1990larda Devletin Sivil Siyaseti Olarak

Zorla Kaybetmeler
Ayhan Ik*

...
Kara bir uykudan yeni km
Kapkara bir kadn ss...
Yenik oullar
Yenik ve yenik...
Niin demeden varabileceim bir yer yok
Kendi karasna koan kara bir kadn olmaktan,
Ya da bsbtn kemikleriyle koan
Bir adam olmaktan
Kuyunun azndan kendine sarkan
Kendi kemiklerine koan bir adam...1

Kayp veya gzaltnda zorla kaybetme, sistematik bir devlet politikas olarak
byk oranda 1990larda gndeme geldi. Kaybetmek, Krdistanda devlet
ile PKK arasnda yaanan savata devletin dk younluklu sava stratejisi erevesinde uygulad bir sindirme ve yok etme yntemi halini ald.
Bu stratejiyle yaam hakk aleni bir biimde ihlal edildi, hukuk rafa kaldrld ve cezai bir gereklilik olsa bile yarglamann usulleri yerine getirilmedi.
Bata Krdistan corafyas olmak zere, hukuk d alanlar oluturuldu. Bu
dnemde Trk devletinin faist 12 Eyll anayasasnda bile bulunan hukuk
devleti vurgusu hie saylarak bir istisna ve olaanst hl rejimi yaratld.
Devletin o dnemde uygulad en gaddar ve travmatik bastrma ve korkutma yntemi, dman olarak mimledii Krtleri ve onlarn mcadelesine

*
1

stanbul Bilgi niversitesi, Tarih Yksek Lisans.

Kaygalak, Metin, 2012. Duvar Dergisi, Say 2, Mays-Haziran. s, 22

44
Toplum ve Kuram Say: 9 Bahar 2014

destek olanlar zorla kaybetmek oldu. Fakat zorla kaybetmeler Krt basn
dnda pek gndeme gelmedi ve konuulmad.2
Devletler Muhalifleri Neden Kaybeder?
ktidardaki siyasi glerin bir ynetme pratii olarak zorla kaybetme, sadece Krdistanda deil, dnyann farkl lkelerinde eitli zamanlarda
uygulanmtr. rnein Arjantin, sistematik kayp vakasnn en fazla olduu lkelerden biridir. Arjantinde zorla kaybetme 1976da askeri cuntann iktidar ele geirmesiyle balamad. 1946dan itibaren devlet otoriteleri zorla kaybetme yntemine bavurdular ve farkl iktidarlar tarafndan
bu yntem politik bir strateji olarak kullanld.3 Kaybedilenlerin saysnn
ok olmas ve bu konuda ciddi almalarn yaplmas, uluslararas alanda
bu lke rneini bilinir klmtr. Tarihsel olarak zorla kaybetmeler Alman faizminin balatt bir yntem olarak grlr ve 1960lar sonras
Latin Amerikada sistemli ve yaygn olarak uygulanmtr. Alpkayann
ifadesiyle, 1980lerden sonra -ounluu nc dnya lkesi olan- 58
lkede bu ynteme bavurulmutur.4 Fakat Trkiyede zorla kaybetmeler 1915 Ermeni soykrmnn balangc da saylan 234 Ermeni aydnn
kaybedilmesine kadar gtrlebilir.5 Muhtemelen Hitler Faizmi de soykrm ve zorla kaybetme konusunda ttihatlarn bu uygulamalarndan
sonular karmtr. Yine 1980lerin karanlnda Trkiye sosyalist hareketine mensup birok muhalif, ceberut devletin bir siyasi yntem olarak
kulland zorla kaybetmelerin kurban olmulardr.
Zorla kaybetmenin birok lkede bir devlet politikas olarak uygulanmas,
insan haklaryla ilgilenen ulusal ve uluslararas kurulular harekete geir-

Bu alanda yaplan almalar hl ok azdr. Zorla Kaybetmeler hakkndaki bu ksa yaz,

sadece 1990lar Krdistanna odaklanmakta ve verileri; byk oranda nsan Haklar
Dernei ve Trkiye nsan Haklar Vakfnn bu konudaki raporlarna, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Gken Alpkayann 1995 ylnda yazd
Kayplar Sorunu ve Trkiye balkl nemli makalesine, yine Hakikat Adalet Hafza
Merkezi tarafndan byk oranda rnak ve ilelerinde yaplan aratrmann sonucunda
kan Konuulmayan Gerek: Zorla Kaybetmeler ve Zorla Kaybetmeler ve Yargnn Tutumu kitabna ve Yakay-Derin Smscakt Elleri balkl almasna dayanmaktadr.

Robben, Antonius C. G. M. 2005. Political Violence and Trauma in Argentina. Philadelphia: University of Pennsylvania Press

Alpkaya, Gken, 1995. Kayplar Sorunu ve Trkiye, Ankara niversitesi Siyasal

Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 50, sy. 3-4, s. 34-35
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/473/5441.pdf

Gral, zgr Sevgi, Ayhan Ik ve zlem Kaya. 2013. Konuulmayan Gerek:Zorla

Kaybetmeler. stanbul: Hakikat Adalet Hafza Merkezi. s. 14 http://www.hakikatadalethafiza.org/images/UserFiles/Documents/Editor/Yay%C4%B1nlar/HAH_Konusulmayan-Gercek_2013.pdf

Trkiye akademisinde kayplar hakknda erken denebilecek bir tarihte

nemli bir alma yapan Gken Alpkaya, zorla kaybetmeleri yle aklamaktadr: nsan haklar hukuku balamnda kayplar, en yaln anlatmla, zorla kaybetme eylemlerinin kurbanlar olarak nitelenebilir. Zorla
kaybetmeler ise, ok genel olarak, bir kimsenin, devlet tarafndan, yasal dzende yok saylacak ekilde zgrlnden yoksun braklmasn ve bazen
de fiziksel varlnn yok edilmesini ifade eder. Kayp kii fiilen devletin
elindedir, ama yetkililer nerede olduunu, bana ne geldiini bilmediklerini iddia ederler.9 Zorla kaybetmenin hibir gerekesinin olamayaca
1992de BMde kabul edilen bildirinin 1. maddesinde net bir ifadeyle vurgulanr: Hi kimse zorla kaybedilmeye maruz braklamaz ve [f]iili sava

A.g.e, s.46

Fatma Koak. 11ubat 2011. Babakan Erdoann Bir Bildii Var! http://
www.ozgurgundem.com/index.php?haberID=4745&haberBaslik=Ba%C5%9F
bakan%20Erdo%C4%9Fan%5C%C4%B1n%20bir%20bildi%C4%9Fi%20
var!&action=haber_detay&module=nuce

Alpkaya, Gken, 1995. Kayplar Sorunu ve Trkiye, Ankara niversitesi Siyasal

Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 50, sy. 3-4, s.40-41

nsan Haklar Ortak Platformu. 19 Nisan 2011. Btn Kiilerin Zorla Kaybedilmeden Korunmasna Dair Uluslararas Szleme http://www.ihop.org.tr/
index.php?option=com_content&view=article&id=404:buetuenkiilerin-zorlakaybedilmeden-korunmasna-dair-uluslararas-soezleme&catid=33:ceviriler&Item
id=114

45
1990larda Devletin Sivil Siyaseti Olarak Zorla Kaybetmeler

mitir. Bu dinamik, BM nsan Haklar Komisyonunun, 1980de Zorla

ya da rade D Kaybetmeler Hakknda alma Grubunu oluturmasna
neden6 olur. zellikle Birlemi Milletlerdeki tartmalarda zorla kaybetmenin tanmlanmas ve nlenmesi iin eitli giriimlerde bulunulur ve
kaybetmeler konusunda yeni kararlar alnr. BM Genel Kurulu, 18 Aralk
1992deki toplantsnda Herkesin Zorla Kaybetmelere Kar Korunmasna
likin Bildirgeyi kabul eder. Bu bildiri dorultusunda 2001 ylnda kurulan alma grubunun hazrlad Herkesin Zorla Kaybetmelere Kar Korunmas Hakknda Uluslararas Szleme, 2006 ylnda Birlemi Milletler
tarafndan kabul edilir ve 2010da yrrle girer. Szlemeyi kabul eden
lke says hl yeterli deildir. Szlemeye imza veren 91 lkenin 37sinde,
szleme lkenin i hukukuna uygun ekilde yasalam ve 25 devletin taraf
olduu szlemeyi Trkiye hl imzalamamtr.7 Bildirinin resmi anlamda
bir yaptrm gc olmasa da metni imzalayan lkelerin zorla kaybetme konusunda rahat davranmasn engelledii muhakkaktr. Babakan Erdoan,
Cumartesi Anneleri ile yapt grmede, kayp ailelerinin Zorla Kaybetmelere dair BM szlemesini neden imzalamyorsunuz? sorusunu mzalamadysak bir bildiimiz vardr eklinde cevaplayarak devletin karanlk
gemiini dolayl da olsa itiraf etmitir.8

46
Toplum ve Kuram Say: 9 Bahar 2014

durumu, sava tehdidi, lke iinde siyasal istikrarszlk veya baka herhangi
bir kamusal acil durum dhil olmak zere, hangi istisnai koullar sz konusu olursa olsun, bunlar zorla kaybedilme olaylar iin gereke olarak ileri
srlemez. BM ayn metnin 2. maddesinde zorla kaybetmenin tanmn da
yapmaktadr. Bu szlemenin amalar asndan zorla kaybedilme terimi,
kiilerin, devlet adna grev yapan veya devletin yetkilendirmesi, destei ve
bilgisiyle hareket eden kiiler veya gruplar tarafndan tutuklanmas, gzaltna alnmas, karlmas veya baka herhangi bir biimde zgrlklerinden
yoksun braklmas; ardndan sz konusu kiilerin kendi fiillerini reddetmeleri veya kaybolan kiinin nerede ve ne durumda olduunu gizlemeleri
ve sonuta kayp kiinin hukukun korumas dnda kalmas durumunu
anlatmak amacyla kullanlr.10
Yaam ve lm zerinde Hak ya da ldrme / Kaybetme Yetkisi
Bir insan kaybetmek; iktidarn istisnai veya rutin d dedii ve ayn zamanda bu fiili gerekletirdiini kabul etmedii, gerekte ise onun gayri
resmi ama rutin ve siyasi bir eylemidir. Giorgio Agambenin ifadesiyle
egemen, hukuk dzeninin ayn anda hem dnda hem de iindedir (...)
Egemenin ayn anda hukuk dzeninin hem dnda hem de iinde olmas nemsiz bir mesele deildir: Egemen, hukukun geerliliini askya alma
konusunda yasal yetkiye sahip olmakla, kendisini yasal olarak hukukun
dnda tutuyor.11 Carl Schmitt bunu stisna Hali olarak kavramsallatrr. Ona gre egemenin hukuku askya alma yetkisine sahip olmas, yani
belirlenen kuraln dna kmas istisna deildir. stisna sadece kural teyit etmiyor; tam olarak, kural istisnann yz suyu hrmetine var oluyor.
stisna bir tr dlamadr ve dlanan ey, kuralla olan ilikisini, kuraln
askya alnmas biiminde devam ettiriyor (...) dolaysyla istisnai durum,
dzenin ncl olan kaos deil, dzenin askya alnmasndan doan bir
durumdur.12 Daha somut bir ifadeyle Krdistanda 1990lar devletin,
hem hukuksal hem de siyasi-askeri kontroln yitirdii bir kaos hli deildir. Tam aksine, devlet yasal sorumluluklarn bilinli olarak askya
alarak daha rahat hareket edebilecei istisnai, hukuksuz, hesap verilemez
bir hl yaratmtr. Agamben bu istisna hlinin iinde yaadmz ada
kural olmaya baladn sylyor. Egemen, bu ekilde ldrme yetkisine

10 nsan Haklar Ortak Platformu. 19 Nisan 2011. Btn Kiilerin Zorla Kaybedilmeden Korunmasna Dair Uluslararas Szleme http://www.ihop.org.tr/
index.php?option=com_content&view=article&id=404:buetuenkiilerin-zorlakaybedilmeden-korunmasna-dair-uluslararas-soezleme&catid=33:ceviriler&Item
id=114
11 Agamben, Giorgio.2001. Kutsal nsan Egemen ktidar ve plak Hayat. stanbul: Ayrnt Yaynlar. s, 26
12 A.g.e. 26-28

Foucault, eski alardan itibaren iktidarn ayrc zelliklerinden birinin

yaam ve lm zerindeki hak olduunu belirtir ve bunun modern zamanda kimi dnmlere urasa da devam ettiini syler: Her ne olursa
olsun, yaam ve lm hakk, eski ve mutlak biimde olduu gibi, bu modern, greli ve snrl biimiyle de simetrik olmayan bir haktr.13 Simetrik
olmamas, kanunen idam cezas dnda dier ldrmelerin gayri-yasal
olmasndandr. Burada yetki, monarkn elinde olduu kadar ounlukla
daha soyut biimiyle ulus devletin kurumlarndadr. Modern devlet, bu
anlay zerine ina olduundan, ldrmek resmi veya gayri resmi, dier
bir ifadeyle yasal veya gayri yasal olarak uygulanagelen bir devlet pratii
hline gelir. Yasal olarak ldrmek sadece devlete/egemene tannan bir
haktr. Aslnda dier bir deyile ldrmek, egemenin kendisine tand
bir yetkidir.
ldrme tekeline sahip ve bunu yasalatrp kurala dntrm bir iktidar, toplumsal olaylar veya muhalefete kar zorlanacan ve topluma
hesap veremeyeceini dnd kimi istisnai durumlar yasalarn dna kararak, hesap verilemezliine gvenerek uygulamaya sokmaktadr. Siyasi veya farkl nedenlerle bir insan zorla kaybetmek de bylesi
bir durumun sonucudur. ktidar, tarihsel adan ynetmenin ve onun
yntemlerinin her eit bilgisine sahip olduundan, her trl gizlilii de
salama imknna sahiptir. Kazara ortaya kan veya karlan bir kaybetme ve ldrme vakasnda iktidar, resmi olarak byle bir yetkisinin,
kararnn ve sorumluluunun olmadn ve zellikle de hukuk d bir
durum olduunu ima ve iddia ederek kendisini srekli aklamaktadr. Genelde bunun yerel glerinin hukuk dna tam bir eylemi olduunu
ifade eder. Dolaysyla devlet; 1990larda Krt illerinde bir n kabul olarak benimsedii ve hatta gizli bir bte de ayrd, tazminatlarla aslnda
egemenliine halel getirmeden hukuk d ilerini JTEM gibi kurumlar
eliyle yrtt bir mekanizma kurmutur. Bu yaklam sadece Trkiye
Cumhuriyeti devletine has bir durum deildir. Aksine modern devlet dediimiz mefhumun temel yap talarndan biridir. Schmittin ifadesiyle
kural haline gelmi istisnadr. Trkiyede de zorla kaybetmeler 1990larda bir OHAL uygulamas olarak deil, ok daha ncesinden balatld.
Zorla kaybetme devletin ileyiine ikin bir yapdr ve 12 Eyll srecinde
de Trkiye sosyalist hareketlerinin mensuplarna kar siyasi bir yntem
olarak uygulanmtr.

13 Foucault, Michel.1994. Cinselliin Tarihi. ev. Hlya Tufan. stanbul: Afa Yaynlar. s,
100

47
1990larda Devletin Sivil Siyaseti Olarak Zorla Kaybetmeler

sahip ama hibir yasaya kar da sorumlu tutulamayan bir iktidar biimine dnyor.

48

1990lar Krdistan ve Zorla Kaybetmeler

Toplum ve Kuram Say: 9 Bahar 2014

Alpkaya, zorla kaybetmelerin zelliklerini alt balk altnda toplar:

1- Zorla kaybetmelerin grld lkeler: Latin Amerika, Gney Dou
Asya, Afrika ve Ortadou.
2- Zorla kaybetmeleri gerekletirenler: Resmi gvenlik gleri, zel gvenlik birimleri ve paramiliter gruplar.
3- Zorla kaybedilen gruplarn kimlikleri: nde gelen muhalefet liderleri,
aydnlar, demokratik rgtlerin temsilcileri ve yasal ya da gizli muhalif
rgtlerin yeleri -buna sempatizanlar da eklenebilir4- Zorla kaybetme eylemlerinin amalar: Dman etkisizletirme, yarglama sisteminin arlndan dolay idamn efsaneletirici etkisini yok edip
cezalandrmay hzlandrma, geride kalanlar etkisizletirme, zorla kaybetme devlet aksini sylemedike kantlanamadndan bu eylemi yapan glere hareket serbestsini salamas.
5- Zorla kaybetme yntemleri: lkelere ve dnemlere gre farkllk gsterse de, asker ve polislerin aleni bir biimde gzaltna almas ve paramiliter
gruplarn iz brakmadan karmalar.
6- Zorla kaybetmelere kar benimsenen resmi tutum: Devletin kayp iddialarn soruturmamas, terristlerce karldn sylemesi, yurtdna
gittiini ifade etmesi, kayp listelerinin sahte olduunu ifade etmesi.14

Yukarda da listelenen ve kayp olaylarnn yaand blgelerin-lkelerin

ounda olduu gibi Krdistanda da devletin izledii yol aa yukar
hem neden hem de sonu itibariyle benzerdir.
Devlet neden bylesi bir yol izler? Devletin zorla kaybederek vermek istedii mesaj nedir? Tek tek bireyleri ve bir toplumu yok etmeyi istemenin
nitelik olarak bir benzerlii var mdr? Yok etmek ya da bunu siyasal bir
ama uruna istemenin rk haleti ruhiyesi nasl aklanabilir? 1915 Ermeni Soykrmn Edebiyat ve Felaket balkl almasyla edebiyat metinleri zerinden tartan Mark Nichanian bu konuda ok temel birka soru
sorar. Bu sorular zerinden ikencecinin bireye ikence yapmasna veya
konumuz asndan ikence sonrasnda bireyi kaybetmesine/yok etmesine
sebep olan iktidar sistemini bir nebze de olsa tartabiliriz. kence, ikence edileni tam olarak neye maruz brakr? kence yapann istei tam olarak nedir? Birtakm bilgiler mi elde etmek istiyordur? Hakikati mi elde
etmek istiyordur? Ne tr bir hakikati elde etmek istiyordur? Yoksa niyeti

14 Alpkaya, Gken, 1995. Kayplar Sorunu ve Trkiye, Ankara niversitesi Siyasal

Bilgiler Fakltesi Dergisi, c. 50, sy. 3-4, s.34-37

1990larda Krdistanda bir Krt bireyini zorla kaybetmek, sadece bir

kiinin fiziksel kayb deil, onu da aan ve kayp yaknndan balayarak
dalga dalga yaylarak tm topluma sirayet eden devasa bir travma yaratr. Bu travma, kayp yaknnda intikam duygusunu derinletirdii kadar
egemenin korkusunun da davurumudur. ktidar bu korkusunu, sahip
olduu her eyin tehlikeye dtn hissettii andan itibaren kendisini de balayan tm yasal balardan azade hukuksuz bir alan yaratarak
gstermektedir. Krdistanda bu ilk olarak OHAL ad altnda ksmen
hukuki bir zemine dayandrld fakat bu erevenin iinde kanunlar hep
olaanst kald. Mevzubahis PKK veya Krdn isyan olunca devletin
depreen korkusu, engel grd kiileri kaybederek ama yolunu seti.
Devletin kaybetme siyaseti sonucu kaybedilenlere dair yaplan tm bavurular resmi kurumlarca inkr edildi. ktidar srdrmenin bir arac olarak
bu kaybetme sistematik biimde Krdistann farkl yerlerinde 1990lar
boyunca uyguland. Aralarnda gayri-Mslimlerin de olduu, yzlerce
kii, hem etkisiz klnmak ve geride kalanlara gzda vermek iin; asker, zel tim, Hizbullah ve korucularla, yani bir btn olarak kontrgerilla
faaliyetiyle bazen resmi gzalt yntemiyle bazen de bir yol kontrolnde
veya gizli bir biimde zorla alkonularak kaybedildi. Kimi zaman JTEM,
kimi zaman korucubalar veya kimi zaman da Krdistanda devletle ilikisi olan yerel eraftan kimseler kaybedilenin akbetini netletireceini,
hatta onu kurtaracan iddia ederek ailelerden ciddi miktarda paralar
istedi. Bazen de ayn aileden kimseler kaybedilen aile ferdinin durumunu
soruturmak iin devlet kurumlarnn kapsn fazla andrdklar iin
kendileri de ayn akbete urad.16
Hakikat Adalet Hafza Merkezi, hem daha nceden HD, THV ve YakayDer gibi kurumlarn arivledii almalar ve ortaya kan sonular derleyerek hem de saha almas sonucu elde ettii verilerden yola karak
kimi tespitlere ve rakamlara ulat. Merkezin hazrlad raporun verdii

15 Nichanian, Mark. (2011). Edebiyat ve Felaket. stanbul: letiim Yaynlar, s.27

16 Gral, zgr Sevgi, Ayhan Ik ve zlem Kaya. 2013. Konuulmayan Gerek: Zorla
Kaybetmeler. stanbul: Hakikat Adalet Hafza Merkezi.

49
1990larda Devletin Sivil Siyaseti Olarak Zorla Kaybetmeler

zneyi yok etmek, onu kendi kendini tanmayacak hle getirmek midir?15
Krdistanda ikencenin amac, genelde sorulan sorulara cevap aramak,
zelde ise 1980lerde Diyarbakr Askeri Cezaevinde balayan ve 1990larda devam eden srete zneyi kendini tanmayacak hle getirmekti. Kiiyi
zorla kaybetmek, znenin sadece ruhsal olarak deil, fiziksel olarak da yok
edilmesidir. Devletler ou zaman semboller zerinden siyaset yrtrler.
Yok edilen bir kii deildir, kaybedilen kiinin sembolize ettii toplumdur.

50
Toplum ve Kuram Say: 9 Bahar 2014

rakamlar da gsteriyor ki 1990lar diye bir terim kullanmak, hem siyaseten

hem de akademik adan dnemi tanmlamas adna gerekli bir vurgudur.
Dnemi dile getirirken ska vurgulanan kayplarn da neredeyse tamamnn 1990-2000 yllar arasnda olmas bu tanm yapmay gerekli klyor.
1990lar ncesi ve sonrasnda gerek sava stratejileri gerekse de devletin sivillerle ynelik siyasetinde yapsal bir dnm olduunu aadaki rakamlar
da ak bir biimde gsteriyor. Hafza Merkezinin raporunda zorla kaybetmelerin younlat dnemler u ekilde aklanmaktadr:
Zorla kaybedilenlerle ilgili kesin olmayan verilerin gsterdii iki eilim
ok net: Birincisi zorla kaybetmeler 1993 ve 1996 arasnda en youn haliyle olmak zere esasen 1991 ile 1999 yllar arasnda meydana gelmi.
kincisi de 1990l yllar boyunca esasen ve en youn olarak OHAL blgesinde yaanm. stanbul ve Adana, OHAL blgesinin dnda ne kan dier iki il olarak gze arpyor. stelik yine kesin olmayan listemize
dayanarak, bu iki ildeki kayplarn da sklkla Krt toplumunun siyasetileri, nde gelen isimleri ve yerel nderleri olduunu syleyebiliriz.

Devlet, zorla g ettirdii kitlelerin peini g etmek zorunda kaldklar

kentlerde de brakmamtr. Bazen mahalleler bazen de ileler baznda adeta
OHAL sistemi yaratarak Krt inkrn corafi olarak Krdistanla snrlamadn uygulad siyasetle srekli olarak gstermitir. Adana ve stanbul gibi kentlerdeki kayplar ve devlete tespiti yaplm yasal olamayan
OHALli mahallelerin varln bu ekilde aklamak mmkndr.
Kaybedilenlerin Yllara Gre Dalm17
1980- 1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000 Sonras
Tarihi Bilinmiyor
Toplam

33
18
22
103
518
232
170
94
50
76
33
4
1353

17 Gral, zgr Sevgi, Ayhan Ik ve zlem Kaya. 2013. Konuulmayan Gerek: Zorla
Kaybetmeler. stanbul: Hakikat Adalet Hafza Merkezi, s.22

Sonu

51

Krdistanda 1990lar boyunca kesinlememi rakamlarla ifade edersek 1300den fazla kii, Diyarbakr, rnak, Mardin, Batman, stanbul,
Hakkri, Tunceli, anlurfa, Adana, Bitlis illerinde zorla kaybedildi (faili
mehuller buna dhil deildir). Bunlardan ok byk bir orannn hl
kemikleri, cenazeleri bulunamad. Toplumun sayg duyduu, deer verdii kiiler kurban seilerek kaybedildi ve onlarn yokluklaryla topluma gzda verildi. Bir kiiyi seerek, gzaltna alp, ikence yapmak, yeri
bilinmeyecek bir ekilde zorla kaybetmek, mezarsz brakmak ve ailesine
kemiklerini bile vermemekle sadece birey deil tm toplum tehdit edilmekte, korkutulmakta ve cezalandrlmaktadr.

1990larda Devletin Sivil Siyaseti Olarak Zorla Kaybetmeler

Kaybetmek ayn zamanda kaybedilenin yaknlar iin lm kadar keskin

bir kopu anlamna gelmez. O yzden kaybedilene tekrar kavuulabileceine dair srekli bir umut vardr. Kaybedilene zarar verilmemesi iin
de ou zaman yaknlar pasif bir bekleyi iinde kalmay tercih ederler.
Korkudan yllarca devlet kurumlarna kayplk bavurusu yaplmaz. Hatta kimi kayp yaknlar bunu en yaknlarndakilere bile anlatmaz. Hem
korkudan hem de snmemi clz bir umuttan dolay. Bu kayp yakn iin
bitmez bir iledir: Ya yayorsa! Genelde kaybedilenin devlete ldrldn bilmelerine ramen yaknlarnn kendilerine bile itiraf etmekten
ekindikleri umutlu bir beklentileri hep vardr. Bu yzden kaybetmek
srekli ak toplumsal bir yara gibidir. lm, yaam ak ve kltr ierisinde bir biimde kabul edilen ve zamanla allan bir durumdur. Oysa
toplumun, kaybetmeyi veya lenin bedeninin yokluunu kabul etmeyen
bir kltrel gemii vardr. Kaybedilmelerle toplumsal deerler de inenmi, zarar grm, yok saylm olur.
Devlet, kaybedilenin ardndan baklmamasn salk verir. Egemen, kaybederek kaybedilenin gemiini, dolaysyla geleceini de unutturup silmek ister. nk kaybedilenin ardndan at bile yaklamaz, kayp yaknnn sadece tamamlanmam bir yas vardr. ktidar bu uygulamasyla
zorla geride kalan kayp yaknlarna ve tehdit olarak addettii topluma,
kendi gemi ve geleceklerini unutmalarn tler. Amalanan, gemii
ve gelecei elinden alnan kiinin ve dhil olduu grubun varoluunu kaybetmektir. Bu yok say, bu ontolojik durum devlet siyasetinde Krtler ve
devlet iin tehlikeli olan dier tm gruplar gndeme geldiinde, bireyler
ahsnda devlete uygulanabilir bir siyaset olarak kabul grr. Kaybetmek
siyasal ve rutin bir eylem olmasna ramen dier siyasal iddet yntemlerine nazaran daha seyrek olduundan, devletler tarafndan bu durum
srekli istisnai ve rutin d olarak kabul edilir ve byle bir izlenim yaratlmak istenir. Oysa zorla kaybetme olaylar bir anda ortaya kmaz ve
sadece belli bir siyasal rejimin bir eylemi olarak ele alnamaz, bir devam-

52
Toplum ve Kuram Say: 9 Bahar 2014

llk sz konusudur. 1990lar Krdistannda siyasal adan devlete kar

mcadele eden, siyasi kimlikleri nedeniyle ortadan kaldrlmas gerektii
dnlen Krtleri yok etmek iin bir yntem olarak uygulanmtr. Ve
Erdoann da ifade ettii gibi bir bildikleri olduu iin devlet, kayplarn akbeti hakknda hl yasal ve somut bir adm atmamaktadr.