esnada Lokman mridlerine demi ki; Yranlar bugn arefe gndr,
imdi bizim ellerde yemek piirilir . Bu sz Allah'n kudretiyle Hac Bekta'a mlum
oldu. Tam bu esnada eyhin evinde de yemekler piiriyorlard. Bekta, hemen bir tepsi
yemei ald gibi o anda Lokman'a sunuverdi. O da Niabur'a dndkleri zaman
ocuun bu kerametini herkese syledi; ona Hac lakabn verdi. Yoksa Hac Bekta,
hacca gitmi erlerden deildir" Bkz., Vassf, 396-397.
Hacim Sultan Velyetnmesi'nde Hac Bekta Veli, dorudan doruya Hoca Ahmed
Yesev'in halfesi olarak zikredilir. Burada ise, grld gibi, Hac Bekta'n,
Lokman- Parende mridi olduu sylenmektedir (Ayrca bkz: Kprl, Trk
Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 49-50) Menakb- Hac Bekta Veli isimli eserde
ise, bu konuya aydnlk getiren u cmleler vardr: "..Trkistan'n 99 bin pirinin Piri
Hace Ahmed Yesev'nin halifelerindendir; adna eyh Lokman- Perende derler;
Bekta'a ancak o hocalk edebilir; onu hoca tutmanz en doru itir; (dediler), Sultan
brahim, Bekta- Horasan'ye eyh Lokman' Perende'yi hoca atad. Lokman- Perende,
Trkistan'n 99 bin pirinin piri Sultan Hace Ahmed Yesev'nin halifesiydi.. Bkz:
Vilyetnme, E. Korkmaz Yay.19-20.
li, Gelibolulu Mustafa, Kitab't-Trih-i Knh'l-Ahbr, Kayseri Raid Efendi
Kt. 920 no'lu nsha, stinsah Tar. 1083, IV. Rkn, 20 a- 20b ; Ayn eser, ne, Ahmet

351

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

19
20
21

22
23
24
*

**
25
*

26
27

28

29

30
*

Uur- Mustafa uhadar-Ahmet Gl- Hakk uhadar, Erciyes niversitesi yay. Kayseri
1997, 88-92 ; Ali Aktan, "Knh'l-Ahbr'a Gre Ahmed Yesev ve Anadolu'daki
Halifeleri", Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993)
Bildirileri, Kayseri 1993, 13- 22.
Bak: li, Knh'l-Ahbr, 92-97.
Aktan, 13-22.
Mustafa Kara, "Yeseviyye Kltrn Gnmze Ulatranlar ve "Cevahir'l-Ebrr
Min Emvci'l-Bihr", Milletleraras Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, 187196.
Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 24.
Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 24-25.
Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 26-28.
Elif-i Ta: Hac Bekta Veli ile Anadolu'ya geldii kabul edilen, drt dilimli ve diki
izgisi elif harfini simgeleyen uzun uha balk (daha geni bilgi iin bkz. H. Mazolu,
459-464)
Sefine-i Evliya'da bunun "susam yapra" olduu yazldr, bkz., Vassf, I, 396.
Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 34-35.
Hcim Sultan Velyet-name'sindeki bu konu ile ilgili menkbe yledir: "Sultan Hoca
Ahmed Yesev Hazretlerinin bir aa klc vard. Getirip tekbir edip, onu sultan Hac
Bekta Veli el-Horasn'nin beline kuatt ve dah ocakta dut aacndan od yanard.
Onu kavrayp Rm'a (Anadolu'ya) doru pertev etti. Rm'da bunu tutalar diyu, dedi. O
havada yana yana geerken, Konya'da bir er vard, Sultan Hoca Ahmed Fakih derlerdi.
O odu kapp, hcresinin nne dikti. Kudret-i lah orada bir aa bitti; tepesi yank,
aas dut idi. Hemen yemi virdi idi, bkz., Necla Pekolcay, slm Trk Edebiyat,
stanbul 1967, I, 95.
Vilyetname, Esat Korkmaz Yay., 35-36; brahim Aslanolu, "Alevlik Nedir" Hac
Bekta Veli Aratrma Dergisi, Ankara 2000, 153-184.
Ahmet Yaar Ocak, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik Kltrnn
Yayl: Bir Suf Kltrn Yeniden Gncellemesi", Milletleraras Hoca Ahmed
Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 299-305.
Ahmed Yaar Ocak, "Anadolu Trk Halk Sfliinde Ahmed Yesev, Geleneinin
Teekkl", Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara)
Bildirileri, Ankara 1992, 75-84.
Fuad Kprl, "Ahmed Yesev", .A., Mill Eitim Bas., stanbul 1965, I, 210-215;
rne Mlikoff, "Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet", Milletleraras Ahmed Yesev
Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara) Bildirileri, Ankara 1992, 61- 67; rne
Mlikoff, Hadji Bektach un mythe et ses avatars, eviri, Turan Alptekin, Hac
Bekta Efsaneden Geree, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1999, 37, not : rne
Mlikoff'un bu iki almasnda yukardaki bilgilere ilaveten, Yesev meclislerinde
kadnlarn, erkeklerin toplantlarna "kapanmakszn ve rtsz katldklarna" dair
ifadeler de yer almaktadr ki dier kaynaklarda bu hususu gremedik.
A. Vehbi Ecer, "Hoca Ahmed Yesev ve Anadolu Trk Kltr", Kubbealt Akademi
Mecmuas, stanbul Temmuz 2000, 49-55.
Cevahiru'l-Ebrr'da da bu menkibeler, yani Ahmed Yesev'ye mfettif gnderilmesi,
mfettiin Ahmed Yesev'yi balayarak be yz kam vurmas, be yz kamya hi
ses karmayp beyzbirinci kamdan ok ac duymas, son kamdan neden ac
duyduu sorulunca da, arkasna kuvvetli bir cinin engel oluturarak kamlarn ona

352

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

31
*

32
33
*
34
35
36

37

38
*

39
40

41
42
43
44
45
46
47
48

demesi sebebiyle etkilenmemesi, be yz birinci kamda cinin ya da perinin ekilmi

olmas sebebiyle kamnn Ahmed Yesev'ye dokunmas.. ayrntl bir ekilde
anlatlmtr, bkz., Hazin, 46-47.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 180-183.
"muft-
ba<de
iinde
mesmi<-i
nsda
ddi
ki
meclisinde
b-ayr- wicb
ricl
u
nisvn er<-i
erfe muxlif cem< olup ikre karuurlar. Halbuki ayr-
vqi<. Worsan u Mvern'nnehr'de muxalif
<ulem
mfetti gnderdiler ve tefawwu itdiler. Ol mesm< olan
ahvl-i mhm'l-ixtill ayr-i vqi< bulnd ",
bkz.,
Hazin,
Cevahiru'l-Ebrr
Min
Emvac-i
Bihr
(Yesev
Menakbnmesi), ne., Cihan Okuyucu, Erciyes niversitesi
Gevher Nesibe Tp Tarihi Enst. Yay., Kayseri 1995, 49
Hazn, Cevahiru'l-Ebrr, 46-47, 49; Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, 33-34.
N. Kemal Zeybek, "Hoca Ahmed Yesev Trk Milletinin Ruh Hamurkrdr" Yesev
Dergisi, Austos 1994, Say, 8, 12.
" O an can gnn ahini olmutum; zira can lkesine gemitim", bkz., Hazin, 84.
Hazn, 84; Mlikoff, 61-67.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 170-171.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 186-187 ; lhan Gen, "Belgat Ynnden Divan-
Hikmet zerine Bir deerlendirme", Ahmed-i Yesev Hayat Eserleri Tesirleri, Haz.,
N. Ylmaz, Seh Neriyat, stanbul 1996, 425-443.
Fazlurrahman, slam, ev. M. Da-M.Aydn, Seluk Yaynlar, Ankara 1996, 228 ;
Melikoff, 63; A. Vehbi Ecer, "Ahmed Yesev'de Din Tolerans ve Anadolu'da Etkileri",
Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 101113.
Ecer, 104-105.
Bkz. Hazni, Cevhiru'l-Ebrr Min Emvc-i Bihr (Yesev Menakbnmesi), ne.
Cihan Okuyucu, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enst. Yay., Kayseri
1995, 45-46.
Cevhir'l-Ebrr, 45-46. ( Yukardaki metin sadeletirilerek alnmtr.)
Evliya elebi Seyahatnamesi, Devlet Matbaas, stanbul 1935, IX, 179 ; Mjgan
Cumbur, 'Evliy elebi Seyahat-name'sinde Ahmed Yesev, Erdem, Atatrk Kltr
Merkezi Dergisi Hoca Ahmed Yesev zel Says, c.7, say, 21, Ankara 1995, 887917.
Evliya elebi, Mehmed Zll b. Dervi, Evliya elebi Seyahatnmesi, kdam
Matbaas, stanbul 1314, I, 659-660; Cumbur, 887-917.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 46.
Daha geni bilgi iin bkz: Kemal Yce, "Ahmed Yesev'nin Halifesi Sar Saltuk",
Yesevlik Bilgisi, 281-293.
Sezai Karako, Yunus Emre, stanbul 1974, 23.
Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 112.
Pekolcay, I, 79.
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1983, I, 279.
Hazreti Hnkr Hac Bekta- Veli'nin Vasiyetnamesi (Kitabu'l-Fevaid), Tertipleyen:
.., stanbul 1959, 1'den naklen, Mrsel ztrk, " Ahmed Yesev- Hac Bekta- Veli
ve Yunus Emre Zinciri, Yesevlik Bilgisi, 285- 293.

353

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

49
*

**

50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62

63
64
65
66
67
68
69
70

71

72
73

Kitabu'-Fevid, 9, 19'dan naklen ztrk, 285.

"Hac Bekta buyurmutur" ifadesi eserin Hac Bekta Veli'ye ait olmadn gstermez.
nk Hac Bekta Veli ve benzeri mutasavvflar bir mecliste toplant halinde
mritlerine ders verdiklerinde bir veya bir ka kii de oradaki dersi ya da sohbeti zapta
geiyordu. Sonra da bu zabtlarn eyh adna eser haline dntrld
anlalmaktadr.
Bu ynyle Kitab'l-Fevid, Maklat'a benzemektedir ki bu durum da Kitab'lFevid'in Hac Bekta Veli'ye ait bir eser olduunu gsteren bir delil olarak ele
alnabilir.
ztrk, 287-288.
Kitab'l-Fevid, 8'den naklen ztrk, 288.
Kitab'l-Fevid, 11'den naklen ztrk, 288-289.
Kitab'l-Fevid, 28' den naklen ztrk, 289.
Banarl, I, 294-295.
Banarl, I, 294-295.
Bkz: Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu (27-29 Nisan 2000) Bildirileri
(yaynlanmam), Dzenleyen, Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf.
Bayram, a.g. Sempozyum bildirisi.
Ylmaz, 311 - 336 ; Ali Ylmaz, " Divan- Hikmet" Diyanet, say 33, Eyll 1993, 4243.
Abdurrahman Gzel, "Tekke iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says III, say 445450, Ankara 1989, ( 251-454 ), 316.
Banarl, I, 278.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 39-40.
Baymirza Hayt,"Trkistan Kadnlarnn Yesevcilik Ananesi", Milletleraras Ahmed
Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991) Bildirileri, Ankara 1992, 45- 47 ; Ocak,
"Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl..", 299-305.
Hayt, 45-47.
Ocak, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl..", : 299305.
Hasan ahin, "Ahmed Yesev'nin nsana Bak" Milletleraras Hoca Ahmed Yesev
Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi Yay, Kayseri 1993, 347-351.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 307 ; ahin, 347-351.
Melikoff, 61-74.
Aslanolu, 163.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 39.
Fuat Kprl, "Ahmed Yesev, .A., Mill Eitim Bas., stanbul 1965, I, 210-215;
Cemal Kurnaz-Mustafa Tatc, Ahmet Yesevnin Takipileri Yesevlik Bilgisi, 353432; Abdurrahman Gzel, "Tekke iiri", 316 - 319.
Abdurrahman Gzel, "Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile Hac Bekta Veli'nin
Makalat' Arasndaki Benzerlikler" Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu
Bildirileri, (Ankara 1991), Ankara 1992, 33-43; Abdurrahman Gzel, "Hac Bekta
Veli'nin Hayat ve Eserleri" Gen Erenler zel say, Ankara 1998, 5-10.
Gzel, a.g. eserler.
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf Yay.,
Ankara, 23, 50-51.

354

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

74

75
76
*
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89

H.brahim ener, "Yesev Hikmetlerinin Kayna Olarak yetler zerine Bir

Deerlendirme", Ahmed Yesev Hayat- Eserleri-Fikirleri Tesirleri, Haz., Mehmet
eker- Necdet Ylmaz,.Seha Neriyat, stanbul 1996, 353-374 ; Yesevlik Bilgisi, Haz.,
C. Kurnaz-M.Tatc 199-210.
Defter-i Sni yani ikinci defter ya da ikinci kitap demektir ki byk ihtimalle Ahmed
Yesev, Farkr-nme'sine "Birinci Defter", kitabnn bu hikmetle balayan ikinci
blmne de Defter-i San = kinci Kitap adn vermitir. Fuat Kprl, Defter-i
Evvel'in Ahmed Yesev'nin birinci kitab, Defter-i Sni'nin ise ikinci ktab olduunu
sylemitir, bkz., Fuad Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl
Edebiyatlar zerindeki Tesiri", Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul , Nisan
1333, 611-645.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 48.
Maklt, 1, 7.
Siccin : Cehennemin en aa yeri.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 57.
Maklt, 12, 18
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 311.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 334-335.
Maklt,11.
Makalt, 6, 30.
Maklt, 4, 9, 10, 28.
Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, 109.
Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 334-335.
Maklt, 30-31
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, 77.
Maklt, 54.
Maklt, 54.

355