Vous êtes sur la page 1sur 32
Ww MIKHAIL BAKHTIN ACULTURA POPULAR NA IDADE MEDIA E NO RENASCIMENTO: OCONTEXTO DE FRANCOIS RABELAIS ‘Tradugio de Yara Frateschi Vieira OEN “219 ‘so1uRAI9D ap oxIege no eA jae ‘areadsoyeug ap opey oF SIEBAEY m2009 snf 2 38 mpIONp sowopuaiard OPN “soaneja: ort (85 Odi oss0p seoSejzoide 9 sozuauiesn! so sopo -aquauioiuapiagy 2p owns © 9 opor oany] aisy “umm o zrayjoo anb soma} $6" wuloy EPED qos a5-ua2A ‘SOyUOS SOP wiS9I04 EN “aL ‘ajowoud “prone 319 ‘auqoasep v eBaus opu 219 apuio “w>nafoud 310j wns 9 o[no98 op U9 0 ezapues v epor woo uasarede sovzyap sassap spnaiie a, ‘Soono} sop 2 sajduys top ‘solunpmsa sop sosio} sop ‘sorqupaosd sop ‘s204fa1 sop ‘sey © sop awindod a1ue.109 eu eopages nal|ozad S!O/Sqe, AaTPUDITN 2p OatwoxUTIs lun stg “viayord wn 9 o1qps um owes wi9qure) seu “oul, idoad opnuas ou ‘owed oxsuitad ap soysosa win ouoD seuade “9 0 epure 2 ‘opesapisuod 10) afzq “soa0d 50 sopor ap 9 sodus1 so " 2P spEpIuMNY ep soIues savour srew so anus OU-uEseoN Sepp ‘OFAH a pueuqnearei) onwedound ‘saseouesy soonuyuior 80 “ope| nas of oulsow sazan sod ‘oreadsayeug ap siodap aiueus peut — eayzors1y wlougyOdull Ens sod 9 “a1ze ens ap 2 5 § Bled — siejeqey se90}09 urewmso> snadouna: sms ‘Sodan so sopoy ap Saloujaus sep win Ow0D BIqQ0 ens B 9 “TAN O1na9e op 7p O-nooHTENb yrysurfog “snadome sozone 50 nue sain; somowpd sop wn edno0 stepeqey ‘oWeus oN Terpunus =P soioits9s9 sapues® sop opeumnsa 9 opipusasduso) sous © “opepniss sousu! 0 ‘sejndod sousu 0 9 sivjaqey ‘sted ossou ON, ads SO, vam VWA1dOUd OG OVSVLNASAYdY ordnponuy foptips ep siou ora, ae] SY Soostoise ts spon "> OBS JOM op suOU Sy das da prasa a tior da casa e do quarto (“abundancia do. do é a “ooa mesa”, mas uma pequena refeicio domésticg 20 quando essas imagens sao hiper, das, so apenas a expresso da cupidez, e no dum sentiments lara imével, privada de toda ampliagag independentemente do fato de saber se 9 rica, isto & puramente negativa ou positiva lar do comer e do beber ‘2 cotidiana imével € 0 contenta- Essas imagens sé profundamente tam 0 processo de trabalho e de omem, vivendo em sociedade, efetua com o mundo. Elas s, porque fundamento a abundincia crescente > I. Elas so universais e misturam-se mente 88 nogdes de vida, mor ivre ¢ licida, dade, e portanto também 4 Penetra-as a idéia do tempo alegre, que se turo methor, que mudaré e renovard tudo a desembocam na degeneres das diferentes etapas da ev s, conservam ainda, se bem que em grau menor, a a iva, 0 que explica a sua forca e o seu encanto na pintura fla- menga, Nesse dominio ainda, um estudo mais profundo da cultura Popular do passado permitiré colocar e resolver de maneira nova toda ume série de problemas capitais, 264 Capitulo Quinto A IMAGEM GROTESCA DO CORPO EM RABELAIS E SUAS FONTES No grupo de imagens de banquete que acabamos de estudar, pude- mos observar exageros, hipérboles nitidamente fundamentadas. Esses ‘mesmos exageros se encontram nas imagens do corpo e da vida cor. assim como em outras imagens. Mas € nas do corpo e da io que eles se exprimem mais nitidamente. £ af também que € preciso procurar a fonte principal e o principio criador de todos 08.outros exageros © hipérboles do universo rabel iano, @ fonte de toda profusao e superabundancia, © exagero, 0 iperbolismo, @ profusdo, 0 excesso 840, segundo inais caracteristicos mais marcantes do estilo gro- Foi o pesquisador alemao Schneegans que realizou a tentativa mais conseqiiente € rica no sentido de reconst © fornecer @ teoria do grotesco. A sua Histéria da sd 894) concede tum lugar preponderante (quase a metade da obra) 2 Rabelais. Mais rmar que o autor orienta na diregéo de téria ¢ a teoria da sétira grotesea. Embora mente precisa e conseqilente, a interpre Schneegans oferece parece-nos fundament tempo, 0s seus erros sd0 8 repetem-se na grande maioria dos trabalhos sobre o mesmo assunto publicados antes do seu € sobretudo depois. Schneegans ignora a ambivaléncia pro- funda ¢ essencial do grotesco, no qual percebe apen denegridora, ica, abriremos ‘nosso capitulo com uma critica das concepgées de Schneegans. Nosso autor enfatiza uma diferenciat iS 9p opSejnuinoe ‘opsuaix [anjqzou0s sop sejodenixa ouduras e opsuadoad ‘eto 4Q52A OMs9 nas op 9 steraqeyy ap susBett sep a: ied sapepauidosd se sopor opStuyap subBaauyog ‘oassioi8 ais1K9 opt ‘se 2189 135 “o2so}ai8 op jutauassa WOU op a jaajssodutt op soyuu soe sie (s98 indeu Op oraBExd 0 ‘suvsaaMtag vied “WIssY ‘98309 3p 0919 no o2sod ap oyu} wr9 as-ems0;suEN, ‘ew un way ze O-srenb seu sefanbe ops seosa1 sooSiodoxd sauuous axmbpe ropezedut op zueu -o8 seimpoue> OP SOWaNX® SOB 91E EpeAg| SeUI ‘eImEotseD EU syuL 9 ossaor8 o seansejd seue sou ‘suvdeauyog opund: “epaprsonnisuou ‘owanxa ov opeaay oonspiumy un 9p 7 ossdexa 0 ‘oova! || +038 ov ‘osstp urgry “sas viaap opt anb 0 esyuo sepr@uuip ono} woo |} O88 Obu sti ‘Soistexa snnupe wiessod somo} seummn senp sesso anb Ousayy ‘oasaqing op 9 LEUNG ep oassj049 o andunsip and ‘orueLIod “osst 3 “oaneHau ousquoua; im aiuatufemIBoIreD BIaBEXs 109891048 of pidord © wiepisuos sueeguyag anb osst 9 9 “(sap N)_ 325 eixap OFM onb esioa BuIMBe ‘opezseynorpu 9 a ossad cantor ousuigue} wn 9 ‘opniucd ‘08D oxta9s51 ON ofsoe13 sajdans wn ap seuode 9s-ries1 tjesot oatiom opniuoo anb wos “Opsiiiep ap o1eiqo ops qeze8 wo OUIDISSEID 0 OmOD WEST ‘plow vp opeaaja opnsa 0 ‘osea opunfos ox “timbaliy wou ofG8 0 SU ‘Ofnoypr nowoy 28 manguIU *(eeUOIA) ose o¥auMd ON ‘opdezuejnoipy: ep 2 emre> EP Otou sod sepestisny ops ovSeavidap wsso 2 opeprresoUll wsso Teow oydejsnes vain souruaumedya ‘ren| opunlas wo ‘apep PU epess8axd woSeu ¥ss9 souerojooas “9 O15) ‘s0xTeIsoUr Sou lweurs and seanioyo opeprresoun & 2 opSeAesdap v eperofexo woot Bsseur soucoyuonar ‘osromd :ovbessnes ejdnp kun sod oprousa 2 oun) ass ‘oquerUD ON “ORSEJSTESUI op ojUotMHUDS OAtA wR anb svurSeuir 9p opepioedeout essa ‘apupyiqissodum sso 9 3-010 ~2q2 2p oueuedwes um ap eiquios ead 2pod 95 ovu :1Iussozaaut 9 janisso fOF ap owwownuas 0 4 f ® opuraor so ‘Imssy “sax st ‘syemie os opuenb s905t ~foua osszons 0 1eq, opSeysnies so;eur ‘sepen. 99% 3 wsouapod seu o1uend ‘Soulo so sexreq OLspssaaou 9 “eUND Pred Leyjo ssupD “sesueo sod aauryerey weqeoe stenb se ‘sepeaato sesioa stp )28a|2nq) OSeD OpUnTDs On 9 opesedsaut soipie> op ose (eubuoInq) ose ouowad ou ‘unsSY sens ap 2 ovSejsnesut ap 2 ofbey ubasuos e welas ‘uremdas so anb ip se Bioguid ‘sodi s9u} so exed opttpa 9 ossy -oBSEysHUSU! ap > opdeysne2S ap sowounuas so anus aysenuoD 0 aigos as-ruSWEpLNy ‘onmign Q “osiz ap sodn spit sassa asiua sa0S jomsd “SOpeSIA steI90s souautQus} 50 399 -aKu09 aAap sor1a| © siod ‘orsstp 9 oBu oft 0 ‘ose assau ‘ouranxa o8 s0ss9 opuesa, (stmg 2p soiayinus Sep apepryeuan ‘soSuoU sop axid0qap) ste/90s souawi9UD} sou20 ap opSezuEInaIpU & 25-11 ‘(09 “S210%8) ost oxtso101 ON “o|-paide esed opiouz w s2924U09 ostoaxd 9 siod ‘orp 9 ou osis 0 “OS8Ip wg[e isepens|a seston sep olUat eaIegat 0 9 visyew 2p ssop e199 eum py “CoosaLing) Osea opund -38 oN “(Solumnioju sts Sop opis a1 eUspod oes ¢ oust) a ‘oynq oammps) oseo oxatand i Sassou Ost Op aluaz9qIP sO1pIND 0 wFDUpIAa suEBsouLDS mo8 SoRBIN wD slieg ap eyfesmU ¥ sjANIsUOD op 1d 0 9 ‘epepiad apepyina ens v ogo wnt amiisa! ap od reoeuour oLqey o nb op wiquios os,, anb suaieut mp JoINe o 9 “apnes 9 apniuaan{ ens 10d B-tisinbuoo sewgug ‘oveyp zueu o way ‘seuestsF se sepo1 Ow0> “OpICy ‘sepreyy vacy eqnaaty anb unsse 9 9 ‘{esodioo 9 Xn Ep SbUa9 $8 ouejd oxtaund to asduias aod uosseag ‘opioug ep Sepesaia sua my SB osteqaz op cat 1A. O ‘Wong 9p B>s3[iNg foda e e119 suefaeuyag ‘o9sajinq o2wi9> ap oydwaxe owo> “epumus oo wo epeaydwoo esneted w 2 auiuon ou epeSaqeo win 2 epeiadsou! euzoj euin ap oBef op 0110008 ta wen winboury Bed sesadso 2p opesueo ‘aiuaueui “,o1ed op sowsodse 50 0 £0 seyouuidxo rea onb ap ogssaiduiy © 28-ui9J,, :songi0 sop woos £010 snes ‘oy2u 220} ons as-072]50 ‘guia)“D1i9qo Uiag 0004 D 2490 “aons ap as-auqoo ‘eoojns ‘sjasisa) so8s0}s9 72}. :epeatuieo. 234e| "ed own sejounuoud 9p zedeour 9 winbauy v aBlup 2s anb ofS wn, Gayosig sod siodep “e8qig sod onawtsd epeno) eueten 2 Pipeuauco ep eu20 eum wy> [9 ‘ose axlowLd op oldwax> owe: 105, essa concepcio é eminentemente tipica, A interpretagio rotesca, compreendida como puramente satirca, ot seja, ra, € muito difundida. Sabe-se que Rabelais foi taxado ne ico, quando ele nfo o € mais que Shakespeare © muito jue Cervantes, Isso porque Schneegans quer aplicar a Rabe. ‘a compreensio da satira reduzida, conforme 20 espirito dos tempos modernos, em que ela no é mais do que a negacio de certos fendmenos particulares, e nao a de toda a esirutura da vida (inclusive da verdade dominante), negacdo indissoluvelmente associada a uma afirmacio do nove nascente, A concepgao de Schneegans é fundamentalmente errénea. Ela ba- scia-se sobre uma total ignordncia de aspectos numerosos € essenciais do grotesco e, antes de mais nada, da sua ambivaléncia. Além disso, Schneegans ignora inteiramente as suas otigens foleléricas Ele ¢ alids forgado a reconhecer que no é possivel discernir os fins satiricos de todas as exageracdes rebelaisianas, mesmo com 0 maior esforgo. Atribui isso & propria natureza da exageracio, que ende perpetuamente a romper todos os limites, quaisquer que sejam; evado por sua paixdo, por sua “embriaguez” mesmo, o autor gro. sco esquece por vezes o fim verdadeiro da exageragdo e perde a ira de vista, Schneegans «i cimento extraor e Paniagruel © exagero (hiperbolizagéo) & efetivamente isticos do grotesco (sobreiudo no sistema rabs para apoio dessa iltima tese a descri¢do do eres rio de certas partes do corpo no Primeiro Livro, 1m dos sinais caracte- isiano das imagens); portante, £ ainda mais inadmissivel consideré-lo a natureza intrinseca da imagem grotesca, E Schneegans inter neta de viés 0 estilo da exageracdo, 0 seu principio motor. Pode-se colocar a seguinte questio: donde vem esse estilo, essa iaguez”™ no exagero, se o seu objeto é um fendmeno negativo, deveria ser? A obra de Schneegans permanece muda sobre Da mesma forma, nao revela de forma alguma o carter proprio do exagero, que, freqiientemente, degenera em mudancas vas nitidas, Se a natureza da satira grotesca consiste em exagerar alguma coisa Ge negativo que ndo deveria ser, nio se vé verdadeiramente de onde pode vir esse excesso alegre no exagero que o proprio autor observa, Menos ainda a riqueza ¢ a variedade qualitativas da imagem, suas igagdes diversas © mwuitas vezes inesperadas com fendmenos que podem parecer longinquos e heterogéneos. Na melhor das hipdteses, © exagero puramente satirico de um fato negativo 36 poderia explicar © aspecto puramente quantitative do exagero, mas nio a variedade 268 € a riqueza qualitativas das imagens e das suas gr0tesco no qual 36 se tivesse exagerado 0 que ndo deveria existir, seria quantitativamente grande, mas qualitativamente mujto pobre, reduzido, privado de cores e completamente triste (assim é em parte ‘o mundo moroso de Swift). Que relagéo teria ele com 0 mundo alegre € tdo rico de Rabelais? A orientacao satirica apenas no pode nem explicar 0 impulso positive do exagero puramente quantitativo, sem falar do da riqueza qualitativa idealista da segunda metade do século pas- sado e pelas regras artisticas e ideoldgicas estreitas do seu tempo, ‘Schneegans nfo péde encontrar o bom caminho que dé acesso 20 grotesco, nem compreender que seja possivel unit numa tinica ima- gem 0s polos positive e negativo. Com mais razlo, ele nto péde compreender fe romper os seus proprios limites, tanto quanti padesse ultrapassar a si mesmo € misturar-se 1agens grotescas prenhes, bicor- porais permaneciam incompreensiveis € ele nio via que, no mundo fgrotesco em devir, as fronteiras entre coisas e fenémenos eram tra- gadas de maneita completamente diferente do modo como 0 eram no mundo estitico da arte e da literatura da sua época, ‘Voltemos 20 ponto de partida da andlise de Schneegans, aos exem- plos de bufonaria, burlesco e grotesco que cita, Pelo viés da sua and- lise, ele tenta mostrar o mecanismo psicol6gico formal da sua per- ccepcio, em ver de concentrar-se no seu conteiido objetivo. Se, pelo contrario, nés partimos desse conteiido objetivo, ¢ ndo mais dos as- ppectos psicoldgicos formais, valorizemos a semelhanca e 0 parentesco fundamentais dos trés exe € as distingdes estabelecidas por Schneegans nos parecerdo artficiais e acidentais Qual é, entao, na realidade, o contetido objetivo do primeiro exem- plo? A descricdo que dele faz Schneegans néo deixa nenhuma davida fesse respeito: 0 gago representa o ato de parir. Ele esta prenhe duma palavra e no chega a trazé-la ao mundo. Citarei Schneegans: “Parece que se trata das contracdes e espasmos do parto”, A bocarra aberta, o$ olhos fora das érbitas, 0 suor, o trem inchada, etc., sAo outras manifestagBes € tesea do corpo; no caso, tomam o sentido de uma cena de parte © gesto de Arlequim torna-se entéo perfeitamente compreensh ele ajuda o nascimento e, logicamente, dirige-se contra o ventre do ago; em seguida, a palavra nasce. Sublinhemos que é justamente uma palavra que nasce. © ato elevadamente espiritual € degradado © destronado através de uma transposico para o plano material € cor~ poral do parto (representado da maneira mais realista). Mas gracas @ esse destronamento, 2 palavra renova-se e, de alguma forma, re~ 269 4 Jon foniog 2p oxary 2261 “f “spetgia “0440 4 so490 ‘ouvior) 4 [-""} TUS © ¥por 3p apeploadoud loa wssazoa ‘optiays OWod aap ‘wawey. sey on nul y "amp ates aod 3p o1eaie3 wn Soy sep soatuye qag onus and souufoiod sas sop euorsty © eizea anb orposide osuaixe ait, seq uum 9p ovuauisesy wn 7 mesIjeuE 9p soureqeoe and waBesred Y iseTuom sop ovbeseidap e opuesta jeiow eanps Bind eum ‘sunfaauyDs ewitye owOD 'y vosaI0:8 woBeU eee Of tus cupindu> op opsousofsuass © vexi0s ¥ssop opussedasd ‘opunas oF odio © uivanjstur ‘sesi09 se wexieqal 2 weoyjuodioo “jesodieo 9 [ey imu oxteg,, OF Eped!, auatweIONIp yis> so]9p eLOreM v feoryoadsa ssopuany| e2aJsoune e weUD woBenSuH| ep soluaWia(a soss9 sopo. eosaios8 wadeun e wigquiey eredosd oss1 9 “e10di00 2 (euareW .ox1eg,, op ourjd ou oxserouas ens ep opindas “(oupegen “ovSzimbs) wapi0. wn 9p soiatqo sop oiuauexteqes oF 25-21 issn “ost so soguie we “(e190 & seSad se sepo) aquatoTUaZeyIpUt 20d aouize woq wn,,) oiqugnosd win 9p wuts0} v Gos Brno ® *(.a¥0} -28,,) onder uo) Buin “Joure Op Ore © opuBULsap se10j719u! senp ‘mya “ >xFeq,, OB SOpUsH| SoquIE *(, aquede aul 3 ® anb,,) entigiseyq wun siodap *(,snaq 4od,) ojouresnt um soulen uo2u> "2p in09 (09,. 0 wreInyy soussjuy so ‘uomne & ued ‘sod nary ‘Souente euin Bizodutoo ‘ossip semugeip sep ws¥euosied *,soguip sop ogul,, © saiue sew ‘esnUE Blaugosi reUr ap 9 Ou anb ‘soujuy sop eyuTes ‘euydsasorg epuarioy sp © siodaq “(areedstp wn sszip “By “epedol put euin z2ze) — sepedso woo resus — ,sonboid 2p panos uai9, curereq ap ofof op epewor oxsseadxa eum JeSny oxtouid ura souiay ‘wose1018 woleu essou ep exajsoune © ureredaxd onb ‘ssuepesdap > Simpyo-oeu sowauraja ap weySin¥er wear 1915 ap soup so sopoy 81 2 vipoge own 2p oupuoduics op viquos » owsow pro sted “tijon BU styasd sapresiuosue se ou 35 ‘ayuede our sIIINS and “wIq0 @ sebad su sepoy ayuowotuarojipur aod sous wog wn 2 ‘Oued tod seftou py stod “adoqo# wm ‘snag sod “eyeluesre jo amb vundsasoug owenb e19} of 138 euspod eg “(a8uom o zip) jaeredsip and, SIE[SQrY ap o1xo; o stg “eossi08 opbetuzoystLE!T sal exg}SouNE e RUD wreBeU aluasaid e exedesd anb owaiuos o opoy y'o[e} 0 x8uR\sop wxed gatos anb sjus1209 vossiod’ ss0 wiopes oz weft: © 9 (2101 8) oupueduies o anb seyuyqns uipauo> “sesi03 Sep 2 Jousixo opunu op opsny ein v o9-ajssse “as-uredede opunta © 9 odio9 0 ana sesio1u0s} sy -oulsout-aja sas ap wss99 ‘S0/ soutay snas so aodsues o12{90 0 siod ‘(wseuous ,opSeaeidap,, ep T>so1 ‘013 opSerofiexa sojduuis wun ap vyEN 96 OB -vose1018 Bote euino sou-znposiut woFew essa “epunaaj 9 eipeqe ep oupuEduseD op équios v owsaum sie anb rue Ueas fai, “Bslowlad soWElaA “SeUEIS fereqes susSeun se ‘sueSeouuog ap ojduloxe ox1a2iai 0 soulauiory Ietoyrodns 9 orensqe stew oupsoiy sargue> win ‘wo:ze9g 2p euad ® gos ‘suinbps ost opm ‘soumsday “sepeaouos w9quie seul “Sep -suosisap seuade Ou ops upiau'y ep SuaBOuN Se wISsY 2M] Q yp anb ox109 0 2 ‘omnsod sopoa win wi exajsa wssq ‘sopeuoizejal stes0di09 Sorueunsaiuose sop 2 eras epia ep “1aqaq oP ‘9109 op &/]0/0d109 9 IPcrou vis9 v esed se-opuodsuen ypjaug ep stoSeim st euo!sop oie 0 ‘auawenriaja q ‘ella exed sfewop noujo anb vista e sesnodat 3p uy w ‘soujo so Jenteqe Osroaud 9 :steti0} sear8ojooisd soosesepts Hoo dod v-r2}idxgq “to1'9] 0 zwsuv> ¥ wSaiuod anb ouslgns op oesepela “ap euin souade Je aa suefezuypg “oupiaiy oxyjize oF “eluapiae ov twafseu apues wexrep seja ‘sepezneuanbss 9 soiqod sew ogs suai nun suns “2wususzs}uy “soonuapt sowuauiajo ap viousistD © Hivioaar vvoure2§ 2p ayansed op wanofgo astigue eum “exroueu ewsoul ec] sapindod avoueonuaine oo1mg> op suodew se sepor anb ‘u9} wussou Bp "anganUpe wusD esso wlediew OwsiesIentun OpunjoId tn ‘opnuas nes op souesje o 9 ezanbu v ‘oupuIpioenxs owistiear © “opunur ov eiseied © zeit anb odio> op o no ‘jtaieu onouseu as op wuesp 0 ‘ozasjod np o>usios puip ouanbed ap atdpdse tun > ispsioacun oduio) owsaws oF 9 ef ‘solleiap s210U34 sou 91 “Op 19s ap epefoss29 siuaurejduros 2 vols sjususeutastx9 uso) ¥ amb o ‘oosaiou8 op steiuawepun} 2 sterouass9 sapepoudosd se eus0 euanbad ‘ssou avjanor aumutzad eanolgo asygue vuln ‘2uI0) Ussaql “anuaA OP oupieinonie ouuede op aosap issjed euin 2p eiunuosd e epmas tua 9 ‘ound ap syeus we woreuuoysuen a¢ ap ood & sopeieiexs foes (-a19 ‘sons ‘sejno0 opsum) sofe8 sou opSnaoja ap sepepinouIp 58 tmeguediooe anb stesodioo souswiguay so :o1a8exo © wipquiei gy Inbe ‘ossp wary ‘oxreq 0 woo ove op ovewuo> o opss2Au EP 831891 Yuisoul ¥ ye 2s-enuooUe ‘ooxyesSodor syuouqUauIUID 9 “(onas0u OF 10) assuaa ow ammyo‘yeuoroipen oysa8 2563 ‘epeSoqeo Buln tiod vsind 249 8 winbsrsy apuo ap ‘zuiua4 0 exed epnauiss 9 2 mbe oquenbus “(e%9qo2 0) owauresuad ou 2 v209 Bu a-Rai{uo0| Biatjed ‘orle op 228 0 opurdnoo oxieq o ‘sessane Se {Riodio9 embresaty ep yeisuesN9 couprodor orsedse o ‘janssod exjauew JoUjau ep 9 “sousqaoing (oued op 2 osu “seu op ofnoxyo ou sess29 wos sou-owanow) za epundos fad a0seu ¢ ele contém. O epi. como centro a imagem grotesea tipica da devoragas doa inos, depois aquela néo menos fa sua mijada, © enfim lum pastiche dos salmos que relata todas as desventuras dos mal-afor, tunados peregrinos. Ele dé uma interpretagéo degradante de assagens dos sal » Todos esses motivos e imagens tém uma larga e seria estpido pensar que foram apresentados le Unica de ridicularizar 0 parasitismo dos peregrinos ‘a nas reliquias, © que equivaleria a abater pardais com sem rodeios, como 0 porta- i, que emi io do poder acerca dos abu: das peregrinagdes. Nao € a fé posta em questo, mas simples- mente a superstigao primitiva dos peregrinos.* Essa é a idéia ofici enunciada diretamente. Mas a lingua nao- , trivial das imagens diz. uma coisa smpletament poderoso sopro material ¢ corporal que fanima, destrona € renova todo o mundo das concepgdes e da estri a me com sua f6, seus santos, suas rel seus mostei- sua falsa ascese, seu temor da morte, seu escatologismo ¢ seus as, Nesse mundo espanado, os peregrinos no séo senfo um he 10 € digno de pena; sem serem mesmo percebidos, si0 lidos com a salada e esto a dois passos )pro material e corporal tem aqui um card mente as imagens ma se afogar na Sto justa- io exageradas em pro- verossimeis; fevado quanto um cam- as torrentes de sua goela desmesurada, 88a razio que 0 campandrio da abadia destronado, de Tenovado na imagem do falo gigantesco cuja sombra é capaz de fe- cundar uma mulher, ndo € de maneica alguma uma exageragao cari. catural da depravardo monacal. Ele destrona o conjunto da abac A celica dessas superstigbes comento em que Rabi do evangelismo mo, sagem, parecia gozar 272 resta mais nada da abadia, a nfo ¢ ébrio, impiedosements hicido ¢ franco, potente, heroicamente audacioso, cheio de uma energia gotivel, € Avido de novidade. E preciso ainda sublinhar que a imagem do campanério fecundan- do a mulher, como todas as desse género, é topogri nétio que se eleva para os céus, no x0" corporal), como a sombra ele fico) ¢ fecunda uma mulher (semp: A imagem das muralhas que Panurge prope construir é da mesma forma prepatada pelo contexto: “O meu amigo, diz Pantagruel, sabes o que dizia Agesilac, quando Ihe perguntaram por que a grande cidade de Lacedeménia’ nao era cercada por muralhas? Porque, mostrando os habitantes ¢ cidadaos da cidade, to bem versados na di armados: “Eis aqui (disse ele) as muralhs ide’, significande que 56 existe muralha de oss0s e que as vilas ¢ cidades nto poderiam ter muralha mais segura ¢ mais forte do que a virtude dos ‘cidadaos tes” (Livro TT, cap, XV).* Essa reminiscéncia antiga do estilo elevado prepara ja a corporifi- capo grotesca das murathas, gracas a esta metifora: as muralhas i fdas pelos ossos dos guerreiros. O corpo de construgio; a fronteira entre 0 corpo ¢ 0 mundo se enfraquece (de fato, numa metdfora elevada). Tudo isso prepara o seguinte projeto de Panurge “"Vejo que os conos das mulheres deste lugar slo mais que as pedras. Deles conviria construir as muralhas, arranjando- locando 08 maiores nas primeiras no lombo de asnos, dispor os médios ¢ ast af se viessem esfregar, imediatamente destilar delas esse fruto bendito da sifilis mitido como chuva, seco em nome dos diabos, Além disso, 0 raio Livro de bolso, vol 1, p. 217. _— ines, forma cOmica por coulevrine, caahGo find, A a coutle, colhses, ¢ a couleuvre, serpente (0 eriginal ou forms couilleyrine a 273 ‘aun 0 9 wauiog 0 2nd ‘18opy) owserg wo ofo}9ue oafots tin aA ¢ ‘odios op war Iss 9 seL-pz S ‘SepSeA10SqO sessou serdure somanap ‘siuasaxd oajdeo ON, A ap 01a iposide sosorauma we soureesuoo oy suaew! sea onb op aluarep squstreraidaioo feu 2p as-urede ‘sodroo saiazayp so onus 2 ‘opunm o 9 00109 Ud SexTOIUO] sy S798 sop 2 jo10d109 ovumluoo op Jo! -adse opSdaouoo wun 25-entioous ‘seasai018 suafeum sep aseq EN, ‘onsaj018 9p umusod oBSou y (sebuar9p sens “opnitio> wes ~0u8t was) souawpuay sei so s9z2n ap OMamIp 0 9psaU09 SOU Ost aster -tieu ody op owe ouewmny odios op esmuid 2p ,oaissp,, od Op ower aquswepnre onSunsip as anb ‘yeiodi09 upta ep opsejusse1das ep ‘pots owsout © sown ‘Sose9 S97 SON “so|dutoxe sgn so BuOIseIar > un ‘se 0 opm anb siuerzoduit stexs ‘odio op jo.vadso opddsouoa seq ‘oasoi013 owisipeos Op 9 oonuNgD atof9jo} OP siaNp eYsH wo WHOA odio op opideou02 ep opniaigos a suafteun sep ogSnunsuo9 ep s01pze9 cudgid Q -onser018 owsiyoos nos OF 9 UIp9 cod eanijho @ sousut no soyeur eoueur Tan 2p 2p suaBeun se 2 woutwog op ayonsed 0 ‘2 pean 0868 op vuao ‘sopepnise sojduroxs so ‘sedn] oxveunad wg ‘00521018 0 ‘zpnyse anb ouauouay op epunjoid ezameu eapep “404 © 494 op ou-utapadumt ‘ono ap “oduroy nas op surfaiisa sense seifau st 9 ‘ope win 2p ‘opSdaszad ep ooiZojoaisd oustaezau op “pre Buoe) y "tmooid se sueFoauypg apuo aysIxo ofU seMININ SUSE ‘sedusiayip sons anb op saueuodan stew 30s wooored seSueypouros suns se ‘opnaiuoa assep vista ap oluod oct “suseatmog 10d: sopet -p sojdwaxa so sopo} ap onta[qo opnaimos 0 oanmuyap we 9 [ep opynnsuoser wewey wat 8 opffeonag anb woo sejanbe ops ezqnn onb ofanueg anb seiped Sy “sued 9p sazounun sep ape; sep wofeait © ered way onb wiouguodim vonod ep oy29 a siinuvg 9p opxoyas BUND ¥ss9 WoD ortoNMOD sojdums wn uaiod zonbyenb anb ayo} stem swPiaqry anb vosoro18 ovddaouos ep saitioy se seiou; ‘eyonse oonod wn tn =pua] © opundes 2) 9s-1eue & o-no81Igo +00} 9p apepr,, © aiuouios “wzamiBy Up Boy}oed oBSeonsomop 8? zed © 9 opbe00n ens ‘sopriaiosd oFs opu srenus® sovdip snos 9 nu fopunut ce wer wowoy o anb yf “sesWO ayuauEpunjoid Ops aBsTu tq 9p se oyuenbuy “ouewny o1Du—S op wzanbeL; B auqos seisrunssod s20snjauo> rep znpap ‘seuuquios sooSdeauoo sens sep esnea sod ‘sey “(SIDE soupisi SENS SOP TIA OAT] Op oSatI0D ou) rejaqny € ependsur 9 wo8essed vss TIWaB sopBio snas so a8oj0xd wpeu 2 ‘nu opunus of wah wawoy o oIuENbUS 4. sopniiequod souuidsa ‘sajad ‘seBidso ‘sojnayteo ‘seose ‘suadea ‘seuou0a se-opuuuqooai ‘seed sep sontouis 9 somse8 80 syuoun ia8oA ours: op saxoads9 sv sepos se4sosuoo wzemnivu ® opualan’ ‘nb uimsuoo aSinueg essoxdx stuaurepniu ye a5-eniuo9u9 eaidgin copnues onno wu uessaroyat W9quie > “atnasues esed 10} rout nud op weBew & in own ofed opyoge ouBuay or0u98 o un faq, stenb sep ofput Jod sexpad seudgsd se oF foyig so anb viusassioe 39 3 ‘sagigos s0 soprpiad ‘eossed “IHIA 00819 0 282r01d anb oyymnBboiq 0 > sox: einpemre 2p ead extourud v owoo opuraydxa aBinued 2p s20xaqjal Seo] as-ureniwooua ‘(IYLA “deo ‘ouary osaas24.) 2080] ONO wiNAy 210010 re omnpordat oidsouud op aiueip sawuarodust ovs sognseq so uw zopod Q)‘s1uezadour grojanas as anb ‘orex o owsaur 9 ‘se[eq Se ‘seus sep J0[ea 0 ‘apepr> ep sourenyeq S0 OUoa une “sEpeAOUDD 9 Sepruonsap ogs amueg ap seyreinar sy “soypifodoy opSefou run We asenuooug “atuoenque 9 ep opnisigos 3 ‘oidue syeu > vxojd ~twoo stem: oduoy owsatr ov 9 afimueg sp seyresnur sep wodeu Y ‘seosajoid susBeur sep wianso ov) oBbezTeuoNR! vu JaajeotupeLt Opmauoo 9 ‘waBewr wsso v eyuENse elas OBU RIgpr ¥sse anb oWSOIY ‘pepo ep wanfas stew sexu wsoyop v ops opberndod ep o1uaumase:0 © ‘soppepis sop apepipuncay © :ojduxs od owoa ‘opnuas sjuindas ou woBeun esse sezmeuore1 orexaur ELS “opps 2 Dsolepod simu 2510} 9 ‘epopipunda{ o 9 siueurwop oanow! © “21U9sNe aust p89 TRiow opSeuspuos e “iuisse oussau ‘sift ‘olipssaaR oanour wn seid 9 sueg 9p soroyjnur sep apepmoes © anb omag auaumioyiod nesepeaies 00 OD » OWO2 Ope} je soared ‘vbaquo 2 ‘0 seiusq sepor ong .9nb sod stages ‘eejo argos sreurel Em primeito lugar, vamos citar 0 outro exes ‘Schneegans: 9s carieaturas em que Naj nariz enorme. Segundo 0 nosso autor, ‘9 toma proporcées fantésticas, snplo apresentado poledo€ representado com ook 0 grotesco comesa quando 3 Brotescos © em quase todas as linguas "avoir quela’un dans le ssi como no fundo geral dos gestos injuriosos ¢ de, Schneegans observa com muita razio o cardter grotesce, cao do nariz do imperador em focinho de animal, iz nas imagens grotescas. O nariz € sempre o subst Joubert, jovem contemporaneo de Rabel jf expusemos, 8 populares em matéria médica tor de segundo a qual se pode julgar o tama- icia do membro viril pela dimenséo e forma do nariz, o Jean exprime a mesma idéia no seu jargéo de monge. Esse ido que se dé comumente ao nariz na literatura da Idade Renascimento, sentido inspirado pelo sistema das imagens ta popular. Citemos como exemplo mais conhecido a célebre peca de Mardi Gras de Hans Sachs, A danca dos narizes (Nazentanz). entre todos os tragos do rosto humano, apenas a boca e 0 nariz (esse dltimo como substituto do falo) desempenhiam um papel impor. ‘ante na imagem grotesca do corpo. As formas da cabeca, das ore- as, e também do nariz, sO tomam carater grotesco, quando se trans formam em figuras de animais ou de coisas. Os olhos nao tém nenhu- is exprimem a vida puramente individual, ¢ de alguma que tem a sua propria exis a qual nio conta otesco. Esse s6 se interessa pelos olhos arregalados cena do gago ¢ do Arlequim), pois interessa-se por ME Sai, procura sair, ultrapassa o corpo. tude 0 que procura rs populaires et propos ies souchant ta méde- ine et le régime de santé, Bordeaux, 1519, escapar-the. Assi um val todas as excrescéncias © ramificacées tém nele ‘especial, tudo o que em suma pi 8 corpos ou ao mundo ndo-corpt lados interessam a0 grotesco, porque at No entanio, para 0 grotesco, domina. O rosto , © todo 0 resto $6 serve para emoldurar essa boca, esse abismo corporal escancarado e devorador. eM grotesca do corpo no episédio do nascimento de Gargantua ¢ da festa da matanga)- Por isso 0 papel essencial € entregue no corpo grotesco Aquelas partes, ¢ lugares, onde se ultrapassa, atravessa o$ seus préprios I em campo um outro (ou segundo) corpo: 0 ventre e o falo; €s8a8 sdo as partes do corpo que em 0 objeto predileto de um exagero positive, de uma hiperbolizacio; elas podem mesmo separar- se do corpo, levar uma vida independente, pois sobrepujam o restante do corpo, relegado ao segundo plano (o naviz pode também separat- se do corpo). Depois do ventre ¢ do membro vitil, é a boca que tem excrescéncias € orificios ca rizam-se pelo fato de que so 0 lugar onde se ullrapassam as fr ras entre dois corpos ¢ entre o corpo eo mundo, onde se efetuamn frocas e a8 orientagdes recfprocas. Por isso os principais aconteci- mentos que afetam 0 corpo grotesco, os atos do drama corper © comer, o beber, as necessidades naturais (e outras excreoes: trans. Piragdo, humor nasal, etc.), a o6pula, a gravidee, 0 parto, 0 cresci- mento, a velhice, as doengas, a morte, a mutilagéo, o desmembra- mento, a absorgdo por um outro corpo — efetuamse nos limites do corpo e do mundo ou nas do corpo antigo e do novo, em todos esses wentos do drama corporal, © comero © o fim da vida sao indissoluvelmente imbricados. Assim, a légica artistica da imagem grotesca ignore superticie do corpo © ocupa-se apenas das safdas, excresce 4 9p seiBox sy “tumor upia ens up souoarede sgSmsoqueM se sepor foutos wisse’ ‘sop ‘aiusuresoyndnioss ops ‘odio assap oredaud -sap 0 ‘o1usuvge: ueiouap anb steus so sopoy, * spunj 2s oBu anb “opny> oD wn ep wAIgIUON} B EMH suo anb we spipoui eu “Te;puoustid efouppodue wun 3H 3 nut UPEY2f Uns w ‘oponusap asuoweso1o8u 2 ponpraspu! odio9 op essew & mafeun ep 3seq vu as-enuosu “odio> op apuny o¥ ossa08 opp anb $0) Sopot ureysoy as euis0} euIsaU! eC] “wB9afoUre ‘os-UIEYDI] 5+ ‘as-umorisep ‘odsoo onno wn odmes wa 20d 9 $9) nay odro> 0 apuo saze%nj so sopor ‘? ors, ‘odz09 op wiyes ‘Tes anb ssordxa 9 jonprarpuy ‘punsstus uias + ‘opvinuyap 2nuzumso4o8u ‘opoqnan ‘ oxoug8 op 2 seaugisty $39 se) epepaudoid y ‘seSuDIOHp sens se Ona|ot lwo 23dwas opuod ‘eosatosi opSdasuoa ep opuny ap oued 0 eto guOSep ap SOWIBBISON “svoNseId seue seu anb op emmreia%y BU Slew sou-opueaseg ‘aua991 uouyo ass9 aiuouranalq amuyap some, . sop p90 Bu aiuesapuodaid jaded wn‘nyunsse aj2 anb somnogs oxen Sou Seuade to “e8nue exuesomy eu wreurwop steurel aa ‘semTY eum seuade Tinsuod ‘sowapour sodwiat sop ‘eamesayy @ 2 ae ¥ apisoid anb fexods09 UougD 08 Sop wulaisis 0 oWOD WISSE ‘seInEiaIN| $e sepo1 ‘sendul] se sepor ayousazd anb ‘odus ou 2 oStdso ou omuyur oueaoo assoN, (uy 9 say rus soise8 sop ouewng opuny op 2seq vu auowenst apise: “epeluaTt -epuny yu *odsoo op easajox8 wo8eu y “osountut no ai8ae eo WIN WIA 28 OpmIaIqos ‘soups soup sou oursu ‘nieuwe opni ep avsode wanBesuoo saujuan 2 £0909 ‘sBzU0% 50 ‘sinqioa seifox sep sojnopisqo Sop atueip os-seuyjout osizeid 9 ‘optend owsapy “opesepadsep odioa 0 ‘e20q B 9 Zul 0 ‘se5UR0P SE ce wu ‘ania 0 ‘steyIUa8 soPTI9 sop ouroy wo wesTT nse ‘went sossad opuend op wau sou red ogu soja anb ‘woo 22} anb 0) eles anb aqueysodu souaut sod onissaidxa Joyg1%9 2p “eotgyeaur soe ap 9 oovoquis oswaweSseye xonbyenb 9p OBS 9 ‘OINDIED 9p ‘saosuAluIp sep “VIOUBSIP Up O¥ obeds9 Ot OBSeIUaLIO ap Jo[eA wn “oTLisel Jeipzweo wh sose> sop BHOrELM UsuOLAT UU W19) seosmiou9-opm soled sess2 puso sesosoamu oonod ayuaueane|as s998n20) Se ‘SBITy “SeIeE ‘dios op saized 2p oottuquonse orwnu un sens {ap sogssaidxo se sepor wis eingly on! squauieaisnjoxe asenb 9 osu op 2 spun eur op yexodioo susSewt se opuend ‘a8onBuyy vu ureutwopasd odi09 op svoss1o18 sus8oun so H(oatmg> opnisiqos) nadouna ‘2uopzjo} ou owseur seu ‘snadosna ogu sonod sop seuade opu 2172 1u SOUR 2p sazeYTIU oWUEINP noUIWIOP texodioo epia up 2 odioo op opSmussaidas ap o2sa10s8 opou O “osreaqun 0 opoy sayous w3quies apod 2 “so ‘sour ‘sou ‘seyunuou :ezomrou Bp souswguey sossa sui apod odioo asso ‘eoyusp9 einbresoiy & 80 wipluoo ‘sonse sot 9 jos oF aiuaumalip 3 ‘eusa1 :souiso op o1n{uoo o8 sunuo> ops sopEt F ‘anb ‘Teszaarun 2 conusoa 9 02891018 odo9 o anb upure sowenzasqo, ‘o4j24 Sow o17n0 wn ap 240M vp 23504 (04209 wn ap vpra v apuo ‘21umnlas op apuasd as of2 wn apuo sauied se ‘urexy seyo ‘Texodioa mpiA up wooxisuoo svoseio3 suafeuit se anb ayuat ‘una 96-wapuny eurarx9 9 eusaIU! sErWOUOISy Se ‘epuTE ‘saz9K ‘sovfip sonno 2 opSuio9 ‘soyuesius ‘andues :od109 op BUaIut Suu ‘eusarxe seuade opu ewouoIsY ® ensou! eosaiol8 Wade -wey, -opeqeae 2 opzjos! ouswgua} umn jap opuser; ‘odi09 0 ¥ ‘eyso} ob Eyres was aysypiadns ex0u8t oasoi0s2 0 ‘sowsssip o Bf “opSdaouoo up 9 auou ep janpio8saut osea © ‘opseaouas enigdiad wa epia ep wpses e[dnp op waleesed v suLO} euingje 2p 9 ‘opeSauio> odio oAou 0 wlammsuos anb ‘se}oup2s039 | Nas ou Is zOsa10u8 put odio 0 “apEpyos EN (ourjd oraud ap ov810 sqns anb souaur e) sopeznejua srewre! ops oy s2[3 ‘uresp ou saueinsy op jaded 0 seuade ose assou win seur ‘(oped ~*padsap odioo op eu opniaigos) sosaioifl wsBourt eu semiy wopod exdioa op saued 9 sovfip ‘soiquour somno so ‘squauoWapiA soaupuiaigns @ S101 “jB1m “Sunbse uiaBenfuy © se8ordua ered ‘no oa§21018 odl09 op oAaqa1 0 et ase, eso XV fm Pans ame goer mam-se mt iguagem famj- ren Que deveria reinar no século XVIL stou contra o poder crescente das regras ¢ do século XVI: “O que fez aos homens do natural, to necesséria e to justa, para que no se la sem vergonha e para exclui-la das conversas sérisg © regradas? Nés pronunciamos ousadamente: matar, roubar, Wel . ndo ousariamos dizé-lo a no ser entredentes?”* No novo canon, certas partes do corpo: érgios ge ventre, narize boca deixam de representar um pay ago de cardter ¢ , traseiro, importante, nte_expressivo , 56 traduzem agora ico e isolado. O venire, ‘agem do corpo, néo se 8, mas no corpo individual eles assumem uma como acabamos de dize lade, isso 6 inado corpe 2 boca € 0 nariz subsistem naturalmente na im trata de dissimul 20 seja expressiv vale para a boca) Pm Suma, que na imagem desprovido de valor caracterolégico ou exp: simples observagio feita no decurso da nart Na imagem do corpo i vida sex te de sentido: emigraram para o plano da ada, da psicologia individual, onde tomaram um set 0, sem relagéo alguma cor ico. Na sua nova acepcao, eles nfo podem mai sxprimir wma coneepgio do mundo como faziam antes, estreito, ou 0 todo servit para ide, . 825; Livzo de bolso, vol. IIL, p. 72. 280 No novo cinon corporal, o papel predominante pertence as partes individuais do corpo que assumem fungses caracterolégicas ¢ here sivas: cabeca, rosto, olhos, a 0 corpo com- Pletamente pronto, num mundo exterior todo acabado, © ta coja fungho as fronteiras entre 0 corpo ¢ 0 mundo nio 40 de forms alsis ma entraquecidas. © corpo do novo cénon é wm tnico cor marca de dualidade; bast-se a si mesmo, fala apenas em seu nome, ©. que lhe acontece 's6 diz respeito a ele mesmo, corpo individval fechado. Por consealincia, todos os acontecimentos que 0 afetam, tm uma tinica direedo: a morte nfo € mais do que a morte, ela coineide jamais com o nascimento; a velhice é destacada da adoles, ‘$ golpes nio fazem mais que atingir o corpo, sem jamais ajudélo a parir. Todos os atos e acontecimentos 56 téim sentllo ne lano da vida individual: estio encerrados nos limites do nascimento da morte jesse mesmo corpo, que marcam 0 comege €0 fim absolutos e do podem jamais se reunit nele. Pelo contrério, a morte no corpo grotesco néo pée fim a nada de essencial, pois ela no diz respeito a0 corpo procriador; alids, cle Tenova-o nas geragdes futuras. Os acontecimentos que o afetam se passam sempre nos de dois corpos, por assim dizer no seu Ponto de intersecdo: um libera a sua morte, 0 outro o seu nascimento, fstando fundidos (no caso extrema): numa imagem bicorporal © corpo do novo enon conse:vou um pilido reflexo da sua du: dade apenas em um dos seus motivos, o da amamentagio® natural, com a difereng de que as imagens do corpo —o da mie © 0 da crianga — slo ri teiras que os de! se af de um grav intel. ramente novo na percepgio artistica da interagdo dos corpos. Enfim, a hiperbolizagio ¢ totalmente excluida do novo canon. A imagem do corpo individual roubalhe toda possibilidade de ocor- Fincia, A nica coisa admissivel é uma énfase de ordem puramente expressiva_ou caracterolégica. Naturalmente, é impossivel destacar alguns érgios do todo corporal ou vislumbrar para eles uma existéncia aut6noma. ‘ais so, em geral, as linhas essenciais do efiton dos tempos mo- nao conserva nenhuma € Lembremos os julgamentos de Goethe na sua acerca do quadro de Cortegio! “0 desmame do veea amamentando o bezerro (“A vasa" de Miron). O que le agrada é etal mente a duelidade dos corpos que af subsste em grau reduzido, 281 £82 101 °4 “NT 108 ‘ontaq ap osary ‘ope “A 4111 ‘fon “osjog ap onary cers a 208 anb soweoydxa pf ‘osod op vovpisty apopyotiows op als opsoruar 2 euiot OD 25-oum sopoyoo4d odso> op bua) o “eiLouRlH esseC, ‘uoqpnas ied Op opbesqafa> eu B\sajtueW as ‘souaIB oWo ‘onb Sule, assa_g “vorpisiy ovsmjons ons up nosB onou wm vByed 319 "Zan epeo 3p ‘oF-reaouss wo wiuaiuod 2s og ouewINy o10u98 0 ‘oBSEIs’ EpeD ¥ apepiuouiny op o2uoisiy osseuSoud op OF Oped stustulenn[oseiptt Pio aiwoues ep vanejsy apepyjeuoun Up ewa yUaU ~epidnisa 198 anap opu usojoaid OB #5103 “A win 105% vt sooigt ‘anb woo arses Jadsa sosea snas so sopor wo anb euLs0} Je} ap ‘oueoyad ‘011 weSe] © anb saiue siop no e1p win “zoxtoyfeur ranbyenb od estanb as opuenb ‘stoulpuoStnjeg nour 0 opor wd bep ‘onb ogruido ap nos ma}, : (LAX “deo “117 oan) en] os1n0 UnuBYs siuowewarixe 9 adunued 39 “ropeuoid o1sadse nas ou ods09 car 18 “ETL Ton fonog ap omary “ery “4 ‘apeIIA “90 ag oudoud ras 0 sunaoud opu apepiica Y ssonuioy soe momida ¥'1 ‘aise fs op ood. » ‘yanbung ou OMBD PUY Op O 2 sooSereduies woo ‘y "Susai9N ep poe ho| an "sunfot 9 soysdnioea mar soja oper ‘ep ©p eon B pp wequIEr ojo ‘saiuersodust syeu sorsadse sn9s sou odi09 9p wasaios8 wae: e reussoidas toa wua|uoD 2s ORL sieiaqewt ‘od109 op Jo1NaIW OU OISIA O18 © opurruasaxdas ‘sMII09, BULA Bp opreu0s] 2p oquasap 0 seausesd souse sep OTuIKHO OU IaxeII> ‘ojayered ouswguay 2p o| I2qeu_ ap e20d3 eu [Puo!sdaoxe JOKE} un ap earz03 ouMFospuE Op OANoUE o anb BYUNIgNS WIZAUCD # CIA “deo ‘omnum8ing) (seine LO HIVE se21U9f sen, wre os259 eae Sdauos nas ow euewNy ezsanIeU E OPIS J91 ‘s!anbuog OU * utoa yer ‘sno slop 2 sad amenb 'sodeiq onenb ‘exno v eid epesiA eum ‘se5oqeo senp woo ouswiny odioo' wm watrestor 9s yenb PU “21U01 -adwoo ayfeuso ap emiy eum ‘soosem oo 9 eiuass2s opuesod 0170 2p wunejd ewe ‘ezes RU|QWa OWO:,, :Sor9pOI MISS 2 wax seu wpuEM ep as-ound> wpa ‘ojduoxa aundos oN “sopeulamexo so1p -gside so sopo1 wa epeareu souaur no stew spe 9 e{ouRpUaT BSS “sorefin 50 sopor ure opeyurqns 9 odio> op oorus99 2 sopelss0:d oioadse ¢ “aised epo1 20d as-vunnge Sods09 sop apepi(enp g B!2ugpuR V ‘opunir oF 2 «(uowssdawsasond ap wa8eu Bu ‘ojdusxs 30d) $09 sy sopeimisies ‘sopeznsoastua ofis9 sodio9 sO ‘212 “sowyan 2 ‘eugyur ‘onred ‘ouour ‘euzm 2 soquauraroxa ‘syesmeu sapepissaoaul “2011 709 9 1aqaq ‘ovSiinjfap ‘ovbrosqe ‘sepereoutse smog ‘sedis 2 sou; 21ut *(@8mueg ap seyresmus Seu o{duraxo 10d) ods09 op sopesesap SoB8i9 ‘opesepadsap odsoa :oasa}ox8 owawiaja op “esoxepod aluas 409 jad opessaaane 9 opor osAi| © “sepesi[eur suaBeU Se sepOr U9 o2sajo18 odioo 0 ‘foo EMO SOWA OBN “TeNTUNE] waBendul ® 9 oasoi0r8 ousea1 0 ‘reyndod woyuiga wimyjeo w wzazeBoq 4) 20 ‘dios op eosaio18 opSdasu09 wp owatireo10> 0 9 stelaqeu 9P BG VY sauafendity 2p se Za | BU esouprayexd ap ureIsapIuEUI 95 sBI2 OWOD ‘soLIOp seu > anges: . 4 sensapdo viva que 0 povo tem da sua imortalidade histrica coletiva, constituia 0 proprio niicteo do conjunto do sistema das imagens ig festa popular. A concepgto grotesca do corpo. fe integrante, insepardvel desse sistema. E por isso que, em Rabe, © corpo grotesco se mi mas também aos motivos hi dos os episédios e imagens do livra de Rabelais analisados los anteriores, 0 “baixo” corporal figurava sobretudo no do termo. No entanto, a boca escancarada tem também, issemos, um papel importante, Ela esté, naturalmer ixo” corporal topo; ligada a0 a escancarada. Além disso, numerosas arh-se simultaneamente A grande boca escan- carada (garganta ¢ dentes) grande boca escancarada (garganta e dentes) & uma das imagens vais, eruciais, do sistema da festa popular. Nao € om grande exagero da boca é um dos meios tradici sados para desenhar wma fisionomia cémica: méscaras, “espantalhos legres"” de toda espécie (por exemplo, o Mascheerofite da. carnaval Lyon), os deménios das diabruras ¢ até mesmo Lécifer. portanto, porque a boca escancarada, a garganta, zl io tém uma tal importéncia no siste- 1ais mais empre- >» Pantagruel, a boca grande aberta desem- larmente marcante, dominante, Pode-se supor mente essa boca escancarada, guem inventou © nome de Pantagruel, nem mes- igem. Esse nome pertencia antes dele na literatura a um ios das diabruras ¢, na linguagem corrente, designava 2 afonia que se segue a um excesso de bebida (era, portanto, 2 doenga dos bébados). Dessa forma, esse nome comum (nome da doengs) liga-se & boca, & bebida, & doenca, isto é, a um conjunto icos. Quanto 20 Pantagruel das diabru- into mais complexo ainda, ivemos ocasiéo de dizer que as diabruras incluidas nos misté- classificavam entre as formas da festa pablica, por causa do das Da agens do corpo afirmado. B, pois, 160 que preside as diabruras, que surge Nao josfera de corpo gi conagem de Pantagruel agua, ar, fogo. Ao ho representa suas ativide. © que traga um vasto afresco césmico Pantagruel, um dos quatro diabos ‘Melhor do que uma ave de rapina, eu sobreveo os 08", afirma ele. Ao fazi-lo, ele deve certamente impregnar-se de sal marinko, uma vez que ele detém um poder espe. diz em seguida de Pantagrucl que, e, como ele no tem nada mais para fazer, ele langava punhados de sal na garganta dos embriagados. No Mistério de Sao. Lui des no sew ‘angando-Ihes as ocultas, com gestos cuidadosos, a fim de nao acor, tuis9> soUsMOLD} SOP 36-UN 13 suodewy se 2 I Sep oUgIeTtugo OLpusaded ou s214e318 so anb sowreasesqo pp “ooljpsdoa3 oxstar op ‘ses ‘wOUs} Sop ‘opunus op opefos! oxnjosge wo Pisa oBu odio Sosianip snas 9 a1uD8i@ op odio3 seIn{ op oAgjar o ‘slemyeu souawousy lwaosiequis9 sle90] sepuat sep (od09 op muoyp 0 ayuourean reuse 3p woueyonss ops sepuoy seek eae nb ou Te Ope uesaey ea ens 2 S01088 sop seindy) fe ens! opsenuatesop uy aula IM EP "BIg wp sopemn Spueit wn opsea0 sou eu9 “onclotuns ap sen epiedos wa spsoosd sereaey, o.0ques0ge, elo ties 2 s 12001 wopod and robo] foivap sop vos! BRL y 2 0804p essapnd os ‘so8uo,o}au eyuts0qe wapod osu sofojonse 30 2p esod part 50 3 rep wBiceg v “ule “ease “ago 0 ueseoqe anb soonp> seqbequniad se i “soos10/8 S0ds00 3p Bed esp se1U4 O67] ual wyuaoude fexeuea op opst20 sa[eabUie> sem sp euope wun 8 odo tan ap wos ¢ 21-99 sOpeiop so wgQuIE > uo af9p stataos werpod 0 fe an eran ona acaisaql MOsSiUEBE soyu0 2 ap souted“soRonS00U! sao “oyueuey od sepiije seovtod ansas0p.siejqay.pindat soyjo sop (s2z20 sis odz09 ofad o-of 2[2 snb oiuod j /Putpuor: 2 sosso. © anb zeA1asqo osouna 3 “jeaeure o ayuts -np e20, #09 98 anb eISEIUE] 9p O1NTES uM 3p ooUQH} BWOU ak. 982 “Tea ‘osfoq 2p 01417 ‘agp “ope My Yoa "osioq 2p cunt “1Er “dpe © 9 uesueg ots “2unen op sepunsi9a sop au8no uses y weoUetiad (epi0p exs-e5:21) S02 spam 2 (opndueg) wesued ov :(eoIdn #8 opberaEX) Sopoyout auawfactso) dsuo4 U9) seiodepl se youd Sy ‘sepeuorszodordsep sagsuaump umsewo; soured Sep seumije epuo ‘opeSepadsap odio> op ospenb wn esrouem 3p v50qs0 1g “se sopepmunoysip Sesianip susse sonoz0s9p ered opisea0 B BuioAoude sielaqe; Ro} wna un wpeD ‘fanjssoy oSeyDUs un odioa oF s2qf-o%eAe3q0S :501, suaproe soyuense woq 9p sewnjA ues0} sorry sassop wiesawl0D anb 80 "wig *,seiadsqu wo,, [ni9} ayuauLernduis ‘oWuepod ‘ee we, W “puaud-v1go pouiows ‘ms mp o12put ou opmsoton ‘srojaqry ap oapout id 0 10} apopy, “uaf-opSeaoues-ayou vp onjou 0 anb seuisye ‘owueis0d ‘sou9pod “onod ou owsaur 1s 2p 9 M SPePIEHONE EP opm 2 a4fo ezaLe> 0 ‘oosajeaeuseo ommdso umu sayue seu Iojo4_ 091 ‘sejndod e380} ouSeaouss-auow ap winue waSem esse soqaored © eA (69°41 1) sroumtou so "as ov owover 0 owioo ‘wunyjndas-opioW ep 9 [eUIBTEUT eII9) Up PAT op aiuourepeyrerap eEN anb ‘oruyig 10d wpendsur >yuawoWapiA9 fo} ‘exe, wv pur ussou 9p oSeiqe OUNN ‘osnyndos ep wisfeUT Y ex emyndas 9p soureaeyp jenb o ‘eo, © au apues8 ep 9 eune up oderqz om “BIN 0 ‘opelasep 0 ‘200p,, OP wey sHEISGEY “(IILATX “429 ‘III 1417) iod oso wg opSdaoe ep aitar 9 SOAHOW WO Soaqiow sop wn ap tmbe as-eien zesou ou opeiszjus opi8 ‘ondues 0 ‘soagpeo 0 ‘How ¥ ‘Duat vp apopinial op conusp2 orsadso o qos inbe epriuasaide ‘ound OP 2 ciussoss op ovSo;20ss0 © soMesUODURTY “v-nopun22{ ‘v19) Dp apopynas{ 9 nomewne (11a) B 21908 DuDutud B 10} J2qY 2p SHOU & opundas) a1iow puauud ¥ ‘SOUIO S08 BIIRS O9sa]DanUUDD nu saigIeD nas Q ‘odio Op o 7 canou osyamud O “UISSY 10] syuemp opewreyo jonbe anb ‘serodspu wo oyuaut “lepadse 2 ‘woznpord sooueyy snes amb sony so sopor we 1139} OF Reencontramo-lo no comeco do segundo argantua, na idade de quatrocentos e ol engendrou 0 seu filho Pantagruel de si tuto: quarenta © quatro mulher, chamada Ba. filha do rei des amaurotes em Utopia, 2 qual morreu da doer. sa de parto: pois ele era tdo maravilhosame que ndo podia vir & luz sem assim sufocar sua mée' ‘Tratasse aqui do motivo da associagdo do assassin que jf vimos na descrigdo do carnaval de Roma, O assassinato € come. tido pela crianga ao vir a0 mundo 0 parto ¢ a morte encarnam a abertura da terra e do seio materno, Mais adiante, o autor pe em cena a grande boca aberta das pessoas © animais sedentos Ele descreve a espantosa seca que atinge © pals no ano em que us Pantagruel: | encontravam-se {0s animais} mortos pelos campos, a goela excancarada. Quanto aos homens, dava piedade vé-los. Vs os verels indo a lingua, como galgos que tivessem corrido seis horas; muir lancavam-se dentro outros metiam-se no ventre de uma as vintenas, pobres sedentos que vi- que a {@ agua] 2 qualquer um que aberta para receber uma gotinha {...] © que bem- naquele ano quem inhar topografia grotesca, ‘a0 lado da imagem representada como @ entrada dos Infernos sm aberta de Sata (“a goela do inferno”), © poco é a imagem corrente das entranhas da mde: a adega tem uma signi a, com a predomindncia todavia da idé jdo grotesco e corporal. E 0 que prepara a inclusdo da terra € do mar na série do corpo. Rabelais conta no pardgrafo seguinte © quase a incendiou; a terra ficou de tal forma aquecida que ela suou todo 0 mar que por is transpoe essas hipéteses para o plano alegre dos rebaixa- ja festa popular: 288 te grande e to pesado © do parto ‘“{...] Entdo a terra ficou tio quente que Ihe veio um suor enorme, ela stow todo o mar, que por isso é salgado, pois todo suor do; 0 que v6s di 2 0 dos sal set verdade se quiserdes experimentar 0 vosso pi icos, quando os fazem suar; para mim é a mesma coisa, © complexo das imagens desse breve fragmento é extremamente elogiiente: ele € césmico (€ a terra que sua e enche em seguida o ‘mar); 0 papel principal é entregue & imagem tipicamente grotesca do suor (equivalente dos outros excrementos, da urina), ele evoca final- ea imagem da sifils, doenca alegre, ligada a0 “baixo” corpor » Rabelais fala de experimentar o suor, o que € um grau adoci. da escatologia propria do grotesco médico (que j4 existia em \6fanes). Essa passagem contém implicito 0 niicleo tradicional Rabelais entrega-se em seguida a uma audaciosa parddia da via sacra e do fe. Durante a procisséo organizada pelo clero, os crentes, que suplicam a Deus a égua, véem sair da terra groscas gotas, como quando alguém sua copiosamente. O povo imagina que se trata de orvalho mandado por Deus por causa da sua prece. Mas depois io, quando os crentes querem se dessedentar, percebem Ge salmoura pior © mais salgada do que agua do mar. Dessa maneira, o milagre enganou as esperancas devotas dos crentes. ida, © elemento material ¢ corporal afirma-se num papel icador. justamente nesse dia e nessa hora que nasce Pantagruel. D&o-Ihe ‘que, na etimologia burlesca de Rabelais, significa “todo Da mesma forma, 0 nascimento do heréi se produz em circunstin- cias grotescas: o ventre da parturiente da passagem a um verdadeiro comboio carregado de vitualhas salgadas préprias a suscitar a sede ©, em seguida somente, a Pantagruel, “todo peludo como um urso”. © terceiro capitulo desenvolve © motivo ambivalente da morte- nascimento: Gargantua nao sabe se ele deve chorar a morte da sua ‘mulher ou rir de alegria pelo nascimento do seu filho; por turnos, ele ri “como um bezerro” (jovem animal) ou chora “como uma vaca” (que pbs 0 seu bezerro no mundo, proxima da morte). * Obras, Pltinde, p. 179; Livro de bolso, vol. 1. p. 67. 289 162 ‘s0u90"s. SP ouarT Sesezee “d "opsisid "S090" jog “Basuionb ayy andi BSSIUDZ UIas 12q3q OBUE (® nomuosus opu ‘uessop oul anb orpewios stew sod 3 1B anb “einan ep opSess9In woo “erUeRreS y owaue, en2sq0s "epelayjo> eum nrjo8ua a[p anb O80} ‘ ens @ ‘ure{sjoaue anb soyuronos So sot|-opuesugl (Sova sop sesaid sejad wpes hw wionbe “9 o1st) , soiuap ap Jop,, © zed otpeual min nosjuosus 919 ‘Sava sojad oposypadrap asonb 10} 3j9 owoo ‘orads2 ow oamms tn Z0850 12201 tinSasuoa 319 owo> ‘soaim Sojad 414 pDss0 10/ asond 919 WOO sowe | Wy BION BIEOD anueg “sronbUEg o NEM eSawos oangn o6z oz °d ‘osog sp onary “Lez “A “apes "30100 189 un waxinbpe ‘(eSus0p) seumnas se a1qos (onse} sj BIDUMMIFUI B augos seSuaLD seBNUE sy “(soK|NI ‘eum Zepunsoz ap zodeo expen ep oupueduies op ezqunos & ojaresed) taded o aumsse anb ouquios ens e 9 ‘inbe sey ‘sbossad se 2pos gp anb *(oBeuigisa) oxeq 0 9 s2Is9}00 ® wofessed 2p sowyeuissy. #CATX. "429 ‘jonudoruvg) .Souny09 50 20] on] v owod ‘sowuapas so ELD [anuBeINeg IOYUasuOW 3p vigquios & onb oje19 ng ‘oyuai n> apas syew ‘oqag no steuT OWENS sonb osst oguip 9 ep PUID 10d EE weiso pf ‘ojndua na owoo weq OF assigns na as ‘ouayuRduiCs O,, sepap ‘opeenqus ‘afinueg “sussaoump{ 9 noasieg ap sozoquss $0 21149 ossa001d op ‘Wy 0 se3qoj29 ered opep syenbusq wn autres i€9 ON 1a1qe1p Op emnsy ep Ieworsipen oajsnu) apas ap ‘9 orst* Op, ntteous 9[3 opueng seg “tessaroyut sou anb jeo anos onijigdns J ‘uv8i08 0 ‘so1uap so ‘opps 89 onButy D ‘vyaqo wtaq ¥20q ¥ SOMIeLIUODUA “sWSopadsop ‘ajodua lotap ‘iwow wa ‘owteuod ‘waystsuoo seyuesey sens se SepOL "BSOU B 21q0S SoIUOMAITE’ SO soquig] ered onduy v vapse ajo ‘sopesreure ose so5¥Ig S128 $0 O1109 fosonnsuow sjenbueq wn gp fed nas apuo ves Bu ‘sE}s09 se o519q © ‘enua 92 vip ojeq um seus ‘oS:0q OF OL-pitaLOSe wesioaxd anb ‘Hoy 09 9 21g “ofuEs} uN oWOD o-2]08u9 2 FoSupad wa oF-7f ‘o-YE ad :05124 op as-eurrrode emueRIED 2p osm o UP WN, “sojuvazeus steur Sordi suaBeun sep opSnjoxa won op 2poiou 0 9 sop01 Sonp $0 niosap yj 2 ajoxtel op oxteq sod jeuue o ‘indos ‘oS:eq 08 sobarq snas sop wn Wapuasd enb soe] so zeysap [9 ‘seoea sens sep eumu zownu sanb opuenb ‘eyweut ew “efap oSepad spuesd tan v1gand ajo anb , sono} 2 Sopioso1, OF s27Uap 40 wa ¥f OTL ‘voroime8iS vyaumed wumnu vpiaiss 9 eded ens ty ‘seen seiU20s onenb 2p aio] o ouow aja ‘sogSiajea sens sep wun upeo wz “oo “Ak 9p opSi0%qo v woo sepeaorse|ai sepo1 oP}se sofa s05I6q OU jaM29 “turd wzyeor an sequede $8 Os capitéies querem seguir o exemplo do seu rei: Felo que cada um do exéreito comegou da mesma forma a feste. jan, bebericar e brindar. Em resumo, beberam tanto e tanto que adorn, meceram como porcos, sem ordem, pelo campo.” (Livro Il, ap. XXVIIL)* Nesse sua mane! im, Pantagruel ¢ seus companheiros se preparavam ara entrar em combate, O rei dos dipsodos toma due entos e tinta sete barris de vinho branco e liga a0 seu cinto uve barca cheia de sal. Em seguida, engolem essa quantidade extraord ‘ria de vinho; ademais, Pantagrosl engole drogas diurévcas, Depols «isso, pdem fogo a0 campo do rei Anarche onde os soldados eatto como mortos de tao embriagados. A seqiiéncia € to caracteristica in extenso esta passagem comegoa a semear o sel que tinha na sua © uma vez que eles dormiam com a goela escancarada e aberta énchewthes todo o papo com ele, de modo que todos esses pobres, dlinbos tosslam como raposes, gritando: ‘Ah Pantagruel, assim, nos “De repente Pantagrue! teve vontade de mijar, por causa das drogas que Ihe havia dado Panurge, ¢ mijou pelo meio do cam bem @ téo copiosamente que em dez léguas & pai vio ainda maior especial a historia que, se a grande égua de seu da cidade, diziam: vé-de como corre 0 sangue’ ensando, da urina de Pantagruel, que Josse 0 sangue dos inimigos: pois viam-se somente a {uz dos fogos das tendas, eum pouco de claridade da lua “Os inimigos, a0 acordarem, vendo de um lado o fogo no seu campo, ¢ a inundagio e dilivio urinal, nao sabiam que dizer nem pensar. Alguns diziam que era o fim do mundo e o juizo final, que d pelo fogo: os outros, que os deuses matinhos ‘outros os perseguiam, © que, de fato,’ era ivro TI, cap. XXVII.)** "mos desfilarem novamente os principais temas dos primeiros capitulos; unicamente a agua salgada néo é 0 suor, cla é a urina secre- tada nao pela 'as por Pantagrue! que, sendo um , 40 seu ato uma significagdo cdsmica. O niicleo tradicional da perso- “'Morreram todos cruelment “Mas estavam enganados, bid, p. 286; Livro de bolso, vol. Lp. 365. ** Obras, Pléiade, p. 287.288; Livro de boleo, vol. I, p. 369571. nagem & amplamente desenvolvido ¢ hiperbolizado: todo um exército de bocas abertas, toda uma barca de sal lancada nessas bocas, > cle. mento liquido e as divindades marinhas, 0 dilivio de urina salgada Observemos ainda 0 jogo tipico: urina-sangue-dgua do mar. fod essas diferentes imagens organizam-se no quadro do cataclismo oie, rico do fim do mundo nas chamas e no dilitvio. logismo medieval € rebaixado e renovado nas imagens do xo” material € corporal absoluto. Esse incén ‘A renova o mundo. Lembremos esse propésit carnaval de Roma descrito por Goethe seu g como a pintura carnavalesca do cataclismo na "Profética Prognost!, cagdo”: as ondas que submergem toda a populacdo, so 0 suor, en- quanto 0 incéndio mundial ndo passa de um alegre fogo de lareira, No presente epis6dio, todas as fronteiras entre os compos ¢ as coisas se apagam, assim como aquelas entre a guerra eo banguete: esse “ltimo, 0 vinho, 0 sal, a sede provocada, tomam-se as melhores armas de guerra. O sangue é substitufdo pelas copiosas torrentes de urina que sobrevém a uma bebedeira Nio nos esquecamos de que a urina (como a matéria fecal) € a alegre matéria que rebaixa ¢ alivia, transforma o medo em riso. Se a segunda € algo de intermediério entre o corpo e a terra (o elo eémico que liga um & outra), a urina € algo de intermedidrio entre 0 corpo € 0 mar. Assim, 0 diabinho do mistério, que encarna o elemé quido salgado, torna-te, até certo ponto, sob a pena de Rabelais, a fencarnagéo de um outro elemento alegre, a urina (como veremos adiante, essa Gltima tem propriedades curativas especiais). A matéria fecal ¢ a urina personificam a matéria, o mundo, os elementos cdsm- cos, fazem dels algo de fntimo, préximo, corporal, compreensivel (a matéria € o elemento gerados ¢ secretados pelo corpo). Urina ¢ ma- tri fecal transformam 0 medo césmico em alegre espantalho de carnaval. E preciso nio perder de vista o papel enorme que desempenha o medo césmico — medo de tudo que € incomensuravelmente grande ¢ forte: firmamento, massas montanhosas, mar — e 0 medo das per turbagdes cGsmicas! © das calamidades naturais, nas mais mitologias, concepgGes ¢ sistemas de imagens, e até nas préprias guas e nas formas de pensamento que elas determinam. Uma ceria lembranga obscura das perturbacbes edsmicas passadas, um certo te- ‘mor indefinivel dos abalos césmicos futuros dissimulam:se no préprio fundamento do pensamento e da imagem humanos. Na base esse temor, que nio é absolutamente mistico, no sentido préprio do termo (€ 0 temor inspirado pelas coisas materiais de grande porte ¢ pel forga material invencivel), & utilizado por todos os sistemas religiosos ‘com o fim de oprimir o homem, de dominar a sua consciéncia, Mesmo 293 eat ‘uo8.08 ons ou smiou sopepsaou sons zoe » 209 wad essed aq anb 0 au ae ny ner oak Bu sou sis waved seghyonty “tun b anb alee thee ySpeed nas 0 Snb 9p soptouanton opisa sONueNGeY see 5g ues Oo Mo} SaPEPD ‘sisi 0p IEA “optooiuoasep esiatun un Opor gene eee a4 fos Op 1090 nun009 ¥ Cpetols oped ee iv) lope op waten ‘eat annoy aed ne Fos, c-opLopuoes 3p 280d fo somreyyy yf Sorajpanusos osuaweuousep 0 9 epunBas Y Wlo2 0 J0f apuP4s opt ‘owning ap oduia) op OFser SSH “send Sejad seisodsip ‘soveaja soumur ap sepioau "SOLU SE[2q 9 ‘2PUPIO ¥ Epor Jod H18apD ap sozof sa}aq ‘anb 2p oprowsa tou Su jonewte sop ap% ‘Bu wende salopaouaa so opuEnD “sionbueq op jon wofem v > enomud y “seosoqeature> ayuetmeand Suafeum senp woo rus) oypreuy Far 0 oD enn? ep eupiSTY Vy. ogi soe uowarsids{ ap ayista e omru}deD Our SOWSIEUIMIEX “11240 ousajoul O1as ap NO "0491 0p o126 o9 ousoias 0 no ‘opsuasyo D9 daDla P 9°] 9p eprunouoase w1um>0q ep 2 [esodoa oxy op saad -teat sejad sopeuaseidat os souzafut $0 “yerodion eyestade ta sand s9 00 ottesoid sowaan 9g “SOUD}uT Sop OPStD 1 9° orssunsa: ep opps © waa ai ens © 9 uous as _omyides Q ‘oyuta 0 anb nodjnl 9 vétxag e exeii09 au ant ojed,, oyuiA op aitreysal 0 auran 2s JoniBerueg “srequio> ounxo:d oN . ‘Souja 50 2 2uw 0 ‘oded o 9 oiup8av8 ¥ neyoua ay syanb s0 woo “9s 9p Ook 9p sUzeq OMlozsp ap stear “emMyul @ PAeAay anb “raxeq 190 Djao8 v wod jauuFeueg op as-eunxoide ‘Wolwosigoy] “suaseuN seuisom se woD seBO{ ¥ enuTTUOD ‘ol-92%} OY ‘wamosiqoy auea18 0 9 janseweg anus sinus azequos o a12W TAQeY “2YoreUY wIUOD BIEN’ F SOWIOA © na9uan Ost O UNIS “oyfoiundse 2489]0 wm opeuiojsuo 2 oporruowny ‘opoxioged 9 ‘Yosodio9 2 [0}e}Out 0X09 2 sua8eus sep vpnte v woo o1No89p “ooysusp2 owsy>NIe9 O “B2ful ptigta "sOr90" 5 ee ee nee : oe er oe 899 py00s9 DumMu ‘noruqUoLse apopmuonb we wequIE uEMBy Sey ‘auueyodun onmur jaded um ye eyut (un v 2 oat Dupiow 2 ‘anssy sanbjenb woo) o2musg> sowas 0 ‘eur: “Tepouasse opmuispoo.2nw 2o}a wn westINbpe amb fo10ds09 ox 74, 00 sonyojes suaBou se oyuowEISN! WeIO “WBATUSSE © taIssE 9 ‘soghuisopiueu sens sv sepo) wa opunu op eupTeW! v epor ‘Tez09 {aaueMT 9p “2 O80} 0 38.0 ‘eM! o “ena B ‘odsoo nas op opuT ‘wisse tod “ureatatei 9 sousour 1s we urevenuoou2 anb Fo} ‘sonuawaioxe ‘opSojuauyyo :od109 op syopaimu 2 sagsun{ 2 soi sou ‘stounrou sonouia]9 sn2s £0 woo 1409 0 spusou 8 wa woHUas 2 woaptsunsso seossad Se ib sequins 3p soureyreiso3 ‘oruamour oN “oiaimoseuay op eyoso|y ep sorzadse S2ss0 e spin sqeu somareio, *(saiopaasp 2 saiopa1 sop oyedsas 8) ofmaeg ap ommouedinl ou srejaqny a1 2s anb ap ‘sousooos2qu © orzpy wu wayiga opssaidxo wns @ erg “wpydxa 2 21H “S09. sjuouuejnoned exouem 2p as-essziear odso) op sonauiaja 50u soopusoo soluewaya sop opSRIIunsSE e559 ‘olUIUIDSEUOY ON oudgid naz ny ‘Uu21) 502 ie acy "wowow 1uyds0 op apep 1 ua sousos 0 vjuat 29 1od102 otsdgad nas ow 2% so-opuopuaunadra 2 so-opupinuooua "(080} ‘se 80 wurwoy 0 "eaLI0} w jou! ordjaugid 0 21908 seul seSuniodso a1qos ou as-eaniode ‘sogSes9p10 “PUT 9 seunoy sens sv Sepo} wo ‘oomsgo ow ss ropeu! opo1 ap vposaqi ‘buoy ayuaue “Duyapopasa viougrosuozojny wun 2-zALLIO} ‘ayEquIOD asso uresUTLdxo sommndod sog5eu9 su "WISSy “oiuafoja 2}10u Up » So7}Wsp9 S0}0q0 sop onvauanuacsaxd 0 2 péupiquia 0 D1tuoD ‘CaqUspD JOWEL 0 Pawo omy p uraieye1 seindod wago ¥p sOBjUR srous sOYUTAISS} $0 Embora esse epissdio tenha sido inspirado a Rabelais pela Histérta: + verdadeira de Luciano, ele aperteigoa da melhor maneira, possi tods a série de imagens que acabamos de examinar. A boca afinal de contas abriga todo um uni 1a constitui uma espécie de infer bucal. Como os infernos vistos por Epistemon, este mundo 6 em certa medida organizado como um “mundo as avessas", onde se dé dinheiro nao Aquele que trabalha, mas Aquele que dorme, Na histéria desse mund: vvelho do que a terra” patenteia-se 4 idéia da relatividade dos julgamentos espaciais e temporai ecto ebmico € grotesco. XXXII narra a doenca ea cura de Pantagruel. O seu ago esté bloqueado. Sua urina copiosa e quente dé origem, em liversos cantos da Franca e da Itdlia, a fontes quentes com virtudes curativas. Uma vez mais, Pantagruel encarna o alegre elemento cor. poral e c6smico. ‘Alguns homens descem ao estémago de Pantagruel para limpé-lo, Armados de pés, baldes cestas, metem-se em grandes esferas de cobre que Pantagruel engole (imagem da degluticio) como pilulas, Chegados ao estémago, saem das esferas e pdem-se a trabalhar. Como a boca no capitulo precedente, 0 estémago & desct grandiose, quase césmica, seguintes. Entre 0s epis6dios citados, figura a derrota dos infenos por Pantagruel, que nessa ocasido langard Prosérpina nas chamas ¢ quebraré quatro dentes © um coro ao proprio Lucifer. Mais tarde, Pantagruel tem ai gem ua para assegu- rar-se de que os trés quartos do astro da nas cabecas das mulberes. ‘Assim, do comeco até o fim do prime! ‘um leitmotiv a imagem da boca aberta, da lingua, Essa boca & uma das caracterist dos. mistérios. ‘A imagem da bocarra escancarada associa.se organicamente 48 da deglutigao e da absorgao, por um lado, e as do ventre, das entranhas, do panto, por outro. As imagens de banquete, assim como as da morte, da destruicio ¢ dos infernos, gravitam em toro dela. Enfim, um outro motivo marcante, préprio da personagem tradicional de Pan- tagrue!: a sede, o elemento liguido, 0 viaho, a urina, esté também icetamente ligado a essa boca aberta. essa forma, todos os Srglos e lugares essencitis do corpo gro- tesco, todos os acontecimentos importantes que afetam a sua vida, sio desenvolvidos e descritos em toro da imagem central da boca aberta, 296 Essa 6 a expresso mais patente do corpo aberto, nfo fechado, # a porta de duas folhas aberta sobre 0 subsolo do corpo. Sua abertura e profundidade so acrescidas do fato de que a boca abriga todo us mundo habitado e que os homens descem ao fundo do estémago come subterrinea, Da mesma mancira, a abertura do corpo expt ja na imagem do ventre escancarado da mae de Pan. tagruel, do seio fértil da terra embebido do sangue de Ab femos, etc. Todas as suas projundidades corporais sao fé a morte, 0 novo nasce em profusio; todo o primeiro livro estd literalmente saturado de imagens que exprimem a poténcia sexual, a fecundidade, a abundancia, Ao lado dessa abertura do corpo, fa constantemente o falo ea braguilha (seu substituto) Assim, 0 corpo grotesco aparece sem fachada, sem superficie fe- chada, da mesma forma que sem fisionomia expressiva: ele € encar nado seja pelas profundidades fecundas, seja pelas excrescéncias aptas reproducio, & concepsio. Esse corpo absorve e di a luz, toma ce restitui. © corpo, formado pelas profundidades fecundas © excrescéncias reprodutoras, jamais se delimita rigorosamente do mundo: ele se transforma neste tltimo, mistura-se e confunde-se com ele: mundos novos e desconhecidos nele se escondem (como na boca de Panta © corpo toma uma escala césmica, enquanto 0 cosmos se a. Os elementos edsmicos se transformam em alegres ele- ‘mentos corporais do corpo crescente, procriador e vencedor. Pantagruel foi concebido ¢ escrito em 1532, quando calamidades naturais assolavam a Franca. Para dizer a verdade, elas ndo eram verdadeiramente extraordindrias nem catastr6ficas, apenas suli- mente fortes e aparentes para abalar o espirito dos comtempo- reavivar 0 temor césmico e as idéias assim diante dos olhos um soberbo da obra publicista do Renascimento, eserita com base na tradi¢do popular. E 0 eco comba- tivo de acontecimentos na ordem do dia, de pensamentos e estados de espirito de atualidade naquele perfodo da hist6ria Em 1532, houve uma canicula e uma seca espant garam da primavera ao més de novemt meses. A seca ameagava seriamente as ci A Igreja organizou numeros Ses, cuja parddia en- contramos no comeso do livro. Em numerosos locais uma epidemia de peste eclodiu no comeco do outono, que grassou até o ano guinte. Pantagruel contém igualmente alusdes a esse mal, suposta- mente provocado por exalagies malignas do estémago do heréi, que softia de uma indigestio. 297 66z wn axduras 310 mod 2 92 BUD] B suRIUCD 95 sef2 apuo sozeFN| SOP O49], nso opSejax Bun wigy sa1ueSi ap septa] sesse sepoy soeng wu ane? 20 8p 724 we yuesy vu ‘Ods09 op st9s31 ‘018 sagbun op oonseuuey ainade 0 9 aiveyodus 109 y ‘o0s910x8 aiuausmon saipse wn wos EmiUee 42 2p wafleuosied & 5 SESSOU OMS ©p eupisizy “D1o4mo 2p sayuDSi8 sossoN Wa“ nae oquatusjuaca! stews wreI0} sepua] SeNINO, -0d sapsipou sou omiuo8vp wa ‘ofm925 ou sepensasgo sagsi9A soqu9i9} vbuerg wu epine lod epuo} ean qes0d:09 9 o2sa1018 Y ‘epnmwpe atuauzowsyn opbdaoe PEPIBA uM OuiOD ePerapisuoD 195 eUNnTE 12 Op TUelEARD ap saouewos 12 sume oF} 3p wyUatoD urBinD 2p so2qups9 sapuDis 38 ouiod ‘top warp a1u03 B ‘opmiuoy dios op seassiox8 suafean sens sep so1U0s S=p eum owoo sesapisues sowwedep anb Isa wHsD -aiuoo steraqey “so ound ‘opmiauqos 2 (aie “ouesasns nas o 510} eupUIproNNxe wns & seuade as-ureqUNANS ‘sosto Sop eLorew eR “Soaser0s8 Soden snas so squsureyaidwos asenb opseoipap ens 9 vay wwesopiad ‘souanh: suafeuosiad se ‘srepaqry, [BABS 9p seouTWOI SON, ‘opemuase sousur NO sieul 195 apod oaser043 sa19 Ie IAD SPIN “od 18 wiasiewt & opSruyop 10d id 9 $01 8190 ep EDTPWAL y SUPER; “PNP “epipungy iuaureAire| opddaau09 ssa $09) seossozdxo seumnSye seuade aytaureAt ®P sua8t10 2p sodnil sQ “so tod wie sea srejaqeyy ap soauesoduoiuos so sopor eied :atred Epo od sepeuriossip wereise oosaiox# odioo op suadeu sy “S0o1I9{910} so10u98 9 seuuso} sepetiea stews se wyua extdsuy opSda0u00 wssa { (SOS PIP SoUc95q0 sotsel ‘uydsno ‘osjsse O seAISOM y'onblu vy 20h nas 0 a1uswan > aue83 862 ‘seedy MONA sow ap pad) “212 ‘sebeordso ‘sexyeqar ‘reymn{u; exed aaz0s anb ops -pynoys98 ep Sexo} Se sepo} ap aseq BU W3qIIN} BIpisox ea “TeHUITe] Tequan opguI0D op suo} sou ‘enBuy, eLsdord ep suafem seu BAIA dios op wosayor8 ogSdsouoo e ‘somasstp 0 Bf “sIelaquyy ap seuxoid sqem se ‘oossio18 odioo op suafuo sep seumsje tose souraurume xs, “vodialsade nas op # opsyaouas ons p jeapsuadsipus 2st} eam “apop tueumy Ep 2 ood op aiueyMMLN EPIA Bp asuj BUM ep essed OBL. uouplep tojuspo Pbiof © 9 39 9 dion 0 1opbeue80 2 ‘sowsoo op O18 ‘vu ‘ojau trarspx9 Soonusy9 s0510f 2 sojuawaja sowsaul so ‘anaes Tos © 9 oumeo wns v9 21g “Bsn we oUOD souIsoD ou 25-0108 ‘SIUBFUNI ‘swwauremar9 9 2 228019 onb ‘yeszaaqun odio9 © “ea asSep OIUDMTA\ON “asap ow jeapuapisuoa jaded um equedwasep oosai0s# od10> ‘O ‘s1ore Wa} SOP umn OwOD IY O 918 sooUBUIEM OMSBoIOIeasD 0 9 ODTEIS99 roma 0 a1q0s eLoitA ‘crUE;UD ON oonTOd 9 [e208 ‘o2} oF ound oxeuisd 0 sopeo ered soanbesjua 2s vine} 9ss0 Souayy Son sopo} ap oartss99 STEW O 01999 UCD 9 OIA] O7Dt ‘opSoaouss onigdiod 2p 2 onuewiase19 onigdiad ap opoisa wa ‘fo10d109 2 yoyou ‘audz70 sowsoo tan ap wafeut y wediz0 nop onb > owes ~ojoivos9 0 2 o2nuspa 40140} 0 vinuod win EP OXa|Jax ‘zoindod vojwgD amino ® naaaui0} 34] anb ‘Sou sop ofsn9 ou Sopo.0goj2 ‘soSUaLEL Seuaiem so nouzou09 srejaqey ‘a[ep Jopax oy “aio ‘TeIpunul ow.st|9 FIED op “eiBojoieoso ep eUIa} 0 a1q0S sosopouzD}) syons0d sop 19r04 © ‘zamgeu sp 2 optus op 2005 ¥ sepeSuvt SeoSypymui 5918270 sep OF0n1p Oupreunsap 0 wo jaruBeiueg apuo ‘esour ap sazerrure] SOM sop ‘e914 8 aupiuodse wofenduy ep opis urequay wBeu at OUjOA 0 ATX OTN296 OU OLS '8 “tu optundsap weney aysod © o syeinieu sapeplunyeo se ponto de apoio concreto no relevo regional, encontra na natureza 0 corpo desmembrado do gigante, espathado ou amassado. Existe sinds, nna Franca um enorme nGmero de roches, pedras, monument liticos, délmens, menires, ete., que trazem o nome de Gt a “colher de Gargantua”, 6 de Gargantua", etc, em resum dos membros do corpo do gigante, dos ut de cozinha e dos abjetes domésticas correntes. Durante a ¥i abelas, 0 universo de pedra dos objetos e partes do corpo era naturalmente mais ico da Essas partes do corpo ¢ utensilios disseminados em toda a Franca uma aparéncia grotesca excepcional ¢ no podiam, por conse- fa, deixar de exercer uma certa influéncia sobre Rabelais. Por ele fala em Pantagruel do grande sino (escudela) onde se sozinhava a sua papa quando era bebé; o qual “est ainda presente. ‘mente em Bourges perto do palacio”.* Acerca desse objeto hoje de- cido, uma testemunha do século XIV afirma que se podia ver amente naquela cidade uma pedra gigante em forma de taca, cujo nome era scutella i ciantes enchiam-na de tanto, Rabel igem da realidade.%® E preciso ainda assinalar uma obra andnima aparecida em 1537, © aluno de Pantagruel, que denotava ao mesmo tempo a influéncia de Rabelais ¢ a de 10 (A histéria verdadeira), assim como a 0, Por sua vez, exerceu uma certa influén- Convém sublinhar era a personagem bak em companhia do ando). Mas ele era também uma figura obrigat6ria das lade e destinados a participar em das as procissOes durante as diversas festas populares. A designagio de gigantes em numerosas cidades e mesmo burgos do norte da Fran- a, e sobretudo da Bélgica, subsistia ainda no século XIX, como por sobre 0 corpo de nach Cultos, mites ere de pedra bruta na linguagem e craneas pop . 368-435. Cf. P, Sébillot: © fotclore de Franga, 1, p. 300412, ima cidade, em 1835, um recordagio da fome de nas quais essas personagens estavam associadas ao fogo domést preparacio das refeicdes. A personagem do gigante, que figurava obrigatoriamente nos fol- guedos € no cerimonial do camaval, era evidentemente muito conhe- ida de Rabelais, embora néo possuamos nenbum documento preciso que o testemunhe. Da mesma forma, ele conhecia as diferentes lendas locais que néo chegoram até nés. ‘igantes de lenda que atestam a sua levent, Happe mousch, Maschejoin, etc.* Enfim, ele conhecia também os gigantes da mitologia, sobretudo © ciclope de Euripides, de qt duas vezes no seu livro. Supomos que Rabelais foi mais inftuenciado pelas figu: tes da festa popular que, no seu tempo, gozavain de prox Iarid ago com a alimentaco: Engo- jos popu- fam conhecides por todos, profundamente impregnados pelo ambiente de liberdade da praca piblica entregue a festa, e que, enfim, estavam estreitamente ligados as idéias populares de profusa i is. B certo que o gigante influenciaram a transcrigio des lendas de Gargantua nas Grandes crdnicas. E temos também a 80 de que 2 influéncia dos gi festa de feira e da praca pabli gantua ¢ Pantogruel. No que concerne &s Grandes crénicas, julgamos que a sua influén- cia foi mais exterior © reduziu-se a um simples empréstimo de si- tuagoes. (eve certamente um papel em Gar- ‘Um dos grupos importantes de fontes das imagens grotescas é 0 cick de lendas e de obras literdrias inspiradas pelas “maravilhas da India”, que exerceram uma influéncia determinante sobre todo o romance fantastico da Idade Mé Esbocemos brevemente a © cujos vestigios percebemos em Rabelais istria dessa tradicto. s hist6rias que falavam dos tesouros, da . da conformacao fisica extraor- Engolevento, capemotea, mastiga-feno. op ojdiae opnues ou epeuios ‘woupsfomsoo ex anyjur eas id no010x3 “UIP9W apepy BU apt euoy> deoxs euin op ‘oiueuod ‘eaezo# eipuy ep seyTaeiew sep opis indas ory od Sass9p soUjour sowareresy “sowsoo 0 a1gor eyestodor ep ooysoodsa o> Oss! pny. "us No syeu B13 (soDviNg) saQssaidep 9 seme 1191 odedso asso ‘sareindod sepua] sey, ISFIO BIO ® 7 ‘o|nyjdua ow}xo:d ou sowore 1S 2p waBDIA [aApsllUpE y 's[9 e OssaDe WEAED ‘wandoad “opuna 0 wewsosied ants 4 ‘erueiued ap vooq eu owsosap ajanbe omoo ‘opunul o. sowsiqe 2 sonzing s9ssap 2191 8 se¥ser aruow: 42/9 2p ofasap nas ON ‘segsseidop 2 sagdena|9 spusasdutos 9s :oosaioi# odioo op waSeul] f opnsueD oup]e woo 9 ansauin oSedse O “wIpsyy apepl B aweinp odedss oF Sepep ‘seatGo\oap! 9 seonspie ‘stexod opderaidsa Sov opurznpucs soumsiqe 2 soqu ow woo ens» eyun anb ot ‘oystg o vavssed ojunmop nas osyezed ov 2 sousayut soe lweaay anb soquse Op tip 0 ate sopezzaou9 sopoi 2p epeysa} ‘503 seoy WrEIAap soWNIN sais sptio -snf sop epeiou swe 2s-2a8U0) wopaoe ap axpuexsyy anb miuaAn! BP BuO} EP WaBVIA ap seIp sen v “eIpt Bu opens eaPisa ‘eng 9 o¥py op upeio e 9 oI -ed o anb ap spiouaauioa ursquiey ¥atisa FIPSW, 2pEp] “opel oxino 20g ‘somayut soe sopedt soroyftao wIpuooss o[0s 2s 0 Onb EAPIP ine 98 anb owjgsu oft tro eIpuy wp safea 9 seisez0y se urexqey amb (© “sousayut so wos yepadse upor ovdesq] ens ‘syno euin wa9aJ9}o EIpUl UP sBATLAR ELE Sy 89P 2199199 ep 9 siskqd tu SOM SOP ‘snuE Op OPEL oP oBSeIOD O wa and um sod sopessé soyurzaque sop sou- 2 sodios so woo seouuq ap oynm eneiso8 ‘seisoo seu ‘senpgdsa se 33908 Soujo So woo ‘eisai eu OYfo ODtun uM WOD anb “eSaqzo ios no “ured os eum ap soxos isto 3p ‘sepEIOp susBeuosied ‘snaurfd 9 sague 'so)UNs TUNUODUT “opugny odico op suaBEan op stra[e8 ert zor ‘9p wommpsuog “919 ‘someu99 so ‘somps si ‘anb soEy,OOUID so ‘seIaz9s se ‘SODse9 9p sop ing 0 ojduroxa sod oud « ‘sees 2p 220 wo 1 O4s 59d sofa Ie] 2 OyL8 un sAaz0sap alyAspUEyY ‘MISSY “O19 un ‘seudapy ‘sa0Beip :5 lume wisse weaeg “spmiuaant ep ‘iuoy e ‘seprue.us seisaioy se ‘seoxSyum suALo sep sopmiuta st ‘seu ~2yp urerdsno anb soqetp so :seansyit} seugisiy wequity ureAeiuc 2 eupupioenxo ezomteu ens “eIpuy ep sesofnqey sezenbut se wreLAarosop sepua| Sessa {eipuy ep seyTAeseU sesoume) SUSSO ‘eUTzE ‘OBS srENG IPP @PEPL EP sean -suun 2 seougioid seigo sesozoumy 2p soanom so ajuawfenst noud -Su} eppuy ep setyArEUE sep OT>I9 o ‘opeBedord 9 oxsodwio> missy “aupuoxa]y 2p 2ourwos © ‘souspuexdye lwo eunod ou mrensued wipuy ep seypariea se “wljug -seosoioi3 swameoidn seutuny suoSecosiad opueimasosdas semrerutar soqUessa am 9p epenso ‘opumu op soyranioyy 2p wou o war onb wiLosMCA upiajoo BuINU sepednsde OBS sUaHeIA sesso sepor ‘ATX O29 ON laopueyy 9p weyar ap semndod ayuotnewasixo O2ayy 0 seupuifeut outoo (ojduaoxe 10d ‘ojog oazeyy) steal cruel suateya 2p seaneuieu Se weorew seuespur seqaereu sep sepusy se “spre sj ‘SOURISI[ED) 9p waUEIa[OO ep wIaI we eum anb odio op asatoi8 opSdaouca vlad sopetotantjut ~epunjoid ureacyso sozAt] $9889 sopo -(‘a19 “ZIaW 9p J21INeD -27 onauaig) eIpayy apepT ep seoupsfomisoo seiqo se sepO% Ua Weld P Sa05eidepe se “opie sey “x 0129S op Speiep ‘epurin 0 aupuoxayy ap souanB sop DuoisiE EpE;t © 9 (ooE) ouRIeA om WW. *PEPT Bp soupnsag soe “ByLAag 9p oLopisy 10d saya “ie ‘eutaag 9p Sroprsy ones ‘owng *(oaapopion vugisty 7) oueion] 20d opeztan {01 ‘Sou jue noBayo opu anb ‘onxa: assy “saiumgel, Saas SOP DUpUIP das catedrais e das ois, em parte gracas as maravilhas da India que a imaginagio 105 do homem da Idade Média se habituaram a 20. Ele reencontrou, por toda parte, na lite icas, corpos hibridos, extravagincias. ana mais extraordindrias, internos. Estava habit corpo eo mundo, Essas maravilhas da India, vivas ainda na época de Rabelais, goza- vam do interesse geral, e foram dessa forma uma das fontes impor ‘antes da concepeao grotesca do corpo. itulo de Pantagruel, onde Rabelais resume 0 plano 20 & viagem do seu heréi ao reino do cas das uma livre permutacdo dos membros ¢ érgaos tuado a ver violar todas as fronteiras entre o logo em seguida, Pantagruel iré com- bos, 0 que subentende que a entrada’ di Por conseqiiéncia, na intengéo primitiva do autor, India deviam ter um papel considerével. Natural. 'a das lendas indianas sobre a ana- que usa Rabelais é particularmente po- @ fonte da concepcdo grotesca do corpo, € preciso men- @ cena onde se representavam os mistérios e, sobretudo, € 0, as diabruré @ imagem do corpo é puramente grotesca. Vé-se ‘po despedacado, assado, queimado, engolido. segue-se a descricdo longa e deta- hada dos meios que devem ser usados para esse finn. No Mistério de Sao Quintino encontra-se uma longa enumeragéo le cem — de verbos que exprimem os diferentes suplicios ©s corpos so queimados no fogo, mutilados, esquarte- rtados em pedagos, etc, Trata-se af de um despedagamento grotesco, de uma dissecgio do juando Rabelais pinta a degustagdo'das almas pecadoras, ibruras. Jé falamos do carter grotesco ica dos diabos ¢ dos seus movimentos nas diabruras, © proprio arranjo da cena, onde deviam representar.se os mistérioe, tem igualmente uma importéncia primordial. Ela era'o reflene ey éiasrelativas & organizagdo hierdrquica do’espaco m meiro plano estava ocupado por uma construgao espe: © rés-do-chio da cena e que A parte de tris estava ocupada por uma segao ligeiramente ais elevada: 0 paraiso, o céu (esse nome se reserva nos teatros atvaie a0 iltimo andar dos balcdes). Sob a terra se encontrava ¢ cavidade do inferno que tinka 0 aspecto de uma estava pintada a cabeca gigantesca e ater e- Essa cortina podia ser corrida por meio de cordées e entio bos pulavam para fora da boca aberta de Sata (as vezes tam. bbém dos seus olhos) © saltitavam sobre a plataforma que representava 2 terra. Bis a indicagio cénica que d4 um autor de mistério em 147s “Fazer o infemo sob a forma de uma imensa goela que pode abrir-se ¢ fechar, conforme a necessidade,” Assim, a foela aberia era o que viam, bem a sua frente, os espec- tadores, pois a entrada do inferno estava situada no primsito plano, 420 nivel dos seus olhos. Essa “goela do inferno” polarizava a aten do piblico que a considerava com uma grande curiosidade. Ja e camos que a diabrura — parte do mistério que se desenrolava. praca piblica — gozava sempre de um excepeional sucesso junto is camadas populares e deixava na sombra freqientemente 0 resto. do espetéculo, Também, um tal arranjo da cena no podia deixar de exercer uma viva influéncia sobre 2 percepedo artistica do espaco mundial: 0 pliblico habituava-se & imagem da goela do inferno ro eésmico, a fixat essa boca escancarada e ver sair dela as ssantet personagens grotescas. Se se consiera © eso especifico do mistérioe da sua cena na vida artstica ie no fim da Idade Média, pode-se afirmar que a imagem da got se associou as represeniagées artist da sua encamagio teatral Otto Driesen, que consagrou a gocla de Ar ginas da sua Origem de Arlequim, ai reproduz na pégina 149 (fig, 9 esboso de um balé do século XVII (conservado nos Arquivos da Opera de Paris). No centzo da aberta 3s, tante do préprio mundo como cada um numa orelha, enquanto diabos e palhagos dangam em volta da cabeca. Esse desenho prova que no século XVII a goela grande aberta e as agdes Cf, igualmente a deterigfo da cena pera O mistério da sm Valenciennes em 1547, que figuts em ancxo ralura frances it de Julleville, 1900, os 602 °@ IY 10% “oxt0g 9p omAry “tor “dk nd "180 ozs we ‘ouratp odion op saited sayuarasip sep 2 steio0s 22241 Sop wad40 y oyedsox waz1p anb ‘soprpunyIp stew sop voiposed ovSemojsuen wun 9p 3§-me1, Sop OWeuOUay tN MsuoD ‘aPeparsos ep o opueyued “wove odso> op oluaureiquiatsop 0 ‘or2ug8 288ap sayotised SON, ‘ous Op ojuswoisay op 2100} [edo uasede fo} 9 ‘sou sre no¥aya ‘wipsy apep] wu operd 95 OP seitepmiss So aNUD oprpanyip wavisa 40d wniusumise] 0 ‘omlUpraT OBg 2p opundas ‘seduue sear sep 9 wosojor8 eruoreue essop 219 “ognpe oyse} setop anb) sasauodaies soe ‘soiuama:9 9S ‘sau01URD SOB "zon Uns ‘SteaprED sow ‘seyjaz0 sens ‘seded 50. Ouse op vSaqeo v ;foio0s vinbresaiy up ejeered ovsnisedas dat y ‘stwapieo sojed 9 edud ojad se sodnu8 sov odoo nos op soured sajual ip Se Ba] Ouse 0 ‘au0W Ep seriod Sy “ou op o}uaweoiser O OpeIM eursod umn snadouna sasjed so Soper asenb wa opioayuos ajuaut eu3) rejd o wied susjoo se wieyundsues ‘sezan sep wes8 seu0¥aIe9 se SepOI 2puo eaIpored eon { “Os0ug@ assop sowunsse wo vou aquautremnoy ed Paneasoor eyes © 'spne ‘Ter8 eNoweMT aq re eune} enfu oFIse90 weARp PX 010995 0 apsop ‘anb ui Sowa ot 28% stop sop odio op sowed se sepo1 cepuye stout en -oSdased ‘sobeiq ‘seusad ‘oulad 0 ‘sope| so ‘ostasen 6 “sejsoa sep exteq oued 8 “oBewmgisa ‘asian ‘oumy ap seyuBsiua ‘ougiy ap suLr s0 [-"-],, sodioa snas Sop sound sep voss0x3 oqusureyapad einyejouowou ewn s}19 3p OFS B50 gp anb 0 ‘Sosorsord sofodsap snas s0 sopo1 wees a4] anb oped 8 S0-Biqa [2 ‘sowues sassa sod aquas eded o anb opesapout soUre 0 saoiDsap Joine O “Bread ¥ 2 O2no © ureaTuBisap EIseitay ap sorUEs 59859 ‘op2|04, 2p 038 wood #p soypnsed Sououjau sop wn (6601) vID.01 svosoi0r9 sogSesoumus 2 suaBew e 1ean| opep sazan owues um 2p opesepadsop odioa 0 “eIpaWy =pept ep ex so2qtug® suo} so Soluasn® ureAeis9 OpU apt ‘apopdsa vain nanoiose ouaten orsejade 0 owsour foiue opmiaigos ‘seimbyar se siuaispoe} oyna 25-ureaez) 2p eoodg ox joossiou juaumeand ojuse ap opSesouinua “Iowr wun Sou-reBonue wisse soupepod “oro ap ‘seSaqeo ‘seued ‘S009 § ‘sopap ‘sorequs ‘501 [Qu eIe} anb op ‘soiues ap zoMs © faq ep of96 op 211 op wI08 wun ‘ojdusaxo 20d) seumpUIpsoENXa amu sep sozan sf “ejaored no ayed eum 'p ox “seinbsar sesso 72) anb wegup soxtopour som omorsour no vfass} ¥ owsa}y “(oFIsu9 op unut o opo} sod owsew jie) ebuesst @ epoi sod sopeyfedss weaeise soques sop sodioa sop soused seuga anb rou) a-2poq ‘oasojo8 odio ap Sogou sep ogSnjono e siqos wiowgnyen ens w wipquiey Ures2270x9 “rwsxypaus opunu ou apues8 om jaded wn wreyun anb ‘seinbyiat sy ‘oraiouoa 9 jenssuoaidcos ‘squaumyapred wipqures ex ‘ourapin op wuiod “eisaqu 820q BS52p ODtT8 odo} s0}@s © -oujsfireag op 2 n sovey tweaiuesoidas 98 opto vUsD wv algos weAe] suafeuosied s0ss0 ‘nb vuho} swsout op ‘seameu guomeojduo> umisored sau Sear “899 sagSe8ij sens a ows}[esiaamun nas o ‘B[a v oponirgoy pansse 2410 nat 0 ‘sejaqey ap sooupiodwotuon so wed raajruseaduion 9 puurxpud anuauiowenrre papyso ‘owapoLs 2042] 0 ted “ig 0¥1 soared anb ‘ooquga 2 oasajou¥ o1adse nos OU PH10qd Du20q ep unseat and stowlenst eaosg “sooi¥ojoap: 2 soon -esuad nas op 2 o¥sia ens ep yes08 4919129 0 opmjelqos 9 OLAI] Olfou -tid nas 0 aiqos sazzindod sojtogiadss Sop seutio} se uiezean anb aus -toua ejougnyur © eaosd :siejoqeyy wo s2puoaxdsoo sanb wanb sed swueuoduy aiwourewonxo oie} wn 9 “apepyfeas eu ‘iG “oupiene Op oxSeuaoud ep nowtxoude w wou ‘jnsBojung Ou vuaqe 8209 2puEl® UP Ipded 0 pure noiou sejsqray 2p “opSeusoua ssap sede of 4 opeBodena ow} wn 8 , tas Ou anb BEUISSE UaSdLiCT io (9 Rigveda © corporal E 9 corpo do animal que representa 0 o da divindads. Como ja 0 explicamos, 0 aio 0 tra. iquissimo da divindade. Nos pastiches da Tdade ME. fo asno, do seu zurro, das incitagbes que se Ihe dirigem, € con erdvel. Encontramos em Rabelais os gritos do asnelro e, varias no vietz d'dzes (propriamer texto mais antigo que itemos outra expressio: “E tao duro como fazer sair um peido do tra- eum i de uma elevago do baixo topo- ..que além disso é um traseiro de asno, © de asno 10. As injirias desse género so freqlentes no vocabulatio rabe. juriosas de toda espécie slo Portante da concepeo grotesca do corpo. mos amplamente disso, limitar-nos-emos agora a algu: mas idéias complementares, rel mostrou que um dos > jue dé a vida: a primeira morte que aumentou a fertilidade da terra, 0 nascimento de Pantagrue! que sufocou sua mée, etc. Esse em cessar nas mais diversas imagens corporais e topogré- ge, sem perder expresso corporal, 0 tema € da renovagio histéricas: historia dos cavaleiros carbon zados, transformagio da morte da guerra em banquete, destrona- mento do rei Anarche, etc, Para falar com exatiddo, © por mais para doxal que isso possa parecer, temos diente dos olhos urna imensa pre- rihez: 0 mundo todo é mostrado sob o aspecio da morte prenhe que 46 @ tue iro dos quatro livros sagrados hindus, desereve 0 nate saido do corpo de um humano, Purusha: os devses 508 Na atmosfera do camaval ¢ da festa popular, que presidiu a elabo- ragdo das imagens rabelaisianas, as expressdes in faiscas lancadas em todas as diregées pelo incéndio pigant renovava o mundo. B por isso que no dia da festa do fog0, satevance alegremente “Morte!” a cada vela extinta. preciso esclarecer que 4 forma da injéria alegre, das imprecacdes e blasfémias alegres dir fidas as forgas césmicas, que primitivamente eram relacionadas to culto, desempenkou mais tarde um pat tema das imagens que servem para exprimir 0 combate contra o temor, esmico ou outro, diante das coisas elevadas. A injé ularizagao it is antigas ditigiam-se nomeadamente a forca suprema eo terra, 0 soberano, o capitio. Essa ridicularizagio ainda na época de Rabelais nas injirias da praca pablica eram as tesco que As formas do cdmico popular da praca piiblica constitulam tam- bbém uma das fontes importantes da imagem grotesca do corpo. 86 podemos_passar em revista, rapidamente, esse mundo to vasio € as, funimbulos e triagueiros, etc. eram s, prestiigitadores, bufdes, apresentadores de macacos (séplicas grovescas do homem), vendedores de panacéias universais. © uni- icas que eles cultivavam era o universo do corpo grotesconitidamente expresso. Hoje ainda, & nos espetdculos de feira, € num grau menot no cieo, que 0 corpo grotesco se conserva mel Infeliamente, nfo conhecemos bem as formas do cdmico po francés sendo nas suas manifestacées mais recentes (a partir do se XVID, época em que tinham sido fortemente influenciadas pela improvisada italiana. Esta, na verdade, conservava 2 con sem ligagdo com o enredo. lo, analisamos a cena do gago e de jem do fato de a prontincia de uma No comeco do presente cay Aslequim. © efeito eémico ‘caracteristica dos movimen ver hoje nos espetéculos de ¢ topogrdfica. O sistema de movimentos desse corpo fungao do alto e do baixo (véos ¢ quedas). Sua expresso mais ele- mentar — por assim dizer, o fenémeno primeiro do cOmico popular — um movimento de roda, isto , uma permutagio permanente do alto e do baixo do corpo e vice-versa (ow seu equivalente, a permu- taglo da terra e do céu). Reencontramo-lo em varios outros movie mentos elementares do palhaco: o trasciro insste obstinadamente em 303 1 1nd “9porounry op oTspfeud “pIESUON 38 © ‘04109 op vio} 40 ‘sodi09 sou oan ax-buieyo o1dos o “soxdos JA SOPEUIEUD OES sOIUDUITIY s9s89 ‘soIuouIe 9p sald9dso 2 steunue sosmno Sop 9 suowoy sop odio un Ou aiua8e OwoD OpwiapisudD wv O 2140$), (.s01u2A 50 21g0§,,) snquupyf 2q 2p o1wnxD aaaiq un std ‘Opunus 0 3 odio 0 su1u9 sezaiuos] Se WeaeSede 95 epuo s28n] 0 es9 somuaUoja onEnb sop eumNOp y. ‘our[d oxioutd ap eiouryodun wun wo i$ wafer eu jeudeo om jaded wn wer anb ‘eeauneu oes op 9001 $8 !oUrD}ut O}adsD NAS OP EPEIDOSSIP 9 Opt wusaixa BiUioUoISy Uns ‘oxqe 2 opeqeae! p59 and W elouguajeid 2p opepmiso 9 dios o ‘eprenpal } opunm 2 © auiua BIaUOK} B :sopmIse SamusIapIp sou ayweunLopaid 9 oBSdsou09 & ‘seiouaBlaaIp sessap sesedy ‘owusaieyes) 9p sop P bzaineu Bp ‘ousuny odioa op opsueasdus09 ]Pu 28-Uaqaoiad 2 ‘oaIpeul 2 ooxosoIt} TISIA Op sesioatp sejoose 9p seigo udnuBe Bo :eaua¥omoy oonod "2 sawnodigy ap viBojomy vp opsisodwwoo odie 2p 01 Sep 918 stu ‘SeDIp9UL 2 se; ou seuade opu ‘sivjaqeyy nosseur syeur anb ‘sexcs90dy47 2p viBojoruy © swusuresioaid sieur no "seieio9diyy 9 ‘sodue sozoine so sopor aq ‘aquezepuiodaid wefnj wn weyun suOW B > 1102 0 ‘oured 0 ‘zaptAes8 ¥ “eindgD w OWIOD soe} ‘wSaU 2P Bwonbsa ON “sossan0id snes sop 2 oosai0s3 odio9 op ste!2 s2 suoButsr 9p weno eso E SOBOIPIP SO “ooseio18 odioD Op jaqe2 ovddaouos v aiqos eisugnysut ato} pum zon ens rod urela9 B SauOIn SO "7 OS! “ODIEINIg 9 O1QOIDE WN "NOUaLY “OLUfld ‘seuoup> sonou sojad iu 9 04109 0 anb w epipou eu jor odaassip v “aigdods wu * 498 sonap ‘osst exed ‘9 ‘eurfeayp 0 199190 © owoa ‘odJ09 op jeLoul stet ors oiawoHy 9p BoUMNIFUE B Qos ‘seoMKOUED OMSaKE 96-meMIO) soUOM op 2 sepua} op semytid sess ‘sojou sunwoo ayusuewanxe ors sadjet 2 sepU9] sep sepeyreiep seomugreue saoSuosap se ‘sopesepadsep sodi0> 80 ‘odioo op tosai0i8 o¥Sdoouoo y SoUENS® Wer OEU ID;eARa 2p souemor o 9 eIpgWy aPEPI ep > apepminuy ep e eosoiouf eiaioveue ep wos20e seianjed sown “0823018 odsoa soquo} sextourd sep wun opis equay 2 eed siuapouns oourejdure 3 oss 2p ‘sowepesfap susaaeii 9p ‘sagSeoaidum, 9 sez Sepepruaosgo 2p oats sod essaidxa odio op sejndod o21u99 op joqien ouuadai ou ayustujendt sourenuoous, + (209 ‘opsen ‘anuaa) odso0 op osei0u8 atsod vjanbo no vsso sommuaa0 v 2 opunui 0 2 odu02 0 ‘o1alqo 2 2 odiea 0 24a soueiuol] 50 s08od0 v Deja anb ‘sndod osnugo ou soun8s{ sup: opscot{nuossad vp Jo128 vrouppuo} v eIa10u09 wIuEW ‘ewn 9p ensow einiy essa ‘oRd 0 9 oquIA o BUsEaUs anb (oumeITIAD -$01p) otwrauing oprog ap Josue ofniides ou soureyey pf “oDsaiOr% soypreo um oqtouspendt axmbpe oo1mg> odioa op orSeo1) “ofos 9 wm *(soongnbe }9gOIDE SoIBUINL 9 SoITes) 48 :sooTUISyD SOUDKE (esorfas opdeisidioyy & uros ‘ayuow 2 owsajuy ‘euiai isoupism so weaesuasaidas 38 ‘spuo wuso ep soayprfodor soitawiaja sowsani so v1} 2p so2jed sou no oom ou oSedse op ofuere ou sowindunstp ieortzsgo wieadodor woo 9$-apunj jer0di00 wyesBodor ¥ ‘semndod oomigs oN -(eistnasd ‘uoueu ap deyosnssas exed ovsow ap afuy anb obeyed op fend Igey o1oupy) ew19 exed oxieq ap sexed mos 2s-onour ‘e130) EP [oat OP swroe as-seAa|2 exed ojnup) ou sessoo‘uHas {29 anb ‘odios oudoud oiad wpeiuaseide ‘ovbroumstarasow vp fowsBuuo vo;wp) op5e} 24 wan 2p as-eresy ‘souquiatr Sop sorjessezqos ‘sons ‘so 0x9 souo ‘ost ‘So5z0js9) Soanuep! OUs 5 seuoyuis snas anb w2 Sorjouoxa) ei * -2je so sruawyenst q jarede sagSeisoyruvw 9 uepansqe soufo “epemnss enSuy, :eo1 2 Uagoi038 oyssaidxa ens wu) oysoudra-vmuo80 D ‘Joun? of 0 £02801 248 odioo op opis vp stoxouesse'sor0 p41 Sop upniju sous No stout extonuasaudas oun yen sonbnay 2 so1s98 Sop euoreu apuesd 8D aseq eu py * ‘tu soureasasqo anb owed © opstyuasaud sanbnn 2 soyso8 sosozoune yonun 2 epunjord stew asqyUE TU go odioo op sagbe 9 sowouinou sou “outasms1~0. 2P ‘ouyssuoo op “ostanut op aumuoua jaded 0 9 oldioutd ows2t0 Op S¥ssaudxs enino ¥y ‘outasour op 0 ‘aaqno v 2 ‘zSaqvo vp ain] 0 s0dn20 € 0 mais poderoso agente de tudo e em tudo; vale a pena considera 4 sua forea. O vento é um fluxo e uma corrente de ar; quando 0 ay 1s drvores tombam desen. raizadas pela impetuotidade do sopro, fase © navios de tamanho desmesurado sd0 lancados ao. Todo 0 intervalo entre a terra € 0 eéu esté preenchido pelo sopro. 0 sopro é a eausy do inverno ¢ do verdo: denso e frio no inverno, no verio, doce « tanquilo. A prépria marcha do sol, da lua e dos astros & um efelts do sopro; pois 0 sopro é 0 alimento do fogo, ¢ 0 fogo privado do sopro no poderia viver, de forma que o curso eterno do sol € man. tido pelo ar, que & leve ¢ eterno cle mesmo. considerado no corpo dos animals.) intO, a Tazo da sua forea em todo 0 resto; quanto aos ie € a causa da vida neles e das doengas nos doentes; ide do sopro para todos os corpos, que 0 dois ou trés dias © mesmo mais privado lguido, pereceria, se interceptassem as vias do sopro ao corpo, em uma breve porgéo do dia; tfo predominante € a necessidade do soprot (0 ar é a causa das febres esporddicas.) ] Ora, com bastante alimento, entra necessariamente bastante io 0 que se come ou bebe & acompanhado no corpo por ar em maior ou menor quantidade. Eis aqui a prova: a maioria tem eructa- es depois de beber © comer; é que o ar fechado sobe, depois de ter rompido i bolhas em ao uma forma fisico-quimica impes- soal, mas a das suas manifestacdes concretas e visuais: 0 vento que revira grandes navios, 0 ar que rege o movimento do sol e das estrelas, como o elemento do corpo humano. A vida césmica e jamente aproximadas e mostradas tna sua unidade conereta ¢ visual: desde 0 movimento do sol e das es 'é a8 eructagdes do homem; o trajeto solar assim como as sio engendrados 6 elementos, gua ou fogo, itermediérios entre o corpo e o cosmos. aquis, locis (Tratado do ar, da gua e dos contém a seguinte passagem: ‘0 2 terra, ocorre 0 mesmo que com os homens. Na reali dade, onde as estagdes do ano produzem mudangas muito grandes € frequentes, os lugares so muito selvagens e ‘mos encontrar af numerosas florestas inva como campos ¢ prados. Mas onde as estagSes do ano no so muito diversas, a regido pode ser muito uniforme. Passa-se o mesmo con ‘os homens, se alguém o observar. Com efeito, semelhantes a lugares mor ira exterior, se distinguem uma das outras; ¢ se elas forem muito variadas uma em relacio’ outra, produziréo formas de homens muito diversas muito nume- rosas.” Aqui as fronteitas entre o corpo ¢ 0 mundo so reduzidas num cutro sentido, o do parentesco da semelhanga concretas do hhomem da paisagem atual do relevo terresire. artigo “Sobre a cifra sete” dé uma imagem mais grotesca ainda 4 terra € representada como um grande corpo humano, cula cabeca €0 Peloponeso, a coluna vertebral, o isimo, ete. Cada parte geosrdfica da terra, cada regio corresponde a uma certa parte do corpo; todos 0s caracteres pr6prios corporais, priticos ¢ espirituais de seus habi, tantes dependem da localizarao corporal do seu pais. A medicina antiga, apresentada na Antologia de Hipdcratés, con- cedia uma importincia excepcional as excregdes de toda natureza, ‘Aas olhos do médico, o corpo era principalmente um corpo que excre- tava urina, matéria fecal, suor, mucos e bilis, Por consequencia, todos 0s sintomas que 0 doente apresenta, estio ligados aos iiltimos acon. ‘ecimentos sobrevindos na vida € na morte do corpo: cles <0 08 in. dicios gragas a0s quais 0 médico pode ignificantes do corpo tém 0 ‘mesmo valor e gozam dos mesmos direitos que as constelacées dos Astros, que 0s usos € costumes dos povos. Eis unt extrato do Livro Primeiro das Epidemias: “Nas doencas aprende-se a tirar os sinais diagnésticos das seguin- tes consideragdes: da natureza humana em geral, e da compleigao de cada um em particular... da constituiglo geral da atmosjera e das articularidades do céu de cada pats; dos hdbitos; do regime alimen tar; do ginero de vi idade; dos discursos, ¢ das diferencas que Oferecem: do siléncio; dos pensamentos que ocupam o doente; do sono; da insonia; dos sonhos, segundo 0 cardter que apresentam ¢ 0 ‘momento em que ocorrem; dos movimentos das mos; dos pruridos. das Idgrimas, da natureza’ dos paroxismos; das fezes: da urina; da expectoracao; dos vimitos; das trocas que se fazem entre as doencas ¢ dos tumores que se encaminham para a perda do doeate ou ume Solugéo favordvel; dos suores; dos resfriamentos; dos arrepics, da ui isa 25 ‘opoinma no opoan soas0d vigadipd v 2$ “11, ‘vaquinyd no ‘opray no ‘Du8au no ‘opuipd apzon wm 2p 290) D Spor 8B 409 0 ‘oposesse4 2 osuas ‘vinp 2104} op ajad 0 ‘sopouqop soynap} 50 2 ‘sopypisuoa ‘soul soyja10 $0 ‘soprunudwod seuoduipt <9 ‘sopun} s9pou e ‘soindnsosa so ‘omayUIp ee ee so4jo £0 ‘opnio piss 2uou 0 wast opiua piooied sen otal oe 2 ‘eutoipeyy & & euopaqes v anus esUaleyD $4 oF oud 0 9 strematas sou Q 398 apod Yu 'sjod ‘shaq [0n8r 9 ofospif-ooppuso soy ‘ouopoqas -—«|-~=«smD LOND O KO ONTUD sid ‘Oussuts OFmMBNNOes gr Poe 2 bind ouipayy 2 Dulspeyy ® biod tuepegee © miodnuna Ta ‘S04 $80 saueujeutDs 9 21u29p op #20) # 25 oxaumad y-o5-rropissoo KP 10} anb © opm operunte opuay ‘osivard 9 oss! 204, | 'SBpABe swSusop se reA19sq0 op exoueM x ‘omEHod ‘7 BIS C,, 2d Opeyen nas ou ‘uojne asa sod sey poss gUa Odd ep Sep ean wioBe souoreit oqunsse ——«|=—«YOPONaURUH faapNpE wn Sig “ow Bp onuauDsofe op no coed oF sy edn oda cin eae see turoud ap nest 0 eurausiap ousous ofisuos esumyjauiar 9p nee p coipp op exec usftuowead © ab woe “sousaw £29 26 2p wionep opungtiou op odies 0 9 200) Y “odise us Houploduy eum stusaamies tate ep 2p wioporizerd opin op jonpispuireadns Du9fs0 @ soveLiad OND stcoue ENON 2 9 wornsooddiy soroo| ‘oyussd 2uuow vp suste ap eur) ——«_=—=«—"BPIA D SOUL ‘DI anb anua0p op 2001 0 7 ODN “suON vp 2PoprUlord TEEGN Sozmspo Somusuoj so ajap 810} no ajau wrenisje anb somo «|= aalgo of0f 0 voypur seus “cIG20p op solvauresuad s0 no SONtoUl | suas +0 ‘owotans opssasdza num mpest opu 220] eanq "(esrtsoedet 3) 8045) vonnsooddry sappof 2199139 ep esose see) ap sowerteisco im sou soye9 op ose | res suaBewueA Senin {Ill 9 “nd 2 1034082) nto8e ep eamutd wosop MOM “rouos “aansas Tends ‘nBsjofion o> soWatine $0. onae ap sonumd wena oe fna ‘asso “1o5n0$ ‘sputdsa “aon i080 “plod “so sox tog eit meee a 2stosze ‘annua wog wm soa-zej‘orquiaw o eoynat ‘pum © nsnasey "puso sap ois of aston a eee ‘oropdaud 0 oflatoo ‘syequad sonied se ayoun “ehiuaq v ebindxo sais, “Saidx2 yo10d109 apopiyoo1 mun ‘anb ‘opia vp asv{ own 2s-bui01 ‘Sewar so eymnous jauadss Sosta SO Epp ‘sasaraan 5 auow p “ajuvziuose odio2 op wafonBuyy ou ‘ Ina1aquasep ‘sooueyy so ayous ‘su so extend] aera 8 UIidosep ‘ope@yy 0 vorouor ‘euigexetp 0 via s0di00 o1[1top 0 ‘surea v 2 sot 0 “andes © 2 ‘ Ho} ‘exe[> ajod e uso) ‘ens ( Bxlap “epin ® won ‘soUNDssD 0 ef oU09 “9puo : $0 sopoi iod aysed wo “2jad vjad anred tre ‘owe © wpindes Uy 18810 0 opoy Ua eyed ules eavutuop apu0 hoe as-erodexo sojeo Op ovuydse 0 “sfsow foe ad opS100 02 soo Sou 30[89 0p Ind so opuen 1 2 “Tesousd-ourmopqe witaizeq ep vwioe opemis seGn] wn v agos oftqumn op eUDE TUNLe ep s0[e> O opueND | tinge sivauiaiwanbayy sowenwoaug “eormpmp omenb :2puan oyfou op sapnistn 58 Sous; soso vano} s8inueg oydiars sod opuynd “erBoodthy 40d sepesydsur eunije epiapp ab “tejoqey wo sanuvujouas soDSe! 3 g 3 a : a ‘Beznpoid auiow ep epe¥ayo v,, :(81 oUsHOE 'g oEbes) sowsHolY SOP upeun vluosH ep ouduosep voxjuFeu v TeUrMIe) ered soWDtt 500 710 souse sop opeise 0 apsap suo} snas 2 sooinbaiaty sounifo POE Sopoaibueis #01 sapien sopeies | -—IME Rad Sotanp Sets soustgs TO dnou OP eee oe 89 sorgpy 80 Opuonb youOW JOuIs uum WipQuiO} CI, 50. ouma owsow ow suyax eatin awuamewanxe 9 wodessed esey uu Mp owurxoid pisa ayuaop 0 amb rag0s ‘sojuspadaud syouts Sop ‘+, SOPIOLLOWDY, Sop ‘sorSoLiOWIay Mp o0U Ho torer,hiH9 'So1t24 wnau2sqo as 2 2uu 0 no ojap] 0 amb vuso} bussoul PP “EPIPE [$09 ‘sepsoomua 50 83 9 odzoa op sooSuny sep opSesauinua y “ows0p op sas {6ria das ideologias européias, o dinico periodo em que a Medicina i ‘am Ou quase totalmente com . Esse Observarei ainda um outro detalhe do romance, de grande impor- ho nosso contexto, Quando, ao chegar a Abdera, Hipdenrce tar esse “louco” do Demécrito, encontra-o sentado diante de andes sua asa, um livro aberto na méo, enquanto & sua volta a ceive ecg ram médicos, como Comnélio Agrippa de Nettes. quimico Paracelso, o matematico Cardano, o astrénomo Co. j.- " i individuais em outros momentos) que orientar toda 0 quadro do mundo, todas as concepedes em direcéo a Medicina. Esforgavam-se entio por realizar a exigén Hip6crates: trans- Portar a sabedoria para a Medicina e a Medicina para a sabedors, Quase todos os humanistas franceses da época se embebiam mais os menos na Medicina, debrucavam-se sobre os tratados de Medici Go dos cadéveres, coisa nova e excepcional at do da sociedade culta. Em 1537, Rabelais dissecou pu © corpo de um enforcado, fornecendo explicagaes ora's, Es ramos nesse romance 0 riso, a lou. cura, 0 corpo despedacado; os element esto. na verdade dissociados no plano retérico; contudo, a sua relagdo mitus € suficientemente ma ‘A influéncia da Antologia de Hipécrates sobre todo 0 pensamento filoséfico e médico da época de Rabelais foi, repetimos, enorme, De rescas da concepgao grotesca do corpo, a Antologia iportantes, Em Montpellier, onde Ri ‘operacdo teve um sucesso fulminante, de tal forma que Estienne Dol dominante pertencia a douts SSusagrou um pequeno poema em latim. O enforcado explica que belais faz um curso sobre teve mul sorte: em vez de ser lanado aos de judou a demonstrar a surpreendente harmonis. do © rosto do maior médico do seu tempo inclinowse sobre ele. Jamais a influgncia da Medicina fora tdo poderosa sobre ¢ italiano Menar acle ea literatura como no tempo em que Rabelais vivew, cartas médicas Rabelais publica, era um fervor Diremos para terminar algumas palavras acerca do célebre Roman- crates. Todos esses fatos atestam o lugar considerével que 0s estulos ce de Hipécrates, que figurava entre os anexos. da. Antologin fo hipocrdticos tiveram na vida de Rabelais (sobretudo na época em so romance epistolar da Europa, o primeiro cujo her6i 6 um que ele escrevia os seus dois primeiro ; enfim, © primeiro que trata do “tema da Lembremos, para terminar, o fendmeno paralelo que constituem ‘do riso de Demécrito). Por isso parece bizarro que 8 opinides médicas de Paracelso. Aos seus olhos, o fundamento de riadores do rom: fenham quase completamente toda a teora ¢ prética médicas € a correspondéncia integral entre 9 mos da enorme influéncia que ele exerceu sobre ‘macrocosmes (0 universo) 0 microcosmos (o homem). A primeira geral, sobre a da sua épo- base da Medicina é portanto sofia, © a segunda, a Astronomia. ualmente que 0 elogio da folice citado anterior. 0 firmamento se enconira snte no homem: sem conhecet © mente (que Rabelais coloca na boca de Pantagruel) foi inspirado 9 primeiro, © médico no pode conhecer o segundo. O corpo humane tum julgamento de Demécrito sobre 2 loucure dos sé ¢ de uma riqueza excepeional porque € enriquecido por tudo 0 que quele tempo era uma inovac: Aforismos de Hipécrates, acr ‘g6e8 Griffe). No fim de 1537, © seu cada corpo humano, sempre em Mot as, © a cujos ppossui o universo, © universo parece reagrupado no corpo humano, clhos ele passa por louco, porque se rida sua seriedade pritica, Estas fm toda a sua miitipla diversidade: todos os elementos se reencon. pessoas que se entregam a preocupagées priticas “tratam a loucure tram e se mantém em contato na superficie do corpo humand.'« como sabedoria e @ sabedoria como loucura.” A ambivaléncia ds sabe ten parece com uma forca especial, ainda que sob uma 410ap op 9 oduias op poruoruoy 9 21gos wots 12 DyfOIs9 ap apepsaqy 0 ‘Sapo B ‘4149p 0 owod soi018-{ nugpnud sod) saz0jea s ® walasuoa ejopueiy BII0p OIG 25-40140} apod anb ouio} musa op ‘you s-10U101 apod wisuioy Q “jap oxuap str-pH9 “org se[-22") wo arsisuod faded nas o 2 ‘Soins smas yIeh 2 Panjonuasap 9s anb e auyjoosa anb 3a y sod sopia so spot 2% Se}unwss 3 292201 wowoy 0 “onvaunoseu moe Ou ONoabey en as-oajonuasep apod anb e: ae Tu miougisixa v seuade 9 opt ofa anbiod ut ‘se St SepOI ® Jorrodns 9 wowoy Op janueiueg 20; opuent ‘ip suo GdId BP osmnasIp osoure} ou opssaidxa ueuIn odio Op 9 WaUOy op oUL10} wo HDA EP SOWISOD Op opbesnynunsoas essa 2199 8 © eavUILIE woMoYy O :9s-EjOqE “as-BioxoAqns soU0> OP p auie9 9p wawoy ON “OuNMf o Dud opossed op ‘oduor D 21gos atuau{ © vind sow ‘pun> pied oxweq ap sro. uus09 9550 SO “SoUls09 OP ontsej21 O4IUAd © ROUIO) op Buin woo) pouozu0y ojad pooq1104 op opsini tun ered opunus op efouprajsuen essgy ‘sputo 9 sed noso|sap 9S a5ejug 1d oso ow SopRoo|oa WEI ‘op oainbsezaty oupenb 0 ‘owusumoscusy ON [DaIpow wawoy op anBups ow 2 aus 240108 9p vyp2s9 vu a joIsndso opssaidxe Dns vw “ox a4 SuaBoU 2 SOHadUOD SO “ezDIMIEU ENS v 9 J2A0u 20100, op wurrxosde vorwsoo eyeasa eu oyuaLZaTD WN 3p OpSeNNS v 10) EpwAafe steur owend “sors ap smou8 so auguesos0RN weIpuodsasi09 vulD used 198 OU storonds9 snou3 SOB ‘ond: ow so0poA sop O05 POW @PEPI PU sowso9 op oxpenb © vzuDi20389 nb O nD ep orposids ou ‘siejaqeay joos9 seands}p stanpunus sojuoaia|9 $198 50 ssaim ap ofafgo 10} ‘,epougssazainb,, © ‘9 0} “opunus op 011429 Op e3[OA wa sMno19 SwwauAoU o ‘efas nO "OtIa} 10d sqem oiwauryrou op sopziop opis9 ‘soutopiad syeur so opuas ‘sot -s9929 sodio9 0 ‘sowomeoo|sep atusureoqun “9 o3s1 ‘omd oWuaMACL © sezyeat opod os 2 opbeuoysuen euinquau ayj0$ oa anb ‘oipuasso numb e ‘epadso euiprear eun 2p sopwULIO} OBS seIsq “To] RISO e BDH auagas opu s2isej20 Sodio> sop wi9Js9 B a8-BAs}o “anisoxi01 opunut op UY ‘Sonsoxa1 s¥sjoo se sepor sepnawgns oviso jonb e oPSMUIsID ‘Np 9 oWwawieseu op Jo| v Iminsuoo eooudjoar OpSetusO}sUEN ESSA eno} ws ‘en v9 ‘re wa as-zpnuisuen O86) 0 “ussy ‘oyuIZIA nos ot soIuaU 219 Sop wn ped 2p oxbeusojsuen w 7 sODISYJ SOUSTIQUa} So sopOL 2p [ewuowepuny ordjouud © “ofo} op @ eu ep se anita §p 2 20 op evoz Y ‘onuad op smauauESUED 25-¥[05T aSereaayo B euaWoIEsuoD exIdse aJa :o1sodo 9 080} “auia} & a1qos Teo ‘9 O4st ‘onusD nas o wed Bier BYU We BOA ‘elap ‘eiqjsop 28 onb esza) ep owwaueyy epeo teunxord stein xyso onb 9 Liat ' ‘Sousoo op omtso of opSyjar wa opbemis ens 10d sopeuaLialap gs oysouia|a epeo ap oquaumaous o 9 ezaunieu y ‘OxINg OP 2 or[0 Op ifr mrzo umn ¥ sopeuipsoqns oys soruataja SO sopoy, “eans9D EIN) ctunse wu oombaysaqy jaqgu um 9 WSN] win anFanus 7 (o¥0} ‘se “ene ‘ena soum sossop wn eped e ‘sojuauale onenb sop euLnOp ep 98eq eu ‘sojeinsuY op ssed © Opsnnstod B10} [eADIpoU SOUIs09 “oywod assou oqusuour win sou-sayep wpA op ‘oxpenb onow wn wae 2s 9 “eIpay apEpT wa ajuaysx® opunin op camnbigiary oxpenb op opbiansap ¥ Baeniojo 2s ‘fenb op e3]0a wwe 2 “epni ‘owamsseury op wstTEUINY UyOsO[ BU BpeyUasadar wALise ‘sored “se sajupyiodun 2 sososswmnu wo ‘odio op vsai018 opSda0u00 WV “nas olpuoySyjoz109 ajuepse 9 o{ndsosip wn oduie) owsout OF B19 "enpyg to sopniss snas erszy anb stejaqryt ap ofime ‘iajoq auuan Sq anb sazyp wigauoo :yzreuodwog ap BuERpEd Bjoas> ¥ w2q OIL ‘wayuoo sIEoqry ‘soWSOD ou opesese 9 oszadsIp ps9 anb © opm HR OPO} UN UW super 2s apuo souIsoDosD;uN tun 3 OdIOD “og wig “7801 OZZA wn 2p tas EME B ‘odsOD op BIOS lum aul-yp ‘opepiane ens g xep © opSanp e ayl-eoxput “e-221 ‘wud anb ‘odio op 9 eW[e UP EpIA Ep apepmiqesedasut “EpIA vp 9 eae ep epepnuapt e ensuowop soIne 3580 ‘1ujD Mp apopH “Pyow! oq Opeyesi Nos ON “‘Pzeuodmeg ap Burenped wjoase B > eps apepyeyioun y opodsox wozp anb se syuourppioadso) P seouj9so[y seIPpI se onus ojefued wn soajaquise DUET] IeaY Apologia, o mesmo autor pBe em relevo o motivo do micro. ‘ando das idéias da magia natural) sob a forma da simpatia gas A qual o homem pode reunir em si o superior eo inferior, o longinquo e o préximo,, pode penettar todos os escondides nas profundezas da terr No Renascimento, as idéias de entre todos 0s fenémenos ” © de “simpatia” fam muito difundidas. Na forma que thes atribuem Batista Porta, Giordano Bruno e sobretudo Campanella, elas tiveram um papel importante na destruicéo do quadro do mands medieval, ultrapassando 0 afastamento hierdrquico dos acontecimen. tos, reunindo o que estava dissociado, apagando as fronteras maltra: sadas entre os fenémenos, contribuindo para transportar a imensa diversidade do mundo sobre a superficie horizontal unica do cosmos ‘que se formava através dos tempos Convém assinal wente a propagagio excepcional da defendida particularmente por Marcfio ‘ino, que afirmava que 0 mundo nio era um agregado Ge elementos ‘mortos, mas um ser animado, ¢ cada uma das suas partes constitula tum 6rgéo do todo, Quanto a Patrcius, prova na sua Panpsyehia tudo no universo € animado, desde as estrelas até os simples. Essa idéia ndo era estranha a Cardano, que mente 0 mundo na sua doutrina da natureza, ‘menos analogamente 3s formas organicas: as sepulturas da pl pedras perco! orginica: elas madura 08 metais sio “as, » gue levam a sua vida prépria sob a terra, AS também uma evolugdo prépria, anéloga a evolugao uma juventude, uma adolescéncia e uma idade ‘Todas essas idéias exerceram percialmente uma influéncia direta sobre Rabelais; em todo caso, € certo que constituem todas fendmenos aparentados, decorcentes das tendéncias gerais da época. Todos os fendmenos ¢ coisas do mundo — desde os astros até aos elementos — abandonaram seu antigo lugar na hierarquia do universo ¢ dirigi- ram-se para a superfi izontal devir, encontraram novos lugares para rnovas vizinhangas. E 0 centro a cu} mento de todos os fendmenos, coisas e valores, era 0 corpo humno, que reunia no seu seio a imensa diversidade do universe. Duas tendéncias caracterizam todos os filésofos do Renascimento que acabamos de mencionar: Pico della Mirandola, Pomponazzi, Porta, Patricius, Bruno, Campanella, Paracelso, etc. A primeita 6 6 320 se efetuou esse reagrupa- desejo de encontrar no homem todo o universo, com seus eleme: natursis ¢ forgas, seu alto e seu baixo; a segunda, a busca desee verso principalmente no corpo humano, que aproxima © reine stu stio 08 fendmenos e forgas mais distantes do cosmos. Essa file. exprime teoricamente a nova sensa¢io do cosmos visto como a 40 familiar do homem, de onde todo temor é exclufdo, ¢ que lingua das suas imagens, num plano a maioria desses fil6sofos do Renascimento, a astrologia ¢ a “magia natural” desempenham um papel mais ou menos importante. Ora, Rabelais ndo levava a sério nem uma nem outra, Ele confrontava va os fendmenos dissociados ¢ terrivelmente afastados uns dos outros pela hierarquia medieval, destronava-os ¢ renovava-os no plano ‘material e corporal, sem recorrer a ‘‘simpatia” nem a “concordancia” astrolégica. Rabelais € um materialisia consegiiente. Mas ele s& con- sidera a matéria na sua forma corporal. Para ‘mais perfeita da organizaca acesso a toda a matéria. A ‘no corpo humano sua verda dades superiores: no corpo humano, a m dutora, destinada a vencer todo 0 cosmos, a organizar toda a matéria cdsmica; no homem, a matéria toma um cardter histrico © elogio do Pantagruétion, simbolo de toda a cultura téenica do hhomem, contém esta passagem admirével: “De modo que as Inteligéncias celestes, os Deuses, tanto marinhos com terrestres, ficaram completamente atemorizados, vendo pelo uso deste bendito Pantagruélion os povos articos chegarem 2 vista dos cizarem o mar Atléntico, passarem os dois trépicos, rida, medirem todo 0 zodfaco, erem um ¢ outro pélo a vista no seu hori- impicos, tomados de tamanho terror, disseram ‘Pan- em um pensamento novo e tedioso, mais do. que jamais fizeram os aléides, pelo uso e virtudes da sua erva. Ele se casaré logo, ¢ de sua ml filhos. A esse destino néo podemos opor-nos, pois ele passou pelas mos e fusos das fatais irmas, flhas da Necessidade. Por seus filhos (talvez) serd inventada uma erva de semelhante energia, por meio da qual poderdo os humanos visitar a8 fontes das tempestades, as comporias das chuvas ¢ a oficina dos raios, a S Tepibes da lua, entrar no territério dos signos uns na Aguia de ouro, outros no Carneiro, outros na Coroa, outros na Harpa, outros no Leio de sentar-se a esa conosco, e tomar a8 mossas deusas como exposes, qUC S80 0S “inieos meios de deifcar-se."” (Livro HI, cap. LI.) 521 ‘oxitg Ov siusweorun sour ‘eueipow no sox 94 OFU e1ouEpunge e ‘wzanbu exlapEpsan Y 9 OU arstke anb OB sezotsadns a anb sezanbus se ‘seaou sesioo id se ered ‘oxreq wzed araysuen 2$ wou} sosorsWnU 2p EpUre seus seuode opt, HS 9 seatsordxe auouiaruau! © oprensay 'sieiaqny 2p euad e aluau aiuasoid op ayesaide wa sepRaox fopas + wp) 3 SIVTAEVa Wa TWHOdUOD J IVRIALVIN .OXIVE,, O orxag ojnydea zs muOISE Aopen “fexiow oxod op ayed 1278) ap ‘way ovewny, 105 epeD anb ogbesuas w seus ‘sominy soduiat sop wiensqe vigpt & 9 oBu anb 801 9 ovar0U09 ‘ooLOIsIY oiuaMINUDS OsoU WIN PLO dios op vosaiox8 opSds0u09 eu anb ‘in[ou00 exed "BuaISIs 2ss9p On120 oid wie apopruowny vp ooussiy odioo © sou ‘sagse08 seaow seu siadar as anb oox¥ojoiq odzoo 0 seuade 9 OBN ‘siefeqeY 9p oUAIT OU sepnoos seIndod ms} up suaBeM se ‘Sepor ‘soma ouroo ‘ezime#0 wpunjord 9 wala opsesuas ens e ‘opMito “vougiar maBenuy, wo epeure|soud 9 wowoy op “soperzooad odi0o op meUoU TeuBeyueg ¥ EUED ens eu emjuREID nojs} anb HOU © 9 WSS “SONTE 191 9p 9 ae-rUSHD 9p OBSUAIUE 8 wo) janaBeueg :sosnep soe owe wzuoUIOyR anb soumuny sagsosa8 snow ap osuauosou 0 9 7% ‘sopoaouas ayuawiayuvssaout so0%o.08 2p onuauyosou ojed opniunio8 2 odwar ow ojuowjsou Q “Teastpatd von “1BJ9N] JwoNTEA Bp eIsor syetn EpRU 9 ‘oqWaMDEEUDY OP se Stuaureidy odwos op 2 ofndse op sreiuozuoy se a1q0s epmnnsuo> > Wowoy op asooyode ep ‘oyunu op uiofew! vssq “y-se]-grotNgns 9 Seq -ons9 se puiBune ‘oduwey o s08a1 pioges opeprueuiny w ‘gnoid steyoqey sub vasge opbedoatu e ‘ouSugauy waou BUN B seSeID “DoIun as-nowo} 2Popiuowmy y “ojaA vp opduaaul ep eIaupAbasuOD O11I0D ‘oAtiafa 2 fot “simu orpiuoo wa weresus epepIueUINY UP SOIqUIBUI So soPO% ‘sOAod fo sopoy, "wunuew oeSeBongu sebe3 waunal 9s Biza) ep atoyzedns epo1 6d sossadstp sonod so ‘oprouga 9 ansauia oSeds9 Q “Wawon, SP esoaiode w ‘ogseaytap & aiamDsap sTelaqey “TeKOHO Ip EpeL wg) OFM sessaidxe seipp! $e ‘Tejayo 2 oo139101 8} op sesedy ow enuooua 9s anb

Vous aimerez peut-être aussi