1

2
3
4
 OD AUTORA

Małe struktury społeczne są efektem kilku lat poszukiwań i analiz.

Doszło do nich z inicjatywy Państwowego Wydaw nictwa Naukowego,
które jeszcze z końcem lat siedemdziesiątych zwróciło się do
Profesora Piotra Sztompki z propozycją przygo towania podręcznika
akademickiego do nauczania mikrosocjologii w ramach
uniwersyteckich studiów socjologicznych. Po roku wstępnych
przygotowań Piotr Sztompka zaproponował Wydaw nictwu
rozszerzenie zespołu autorskiego o piszącego te słowa, aby w rok
później zostawić całe przedsięwzięcie już tylko w moich rękach. W
ten oto sposób zostałem na placu boju sam, aczkolwiek - niezupełnie.
Wiele osób i instytucji w rozmaity sposób służyło mi pomocą w pracy
nad tą książką i o nich właśnie chcę tutaj wspomnieć.
Piotr Sztompka jest autorem pierwszego projektu tego pod -
ręcznika, który w znacznym stopniu wyznaczył kierunek póź -
niejszych, już moich własnych poszukiwań. Poszczególne frag menty
i zmieniające się wersje książki były «testowane» podczas moich
wykładów dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Trudno mi
ocenić, jak wiele zawdzięczam ich krytycznemu spoj rzeniu. W roku
akademickim 1985/86 obszerne fragmenty tej książki były
przedmiotem moich wykładów dla studentów socjo logii w University
at Buffalo, State University of New York. Był to test szczególnie
ciężki dla książki, ale jakże pożyteczny. Materiały do niej zbierałem
w wielu miejscach. Jednakże pomoc, jakiej udzielił rai Profesor
Theodore M. Mills, dyrektor Center for Study of Human Groups
afiliowanego przy wymienionym wy żej University at Buffalo oraz
możność współpracy z nim przy-

11

5
niosły mi zdecydowanie najwięcej korzyści naukowych, a jego przyjaźń
jest dla mnie bezcenna. Nie mogą też nie wspomnieć o Wszechstronnej
Część I. Mikrosocjologia
pomocy, jaką otrzymałem u) St. Hilda',s College w Oxfordzie, który w jako dyscyplina społeczna
1985 roku udzielił mi gościny na ponad mie siąc oraz o pomocy
Fundacji Kościuszkowskiej, która sfinansowa ła moje podróże po
bibliotekach amerykańskich.
Na zakończenie musze, też wspomnieć o kolegach z Zakładu
Socjologii Teoretycznej Instytutu Socjologii Uniwersytetu Ja - 1. EMERGENTNY STRUKTURALIZM SOCJOLOGICZNY
giellońskiego, którzy najczęściej, obok autora, mieli do czynienia z tą DOCHODZENIE DO PARADYGMATU
książką w różnych fazach jej powstawania. Wielu z nich na wet się. nie ANALIZY MIKROSTRUKTUR SPOŁECZNYCH
domyśla, jak znaczny był ich wpływ na wybory i rozstrzygnięcia, jakich
dokonywałem w trakcie jej pisania. 1.1 WSTĘPNA CHARAKTERYSTYKA
J.S. MIKROSOCJOLOGII STRUKTURALNEJ

Niniejsza książka została pomyślana jako próba zrekonstruo wania

mikrosocjologii jako dyscypliny socjologii w jednej z moż liwych —
żywię nadzieję, że najbardziej owocnej — form teore tycznych. Jest to
zatem raczej prezentacja pewnego określo nego punktu widzenia na
całą mikrosocjologię niż eklektyczne podsumowanie aktualnego stanu
tej dyscypliny. Dlatego też czy telnika zainteresowanego ;bardziej
dokładnym zbadaniem stanu współczesnych teorii
mikrosocjologiczmych zmuszony jestem ode słać do innych
opracowań (por. Eąuity Theory 1976; Kelley, Thi-baut 1978; Walster,
Walster, Berscheid 1978; Harrison, McCallum, 1983: 413 - 428; Hare
1982; 1983: 429 - 447; Hatfield 1983: 401 - 412; Schutz 1982: 479 - 485;
zob. też Helle 1985a; 1985b; Szmatka 1989).
Prezentację owego punktu widzenia określanego mianem mi -
krosocjologii strukturalistycznej rozpoczynam od zbudowania kon -
cepcji filozoficznej zwanej emergentnym strukturalizmem socjo -
logicznym, która w praktyce badawczej mikrosocjologii nie jest
zakładana, ale której przyjęcie jako filozoficznej podstawy mo głoby
stworzyć istotne, dodatkowe możliwości interpretacji po szczególnych
procesów mikrospołecznych oraz dostarczyć szerszej perspektywy
spojrzenia na te procesy (Szmatka, Warriner 1987).
Oto główne idee niniejszego podręcznika przedstawione w ma -
ksymalnie ogólnej postaci. Problem statusu ontologicznego mi -
krostruktur społecznych emergentny strukturalizm socjologiczny

13
6
rozwiązuje w sposób holistyczny, to jest przyjmuje założenie fi -
lozoficzne, że wszelkie byty ponad jednostkowe (grupy społeczne,
struktury, układy ról, systemy wartości, świadomość itp.) są re alne,
co nie oznacza jednakże, że cechuje je byt „naturalny”, tak jak
większość przedmiotów fizycznych. Mikrostruktury są obiek tami
społecznymi nie mającymi bytu fizycznego, lecz byt spo łeczny.
Powyższe twierdzenie nie ogranicza się jednakże wyłącz nie do
mikrostruktur społecznych, lecz dotyczy rzeczywistości spo łecznej w
ogóle. Drugim istotnym składnikiem warstwy ontologicznej
emergentnego strukturalizmu socjologicznego jest założe nie o
emergencyjności zjawisk społecznych. Sprowadza się ono do tezy, iż
rzeczywistość społeczna złożona z bytów społecznych, rozumianych w
wyżej scharakteryzowanym znaczeniu, cechuje się nieciągłością
swych własności. Nie jest to ciąg kumulujących się własności, a
układ odrębnych jakościowo, lecz wzajemnie się warunkujących
poziomów — pewnych .obszarów rzeczywistości społecznej
charakteryzujących się wewnętrzną jednorodnością własności.
Emergentna rzeczywistość społeczna to zatem rzeczy wistość
charakteryzująca się nieciągłością własności i stąd — rzeczywistość
wielopoziomowa. Emergentny strukturalizm socjo logiczny zakłada,
że struktura emergencyjna świata społecznego w swej najbardziej
abstrakcyjnej postaci jest strukturą trzech po ziomów integracji
zjawisk społecznych: poziomu działających jednostek, poziomu
mikrostruktur społecznych oraz poziomu makrostruktur społecznych.
Założenia ontologiczne, jakie przyjmuje emergentny struktu -
ralizm socjologiczny, pociągają za sobą takie oto trzy istotne kon -
sekwencje. Po pierwsze, wyjaśnianie w socjologii (a wiec w mi-
krosocjologii także) powinno odbywać się zgodnie z regułami re -
dukcjonizmu metodologicznego, to jest ostatecznymi wyjaśnienia mi
zjawisk społecznych winny być wyjaśnienia, w których eks-
planansie będziemy się odwoływali do praw i twierdzeń dotyczą cych
zjawisk -z poziomu innego niż poziom eksplanandum. Ostatecznymi
wyjaśnieniami wszelkich zjawisk społecznych winny być zatem
wyjaśnienia redukcyjne. Po drugie, wyodrębnianie mikrosocjologii
spośród innych działów socjologii ma swe uza sadnienie ontologiczne
— mikrosocjologia jest tak dalece odrębną i autonomiczną dyscypliną
socjologiczną, jak dalece odrębne,
14
autonomiczne i emergentne są mikrostruktury. Trzecią konse kwencją
założeń ontologicznych emergentnego strukturalizmu socjologicznego
jest programowe pominięcie w niniejszej książce analizy działań
społecznych, interakcji społecznych oraz stosun ków społecznych.
Co do interakcji społecznych i stosunków spo łecznych odpowiedź
jest stosunkowo prosta. Sądzę, że wiele pro blemów
charakterystycznych dla obu tych zjawisk zostanie pod danych
analizie w trakcie wyjaśniania działania poszczególnych struktur.
Ponieważ rozważania te wywodzą się z założenia, iż interakcja
społeczna nie jest samoistną, autonomiczną formą ży cia
społecznego, lecz zjawiskiem przez te formy tworzonym, wo bec tego
wydaje się rzeczą ważniejszą poddać analizie przede wszystkim owe
formy życia społecznego. Powyższa uwaga odnosi się także do
stosunków społecznych jako ewentualnego przedmio tu analiz.
Natomiast podjęcie analizy działań społecznych wyma gałoby zmiany
perspektywy badawczej, zmiany paradygmatu teoretycznego, który tu
został wprowadzony i zastosowany. Wy starczy wziąć pod uwagę na
przykład teorię działania społeczne go Talcotta Parsonsa, aby się
przekonać, że wywodzi się ona z innych przesłanek teoretycznych, a
także filozoficznych. W tej perspektywie teoretycznej niemożliwe
byłoby sensowne uzasad nienie swoistości małych struktur
społecznych, gdy tymczasem założenie o ich istnieniu i swoistości,
jako odrębnego poziomu integracji świata społecznego, jest dla
emergentnego strukturaliz mu socjologicznego jednym z założeń
podstawowych. Koncepcji działania społecznego zawsze musi
towarzyszyć założenie znoszą ce istnienie poziomów rzeczywistości
społecznej w sensie wpro wadzonym w niniejszej książce.
W warstwie teoretycznej mikrosocjologia strukturalna wysu wa
tezę, że trzy typy struktur społecznych mają podstawowe znaczenie
dla przebiegu procesów mikrospołecznych: tak zwane struktury
quasi-grupowe, struktury bliskiego dystansu i struktury dalekiego
dystansu. Mają one charakter bytów społecznych, aczkolwiek nie
można ich rozpatrywać z substancjalnego punktu widzenia.
Jedynym typem bytu społecznego, całości społecznej, która
mogłaby być rozważana z substancjalnego punktu widze nia, jest
mała grupa społeczna. Wyjaśnienie działania małej grupy społecznej
dokonuje się przez wykazanie istnienia mechanizmów
15
7
funkcjonowania poszczególnych struktur quasi-grupowych oraz
grupowych struktur bliskiego dystansu. Końcowym rezultatem
prowadzonych analiz jest, po pierwsze, próba wykrycia podsta
wowych, głębokich praw rządzących strukturą dalekiego dystan
— mikrostrukturą społeczną i przez to próba wskazania pod
stawowych praw właściwych dla całego mikrostrukturalnego po
ziomu rzeczywistości społecznej oraz, po drugie, próba określenia
mechaniki wzajemnych oddziaływań pomiędzy dwoma strukturami
dalekiego dystansu — mikrostrukturami i makrostrukturami.
Przyjmuje się więc, że mikrostruktura jest uniwersalnym układem
odniesienia, w obrębie którego „rozgrywają się" pod stawowe
procesy społeczne charakterystyczne dla niej. Jest ona realna (w
znaczeniu scharakteryzowanym wyżej), aczkolwiek jej realność nie
jest uzależniona od istnienia jakichkolwiek jednostek ludzkich —
jest realna, aczkolwiek abstrakcyjna, tak jak realne są formy
geometryczne i prawa nimi rządzące. Mikrostruktura jest, jak się
sugeruje, trójwymiarowym układem (strukturą) zło żonym z
następujących trzech wymiarów: wymiaru dominacji -
podporządkowania, wymiaru przyjacielskich działań, wartości,
postaw itd. - nieprzyjaznych działań, wartości itd.; wymiaru orientacji
instrumentalnej - orientacji ekspresyjno-emocjonalnej. Wymiar
dominacji - podporządkowania w strukturze dalekiego dystansu jest
obecny w strukturze przywództwa, której zasady działania zostały
wyjaśnione szczegółowo w rozdziale 8. Wymiar
przyjacielskich - nieprzyjaznych występuje w socjome-
trycznych strukturach bliskiego dystansu (por. rozdział 6), wy
orientacji instrumentalnej - orientacji ekspresyjno-emocjo nalnej
podporządkowany jest zaś strukturom statusów i ról spo łecznych.
Struktury komunikowania się (por. rozdział 7) umożli
przepływ informacji pomiędzy poszczególnymi wymiarami
mikrostruktury, a zatem umożliwiają powiązanie poszczególnych
struktur bliskiego dystansu w jedną strukturalną całość.
Charakterystycznym dla emergentnego strukturalizmu socjo
logicznego sposobem analizy procesów społecznych jest rozpatry
wanie ich jako rezultatu czy przejawu określonych sił ponad-
jednostkowych — struktur lub grup społecznych. Nie oznacza to
jednakże, że z pola widzenia tych analiz znika całkowicie jedno
ludzka — zostaje ona jedynie potraktowana w sposób, który
16
teoretycznie wydaje się bardziej uzasadniony. Otóż emergentny
strukturalizm socjologiczny wysuwa, nie nową zresztą tezę, że
- jednostka sama dla siebie lub potraktowana jako element struktur
su wyższego rzędu niż jej własna (układy makrostrukturalne) jest fikcją
- — jednostka pozostająca poza obrębem grupy nie ma ja kiegokolwiek
- sensu socjologicznego i jakiegokolwiek społecznego znaczenia. Tak
więc jednostka rozpatrywana jest jako osoba przypisana do danej
pozycji, spełniająca wymogi określonej roli, będąca obiektem
nacisków określonej struktury. Działanie czło wieka jest tylko w
niewielkim stopniu rezultatem jego swobodne go, nieskrępowanego
wyboru i własnej decyzji nie wymuszonej przez siły zewnętrzne.
Jednym z powodów tego stanu rzeczy — na co zwraca się uwagę w
wielu analizach przeprowadzonych w tej książce — jest to, iż
czynnikiem konstytutywnym dla grupy spo łecznej i wszelkich innych
społecznych bytów ponadjednostkowych jest strukturalnie
zorganizowany, społecznie i kulturowo usan kcjonowany przymus.
-
1.2. MIKROSOCJOLOGIA WŚRÓD INNYCH DZIAŁÓW SOCJOLOGII
Główną przesłanką niniejszych rozważań jest założenie, że od -
rębność mikrosocjologii nie wynika z faktu, iż jej obszar badaw czy
dotyczy pewnej specyficznej sfery działalności (wychowania, pracy,
działań czasu wolnego itd.) lub pewnych specyficznych instytucji
społecznych i grup społecznych (miasta, wsi, rodziny, przemysłu,
miar zdrowia itp.), lecz z tego, iż jej dziedziną badań jest jakościowo
odrębny, emergentny poziom integracji zjawisk społecznych, po ziom
struktury świata społecznego — poziom mikrostruktur spo łecznych.
wiają Powinno to powodować (i istotnie powoduje) konieczność
ukształtowania odrębnej metodologii i filozofii (ontologii) w od -
niesieniu do wszelkich analiz mikrostrukturalnych. Relacja mi -
krosocjologii do na przykład makrosocjologii jest zatem wyraźnie
- relacją o charakterze podobnym do tej, jaką daje się zaobserwo wać
- między naukami społecznymi i przyrodniczymi.
Podstawowa konkluzja, do jakiej dochodzą autorzy reprezen tujący
niniejsze podejście do problemu wzajemnych relacji mi krosocjologii i
stka makrosocjologii, sprowadza się do tezy, iż w świe-
2 — Małe struktury...
17
8
cię społecznym istnieją dwa odrębne typy struktur, zwane mi -
krostrukturami i makrostrukturami. Podejście to, bardzo charak -
terystyczne dla koncepcji m. in. Georgesa Gurvitcha, Amitai Etzio-
niego, Edwarda Shilsa, Jacoba Morena, Petera Blaua (Gurvitch 1949;
1956; Moreno 1960; Blau 1964; Bosserman 1968; Etzioni 1968; 1970;
Shils 1975: 34 - 47), obejmuje pogląd, iż struktury i ma-
krostruiktury są to tak dalece jakościowo odrębne poziomy inte -
gracji, sfery zjawisk społecznych, że należałoby je traktować ja ko
poziomy wzajemnie rozłączne, pomiędzy którymi istnieje ostra i 1.3. WIELOPOZIOMOWA TEORIA SOCJOLOGICZNA
wyraźna granica — rodzaj luki jakościowej wynikłej z faktu
nieciągłości właściwości świata społecznego. Odrębność jakościo wa
sięga w tym wypadku tak daleko, iż mikrosocjologia i ma-
krosocjologia jawią się jako zupełnie odrębne i rozłączne subdys-
cypliny socjologii, charakteryzujące się odrębnymi pojęciami i
teoriami, pomiędzy którymi nie zachodzi znaczący przepływ idei,
pojęć i koncepcji. Głębsze poznanie struktur małych grup nie
przynosi i nie może przynieść żadnych sugestii dotyczących
rozstrzygnięć w dziedzinie makrosocjologii — oto jak głęboko
sięga odrębność jakościowa obu tych poziomów integracji zjawisk
społecznych. Obydwie sfery zjawisk i oba typy struktur społecz nych
dzieli głęboka emergencja własności. Tak więc świat spo łeczny jest
światem dwóch odrębnych typów struktur, dwóch odrębnych
poziomów integracji zjawisk społecznych, których od mienność
wynika z różnicy jakościowej tych zjawisk, z ostrej emergencji
właściwości charakterystycznych dla obu sfer świata społecznego —
mikrostruktur i makrostruktur. Zatem socjologia to dyscyplina, której
charakterystyczną cechą jest istnienie dwóch odrębnych subdyscyplin
— mikrosocjologii i makrosocjologii.
Wielu autorów żywi przekonanie o konieczności wypełnienia
luki pomiędzy mikrostrukturami i makrostrukturami oraz mikro
socjologia i makrosocjologią. Paweł Rybicki pisze: „Skłaniamy się
ku takiemu poglądowi na rzeczywistość społeczną, zgodnie z któ
rym istnieją związki pomiędzy makrosferą a mikrosferą zjawisk
społecznych, lecz owe związki urzeczywistniają się w postaci wza
jemnej zależności obu sfer" (1970: 18). Wobec tego i zależności
pomiędzy mikrosocjologia i makrosocjologią będą zależnościami
wzajemnymi, obustronnymi. „Mikrosocjologia — jak pisze Ry bicki
— nie może abstrahować ani od ogólnego układu odniesienia,
18
ani od poszczególnych czynników modyfikujących" (1970: 7 - 8). U
podstaw takiego rozstrzygnięcia leży określona ontologia rzeczy wistości
społecznej — obojętnie, czy jest ona uświadamiana przez badacza, czy
nie. Zatem problem stosunku mikrosocjologii do ma krosocjologii
wyrasta na podłożu przyjętej ontologii świata spo łecznego i
epistemologii nauk społecznych.
Teoria socjologiczna, w możliwie najszerszym tego słowa zna -
czeniu, składa się z czterech poziomów. Odrębność wszystkich
czterech poziomów teorii wynika stąd, że w rzeczywistości spo łecznej
istnieją cztery odrębne, emergentne obszary (poziomy) in tegracji
zjawisk. Problem ten szerzej podejmę nieco dalej. W tym punkcie
ograniczam rozważania jedynie do problemu wzajemnych relacji
między teoriami i dziedzinami (dyscyplinami) socjologii.
Po pierwsze, można mówić o poziomie teorii wyjaśniających
jednostkowe działania, postawy, cechy osobowościowe itp. poje -
dynczych jednostek ludzkich. Mam na myśli wszelkiego typu teorie
psychospołeczne, w których centralnym przedmiotem do konywanych
wyjaśnień jest pojedyncza jednostka ludzka, jej ce chy, regularności i
prawidłowości jej działania i zachowania się, niezależnie od tego, czy
źródeł tych prawidłowości należałoby poszukiwać w wewnętrznych,
ukrytych strukturach ludzkiej psy chiki, podświadomości, osobowości,
czy na przykład w cechach organizmu ludzkiego jako żywego
biologicznego indywiduum, czy też w strukturze otoczenia
społecznego i kulturowego tej jedno stki, w strukturze społecznej, a
zwłaszcza miejscu (pozycji) i fun kcji (roli), jakie dana osoba ma w tym
- układzie społecznym. Naj istotniejszym wyróżnikiem tych wszystkich
teorii jest to, iż je dnostki ludzkie stanowią dla nich podstawowy
- przedmiot wyjaś nień, są ich głównym eksplanandum.
Po drugie, istnieje w teorii socjologicznej poziom teoria wy -
- jaśniających działanie najelementarniejszych struktur ponad je -
dnostkowych, takich jak: układy ról i pozycji, wewnętrzne stru ktury
małych grup. Jest to poziom mikrosocjologii. Podczas gdy teorie
psychospołeczne objaśniają zjawiska społeczne, lecz odno-
19
9
szące się do jednostek ludzkich, to mikrosocjologia wyjaśnia zja -
wiska społeczne, lecz ponadjednostkowe. Teorie psychospołeczne
przedmiotem swych analiz czynią poziom indywidualnych pro cesów
społecznych rozgrywających się w najistotniejszej ich czę ści, w
obrębie jednostkowych postaw, struktur osobowościowych,
jednostkowych zachowań. Teorie mikrosocjologiczne natomiast czynią
obszarem swych wyjaśnień poziom elementarnych, ponad-
jednostkowych zjawisk społecznych; nie objaśniają więc działań
zachowań i właściwości jednostek ludzkich, lecz procesy i struk turę
elementarnych całości społecznych. Natomiast od poziomu
makrosocjologii dzieli mikrosocjologię jakościowa odrębność wy -
jaśnianych przez nią procesów i struktur społecznych. Makroso-
cjologia bowiem objaśnia procesy i przemiany zachodzące w wiel kich
strukturach społecznych, które są jakościowo odmienne, emergentne
w stosunku do zjawisk mikrostrukturalnych.
Po trzecie zatem, w teorii socjologicznej można odnaleźć po ziom
teorii objaśniających owe wielkie procesy i wielkie struktu ry —
poziom makrosocjologii. Obie dyscypliny, makrosocjologia i
mikrosocjologia, są wprawdzie wyraźnie od siebie oddzielone,
niemniej jednak nie obserwuje się pomiędzy nimi jakiejkolwiek
przepaści. Przeciwnie, dość daleko idąca odmienność ze względu
zarówno na aparaturę teoretyczną, system pojęć, jak i przede
wszystkim rodzaj formułowanych wyjaśnień między oboma
sub-,dyscyplinami jest równocześnie relacją komplementarności. Nie
sposób zbudować efektywnej teorii makrosocjologicznej, jeśli nie
rozumie się dostatecznie mikrosocjologii i odwrotnie.
Po czwarte, obok teorii psychospołecznych, mikrosocjologii
makrosocjologii istnieje w socjologii poziom orientacji socjolo -
gicznych wyjaśniających właściwości, działanie i strukturę świa ta
społecznego en błoć. Nie chodzi wprawdzie w tym wypadku o to, że
przedmiotem wyjaśnień takich szerokich orientacji teo retycznych jest
jakiś odmienny typ zjawisk (jak było w wypad ku poprzednich trzech
poziomów teorii socjologicznej), lecz raczej o rodzaj stawianych
pytań i zakres udzielanych odpowiedzi. Czę sto właściwości
makrostruktury wyjaśniane przez makrosocjolo-gię i właściwości
świata społecznego to niemal jedno i to samo. Jednak
makrosocjologia zawsze bada jakiś — z reguły wielki —
20
wycinek rzeczywistości społecznej, podczas gdy zadaniem szerokiej
orientacji teoretycznej jest między innymi dać odpowiedź na py tanie o
istotę zjawisk społecznych, o istotę świata społecznego i o strukturę
tego świata. Gdy zaś udziela się odpowiedzi na py tanie o strukturę
świata społecznego, to nie sposób pominąć pro blemu wzajemnych
relacji istniejących zarówno między pozioma mi teorii socjologicznej,
jak i przede wszystkim między pozioma mi integracji zjawisk
społecznych. Wprawdzie w każdej z tych dyscyplin socjologicznych
zawarta jest cząstkowa odpowiedź na pytanie o jej stosunek do
pozostałych dyscyplin, ale dopiero na poziomie szerokiej orientacji
teoretycznej — zdającej sprawę z podstawowych, głównych procesów,
własności i struktur, jaki mi cechuje się świat społeczny — możliwe
jest ułożenie wszyst kich poziomów teorii socjologicznej we
względnie spójny i onto- logicznie uzasadniony układ.
Jeśli spróbujemy ponownie podjąć problem stosunku mikro- .
socjologii do makrosocjologii i ogólniejszy wobec niego problem
miejsca mikrosocjologii w teorii socjologicznej, to — z perspek tywy
wstępnie zarysowanej koncepcji wielu poziomów teorii so cjologicznej
— okaże się, że lokuje się ona między teoriami psy chospołecznymi a
makrosocjologia. Mikrosocjologia nie wyczer puje w żadnym razie
całej problematyki funkcjonowania mikro-procesów społecznych ani
też nie jest dyscypliną drugorzędną czy pomocniczą wobec
którejkolwiek z pozostałych. Z drugiej je dnak strony, chociaż nie
obserwuje się istnienia luki czy „prze paści" między mikrosocjologia i
„sąsiednimi" dyscyplinami socjo logicznymi, nie jest ona także
szczeblem drabiny analiz odnoszą cych się do kumulującej się
i złożoności struktur społecznych. Jest to dyscyplina o ograniczonej
autonomii — autonomiczna o tyle, o ile odrębne i swoiste są wszelkie
mikrostrukturalne procesy społeczne. Jednocześnie bowiem jest ona
wyraźnie powiązana z pozostałymi subdyscyplinami socjologii — z
makrosocjologia tak dalece, jak dalece procesy mikrostrukturalne
bywają deter minowane przez makrostruktury oraz z teoriami
psychospołeczny mi tak dalece, jak dalece procesy mikrostrukturalne
same są czynnikiem determinującym cechy i właściwości jednostek. I
odwrotnie, autonomia mikrosocjologii sięga tak daleko, jak daleko
21
10
procesy mikrosbrukliuralne determinują procesy makrostruktu-ralne
oraz jak daleko same są zdeterminowane przez działanie i cechy
procesów na poziomie działań jednostek. Nie rozstrzygam tego
problemu w tym miejscu, albowiem dalsza analiza poszcze gólnych
struktur i procesów stanowiących przedmiot badań mikro-socjologii
będzie między innymi miała na celu właśnie ustalenie stopnia
zależności mikrostruktur, z jednej strony, i ich autono- miczności, z
drugiej.
We współczesnej socjologii istnieją szersze koncepcje, w któ rych
pojawiają się .różne warianty koncepcji tu proponowanej. Niektóre z
nich odwołują się wprost do dystynkcji mikrosocjologii i
makrosocjologii, aczkolwiek przedmiotem tych dyscyplin są wówczas
nieco inne układy zjawisk niż proponowane w niniej szej książce (por.
Collins 1981a; 1981b; 1983; 1988; zob. także Turner J. H. 1986: 435 -
455). Inne koncepcje nie definiują wprost zakresów obu subdyscyplin
— inaczej mówiąc mdkrosocjologia i makrosocjologia mają w nich
nie zdefiniowany, aczkolwiek wy raźny sens teoretyczny (por.
Blalock, Wilken 1979; Macro-Socio- logical Theory 1985; Micro-
Sociological Theory 1985). Kolejna grupa teorii zaczynających
wywierać coraz silniejszy wpływ na rozmaite dziedziny dociekań
socjologicznych w swojej warstwie postulatywnej zmierza do
uzgodnienia poziomów struktury i dzia łania społecznego i z tego
powodu jest bardzo bliska koncepcji teorii wielopoziomowej. Teorie
te wprawdzie sugerują istnienie odmiennych niż mikrostruktury i
makrostruktury poziomów rze czywistości społecznej, ale generalnie
podtrzymują tezę o wielo poziomowym charakterze świata społecznego
(Giddens 1979; 1984; Bourdieu 1984; Eulau 1936). Nie od rzeczy
będzie też wspomnieć o grupie koncepcji formułowanych na bardziej
ogólnym filozo ficznym i metodologicznym poziomie, zmierzających
do udowod nienia tezy o emergentnym, wielopoziomowym
charakterze rze czywistości społecznej głównie przy użyciu
argumentów ze sfery filozofii i metodologii ogólnej. Koncepcje te
mają wszelkie dane ku temu, by przezwyciężyć stary spór między
indywidualizmem i holizmem — przenieść go na inny poziom
rozważań (Bhaskar 1979; Aduances in Social 1981; Wallace 1981;
Warriner 1981). Do tego samego dąży się de jacto także w niniejszej
pracy.
1.4. PROBLEM STATUSU ONTOLOGICZNEGO
MIKROSTRUKTUR SPOŁECZNYCH
Mikrosocjologia, jako subdyscyplina socjologiczna, stoi wobec
tych samych pytań i problemów, będących ogólnymi problemami
filozofii i metodologii nauk społecznych, jakie stoją przed so cjologią.
Problemem podstawowym jest zagadnienie statusu ontologicz-nego
mikrostruktur społecznych. Uwagi poczynione w poprzed nich
podrozdziałach wykazały, że pełna odpowiedź na pytanie o miejsce
.mikrosocjologii wśród innych działów socjologii jest niemożliwa bez
ustalenia ontologicznego statusu mikrostruktur społecznych.
1.4.1. Realizm ontologiczny. Realizm ontologiczny na gruncie
socjologii zakłada, że istnieją realnie tak zwane całości społeczne, a
więc że realnie istnieją: klasa społeczna, naród, społeczeństwo, ród,
plemię itp., że całości te nie są sprowadzalne ani do jedno stek
ludzkich, ani do przedstawień zbiorowych czy nazw zwią zanych z
wielością jednostek (Rybicki 1979: 52). Pojawia się je dnak pytanie,
które stawia także Paweł Rybicki, co to znaczy, że owe całości istnieją
realnie? Jak istnieją one realnie? Oczywiście przede wszystkim trzeba
stwierdzić, że nie wchodzi tu w grę jakieś trywialne przeciwieństwo w
stosunku do nominalizmu w jakiejkolwiek jego postaci. Nie jest tak,
by realista — twier dząc, iż całości istnieją realnie — zaprzeczał
równocześnie istnie niu jednostek ludzkich. Problem leży gdzie indziej.
Otóż dla re alisty „Zbiory, przynajmniej niektóre zbiory (takie, które
można nazwać zbiorowościami społecznymi) mają właściwości realne,
wychodzące poza sferę statystyczną i niesprowadzalne do sfery
przedstawień" (Rybicki 1979: 53). Na tym problem się jednakże nie
wyczerpuje. Całości społeczne mają bowiem dość złożony charakter,
składają się z szeregu elementów, a jednym z najdo nioślejszych
ustaleń, jakich musi dokonać realista, jest odpowiedź na pytanie, czy
realnie istniejące całości składają się z jednostek ludzkich czy nie.
Ponadto: do jakich konsekwencji poznawczych prowadzi jedno lub
drugie ustalenie, to jest ustalenie, iż całości
11
22 23
 zakładający ontologię realistyczną chcą przestać dreptać w miej scu,
muszą wreszcie wyraźnie zdać sobie sprawę z powyższych różnic w
podejściu do analizy elementów składowych całości spo łecznych.
Pogląd, za którym się opowiadam, to teza, iż realistycz ne
potraktowanie wszelkich postaci społecznego życia zbiorowego
wymaga szczególnego zwrócenia uwagi w analizie elementów
składowych tak rozumianych całości społecznych na ich elemen ty
strukturalne, traktując je równocześnie jako realne, aczkol wiek
abstrakcyjne składniki całości.
Opowiadam się więc za skrajnie realistycznym poglądem, zgodnie z
którym: „Rzeczywistość, która powstaje na podłożu ży cia zbiorowego
ma charakter nadrzędny w stosunku do bytów jednostkowych"
(Rybicki 1979: 56-57).
Istotny wniosek, jaki płynie z powyższych rozważań, to, po
pierwsze, teza, iż mikrosocjologia jest możliwa jako odrębna
subdyscyplina socjologii jedynie wówczas, gdy dokonamy wyraź nej
opcji na rzecz skrajnego realizmu ontologicznego. Jedynie wówczas
bowiem uzyskamy ontologiczne argumenty na rzecz te zy, iż istnieje
jakaś specyficzna sfera zjawisk społecznych, spe cyficzny typ małych
struktur społecznych wymagający powoła nia odrębnej subdyscypliny.
Mówiąc bardziej dokładnie — nie ma sensu budowanie odrębnej
subdyscypliny socjologii w sytuacji, kiedy analiza ontologiczna
rzeczywistości społecznej prowadzi do wniosku, iż w świecie tym
istnieją jedynie ludzie i ich zbiory. Aby uzyskać argument na rzecz
budowania mikrosocjologii, trze ba na wstępie w ogóle uznać, że w
świecie społecznym istnieje coś więcej niż jedynie jednostki i ich
zbiory — trzeba znaleźć argumenty ontologiczne wykazujące, iż
realnie istnieją także ca łości społeczne. Ale i to nie jest warunkiem
wystarczającym. Trzeba jeszcze uznać, że wśród wszystkich znanych
typów struk tur i zbiorowości społecznych — traktowanych zgodnie z
postulatami realizmu ontologicznego — istnieją pewne wyraźnie wy -
odrębniające się małe struktury społeczne, na których odrębność
składa się nie tylko swoistość cech powierzchniowych, ale także
swoistość cech głębinowych — cech najistotniejszych. Wówczas
jednak niestety realizm ontologiczny nie jest wystarczającą pod stawą
takiego wyróżnienia. Realizm ontologiczny okazuje się ma ło
precyzyjnym narzędziem poznawczym, stąd też nie wystar-
26
cza jako filozoficzna podstawa mikrosocjologii. Może nią być natomiast
holizm metodologiczny, a zwłaszcza redukcjonizm me todologiczny, o
którym piszę w następnym podrozdziale.
Reasumując: dotychczasowe ustalenia sugerują, że badacz procesów
mikrostrukturalnych to badacz zakładający skrajny re alizm
ontologiczny oraz przyjmujący (co nie zawsze jest natu ralną
konsekwencją tego stanowiska), że istotne ze względów poznawczych są
składniki strukturalne (a nie substancjalne) rna-łych zbiorowości
społecznych. Jest to badacz, dla którego istotny mi składnikami małych
struktur społecznych nie są jednostki ludzkie, lecz mniejsze od małych
struktur substruktury — ele menty tych całości.
1.5. PROBLEM STATUSU METODOLOGICZNEGO
WYJAŚNIEŃ MIKROSOCJOLOGICZNYCH
Realizm ontologiczny będąc, jak zauważyłem wcześniej, narzę dziem
filozoficznym zbyt słabym na to, aby dostarczyć dosta tecznie mocnej
argumentacji ontologicznej na rzecz tezy o istnie niu pewnych
specyficznych typów całości i struktur społecz nych — mikrostruktur,
których obecność uzasadniałaby istnienie odrębnej subdyscypliny,
mikrosocjologii, jest równocześnie kon cepcją jednowymiarową. Jej
zainteresowanie skupia się jedynie na rozstrzyganiu problemów
ontologicznych, i to w dodatku poj mowanych dość szczególnie — a
mianowicie sprowadzanych do jednego jedynego problemu istnienia w
rzeczywistości społecznej obiektów ponadjednostkowych. Tymczasem
współczesna teoria socjologiczna wymaga narzędzi filozoficznych
precyzyjniejszych, a zarazem wieloaspektowych, to jest umożliwiających
dokonanie na poziomie filozoficznym nie tylko rozstrzygnięć dotyczących
statusu ontologicznego całości społecznych i indywiduów ludzkich, ale
także dających możliwość podjęcia próby odpowiedzi na py tania: czy
ontologia dychotomizująca świat społeczny na całości i jednostki jest
adekwatna, jakie rodzaje związków istnieją po między owymi całościami i
jednostkami (ewentualnie jeszcze ja kimiś innymi elementami świata
społecznego) oraz jaki typ wy-
27
jaśnień zastosowany w odniesieniu do tak a tak rozumianego 28
świata społecznego jest najefektywniejszy i ostateczny?
Są to problemy, których na gruncie realizmu rozstrzygnąć
niepodobna. Potrzebna jest tu koncepcja szersza i bardziej wie -
loaspektowa — holizm metodologiczny. Jakkolwiek to stanowisko
filozoficzne ma głównie charakter metodologiczny, co oznacza, iż
przeważająca jego część dotyczy wyjaśniania w naukach spo -
łecznych, to jednak obejmuje ono także komponentę ontologiczną
bardziej znaczącą niż w realizmie ontologicznym. Spróbuję wy kazać,
że przyjęcie zasady holizmu metodologicznego jest nie odzowne do
tego, aby w sposób uzasadniony i sensowny nie tyl ko w ogóle
zajmować się mikrosocjologią, lecz także dokonywać określonych
rozstrzygnięć teoretycznych w ramach tej subdyscy-
pliny socjologicznej.

1.5.1. Holizm metodologiczny. Dyskusja, jaka rozpętała się wo kół

problematyki holizmu metodologicznego, okazała się niezwy kle
żywa i gorąca, a jej temperatura nie słabnie do dziś (w ciągu
ostatnich czterdziestu lat na ten temat pisali m. in. Hayek 1952;
Popper 1957, 1969; Popper Selections 1985; Watkins 1952a; 1952b;
1955; 1957: 1958; 1959a; 1959b; Brodbeck 1954; 1958; Mandelbaum
1955; 1957; Gellner 1956; Goldstein 1956; 1958; 1959; Taylor 1958;
Agassi 1960; Scott 1961; Danto 1965; Dray 1967; Lukes 1968;
Wisdom 1970; Jarvie 1972; Modes 1973; Sławianowski 1974; Kmita
1976: 138 i nast; Szmatka 1976; 1980). Holistyczna filozofia nauk
społecznych miała swe źródła i tradycję w dziełach Claude'a Saint--
Simona, Auguste'a Comte'a i £mile'a Durkheima, jeśli spojrzeć na
ten problem od strony socjologii, w tradycji filozoficznej zaś —
heglistów i marksistów. Współcześnie jest ona eksponowana w no -
woczesnej socjologii marksistowskiej, w teorii funkcjonalnej Tal-
cotta Parsonsa czy też w tak zwanym paradygmacie analizy
strukturalnej Roberta Mertona.
Koliści utrzymują, że skoro całość jest więcej niż jedynie su mą
swoich części, skoro całość determinuje naturę jej części, skoro części
te są dynamicznie powiązane i wzajemnie od siebie uzależnione i
skoro części nie mogą zostać dostatecznie zrozu miane i
zinterpretowane, jeśli rozważa się je w izolacji od całoś ci (Phillips
1977: 6), to nie wystarczy sformułować słabej dyrekty-
wy metodologicznej dotyczącej wyjaśniania w naukach społecz nych,
lecz konieczne jest przyjęcie tezy mocnej, iż całość nie mo że być do
końca wyjaśniona w terminach jej części (Phillips 1977: 36). Inaczej
mówiąc, chodzi tutaj o tezę, iż ostateczne wy jaśnienia wszelkich
zjawisk społecznych muszą być dokonywane przy użyciu twierdzeń i
terminów odnoszących się do całości zja wisk społecznych,
społeczeństwa, a także ostateczne wyjaśnienia, sięgające podstaw
zachowania i własności jednostek ludzkich mus/ą być dokonywane
przy użyciu terminów i twierdzeń odno szących się do cech i
działania układu społeczno-ekonomicznego: całości społecznej.
W sporze o uniwersalia, który dał początek późniejszej kon -
trowersji holizmu z indywidualizmem, szło o to, czy w rzeczy -
wistości w ogóle (zarówno społecznej, jak i przyrodniczej) istnie ją
przedmioty jednostkowe i konkretne, czy także przedmioty ogólne i
abstrakcyjne. Ale co rozumiano przez pojęcie „przedmio ty ogólne i
abstrakcyjne"? Czy istotnie społeczeństwo jest w tym wypadku
rzeczą, przedmiotem jednostkowym i konkretnym, czy też
przedmiotem ogólnym i abstrakcyjnym? Czy zatem społeczeń stwo
lub inne całości społeczne, jakkolwiek abstrakcyjne, są to zbiory (o
tym samym statusie ontologicznym co na przykład zbiór wszystkich
krzeseł w mieście Krakowie czy zbiór mężczyzn cho dzących w
granatowych garniturach), własności (tak jak włas nością jest kolor
zielony), zdarzenia? Czy społeczeństwo jako pew na abstrakcyjna
całość jest porównywalne w sensie ontologicz nym z taką
abstrakcyjną całością, jaką jest gatunek?
Otóż emergentny strukturalizm socjologiczny na wszystkie te
pytania odpowiada negatywnie. Społeczeństwo (i wszelkie inne tak
zwane całości społeczne) tym różnią się właśnie od na przy kład
zbiorów czy gatunków, że, po pierwsze, ich elementy skła dowe
znajdują się we wzajemnej zależności i wzajemnym oddzia ływaniu,
co wywołuje pojawienie się własności systemowych i emergentnych
i co powoduje także, że te elementy, jednostki, nie dadzą się
poprawnie zinterpretować, gdy będziemy je anali zować w izolacji od
całości, w której istnieją. Ponadto, po drugie, społeczeństwo tym
różni się od zbioru, że jest wewnętrznie ustra-
tyfikowane, że ma wewnętrzną strukturę i organizację, której ce chy i
sposób funkcjonowania doprawdy trudno jest przewidzieć
29
na podstawie analizy (nawet najbardziej wyrafinowanej) cech
własności jednostek ludzkich. Po trzecie, społeczeństwo lub ja -
kakolwiek inna całość społeczna są zlokalizowane w czasie i prze -
strzeni w tym sensie, że istnieją ich uchwytne granice (natomiast
zbiór często trwa powołany do życia wyobraźnią badacza i w ta ki sam
sposób ginie). Po czwarte wreszcie, na co zwrócili uwagę
najwcześniejsi socjologowie, społeczeństwo oraz inne całości po nad
jednostkowe mają zdolność oddziaływania, wpływu, determi nowania
itd., a i same są przedmiotem oddziaływania i wpływu, same są
determinowane. Czy moglibyśmy to powiedzieć w odnie sieniu do
jakiegokolwiek zbioru?
Emergentny strukturalizm socjologiczny nie zajmuje się ba daniem
zachowania ludzkiego. Bada on raczej wewnętrzną me chanikę
struktur społecznych, reguły funkcjonowania tych struk tur jako
całości, rodzaje związków pomiędzy poszczególnymi ponad
jednostkowymi elementami tych struktur. „Badając organi zację
społeczeństwa, strukturaliści koncentrują swoją uwagę na co najmniej
dwóch typach zjawisk: (1) własnościach agregacyjnych populacji i (2)
emergentnych (czysto strukturalnych) włas nościach samej
organizacji jako takiej. Własnością agregacyjną jest taka, która może
zostać użyta w celu skonstruowania zmien nej przez proste dodawanie
biologiczno-fizycznych cech pojedyn czych elementów populacji, na
przykład wielkości populacji. Z kolei własność emergentna może być
skonstruowana jedynie na podstawie relacji pomiędzy elementami
populacji. W wypad ku organizacji społecznej własność emergentna
jest to taka włas ność, którą określa całokształt powiązań właściwych
dla danego układu i wobec tego nie jest ona wyprowadzalna z cech
pojedynczych elementów populacji" (Mayhew 1980: 339). Dodam, że
badanie owych emergentnych właściwości jest tu czynnością ba -
dawczą o podstawowym, pierwotnym znaczeniu.
Taki punkt widzenia wymaga radykalnie realistycznej onto-
logii. Tymczasem nawet wówczas, gdy wielu socjologów akcep tuje
tezę, że „grupy społeczne istnieją realnie", mam wrażenie, że
akceptacja ta opiera się na specyficznym sposobie pojmowa nia grupy
jako obserwowalnego bytu fizycznego. Oto dlaczego nie mogą oni
równocześnie wyobrazić sobie, iż istnieją jakieś argumenty na rzecz
tez takich, jak: „rola społeczna istnieje re-
30
i alnie" lub „struktura przywództwa jest obiektem realnym". Nie -
porozumienie polega na tym, że realność tych odmiennych obiek tów
społecznych wymienionych wyżej traktuje się na równi z re alnością
obiektów fizycznych. Tymczasem Kołakowski pisał: ,,[...] dla Marksa
globalne podejście do zjawisk społecznych, tj. odno szenie wszystkich
poszczególnych kategorii do całości «systemu», obecne jest we
wszystkich fazach jego analizy. Marks ze szcze gólnym naciskiem i
wielokrotnie podkreśla, że jakości, które roz waża, nie mają żadnego
«naturalnego», tj. percepcyjnie uchwyt nego bytu, ale «byt społeczny», że
w szczególności wartość nie jest żadną cechą fizyczną, ale jest
stosunkiem społecznym realnym, który przybiera postać cechy rzeczy"
(1976: 322). Tak więc jeśli wprowadzimy rozróżnienie na byt
„naturalny", to jest mię dzy innymi byt percepcyjnie uchwytny, oraz na
„byt społeczny", wówczas problem realności różnorodnych obiektów
świata społe cznego przedstawia się zgoła inaczej. Realność fizyczną mają
jedynie ludzie oraz zbiory ludzi, jednakże ludzie i zbiory tak rozu miane
nie są obiektami świata społecznego w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Natomiast role społeczne, statusy, normy, wartości, struktury ról itp.
istnieją realnie w sensie społecznym, w sensie bycia cząstką bytu
społecznego. Obiekty tego typu oraz relacje zachodzące pomiędzy nimi,
sieci i struktury z nich utworzone oraz wewnętrzna ich dynamika są
właściwym przedmiotem za interesowań socjologa zajmującego
stanowisko holistyczne. ,,[...] Wszystkie f...] własności układu
uzależnione są bezpośrednio od tego, jak ów układ jest zorganizowany, i
od niczego innego wię cej. Zainteresowanie strukturalisty tymi
własnościami wymaga odnoszenia ich do innych form organizacji, takich
jak podział pracy czy stopień stratyfikacji społecznej. [...] zainteresowanie
to nie wymaga jednak, by poświęcić uwagę konkretnym zachowa niom
(działaniom) jednostek [...]" (Mayhew 1980: 344).
Powyższe uwagi prowadzą do konkluzji, że utrzymywanie te zy o
analitycznym podziale świata społecznego na „części" (jed nostki ludzkie)
i „całości społeczne" nie jest dłużej możliwe, jeśli za podstawę analiz
przyjmie się filozofię radykalnego holizmu. A właśnie ona wydaje się
jedyną możliwą do przyjęcia filozofią umożliwiającą dogłębne badanie
świata społecznego, to jest świa ta bytów ponadjednostkowych, które, jak
się tu zakłada, są je-
31
dynymi składnikami świata społecznego. Wszystko wskazuje na to, że
Mayhew ma rację, gdy pisze: „[...] W socjologii struktu ralnej
jednostką analizy zawsze jest układ społeczny, nigdy zaś jednostka"
(1980: 349).
Tak więc rzeczywistość społeczna nie ma charakteru całościo -
wego, a tym bardziej nie jest układem (zbiorem) elementów dzia -
łających, którymi są ludzie i wytwory ich działań.
Jeśli powiadamy, iż rzeczywistość społeczna nie jest ukła dem
jednorodnym, to nie chodzi tutaj o wykazanie, że jej ele mentami są
przedmioty o diametralnie odmiennych cechach (to jest na przykład
byty fizyczne oraz byty społeczne), lecz raczej o to, iż rzeczywistość
społeczna — mimo iż złożona z względnie jednorodnych elementów:
bytów społecznych — charakteryzuje się nieciągłością swych
własności. Wszelkie ponad jednostkowe zjawiska i przedmioty
składające się na rzeczywistość społeczną można ujmować przy
użyciu jednej tylko kategorii — całości społecznych, jeśli się założy,
że istotnym i realnym składnikiem świata społecznego są jedynie
ludzie. Nie jest to natomiast moż liwe, jeśli się założy, że istotnym i
realnym składnikiem świata społecznego są byty ponadjednostkowe.
'Najogólniejszą ontologiczną charakterystyką świata społecz -
nego jest więc jego emergencyjność, jakościowa różnorodność.
Istnieją pewne obszary rzeczywistości społecznej zwane pozioma mi,
charakteryzujące się wewnętrzną jednorodnością własności, ale
różniące się, niekiedy nawet zasadniczo, między sobą. Pomię dzy tymi
poziomami nie ma „płynnego przejścia", to znaczy daje się zauważyć
istotna, jakościowa różnica ich własności — każdy z bardziej
złożonych poziomów charakteryzuje się zasadniczą, ja kościową
autonomią. Nietrudno się domyślić, że będzie to wy woływać istotne
trudności w wyjaśnianiu zachodzących na tych poziomach zjawisk.
Otóż autonomia bardziej złożonych poziomów ma miejsce także na
szczeblu praw podstawowych. „[...] Jakoś ciowa różnorodność
zjawisk, zwłaszcza przy przejściu od małych układów do wielkich,
sięga prawdopodobnie głębokich praw pod stawowych, tyle że w
zwykłych warunkach efekt ten jest bardzo subtelny i niedostrzegalny.
Całość modyfikowałaby tu własności
32
części w sposób nieinterpretowalny na gruncie schematu reduk-
cjonistycznego opartego na jednokierunkowym, hierarchicznym modelu
struktury materii" (Sławianowski 1974: 188). Wspomnia na trudność w
wyjaśnianiu zjawisk społecznych polegać więc bę dzie na tym, że
jakościowa autonomia każdego z poziomów inte gracji tych zjawisk
pociąga za sobą autonomię teoretyczną — dc wyjaśniania zjawisk danego
poziomu wymagana jest inna teoria, i to zarówno na szczeblu praw
szczegółowych, jak i na szczeblu praw najogólniejszych, podstawowych.
Postulat redukcjonizmu, by prawa o całościach wyprowadzać z praw o
działaniu części, staje się postulatem zgoła surrealis tycznym, gdy
uzmysłowimy sobie, że przecież części przejawiają swe własności, swój
sposób oddziaływania z tymi obiektami wła śnie przez układ, do którego
należą, przez tę całość (Sławianow ski 1974: 189). Nie chodzi tutaj
jedynie o istnienie tak zwanych efektów strukturalnych (Blau 1961), lecz
o coś więcej — właśnie o ów poziom praw podstawowych. Kiedy
zachowanie danego ukła du zaczyna podlegać jakimś bliżej dotychczas nie
znanym pra widłowościom, wówczas intuicja każe nam stwierdzić, że
mamy tu do czynienia z inną, jakościowo nową całością, że przechodząc
od małych do dużych całości, stykamy się z nowymi jakościami na
poziomie praw. Redukcjonista będzie się wówczas starał zna leźć
dodatkowe parametry, subtelniejszą atomizację układu, by tę różnicę na
poziomie praw wyprowadzić z różnic na poziomie struktury lub na
poziomie jeszcze bardziej elementarnym. Jeśli to się jednak nie
powiedzie, „[...] to naturalnym i zasadnym sta łoby się przypuszczenie, że
metodologia redukcjonistyczna zawiodła, że jest coś zasadniczego i
niezbywalnego w przysługujących du żemu układowi nowych jakościach
na poziomie praw" (Sławia nowski 1974: 190). Wszystkie zjawiska
związane z tak zwaną nierozróżnialnością cząstek elementarnych .tego
samego rodzaju mają wymowę zdecydowanie holistyczną,
antyindywidualistycz-ną. „Nowe efekty, które pojawiają się tu przy
przejściu od poje dynczych cząstek do ich układów, są immanentną
własnością tych że układów i nie mogą być odniesione ani do indywiduów
i ich struktury, ani do relacji między indywiduami [...] Indywiduum staje
się [...] naprawdę czymś pojęciowo i fizycznie wtórnym względem
wszystkich możliwych układów, do których może
33
należeć. Warto nadmienić, że staje się ano czymś zdecydowanie
wtórnym względem samego gatunku (rodzaju cząstek elementar -
nych), do którego należy" (Sławianowski 1974: 191 - 192).
Dokładnie takie same konkluzje nasuwają się wówczas, gdy
analizujemy zjawiska społeczne. Przede wszystkim staje się w tym
kontekście rzeczą jasną, dlaczego w obrębie socjologii strukturalnej
jednostka ludzka nie jest i nie może być nigdy je dnostką analizy.
1.6. PROBLEM STATUSU EPISTEMOLOGICZNEGO
MIKROSOCJOLOGII
Wyżej scharakteryzowany sposób rozumienia świata społecz nego
jest niemożliwy do zinterpretowania na gruncie tradycyj nego
schematu redukcjonistycznego, który opiera się na jedno -
kierunkowym, hierarchicznym modelu struktury rzeczywistości
społecznej. Zdefiniujmy zasadniczą tezę redukcjonizmu, w spo sób
następujący: jeśli wyodrębnimy z jakiegoś większego układu (na
przykład rzeczywistości społecznej) jakieś względnie wyizolo wane
podukłady (na przykład makrostruktury, mikrostruktury spo łeczne), to
zachowanie wszystkich podukładów można opisać i wy jaśnić
zasadniczo przez tę samą teorię. I tak Romans (1967; 1970b; 1982)
utrzymuje, ze wszelkie procesy i zjawiska społeczne, zarów no makro-,
jak i mikrostrukturalne, dają się objaśnić za pomocą niewielkiego
zestawu twierdzeń psychologii behawioralnej, do którego można tym
samym zredukować prawa dotyczące tych procesów i zjawisk. Widać
jednak, że emergencyjna, jakościowo zróżnicowana rzeczywistość
społeczna w ramach tego modelu nie poddaje się jakiejś
sensowniejszej interpretacji.
Dość wyraźnie rysują się więc ontologiczne przesłanki wy -
odrębniania takiej subdyscypliny socjologii, jaką jest mikroso-
cjologia strukturalna. Zakłada się, że istnieją pewne specyficzne,
jakościowo odrębne, emergentne obszary rzeczywistości społecz nej
— zjawiska mikrostrukturalne — których specyfika sięga tak
głęboko, iż ich objaśnianie wymaga zastosowania odrębnych na rzędzi
teoretycznych. Zatem wyodrębnienie mikrosocjologii spośród działów
socjologii ma swe uzasadnienie ontologiczne. Specy-
34
fikę badanych przez nią zjawisk postaram się wykazać w następ nych
częściach tej książki. I to właśnie stanowi jej główny cel. Teza końcowa,
do której zmierzam, brzmi zatem następująco: mikrosocjologia jest tak
dalece odrębną i autonomiczną dyscypli ną socjologiczną, jak dalece
odrębne, autonomiczne i emergentne są mikrostruktury. Jej status jako
odrębnej subdyscypliny ma uzasadnienie w istnieniu w strukturze świata
społecznego odrębnego i emergentnego poziomu mikrostruktur
społecznych.
1.6.1. Dyrektywy redukcjonizmu metodologicznego. Sformułujmy
obecnie ogólne zasady wyjaśniania zjawisk społecznych. Opcja na rzecz
onkologicznych założeń holizmu metodologicznego, jakiej tu w końcu
dokonałem, mimo dokonania wielu modyfikacji tego stanowiska, nie musi
w sposób „automatyczny" prowadzić do uznania holistycznych dyrektyw
wyjaśniania zjawisk społecznych. Uwypuklenie eniergentności,
jakościowej różnorodności i wielo- poziomowości świata społecznego
(a do tego sprowadzają się wspomniane modyfikacje holistycznych
założeń ontologicznych) wymaga przyjęcia w naukach społecznych
odmiennej koncepcji wyjaśniania. Jest to koncepcja zdecydowanie
redukcjonistycizna, choć redukcjonizm ten odbiega od tradycyjnych
schematów. (De bata nad możliwymi modelami redukcji w nauce i
redukcjoniz mu w naukach społecznych jest równie żywa i burzliwa
jak spory wokół holizmu i indywidualizmu. Por. Brittan 1970; Brod- beck
1958; Feyerabend 1979: 62-151; Hempel 1969: 179-199; Homans
1967; 1970a: 340-343; 1970b: 313-328; Blau 1970: 329--339; Hoyard
1971; Hummell, Opp 1968; 1971; Kemeny, Oppen- heim 1956;
Lachenmeyer 1970; Nagel 1970a: 294-343; 1970b; Schaffner 1967;
1969; Sklar 1967; Spinner 1973; Webster 1973; Wright 1968; Marnane,
Rockwell 1966; Madden 1961; Michael 1971; Brody 1975; wśród prac
polskich autorów warto wymienić: Malewski 1957; Nowak S. 1971: 135-
211; 1976; Szmatka 1975b; Sztompka 1979: 83-128; Krajewski 1974a;
1977: 30-40; 1974b: 115-146; Nowak I. 1974; Żytkow 1974; Zamiara
1974; Urbanek 1973; Majewski 1974; Amsterdaniski 1964).
Reasumując. Najogólniejszy schemat wyjaśniania w naukach
społecznych wygląda następująco. Proces wyjaśniania danego zjawiska
rozpoczynamy od filozoficznej (głównie ontologicznej)
35
 charakterystyki zjawiska wyjaśnianego w celu ustalenia jego
podstawowych uwarunkowań. Następnie staramy się sformułować możliwie
najpełniejsze i najgłębsze wyjaśnienia pierwszego rzędu tego zjawiska, to jest
wyjaśnienia „jednopoziomowe", czyli takie, w których eksplanans i
eksplajiandum należą do tego samego poziomu. Z kolei na podstawie
wcześniejszej analizy filozoficznej głównych zależności i uwarunkowań tego
zjawiska formułujemy wyjaśnienia drugiego rzędu i zarazem wyjaśnienia
ostateczne, to jest takie, w których eksplanansie będziemy się odwoływali do
praw i twierdzeń dotyczących zjawisk z poziomu innego niż eksplanandum.
W tym momencie proces wyjaśniania komplikuje się do tego stopnia, iż
trudno mówić o istnieniu precyzyjnego algorytmu budowania wyjaśnień
ostatecznych. Dlaczego? Otóż ze sfery zruty-nizowanych,
zestandaryzowanych czynności badawczych wkraczamy (właśnie w
momencie formułowania wyjaśnień drugiego rzędu) w sferę poszukiwań
badawczych. Należy to rozumieć w ten sposób, że cokolwiek się stanie, od
tego momentu zależeć będzie wyłącznie od indywidualnej decyzji badacza.
Informacja pewna, jaką w tym momencie będzie badacz posiadał, ogranicza
się jedynie do tego> iż aby zbudować wyjaśnienie drugiego rzędu,
wyjaśnienie ostateczne badanego zjawiska, należy dążyć do sformułowania
wyjaśnień „wielopoziomowych", to znaczy wyjaśnień, w których eksplanans
będzie się odnosił do zjawisk z innego poziomu integracji świata społecznego
niż poziom, na którym występuje eksplanandum. Wprawdzie owe
najogólniejsze założenia ontologiczne, którym poświęciłem więcej uwagi
nieco wcześniej, mogą stanowić bardzo ważną wskazówkę, jak dokonywać
ostatecznego wyjaśnienia badanego zjawiska, ale wiele dodatkowych
elementów, których każdy badacz jest świadom, utrudnia sformułowanie i
posłużenie się jednoznacznym zespołem reguł. Innymi słowy mówiąc, teza, iż
aby wyjaśnić ostatecznie jakieś zjawisko społeczne, trzeba je wyjaśnić
redukcyjnie, jest od pewnego momentu jedynie ogólną wskazówką, której
silniejsze sprecyzowanie nie jest już możliwe.
Wyjaśnienia, w których użyte zostaną terminy i twierdzenia odnoszące się
do zjawisk i procesów mikrostrukturalnych, mogą być zatem w jednych
sytuacjach jedynie wyjaśnieniami pierw-
36
szego rządu, niekiedy zaś wyjaśnieniami drugiego rzędu, ostatecznymi.
Wówczas jednak, gdy przedmiotem wyjaśnienia uczynimy mikrostruktury
społeczne — co w dziedzinie mikrosocjologii zdarza się najczęściej —
wyjaśnienia, w których będziemy się posługiwać terminami i twierdzeniami
odnoszącymi się do tych mikroprocesów, będą mieć status jedynie wyjaśnień
pierwszego rzędu.
1.7. KLUCZOWE POJĘCIA EMERGENTNEGO STRUKTURALIZMU
SOCJOLOGICZNEGO
Celem dotychczasowych rozważań było skonstruowanie struk-
turalistycznego paradygmatu analizy mikrozjawisk społecznych. Dążeniu
temu towarzyszyło przekonanie, że proponowany paradygmat może być
źródłem najbardziej efektywnych sposobów wyjaśniania i interpretacji
mikrostruktur i mikroprocesów społecznych, & zatem, iż jest on dla
mikrosocjologii najbardziej efektywnym paradygmatem. Zarysowaną powyżej
koncepcję filozoficzną, która w aktualnej praktyce mikrosocjologicznej nie
jest zakładana, ale której przyjęcie mogłoby zarówno wzbogacić interpretację
poszczególnych procesów mikrosocjologicznych, jak też dostarczyć szerszej
perspektywy spojrzenia na te procesy, zamierzam obecnie rozszerzyć o
charakterystykę kluczowych pojęć teoretycznych mikrosocjologii
strukturalnej.
1.7.1. Pojęcie emergencji zjawisk społecznych. Emergencyjny
strukturalizm socjologiczny wysuwa tezę o występowaniu emer-gentnych
własności na poszczególnych poziomach integracji świata społecznego.
.Emergencyjność, czyli jakościowa różnorodność zjawisk połecznych,
przejawia się w istnieniu pewnych obszarów rzeczywistości społecznej
zwanych poziomami, które charakteryzują się względną jednorodnością
wewnętrzną, ale które różnią się jakościowo między sobą. Pomiędzy tymi
poziomami nie ma „płynnego przejścia", ich własności cechuje natomiast
istotna, jakościowa różnica, zasadnicza jakościowa autonomia. Właściwości
jakościowe poszczególnych struktur i procesów społecznych są nieciągłe na
różnych poziomach integracji świata społecznego.
37
 Tak więc rzeczywistość emergentna to rzeczywistość płiaraktery-zująca
się nieciągłością własności i stąd —. xzeczy_wisloŚ£L, wielopoziomowa.
V7łasność emergencji przypisuje się zatem bardzo dużym obszarom
rzeczywistości, nie zaś poszczególnym cechom czy zdarzeniom, a tym samym
emergencja jest w tym ujęciu traktowana jako bezwzględna, ogólna cecha
rzeczywistości społecznej. Gdy natomiast analizujemy zjawiska i procesy
zachodzące na poszczególnych poziomach społecznych, emergencja jest
uznawana za bezwzględną cechę tego procesu czy zjawiska, albowiem w tym
wypadku proces ten lub zdarzenie są emergentne ze względu na dany poziom
rzeczywistości społecznej.
1.7.2. Struktura emergencyjna rzeczywistości społecznej. Akceptacja tezy
o jakościowym zróżnicowaniu rzeczywistości społecznej nakazuje rozważenie
także problemu struktury emergen-cyjnej rzeczywistości społecznej. Strukturę
jakościową (emergen-cyjną) możemy usiłować ustalić jedynie dla
rzeczywistości społecznej en biec. Zróżnicowanie jakościowe ujawnia się
bowiem dopiero wówczas, gdy na rzeczywistość społeczną patrzy się z
maksymalnie szerokiej perspektywy. Dążenia do ustalenia struktury
jakościowej rzeczywistości społecznej nie zawsze muszą oznaczać
przypisanie tej rzeczywistości jakiejś jednej struktury jakościowej. Nie można
zatem poprzestać na tezie o istnieniu zróżnicowania jakościowego
rzeczywistości społecznej, ale należy ponadto przedstawić jakiś określony
model struktury świata społecznego.
Struktura świata społecznego — w jej najbardziej abstrakcyjnej postaci —
obejmuje trzy poziomy integracji zjawisk społecznych. Najbardziej
elementarnym poziomem świata społecznego jest poziom działających
jednostek. Jest to poziom sub-stratu społeczeństwa, poziom „tworzywa", z
jakiego są zbudowane wszelkie pozostałe, typowo już społeczne formy tego
świata. Chodzi o to, że jest to poziom, na którym ludzi traktuje się tylko jako
ludzi — to jest jako pojedyncze jednostki ludzkie, indywidualnych aktorów.
Nie mamy na tym obszarze do czynienia jeszcze z jakąkolwiek
ponadjednostkową, strukturalną formą świata społecznego, a jedynie ze
zjawiskami wprawdzie społecznymi, ale indywidualnymi — z jednostkowymi
zachowaniami
38
wyznaczonymi raczej przez konstytucję psychologiczną człowieka, cechy
osobowościowe, postawy, wartości zinternalizowane, a więc stanowiące
integralną część jego osobowości niż z zachowaniami wynikającymi z miejsca
tego człowieka w strukturze świata społecznego, z faktu uwikłania w
poszczególne konstelacje strukturalne, z faktu bycia członkiem — kategorią
struktury jakiejś grupy.
Człowiek jest tu więc traktowany jako pojedynczy, izolowany w pewien
sposób osobnik, funkcjonujący rzecz jasna w określonych grupach,
strukturach czy środowisku społecznym, ale to otoczenie i środowisko
uznawane są wówczas jedynie za tło, określoną społeczną podstawę działań i
zachowań, która w tym konkretnym przypadku stanowi constans. Jesteśmy
świadomi jej istnienia i odziaływania, ale dokonujemy swoistej redukcji
przestrzeni własności, redukcji zakresu wyjaśnień i analiz tylko do tego, co
jest jednostkowe, indywidualne, co stanowi i decyduje o zachowaniach
człowieka jako pojedynczej, izolowanej jednostki ludzkiej, nie zaś jako
elementu strukturalnego poszczególnych całości ponadjednostkowych.
Wyraźna odrębność jakościowa tego poziomu zasadza się na tym, że inna jest
struktura indywidualnych zachowań ludzi, a inna struktura zachowań tychże
ludzi, gdy w obręb analizy włączymy także fakt ich uwikłania w określone
społeczne układy strukturalne. W tym drugim wypadku nie jesteśmy w stanie
dokonać analizy działania człowieka. Uniformizujący wpływ struktury,
różnorodne naciski strukturalne powodują, że — wbrew temu, czego byśmy
chcieli — staje się ona analizą kategorii strukturalnej, analizą określonego
strukturalnego elementu szerszej całości społecznej, nie zaś analizą działania
człowieka z jego indywidualnością i niepowtarzalnością.
Już najmniejsze jednostkowe zjawiska, procesy i struktury społeczne
okazują się odmienne jakościowo od procesów i zjawisk, które wiązały się z
działaniem jednostek ludzkich. Już w najmniejszych i najprostszych typach
struktur społecznych ujawniają się takie ich własności, których wyjaśnienie
wymaga całkowicie odrębnych środków analizy i odrębnej aparatury
teoretycznej. Słowem, już te najprostsze i najbardziej elementarne rodzaje
ponadjednostkowych struktur okazują się emergentne, jakościowo odmienne
od zachowań i działań pojedynczych jedno-
39
 stek ludzkich. Równocześnie, pomimo dość dużej różnorodności, te
małe struktury społeczne cechuje wyraźna wspólnota istot nych cech i
właściwości. Można więc powiedzieć, że właśnie po między tymi
różnorodnymi typami małych struktur społecznych nie występuje
jakaś zasadnicza, głęboka emergencja własności. W tym sensie
tworzą one kolejny, drugi poziom integracji zja wisk społecznych.
Różnorodne rodzaje makrostruktur społecznych, wielkich zbio -
rowości społecznych, a więc i całych społeczeństw, tworzą ze względu
na swe swoiste, emergentne właściwości strukturalne i globalne
kolejny, trzeci poziom integracji zjawisk społecznych. Tutaj także,
tak jak w wypadku mikrostruktur, ujawniają się całkowicie swoiste
właściwości tego typu struktur i całości spo łecznych, pojawiają się
zupełnie nowe rodzaje mechanizmów, za leżności i nowe typy
konfliktów. Makrostruktury, może jeszcze bardziej niż
mikrostruktury, są wewnętrznie zróżnicowane. Obok takich typów
makrostruktur, które ujawniają się jedynie w spo łeczeństwach
globalnych, istnieją też ich mniejsze formy — ma- krostruktury klas
społecznych, wielkich organizacji przemysło wych, partii
politycznych. Oczywiście jakkolwiek badając każdą z tego rodzaju
makrostruktur, trzeba zastosować zapewne nieco odmienną aparaturę
teoretyczną, różnią się one bowiem między sobą ze względu na
szereg właściwości, to jednak podstawowe, generalne i istotne cechy
pozostają te same, co powoduje, że tworzą one dość wyraźnie
określony i wyodrębniony poziom in tegracji zjawisk społecznych.
Najbardziej złożonym poziomem integracji zjawisk społecz nych
jest natomiast poziom struktury rzeczywistości społecznej
wyznaczany przez świat społeczny en błoć. Jest to ten typ stru ktury,
której elementami strukturalnymi są pozostałe trzy pozio my
integracji zjawisk społecznych i równocześnie trzy formy struktur
społecznych. Ich sposób ułożenia oraz rodzaj wzajem nych zależności
i oddziaływań tworzą pewną nową jakość, ogólną strukturę świata
społecznego. Ustalenie i poznanie własności tej struktury jest
równoznaczne z poznaniem istoty zjawisk społecz nych, istoty świata
społecznego. Jest to równocześnie najbardziej abstrakcyjny poziom
strukturalny rzeczywistości społecznej. Pod czas gdy określone typy
mikrostruktur dają się przypisać realnie
40
istniejącym, niekiedy nawet obserwowalnym typom zbiorowości
społecznych, podobnie jak określone formy makrostruktur moż na
przypisać realnie istniejącym, aczkolwiek wielkim, zbiorowoś-ciom
społecznym, takim jak na przykład partie polityczne czy wielkie
organizacje biurokratyczne, to ogólnej strukturze świata społecznego
nie można przypisać którejkolwiek z cząstkowych form zbiorowości
społecznej. Wyznacza się ją bowiem dla rze czywistości społecznej
jako swoistej formy świata realnego (nie można więc mówić, że ten
typ struktury ustalamy dla jakiegoś rodzaju zbiorowości społecznej),
co zawsze jest równoznaczne z odpowiedzią na najbardziej ogólne
pytanie o istotę rzeczywis tości społecznej.
Poziomy integracji świata społecznego składające się na ogól ną
strukturę rzeczywistości społecznej wzajemnie się warunkują i
determinują. Oznacza to, że właściwości i funkcjonowanie (ro -
zumiane maksymalnie szeroko) działających jednostek są zdeter -
minowane właściwościami mikrostruktur i makrostruktur, przy czym
te ostatnie mają na działające jednostki wpływ jedynie po średni.
Bezpośrednio odziaływają na nie i je determinują małe struktury
społeczne. Potwierdzają to miedzy innymi badania pro blemu
motywacji do walki (Shils 1951: 44-69, 1975: 34-47, 111-126, 384-
402), a także problemów wzajemnego oddziały wania grup
pierwotnych i organizacji biurokratycznych (Litwak, Meyer 1966;
1968; Litwak 1968; Litwak, Szelenyi 1969; Szmatka 1977).
Oczywiście wewnątrz danego poziomu zachodzą też okre ślone
procesy, które moglibyśmy nazwać uwarunkowaniami en dogennymi.
Nie jest to jednakże ani jedyny, ani nawet przewa żający typ
uwarunkowań działań jednostek. Dominujący wpływ na charakter,
własności i sposób funkcjonowania działających jednostek mają —
jako się rzekło — mikrostruktury społeczne. Z kolei cechy,
właściwości i działanie mikrostruktur społecznych są
zdeterminowane, z jednej strony, przez własności i działanie
makrostruktur społecznych, z drugiej strony zaś przez własności
działających jednostek. Tu tkwi podstawowa sprzeczność sytuacji
mikrostruktur. Oba źródła determinacji mikrostruktur wywiera ją na
nie sprzeczny, przeciwstawny wpływ, choć nie jest to w ścisłym tego
słowa znaczeniu „wewnętrzna sprzeczność". Nie wol no jednakże
ignorować uwarunkowań o charakterze endogen nym.
41
 Makrcstruktury społeczne są natomiast zdeterminowane poprzez
czynniki endogenne, to znaczy procesy zachodzące wewnątrz danej
makrostruktury. W tym sensie makrostruktura społeczna — w
stosunku do poprzednich dwóch poziomów rzeczywistości społecznej
— jest zjawiskiem społecznym wyjątkowym, bo samo-determinującym
się, autodynamicznym.
1.7.3. Pojada „struktura społeczna", „mikrostruktura" i „poziom
rzeczywistości społecznej". Dochodzimy do takiego punktu rozważań,
w którym wydaje się niezbędne bliższe wyjaśnienie pojęcia „struktura
społeczna", będącego jednym z kluczowych pojęć ze sfery założeń
ontologicznych mikrosocjologii. Inaczej mówiąc, struktura społeczna
jest w zarysowanej wyżej ontologii mikrostruktur głównym
przedmiotem badań — zbadanie jej cech i właściwości umożliwia
zrozumienie zarówno istoty zjawisk mikroso-cjologicznych, jak i sensu
wielu innych struktur i procesów, które są przez mikrostruktury
determinowane i które te mikrostruktury determinują.Czym zatem jest
struktura? Czy jest jedynie na przykład geometrią układu lub też tak
zwaną głęboką strukturą, czy też każda z tych charakterystyk jest jej
charakterystyką cząstkową? Nie mniej ważne jest także i to, czy na
każdym obszarze zjawisk społecznych da się mówić o strukturze w
tym samym sensie; czy struktura w makrosocjologii i w
mikrosocjologii oznacza to samo? Wreszcie, co to znaczy ustalić
strukturę danego zjawiska? Jest to oczywiście niezwykle rozległa
dziedzina zagadnień i nie zamierzam w tym miejscu podejmować
próby odpowiedzi na wszystkie pytania związane z zagadnieniem
struktury, niemniej jednak wydaje mi się, że nie można ustalić, czym
jest struktura w mikrosocjologii, bez dokonania uprzednio podobnych
analiz w makrosocjologii lub po prostu w ogóle w socjologii (por.
Szmatka 1984).
Kiedy analizowałem problem poziomów rzeczywistości społecznej,
wysunąłem tezę, że są to pewne układy względnie jednorodnych
zjawisk. Mogło to oczywiście budzić rozmaite zastrzeżenia, jako że
niełatwo dopatrzeć się jednorodności w tak wielkiej liczbie
zróżnicowanych zjawisk, struktur i procesów, jakie są przedmiotem
mikrosocjologii. Mimo to utrzymuję, że taka jednorodność istnieje,
wszelako nie jest ona dostrzegalna z dowolnie
42
obranego punktu obserwacji. Innymi słowy mówiąc, utrzymuję, że
zjawiskom mikrostrukturalnym możemy przypisać coś na podobieństwo
Simmlowskiej formy, to jest taką ogólną, abstrakcyjną cechę (lub raczej układ
cech), która obejmuje choćby najbardziej różnorodne typy zjawisk i procesów
mikrosocjologicznych. Problem leży bowiem w metodzie poznania, a
dokładniej — w rodzaju dystansu, z jakiego badacz obserwuje zjawisko. „[...]
poznaniem — jak zauważa Simmel — musi rządzić zupełnie inna zasada
strukturalna, zasada, która z pewnego zewnętrznego kompleksu zjawisk
wyprowadza szereg różnorodnych, ale zarazem uznanych za jednakowo
ostateczne i jednolite, przedmiotów poznania" (1975: 8 - S). Jak z kolei pisze
Stefan Nowak we wstępie do Socjologii Georga Simmla: „Zjawiska te są,
oczywiście, jednorodne f...] wtedy, gdy [...] patrzymy na nie z określonego
dystansu" (1975: XVIII). Problem dystansu spojrzenia jest, moim zdaniem,
wstępnym, ale i rozstrzygającym wiele kwestii krokiem w kierunku
odpowiedzi na pytanie o sens „struktury społecznej". Nowak pisze dalej:
„Poszczególne «dystanse» lub — jakby można też było powiedzieć —
perspektywy poznawcze są nawzajem komplementarne. Prawdziwość wiedzy
uzyskanej w jednej perspektywie nie oznacza bynajmniej fałszywości obrazu
świata rozpatrywanego z innej perspektywy" (1975: XVIII).
Tu chodzi jednak nie tyle o perspektywę problemową, ile o dystans
w sensie pewnej odległości od badanego przedmiotu, w jakiej rnusi się
znaleźć badacz, jeśli chce dostrzec rzeczy istotne. Jak pisze Blau, na
obraz Moneta Lilie wodne trzeba patrzeć z do-slateczinie dużego
dystansu, jeśli chce się dostrzec piękno i kompozycję. Jeśli stoi się zbyt
blisko, obraz staje się jedynie mieszaniną kolorowych kropek. Z kolei
obraz van Eycka Arnolfini i jego narzeczona trzeba oglądać z bliska,
aby dostrzec intrygujące odbicie pary w lustrze. Odbicie to staje się
rozmazaną plamą, gdy stanąć zbyt daleko od obrazu (Blau 1975a: 3).
Myśl, jaką starał się przekazać Simmel i jaką przekazuje Blau, polega
na dostrzeżeniu istotnych różnic, jakie przy poznawaniu
poszczególnych obiektów powoduje dystans dzielący badacza od
badanego obiektu. Ta myśl wydaje się niezwykle wartościowa. Otóż
twierdzę, że ów dystans odgrywa istotną rolę w poznawaniu zjawisk
społecznych, w szczególności wówczas, gdy chcemy rozpoznać
strukturę
43
i jej istotne cechy. Pewne rodzaje struktur można dostrzec, poznać, opisać i
poddać analizie jedynie wtedy, gdy poznajemy je z bardzo dużego dystansu,
inne zaś nie dadzą się rozpoznać, jeśli nie spojrzy się na nie z możliwie
bliskiego dystansu. Co więcej, zróżnicowane spojrzenia na „dalekie" i „bliskie"
dystanse są niezbędne po to, aby można było rozpoznać różnorodne typy
struktur społecznych. Pełne poznanie nie jest możliwe bez zmiany dystansu.
Gdy zastosujemy w analizie dystans daleki, a więc gdy spojrzymy na dany
przedmiot z maksymalnie wielkiej odległości, okazuje się, że jego struktura to
rodzaj geometrii układu; struktura jest zatem rodzajem ogólnej formy, jaką mają
różnorodne przedmioty społeczne. Można wówczas dostrzec określony układ,
siatkę .powiązań, która będzie miała charakter wysoce abstrakcyjny, będzie
rodzajem geometrii tego układu. Nie dostrzeżemy natomiast konkretnych
elementów wraz z konkretnymi typami powiązań i zależności między nimi. Jeśli
patrzymy z dostatecznie dużej odległości na piramidy egipskie, wówczas
jesteśmy w stanie dostrzec formę geometryczną, to jest trójkąt lub ostrosłup, co
na podstawie wiedzy geometrycznej pozwala zrekonstruować własności i cechy
takiej struktury. Ma ona jednak charakter wysoce abstrakcyjny, nie jest
konkretną całością w tym sensie, w jakim konkretną całością jest owa piramida.
Podobnie rzecz się ma, gdy z dalekiej perspektywy będziemy obserwować
Ziemię. Okaże się oczywiście, że ma ona formę kulistą i ta „struktura", to jest
struktura kuli, pozwoli nam dociec wielu dalszych własności obiektu, któremu
ona przysługuje. Również poznanie struktury trójkąta czy ostrosłupa umożliwi
poznającemu dojść, jakie to cechy powinny przysługiwać obiektom mającym tę
formę, ten typ struktury.
Zastosowanie na gruncie socjologii takiego dystansu, takiej perspektywy
poznawczej umożliwia badaczowi dotarcie do ma-krostruktury, mikrostruktury
lub struktury zachowań działających jednostek. Moim zdaniem, właśnie jedynie
mikrostruktura lub makrostruktura mają charakter takiego geometrycznego
układu niezmiernie abstrakcyjnego, niewątpliwie będącego ukrytą strukturą lub
tak zwaną strukturą głęboką, realnego, aczkolwiek abstrakcyjnego, tak jak
realne są formy geometryczne i prawa
44
nimi rządzące, nie dającego się jednak rozpatrywać z substancjalnego
punktu widzenia. Myślę, że można tu zaproponować inne nieco, aczkolwiek
całkowicie korespondujące z poprzednim, spojrzenie na problem tak zwanego
poziomu rzeczywistości społecznej. Mówiłem poprzednio, że na danym
poziomie daje się zauważyć określona jednorodność zjawisk, procesów i
struktur, natomiast pomiędzy poziomami jednorodności takiej nie ma —
obserwuje się wyraźną emergencję własności. Otóż teraz można powiedzieć, że
na danym poziomie daje się ustalić lub też danemu poziomowi integracji
zjawisk daje się przypisać określoną „formę geometryczną", to jest określony
kształt „struktury dalekiego dystansu". Różnorodność struktur i procesów,
zjawisk i obiektów mikrosocjologicznych okazuje się względna, wszystkie
bowiem są składnikami struktury dalekiego dystansu i aczkolwiek mają pewne
swoiste reguły działania, to jednak są one podporządkowane ogólniejszym
prawom mikrostruktury.
Reasumując, po pierwsze, struktura dalekiego dystansu jest rodzajem
geometrii i formy, pola sił i napięć łączącego w jedną całość różnorodne
zjawiska pochodzące z danego poziomu rzeczywistości społecznej. Po drugie,
struktur dalekiego dystansu jest tylko tyle, ile jest poziomów rzeczywistości
społecznej, albowiem czynnikiem granicznym decydującym o jednorodności
zjawisk, w stosunku do których daje się ustalić tożsamą strukturę dalekiego
dystansu, jest ich przynależność do tej samej jakościowo kategorii zjawisk
społecznych, o czym rozstrzyga, jak już ustaliliśmy, kryterium struktury
emergencyjnej rzeczywistości społecznej. Strukturą dalekiego dystansu jest
także wspomniana struktura emergencyjna świata społecznego. Po trzecie,
struktura dalekiego dystansu jest strukturą ukrytą i zapewne w wielu
wypadkach, na co wskazywałem wcześniej, jej wykrycie może być
równoznaczne z dotarciem do istoty danej kategorii zjawisk. Jest to także
struktura głęboka, albowiem stanowi ona rodzaj niewidocznego, wewnętrznego
szkieletu zjawisk danej kategorii, zjawisk z danego poziomu rzeczywistości
społecznej. Po czwarte, struktura dalekiego dystansu nie jest całością społeczną
w sensie przedmiotu społecznego, który można byłoby rozpatrywać z
substancjalnego punktu widzenia, a mimo to istnieje realnie, tak samo jak
realnie istnieją poszczególne formy geometryczne. Po
45
 piąte więc, nie można tej struktury rozpatrywać z substancjal nego
punktu widzenia, jako układu relacji i zależności pomiędzy na
przykład jednostkami ludzkimi, jakkolwiek byśmy je defi niowali.
Mikrostruktura jest zatem ex definitione strukturą dalekiego
dystansu — nie jest ona tego typu przedmiotem, którego my, ludzie,
jako uczestnicy życia społecznego, moglibyśmy bezpośred nio
doświadczyć. Jest to natomiast układ odniesienia, układ sił i napięć,
pewna forma, jaką przybierają zjawiska i procesy mi-
krosocjologiczne. W dalszych częściach podręcznika będę się wła śnie
starał między innymi ustalić strukturę dalekiego dystansu zjawisk
mikroBocjologicznych.
Kiedy zastosujemy w analizie dystans bliski, a więc gdy spoj -
rzymy na dany obiekt z niewielkiej odległości, okaże się, że jego
struktura jest innego rodzaju niż struktura dalekiego dystansu. Będzie
to już określona, substancjalna całość, jakkolwiek wyidea lizowana (to
jest taka, w której nie będą uwidocznione wszystkie elementy,
powiązania i czynniki na nią oddziaływa j ące, a jedy nie niektóre,
ważniejsze), to jednak realna, istniejąca w świecie społecznym jako
określony, konkretny przedmiot. Całość ta je dnak istnieje jakby
wewnątrz danego obiektu (grupy społecznej, procesu społecznego
itp.), jest jakby wewnętrznym szkieletem określonego obiektu
społecznego. Jest to więc całość ukryta, ale równocześnie jest to
całość podstawowa w tym sensie, że jej wy krycie i ustalenie
umożliwia zrozumienie podstawowych mecha nizmów działania i
zmiany obiektu, w którym została wykryta. Ale nie tylko. Struktura
tego typu, struktura bliskiego dystansu, będąc realną całością
stanowiącą podstawowy szkielet poszczegól nych obiektów
społecznych, ma zdolność determinowania właści wości i sposobu
zachowania się zarówno poszczególnych elemen tów na przykład
grupy, jak też tejże grupy jako całości.
Strukturę bliskiego dystansu można porównać do kośćca. Jego
wykrycie pozwala zrozumieć wiele ze sposobów działania organiz mu
ludzkiego, aczkolwiek niewątpliwie nie umożliwia nam zro zumienia
wszystkich procesów zachodzących w tym organizmie. Szereg innych
zjawisk i procesów zrozumiemy dopiero po pozna niu na przykład
układu nerwowego organizmu ludzkiego, a jesz cze inne po
zapoznaniu się z układem krwionośnym. Dany obiekt
46
nie charakteryzuje się więc z reguły tylko jedną strukturą bli -
skiego dystansu, ale wieloma i każda z nich ma swój specyficz ny
kształt, sposób oddziaływania i wielorakie pełni funkcje wo bec
obiektu jako całości.
Reasumując, struktura bliskiego dystansu jest, po pierwsze,
rodzajem całości społecznej, jest zatem substancjalnie rozumia nym
przedmiotem istniejącym w rzeczywistości społecznej. Po drugie, jest
to struktura ukryta i podstawowa w tym znaczeniu,, że stanowi ona
rodzaj wewnętrznego, niewidocznego szkieletu danej całości
społecznej, której ujawnienie umożliwia poznanie tych głównych
mechanizmów funkcjonowania danej całości spo łecznej, których
dotyczy struktura. W związku z tym, po trzecie,, każdy obiekt, całość
społeczna (na przykład mała grupa społecz na) ma wiele struktur
bliskiego dystansu i dopiero rozpoznanie większości z tych struktur
uprawnia nas do wypowiedzenia tezy o rozpoznaniu cech i własności
badanego przedmiotu. Po czwarte, struktura bliskiego dystansu ma
zdolność determinowania okre ślonych cech i właściwości zarówno
odpowiednich elementów przedmiotu społecznego (na przykład grupy
społecznej), jak też cech i właściwości (sposobu funkcjonowania) tego
przedmiotu jako całości. IStruktura bliskiego dystansu jest zatem
układem, stosunków, zależności i wzajemnych oddziaływań między
elementami danego przedmiotu społecznego.
Moje usiłowania w dalszych częściach książki będą zmierzały
między innymi do rozpoznania i ustalenia struktur bliskiego dy stansu
różnorodnych obiektów z poziomu mikrostruktur społecz nych. Inaczej
mówiąc, będę usiłował zbadać różnorodne struktury społeczne
pojawiające się w obrębie małych grup. Jak z powyż szego wynika, w
zasadzie nie będę się posługiwał pojęciem struk tury społecznej, lecz
pojęciem struktury społecznej bliskiego dys tansu, które jest jego
odpowiednikiem w przyjętej tu konwencji teoretycznej.
1.7.4. Mała grupa społeczno — główny przedmiot badań mi-
krosocjclogii strukturalnej. Sięgnijmy do przykładów grup (szer sza
analiza pojęcia por. Szmatka 1983). Na jednym krańcu swo istego
kontinuum „grupowości", jaka może przysługiwać danym zbiorom
ludzkim, znajdują się twory niezwykle ulotne, amorficz-
47
przelotne, istniejące na mocy wspólności postaw, świadomości odrębności czy
na mocy zachodzenia określonych interakcji dzieli przepaść od grup o
całkowicie wykrystalizowanych strukturach wewnętrznych.
Z tych samych powodów nie mogę uznać za zadowalające różnorodnych
innych rozstrzygnięć co do treści pojęcia „mała grupa społeczna". Tak więc gdy
R. B. Ca'ttel uznaje że „[...] grupa jest zbiorem organizmów, w którym istnienie
wszystkich (w danych wzajemnych relacjach) jest niezbędne do wypełniania
pewnych indywidualnych potrzeb każdego z osobna" (1951: 167), w gruncie
rzeczy także czynnik konstytutywny widzi w dobrowolnej, mającej podłoże
psychologiczne dążności jednostek do łączenia się w grupę w celu uzyskania
szansy na zrealizowanie ich indywidualnych potrzeb. To samo dostrzega także
B. M. Bass, powiadając, iż grupa to ,,[...] zbiór jednostek, których istnienie jako
zbioru ma walor nagradzający dla tych jednostek" (1960: 39). Funkcja
spełniania potrzeb członków jest w tych koncepcjach grupy koniecznym
elementem i kryterium demarkacji pomiędzy agregatem i grupą społeczną.
Niemal identyczne stanowisko zajmuje Theodore M. Mills. Jego swoistość
polega jednak na tym, że miejsce potrzeb z koncepcji Cattella i Bassa zajmuje w
koncepcji Millsa, dość zresztą nieprecyzyjnie rozumiany, cel. Mills pisze, że
grupy „[...] są to całości złożone z dwóch lub więcej osób wchodzących w
kontakt w jakimś celu oraz uznających ten kontakt za znaczący" (1967: 2).
Także Carfowright i Zander, kładąc nacisk na fakt wzajemnej zależności
członków, piszą: „[...] grupa jest zbiorem jednostek będących w takich
wzajemnych stosunkach, które czynią ich wzajemnie zależnymi do pewnego,
istotnego stopnia. Tak zdefiniowany termin «grupa» odnosi się do klasy całości
społecznych, których własnością jest wzajemna zależność składających się na
nie członków" (Group Dynamics 1968: 46). Podobnie zdefiniował grupę Fred
Fiedler (1967: 6).
Sens rozumienia grupy społecznej przez wymienionych wyżej autorów jest
bliski temu, jaki preferował Homans. Można bowiem uznać za niemal
równoważne takie dwie cechy konstytutywne grupy jak, z jednej strony, fakt
wchodzenia członków grupy we wzajemne interakcje (Homans), a z drugiej,
fakt ich wzajemnej zależności. Są one, niestety, równie nieostre i równie
50
słabe jako kryteria odróżniania agregatów jednostek ludzkich i grup
społecznych. Potwierdza to inne ujęcie, zaproponowane przez Kurta Lewina:
„Pojmowanie grupy jako dynamicznej ca-iości powino obejmować definicję
grupy opartą na wzajemnej zależności członków (lub, mówiąc inaczej,
wzajemnej zależności subelementów grupy). Wydaje się, że dość ważną rzeczą
jest podkreślenie tego faktu, albowiem wiele definicji grupy jako jej czynnik
konstytutywny traktuje raczej podobieństwo członków grupy, nie zaś ich
dynamiczną wzajemną zależność" (1951: 146--147).
Wszystkie w powyższy sposób określone grupy społeczne należałoby na
wspomnianej skali „grupowości" ulokować na jednym jej krańcu wraz z
różnorodnymi zbiorowościami, w których ów komponent wewnętrznej
organizacji jest dość słabo wykształcony, wraz z wszelkimi grupami
przelotnymi i innymi amorficznymi zbiorami jednostek ludzkich. Sytuacja ta
wynika, na co wskazują deklaracje wymienionych autorów, z dążenia do
uformowania maksymalnie pojemnego pojęcia grupy społecznej, które
pomieściłoby wszystkie całości społeczne o charakterze grupy społecznej, jakie
można ulokować na skali „grupowości". Byłoby to dążenie uzasadnione, gdyby
„odległość" dzieląca grupy lokujące się po obu stronach kontinuum
„grupowości" nie była tak duża, gdyby nie dzieliła je przepaść, o której
wcześniej mówiłem. Tymczasem jest inaczej, wobec czego posługiwanie się tak
pojemnymi określeniami zamazuje istotne różnice dzielące różnorodne typy
grup społecznych w takim stopniu, że tego rodzaju koncepcje grupy społecznej
stają się nieoperatywne i niestosowalne zarówno w sensie teoretycznym, jak i w
sensie badawczym.
Spróbujmy to bliżej wykazać poprzez scharakteryzowanie własności grup
społecznych lokujących się na przeciwległym końcu kontinuum „grupowości".
McDavid i Harari dowodzą:1 „[...] grupa jest zorganizowanym systemem dwóch
lub więcej osób, które są tak ze sobą powiązane, że system wypełnia pewne
funkcje, cechuje go standardowy zespół stosunków ról ' jego członków oraz
zespół norm regulujących funkcjonowanie grupy i każdego członka" (1968:
237), Sherif i Sherif piszą zaś: „Grupa jest całością społeczną, która składa się z
pewnej liczby jednostek uczestniczących w (mniej lub bardziej) określonych
wzajemnych sto-
51
 sunkach ról i statusów i która ma własny zespół norm lub war tości
miejsca i sytuacji danego osobnika w grupie (1977: 213). Abel za
regulujących zachowanie pojedynczych członków przynaj mniej w
podstawowe cechy grupy społecznej, które wyróżniają ją spo śród
sprawach doniosłych dla grupy" (1956: 144). Zwróćmy też uwagę, jak
innych typów zbiorowości, uznaje:
określa grupę A. Paul Hare w Handbook of Smali Group Research:
1. Grupa społeczna jest zrzeszeniem trwałym, co odróżnia ją od
„Istnieje zatem w rezultacie pięć cech, które różnią grupę od zbioru
wszelkich efemerycznych i chwilowych zbiorowości, jak: tłum,
jednostek. Członkowie grupy wcho dzą we wzajemne interakcje.
gawiedź, publiczność itp.
Mają wspólny cel oraz zespół norm, które nadają kierunek i określają
2. Grupa społeczna jest zorganizowana i ustrukturalizowana, co
granice ich działalności. Wy twarzają oni także zespół ról oraz sieć
odróżnia ją z kolei od wszelkich zbiorowości nie mających zło żonego
atrakcyjności między-osobniczej, które służą do oddzielania ich od
i spetryfikowanego układu struktur wewnątrzgrupowych.
innych grup" (Hare 1976: 5; 1982: 20 oraz Interaction 1975: 2). Otóż
3. Grupa społeczna pobudza interakcje i stosunki między swy mi
fakt występowania w zbiorze jednostek takich układów
członkami. To z kolei różni ją od wszelkich grup w sensie
wewnętrznych, jak system stosunków i zespół norm regulujących
statystycznym (poprzednie dwie cechy uwydatniały tę różnicę jeszcze
działanie grupy i jej człon ków zmusza badacza do odmiennego
mocniej), aczkolwiek jest słabym kryterium wyróżniają cym grupę
sposobu patrzenia na szereg jej własności oraz konsekwencje, jakie
społeczną spośród różnorodnych zbiorowości przelot nych, w których
ma ona dla działań jej członków. Postrzegając grupę w ten sposób,
zdołał się wytworzyć układ interakcji, a nawet stosunków społecznych.
nie można w żadnym razie upatrywać dowolności i dobrowolności w
4. Grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczonej licz by
działaniach jej członków. Wręcz przeciwnie. Właśnie możliwość
członków mających wspólne prawa lub korzyści związane ze
dostrzeżenia wy mienionych struktur wewnątrzgrupowych pozwala
zrzeszeniem. Cecha ta — jak pisze Abel — odróżnia grupę od takich
zrozumieć i wyjaśnić określone regularności w zachowaniu ludzi, a
całości społecznych, jak fabryki, banki, urzędy, biura itp. Te ostatnie
także różnorodne dylematy, przed którymi stają wbrew własnym wy -
są także trwałe, także zorganizowane i ustrukturali-zowane
borom.
wewnętrznie, także zachodzą w nich interakcje i stosunki społeczne,
Nieco inaczej ujmuje te cechy Pitirim Sorokin, aczkolwiek z jego lecz brakuje im tego specyficznego czynnika, jakim jest członkostwo,
koncepcji można wyprowadzić podobną konkluzję. Grupa to „[...] albowiem „[...] ci, którzy uczestniczą w korpo racjach czy zespołach
ogół współdziałających jednostek, który jest zorganizo wany wówczas, pracy, są w nich zatrudnieni i stanowią personel organizacji" (Abel
gdy zasadniczy zespół znaczeń i wartości stano wiący przesłankę 1977: 208). Niemal identyczną listę kryteriów wyróżniania grupy
interakcji jednostek jest w jakiś sposób we-, wnętrznie spójny i tworzy Morton Deutsch (1968b), a ponadto w podobnych sposób
przyjmuje formę norm-praw, określających dokładnie wszystkie traktuje się grupę w antropologu społecznej (Flis 1979).
istotne akcje-reakcje współdziałających je dnostek zarówno w ich
wzajemnych stosunkach, jak i w stosun ku do obcych i świata w ogóle;
a także gdy normy te są skutecz ne, mają charakter obowiązujący i,
jeśli zajdzie potrzeba, są na rzucane zachowaniem w interakcjach 1.8. PRZYMUS I NACISKI STRUKTURALNE JAKO
ludzkich" (Sorokin 1962: 70). Owe normy-prawa są — jak pisze KONSTYTUTYWNE CECHY MAŁEJ GRUPY
Theodore Abel — zasada mi postępowania, które szczegółowo
Konkluzja, do jakiej zmierzam, jest następująca. Jeśli skon -
określają sytuację i miejsce danego osobnika w grupie. Z norm-praw
struujemy kontinuum „grupowości", na którego jednym końcu będą
przypisywanych przez grupę danemu osobnikowi wynikają zarówno
się znajdować różnorodne efemeryczne i amorficzne zbioro wości
jego prawa i obo wiązki, jak i jego rola społeczna, status itp., a także
ludzkie, na drugim zaś zbiorowości o wykrystalizowanych
parametry
53
52
 strukturach wewnętrznych, systemach wartości, trwałych stanach
świadomościowych i specyficznej kulturze, to grupą społeczną w pełnym tego
słowa znaczeniu będzie jedynie ta druga zbiorowość. Nie .dokonuję takiego
rozstrzygnięcia z powodów porządkowych czy ze względu na dążność do
osiągnięcia jasności i klarowności pojęciowej i terminologicznej. Uważam, że
istnieje szereg dowodów na to, iż grupy społeczne istotnie różnią się od owych
efemerycznych i amorficznych zbiorowości, dowody te .zaś — w postaci
twierdzeń i praw dotyczących wewnętrznej struktury i sposobu
funkcjonowania tych grup — zostały sformułowane właśnie w socjologii
małych grup. Różnice te sięgają tak daleko, że prawidłowości wykryte w
sferze grup społecznych nie występują w owych ąuasi-grupach. Podstawowe
różnice pomiędzy grupą i zbiorowościami o charakterze quasi-grup
społecznych polegają na tym, że całkowicie odmienne są w nich stosunki czy
relacje pomiędzy grupą a jej członkami, pomiędzy zbiorowością i jednostką
ludzką.
Przekształcenie się amorficznego zbioru ludzkiego w grupę społeczną o
wykrystalizowanych strukturach wewnątrzgrupowych, trwałej świadomości
grupowej i wyraźnej strukturze powoduje, że grupa autonoomizuje się,
usamodzielnia i odrywa zarówno od działań jednostki, • jak i jej stanów
świadomościowych, a więc w pewnym sensie przeciwstawia się jednostce,
stając się wobec niej samodzielnym, niezależnym podmiotem działań,
wymogów i nacisków.'W rezultacie dopiero w grupie społecznej, w odróżr
nieniu od układów quasi-grupowych, w pełni ujawnia się sytuacja, w której
jednostka staje w opozycji do różnorodnych struktur Społecznych kierujących
ku niej naciski, żądania, wymogi, stosujących wobec niej przymus, grożących
jej różnorodnymi sankcjami i albo stara się sama zaadaptować do tych
struktur, albo też chcąc je zmienić, wydaje im wojnę. Dopiero taka grupa
zyskuje zdolność tworzenia określonych wzorów zachowań, wzorów
kulturowych, konfiguracji pewnych zbiorowych systemów przekonań,
określonej moralności i tym podobnych bytów społecznych, które potem jest
zdolna narzucić swym członkom. Ponadto tylko taka grupa może spełniać
funkcje utrzymywania ciągłości życia społecznego, albowiem dopiero w niej
wytwarzają się dostatecznie trwałe i silnie spetryfikowane wewnętrzne
struktury
54
zdolne do trwania pomimo całkowitej nawet wymiany jednostek tworzących
tę grupę.
Grupa jest zatem postrzegana przez jednostkę jako coś wobec niej
zewnętrznego, choć równocześnie jednostka myśli o pozostałych członkach
grupy w kategoriach „my". Przy tym nie wolno zapominać, że jednostka jest
przecież równocześnie produktem tej i innych grup społecznych, że to one
tworzą z danego osobnika jednostkę społeczną. Dopiero w grupach ujawnia
się więc ów charakterystyczny, pełen sprzeczności stosunek jednostki do
zbiorowości i równocześnie dopiero grupy społeczne — jako w pełni
rozwinięte i maksymalnie wykrystalizowane ponadjednostkowe obiekty
społeczne — zdolne są do wywierania nacisku i przymusu wobec jednostki,
który jawi się jej jako nacisk i przymus płynący z zewnątrz. Swoistość świata
społecznego polega więc na tym, że jakkolwiek by na ten świat patrzeć, jest to
świat zbiorowości, świat struktur społecznych. Wszystko, co dzieje się i
rozgrywa w tym świecie, dzieje się i rozgrywa pomiędzy bytami
ponadjednostkowymi, strukturami, grupami społecznymi. Ludzie, których
widzimy w działaniu na co dzień, nie są, ot, tak po prostu, ludźmi, jak skłonni
jesteśmy ich traktować na gruncie wiedzy potocznej, nie są izolowanymi,
autonomicznymi jednostkami, lecz członkami różnorodnych zbiorowości,
grup społecznych itp., ich działanie zaś jest tylko w niewielkim stopniu
rezultatem swobodnego, nieskrępowanego wyboru i ich własnej decyzji, nie
wymuszonej przez zewnętrzne wobec nich siły. Kiedy więc widzimy
działające w określony sposób jednostki, przekonanie, że oto obserwujemy ni
mniej, ni więcej tylko po prostu działania jednostek, jest pozorem, jest jedną z
tych fikcji, które są udziałem naszego potocznego myślenia o życiu
społecznym. Tymczasem to, co faktycznie obserwujemy, patrząc na działania
i interakcje ludzkie, są to zewnętrzne przejawy tych działań oraz cech i
właściwości różnorodnych bytów ponadjednostkowych i różnorodnych grup
społecznych. Kiedy zdobędziemy umiejętność dostrzegania tych faktów,
uczynimy krok w kierunku zrozumienia ponajednostkowej, zbiorowej i
grupowej natury świata społecznego.
Z tych właśnie powodów punkt ciężkości moich analiz został przesunięty
w kierunku zrozumienia i wyjaśnienia zasad fun-
55
kcjonowania i organizacji ponad jednostkowych bytów mikrospo-łecznych. Z
tych też powodów dążę do możliwie pełnego zanalizowania grup społecznych
w ścisłym tego słowa znaczeniu, albowiem w zrozumieniu tych grup tkwi
klucz do wiedzy o świecie społecznym. W tych grupach właśnie ujawniają się
najpełniej wszystkie istotne cechy oraz wszystkie znaczące prawidłowości i
regularności mikroświata społecznego. Moja dalsza analiza będzie zatem
2. PREKURSORZY MIKROSOCJOLOGII WŚRÓD KLASYKÓW
dotyczyć wyłącznie w pełni rozwiniętych i ukształtowanych małych grup
SOCJOLOGII
społecznych.

Nieprzypadkowo rozdział książki Nicolasa Mullinsa Theories and Theory

Groups in Contemporary American Sociology (Mul-lins, Mullins 1973: 105-
128) dotyczący teorii małych grup społecznych został zatytułowany: Teoria
malych grup społecznych: światło, które zgasło. Nie przypadkiem też
posługuję się przykładem z książki na temat teorii małych grup społecznych
we współczesnej socjologii amerykańskiej. Oto bowiem jeśli można coś z całą
pewnością orzec o tej dziedzinie socjologii, to to, że po pierwsze zrodziła się
ona na gruncie socjologii amerykańskiej oraz, po drugie, że po okresie
szybkiego rozwoju, który przypadał na lata pięćdziesiąte, obecnie, jak się
wydaje, znalazła się w impasie.

Jeśli ktoś chce zrozumieć współczesny stan danej dyscypliny, musi,

choćby pobieżnie, sięgnąć do jej źródeł, albowiem tam jakże często można
znaleźć odpowiedź na związane z nim pytania. Z tego też powodu analiza
historii mikrosocjologii wydaje się konieczna, aczkolwiek nie zamierzam w
niniejszym rozdziale wyczerpać tego zagadnienia, odsyłając czytelnika do
innych opracowań (Allport 1954: 3 - 56; 1968; 1985; Duncan 1965: 280 - 297;
Cottrell, Gallagher 1941; Faris 1953: 155 - 184; Shils 1948; Wilson 1945: 139
- 171) i pozostawiając dogłębne rozważania na ten temat historykom
socjologii.

Celem niniejszej analizy będzie wskazanie jedynie tych wątków

twórczości klasyków socjologii, w których sfera mikrostruk-turalna zostaje
potraktowana jako sfera odrębna. Zrozumiałe jest, że w całościowych
systemach socjologicznych sfera mikro-

57
struktur nie jest pomijana, albowiem jest ona jedną z wielu istotnych
sfer życia społecznego. Można jednak zadać pytanie, czy wśród
klasyków socjologii byli też i tacy, których zdaniem obszar zjawisk
mikrospołecznych ma cechy szczególne, swoiste, in nymi słowy — jest
to dziedzina zjawisk jakościowo odmiennych, w stosunku do której
ekstrapolowanie rezultatów teoretycznych z innych sfer jest
poznawczo nieuzasadnione. Czy zatem już u klasyków pojawił się
pogląd o emergentnym, jakościowo od miennym charakterze procesów
i struktur powstających i dzia łających w formie niewielkich układów
społecznych?
Drugim istotnym powodem tego typu analizy, to jest poszu kiwania
śladów tezy o swoistym charakterze struktur pojawiają cych się w
niewielkich zbiorowościach społecznych, jest fakt po woływania się na
przyjmujących istnienie tychże struktur kla syków przez późniejszych
mikrosocjologów. Chodzi też zatem o od powiedź na pytanie, który z
klasyków socjologii wywarł istotny wpływ na późniejsze, już sensu
stricto, mikrosocjologiczne analizy.
2.1. FERDINAND TONNIES: GEMEINSCHAFT JAKO PROTOTYP
MIKROSPOŁECZNEJ SFERY ZJAWISK
2.1.1. Wiąż społeczna jest przeciwieństwem wolności. Istnienie
więzi pomiędzy ludźmi jest dla Tónniesa warunkiem wstęp nym
istnienia wszelkich zjawisk społecznych. Więź jest także czynnikiem
warunkującym wolność jednostki. „Więź jest przeci wieństwem
wolności — oznacza ona mus, powinność, brak po zwolenia [...]"
(Tónnies 1975: 46). Koncepcję Tónniesa przedsta wioną głównie w
dziele Gemeinschaft und Gesellschaft (Wspól nota i stowarzyszenie)
omawiamy tu jako pierwszą ze względów chronologicznych.
Wprawdzie podstawą większej części niniej szych analiz będzie
opublikowany w 1931 roku tekst Gemeinschaft und Gesellschaft
napisany przez Tónniesa do Handworter-buch der Soziologie
(Elementy 1975), to jednak warto zaznaczyć, że koncepcja wspólnoty i
społeczeństwa (stowarzyszenia) jest du żo wcześniejsza i pochodzi
właśnie z 1887 roku.
Tónnies zwraca uwagę na istotną cechę świata społecznego,
przejawiającą się w ograniczającym, niekiedy wręcz zniewalają- 58
cym wpływie otoczenia społecznego na jednostkę. Oczywiście for -
mułowana przez Tónniesa teza, iż więź społeczna jest zawsze
przeciwieństwem wolności, musi opierać się na dość specyficz nym
rozumieniu pojęć „wolność" i „zniewolenie". Jak łatwo się domyślić,
wolność jest w takiej konwencji terminologicznej wol nością absolutną
— jednostka wolna jest tylko wówczas, gdy ni gdy nie jest
czymkolwiek ograniczona. Sytuacja taka nie może jednak zaistnieć w
jakimkolwiek ze światów społecznych. Zgod nie z tego typu
konwencją — skoro warunkiem wstępnym za istnienia jakichkolwiek
zjawisk społecznych są więzi pomiędzy jednostkami, a to wyklucza
wolność — w świecie społecznym nie ma wolności jednostki, jest
tylko zniewolenie. Ta wizja spo łeczeństwa jest więc jedynie niekiedy
przydatna w interpretacji zachowań ludzkich. Wskazuje ona co
.najwyżej, że wolność w świe cie społecznym nigdy nie może mieć
charakteru absolutnego. Jest to niewątpliwie myśl ważna.
W rozważaniach dotyczących wstępnych warunków istnienia
wszelkich zjawisk społecznych pojawia się natychmiast drugi,
nieodłączny element koncepcji Tónniesa — psychologizm. Oto
człowiek „[...] jest [...] powiązany z innymi, jeżeli tylko wie o tyrn
powiązaniu, wiedza ta zaś ma charakter już to głównie intuicyjny, już
to głównie rozumowy" -(Tónnies 1975: 50). Wszel kie zjawiska,
obiekty społeczne itp. istnieją jedynie w umysłach, wyobrażeniach
ludzi. „Rzeczywistość społeczna — pisze Szacki o koncepcji Tónniesa
— nie istnieje w taki sam sposób jak rze czywistość przyrodnicza.
Stosunki i zrzeszenia należy pojmować jako istniejące w woli tych,
którzy są przez tę wolę połączeni i powiązani. Są one bezpośrednio
obecne wyłącznie w świado- domości swych uczestników [...]" (1981:
500-501). Dlatego też ów brak wolności ma charakter głównie
świadomościowy, wła śnie — jak powiada Tónnies — intuicyjny,
rozumowy. To z wie dzy o istniejących koniecznościach wypływa,
według niego, „po czucie lub jasna świadomość musu, powinności,
braku pozwolenia oraz sprawiedliwe przerażenie wobec następstw
niesłusznego, sprzecznego z zasadami, bezprawnego i w ogóle
niesprawiedliwe go, w końcu niemoralnego i niegodnego zachowania
się i postę powania" (1975: 50- 51). Pomimo jedynie intuicyjnego lub
rozumowego charakteru przymusu, ma on jednak zdecydowanie znie-
59

walający charakter — pełna, absolutna wolność jednostki jest w
świecie społecznym niemożliwa do pomyślenia. Kiedy więc bę dziemy
mówić w dalszych partiach tej książki o wolności jedno stki,
pamiętajmy o jej swoistości. Człowiek może przeżywać i do świadczać
w świecie społecznym wolności o różnym stopniu, ale zawsze będzie
to „wolność ograniczona", wolność, której towa rzyszyć będzie
świadomość jej granic.
2.1.2. Dominacja jestestw społecznych nad jednostkami. Drugą, moim
zdaniem istotną, cechą koncepcji Tonniesa, a ściślej mówiąc — jego
wizji świata społecznego jest fakt dominowania jestestw społecznych
nad jednostkami. Tónnies uwypuklił włas ność, która w późniejszych
latach na długi okres została, jak się zdaje, przez socjologów
zapomniana. Oto jestestwa społeczne, a więc: „«Rzeczy» zrodzone z
życia społecznego i tylko z życia społecznego [...] wytwory ludzkiego
myślenia tylko poprzez nie istniejące [...]" (Tónnies 1975: 54)
dominują, przytłaczają jedno stkę, odbierając jej możność i zdolność
wywierania na nie wpły wu, zdolność bycia jednoosobowym
podmiotem zmiany społecz nej. To jest też kolejny aspekt zagadnienia
wolności jednostki w świecie społecznym. „[...] Przyjaźń dwojga [...]
zależy od za chowania się każdego z partnerów i może być przez nie
rozbita. Natomiast w stowarzyszeniu jednostka z reguły nie może nic,
jego istnienie utwierdza lub mu zagraża dopiero zachowanie kil ku,
wielu, gromady osób — ważna jest tu różnica między więk szością, a
wraz z tym kwestia, czy większość chce zachować czy zmienić
istniejącą całość oraz czy jest ona dość silna, by zobo wiązać
mniejszość do podporządkowania się swej woli jako woli całości"
(Tónnies 1975: 53 - 54). Owe istniejące w umysłach intu icyjnie
wyobrażane jestestwa społeczne nie podlegają więc do wolnie
zmianom zgodnie z wolą jednostki. Przeciwnie, skutecznie eliminując
z życia jednostkowego wolność w sensie czegoś nie ograniczonego i
nieuregulowanego, poddają się zmianie wówczas, gdy jednostka
chcąca dokonać tej zmiany dysponuje siłą, i to siłą społeczną — gdy
może uruchomić mechanizmy społeczne, których działanie obejmuje
nie tylko ją samą. Przyjmijmy, że jednostka pozyskując dla
projektowanej zmiany poparcie ze stro ny innych, chce jej dokonać w
imię poszerzenia wolności. Aby to
60
uczynić, musi jednak zaakceptować reguły rządzące działaniem tych
jestestw społecznych, a więc musi się dać wprzódy przez to jestestwo
zniewolić. Ktoś, kto nie rozumie logiki działania zbioro wości, w której
żyje, kto zatem nie uległ jej wpływowi, nie bę dzie umiał jej zmienić,
nie pozyska sił społecznych, które by go poparły w tych działaniach.
Oczywiście nie może to być zniewo lenie całkowite, zniewolenie
sięgające głębokich struktur myślo wych człowieka, ono bowiem
pociąga za sobą akceptację, świado mą lub intuicyjną,
nieuzmysłowioną, istniejącego stanu rzeczy.
2.1.3. Wola czynnikiem konstytutywnym jestestw społecznych.
Jednostkom tym trudniej jest odrzucić oddziaływanie jestestw
społecznych na nie, że — jak powiada Tónnies — istnieje oczy wista
różnica pomiędzy sposobem istnienia tych rzeczy społecz nych, z
jednej strony, a bogów, z drugiej. „[...] bogowie ludzi, których są
bogami, znikają, gdy przestaje się wierzyć w ich rze czywisty byt;
chociaż mogą być nadal przedmiotami teoretycz nego — historycznego
lub socjologicznego — myślenia. Natomiast «jestestwa» społeczne, jak
je tu określamy, nie potrzebują ta kiej wiary czy iluzji, mogą one być
przydatne i pomyślane jako podmioty wspólnej woli i działania nawet
przy wyraźnym do strzeganiu ich imaginatywności" (Tónnies 1975: 54).
Tak więc w Boga wystarczy przestać wierzyć, by uwolnić się od jego
wpływu — mówi Tónnies — lecz od rzeczy społecznych uwolnić się
niepodobna. Nawet jeśli zdamy sobie sprawę z ich wyobraże niowego
charakteru, nadal pozostaną źródłem owego musu, po winności, braku
pozwolenia. Skoro jednak wszystkie owe rzeczy społeczne są tworami
iluzyjnymi, skoro cały ten świat jest je dynie światem wyobrażonym, to
co leży u jego podstaw, co jest czynnikiem, który go konstytuuje? Są
to ludzkie myśli, a zwłasz cza ludzkie chcenie — ludzka wola.
Wszystkie stosunki społeczne, jak .piszą Timasheff i Theodorson
(1976: 180), są w koncepcji Tónniesa tworami ludzkiej woli.
Ludzka wola urasta więc w tej koncepcji do roli czynnika
kluczowego, umożliwiającego w ogóle zaistnienie wszelkich two rów
społecznych, stąd też konieczna jest jej bliższa charaktery styka. Oto,
jak pisze Jerzy Szacki w swej doskonałej analizie koncepcji Tonniesa:
„Istnieją [...] dwa rodzaje ludzkiej woli: wola
61

płynąca z niedostępnej dla refleksji głębi jaźni ludzkiej i wola będąca
wynikiem namysłu i wyrachowania. [...] w pierwszym wypadku myśl
pozostaje nierozerwalnie związana z życiem, uczu ciem, całością
ludzkiego doświadczenia, podczas gdy w drugim wypadku ulega
niejako usamodzielnieniu. Z każdym rodzajem woli wiąże się inny typ
ludzkiego działania: wola organiczna to działanie z wewnętrznej
potrzeby; wola arbitralna to działanie ze względu na jakieś zewnętrzne
cele, do których urzeczywistnie nia ma ono doprowadzić" (1981: 502).
W tym momencie dochodzimy do kluczowego punktu naszej
analizy. Wspomniane rozróżnienie dwóch typów woli, tak trafnie
opisane przez Szackiego, jest ściśle związane z najbardziej nas
interesującym rozróżnieniem — wspólnoty i społeczeństwa, „[...]
Wszystkie rodzaje więzi, w których przeważa wola orga niczna,
nazywam wspólnotami — pisze Tonnies — wszystkie te, które są
kształtowane lub istotnie uwarunkowane przez wolę re fleksyjną —
społeczeństwami [...]" (1975: 57). Ale czym w istocie jest wspólnota i
społeczeństwo? Jaki jest status ontologiczny obu w stosunku do dwóch
typów ludzkiej woli? Wbrew pozorom odpowiedź na te pytania nie jest
łatwa. Wola organiczna i arbi tralna są typami idealnymi w
weberowskim sensie, o czym Ton nies pisze explicite. Czym zatem są
wspólnota i społeczeństwo? Czy tym samym, co wspomniane już
jestestwa społeczne? Są trzy rodzaje takich jestestw: stosunki,
zbiorowości i zrzeszenia, ale byłoby błędem brać je po prostu za
„rzeczy". Są to przecież „rzeczy społeczne", a wiec przede wszystkim
istnieją one w ludz kich wyobrażeniach i ludzkiej myśli, aczkolwiek ich
wpływ na człowieka trudno przecenić, sam zaś sposób ich
oddziaływania jest taki, jakby były „rzeczami". Tonnies wielokrotnie
podkreśla ten fakt, między innymi, gdy pisze: „zrzeszenie [...] nie jest
[...} nigdy czymś naturalnym, nie może też być rozumiane jako fakt
wyłącznie psychiczny — jest to fakt całkowicie i z istoty spo łeczny,
tzn. istnieje jedynie dlatego, że większość myśli o nim jako o
istniejącym" (1975: 64).
Stanowisko ontologiczne Tónniesa jest zatem dość specyficz ne.
Jestestwa społeczne, to jest stosunki, zbiorowości i zrzeszenia.
wyrastając z faktu istnienia pomiędzy ludźmi więzi, która z kolei
62
jest produktem ludzkiej woli, mają charakter wyobrażeniowy, ale nie
psychiczny, albowiem muszą one zaistnieć w wielu ludzkich głowach
naraz, by można było stwierdzić ich istnienie. Niemniej mimo swego
wyobrażeniowego charakteru są one empiryczne, jako że istnieją w
danym momencie w głowach wielu realnych jedno stek ludzkich,
których działania są z kolei widomym dowodem nie tylko samego ich
istnienia, ale i wpływu, jaki na tych ludzi wywierają. Są one
wprawdzie abstrakcjami — jako elementy teo retyczne socjologii
czystej — lecz każdemu z nich można przy porządkować konkretne
obiekty, to jest rodziny, gminy, gildie, rody, plemiona, klany, klasy
czy narody, których istnienie wsze lako jest takie właśnie, jak to
zostało wcześniej wskazane.
2.1.4. Status ontologiczny wspólnoty i spoleczeństwa. Wspólnota i
społeczeństwo są jednak — jak sądzę — w sensie ontolo-gicznym
czymś odmiennym. Zanalizujmy kilka wypowiedzi Tón niesa,
albowiem tylko na ich podstawie będzie można spróbować dokonać
jakiegoś rozstrzygnięcia. W cytowanym już fragmencie Tonnies pisze:
„[...] wszystkie rodzaje więzi, w których przeważa wola organiczna,
nazywam wspólnotami" (1975: 57), co sugerowa łoby, że wspólnotą jest
pewien rodzaj więzi społecznej. Nieco dalej .jednak, pisząc o
stosunkach społecznych, w których ludzie działają wobec siebie
zgodnie z pragnieniami i skłonnościami, w które angażują oni nawet
miłość i przyzwyczajenie, Tonnies powiada, że są one
podporządkowane pojęciu wspólnoty, co suge rowałoby, iż wspólnotą
są pewne typy stosunków społecznych. Kiedy natomiast pisze, iż
„również wobec zbiorowości powinny być stosowane pojęcia
wspólnoty i społeczeństwa", to wniosek, jaki się narzuca, jest jeszcze
inny. „Zbiorowość społeczna jest oparta na wspólnocie wówczas, gdy
jej uczestnicy traktują ją jako daną przez naturę lub stworzoną przez
wolę ponadnatural-ną [...]" (1975: 62) — pisze Tonnies gdzie indziej,
dając do zrozumienia, że wspólnotą jest pewien rodzaj zbiorowości
społecznej. Podobny wniosek można wysnuć także w odniesieniu do
zrzeszenia.
Wspólnota i społeczeństwo nie należą więc do tej samej ka tegorii
ontologicznej co jestestwa społeczne, które mimo iż mają
 63

wyobrażeniowy charakter, zaliczają się do „rzeczy" społecznych, są

więc częścią świata empirii. Wspólnota i społeczeństwo nie są także, na
co wskazują powyższe wypowiedzi Tonniesa, w żadnym wypadku
typami ludzkich zbiorowości czy grup społecznych, co nasuwa się nam
z łatwością, gdy o wspólnocie i społeczeństwie myślimy na gruncie
wiedzy potocznej. Nie mają więc racji Ti-masheff i Theodorson, pisząc,
że wspólnota i społeczeństwo od noszą się w koncepcji Tonniesa do
typów ugrupowań ludzkich (1976: 180). Zbiorowość społeczna nie
może być bowiem u Ton niesa wspólnotą czy społeczeństwem, lecz
może być oparta na wspólnocie lub społeczeństwie, co jest czymś
zupełnie innym. Nie są one także typami idealnymi w rozumieniu tego
terminu przez Webera, aczkolwiek ich istota jest bardzo bliska
znaczeniu tego terminu. Typami idealnymi są u Tonniesa oba rodzaje
ludzkiej woli, o czym on sam pisze explicite. Tu bowiem typ idealny
pojmowany jest całkowicie zgodnie z sensem, jaki nadał mu Weber. Są
one niewątpliwie związane z jednostronnym spotęgowaniem danego
punktu widzenia i niewątpliwie w przypadku obu typów woli mamy do
czynienia z zamknięciem w jednolitym obrazie myślowym całego
bogactwa zjawisk jednostkowych pasujących do owych
jednostronnie obranych punktów widzenia. Wreszcie w swej
pojęciowej czystości obraz myślowy obu typów woli ni gdzie w
rzeczywistości empirycznie nie występuje, jest on więc utopią. Taki
konstrukt w formie typu idealnego ma jednak dość precyzyjnie
zarysowaną dziedzinę przedmiotową, wiąże się z nim pewien rodzaj
obiektów empirycznych, których jest typem ideal nym, podczas gdy
tego właśnie warunku nie spełniają wspólnota i społeczeństwo. Mogą
one zarówno występować na obszarze wię zi społecznych, jak i mogą
się na nich opierać stosunki społecz ne, zbiorowości czy zrzeszenia,
słowem: wszystkie typy jestestw społecznych. To zaś prowadzi do
wniosku, że wspólnota i społe czeństwo są najbliższe Platońskim ideom
(jeśli, rzecz jasna, od rzucimy specyficzną dla Platona ontologię). Mamy
więc do czynienia raczej z ideą wspólnoty i ideą społeczeństwa niż
z ich typami idealnymi. Idea wspólnoty może się w swoisty
sposób zmaterializować w obrębie więzi społecznych lub w obrębie sto - —
sunków społecznych, zbiorowości czy zrzeszeń, a więc w sferze
jestestw społecznych, sama jednak do jestestw się nie zalicza. Może
się ona oczywiście zmaterializować czy też ucieleśnić jedy nie do
64 65
— Matę struktury
pewnego stopnia, co będzie polegać na tym, że pewne ty py jestestw
społecznych będą ewoluować ku idei wspólnoty, in ne zaś ku idei
społeczeństwa.

2.1.5. Treść idei wspólnoty. Spróbujmy zatem zrekonstruować treść

idei wspólnoty, ona bowiem jest szczególnie dla nas inte resująca,
będąc Tónniesowskim prototypem mikrospołecznej sfe ry zjawisk.
Wspólnota wśród jestestw społecznych występuje wszędzie tam, gdzie
mamy do czynienia na przykład ze stycznoś-ciami ludzkimi opartymi
na wzajemnej zależności wynikającej z najgłębszych,
najogólniejszych, najbardziej koniecznych potrzeb człowieka.
Wszystko, co intymne, prywatne i polegające wyłącz nie na współżyciu
razem, jest rozumiane jako życie we wspólno cie (Tónnies 1975: 37).
Tam, gdzie mamy do czynienia ze stosun kami, w których ludzie
działają zgodnie z pragnieniami i skłon nościami, miłością i
przyzwyczajeniem, ucieleśnieniu uległa idea wspólnoty. Jeśli
współżycie ludzi opiera się na braterstwie, ko leżeństwie, przyjaźni, to
jest to współżycie zgodne z ideą wspól noty. „Choć wszelka władza
łatwo przeradza się w przemoc, to ojcostwo, tak jak macierzyństwo,
chroni się przed tym dzięki miłości i czułości. Godność ojcowska jest
prototypem wszelkiego [...] autorytetu opartego na wspólnocie [...]"
(Tónnies 1975: 61). Jeśli uczestnicy danej zbiorowości „[...] traktują ją
jako daną przez naturę lub stworzoną przez wolę ponadnaturalną [...]"
(Tónnies 1975: 62), wówczas można powiedzieć, że zbiorowość ta jest
oparta na wspólnocie. Podstawowe własności wszelkich jestestw
społecznych, w których zmaterializowała się idea wspól noty, to zatem
miłość i łatwość wzajemnego przystosowania się polegająca na
podobieństwie mowy i myśli. Z podobieństw tych wynika wzajemne
zrozumienie, które jest drugą podstawową ce chą jestestw opartych na
idei wspólnoty. Trzecią z tych własnoś ci jest zdolność do tworzenia
wspólnego życia, będąca pochodną poprzednich, a więc głównie
miłości i wzajemnego zrozumienia. W jestestwach tego typu ujawnia
się więc zgoda na skalę całej zbiorowości, która może być też nazwana
 duchem rodzinnym.
krytyka i obrona. Zacznijmy od podstawowej tezy socjo logicznego
systemu Durkheima: fakty społeczne, a więc właściwy przedmiot
dociekań socjologa, winny być traktowane jak „rze-

66
„Zrozumienie i zgoda są jedną i tą samą rzeczą, a mianowicie wolą
wspólnoty w jej najbardziej elementarnych formach [...]" (Tonnies
1975: 55).
Ugrupowanie społeczne ewoluujące ku urzeczywistnieniu idei
wspólnoty charakteryzuje się więc dominacją więzów pokrewień stwa,
braterstwa i sąsiedztwa; łączy ono ze sobą ludzi jako oso bowości;
czynnikiem kontroli w tym ugrupowaniu jest zwyczaj i tradycja;
członkowie takiego ugrupowania kierują się w swym postępowaniu
wiarą; gospodarczą podstawą ugrupowania, w któ rym idea wspólnoty
stała się dominująca, jest zaś własność zbio rowa — jak trafnie i
zwięźle charakteryzuje to Jerzy Szacki, po wołując się na Don
Martindale'a (Szacki 1981: 503; Martindale 1960b: 230). Taki też jest
Tónniesowski prototyp mikrospołecznej sfery zjawisk.

2.2. EMILE DURKHEIM: GRUPA PIERWOTNA

JAKO CZYNNIK PODTRZYMUJĄCY STABILNOŚĆ
LUDZKIEJ OSOBOWOŚCI

Socjologia Durkheima jest dla nas interesująca głównie ze względu

na studium poświęcone samobójstwu (Durkheim 1897). Właśnie w tej
pracy Durkheim, antycypując późniejsze pomysły Charlesa Cooleya,
podkreślał szczególne znaczenie grup pierwot nych (nie używając tej
nazwy) w podtrzymywaniu stabilności ludzkiej osobowości. Staranna
analiza przyczyn samobójstwa do prowadziła między innymi do
wniosku, iż samobójstwo jest prze de wszystkim czynnikiem rozpadu
struktury wewnętrznej małej grupy (Dunphy 1972: 9). Zanim jednak
poświęcę temu studium nieco więcej miejsca, chciałbym zatrzymać się
nad analizą teore tycznych i filozoficznych podstaw całego systemu
socjologii Durk heima, wydaje się bowiem, że bez tego typu wiedzy
zrozumienie intencji autora Le suicide jest niemożliwe.

2.2.1. Teoretyczne i filozoficzne podstawy socjologii Durkhei ma —

czy". Czymże więc są fakty społeczne? Otóż faktem społecznym, jak
pisze Durkheim, jest „[...] wszelki sposób robienia, utrwalo ny lub nie,
zdolny do wywierania na jednostką zewnętrznego przymusu; albo
inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając
jednak własną egzystencją, niezależną od jego jednostkowych
manifestacji" (Durkheim 1968: 42). Skoro tak, to fakty społeczne są
czymś wręcz przeciwstawnym faktom psy chicznym: społeczeństwo
nie może zatem być rozumiane zgodnie z koncepcją atomistyczną czy
indywidualistyczną, jest ono bowiem rzeczywistością sui generis.
Niniejsza teza wymaga, jak sądzę, nieco bliższego objaśnienia.
Z ontologicznego punktu widzenia teza ta oznacza, że wszel kie
próby redukowania (w dowolnym sensie tego słowa) społe czeństwa
lub w ogóle zjawisk społecznych do sfery zjawisk psy chicznych,
fizjologicznych czy nawet biologicznych nie mają żad nego
uzasadnienia. Po pierwsze dlatego, że owo swoiste połą czenie czy też
synteza jednostek ludzkich, jaką jest społeczeń stwo, wytwarza
zupełnie nową dziedzinę rzeczywistości. „[...] Ta synteza sui generis,
jaką jest wszelkie społeczeństwo, wyłania nowe zjawiska, odmienne
od tych, które zachodzą w świadomoś-ciach samotnych, trzeba też
przyjąć, iż owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je
społeczeństwie, nie zaś w jego częściach, tzn. jego członkach. [...] Bez
popadnięcia w sprzeczność nie można tych cech sprowadzić do
elementów składowych, ponieważ ex definitione zakładają one coś
innego, niż to, co zawierają te ele menty" (Durkheim 1968: 15). Gdzie
indziej zaś, dowodząc swoistoś ci zjawisk społecznych, a zwłaszcza
grupowych, Durkheim pisał: „Grupa myśli, czuje i działa zupełnie
inaczej, niż robiliby to jej członkowie, gdyby znajdowali się w
izolacji. Jeżeli więc bierze się za punkt wyjścia tych ostatnich, nie
rozumie się nic z tego, co dzieje się w grupie" (por. Szacki 1962: 51).
Innym argumentem ,na rzecz tezy o swoistości świata społecz nego
było przekonanie, iż rzeczywistość społeczna jest dla jedno stki
zawsze rzeczywistością zastaną. „Człowiek nie tworzy języ ka, którym
mówi, lecz uczy się go od swojej grupy — pisze Szacki, analizując
ten fragment koncepcji Durkheima; nie wy myśla stosowanych przez
siebie metod pracy, lecz przejmuje je od otoczenia, nie wynajduje
własnej religii, lecz wyznaje którąś
67
z religii istniejących. Słowem, swoje sposoby myślenia, czucia i
działania musi on dostosowywać do sposobów uznanych w spo -
łeczeństwie. W przeciwnym razie napotyka z jego strony reakcję,
przybierającą zresztą nader rozmaite formy: od sankcji praw nych po
przyganę opinii publicznej. Tym właśnie «zewnętrznym» i
«przymusowym» charakterem [podkr. — J. S.] fakty społeczne różnią
się od indywidualnych [...]" (1981: 423). W tym momencie dochodzimy
do sedna koncepcji Durkheima. Rzeczywistość spo łeczna jest
rzeczywistością sui generis, dzięki czemu socjologia otrzymuje swój
specyficzny przedmiot badań, specyficzną dzie dzinę przedmiotową. Są
to tak zwane fakty społeczne, które są faktami „[...] z samej swej istoty
niesprowadzalnymi do faktów życia jednostkowego; należy je badać od
zewnątrz, ponieważ rzeczywiście są zewnętrzne w stosunku do
jednostek ludzkich" (Szacki 1981: 419). Jeśli tak, to są one „rzeczami",
albowiem rzeczą jest to, co występuje wobec jednostki jako coś
zewnętrzne go i niezależnego od niej. Natychmiast jednak rodzi się
pytanie, z czego Durkheim doskonale zdawał sobie sprawę, czy wobec
tego owe „rzeczy" są niematerialne? Gdyby bowiem udzielić na to
pytanie odpowiedzi twierdzącej, wówczas uzyskalibyśmy skraj nie
realistyczną koncepcję społeczeństwa. Tymczasem Durkheim był daleki
od „substancjalizacji" faktów społecznych. Opowiadał się raczej za
czymś, co Jerzy Szacki nazywa realizmem relacjo- nistycznym.
Społeczeństwo jest „zewnętrzne" wobec człowieka rozumianego jako
abstrakcyjna jednostka biologiczna. W miarę jednak jak postępuje
proces uspołecznienia jednostki, społeczeń stwo staje się wobec niej w
coraz mniejszym stopniu zewnętrzne,v albowiem jest ono coraz silniej
obecne w jednostce. Rozwój so lidarności społecznej polega właśnie na
stopniowym zaniku świa domości zbiorowej jako czegoś zewnętrznego
wobec jednostki. Tak też należy rozumieć realizm relacjonistyczny
Durkheima. Po pierwsze, nieuprawniona jest wszelka substancjalizacja
społeczeń stwa, faktów społecznych. Są one wprawdzie rzeczami, ale
równocześnie nimi nie są. „Rzecz" ma u Durkheima w tym kontek ście
jedynie sens metodologiczny. Chodzi o to, aby zjawiska spo łeczne badać
„tak jak rzeczy", to jest jako coś zewnętrznego wo bec badacza, aby
(inaczej mówiąc) postępować tak, jak postępuje się w fizyce, chemii czy
fizjologii.
68 Nie oznacza to jednak, że fakty społeczne są rzeczami w sen sie
ontologicznym. „Rzecz — według Durkheima —,jest przeciw stawna
idei jako to, co poznaje się z zewnątrz, temu, co poznaje się od
wewnątrz. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest ze
swej natury przenikalny dla inteligencji; wszystko, o czym nie możemy
wytworzyć sobie adekwatnego pojęcia po przez zwykłą analizę
myślową; wszystko, cokolwiek może być zrozumiane jedynie pod
warunkiem wyjścia poza samego siebie, jedynie na drodze obserwacji i
eksperymentów, na drodze sto pniowego przechodzenia od cech
najbardziej zewnętrznych i bez pośrednio dostępnych do cech mniej
widocznych i głębszych" (Durkheim 1968: 9). Po drugie, nie można
zbyt literalnie rozumieć tezy, iż społeczeństwo jest rzeczywistością sui
generis, lub tezy, iż nie należy go ujmować jako jedynie „sumy"
jednostek. Wpraw dzie systemowość — jak byśmy dzisiaj powiedzieli
— takich obiektów, jak społeczeństwo i świadomość zbiorowa nadaje
im pewne cechy swoiste, ale bynajmniej nie przesądza o tym, że stają
się one (podobnie jak i inne fakty społeczne) swoistym ty pem bytu.

2.2.2. Mikrosocjologiczne implikacje studium o samobójstwie.

Sformułowawszy główne tezy ontologii Durkheima, można obec nie
przystąpić do omówienia jego podstawowego z punktu widze nia
mikrosocjologii dzieła, to jest Le suicide. Pominę w tej ana lizie szereg
kwestii, które wprawdzie są ogromnie istotne dla współczesnej
socjologii, ale nie mieszczą się w obszarze naszych zainteresowań. Mam
tu na myśli na przykład wyniki analizy Ha-nana C. Selvina, dotyczącej
problemów badań empirycznych zo-rierjtowanych teoretycznie (Selvin
1958; 1965; Simpson 1951: 17- - 20; Smelser, Warner 1S76: 161 - 178).
Zacznijmy od tego, że samobójstwo nie jest dla Durkheima, zgodnie
zresztą z jego generalną opcją filozoficzno-metodologicz-ną, aktem o
charakterze indywidualnym, psychologicznym, lecz faktem społecznym.
Dlatego też „[...] zdarzenia życia prywatne go, które zdają się być
bezpośrednimi powodami samobójstwa, są w rzeczywistości jedynie
przyczynami okazjonalnymi. Jeśli je dnostka załamuje się pod
najsłabszym naporem okoliczności, świadczy to, że stan społeczeństwa
przygotował ją do samobój-

69
 70

stwa" (Durkheim 1960, cyt. za: Szacki 1964: 171). Człowiek bo wiem,
wbrew, pozorom, nie dokonuje aktu samobójstwa z przy czyn natury
psychologicznej, nie jest ono sprawą jego indywi dualnego wyboru.
Samobójstwo jest aktem społecznym, wynika jącym ze stanu grupy
społecznej, w której uczestniczy jednostka, jest ono nawet aktem
wymuszonym na jednostce przez grupę. Samobójstwo to rezultat
zewnętrznego przymusu wywieranego na jednostkę przez .grupę. Jaki
jest wobec tego mechanizm wy wierania przymusu na jednostkę?
Przytoczmy obszerny fragment z pracy Durkheima: „Jednostka może
uważać, że jej życie jest bezcelowe, ale nie może powiedzieć niczego,
co stosowałoby się do innych. W przeciwieństwie do niej,
społeczeństwo może bez sofizmatów generalizować swoje odczucie
samego siebie, swojego zdrowia lub choroby. Jednostki są .zbyt ściśle
związane z jego życiem, aby w przypadku jego choroby same mogły
być zdrowe. Cierpienie społeczeństwa staje się z konieczności ich
cierpieniem. Ponieważ jest ono całością, jego dolegliwości udzielają
się częściom, z jakich ta całość się składa. Ale tym samym społeczeń -
stwo nie może ulec dezintegracji, nie mając świadomości tego, że w
takiej samej mierze zostały naruszone prawidłowe warunki ogólnego
życia. Ponieważ jest ono celem, z którym jest związana najlepsza część
nas samych, nie może ono cauć, iż mu umykamy, nie zdając sobie
sprawy, że naszej działalności zaczyna brakować celu. Skoro jesteśmy
jego dziełem, nie może ono odczuć swojego upadku, nie doświadczając
wrażenia, iż to dzieło nie służy już do niczego. W ten sposób powstają
prądy przygnębienia i rozcza rowania, które nie mają swojego źródła w
żadnej jednostce z osobna wziętej, lecz wyrażają stan dezagregacji, w
jakim znajduje się społeczeństwo. Odbijają one rozluźnienie więzi
społecznych, rodzaj zbiorowej astenii, społecznej depresji, tak jak je -
dnostkowy smutek, który wtedy, gdy jest chroniczny, odbija na swój
sposób zły stan organizmu. Pojawiają się wtedy owe syste my
metafizyczne i religijne, które — ujmując w formuły te niejasne uczucia
— starają się dowieść ludziom, iż życie nie ma sensu, a myślenie inaczej
jest oszukiwaniem samego siebie. Kształtują się też wtedy te nowe
systemy moralne, które — czyniąc z faktów zasady — zalecają
samobójstwo lub co najmniej zbliżają
się do tego, doradzając ograniczenie działalności życiowej do minimum
[podkr. — J. S.]" (Szacki 1964: 170-171).
Podstawowy mechanizm rodzący samobójstwo w jego wymia rze
społecznym, nie zaś jednostkowym, jest związany z wewnętrz ną
integracją czy też spoistością grupy. Ponadto ma on silne po wiązania
ze zjawiskiem znanym we współczesnej mikrosocjologii pod nazwą
uzależnienia jednostki od grupy. W kwestii pierwszej Durkheim nader
często posługuje się następującą ogólną zależ nością jako tym, co
wyjaśnia natężenie samobójstw w danej zbiorowości: „[...]
samobójstwo zmienia się w stosunku odwrot nym do stopnia integracji
grup społecznych, do których należy jednostka" (Szacki 1964: 163).
Powyższe twierdzenie wskazywa łoby na istnienie zależności liniowej
czy też zależności w postaci krzywej asymptotycznej, zależności
polegającej na tym, że spa dek integracji wewnątrzgrupowej
wywoływałby nieustanny wzrost natężenia samobójstw: krzywa
samobójstw nieustannie zbliżała by się do współrzędnej wzrostu
stopnia integracji wewnątrzgru powej.
Powyższa interpretacja jest oczywiście uzasadniona, aczkol -
wiek niekompletna. Durkheim analizuje bowiem także takie sy tuacje
Samobójstwo altruistyczne występuje wtedy, kiedy popełniane jest
w sposób całkowicie dobrowolny, wynikający z „reguł gry"
obowiązujących w danej grupie — to wszystkie te sytuacje, kie dy
odebranie sobie życia jest jedyną ze społecznie akceptowa nych (a więc
obwarowaną sankcjami, systemem normatywnym i wartości),
możliwych reakcji na zaistniałą sytuację. Jednakże z powodu
społecznej akceptacji tego czynu, z powodu zakodowa nia go w
strukturze społecznej grupy, umiejscowienia go pośród rozmaitych
strukturalnych wzorów zachowań przestaje być on czynem
jednostkowym, stając się forma realizacji nacisków struk tury. „[...]
namiętny entuzjazm — pisze Durkheim — z jakim wyznawcy nowej
religii szli naprzeciw ostatniej męki, wskazuje na to, iż w owym
momencie wyzbywali się oni całkowicie swej osobowości na rzecz
idei, której stali się sługami. [...] Jeżeli sa mobójcą nie jest mieszkaniec
Wysp Kanaryjskich, który dla uczczenia swego Boga rzuca się w
przepaść, jakże można dawać tę nazwę dżiniście, który zabija się w
celu powrócenia do nie bytu; człowiekowi prymitywnemu, który pod
społeczne, w których mechanizm wymuszający samobój stwo na
jednostce oraz ogólna sytuacja wewnątrz grupy, która go warunkuje, są
całkowicie odmienne. Poprzednio analizowane były samobójstwa
egoistyczne, jak je nazywał Durkheim, wyni kające z rozpadu grupy, z
malejącego związku między jednostką i grupą, który jednakże
pozostawał na tyle silny, by móc utrzy mać zdolność grupy do
wymuszania określonych działań jed nostki. Samobójstwo innego
typu — altruistyczne — jest wywo łane istnieniem nadmiernego
związku jednostki z grupą. „Jeśli [...] nadmierne ujednostkowienie
prowadzi do samobójstwa, to ta kie same skutki wytwarza
ujednostkowienie niedostateczne. Czło wiek zabija się łatwo wówczas,
gdy jest oderwany od społeczeń stwa. Zabija się także wtedy, gdy jest
zbyt silnie zintegrowany. [...] Jedno bierze się stąd, że społeczeństwo,
podległe częściowo lub w całości rozkładowi, pozwala uciec od siebie
jednostce; dru gie — stąd, że społeczeństwo utrzymuje jednostkę w
stanie zbyt ścisłej zależności" (Szacki 1964: 173).
71
wpływem takiego samego stanu duchowego wyrzeka się życia z
powodu najlżejszej obrazy lub po prostu dla pokazania swej pogardy
dla życia; ban krutowi, który nie chce przeżyć swego dyshonoru; na
koniec tym licznym żołnierzom, którzy nie przestają powiększać liczby
dobrowolnych śmierci?" (Szacki 1964: 175 - 176).
Otóż jeśli tak interpretować przyczyny rosnącego natężenia sa -
mobójstw leżące w sferze integracji wewnątrzgrupowej, to prze bieg tej
zależności należałoby dodatkowo uzupełnić. Zanim to uczynię,
zwróćmy jeszcze uwagę na to, że w analizach Durkheima obecny jest
też drugi czynnik niezmiernie istotny dla przebiegu krzywej
samobójstw — jest to mianowicie pojęcie więzi jednostki z grupą,
-którego rozumienie jest wyraźnie zbliżone do współ cześnie
stosowanego w mikrosocjologii pojęcia uzależnienia jedno stki od grupy
(zob. Cain 1968; French, Zajonc 1957). Uzależnienie jednostki od
grupy występuje wówczas, kiedy cele jednostki, jej cele indywidualne,
wynikające z jej własnych osobowościowych potrzeb mogą być
zrealizowane głównie dzięki uczestnictwu w da nej grupie społecznej.
Nie inaczej, w gruncie rzeczy, pisze o więzi jednostki z grupą
Durkheim. Więź jednostki z życiem ulega osła bieniu dlatego, że
słabnie jej więź ze społeczeństwem. Zdarzają
72
się jednakże, jak argumentuje Durkheim, wyjątki potwierdzające tę
regułę. Oto samobójstwo jest rzadkością u dzieci oraz starców. Dzieje
się tak dlatego, że — odczytując myśli Durkheima języ kiem
współczesnym — słabnie uzależnienie jednostki od grupy. Ten czynnik
wywiera na natężenie samobójstw wpływ odwrotny do tego, jaki
wywierała integracja wewnątrzgrupowa. Otóż ta ostatnia, malejąc,
powodowała wzrost natężenia samobójstw, osła bienie zaś uzależnienia
jednostki od grupy działało na krzywą samobójstw hamująco. Dlaczego
na przykład samotna kobieta ma mniejszą skłonność do popełniania
samobójstwa niż samotny męż czyzna? Właśnie dlatego, że „[...] więcej
od mężczyzny żyje ona poza życiem zbiorowości, życie zbiorowe
przenika ją w mniej szym stopniu: społeczeństwo jest dla niej mniej
niezbędne, gdyż jest ona mniej uspołeczniona. Ma ona pod tym
względem niewiele potrzeb i zaspokaja je małym kosztem. Życie starej
panny jest • całkowicie wypełnione, jeżeli ma ona trochę dewecyjnych
praktyk i opiekuje się jakimiś zwierzętami. [...] Mężczyźnie natomiast
jest w nich za ciasno. Jego myśl i działalność w miarę swojego rozwoju
wykraczają coraz bardziej poza te archaiczne ramy. Z tego powodu
potrzebuje on innych ludzi" (Szacki 1964: 2 - 173). Zbyt niski lub zbyt
wysoki stopień wewnętrznej integracji grupy wpływają więc na wzrost
liczby samobójstw w tej grupie. Prawidłowość ta jednakże jest
zakłócana przez dodatkową zmien ną — uzależnienie od grupy, którą
Durkheim wyraźnie traktował jako składową lub też inną postać
integracji wewnątrzgrupowej. Tymczasem są to dwie różne
charakterystyki strukturalne grupy. Otóż grupa może być silnie
wewnętrznie zintegrowana dzięki sprawnie i silnie działającej kontroli
społecznej, a mimo to jej członkowie będą słabo uzależnieni od grupy,
co może objawić się w ten sposób, że grupa będzie mogła efektywnie
działać, rozwią zywać określone zadania jako całość, lecz nie będzie
mogła wy wierać silnego nacisku na jednostkę. Oczywiście grupa może
także osiągnąć swą wewnętrzną integrację poprzez uzależnienie od
siebie poszczególnych jednostek. Zwróćmy uwagę, iż tam, gdzie
integracja jest osiągana wbrew niskiemu uzależnieniu jednostki od
grupy, kontrola społeczna, system sankcji itp. poczynają sta wać się
siłami bardziej zewnętrznymi wobec jednostki niż wte dy, gdy
integracja jest osiągana poprzez uzależnienie jednostki
73
 74

od grupy. Różnica pomiędzy tymi dwiema charakterystykami grupy

jest niewątpliwie subtelna, stąd też jej pełna eksplikacja wymaga
bardziej pogłębionych analiz. Uczynię to w dalszych partiach książki.
Wreszcie trzeci czynnik wpływający na przebieg krzywej sa -
mobójstw w grupie to stopień jej wewnętrznego uporządkowa nia,
poziom regulacji wewnętrznej, porządku zbiorowego. „Jeśli za tem
kryzysy przemysłowe lub finansowe przyczyniają się do wzrostu ilości
samobójstw, to bynajmniej nie z tego powodu, że przyczyniają się do
pauperyzacji; taki sam skutek mają bowiem kryzysy, prowadzące do
wzrostu dobrobytu. Ów wpływ kryzy sów na liczbę samobójstw
bierze się stąd, że są one zakłóceniami porządku zbiorowego [podkr.
— J. S.]. Do dobrowolnej śmierci popycha każde naruszenie
równowagi, a więc i takie, którego rezultatem jest większy dostatek i
podniesienie się ogólnej ży wotności" (Szacki 1964: 178 - 179).
Podejmujemy w tym momencie rozważania, które mają kapi talne
znaczenie dla zrozumienia pojęcia wolności jednostki. Oczy wiście nie
będzie to jeszcze rozstrzygnięcie problemu, ale chciał bym te
rozważania potraktować jako wstęp do rozstrzygnięć, któ re nastąpią w
dalszych partiach książki. Otóż Durkheim dokonu je w Le suicide kilku
doniosłych spostrzeżeń dotyczących wol ności jednostki, spostrzeżeń
wykraczających niewątpliwie poza ramy wiedzy potocznej. Co więcej,
spostrzeżenia te doskonale współgrają z przyjętą w tej książce
perspektywą strukturalistycz-ną, którą — o czym napomykałem już
wielokrotnie — uznaję za najbardziej efektywną w interpretowaniu i
wyjaśnianiu zja wisk mikrospołecznych.
Przede wszystkim trzeba zacząć od tego: „Nie jest [...] praw dą, iż
ludzka działalność może być pozbawiona wszelkich hamul ców"
(Szacki 1964: 185). Przeciwnie, uwolnienie się od owych hamulców
społecznych lub ich zanik (zanik nacisków struktural nych) wbrew
oczekiwaniom prowadzą — jak dowodzi Durkheim — do sytuacji, w
których wzrasta prawdopodobieństwo samo bójstwa. Nie można wiec
takiej wolności uznać za stan korzystny dla jednostki i grupy.
Mechanizm, który powoduje, iż „wolność" polegająca na uwolnieniu
się od nacisków strukturalnych nie prowadzi do wolności jednostki,
można opisać z punktu widzenia
jednostki w sposób następujący: „Wzięta sama w sobie, w oder -
waniu od jakiejkolwiek regulującej ją od zewnątrz władzy, na sza
pożądliwość jest otchłanią bez dna, której nic nie jest w sta nie
wypełnić. Jeżeli zatem z zewnątrz nie przychodzi nic, co mo głoby tę
pożądliwość powściągnąć, staje się ona dla siebie samej
nieustającym źródłem udręki. Nieograniczone pożądania są bo wiem
z samej swej definicji nienasycone, nienasycenie zaś nie bez
słuszności uważa się za oznakę choroby. Ponieważ nic ich nie
ogranicza, przekraczają one zawsze i nieskończenie środki ich za -
spokojenia, a więc nic nie potrafi ich uciszyć. Pragnienie nie do
ugaszenia jest nieprzerwaną torturą" (Szacki 1964: 180 - 181).
Przeciwnie, jednostka może osiągnąć wolność nie poprzez usu -
nięcie społecznych ograniczeń ani też poprzez podporządkowanie ich
swoim celom, to bowiem z jednostkowego, indywidualnego
punktu widzenia jest niemożliwe. Wolność tę osiąga się raczej
poprzez umiejętne podporządkowanie się społecznym, struktu -
ralnym naciskom (jeśli patrzymy na to z punktu widzenia je -
dnostki) oraz poprzez -zrównoważenie struktury, utrzymanie jej
optymalnego kształtu (gdy spojrzeć na to z perspektywy całości
.społecznej, struktury itd.). „Istnieje tedy prawdziwa reglamen tacja
— pisze Durkheim — która [...] ustala ze względną do kładnością
maksimum dobrobytu, do jakiego każda klasa społe czeństwa ma
prawo aspirować. [...] Pod tym naciskiem każdy w swojej
dziedzinie zdaje sobie niejasno sprawę z granicy, do jakiej mogą
sięgać jego ambicje i nie aspiruje do niczego poza nią. Jeżeli szanuje
zasady i jest uległy autorytetowi zbiorowości, tzn. ma zdrową
konstytucję moralną, czuje on w każdym razie, iż nie należy żądać
więcej. Namiętnościom zostaje wyznaczony cel i granica. [...] To
względne ograniczenie oraz wynikające z niego umiarkowanie
czyni ludzi zadowolonymi ze swojego losu, pobudzając ich zarazem
do jego stopniowego poprawiania" (Sza cki 1964: 183 - 184).
Jedna więc myśl dotycząca wolności jednostki zawarta w roz -
ważaniach Durkheima wydaje się nadzwyczaj trafna, wobec cze go
chciałbym ją potraktować jako punkt wyjścia rozważań tej kwestii w
dalszej części książki: wolności nie osiąga się poprzez zniesienie
wszelkich ograniczeń strukturalnych. Człowiek nie jest wolny
dlatego, że nie podlega żadnemu przymusowi; przeciwnie,
75
może być wolny jedynie w warunkach istnienia takiego przymu su.
To jednak jest tylko myśl wstępna, która wymaga rozwinię cia.
Niejasne wydaje się zwłaszcza samo pojęcie wolności, po dobnie jak
nadal nie wiadomo, co miałoby charakteryzować znie wolenie
jednostki ludzkiej. Rzecz oczywista, nie chodzi mi o wol ność
rozumianą w kategoriach politycznych, prawnych czy etycz nych,
lecz o pojęcie wolności możliwe do zaakceptowania i wy korzystania
w analizach mikrosocjologicznych czy też w socjo logii w ogóle.
Inaczej mówiąc, interesuje mnie tutaj odpowiedź na pytanie: co
znaczy w sensie socjologicznym, że człowiek w jed nych układach
strukturalnych jest wolny, w innych zaś zniewo lony. Myśl
Durkheima wydaje się rzeczywiście stanowić dogod ny punkt wyjścia
tego typu rozważań.
Trzeci typ samobójstw, o których pisze Durkheim, to jest tak
zwane samobójstwo anemiczne, występuje w sytuacji owej pozornej
wolności. Zniesione wprawdzie zostają wówczas wszel kiego typu
ograniczenia (na przykład w wyniku kryzysu społecz nego, rozpadu
struktur społecznych itp.), nie przynosi to jednak jednostce wolności,
o jakiej marzymy, ulegając zdroworozsądko wym złudzeniom. Jest
tak dlatego, że: „Ludzie przestają wiedzieć, co jest możliwe, a co
niemożliwe; co sprawiedliwe, a co niespra wiedliwe; jakie
rewindykacje i nadzieje są uprawnione, jakie zaś idą zbyt daleko"
(Szacki 1964: 187). Stan tego swoistego społecz nego rozprzężenia
nazwał Durkheim anomią, powiadając, że sa mobójstwa anomiczne
popełniane są wówczas, gdy: „[...] działal ności jednostek zaczyna
brakować regulacji, co jest dla nich źród łem cierpienia" (Szacki 1964:
187). Nieważne są zatem źródła zachwiania porządku zbiorowego:
ostry kryzys czy nagły wzrost dobrobytu. Istotnym zaś czynnikiem
jest sam fakt zakłócenia te go porządku, osłabienia wewnętrznej
regulacji, zachwiania się struktur społecznych.
Dopiero trzy wyżej wymienione czynniki — stopień integracji
wewnętrznej grupy, stopień uzależnienia jednostki od grupy oraz
stan społecznej regulacji, stan porządku zbiorowego — wyznacza ją
przebieg krzywej samobójstw w danej grupie. Są one bardzo do
siebie zbliżone; nieuważny badacz mógłby je utożsamić, a prze cież
różnice między nimi istnieją. Byłoby rzeczą niezwykle po-
76
żądaną zbadać, jak wpływają one na zmiany w natężeniu samo bójstw
jako czynnik o charakterze syndromatycznym, wzajemnie powiązane.
Z powyższych rozważań płynie wszakże jeden bardzo istotny
wniosek: nie stan ludzkiej osobowości popycha jednostki do
samobójstw, lecz stan grupy społecznej, w której uczestniczą (via
osobowość). Podobnie jest w wypadku ludzkiej wolności — jej sens,
charakter i rozmiary wyznacza grupa społeczna, czło wiek może zaś
być mniej lub bardziej zdolnym odbiorcą nacisków strukturalnych,
mniej lub bardziej trafnie obierającym drogi po ruszania się po
obszarze swobody zakreślonym przez grupę.
2.3. GEORG SIMMEL: WPŁYW LICZEBNOŚCI GRUPY
NA JEJ SPOŁECZNĄ FORMĘ
I NA FORMY INTERAKCJI
Wątki w twórczości socjologicznej Georga Simmla, interesujące
ważne dla badacza zajmującego się socjologią małych grup spo -
łecznych, to po pierwsze koncepcja treści i formy uspołecznienia, z
którą ściśle wiążą się inne kluczowe wątki w jego socjologii, jak
koncepcja dystansów lub perspektyw poznawczych i związa na z nią
ściśle teoria struktury społecznej; po drugie finezyjne analizy
dotyczące form uspołecznienia najbardziej elementarnych
społecznych układów strukturalnych, jakimi są diady i triady, a
zwłaszcza wpływu liczebności członków danej struktury na jej formą
uspołecznienia; po trzecie wreszcie koncepcja jednostki, a w
szczególności wolności jednostki.
Pierwszy z tych wątków ogromnie ważny zarówno w koncep cji
Simmla, jak i z perspektywy rekonstruowanej w tej pracy kon cepcji
struktury społecznej, został podjęty w poprzednim roz dziale. W tym
miejscu chciałbym poddać dokładniejszej analizie te wątki twórczości
Simmla, które dotyczą form uspołecznienia elementarnych układów
strukturalnych — diad oraz triad. Pełna ich prezentacja jest jednak
niemożliwa bez uprzedniego rozwa żenia sensu kategorii treści i
formy uspołecznienia, jaki uzyskują one w socjologii Simmla.
77
2.3.7. Formy uspołecznienia elementarnych układów struktu -
ralnych. Rozróżnienie treści i form uspołecznienia, z jakim spo -
tykamy się w socjologii Simmla, jest o tyle istotne, że stanowis ko
strukturalistyczne, które staram się zaprezentować w niniejszej pracy,
ma wiele elementów wspólnych i pokrewnych z tym fun damentalnym
Simmlowskim rozróżnieniem. „Otóż wszystko to, co w postaci
popędu, pożądania, celu, skłonności, fizycznej obec ności, ruchu jest
w jednostkach — stanowiących bezpośrednio konkretne podłoże
wszelkiej rzeczywistości historycznej — pod stawą bądź okazją do
oddziaływania na innych i ulegania ich oddziaływaniu, oznaczam
jako treść, niejako tworzywo procesu uspołecznienia" — pisze Simmel
(1975: 52).
Ten sam punkt widzenia będę propagował w dalszych partiach tej
książki: jednostki ludzkie są jedynie podłożem, substratem zjawisk i
procesów społecznych, ale nie stanowią ich istoty, nie są tym, co
rozstrzyga o charakterze tych zjawisk. „Sam w sobie i dla siebie
i .materiał ten, którym wypełnione jest życie, motywa cje, które
stanowią siłę napędową, nie mają charakteru społecz nego — pisze
Simmel. Ani głód, ani miłość, ani praca, ani uczucia religijne, ani
technika, ani funkcje i osiągnięcia intelektu nie są — biorąc pod
uwagę ich znaczenie bezpośrednie — wyrazem uspołecznienia"
(1975: 52). Zatem to nie ludzie, ich uczucia, mo tywacje i działania
jako takie rozstrzygają o kształcie świata spo łecznego. Jest to jedynie
materia, z jakiej świat ten jest utwo rzony, ale nie rozstrzyga ona o
jego kształcie.
Skoro te wszystkie jednostkowe uczucia, motywacje, popędy i
działania nie są wyrazem uspołecznienia — jak chce Simmel — to co
wobec tego stanowi owo uspołecznienie? Otóż, uspołecznie nie
stanowi ,,[...] urzeczywistniającą się na niezliczone sposoby formę, w
której jednostki wiedzione tymi [...] potrzebami tworzą jedność
mogącą potrzeby te zaspokoić" (Simmel 1975: 52). To nie treść życia,
ale jego forma jest tym, co winno przede wszystkim stanowić
przedmiot zainteresowań socjologa, albowiem warunki praktyczne i
potrzeby skłaniają ludzi do tego, by poszczególnym elementom tego
tworzywa życia społecznego nadawać określone formy i dopiero
wówczas posługiwać się nimi jako elementami ży cia. Formy życia
społecznego poczynają jednak — twierdzi Sim mel — uwalniać się od
swej funkcji służebnej, autonomizują się
78
do tego stopnia, że ulegają przekształceniu z czegoś, co jest okre ślone
przez treść życia społecznego, w coś, co tę treść samo jest zdolne
określać (por. Szacki 1981: 509-510 oraz Magala 1980: 17-19).
Formą życia społecznego jest zatem dla Simmla coś, co wznosi się
ponad te wszystkie konkretne, partykularne treści; jest to coś bardziej
abstrakcyjnego, ogólnego i trwałego, a więc w mniejszym stopniu
jednostkowego, konkretnego, czyli zmien nego i przemijającego. Stąd
też skłonny byłbym widzieć istotną analogię pomiędzy strukturą we
współczesnym jej rozumieniu a formą w rozumieniu, jakie nadał jej
Simmel.
2.3 2. Forma a treść uspołecznienia. Stosunek formy do treści, a
zwłaszcza specyficzne znaczenie, jakie Simmel nadaje pojęciu formy w
analizie socjologicznej, mogą być lepiej zrozumiane wów czas, gdy
rozważymy sens, jaki ma w jego teorii gra lub zaba wowa forma
uspołecznienia. Jest ona zresztą potraktowana przez niego w sposób
szczególny. Jak pisze Theodore Mills, według Simmla istnieje
dwustronny związek 'pomiędzy procesami zacho dzącymi codziennie w
grupie, a więc treścią życia społecznego, a grą, zabawą oraz innymi
formami „uspołecznienia". Pierwszy z nich polega na tym, że forma
zabawowa jest autonomiczna wo bec zdarzeń zachodzących w grupie —
wobec treści życia grupo wego. Drugi typ związku polega na tym, że
podstawowe kwestie z życia grupy znajdują swe bezpośrednie
odpowiedniki w for mach zabawowych, na zasadzie odwrotności,
poprzez ich negację lub jakieś inne mechanizmy (Mills T. 1958: 642). Z
punktu widzenia niniejszych rozważań gra, czyli zabawowa forma
uspołecznienia, jest istotna także dlatego, że za pomocą kategorii tak
zwanych progów zabawowych lub progów towarzyskości Simrnel
buduje jedno ze swych głównych praw dotyczących działania małej
grupy społecznej.
Theodore M. Mills przypomina wyrażoną przez Kurta Wolffa i
Reinharda Bendixa (Simmel 1955) opinię, iż Simmel jest „Freu dem
badań nad społeczeństwem". Powiada przy tym, iż można się z nią
zgodzić pod warunkiem, że twierdzenie Simmla, iż pew ne procesy
grupowe są najlepiej odzwierciedlane w symbolicznych formach
zabawowych, okaże się tak sarno użyteczne jak prze świadczenie
Freuda, iż nieświadome motywy jednostki ujawnia-
79

ją się w marzeniach sennych (Mills T. 1958: 643). Tak więc gra, czyli
zabawowa forma uspołecznienia, okazuje się, przynajmniej niekiedy,
kluczem do zrozumienia funkcjonowania małej grupy społecznej. Gra
Bowiem sama nie jest ani pracą, ani też faktem, rzeczywistością czy
fantazją — jest formą uspołecznienia, która dzięki wymienionym
właściwościom jest wystarczająco autono miczna, aby odzwierciedlać
rzeczywistość, fakt, sposoby działa nia grupy. „Ujmując rzecz w
kategoriach socjologicznych, będę tedy traktował towarzyskość —
pisze Simmel — jako zabawową formę uspołecznienia pozostającą —
mutatis mutandis — w takim stosunku do jego określonej treściowo
konkretności, w jakim dzieło sztuki pozostaje do rzeczywistości"
(Simmel 1975: 57). W takim też stosunku pozostaje, jak mniemam,
forma uspołecz nienia do treści w socjologii Georga Sknmla.
2.3.3. Zabawowa forma uspołecznienia — towarzyskość. Nas jednak
szczególnie interesuje jeden z typów form uspołecznienia: zabawowa
forma uspołecznienia lub towarzyskość. „Towarzys kość — powiada
Simmel — polega [...] na abstrakcji form wza jemnych oddziaływań,
którym w innych sytuacjach nadaje zna czenie ich treść; formy te, jak
gdyby krążąc wokół własnej osi, są cieniem, odbiciem zjawisk
zachodzących w życiu społecznym. [...] formy wzajemnego
oddziaływania poprzez rozmowę, które zazwyczaj występują w służbie
niezliczonych treści i celów ludz kich kontaktów, posiadają tu same w
sobie znaczenie, innymi słowy — znaczenie to polega na
zafascynowaniu grą stosunków, jakie formy te nawiązują między
jednostkami, stosunków łącze nia, rozłączania, zwycięstwa, ulegania,
dawania, brania. [...]. Gdy dyskusja staje się rzeczowa, gdy celem j ej
staje się uzasadnienie pewnej prawdy, która skądinąd zawsze może
być jej treścią — traci towarzyski charakter, sprzeniewierza się
własnej naturze — jak wówczas, gdy przekształca się w poważną
kłótnię. Forma wspólnego poszukiwania słuszności, forma sprzeczki
może pozo stać, ale powaga jej każdorazowej treści nie może stać się
jej substancją — tak jak fragment trójwymiarowej rzeczywistości nie
może stać się elementem perspektywistycznego malowidła, które ją
przedstawia" (Simmel 1975: 65 - 67). Dlatego tak istotne według
Simmla są owe progi towarzyskości. Jeśli są one zbyt
80
niskie i jeśli bywają przekraczane, wówczas rozerwaniu ulega
rozróżnienie pomiędzy rzeczywistością i grą.
Myślę, że w bardziej współczesnym języku socjologicznym
efekt progów towarzyskości można by zinterpretować następująco:
każda grupa musi mieć określoną podstawę substancjalną, dzięki której
czy też na bazie której możliwe jest zachodzenie poszcze gólnych
procesów społecznych. Z drugiej jednak strony prędzej czy później
grupa musi wytworzyć symboliczną, abstrakcyjną war stwę procesów w
niej zachodzących — swą strukturę — która po przekroczeniu
określonej fazy rozwoju autonomizuje się do tego stopnia, iż sama
poczyna nadawać substancji tej grupy spe cyficzny kształt,
równocześnie jednak będąc tych procesów abstrakcyjnym
odzwierciedleniem. Silnie rozwinięta grupa dy sponuje więc
autonomiczną strukturą, nadając kształt procesom zachodzącym w
grupie — struktury tej nie można sprowadzić do poszczególnych
procesów czy faktów składających się na życie tej grupy. Wówczas
też progi towarzyskości (wracając na moment do terminologii Simmla)
są wysokie i ich przekroczenie jest nie możliwe. Rozerwanie podziału
na rzeczywistość i grę, to jest na procesy i fakty z życia grupy z jednej
strony, jej struktury zaś z drugiej, jest niemożliwe. Symboliczny,
autonomiczny i równo cześnie regulujący charakter struktury zostaje
utrzymany. Dzia łanie jednostki jest wówczas kontrolowane przez
strukturę, utrwa lony układ symboli, wartości, reguł itd., nie zaś przez
bieżące potrzeby, zdarzenia i fakty z życia grupy.
„Dyskrecja w stosunku do otoczenia — jak pisze Simmel — jest
pierwszym warunkiem stosunków towarzyskich, równie waż na jest
wszakże dyskrecja w stosunku do własnego Ja. Naduży cie dyskrecji w
obydwu wypadkach powoduje, iż sztuka życia towarzyskiego
przeradza się w naturalizm. Można zatem mówić o górnym i dolnym
socjologicznym progu towarzyskości. Z chwi lą, gdy podstawą
współistnienia stają się treści i cele obiektyw ne — podobnie jak
wówczas, gdy na plan pierwszy wysuwają się elementy czysto
osobiste i subiektywne — towarzyskość przesta je odgrywać centralną
rolę czynnika formującego i spada do rzę du formalistycznej zasady"
(Simmel 1975: 59 - 60). Niski stopień autonomiczności struktury —
kontynuując tę analizę we współ czesnych kategoriach
socjologicznych — jest spowodowany sła-
6 — Małe struktury...
81
 82
bym stopniem jej rozwoju. Struktura nie jest wówczas zdolna spełniać
funkcji regulatora działań ludzkich, pozostawiając tę funkcję
bieżącym potrzebom życia grupowego. Brak dostatecznie
wykształconej autonomicznej sfery struktury grupy wywołuje efekt jej
niestabilności. Oczywiście stopień wykrystalizowania się i autonomii
struktury winny oscylować wokół pewnej wielkości optymalnej —
przekroczenie tego progu w jedną lub drugą stronę powoduje spadek
efektywności działań grupy.
Powyższe rozważania zmierzały do interpretacji stosownych
fragmentów socjologii Simmla w bardziej ogólnych kategoriach.
Theodore M. Mills dokonał bardzo udanej próby interpretacji zjawiska
progów towarzyskości w kategoriach mniej ogólnych od wyżej
zaproponowanych, interpretacja ta rzuca światło na nie zwykle
interesujące aspekty działania małej grupy, współcześnie w ogóle nie
dostrzegane przez badaczy.

2.3.4. Hipotezy dotyczące efektu progów towarzyskości. Pierwsza

hipoteza zrekonstruowana przez Millsa brzmi następująco. Po ziom, na
jakim ustalony jest próg towarzyskości, jest funkcją zdolności grupy
do zadowalającego spełniania zewnętrznych i we wnętrznych
wymogów. Gdy zewnętrzne wymogi i wewnętrzne naciski wzrastają w
danej grupie, wówczas można przewidywać, że ów próg ustali się na
niskim poziomie, lub też, że dojdzie do nasilenia znaczenia nie
rozwiązanych kwestii, co spowoduje prze kształcenie się gry w
rozwiązywanie problemów. Porównując grupy efektywne,
wszechstronne, dobrze zorganizowane, mające przygotowanie i
podstawy do rozwiązywania nowych problemów oraz zdolne do
sprostania nowym wymogom z grupami, które są nieefektywne,
sztywne oraz pozbawione zdolności dokonywania nowych rozwiązań,
można oczekiwać wzrostu trudności zarówno w rozdzieleniu pracy i
gry, jak też w tworzeniu socjologicznie i psychologicznie ważnych
form zabawowych (Mills T. 1958: 644). Myślę, że powyższe opinie
nie stoją w sprzeczności z wcześniej zaproponowaną interpretacją
socjologii Simmla.
W zależności od tego, jak dalece dana grupa jest efektywna i
zintegrowana, stosuje się jeden z czterech wyróżnionych przez Millsa
(na podstawie analizy koncepcji Simmla) symbolicznych me-
chanizmów mogących wyjaśnić związki pomiędzy zwykłymi, co -
dziennymi procesami grupy a jej formami zabawowymi.
1. Grupa najbardziej efektywna w swej formie zabawowej od -
twarza cechy procesu grupowego, które były i są podstawowym
źródłem jej efektywności i dumy.
Dzięki swoistemu sposobowi abstrakcji mechanizm ten umożli wia
członkom przeżywanie na nowo istotnych elementów procesów
grupowych — pisze Mills. Ponadto, ponieważ forma zabawowa sama
staje się nową, odrębną częścią kultury grupy, odzwiercie dlającą
pewne istotne elementy grupy, mechanizm ten dostarcza nowego
obiektu kulturowego do identyfikacji grupowej. Forma zabawowa
staje się dla grupy nowym powodem do dumy.
2. Grupa w swej formie zabawowej odtwarza cechy procesu
grupowego, które stanowią główne źródła napięć.
Mills zwraca uwagę, że mechanizm ten wprawdzie podtrzymuje
granicę pomiędzy procesem grupowym a formą zabawową, jednak że
w zakamuflowanej formie przedstawia on problematyczne kwestie z
życia grupowego, lokując je „gdzieś tam", gdzie mogą być
obserwowane, a nawet przypuszczalnie rozpoznane. Oba po wyższe
Podstawową funkcją tego mechanizmu jest zapobieganie dalsze mu
obniżaniu się progu towarzyskości.
Druga z hipotez zrekonstruowanych przez Millsa powiada, że gdy
grupy tracą zdolność radzenia sobie z zewnętrznymi i we wnętrznymi
wymogami oraz gdy próg oddzielenia życia grupo wego od gry staje
się niski, wówczas pojawia się tendencja do przechodzenia od
pierwszego do czwartego mechanizmu. Podob na tendencja pojawia się
wtedy, gdy wymogi wzrastają propor cjonalnie do zdolności grupy do
ich zrealizowania.
Wnioski, do jakich prowadzi analiza zbadanych powyżej kon cepcji
Simmla, wnioski oparte także na próbach ich empirycznej weryfikacji,
są według Millsa następujące. Po pierwsze, forma zabawowa
odzwierciedla nie tylko istnienie w grupie określonych problemów
mechanizmy charakteryzowały grupy cechujące się wyso kim stopniem
efektywności i wewnętrznej integracji.
3. Grupa w swej formie zabawowej przyjmuje właściwości, które
stoją w sprzeczności z jej normalnymi cechami. Na przy kład
niejasność norm zostaje zastąpiona przez rygorystycznie
określone reguły gry.
Mechanizm ten, zdaniem Millsa, pokazuje, że grupa ma bardzo
poważne, nie rozwiązane problemy oraz niższy próg zabawowy.
Wreszcie ostatni z mechanizmów wyróżnionych przez Millsa, po -
jawiający się wyłącznie w' grupach o niskiej efektywności i nie -
zdolnych do rozwiązywania problemów zewnętrznych i wewnętrz -
nych, polega na tym, że:
4. Grupa w swej formie zabawowej neguje problematyczne procesy
z życia grupowego. Napięcia pomiędzy statusami, jakie istnieją w
grupie, zostają w jej formie zabawowej zaprzeczone i zastąpione przez
zasadę równości oraz systematyczną rotację. Gra nie jest uważana za
zrealizowaną, dopóki wszyscy gracze uie zajmą wszystkich możliwych
pozycji (Mills 1958: 645).
83
wewnętrznych. Na podstawie analizy pojawiających się w grupie form
zabawowych możliwe jest bowiem ustalenie względnej ważności dla
grupy poszczególnych problemów. Jako produkt grupy — pisze Mills
— forma zabawowa jest swego ro dzaju bilansem sił
wewnątrzgrupowych. Można w tym kontekście przytoczyć uwagę
Simmla, że gra czy zabawowa forma uspołecz nienia „[...] właśnie z
racji swego dystansu wobec realnej rze czywistości, może ukazać
prawdziwą naturę tejże pełniej, bardziej konsekwentnie i adekwatnie
niż wszelka próba bezpośredniego jej uchwycenia" (Simmel 1975:
71). Po drugie, powiada Mills, powyższe rozważania pokazują, że
pełniejsze zrozumienie symbo licznych powiązań, jakie istnieją
pomiędzy formą zabawową, fan tazją itp. a procesem grupowym,
mogłoby być szczególnie przy datne dla przywódców w grupach
terapeutycznych, dyskusyj nych itd., albowiem jest to przypuszczalnie
jeden ze sposobów wykrycia problemów, napięć wewnątrzgrupowych
w formie ukry tej przenikających grupę jako całość (Mills T. 1958:
646).
2.3.5. Różnice strukturalne między diodami i triadami. Drugi
istotny z mikrosocjologicznego punktu widzenia wątek dociekań
Simmla dotyczy zagadnienia wielkości grupy, w sensie jej liczeb ności
i związku, jaki istnieje pomiędzy tak rozumianą wielkością a formą
strukturalną grupy. Współczesne badania nad tą proble matyką będą
przedstawione w dalszych partiach książki, tutaj ograniczę się
wyłącznie do prezentacji ustaleń Simmla (i tym
84
razem posiłkując się bardzo udaną rekonstrukcją tych twierdzeń
dokonaną przez Theodore'a Millsa). Już na wstępie trzeba jednak
zaznaczyć, że to właśnie Simmel nadał późniejszym badaniom w
tym zakresie właściwy kierunek: chodziło mianowicie o usta lenie,
w jaki sposób zmiana liczebności grupy wywołuje zmianę kształtu
strukturalnego grupy; jak wraz ze zmianą, wzrostem złożoności
struktury zmieniają się reguły działania takiej struk tury, jej
wewnętrzne prawidłowości.
Rozważania te Simmel prowadził zarówno badając różnice
strukturalne diad i triad, jak też analizując dynamikę i odmien ność
strukturalną małych, niezróżnicowanych systemów w stosun ku do
dużych, zróżnicowanych systemów. Daleki był więc od
późniejszych, niefortunnych dociekań dotyczących na przykład
tego, powyżej jakiej to liczebności grupa przekształca się z ma łej w
dużą. Analizy Simmla pokazują też, że daleki był — przy najmniej w
tej warstwie swych rozważań — od indywidualistycz nego,
agregacyjnego traktowania grupy, uważając, iż wielkość liczbowa
grupy, liczba członków wchodzących w jej skład, jest przede
wszystkim czynnikiem wywołującym istotne zmiany struk turalne
grupy, nie zaś czynnikiem, który sam w sobie jest godny dociekań.
Podobny pogląd prezentuje Stefan Nowak we wstępie do polskiego
wydania Socjologii Simmla: „W języku współczes nym — pisze
Nowak — powiedzielibyśmy, iż Simmel koncentruje swoją uwagę na
aspektach strukturalnych grup społecznych i na cechach
strukturalnych społeczeństw złożonych ,z grup [...]" (1975: XXI).
Nieco dalej pisze zaś o przedmiocie dociekań Simmla: „Za kładając, iż
dana grupa ma takie, a nie inne własności struktu ralne (tj. taką a taką
«formę»), zastanawia się, co z tego wynika dla jej funkcjonowania, dla
zachowań ludzi ją tworzących, dla interakcji jej członków, dla jej
zachowania wobec innych grup społecznych" (Nowak S, 1975: XXII;
zob. także Coser 1975: 188 - - 189).
Rozpoczynając prezentację twierdzeń Simmla dotyczących róż nic
strukturalnych pomiędzy diadami i triadami, chciałbym na wstępie
odwołać się do tych fragmentów jego prac, w których dowodzi on
sensowności podejmowania tego typu analiz. Otóż Simmel twierdzi,
że „[...] po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby móc nadal
istnieć i rozwijać się, musi wykształcić pewne
85
środki, formy i organa, których przedtem nie potrzebowała [...]"
oraz ,,[...] cechy i typy wzajemnych oddziaływań między człon kami w
większych kręgach nieuchronnie zanikają w miarę wzro stu
liczebności grupy" (Simmel 1975: 111). Zatem: „Aspekt iloś ciowy ma
znaczenie dwojakie: negatywne, polegające na tym, że pewne formy
rozwoju, konieczne czy też możliwe w danych wa runkach
wewnętrznych lub innych, mogą się urzeczywistnić wy łącznie poniżej
bądź powyżej pewnej granicy liczebności, oraz pozytywne, jako że
pojawienie się pewnych form rozwoju jest bezpośrednim wynikiem
określonych, czysto ilościowych mody fikacji" (Simmel 1975: 111).
Powyższy passus potwierdza wcześ niej wyrażaną opinie, iż dla
Simmla liczebność członków danej grupy ma znaczenie o tyle, o ile
staje się ona czynnikiem prze budowy struktury lub czynnikiem
generującym nowe formy strukturalne, ale przedmiotem dalszych
analiz pozostaje już tylko struktura. Jak pisze Stefan Nowak (i tę
opinię przytoczmy jeszcze na koniec): „Pierwszą cechą każdej
struktury jest liczba elemen tów ją tworzących. I tutaj Simmel
podejmuje niezwykle wnikli we rozważania na temat konsekwencji tak
prostej cechy struktu ralnej, jak wielkość grupy, dla sposobu jej
funkcjonowania i in terakcji jej członków. Wprowadza pojęcie układu
dwuelemento-wego i trójelementowego, «diady» i «triady», i krok po
kroku śle dzi konsekwencje tego czysto liczbowego aspektu
strukturalnego grup dla zachowań elementów je tworzących" (1975:
XXIII). W odniesieniu do diad i triad Mills dostrzega u Simmla sześć
podstawowych praw charakteryzujących różnice strukturalne między
nimi. Przytoczmy je zatem:
1. W diadzie istnieje przemożne poczucie zagrożenia jej we -
wnętrznych stosunków przez śmierć, natomiast w triadzie poja wia się
 poczucie trwałości (Simmel 1975: 159 - 160. Por. także Mills T.
1958: 647).
Oczywiście chodzi tutaj o efekt pojawienia się struktury, która
ulega autonomizacji, „obiektywizuje" się w stosunku do swych
członków. Jak pisze Simmel: „W związku dwuosobowym [...] ży cie
grupy, tak jak życie jednostki, zabarwione jest w pewien spo sób
wizją śmierci. [...] Każda wieloczłonowa grupa może zgodnie ze swą
istotą trwać wiecznie i fakt ten wywołuje u każdego z jej członków
jako takiego [...] pewne specyficzne uczucie, podpada-
86
jące pod kategorie socjologiczne" (Simmel 1975: 159). Kolejne z
twierdzeń już całkiem ostro i wyraźnie pokazuje ten efekt.
2. Triada stanowi dla swych członków rodzaj zewnętrznej ca -
łości, zbiorowości, natomiast w diadzie zjawisko to nie występuje
(por. Simmel 1975: 158 - 159).
Stefan Nowak zauważa, że właśnie triada stanowi dla zjawiska
„obiektywizacji" istotny próg, próg o charakterze strukturalnym, po
którego przekroczeniu wytwarza się nowy typ stosunków (struktury)
powodujących, że grupa zaczyna się „alienować" wo bec swych
członków, wykształcają się autonomiczne reguły fun kcjonowania
grupy, a także pojawia się efekt podporządkowy wania sobie przez
grupę tych, którzy ją tworzą (Nowak S. 1975: XXIV). Simmel
zauważa ponadto, że pomimo iż struktura dwu członowa może się
wydawać zewnętrznym obserwatorom autono miczną, ponad
jednostko w ą jednością, to jednak nie jest ona ta ka dla jej członków.
W diadzie: „Nie dochodzi [...] do wytworze nia owego
ponadindywidualnego życia całości, które każdy z jej członków
uważa za niezależne od siebie. Wówczas natomiast, gdy związek
składa się już z trzech osób, po odejściu jednej z nich grupa może
istnieć nadal" (Simmel 1975: 159).
Inny związany z tym efekt jest opisany w kolejnym twierdze niu.
Chodzi mianowicie o możliwość pojawienia się w strukturze czegoś,
co można by nazwać intymnością. „W związkach dwu- osooowych
procesy społeczne z zasady ograniczają się do wzajem nych zależności
między jednostkami, nie tworząc wykraczającej poza owe jednostki
całości; stanowi to podstawę intymności" (Sim mel 1975: 162).
Jednakże przekroczenie progu triady powoduje, że struktura jako
całość traci zdolność do wytworzenia i utrzy mania intymności.
3. W diadzie możliwe jest pojawienie się intymności jako ce chy
tej struktury, podczas gdy w triadzie intymność zostaje pod dana
kontroli lub ograniczona do części grupy (Mills T. 1958: 647).
W ten sposób podejmujemy kolejne zagadnienie ważne z punktu
widzenia analizy tego typu elementarnych struktur społecznych.
Otóż jest to zagadnienie funkcji owego trzeciego elementu w
strukturze, który tak radykalnie zmienia jej właściwości.
4. W triadzie pojawia się zjawisko delegowania obowiązków
87
 1975: 118; Mills T. 1958: 647).

88
i odpowiedzialności, które w diadzie jest nieobecne (por. Simmel
1975: 171-172).
Jest ono tak istotne dlatego, że bezpośrednią przyczyną jego po -
jawienia się w strukturze jest dystans dzielący całość społeczną od
członków — którego efekt występuje dopiero w triadzie. Po woduje to,
że ludzie delegują na grupę na przykład odpowiedzial ność za czyny,
których w pojedynkę nigdy by nie dokonali.
Rolę „trzeciego" elementu struktury grupy pokazuje też do brze
kolejne prawo.
5. Pojawienie się kozła ofiarnego dezintegruje diadę, podczas gdy
w triadzie może ono czasowo pełnić funkcję środka przebu dowy
strukturalnej (Mills T. 1958: 647).
Simmel w kilku co najmniej miejscach wyraźnie pokazuje, iż
przekroczenie progu, jaki stanowi triada, radykalnie zmienia trwałość
tej nowej struktury — triada nie ulega rozpadowi w wa runkach, w
których w sposób nieunikniony musiałoby to .spotkać diadę. Wreszcie
ostatnie z twierdzeń dotyczących diad i triad raz jeszcze pokazuje, że
przekroczenie wspomnianego progu radykal nie zwiększa trwałość
nowo powstałej struktury:
6. Obecność „trzeciego" elementu pozwala przezwyciężyć roz -
bieżności lub zasymilować je w obrębie całości, co nie jest możli we na
terenie diady (por. Simmel 1975: 173 - 174). Diada w takich
warunkach mogłaby się rozpaść. Pojawienie się trzeciego elementu
zwiększa więc trwałość struktury jako całości, ale powoduje też, że w
triadzie nowe znaczenie zyskują zarówno zależność całości od
jednostki, jak i współodpowiedzialność je dnostki za czyny zbiorowe.
Ich poziom ulega w triadzie obniżeniu.

2.3.6. Dynamika małych i dużych systemów społecznych.

Przytoczmy jeszcze dalsze dziewięć twierdzeń, jakie Theodore Mills
wydobył z analiz Simmla, dotyczących dynamiki małych i dużych
systemów (Mills nie podaje bliższej charakterystyki tych ukła dów —
domyślać się należy, że idzie tu o tak zwane małe grupy i duże grupy).
1. Małe, scentralizowane grupy powołują zazwyczaj i rzucają do
akcji całą siłę, jaką dysponują, w dużych zaś rezerwa sił jest większa
nie tylko w sensie bezwzględnym, ale także i względnym (por. Simmel
2. Mała grupa, angażując w znacznej mierze osobowość człon ków,
narzuca zdecydowane postawy wobec poszczególnych osób, zadań
rzeczowych oraz innych grup. Konieczność czy też możli wość taka
jest o wiele mniejsza w grupie dużej, którą cechuje wielość i jej brak, wdzięczność lub niewdzięczność, szczerość lub fałszy-wość)
różnorodność elementów składowych (por. Simmel 1975: 118-119). w dużym stopniu determinują naturę niezróżnieowanego sytemu,
3. W małych grupach, w odróżnieniu od większych systemów, podczas gdy w systemach zróżnicowanych przeciwstaw ne stosunki
normy obejmują szerszą gamę zachowań i cechują się mniejszym emocjonalne mogą nie tylko współistnieć, lecz także mogą być
stopniem tolerancji (Mills T. 1958: 647). składnikiem wspólnej koncepcji tej zbiorowości.
Powyższe trzy twierdzenia można by podsumować następującym 9. Proces grupowy w większych systemach jest w mniejszym
stwierdzeniem Simmla dotyczącym małych grup: „[...] brak środ - stopniu zdeterminowany przez potrzeby jednej ze stron niż w ma łej,
ków, brak rezerw, brak elementów chwiejnych i niezdecydowa - niezróżnicowanej grupie.
nych utrudnia proces zmian i adaptacji oraz — pomijając oko - Generalna hipoteza, jaką wysuwa Mills na podstawie analizy
liczności zewnętrzne — z uwagi na zasadnicze układy społeczne o wszystkich przytoczonych wyżej twierdzeń, jest następująca. Otóż w
wiele częściej stawia je przed alternatywą: życie lub zagłada" (por. rozmaitych sytuacjach oraz w warunkach wzrastającej presji ze strony
Simmel 1975: 119). wymogów zewnętrznych diady będą wykazywać ten dencję do
4. Małe, niezróżnicowane grupy nie zawierają podgrup, któ re ponownego uporządkowania struktury na niższym po ziomie
stanowiłyby pośrednik pomiędzy jednostką a zbiorowością (por. wewnętrznej integracji niż triady (Mills T. 1958: 648). Hi poteza ta
Simmel 1975: 123 - 124). pozostaje w ścisłym związku z ustaleniami Balesa (1950).
5. Pojawienie się napięcia w małej grupie prowadzi albo do Robert Bałeś zaobserwował między innymi, że w grupach za -
wzrostu jej wewnętrznej integracji, albo do rozpadu, podczas gdy w daniowych nieustannie ścierają się dwie tendencje, dwie siły — jedna
większych systemach wewnętrzne napięcie wywołuje tenden cję do zmierzająca do realizacji celu grupy, druga zaś dążąca do zapewnienia
rozłamu na systemy dwuelementowe (Simmel 1955: 65. Pozostałe grupie maksymalnej integracji wewnętrznej. Są to tendencje do
twierdzenia zostały przez Millsa wyprowadzone także na podstawie pewnego stopnia wykluczające się, albowiem sku pienie sił i zasobów
tego wydania pism Simmla). grupy na osiągnięciu jej celu osłabia poważ nie stopień wewnętrznej
6. Małe grupy dysponują środkami, dzięki którym mogą ma - integracji, skupienie zaś energii i zaso bów na przywróceniu integracji
nipulować złożonymi konfliktami pomiędzy jednostkami, podczas prowadzi w nieunikniony sposób do osłabienia działań w kierunku
gdy duże grupy, nie mając tej zdolności, są bardziej przygoto wane osiągnięcia celu grupowego. Równocześnie jednak obie te sfery
do kontrolowania konfliktów pomiędzy zorganizowanymi aktywności grupy są komple mentarne, albowiem grupa nie może
podgrupami. egzystować, zaprzestawszy działania w którejkolwiek z tych dziedzin.
7. W małych grupach mechanizmy przywracania integracji Tak więc rozwiązywa nie problemów i osiąganie celów przez grupę
ograniczają się głównie albo do podtrzymywania napięcia aż do wiąże się ze strata mi zasobów energetycznych grupy, co w rezultacie
momentu, kiedy nie pojawią się ponownie siły pozytywne, albo do wzmaga ten dencję do wewnętrznej dezorganizacji grupy. Jest to
zmiany norm, podczas gdy większe systemy mogą się tak zre - prawidło wość uniwersalna, obecna we wszystkich małych grupach
organizować, by zminimalizować konflikt, a równocześnie utrzy mać społecznych. Dowiódł tego eksperymentalnie między innymi Bałeś,
stałe granice wobec środowiska zewnętrznego. ale prawidłowość tę można już odczytać właśnie z rozważań Sim-
8. W małych grupach właściwości jednej ze stron (atrybuty mla, na co wskazuje Theodore Mills. U Simmla można także od naleźć
emocjonalne: małomówność lub samochwalstwo, waleczność lub inną prawidłowość, dotyczącą różnic, jakie istnieją pod tym względem
pomiędzy diadami i triadami. Otóż Simel twierdzi, że diada nie mając
89 mechanizmów reintegracyjnych, łatwiej ulega
90 rozpadowi w odpowiedzi na rosnące wymogi zewnętrzne niż tria da,
ale z drugiej strony, gdy wymogi zewnętrzne ulegają reduk cji,
wówczas diada, która na przykład ma zdolność do osiągania
intymności, jest w stanie uzyskać wyższy stopień integracji niż triada.
Mills przedstawia tę prawidłowość w postaci schematu:

Rysunek 2.1. Poziom integracji we -

wnętrznej a stopień nacisków ze -
wnętrznych w diadach i triadach
(źródło: Mills T. 1958: 643)

Sądzę, że powyższy rezultat teoretyczny dociekań Simmla jest w

dużym stopniu niebanalny. Stąd też uwaga Stefana Nowaka, że
wnikliwość w rozumieniu zjawisk społecznych oraz wieloaspek-
towość ich ujmowania przez Simmla, gdyby porównać ją z wy nikami,
jakie w sferze mikrosocjologii ma do zaoferowania współ czesna
socjologia, świadczy raczej na korzyść Simmla, ma pewne
uzasadnienie.

2.4. CHARLES H. COOLEY: FUNKCJE GRUPY PIERWOTNEJ

Koncepcję grupy pierwotnej sformułował i wprowadził do kanonu

pojęć socjologicznych Charles Horton Cooley, pisząc w 1909 roku:
„Przez grupy pierwotne rozumiem takie, które cha rakteryzują się
ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste (face-to-face)
oraz współpracę. Są one pierwotne w wielu znaczeniach, lecz głównie
w tym znaczeniu, iż są podstawowym czynnikiem w tworzeniu natury
społecznej jednostki i jej spo łecznych wyobrażeń. Psychologiczną
konsekwencją takich bez-
 91 92

pośrednich powiązań pomiędzy jednostkami jest swoiste stopie nie się

ich indywidualności we wspólną całość do tego stopnia, iż jaźnią danej
jednostki staje się, z kilku co najmniej powodów, wspólne życie oraz
cel grupy. Przypuszczalnie najprostszym spo sobem określenia tej
całości jest posłużenie się zwrotem «my»; owo «my» pociąga za sobą
pewien rodzaj sympatii i wzajemnej identyfikacji, której naturalną
ekspresją jest właśnie «my»" (Coo- ley 1909: 23). Powyższy passus
bywał wielokrotnie cytowany w większości podręczników
socjologicznych, co można potrakto wać między innymi jako symptom
ważności tej problematyki dla zrozumienia świata społecznego.
„Cooley poświęcił grupom pier wotnym niewiele stron — pisze Szacki
— ale były to strony wy jątkowo w socjologii wpływowe. Przyczyniły
się one — bardziej niż prace Le Playa i Simmla — do wprowadzenia
do tej nauki problematyki małych grup, która stanowiła do tej pory
niemal całkowity monopol filantropów i reformatorów" (Szacki 1981:
598; por. też Coser 1977: 307 - 310).

2.4.1. Status teoretyczny pojada grupy pierwotnej. Można je dnak

(i trzeba) zadać pytanie o status teoretyczny pojęcia grupy pierwotnej.
Odpowiedź na takie pytanie winna umożliwić ade kwatną ocenę
pomysłu Cooleya. Tak właśnie należałoby zresztą rozumieć to
pytanie: jest to pytanie o to między innymi, czy ma my w tym
wypadku do czynienia z odkryciem specyficznego ty pu grup
społecznych, czy też był to jedynie pomysł o charakte rze formalnym,
porządkowym. Mówiąc inaczej, problem polega na tym, czy istnieje
w świecie społecznym specyficzny przedmiot, osobny rodzaj grupy
społecznej zwanej grupą pierwotną?
Otóż odpowiedź na te pytania musi być negatywna. Zanali zujmy
najprzód sam sens określenia „pierwotna". Na czym mia ła się
zasadzać pierwotność takich grup? Jak trafnie zauważa Dexter
Dunphy, w definicji Cooleya słowo „pierwotny" odnosi się przede
wszystkim do fundamentalnego efektu, jaki takie gru py mogą
wywoływać w procesie tworzenia się indywidualnych osobowości
członków tych grup (Dunphy 1972: 4). Pierwotność — zgodnie z
intencjami Cooleya — nie wynikała w tym wypadku z jakiejś
specyficznej konfiguracji strukturalnej małej grupy, z określonego
ułożenia i powiązania poszczególnych elementów
jej struktury, nie wynikała też z faktu pojawienia się w takiej grupie
szczególnego typu kultury grupowej ani też specyficznego rodzaju
systemu norm i wartości lub określonego rodzaju powią zań
członków grupy. Oczywiście dana mała grupa społeczna, aby stać
się grupą pierwotną, musi spełniać kilka warunków wstęp nych —
nie każda z małych grup może być określona mianem pierwotnej.
Toteż Cooley w innej pracy, napisanej czternaście lat po Social
Organization, podał pięciopunktową charakterysty kę grupy
pierwotnej (Cooley, Angell, Carr 1933: 53). Mała grupa społeczna
musi spełnić następujące pięć warunków wstępnych, aby można
było podejmować dalsze analizy zmierzające do usta lenia, czy jest
ona pierwotna, czy nie:
1. Związki pomiędzy członkami grupy muszą być bezpośred nie,
muszą to być tak zwane związki typu twarzą-w-twarz. Ozna cza to,
że w grupie tej wszyscy członkowie winni się znać oso biście oraz że
struktura tej grupy musi być tak skonstruowana, aby nie tworzyła
barier uniemożliwiających kontaktowanie się wszystkich ze
wszystkimi. Jak wiadomo, nie musi to być waru nek sine qua non
istnienia małej grupy społecznej — są małe grupy, w których zakres
interakcji społecznej między członkami jest ograniczony i wówczas
jedynie członkowie należący do da nej warstwy strukturalnej grupy
mogą wchodzić w kontakty
bezpośrednie.
2. Związki między członkami grupy nie mogą mieć charak- -teru
wyspecjalizowanego, celowego. Należy to rozumieć w ten sposób, że
po pierwsze, idzie tu o te małe grupy, które mają charakter grup
totalnych i angażują w swe sprawy przeważającą część osobowości
swych członków, po drugie zaś, nie mogą to być małe grupy celowe
lub zadaniowe w ścisłym tego słowa znacze niu. W tych ostatnich
bowiem powiązania pomiędzy członkami grupy zostają
zdeterminowane przez cel grupy lub jej zadanie. W przypadku zaś
grup, o jakie chodzi Cooleyowi, struktura wza jemnych powiązań
pomiędzy członkami jest elastyczna, umożli wiając łatwe zmienianie
funkcji pełnionych przez członków, po nadto nie wyznacza ona w
sposób jednoznaczny i sztywny cha rakteru związków między
członkami grupy.
3. Małe grupy społeczne, by mogły stać się grupami pierwot -
nymi, muszą się cechować względną trwałością. Warunek ten
93
nie może być jednakże błędnie rozumiany. Otóż, jak sugeruję w
rozdziale dotyczącym pojęcia „mała grupa społeczna", wszelkie
grupy, zbiorowości itp. o charakterze przelotnym, amorficznym
grupami społecznymi w pełnym tego słowa znaczeniu nie są (co
staram się oczywiście udowodnić), proponuję wobec tego okreś lać je
raczej mianem quasi-grup. Zatem warunek postawiony przez Cooleya
rozumiałbym jako tezę, iż w obrębie grup spo łecznych, a więc
zbiorowości o całkowicie wykrystalizowanej strukturze wewnętrznej,
mogą być takie, które w swej struktu rze mają wkomponowany
element tymczasowości — na przykład-grupy celowe, które po
zrealizowaniu celu właściwie winny się rozwiązać. Grupami
pierwotnymi mogą być więc takie małe gru py społeczne, których
struktura nie cechuje się tymczasowością.
4. Grupy pierwotne nie mogą być zbyt liczne. Oczywiście, po -
dobnie jak poprzednio, chodzi tu o małe grupy społeczne, które
jednakże mogą liczyć nawet kilkudziesięciu członków. Dlatego
właśnie warunek Cooleya nie jest bezsensowny, mimo że począt -
kowo sprawia takie wrażenie. Ponownie można w tym miejscu
wskazać, że (co wynika chociażby z przedstawionych wyżej analiz
koncepcji Simmla) wielkość liczbowa danej małej grupy ma istot ne
znaczenie właśnie ze względu na jej kształt strukturalny i fun kcje,
jakie pełni wobec swych członków.
5. W grupie społecznej, która może stać się grupą pierwotną,
musi się pojawić pewien rodzaj intymności w stosunkach między jej
członkami i, co więcej, stosunki o charakterze intymnym mu szą w
takiej grupie dominować. Rzecz jasna, jak wynika to choć by z
ustaleń Simmla, intymność między członkami diady jest da leko
głębsza niż ta, która może pojawić się w bardziej liczebnych
grupach. Dlatego też tak istotne znaczenie ma warunek poprzed ni:
wzrost liczebny grupy, albowiem pociąga za sobą jej zmiany
strukturalne, które po przekroczeniu pewnego progu mogłyby
całkowicie uniemożliwić pojawienie się intymnych związków mię dzy
członkami grupy.
2.4.2. Podstawowa teza koncepcji Cooleya. Mała grupa społeczna
odpowiadająca powyższej pięciopunktowej charakterysty ce może
(ale nie musi) pełnić w stosunku do swych członków funkcję grupy
pierwotnej, to jest być ich grupą pierwotną. „Pier- wotność" takiej grupy polega na tym, że jest ona, po pierwsze, z
reguły najwcześniejszym typem zbiorowości społecznej, z jakim
94 styka się dorastająca jednostka, i, po drugie, przekazuje tej je dnostce
najbardziej podstawowe, pierwotne, właściwości społecz ne, dzięki
czemu jednostka ta jest w ogóle zdolna do uczestni czenia w życiu
społecznym. Grupa pierwotna jest więc taka wy łącznie ze względu na
funkcje, jakie spełnia wobec swych człon ków, funkcje ściśle
określone i zdefiniowane: wprowadzenie je dnostki do życia
społecznego, ukształtowanie umiejętności rozpo znawania
elementarnych symboli społecznych i rozwinięcie zdol ności do
uczestnictwa w życiu zbiorowym, grupowym.
Grupy pierwotne w bardziej współczesnym rozumieniu (któ re,
nawiasem mówiąc, niewiele odbiega od koncepcji Cooleya) będą
jeszcze przedmiotem analiz w dalszej, już nie historycznej części
książki. Tutaj chciałbym jednakże zdefiniować funkcję, ja ką pełnią
one wobec jednostki, albowiem właśnie ta funkcja jest czynnikiem
rozstrzygającym o ich charakterze. Jak pisze Dunphy, z definicji
Cooleya wynika jasno, iż wpływ, jaki takie grupy wywierają na
osobowość swych członków, jest wynikiem inter nalizacji przez
członków psychologicznej wizji grupy. Prowadzi to do daleko idącej
identyfikacji członków z grupą, co objawia się między innymi bardzo
silnym zaangażowaniem emocjonalnym członków w sprawy grupy
(Dunphy 1972: 4).
Znaczenie tego zaangażowania oraz treść owej funkcji, klu czowej
dla zaistnienia jakiejś grupy jako pierwotnej, można do skonale
zrozumieć,- analizując przyczyny i symptomy tak zwanej choroby
sierocej. „Otóż choroba sieroca to zespół zaburzeń (za leżnie od
wyposażenia genetycznego) jednostki — różnych zabu rzeń
występujących u dzieci, które zwłaszcza w pierwszych la tach życia
nie nawiązały pozytywnych więzów emocjonalnych z otoczeniem.
Przyczyna nie leży oczywiście po stronie dzieci (wyjąwszy przypadki
zmian czy uszkodzeń organicznych); warun kiem prawidłowego
rozwoju dzieci jest obecność i właściwa po stawa rodziców
(rodzonych lub przybranych), a przede wszyst kim — matki. Mówiąc
po prostu: warunkiem pełnowymiarowej, twórczej samorealizacji
dziecka jest mądra miłość macierzyńska i ojcowska. Jeśli dziecko nie
otrzyma tzw. witaminy M — jego osobowość ulega wypaczeniom,
które w skrajnych przypadkach
95
 7 — Małe struktury...

mogą doprowadzić nawet do śmierci (depresja, brak łaknienia). Az

reguły na dłuższą metę prowadzą do różnych zachowań aspo -
łecznych, z najcięższymi przestępstwami włącznie" (Tatarkie- wicz A.
1984). Inaczej mówiąc, choroba sieroca wywołana jest brakiem w
indywidualnej biografii danej jednostki grup pier wotnych.
Oczywiście jednostka taka z całą pewnością była człon kiem szeregu
małych grup, takich jak rodzina, grupa zabawowa, grupa sąsiedzka
(to, nawiasem mówiąc, trzy typy grup, które zdaniem Cooleya w
sposób najbardziej efektywny są zdolne peł nić funkcje grup
pierwotnych) (Cooley, Angell, Carr 1933: 32), ale żadna z tych grup
nie zdołała wypełnić wobec niej funkcji grupy pierwotnej.
Tak więc, reasumując, nie istnieje w świecie społecznym taki
przedmiot jak grupa pierwotna. Natomiast pewne typy małych grup
społecznych, spełniające określone warunki, mogą być szcze gólnie
predestynowane do wypełniania funkcji grupy pierwotnej,
aczkolwiek nie istnieje żaden automatyzm, który powodowałby, że
grupa spełniająca te warunki musi stać się grupą pierwotną. Na
przykład rodzina, która najczęściej bywa wymieniana w ana lizach
grup pierwotnych, może, aczkolwiek nie musi, -pełnić wo bec swych
członków funkcję grupy pierwotnej. Teza Dunphy'ego by grupę
pierwotną traktować raczej jako zmienną niż jako ka tegorię, wydaje
się uzasadniona (Dunphy 1972: 5). W ten właśnie sposób należy
również, moim zdaniem, interpretować koncepcję Charlesa Hortona
Cooleya.

2.5. SIGMUND FREUD: HIPOTEZA O LIBIDINARNEJ

STRUKTURZE ZBIOROWOŚCI

Wbrew pozorom wpływ Freuda na rozwój socjologii małych grup

społecznych jest wyraźny i z tego też powodu analiza nie których
wątków jego twórczości wydaje się w tym miejscu ko nieczna. Przede
wszystkim w analizach socjometrycznych, nawet jeśli nie jest to
explicite wyrażane, znalazła swą kontynuację jego hipoteza o
libidinarnej strukturze osobowości. Ponadto są dzę, że elementy
freudyzmu można zauważyć w różnorodnych
96 97
 współczesnych teoriach przywództwa. Z drugiej jednakże strony
chciałbym zaznaczyć, że wpływ Freuda na socjologię małych grup nie
dokonał się aa pośrednictwem jego psychoanalizy. Wątki twór czości
Freuda, które mam na myśli, dotyczą raczej jego studiów powstałych
na pograniczu psychoanalizy, w których zostały wy korzystane pewne
kategorie psychoanalityczne, lecz które same jako takie
psychoanalitycznymi w ścisłym tego słowa znaczeniu nie są.
Przedmiotem naszych rozważań będzie głównie rozprawa Freu da
Psychologia zbiorowości a analiza ego, po raz pierwszy opublikowana
w 1920 roku. Będziemy się także powoływać na opu blikowaną w
1913 roku rozprawę Totem i tabu (Freud 1967a; 1975).
Zdaniem Freuda odpowiedzi wymaga przede wszystkim py tanie o
to, jak dochodzi do powstania zbiorowości ludzkiej, a więc innymi
słowy mówiąc: co zespala i utrzymuje na pew-nym pozio mie
spoistości różnorodne grupy ludzkie? Drugim istotnym dla Freuda
pytaniem pojawiającym się w jego analizach z zakresu psychologii
zbiorowości była kwestia interesująca również Gusta-ve'a Le Bona w
rozprawie Psychologia tłumu (1986): co powodu je, że jednostki w
rowości istniejące krótko "jako zbiór osób, które łączy chwilowe
wspólne zainteresowanie. Freud natomiast idzie za sugestią McDougalla
(1920) i dokonuje istotnego rozróżnienia pomiędzy zbiorowościami
krótkotrwałymi, z jednej strony, i grupami, któ re cechuje pewien
stopień ciągłości, trwałości i wewnętrznej strukturalizacji. W tych
pierwszych Le Bon obserwuje fascynujące go zjawisko utraty
indywidualności przez jednostki złączone w je dną zbiorowość i
powstawanie nowych cech, których poprzednio ludzie ci nie mieli.
Człowiek — zdaniem Le Bona — stając się członkiem zbiorowości,
zstępuje po drabinie cywilizacyjnej, albo wiem będąc sam ma pewną
kulturę, jako członek zbiorowości zaś staje się dzikim, niewolnikiem
swych instynktów (1986; por. też Freud 1975: 278).
Mechanizm tej przemiany zdaniem Le Bona polegał na tym, że w
zbiorowości ludzie zyskują poczucie niezwyciężonej potęgi,
wzmacnianej przez anonimowość członków, co w ostatecznym re
zultacie prowadzi do zaniku indywidualnych hamulców lub — jak
powiedziałby Freud — do odrzucenia stłumienia nieświado mych
popędów i znacznego zaniku poczucia odpowiedzialności. Co więcej,
tłumie (zbiorowości) tracą swój indywidualny charakter i zostają
przez tę zbiorowość niekiedy nawet totalnie zniewolone, pozbywając
się równocześnie wszelkich indywidual nych zahamowań. Innymi
słowy, Freuda interesowała odpowiedź na pytanie — jak
powiedzielibyśmy dzisiaj — o mechanizm po wstawania i narastania
procesu deindywidualizacji, który musi być poprzedzony przez
„normalny" proces powstawania grupy i zbiorowości. A więc, co jest
tym czynnikiem, który utrzymuje grupy na przeciętnym, średnim
poziomie spoistości, a także co powoduje, że niekiedy poziom tej
spoistości bywa przekraczany i jednostka ulega deindywidualizacji?
Odpowiedzi, jakich udzie lał na te pytania Le Bon, są na ogół znane,
nie będę ich więc tutaj powtarzał. Interesujące jest dla nas natomiast
stanowisko Freuda, który częstokroć przeciwstawia się rozwiązaniu
Le Bona.
2.5.1. Mechanizm deindywidualizacji jednostek w zbiorowości.
Zacznijmy od omówienia samego pojęcia „zbiorowość", które może być
różnorodnie rozumiane. Le Bon analizował wyłącznie zbio-
stapianie się jednostki z masą powoduje także odrzu cenie przez nią
interesów osobistych na rzecz wspólnych intere sów zbiorowości.
Wreszcie jednostka popada w swoisty stan hi pnozy, co powoduje
ipojawienie się u niej pewnych cech swoistych. Otóż zanika zupełnie,
zdaniem Le Bona, świadomość własnego Ja i jednostka traci
świadomość swych czynów — staje się znie wolonym,
zdeindywidualizowanym narzędziem zbiorowości, co jest także
świadectwem upadku cywilizacji. McDougall dodaje w tej kwestii, że
utrata poczucia indywidualnej odrębności stano wi dla członków grupy
wręcz rozkoszne doznanie! (McDougall 1920: 25; zob. też Freud 1975:
287). Czy jest to jednak jedyne możliwe wyjaśnienie tej osobliwej
przemiany, jakiej podlegają jednostki uczestniczące w grupach oraz czy
zjawiska te rodzi uczestnictwo jednostki w każdej dowolnej
zbiorowości — oto py tania, które postawił Freud i na które udzielił
odpowiedzi zgoła odmiennych od odpowiedzi jego poprzedników.
Zdaniem Freuda głównym czynnikiem wyjaśniającym mecha nizmy
procesów grupowych jest libido. Jak powiada: ,,Libido jest wyrażeniem
wziętym z teorii afektów. Terminem tym okre-
-
98
ślamy rozpatrywaną jako wielkość kwantytatywną — jakkolwiek na
razie nie dającą się mierzyć — energię takich popędów, które wiążą
się z tym, co łącznie możemy nazwać miłością" (Freud 1975: 294).
Dlaczego jednak w ten sposób rozumiane libido ma stanowić
najistotniejszy czynnik wyjaśniający istotę grupy? Na to pytanie
Freud udziela odpowiedzi, która na owe czasy była niekonwencjonalna
i taka pozostaje dzisiaj. Otóż nie ma żadnego powodu, aby uznać za
kontrfaktyczne założenie, że właśnie owe związki miłosne, będące
efektem oddziaływania libido, stanowią istotę zbiorowości.
Oczywiście teza sformułowana w tej postaci może wzbudzić sprzeciw,
zwłaszcza z powodu użycia słowa „mi łość". Freud zgadza się więc na
użycie bardziej neutralnego wy rażenia „powiązania uczuciowe".
W tym momencie warto zauważyć, że jest to również główna teza
socjometrii od początków jej istnienia, to jest przede wszy stkimi teza
wielokrotnie wygłaszana przez Jacoba Morena. Po krewieństwo
socjometrii z koncepcją Freuda nie ulega żadnej wątpliwości,
zwłaszcza jeśli zwrócimy uwagę na inne stwierdze nia Freuda: „Nasze
oczekiwania opieramy przede wszystkim na dwóch przelotnych
pomysłach. Po pierwsze, że o spoistości masy wyraźnie decyduje
jakaś siła. Jakiejż jednak sile możemy przy pisać to osiągnięcie, jak
nie Erosowi, który utrzymuje spójnię Wszechrzeczy? Po drugie zaś, że
kiedy jednostka w rnasie rezy gnuje ze swej odrębności i ulega sugestii
innych, to odnosimy wrażenie, iż robi tak, ponieważ odczuwa
potrzebę, by raczej być z nimi w zgodzie niż w konflikcie, a więc
może jednak «,ku ich zadowoleniu» (<dhnen zuliebe»)" (Freud 1975:
296 - 297).
2.5.2. Libidinarna struktura zbiorowości. Byłoby jednak du żym
uproszczeniem sądzić, że cała koncepcja Freuda w kwestii istoty
zbiorowości ludzkich sprowadza się do powyższej tezy. Li bidinarna
struktura zbiorowości oznacza bowiem coś więcej, i to właśnie ona
tłumaczy ów zadziwiający fenomen deindywidualiza- cji jednostek
uczestniczących w zbiorowości. Koncepcja ta wy maga wprowadzenia
rozróżnienia pomiędzy zbi-orowościami istnie jącymi króLko i długo,
homogenicznymi i niehomogenicznymi, na turalnymi i nienaturalnymi,
a także między zbiorowościami kie rowanymi przez przywódców i
takimi, które tego kierownictwa
7. ! 99
99
są pozbawione. Freud jest zdania, że błąd Le Bona polegał na tym, iż
skądinąd trafne twierdzenia dotyczące specyfiki działania tłumu
rozciągnął na wszystkie możliwe zbiorowości, wygłaszając swą słynną
tezę, iż w zbiorowości dokonuje się upadek cywiliza cyjny człowieka.
„Przypuszczalnie — stwierdził Freud — pod po jęcie «zbiorowości»
podciągnięto bardzo różne twory, które należy starannie rozróżnić"
(1975: 286; podkr. J. S.).
Konieczność tę dostrzegł nieco wcześniej także McDougall, for -
mułując pięć podstawowych warunków, których spełnienie jest ko -
nieczne dla „podniesienia psychicznego życia masy na wyższy
poziom". Tak więc grupa powinna osiągnąć pewną trwałość skła du;
jednostki powinny mieć wyobrażenie o naturze, funkcji, osiąg nięciach
i zadaniach grupy; grupa powinna znajdować się w re lacjach z innymi
podobnymi jej grupami; powinna mieć tradycje, zwyczaje i
organizację oraz powinno ją cechować wewnętrzne zróżnicowanie
zadań, a więc coś, co dzisiaj nazwalibyśmy zróż nicowaniem ról i
pozycji (zob. Freud 1975: 290 oraz McDougall 1920). Innymi słowy:
ratunkiem przed upadkiem cywilizacyjnym człowieka, jaki grozi mu w
związku z uczestnictwem w grupie, jest większy stopień
wewnętrznego ustrukturalizowania grupy. Ten sposób myślenia
przyjął także Freud. Koncepcji libidarnej struktury grupy nie można w
pełni zastosować wobec takich two rów jak tłum.
Wiemy już, że powiązania uczuciowe członków stanowią istotę
zbiorowości. Jednakże nie każdy rodzaj powiązań ma tę samą wa gę i
znaczenie. Freud wysuwa kluczową dla całej koncepcji tezę, iż
najistotniejszy rodzaj powiązań uczuciowych w grupie to związki
pomiędzy członkami a przywódcą. One też ustanawiają właśnie ową
libidinarną strukturę grupy. „Istota masy tkwi w istniejących w jej
obrębie libidinarnych więziach [...]" — twier dzi Freud (1975: 300).
Mają one dwojaki charakter — z jednej strony są to związki istniejące
pomiędzy członkami grupy, z dru giej zaś związki członków grupy z
przywódcą. Kluczowe znacze nie mają, zdaniem Freuda, te ostatnie.
One też tłumaczą ów fe nomen braku wolności charakteryzujący
jednostki należące do zbiorowości. Mechanizm działania zbiorowości,
której konstytu tywną cechę stanowi struktura libidinarną, jest więc
następujący.
Zbiorowość dysponująca pewnym stopniem wewnętrznej orga-
100 nizacji — a tylko w wypadku takiej zbiorowości możemy sen sownie
mówić o strukturze libidinarnej — jest to zbiorowość, w której istnieje
przywódca dysponujący trwałą władzą, to jest władzą wynikającą z
wewnętrznych reguł organizacji grupy. Ale u podstaw tego porządku
tkwi libidinanny związek między człon kami grupy a ich przywódcą. W
kościele, powiada Freud, panuje złudzenie, iż zwierzchnik, to jest
Chrystus, kocha wszystkich wiernych taką samą miłością.
„Demokratyczna tendencja — pi sze Freud — przenika Kościół właśnie
dlatego, że wobec Chry stusa wszyscy są równi, wszyscy mają ten sam
udział w jego miłości" (Freud 1975: 298). Podobnie w armii naczelny
wódz jest jakby ojcem, który, jak twierdzi Freud, w tym samym
stopniu kocha wszystkich swych żołnierzy, co powoduje, że czują się
oni względem siebie równi, są dla siebie towarzyszami. Zatem to więzi
afektywne pomiędzy członkami grupy i przywódcą stano wią czynnik
konstytuujący grupę. Więzi afektywne wśród człon ków mają charakter
wtórny wobec ich powiązań z przywódcą: „[...] więź z wodzem —
zdaje się mieć bardziej decydujące zna czenie (przynajmniej dla
członków zbiorowości) od drugiej — od \ więzi łączącej ich pomiędzy
sobą" (Freud 1975: 305).
Jednakże nie jest to jeszcze całkowite wyjaśnienie istoty li -
bidinarnej struktury grupy. Aby tego dokonać, należy rozważyć
dwa inne elementy powiązań afektywnych o podłożu — podobnie
jak poprzednie — zdecydowanie psychologicznym: identyfikację
oraz indywidualny, jednostkowy ideał ego. Freud powiada, że
„Identyfikacja znana jest w psychoanalizie jako najwcześniejszy
objaw więzi uczuciowej łączącej jednego człowieka z drugim"
(1975: 310). Ponadto jest to wszechobecny i podstawowy element
wszelkich związków afektywnych z innymi. Przeto identyfikacja
musi także być składnikiem więzi afektywnych tworzących struk -
turę libidinarną. Pierwotne znaczenie identyfikacji we Freudow-
skiej psychoanalizie nie jest jednakże takie samo jak to, które
wiążemy z tym terminem na gruncie wiedzy potocznej. Nie pod -
dając tej kwestii głębszej analizie, chciałbym jednakże podkreś lić
przynajmniej jeden istotny moment, jaki się z psychoanali tycznym
rozumieniem identyfikacji wiąże. Kiedy psychoanalityk mówi, że
dostrzega więź identyfikacji pomiędzy ego a danym obiektem
(innym osobnikiem), a więc iż ego przybiera cechy obiek-

101
 typem związków afektywnych łączących członków z przywódcą
grupy. Jednakże

tu, to ma na myśli coś więcej niż tylko proste naśladownictwo, choć 102
równocześnie jest to niższy stopień więzi libidinarnej z obiek tem —
„namiastka libidinarnej więzi z obiektem". Jest ona na miastką
dlatego, że jej powstawaniu towarzyszy tłumienie rze czywistego
wyboru obiektu — w miejsce wyboru obiektu dążeń seksualnych
wskutek działania różnorodnych czynników natury psychologicznej i
społecznej dokonuje się identyfikacja z obiek tem, która jest
stłumionym wyborem lub, jak mówi Freud, „wy bór obiektu uległ
regresji do identyfikacji".
W wypadku libidinarnej struktury grupy przeważa jednakże inny
typ identyfikacji, wynikający stąd, iż dostrzegamy istnienie u nas
cechy wspólnej z cechą osoby, która nie jest przedmiotem popędów
seksualnych. Wówczas także członkowie grupy szybko orientują się,
że to, co ich wiąże ze sobą, to ich wspólny stosunek do przywódcy.
Identyfikacja jest więc tym rodzajem więzi afek ty wne j, która łączy
członków grupy ze sobą: ,,[...] wzajemna więź łącząca jednostki w
masie ma charakter takiej identyfikacji dzię ki temu, iż mają one
istotną afektywną cechę wspólną, a jak możemy 'przypuszczać, cechą
tą jest rodzaj więzi, jaka istnieje między nimi a przywódcą masy"
(Freud 1975: 314). Inny rodzaj więzi afefctywnej istnieje pomiędzy
członkami grupy a przywódcą.
Aby właściwie interpretować pojęcie „ideał ego" należy roz począć
od analizy fenomenu miłości. Freud pisze, że ciekawą, wręcz
zdumiewającą rzeczą jest związane z miłością zjawisko seksualnego
przeceniania: ,,[...] fakt, że ukochany obiekt cieszy się pewną
wolnością od krytyki, że wszystkie jego cechy są ce nione wyżej od
cech osób niekochanych i wyżej niż w czasie, kiedy nie był
przedmiotem miłości" (1975: 319). Wyjaśnienie je dnak nie nastręcza
tutaj zbyt wielu kłopotów. Tym, co fałszuje nasz obraz obiektu, jest
dążenie do ideallzacji: „[...] stwierdza my — pisze Freud — że obiekt
traktujemy tak, jak własne ego, co znaczy, że w stanie zakochania
przenosimy na obiekt znaczną ilość narcystycznego libido. W wielu
formach doboru miłosnego rzuca się w oczy fakt, że obiekt służy do
zastąpienia własnego, nie osiągniętego ideału ego" .(1975: 30). Tak
czy owak, owo dąże nie do idealizacji obiektu oraz przetwarzanie
obiektu (przywódcy) w „ideał ego" jest właśnie charakterystycznym
przecież relacje te nie mają bezpośredniego charakteru seksual nego.
Zdaniem Freuda są to oczywiście popędy stłumione, co przejawia się
w tym, że ego rezygnuje z większości celów seksu alnych wobec
obiektu (przywódcy w tym wypadku), ale nadal pomiędzy ego i
obiektem istnieje silna więź oparta na „popędach zahamowanych ze
względu na cel" (1975: 318). To właśnie powo duje wtórne
wzmocnienie związków pomiędzy ego i obiektem; „[...] dążenia
seksualne zahamowane ze względu na cel prowadzą do [...] bardzo
trwałych więzi międzyludzkich" — pisze Freud ^1975: 323).
Mamy więc sytuacje następującą: wszelkie więzi, na jakich opiera
się grupa, wynikają z popędów zahamowanych ze wzglę du na cel.
Dzięki wyżej opisanemu mechanizmowi więź łącząca jednostki w
grupie ma charakter identyfikacji, lecz to, co łączy je z przywódcą, to
więź wynikająca z' tego, że jednostka, mając jakiś swój ideał ego, w
momencie uczestnictwa w grupie, rezygnu je zeń i „[...] zamienia go na
ideał zbiorowości ucieleśniony w przy wódcy" (Freud 1975: 339).
Właśnie ten fakt tłumaczy, zdaniem Freuda, ów fascynujący fenomen
życia grupowego, polegający na zaniku samodzielności i inicjatywy
jednostki, utożsamieniu jej własnych reakcji z reakcjami innych itd.,
co można określić za Freudem jako stoczenie się jednostki do
poziomu człowieka kolektywnego. Jednakże inne cechy wskazujące
na pogłębiającą się deindywidualizację jednostki, jak zanik hamulców
emocjonalnych, skłonność do przekraczania w zachowaniu wszelkich
granic kulturowych, czyli tendencja do zachowań transgresyw-nych,
to cechy działania jednostek, które nie ujawniają się z rów ną siłą i
natężeniem w każdym typie grupy społecznej. Oto jedna z kapitalnych
tez Freuda: regresja w zachowaniu jednostek wy wołana
uczestnictwem w zbiorowości ulega wyraźnemu zahamo waniu w
grupach zorganizowanych i tylko w odniesieniu do tych grup można
równocześnie mówić o libidinarnej strukturze zbio rowości.
Twierdzenie o libidinarnej strukturze zbiorowości odnosi się do
zbiorowości, która ma przywódcę i która skutkiem nadmiaru
„organizacji" nie mogła wtórnie nabrać właściwości jednostki. „Taka
pierwotna zbiorowość — pisze Freud — składa się z pewnej ilości
jednostek, które na miejsce swego ideału ego postawiły
103
ten sam obiekt i wskutek tego w swoich ego utożsamiły się na-
wzajem" (1975: 324). Schematyczny obraz libidinarnej struktury
zbiorowości w postaci zaproponowanej przez Freuda jest nastę -
pujący:
Rysunek 2.2. Libidinarna struktura zbiorowości według Freu da
(źródło: Freud 1975: 324)
Sądzę, że pomimo swej prostoty schemat ten wymaga choćby
krótkiego komentarza. Punktem wyjściowym jest teza, iż każda
zbiorowość składa się z szeregu jednostek, ego. Oczywiście klu -
czowym elementem każdej tego typu koncepcji jest wyjaśnienie
istoty powiązań pomiędzy jednostkami, to jest wyjaśnienie zasady
spajającej zbiór ludzi w całość społeczną, jaką jest grupa. Dru gim
istotnym elementem jest wyjaśnienie zasady organizacji we wnętrznej
grupy, jej struktury wewnętrznej. Koncepcja Freuda ma, co łatwo
zauważyć, charakter wstępny, szkicowy, jednakże już w tej postaci
stanowi ona istotny element wiedzy o świecie społecznym, w tym
również socjologii małych grup, mimo że dla samego autora
rozważania te były raczej czymś marginesowym.
Dzięki istnieniu częściowo zarysowanych w niniejszym tekście
mechanizmów psychologicznych ego wytwarza swój ideał, który
musi zostać ucieleśniony w jakimś zewnętrznym obiekcie. Specy fika
sytuacji grupowej polega na tym, że dla wszystkich człon ków grupy
obiektem ucieleśniającym ideał ego jest przywódca. Co więcej, fakt
ten wywołuje jakby wtórne wzmocnienie więzi spajających jednostki,
albowiem jest on źródłem drugiego typu wzajemnych powiązań — już
nie członków z przywódcą, ale więzi między członkami. Różne ego
zaczynają dostrzegać, iż two-
 rżą wspólnotę dzięki temu, iż w miejsce swego ideału ego wszyst kie
podstawiają ten sam obiekt. Dochodzi zatem do wzajemnej
104 identyfikacji członków spowodowanej właśnie przez to. Tak więc
stabilność grupy uzależniona jest w przeważającej mierze od sta -
bilności związków pomiędzy przywódcą i członkami. Rozerwanie
więzi z przywódcą prowadzi nieuchronnie do rozpadu całej gru py.
Oto podstawowy sens koncepcji libidinarnej struktury zbio rowości.
Na koniec tych rozważań chciałbym zwrócić uwagę na co naj mniej
dwa fakty. Po pierwsze, niniejsza analiza została wyraźnie
ograniczona tylko do tych wątków twórczości Freuda, które po zostają
w bezpośrednim związku z socjologią małych grup. Po kazuje ona
wyraźnie, że Freud może. być potraktowany jako je den z prekursorów,
obok C.harlesa H. Cooleya, koncepcji grupy pierwotnej, jako jeden z
prekursorów, obok Jacoba Morena, so-cjometvii i szeroko
rozumianych analiz związków afektywnych w małych grupach,
wreszcie może także być potraktowany jako prekursor nowoczesnej
teorii przywództwa. Oczywiście analizy Freuda różnią się od tych,
które są prowadzone obecnie w socjo logii małych grup, ale żaden z
jego konstruktów teoretycz nych — w odróżnieniu od na przykład
pomysłów teoretycznych Morena — nie został odrzucony całkowicie.
Freudyzm jest nadal obecny w mikrosocjologii. Co więcej, im bardziej
zbliżamy się do analiz grup terapeutycznych, analiz
charakterystycznych dla psychologii eksperymentalnej i psychiatrii,
które obecnie mają co najmniej taki sam wkład teoretyczny w tę
dyscyplinę jak so cjologia i psychologia społeczna, tym bardziej staje
się widoczne, że bez zrozumienia przynajmniej niektórych koncepcji
Freuda zrozumienie współcześnie prowadzonych badań staje się
niemal niemożliwe.
Po drugie, chcę podkreślić, iż warstwa socjologiczna koncepcji
Freuda jest wbrew pozorom bogata, a jego wpływ na współczesną
socjologię należy uznać za znaczący (zob. Schneider 1948; Hiinkle
1951; Parsons 1958; Berliner 1983; Gabriel 1983; por. także Sa-
hakian 1982: 48-58 oraz Freud 1961; 1967b). Chciałbym, aby ta
uwaga została potraktowana jako usprawiedliwienie przeprowa dzonej
tu analizy.

105
 podróży itp. Wąż-

106

2.6. FLORIAN ZNANIECKI: GRUPY JAKO PRODUKT

UCZESTNICZĄCYCH W NICH JEDNOSTEK
Rozwiniętą przez Znanieckiego koncepcję grupy społecznej za -
prezentuję, opierając się głównie na jednym jego tekście, a mia nowicie na
artykule opublikowanym w 1939 roku w „American Journal of Sociology"
zatytułowanym Social Groups as Products of Participating Individuals,
którego polskie tłumaczenie: Grupy społeczne jako wytwory
uczestniczących w nich jednostek ukazało się dopiero w 1986 roku
(Znaniecki 1986a). Koncepcja ta bu dowana była przez Znanieckiego przez
wiele lat, począwszy od Wstępu do socjologii (1922; ponowne wydawanie
w 1988) przez Socjologię wychowania (1928; 1930; ponowne wydanie w
1973). Elementy tej koncepcji odnajdziemy w artykule Social
Organization and Institutions (1945b: 172 - 217), a także w Social Groups
and the Modern World (1954). W prezentacji tej zostanie omówiona także
koncepcja współczynnika humanistycznego po raz pierwszy ogłoszona w
Nocie metodologicznej, będącej wstępem do monu mentalnego dzieła
napisanego wspólnie z Williamem I. Thomasem: Chlop polski w Europie i
Ameryce (Thomas, Znaniecki 1976). Otóż właśnie koncepcja
współczynnika humanistycznego musi stanowić punkt wyjścia analizy
istotnej z mikrosocjologicznego punktu wi dzenia tezy Znanieckiego
dotyczącej sensu pojęcia jednostki ludz kiej, sensu pojęcia grupy
społecznej oraz wzajemnych relacji ich obu.

2.6.1. Koncepcja współczynnika humanistycznego. Socjologia —

powiada Znaniecki — jest systemem hipotez dotyczących faktów
doświadczanych przez ludzi. Pojęcie faktów doświadczanych przez ludzi
odgrywa w tak rozumianej socjologii istotną ro lę i wobec tego wymaga
bliższego wyjaśnienia. Doświadczać cze goś to, zdaniem Znanieckiego,
być tego świadomym (1986a). Z ko lei określenie „być świadomym" ma
stosunkowo szeroki zakres znaczeniowy, albowiem może ono oznaczać
zarówno „postrzegać", „odczuwać", „dotykać", „pamiętać",
„antycypować", „wyobrażać sobie", „marzyć", jak i „myśleć o".
Przedmiotem tego typu do świadczeń jednostki może natomiast być
dźwięk, ból, własny or ganizm, ale także drzewo, znaczenie słowa,
zdarzenie, które jest obiektem marzeń, bohater powieści, planowanie
ne jest to, że ów przedmiot doświadczeń z reguły bywa określany jako
„ten sam" zarówno przez ludzi którzy doświadczali go wiele razy w
przeszłości, przez ludzi, którzy doświadczają go równocześ nie, jak i przez
tych, którzy dopiero będą go doświadczać w przyszłości. Dane te,
powiada Znaniecki, mogą stać się danymi empirycznymi (mimo iż
niektóre z nich nigdy nie zaistnieją w rze czywistości, jak na przykład
planowana podróż) pod warunkiem, że są nieustannie przypominane, że
dana jednostka mówi o nich do innych ludzi i ci inni stają się także
świadomi tego faktu. Oczywiście zdarzenia mogą być doświadczane w
rozmaity sposób.
Pierwszy typ doświadczenia Znaniecki nazywa doświadczeniem
pierwotnym albo rzeczywistym. Ma ono miejsce na przykład wówczas,
gdy doświadczamy bólu, gdy osobiście postrzegamy drzewo i gdy
osobiście przeżyliśmy jakieś marzenie senne. Drugi typ to doświadczenie
rekonstruktywne (odtwórcze). Dotyczy ono przypadków, kiedy o
powyższych zdarzeniach dowiadujemy się na podstawie relacji innych
osób. Oczywiście nie jest to jedyna różnica w „doświadczaniu"
poszczególnych zdarzeń, faktów, obiek tów itp. U każdej osoby
doświadczenie związane z danym przed miotem jest oamianne, a ta sama
osoba w różnych momentach czasowych może inaczej postrzegać ten sam
obiekt.
Koncepcja ta wywołuje istotne zastrzeżenie, którego jednak Znaniecki
jest całkowicie świadomy. Otóż można powiedzieć, że skoro przedmiotem
socjologii nie jest świat faktów, zdarzeń, przedmiotów itp., ale tenże świat
w takiej formie i postaci, w ja kiej doświadczają go jednostki ludzkie, to
socjologia dysponuje jedynie danymi subiektywnymi. „Błędność tego
rozumowania jest oczywista. Terminy «subiektywny» i «obiektywny»
mają znacze nie teoretyczne jedynie wtedy, gdy stosuje się je do
doświadczeń faktów, będących już przedmiotami badania naukowego.
Chcąc udowodnić, że wartości i działania nie mogą stać się takimi przed -
miotami, należałoby pokazać, że nieosiągalna jest naukowa stan daryzacja
żadnych doświadczeń wartości i działań. Tymczasem, nie tylko są one
pierwotnie doświadczane, ale i stanowią fakty do świadczeń odtwórczych.
A doświadczenia odtwórcze nadają się do standaryzacji teoretycznej
nawet wtedy, gdy nie nadają się do niej doświadczenia pierwotne"
(Znaniecki 1986a: 295 - 296). Ina czej mówiąc, jeśli nie jest możliwe
dokonywanie uogólnień moich
107
własnych doświadczeń, to możliwe i konieczne jest uogólnianie
doświadczeń innych (doświadczeń odtwórczych) i skutkiem tego
doświadczenia odtwórcze obiektywizują się. Przykład, jaki ana -
lizuje Znaniecki, wyraźnie pokazuje tę możliwość. Otóż lekarz
dysponuje wiedzą na przykład na temat objawów jakiejś choroby
na podstawie właśnie owych doświadczeń odtwórczych, to jest
staje się świadom tych objawów, znając doświadczenia ludzi cho -
rych. Oczywiście mogą one następnie być sprawdzane na pod -
stawie doświadczeń następnych chorych. W rezultacie (jeśli zde -
finiujemy dziedzinę socjologii, tak jak robi to Znanieoki), przed -
miotem zainteresowań socjologii nie są grupy jako takie, lecz
grupy rozumiane tak, jak są one doświadczane przez ludzi. Zresz -
tą, zgodnie z logiką, jaką narzuca współczynnik humanistyczny
jako teza ontologiczna. W inny sposób grupy społeczne nie istnie -
ją. Mogą one zaistnieć jedynie jako elementy świata cudzej „świa -
domości".
Raz jeszcze powraca problem subiektywności i obiektywności.
Doświadczenia pacjenta — powiada Znaniecki — nie mogą być
ani subiektywne, ani obiektywne. Są one po prostu nam dane jako
materiał dla odtwórczych doświadczeń lekarza, które mogą być w
istocie obiektywne. Subiektywnymi byłyby zaś doświadczenia na
przykład osoby wierzącej w istnienie diabła, która pod wpły wem
tej wiary rekonstruowałaby doświadczenia inkwizytora w sposób
odbiegający od standardowego przekonania teoretycz nego
zaakceptowanego przez inne osoby wierzące (Znaniecki 1986a).
Tak czy inaczej, konkluzja Znanieckiego jest niezmiernie do -
niosła. Ponieważ rzeczywiste doświadczenia pierwotne nie podle gają
uogólnieniom teoretycznym, to przedmiotem socjologii nie mogą być
„jednostki ludzkie jako takie" czy też „grupy społecz ne jako takie".
Co więcej, Znaniecki twierdzi, że „jednostki łudź- 1j kie jako takie"
oraz „grupy społeczne jako takie" nie są elemen- -j tami
rzeczywistości społecznej. Na świat społeczny składają się — z
powodów wymienionych wyżej — „jednostki-dane-w-ich-włas- nym-
doświadczeniu-i-doświadczeniu-innych-jednostek" oraz „gru- py-
dane-w-doświadczeniu-ich-uczestników-i-outsiderów" (Znanie cki
1986a: 299; Szacki 1981: 740-743; Mokrzycki 1971: 24 i nast.).
Oczywiście lista składników rzeczywistości społecznej mogłaby
być daleko szersza, ale dla celów niniejszej analizy ograniczymy się
jedynie do dwóch wymienionych. Tak więc podstawowa, wyj ściowa teza
Znanieckiego jest następująca: wszelkie obiekty świa ta społecznego
istnieją w nim ze współczynnikiem humanistycz nym, to jost
obiektywizują się poprzez ludzi, którzy ich doświad czają — są one takie,
jakie są w doświadczeniach ludzi.
Wszelkie dalsze analizy, przede wszystkim analizę dotyczącą sposobu
rozumienia małej grupy społecznej, należy zatem prze prowadzać, biorąc
pod uwagę tę podstawową tezę ontologiczno--metodologiczną.
Zrozumienie treści pojęcia „grupa społeczna" jest szczególnie ułatwione
wówczas, gdy prześledzimy poszczegól ne fazy tworzenia się grupy.
Wówczas też okazuje się, że grupa jest „twórczą syntezą" ról społecznych
— powiada Znaniecki. „Jest ona ponadosobowym systemem wartości i
działań, wspólnym członkom grupy i obejmującym te wszystkie wartości i
działania, które należą do ich ról jako członków grupy" {Znaniecki 1986a:
302).
2.6.2. Podstawowe komponenty grupy społecznej. Grupa wed ług
108
czaję, obyczaje, tradycje, język, wiedza, prestiż, władza). „Posia danie
tej własności nadaje grupie w doświadczeniu jej członków i jednostek
spoza niej charakter «podmiotu moralnego» czy też «osoby moralnej»
(Znaniecki 1986a: 304).
4. Działania początkowo doświadczane przez jednostki jako
spontaniczne reakcje dobrowolnie kooperujących osób ulegają in -
stytucjonalizacji, poczynają być doświadczane jako instytucje tej
grupy, których system tworzy dynamiczną organizację grupy.
Na czym polega oryginalność koncepcji Znanieokiego? Jak na -
leżałoby ją określić z ontologicznego punktu widzenia? Otóż nie bez
powodu tak wiele miejsca poświęciłem prezentacji stanowiska
metodologiczno-ontologicznego Znanieckiego, a mianowicie kon cepcji
Znanieckiego zawiera cztery podstawowe komponenty:
1. W skład grupy wchodzi (jak tego doświadczają jej człon kowie)
więź pomiędzy nimi o charakterze selektywnym, co ozna cza, iż jej
funkcją jest wiązanie członków i oddzielanie od grupy pozostałych
nie-członków. W pojęciu tym zawiera się też teza o istnieniu czegoś,
co można by nazwać jądrem grupy lub jej wewnętrznym kręgiem.
Może to być pojedyncza jednostka — szef, najstarszy członek grupy
itp. lub też niewielki zespół osób — senat, rada starszych itp., z
którymi wszyscy pozostali członko wie grupy są jakoś powiązani,
najczęściej od nich uzależnieni.
2. Grupa jawi się swym członkom jako coś w rodzaju ponad-
indywidualnej jaźni społecznej, syntezy jaźni społecznych przypi -
sanych jej członkom. W doświadczeniach swych członków grupa
okazuje się specyficznym ciałem zbiorowym, „zbiorową świado -
mością". Efektem tego jest myślenie i działanie w kategoriach ..my".
3. Każda grupa społeczna (tak jak jej doświadczają jej człon kowie)
dysponuje pewnymi dobrami materialnymi (terytorium, dobra
ekonomiczne itp.) oraz dobrami duchowymi (kulty, zwy-
109
współczynnika humanistycznego. Koncepcja ta przesądza o jego
sposobie pojmowania grupy społecznej. Z tego powodu, iż każdy
obiekt społeczny istnieje w niej jedynie ze współczyn nikiem
humanistycznym, grupa społeczna jest tu czymś z dzie dziny
przedstawień zbiorowych. Akcent zostaje położony na owe
wyobrażenia i doświadczenia przy równoczesnym zminimalizowa niu
znaczenia tego, co podlega owym wyobrażeniom, tego, co jest
obiektem doświadczeń ludzkich. Stąd też grupa (jak i wszelkie inne
obiekty społeczne) istnieje w gruncie rzeczy jedynie w ludz kich
doświadczeniach, wyobrażeniach, jest czymś z dziedziny ludz kiej
myśli.
Znaniecki nie pozostawia co do tego żadnych wątpliwości. Pi sze
bowiem: „Tego rodzaju wyobrażenia grupy jako zbiorowego ciała i
zbiorowej świadomości oraz związanych z nimi działań znaj dują się u
podłoża znanych «realistycznych» teorii «organizmu społecznego» i
«psychiki społecznej» lub «duszy zbiorowej». Oczy wisty błąd tych
teorii polega na eliminacji współczynnika huma nistycznego. «Grupa-
dana-w-doświadczeniu-swych-członków» ma rzeczywiście ciało i
duszę, podobnie jak «diabeł-dany-w-doświad-czeniu-niektórych-
wierzących» ma straszny wygląd i jest duchem zła. Kiedy jednak
socjologowie opisują organizm-społeczny-jako--taki i duszę-
zbiorową-jako-taką, zachowują się niemal zupełnie tak samo, jak
zachowywałby się religionista, zastanawiając się nad tym, czy diabeł
jest naprawdę tak straszrny, jak go malują" (Znaniecki 1986a: 304).
Pragnę przypomnieć w tym miejscu zdanie Tonniesa, że bogo-
110
wie ludzi, których są bogami, znikają, gdy przestaje się wierzyć w ich
rzeczywisty byt, podczas gdy jestestwa społeczne nie po trzebują takiej
wiary czy iluzji i mogą być pomyślane jako pod mioty wspólnego
działania nawet przy wyraźnym dostrzeganiu ich imaginatywności.
Wydaje się, że stanowiska ontologiczne Tonniesa i Znanieckiego są
pokrewne. Podstawą istnienia grupy społecznej jest jej wyobrażeniowy
charakter; istnieje ona jedynie o tyle, o ile jest doświadczana przez jej
członków i tylko w takiej postaci, w jakiej jest przez nich
doświadczana. Tak więc z jed nej strony Znaniecki zdaje się wyrażać tu
i ówdzie pogląd, iż grupa wywiera nacisk na jednostki, jest źródłem
zewnętrznego przymusu, ale natychmiast jakby doiaje — jeśli jej
członkowie tak jej doświadczają. Pisze przecież: „Grupa istnieje
przede wszystkim przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą
w oddzieleniu od reszty świata [...]" (Znaniecki 1973: 40).
Uważając grupę za najbardziej skomplikowany układ społecz ny,
Znaniecki dążył jednak do tego, jak pisze Jerzy Szacki, „[...] aby
zjawisk społecznych nie utożsamiać ze zjawiskami zachodzą cymi w
obrębie grup" (1981: 750). Te pierwsze mają bowiem być klasą bez
porównania szerszą. Szacki powołuje się tu na zdanie wypowiedziane,
przez Znanieckiego w The Melhod oj Sociology: „[...] istnieją
niezliczone czynności społeczne, które wykonuje ona [jednostka — J.
S.] nie jako członek jakiejś grupy, lecz po prostu' jako działające
indywiduum [...]" (Znaniecki 1968: 121; zob. też Szacki 1981: 750).
Zdanie to wydaje się zdaniem kontrfaktual nym. Nie mogą istnieć
działania, zachowania itp. jednostki ludz kiej wykonywane poza grupą
społeczną lub też nie należące do dziedziny zachowań kontrolowanych
przez grupę (małą, dużą itp.). Oczywiście kontrola ta może być większa
lub mniejsza, zachowa nia mogą być łatwiej lub trudniej obserwowalne,
lecz zawsze muszą być czyjeś, i to nie w sensie indywidualnym,
albowiem wówczas nie byłyby społeczne.
Ta teza Znanieckiego wydaje się zresztą być w sprzeczności z
ontologią współczynnika humanistycznego. Skoro tak, to jednak trzeba
byłoby powiedzieć, że nie ma zjawisk społecznych, któ rych nie dałoby
się zlokalizować w obrębie jakiejś grupy, z jed nym wszakże
zastrzeżeniem, że mówiąc o grupie, nie myślimy wyłącznie o grupie
małej. Jeśli jednak ma to miejsce, wówczas
11 1
 roli społecznej. Teoria ta rozbudowywana była przez

112
oczywiście trzeba stwierdzić, że istnieją takie zjawiska społeczne, które
nie należą do dziedziny właściwej małym grupom. Jest to teza
oczywista i jeśli tak należałoby odczytywać Znanieckiego, to
jakakolwiek polemika jest pozbawiona sensu. Ale wtedy istot nie
Znaniecki głosi, jak pisze Szacki, pogląd, że: „Grupa [mała — J. S.]
jest swoistą rzeczywistością społeczną, w której pojawiają się zjawiska
nieznane mniej złożonym układom społecznym [...]" (Szacki 1981:
750). Przytoczona wyżej czteropunktowa charakte rystyka jest tego
wyraźnym dowodem.
2.6.3. Stanowisko ontologiczne Znanieckiego. Można więc pró-
bować rozważyć, czy stanowisko Znanieckiego nie stanowi inte -
resującego rozwiązania problemu statusu ontologicznego różno -
rodnych obiektów społecznych, w tym także grup. Problem ten będzie
wprawdzie podjęty w kolejnych rozdziałach, a także bę dzie się
przewijał przez całą książkę, ale spróbujmy w tym miej scu nieco
uprzedzić niektóre rozstrzygnięcia. Przede wszystkim trzeba odrzucić
pogląd, który spowodował wiele nieporozumień i zamieszania, jakoby
problem realności poszczególnych obiektów badań naukowych był
problemem uniwersalnym, mającym ten sam sens we wszystkich
naukach. Skoro tak, to inaczej istnieją obiekty fizyczne, inaczej zaś
obiekty społeczne. Rozstrzygnięcie, czy obiekty społeczne istnieją
realnie, wymagałoby zatem specy ficznych rozwiązań. Otóż być może
— a do tego zmierza niniejsza analiza — rozwiązanie Znanieckiego
jest takim specyficznym, so cjologicznym realizmem w ontologicznym
sensie tego słowa: wszel kie obiekty społeczne istnieją o tyle, o ile są
doświadczane przez jednostki, o ile pojawiają się w ludzkich
doświadczeniach. Grupy społeczne są zdolne wywierać nacisk na
jednostki o tyle, o ile jednostki doświadczają ich jako czynnika
wywierającego na nie nacisk. Być może — rzekłby Znaniecki —
istnieje też jako byt samoistny coś, co jest przedmiotem owych
doświadczeń jednostki. Jednak z socjologicznego punktu widzenia ten
obiekt jako taki — pozbawiony otoczki, jaka jest sposób
doświadczania go przez lu dzi — jest nieistotny.
2.6.4. Teoria roli społecznej. Drugim, istotnym z punktu wi dzenia
niniejszych analiz, elementem koncepcji Znanieokiego jest jego teoria
 Znanieckiego w wielu pracach: Wstęp do socjologii (1922), Socjo-
logia .wychowania (1928, 1930), Ludzie teraźniejsi a cywilizacja
przyszłości (1934), Społeczna rola uczonego (1937), Nauki o kul turze
(1963) oraz Socżal Relations and Social Roles (1965; zob. też
Znaniecki 1986: 390 - 319). Istotnie, jak pisze Szacki, stanowi ona
zapewne najcenniejszy i najlepiej opracowany fragment systema -
tycznej socjologii Znanieckiego (Szacki 1981: 758). Teoria ta w istotny
sposób różni się od koncepcji Lintona (1975), od której była
wcześniejsza, aczkolwiek z teoretycznego punktu widzenia wydaje
się ona kolejnym etapem rozważań nad problematyką ro li społecznej.
Oto bowiem dla Lintona rola społeczna, będąca ca łościową sumą
wzorów kulturowych, jest przypisana do statusu jednostki, co
powoduje, że nie można się dopatrzyć konfliktów między tymi
dwoma elementami struktury. Rola i status są, jak powiada Linton,
„[...] wzajemnie do siebie dopasowane i nie pro wadzą do konfliktów
[...]" (1975: 95). Linton tworzy więc obraz stosunkowo prostej
struktury ról.
Tymczasem Znaniecki twierdzi coś innego. Po pierwsze, żadna
jednostka nie pełni swej roli samotnie, lecz w obrębie czy też wobec
określonego kręgu innych osób, które muszą zaakceptować sposób
cielą w stosunku do wychowanka, ale także wszystkich innych, którzy
współpracują z nim w wykonywaniu jego funkcji i któ rych
współpraca pociąga za sobą obowiązki wobec nich. Oni mu szą
zapewnić mu prawa wykonywania jego czynności i muszą podjąć
szczególne własne czynności na zewnątrz, bez których on nie mógłby
pełnić swojej funkcji w sposób wyznaczony przez wspólne wartości i
normy. [...] W ten sposób Znaniecki nie trak tuje roli społecznej jako
zbioru oczekiwań albo pozycji, lecz jako dynamiczny układ
funkcjonalnie współzależnych stosunków [...]" (1975: 16).
Wszystko to pokazuje w sposób nader wyraźny, że sformuło wana
wiele lat po Znanieckim przez Roberta Mer tona koncepcja tak
zwanego zespołu ról jest niemal dokładnym powtórzeniem je go tez.
Teoria Znanieckiego wydaje się zdecydowanie struktur a-listyczną
teorią elementarnych układów społecznych. Ponadto po zostałe
elementy „strukturalne" roli indywidualnej (albowiem gdy mowa o
pełnienia roli przez daną jednostkę. Pełnienie roli w ogóle jest
możliwe i ma sens tylko w obrębie określonego kręgu spo łecznego.
Ów krąg to zespół nadawców roli, partnerów, którzy akceptują daną
jednostkę i współpracują z nią (Znaniecki 1965: 202 - 203). „Każda
rola społeczna zakłada, że między odgrywają cym ją człowiekiem,
którego można nazwać «osobą społeczną», a mniejszym lub
większym gronem ludzi uczestniczących w jej odgrywaniu przez
niego, które można nazwać «kręgiem społecz nym*, istnieje więź
tworzona przez zespół wartości, pozytywnie ocenianych przez nich
wszystkich" (Znaniecki 1984: 294 - 295). Co więcej, inne kręgi
społeczne obejmują odmienne systemy war tości, inne zatem
występują w nich relacje, a więc inne są możli we do wypełniania w
nich role społeczne. Jak trafnie zauważa Helena Znaniecki-Lopata:
„Krąg społeczny, czy to poprzedzający osobę społeczną czy też
współtworzony przez nią, obejmuje każ dego, wobec kogo ma
obowiązki wynikające z roli, oraz każdego, kto przyznaje jej prawa
ułatwiające wykonywanie funkcji. Rola nauczyciela, zgodnie z tą
definicją, obejmuje nie tylko nauczy-
113
kręgu społecznym, zmuszeni jesteśmy traktować rolę jako cząstkę
ponadjednostkowych konstelacji strukturalnych) tak że doczekały się
renesansu w postaci niewiele odbiegającej od tej, jaką nadał im wiele
lat wcześniej Znaniecki.
Oto Znaniecki powiada, że obok kręgu społecznego jako istot ny
komponent roli winniśmy traktować „jaźń społeczną" osobni ka
pełniącego daną rolę, to jest jego obraz istniejący w jego kręgu
społecznym oraz w nim samym, wytwarzający się w trak cie
rekonstruowania koncepcji samego siebie, istniejącej w jego kręgu
(zcb. Znanieoki 1984: 296; 1986a: 312). Gdzie indziej kom- . ponent
ten nazywa wprost „koncepcją roli, jaką posiada jedno stka",
powiadając, że pełniąc swą rolę w danym kręgu, napoty kając
różnorodne oczekiwania, a nawet naciski zmuszające ją do
określonego pełnienia swej roli, będzie ona mimo to dążyć do działań
zgodnych z jej własną koncepcją roli (Znaniecki 1965: 202).
Koncepcja ta ujawnia daleko idącą zbieżność z późniejszą! koncepcją
Daniela Levinsona (1979) dotyczącą struktury roli spo-5 łecznej.
Pozostałe elementy roli wymieniane przez Znanieckiego należą do
kanonu teorii także jemu współczesnych badaczy tego zagadnienia.
Chodzi tu o „stan socjalny" jednostki, inaczej mó wiąc o jej status,
„zespół praw, jakie ma jej przyznawać dany krąg społeczny" oraz o jej
„funkcję społeczną", czyli „zespól
114
obowiązków, których wykonywania dany krąg może się od niej
domagać" (Znaniecki 1984). ,
Konkludując, można więc stwierdzić, iż już w latach trzy dziestych
XX wieku Znaniecki stworzył w pełni strukturalistycz-ną teorię roli
społecznej, do której potem nawiązywali rozmaici autorzy — twórcy
najnowszej, najbardziej teoretycznie uzasad nionej i eksplanacyjnie
użytecznej teorii ról, nie troszcząc się specjalnie o ujawnienie
bliskiego pokrewieństwa z pomysłami Znanieckiego lub nawet ich
naśladownictwa.
2.7. TRENDY ROZWOJOWE W HISTORII MIKROSOCJOLOGII
Fakt istnienia podstaw teoretycznych w pracach prekursorów
nowoczesnej socjologii nie został jednakże w późniejszym okre sie
przez mikrosocjologię zdyskontowany. Dalszy rozwój mikro-
socjologii przybrał bowiem taki kierunek, że niemożliwe okazało się
powstanie znaczącej syntezy teoretycznej (niewykluczone, iż było to
spowodowane faktem, że większość tego typu badań była prowadzona
przez amerykańskich psychologów społecznych i so cjologów
zorientowanych na badanie eksperymentalne).
Ilościowy rozwój badań w tej dziedzinie należy uznać za istot nie
imponujący. Jeśli za pierwsze studium z zakresu mikrosocjo-logii
(pomijając analizowane prace klasyków) uznać — jak sugeruje A.
Paul Hare — pracę Normana Tripletta The Dynamogenic Factors in
Pace-making and Competition (Triplett 1898; Hare 1976b: 384 i
nast.), to do roku 1974, a więc w ciągu siedemdzie sięciu pięciu lat,
jedynie w tej dziedzinie badań socjologicznych powstało około sześciu
tysięcy prac. Były to jednak w dużej mie rze prace rozproszone
tematycznie i niespójne teoretycznie. Sku piały się one wszakże wokół
kilku w miarę dobrze sprecyzowa nych problemów badawczych.
2.7.1. Pierwszy okres rozwoju badań mikrosocjologicznych: 1898 -
1905. Ponieważ były to lata nie tylko formowania się mi-
krosocjologii jako dyscypliny socjologicznej, ale i socjologii jako
takiej, stąd też pytania, jakie wówczas stawiano, miały, po pierw sze,
wyraźne piętno niedojrzałości teoretycznej dyscypliny, a po
115

drugie, były równie istotne dla mikrosocjologii, jak i dla całej
dyscypliny socjologicznej. Nie były to problemy zanadto złożo ne,
aczkolwiek odnosiły się do zagadnień fundamentalnych dla
zrozumienia świata społecznego. Pierwsze z tych fundamental nych
pytań dotyczyło tego, czy mała grupa społeczna wywiera istotny
wpływ na jednostkę wówczas, gdy ma ona do rozwiązania jakieś
zadanie oraz jakie typy problemów są rozwiązywane przez jednostki
lepiej, gdy pracują one osobno, a jakie rozwiązują one lepiej, pracując
w grupie? Problemy te zostały podjęte właśnie między innymi w
pracy Tripletta.
Powstanie pierwszej, dominującej przez długie lata, praktycz nie
użytecznej koncepcji socjologicznej możliwe było dzięki po stawieniu
przez pierwszych mikrosocjologów innego typu pytań i problemów.
Chodziło mianowicie o to, czy w obliczu presji ze strony grupy w
kierunku konformistycznego stosowania się do norm grupowych
opinie lub działania jednostek ulegają jakimś modyfikacjom, czy też
nie. Badania nad tak postawionym pro blemem przeprowadził ,na
zlecenie firm przemysłu stalowego Fre-derick W. Taylor. Ich celem
było także osiągnięcie pewnego re zultatu praktycznego: odpowiedź na
pytanie, w jaki sposób zwię kszać wydajność pracy w przemyśle
stalowym? Taylor zaobser wował, że pracownicy pracują wydajniej
wówczas, gdy są uwol nieni od nacisków ze strony grupy skłaniającej
do konformizmu wobec standardów, jakie wypracowała ona w toku
swego dzia łania. Jak stwierdzono, grupa wytwarzała z reguły swoje
własne, wewnętrzne standardy, które każdy jej członek musiał
respekto wać, standardy te zaś zawsze były niższe od tych, jakie przed
pracownikami stawiało kierownictwo. Słowem, istnienie niefor -
malnych grup, w jakie łączyli się pracownicy i jakie prędzej czy
później wytwarzały się w każdej zbiorowości zakładu przemysło -
wego, oraz specyficzne systemy wartości i standardy pracy tych grup,
powodowały obniżenie wydajności pracy (Taylor F. W. 1903; 1911).
Wnioski praktyczne płynące z tych badań łatwo moż na sobie
dopowiedzieć. Badania te stały się zaczątkiem słynnej i przez długi
okres niezwykłe wpływowej szkoły Taylora zajmują cej się
problemami naukowego zarządzania.
Inną dziedziną badań nad funkcjonowaniem i strukturą nie -
wielkich zbiorowości społecznych, w której już od pierwszych
chwil powstania mikrosocjologii prowadzone były niezwykle ży we i
pomysłowe poszukiwania, były problemy zbiorowości prze stępców,
gangów. Ta dziedzina badań mikrospołecznych przynie sie zresztą
niebawem bardzo znaczące dla całej socjologii rezulta ty poznawcze.
Badania nad przywództwem i innymi aspektami działania grup
przestępczych zapoczątkował między innymi J. A. Puffer (1905; 1912).
Trzecim obszarem badawczym wczesnej mikrosocjologii, obok
badań nad małymi grupami w przemyśle oraz gangami młodzie -
żowymi, były małe zbiorowości młodzieży szkolnej. W tym wy padku
także skupiano się przede wszystkim na analizie przy wództwa,
aczkolwiek w odróżnieniu od poprzednich analiz pod jęto próby badań
eksperymentalnych (Terman 1904).
Początkowy okres rozwoju badań mikrosocjok>gicznyeh nie
przyniósł więc — co zrozumiałe — jakichś niezwykle doniosłych
osiągnięć badawczych, które wpłynęły w istotny sposób na roz wój
socjologii jako takiej czy socjologii małych zbiorowości spo łecznych.
Wyjątkiem są tu badania Taylora, których znaczenie wynikało
jednakże głównie z faktu, iż stały się naukowym uza sadnieniem
określonych przedsięwzięć organizacyjnych w prze myśle. Okres 1898-
1905 był przede wszystkim okresem krystali zowania się głównych
obszarów badawczych i metod mikrosocjo logii.
2.7.2. Okres krystalizacji badawczej mikrosocjologii: 1920 -- 1930.
Pomiędzy 1905 i 1920 rokiem nastąpiło pewne zahamowa nie badań w
dziedzinie małych grup społecznych, spowodowane prawdopodobnie
przyczynami zewnętrznymi. Znaczący wpiyw za równo na
zmniejszenie się liczby badań, jak też — co w końco wym rezultacie
jest sprawą istotniejszą — na całkowity brak w tym okresie prac
wybitnych miał prawdopodobnie zwłaszcza pod koniec tego okresu
wybuch I wojny światowej. Stąd też okres ten zostanie przez nas
pominięty. Natomiast lata 1920 - 1930 cha rakteryzują się, zarówno w
stosunku do okresu wstępnego, jak i do lat 1905 - 1920, ogromnym
skokiem ilościowym badań. Jest to w skali rocznej wzrost blisko
jedenastakrotny (Hare 1976b: 384). Co więcej, pojawiają się wówczas
również prace wybitne. Utrwala się jednak pewien charakterystyczny
sposób projekto-
 116 117

Dashiell 1930; Sorokin, Tanąuist, Parten, Zimmerman 1930).

Inny nurt badawczy, który w omawianym okresie ulega sta -
bilizacji, chociaż nie w tak wyraźnym stopniu jak badania nad
facylitacją społeczną, to badania nad zbiorowościami młodzieży
szkolnej i wszelkiego typu grupami dziecięcymi. Zapoczątkowane w
pierwszym okresie rozwoju dyscypliny badania Termana obec nie
wania badań nad małymi grupami,, który aczkolwiek wypróbo znalazły kontynuację w postaci systemu obserwacji zachowa-
wany w okresach wcześniejszych, uniemożliwia dotarcie do we
wnętrznych, ukrytych struktur grupy, ustalenie jej globalnych 118
i strukturalnych właściwości i odpowiedź na pytanie, na czym
w istocie polega emergencyjność struktur małych grup. Ten cha
rakterystyczny sposób badania małych grup polega na analizie
wpływu poszczególnych elementów grupy na wybrane właści
wości zachowania lub cechy osobowościowe jednostki. Jest to za
tem w gruncie rzeczy jedynie doprecyzowanie, uszczegółowienie
pytania, jakie postawiono w początkowej fazie rozwoju badań nad
małymi grupami. __^~—. _
_^ Przykładem tego typu podejścia są badania^Floyda H. Allpor
ta^ nad wpływem grupy na skojarzenia i myśleniejediióstek~(All-
port 1920; 1924). Zaobserwował on mianowicie, iż obecność in
nych może przyspieszać powstawanie wolnych skojarzeń u jedno
stek, których efektywność pozostaje jednakże w odwrotnej ko
relacji do stopnia, w jakim zadanie ma charakter mechaniczny.
Ponadto Allport doszedł do wniosku, iż istnieje odwrotna kore
lacja pomiędzy szybkością wolnych skojarzeń jednostki a stop
niem wpływu- grupy na tę jednostkę. Obecność grupy wpływa
też wyraźnie na zmianę sposobu myślenia jednostki. W otocze
niu grupowym jednostka jest daleko bardziej skłonna do podej
mowania konwersacji i do rozwiązywania problemów tym spo
sobem, podczas gdy działając samotnie, stara się dojść do rozwią
zania na zasadzie logicznej. Zjawisko badane przez Allporta zo
stało nazwane ,,uła^w4enieni^Dołecznym,'' (social facilitation).
Zdecydowana większość badań z tego okresu oparta była na po
dobnym schemacie i w gruncie rzeczy w większości z nich cho
dziło o zbadanie wpływu owego ułatwienia społecznego (Whitte-
more 1924; Gates 1924; Travis 1925; 1928; Sengupta, Sinha 1926;
Williamson 1926, Elkine 1927; Fieofanow 1928, Andersen 1929;
 nią się dzieci w grupach rówieśniczych opracowanego przez Jeana
Piageta (1926; 1932). Poprzez analizę funkcji języka i myślenia w
zachowaniu się dzieci w małych grupach rówieśniczych Piaget
dochodzi do ustalenia typowych wzorów interakcji w tych gru pach.
Bardzo małe dzieci przechodzą — jego zdaniem — przez następujące
fazy rozwojowe: fazę zabawy w odosobnieniu mają cej wyraźnie
egocentryczne zabarwienie, fazę zabawy równoleg łej, polegającej na
wykonywaniu tych samych czynności co par tner oraz — w miarę
dorastania — fazę zabaw^Jtooperacyjnej i współzawodniczącej.
Obserwacja ta prowadzi^Piage^ do wnio sku, iż wraz z dojrzewaniem
(badania obejmowały dzieci w wieku od dwóch do siedmiu lat) rośnie
zdolność dzieci do uczestnicze nia w większych grupach i jest ona
ściśle skorelowana z wiekiem. Dzieci najpierw wykazują tendencję do
zabawy w samotności, po tem w parach, a wreszcie w większych
grupach (Piaget 1932).
Analizy Piageta znalazły kontynuatorów głównie w osobach
Dorothy S. Thomas oraz Williama I. Thomasa (Thomas, Thomas 1928;
Some Neio Technigues 1929), Theodore'a M. Newcomba ' (1929), A. S.
Salusky'ego (1930) i Waltera Recklessa (1930). Ba dania te były
jednakże projektowane w sposób, który uniemożli wiał ujmowanie
grupy społecznej i innych układów ponadjedno- stkowych jako
specyficznego fenomenu społecznego.
Pojawia się też w tym okresie nurt badawczy związany z psy -
chiatrią, który jest wprawdzie bliższy rozpoznaniu cech swoistych
grupy, jednakże psychologiczny punkt widzenia przyjęty w tych
analizach, skłonność do przypisywania grupie właściwości cha -
rakterystycznych dla jednostki i rozpatrywanie cech grupy przez
pryzmat cech jednostkowych jej członków, w wyraźnie sumatyw-ny,
nieholistyczny sposób istotnie ograniczają możliwość dotarcia do
swoistych cech grupy. Mam tu na myśli znane szeroko stu dium
Sigmunda Freuda (1975), a także badania Burrowa (1927) oraz
Belyaeffa (1930).
Bliżej tego celu były zapewne badania nad tym, w jaki spo sób
grupy o określonym na przykład składzie wewnętrznym, określonych
cechach strukturalnych itp. są zdolne do rozwiązy wania problemów
danego typu (group problem solmng). W badaniach tych jednakże
zbyt często przyjmowano schemat badaw czy zastosowany w
najpełniejszej postaci przez Allporta, a więc
11 9
schemat badań nad facylitacją społeczną. Pierwszym poważnym
studium tego typu była praca H. Munsterberga Fundamentals
of^Psychotechnics ogłoszona w 1914 roku w Niemczech. jEarl
_South(192J)-^badał między innymi, w jaki sposób skład człon ków
grupy wpływa na jej efektywność. Zaobserwował, iż grupa składająca
się z osób tej samej płci jest bardziej efektywna w rozwiązywaniu
problemów niż grupa o składzie mieszanym. Ponadto grupy żeńskie
okazały się szybsze i dokładniejsze w roz wiązywaniu zadań o
charakterze personalnym, to jest dotyczą cych osobistych spraw
członków, podczas gdy mężczyźni okazy wali się daleko efektywniejsi w
rozwiązywaniu bardziej abstrak cyjnych zadań, w których istniała
możliwość wielości rozwiązań.
Jak więc widać, eksperymenty były projektowane w prosty sposób,
a rozwiązywane tym sposobem problemy cechowały się zarówno niską
wagą teoretyczną, jak i praktyczną. Niemniej je dnak na uwagę
zasługuje fakt, że w badaniu Southa, zresztą przy padkowo, została
podjęta próba przełamania schematu badawcze go, który mimo krótkiej
historii już zaczynał się mocno petryfi kować w tradycji badawczej
mikrosocjologii. Mianowicie do ba dań, w których usiłowano
stwierdzić, jakim zmianom ulega za chowanie jednostki w zależności od
tego, czy działa ona w izola cji czy w otoczeniu grupy, South, w
odróżnieniu od autorów na stępnych badań z tego nurtu (Watson 1928;
Wheeler, Jordan 1929), zastosował schemat badawczy, w którym
zainteresowania sku piały się na grupie jako pewnej całości, nie zaś na
jednostce. Podstawowym pytaniem stało się pytanie o to, jak zmienia
się funkcjonowanie grupy w zależności od tego, jaki jest jej skład,
struktura, kompozycja czy na przykład zadanie, jakie ma do roz -
wiązania. Ta pozornie niewielka zmiana akcentów miała daleko idące
konsekwencje poznawcze i teoretyczne.
Najbliższe jednak holistycznego i strukturalistycznego sposo bu
podejścia do badania małych grup były dwa pozostałe nurty badawcze
— badania nad gangami, które zostały zapoczątkowane jeszcze w 1905
pracami Puffera, oraz nowy typ badań, jaki zro dził się pod koniec lat
dwudziestych — badania z dziedziny zwa nej social work. W tych
ostatnich chodziło o dostarczenie pra cownikom służb socjalnych
(sociaZ workers) możliwie głębokiej, ale i możliwej do praktycznego
zastosowania wiedzy o działaniu
różnorodnych naturalnych grup społecznych, takich jak rodzina czy
grupa rówieśnicza. Potrzeby praktyczne, jakie rodził ten, szybko
rozwijający się zwłaszcza w okresie wielkiej depresji i po jej
przezwyciężeniu, ruch społeczny, stały się niezwykle silnym
stymulatorem rozwoju badań nad małymi grupami.
W dziedzinie badań nad gangami sj:Czyio.jA7y^osiggnięcieim te go
okresu była praca ^ederica M. Thrashera OJ327)/Doniosłość i
nowatorstwo tych badań polegało właśnie na zmianie sposobu
podejścia do analizy grupy. Wprawdzie daleko temu studium do
bardziej wyrafinowanych analiz Williama F. Whyte'a czy bardzo
abstrakcyjnych i zorientowanych na stworzenie ogólnej teorii
działania małej grupy analiz George'a C. Homansa lub Roberta
Balesa, niemniej jednak Thrasher miał odwagę potraktować ma łą
grupę, jaką jest gang, jako ponad jednostkową całość społeczną o
swoistych cechach, której analiza musi polegać na wykrywaniu
istniejących w niej struktur, układów, wzorów interakcji. Pró bował
na przykład odtworzyć strukturę ról w gangu. Jego anali zy miały
bardziej ograniczony charakter niż późniejsze analizy Balesa i
odnosiły się wyłącznie do grup typu gangu. Terminolo gia, jakiej
120
miarów, które uniemożliwiałyby mu działanie w całości, utrud niały
utrzymywanie intymnych kontaktów pomiędzy członkami lub też
wzajemne kontrolowanie się. Kiedy wielkość gangu prze kracza granice
umożliwiające mu takie funkcjonowanie, dochodzi do modyfikacji
struktury gangu, która wynika z przyjęcia pew nej konwencji. Dopiero,
gdy gang ulegnie takiej konwencjonali-zacji, przybierając na przykład
formę klubu, możliwy staje się dalszy jego wzrost liczebny.
Rzeczywisty gang staje się jednakże .czymś w rodzaju „wewnętrznego
kręgu", pozostając aktywnym centrum. Inni członkowie mogą wówczas
rozwijać swe własne kliki w obrębie owej większej całości lub też
utrzymywać jedy nie mniej lub bardziej formalne stosunki z
organizacją. Często zdarza się, że taki klub jest tworem złożonym z
dwóch lub wię cej gangów.
Jak widać, analiza Thrashera zdecydowanie odbiega od typów
używał, miała charakter literacki, wyróżruał_on Jjowiem takie role
społeczne_w_^angu,. jak: „mózg gangu", „błazen", „znie- wieściały",
„pozer" oraz „kozioł ofiarny".
Thrasher dostrzega zjawisko tworzenia się podgrup nawet w
obrębie niewielkiego gangu, zwracając uwagę, ż£_ppdgrujDy_te__
cechują się własną, wPWPq^ na. gtoikturą i organizacją^ do pew-^ A?
g°. JjtOIHlifl nip7.a1p7.ną nrl nrga.Tiizac.ji- rałegn gangll. .Wywołuje to
szczególnie duże komplikacje w hierarchii władzy i hierarchii
statusów poszczególnych członków gangu. Thrasher dochodzi do
wniosku, że hierarchia liniowa jest możliwa przypuszczalnie je dynie
w grupach dwuosobowych.
Istotnym elementem omawianych analiz są także rozważania
dotyczące wielkości grupy społecznej, jaką jest gang. Thrasher
zwraca uwagę, iż konieczność utrzymywania w gangu stosunków
typu face-to-fa.ee wyznacza ostateczne granice, do jakich może się
on rozrastać. Wielkość tej grupy zdeterminowana jest przez liczbę
członków w każdej chwili gotowych spotkać się razem na ulicy lub
w jakimś innym zwyczajowym miejscu. Gang — stwier dza Thrasher
— zazwyczaj nigdy nie rozrasta się do takich roz-
121
analiz spotykanych w innych obszarach badawczych mikrosocjo logii.
Aczkolwiek użyta przezeń aparatura teoretyczna jest nie zbyt
wyrafinowana, a poziom uogólnień niezbyt wysoki, to jed nak badania
te stanowią wyraźny krok w kierunku zbudowania teorii małych
struktur społecznych potraktowanych jako erner-gentne struktury sui
generis. Dotyczy to również prac Grace L. Coyle z dziedziny sociaZ
work, których doniosłość dorównywa ła doniosłości prac Thrashera,
choć były to jedne z pierwszych prac w tej dziedzinie (Coyle 1930;
Studies 1937).
2.7.3. Krystalizacja instytucjonalna mikrosocjologii; stabilizacja
badawcza; klasyka mikrosocjologiczna: 1930 - 1945. Okres ten bez
przesady można by nazwać okresem bardzo szybkiego, wręcz
burzliwego rozwoju badań nad małymi grupami. W porównaniu z
okresem poprzednim, który, jak wspominaliśmy, charakteryzo wał się
jedenastokrotnym wzrostem liczby badań w porównaniu z pierwszym
okresem rozwoju tej dziedziny, teraz wzrost był trzykrotny, co oznacza,
że od początków mikrosocjologii liczba badań wzrosła ponad
trzydziestokrotnie. Podjęto wówczas trzy sta sześćdziesiąt sześć
problemów badawczych w porównaniu z pięcioma tematami w latach
1890 - 1899, piętnastoma w latach 1900 - 1909, trzynastoma w latach
1910 - 1919 oraz stu dwunasto ma w latach 1920 - 1929 (Hare 1976b:
384).
122
Okres ten jest także okresem stabilizacji instytucjonalnej mi -
krosocjologii, co przejawia się tym, iż pojedyncze osoby, które
zajmowały się tą problematyką socjologiczną, zostają zastąpione przez
sformalizowane i zinstytucjonalizowane centra badawcze. Kurt L|?win
zakłada Child Welfare Research Station at Iowa, którego~glownym
zamierzeniem było prowadzenie badań mikro-socjologicznych z
dziedziny instytucji szkolnych oraz w dziedzi nie social work. W
Massachusetts Institute of Technology (MIT) powstaje Group
Dynamics Center, którego celem jest głównie prowadzenie badań
struktur i zbiorowości występujących w prze myśle oraz problemów
związanych z zarządzaniem zespołami ludzkimi w przemyśle. Grupa
badawcza Kurta Lewina rozpadła się jednakże w czasie wojny, tak więc
do 1954 roku nie prowa dzono w Iowa badań nad małymi grupami.
Wyraźnej stabilizacji ulega również sama dyscyplina. Utrwa lone
zostaje je miejsce wśród innych subdyscyplin socjologicz nych, a
ponadto petryfikuje się jej podział wewnętrzny na po szczególne
obszary badawcze omówione w poprzednich podroz działach. Nie
zostaje jednakże podjęta żadna próba skodyfiko-wania mikrosocjologii
ani też wypracowania syntezy dotychczas zdobytej wiedzy. Nie zostaje
też ustalony żaden dominujący pa radygmat teoretyczny i
metodologiczny analizy małych grup. Wręcz przeciwnie, odnosi się
wrażenie, że jest to ostatni pro blem, którym mikrosocjologowie skłonni
byliby się zajmować. Przeważać zaczyna wąskie, empiryczne
nastawienie i większość badaczy całkowicie przestaje się troszczyć o
szersze powiązania teoretyczne i w ogóle o konsekwencje teoretyczne
swoich badań.
Mamy jednocześnie do czynienia z paradoksalnym zjawiskiem. W
powodzi szczegółowych, empirycznych prac powstaje szereg studiów
całkowicie pod względem swej struktury odmiennych od dominującego
nurtu, które niebawem okażą się klasycznymi dziełami z dziedziny
mikrosocjologii, i nie tylko. Zostają one tak że zaliczone w poczet
klasycznych prac socjologii ogólnej.
123
 Oczywiście prawdą jest, że badania Mayo i jego współpracowników,
które chcę tutaj omówić, to socjologiczne badania nad organizacjami
przemysłowymi, ale prawdą jest i to, że obok znakomitych analiz
funkcjonowania or ganizacji przemysłowej powstały także dzięki nim
niezwykle wnikliwe i jak na owe czasy oryginalne analizy sposobu
funkcjonowania i struktury małej grupy społecznej. Dlatego też
zaliczam je do klasyki mikrosocjologii. Zastrzeżenie to odnosić się
będzie także do innych przedstawianych w tym rozdziale badań.

124

3. KLASYCZNE TEORIE I STUDIA EMPIRYCZNE W

MIKROSOCJOLOGII

Analizę klasyki mikrosocjologii zacznijmy od wzmiankowania o

pracy, którą do klasyki tej dyscypliny wprawdzie trudno zali czyć, która
jednak stanowi pewnego rodzaju podsumowanie po przedzających ją
badań nad zjawiskiem facylitacji społecznej. Chodzi tu o studium Johna
F. Dashiella Experimental Studies of the Influence ofgocial Situations
on the Behavior of Individual Human (1935).

3.1. POCZĄTKI SZKOŁY HUMAN RELATIONS.

Początki szkoły human relations są związane z badaniami Elto-na

Mayo, C. E. Turnera, Thomasa Whiteheada, Fritza J. Roethlis-bergera i
Williama J. Dicksona (por. Mayo 1933; Turner C. E. 1933; Whitehead
1938; Roethlisberger, Dickson 1939). Na wstępie trzeba kilka słów
poświęcić samemu pojęciu „klasyka mikrosocjo logii". Obawiam się
bowiem, że ktoś mógłby mi zarzucić, iż kla syczne badania z dziedziny
socjologu przemysłu i organizacji za liczam do klasyki mikrosocjologii.
 3.1.1.. Wstępne rezultaty eksperymentów. Badania w zakładach
Hawthorne należących do Western Electric Company w Chicago
rozpoczęto w 1927 roku. Były one przeprowadzone przez trzech
profesorów z Harvard University Graduate School of Business
Administration: Eltona Mayo, Thomasa Northa Whiteheada oraz
Fritza J. Roethlisberga, z którymi współpracowali członkowie ko -
mórki badawczej Zakładów Hawthorne: William J. Dickson, Ha-rold
A. Wright, M. L. Putnam oraz G. A. Pennock. Początkowp
zainteresowanie badaczy skupiało się głównie na stosunku między
warunkami pracy a zmęczeniem pracowników i odczuwaniem przez
nich monotonii pracy. Oczekiwano — jak piszą Roethlis berger i
Dickson (1939: 3) — że odpowiednia wiedza na temat tej zależności
może być zdobyta w warunkach eksperymentalnych, w których
możliwe będzie dokonanie pomiaru takich zmiennych, jak
temperatura, wilgotność i godziny snu.
Przypuszczano początkowo, że badania nie powinny trwać dłu żej
niż rok i że po tym czasie uzyskanie definitywnej odpowiedzi na te
pytania stanie się całkowicie możliwe. Poszukiwania poto czyły się
jednak w całkowicie nieoczekiwanym kierunku. W pierwszej,
eksperymentalnej fazie badań zmierzano wyłącznie do ustalenia, które
z czynników natury fizycznej (oświetlenie miejsca pracy,
odpowiednio dobrane przerwy w pracy, czas pra cy, a także system
wynagradzania) wpływają, i w jaki sposób wpływają, na wydajność
pracy. W tym celu zaprojektowano eksperyment przy użyciu tak
zwanego eksperymentalnego po mieszczenia zmianowego montażu.
Zdecydowano się wyizolować małą grupę pracowników w
oddzielnym pokoju nieco oddalonym od wydziału, gdzie ich
zachowanie mogłoby być badane w spo sób systematyczny. Grupa ta
składała się z sześciu dziewcząt; pięć z nich wykonywało normalną
pracę montażową, szósta zaś pracowała jako organizator planujący
pracę, która ma być wy konana.
Rezultaty uzyskane w wyniku długotrwałego eksperymentu
wprawiły badaczy w zakłopotanie, albowiem _nie takich rezulta-^tów
oczekiwali. Otóż pojawiła się stała tendencja do wzrostu" wydajności
pracy w grupie pracowników poddanej eksperymen towi, niezależna od
jakiejkolwiek zmiany w środowisku pracy rozumianym jako fizyczne
warunki pracy. Zaobserwowano też
125
stałą tendencję do poprawy tak zwanego morale pracowniczego wśród
członków badanej grupy. Żadne z tych osiągnięć — piszą
Eoethlisberger i Dickson (1939: 88-87) nie mogło być powiązane z
typem dnia roboczego, albowiem niemożliwe było ustalenie ja -
kiejkolwiek korelacji pomiędzy tego typu zmiennymi. Ten za -
dziwiający rezultat późniejsi badacze określili mianem _efektu
Hawthorne^jednakże zinterpretowano go wbrew jednoznacznym
wnioskom samych autorów badań. Na przykład Leonard R. Say-les
pisze: „[...] osoby badane spostrzegły, że są obiektem zainte resowania
ze strony kierownictwa i to zainteresowanie przyjęły z zadowoleniem.
Reakcja ta stała się powszechnie znana jako efekt Hawthorne [...]"
(1968: 242). Na ów błąd interpretacyjny, który utrwalił się wśród
późniejszych badaczy, zwrócili uwagę między innymi Katz i Kahn
(1979: 500, 740). Tymczasem według Roethlisbergera, Dicksona i
pozostałych członków zespołu badaw czego pytanie: co jest powodem
zwiększonej wydajności oraz po prawy morale, nadal pozostawało
bez odpowiedzi. Hipotezy, w których zmiennymi wyjaśniającymi
były na przykład lepsze oświetlenie, przerwy w pracy i krótsze godziny
pracy, zreduko wana monotonia i zmęczenie, nowy sytem
wynagradzania, nowe metody kierowania zostały odrzucone, albowiem,
jak wspomnia łem, nie udało się ustalić jakiejkolwiek korelacji
pomiędzy tymi zmiennymi a końcowym efektem w postaci stale
rosnącej wy dajności. Na przykład w celu dokładniejszego zbadania
wpływu zmienionego systemu wynagradzania zaprojektowano
eksperyment z udziałem innej grupy eksperymentalnej, ale seria takich
eksperymentów również nie przyniosła spodziewanej odpowiedzi na
pytania badaczy (Roethlisberger, Dickson 1939: 128-160).
3.1.2. Odkrycie fundamentalnego znaczenia grup pierwotnych. W
związku z powyższym rozpoczęto nowy etap badań, który po legał na
przeprowadzeniu wywiadów socjologicznych z około dwudziestoma
tysiącami pracowników. Za pomocą wywiadów, któ re miały
początkowo postać zupełnie luźnych, niestandaryzowa-nych rozmów,
próbowano ustalić czynniki wpływające na satys fakcję z wykonywanej
pracy oraz na j ej wydajność. Początkowo twierdzenia wywiadu
socjologicznego odzwierciedlające satysfak-
cję pracowników lub jej brak odwoływały się do fizycznego śro -
dowiska pracy. Myślano (zgodnie z powszechnie wtedy akcepto waną
teorią „naukowego zarządzania" Fredericka W. Taylora) (zob. Taylor
F. W. 1947; Zieleniewski 1981; Gwisziani 197^; Za-wiślak 1975), że
badając fizyczne środowisko pracy, plany lub politykę kierownictwa
zakładu, uda się uzyskać odpowiedź na podstawowe pytania tych
badań. Rezultat tych poszukiwań po nownie okazał się całkowicie
zaskakujący. Wyszło na jaw, że re wizji należy poddać nie tylko
szczegółowe pytania, za pomocą których usiłowano rozwiązać główny
problem badawczy, lecz tak że sam sposób podejścia do badania tego
zagadnienia. Wyłonił się paradygmat teoretyczny, który zupełnie nie
mieścił się w tra dycji klasycznej szkoły Taylora. Otóż w tej nowej
koncepcji ba dań pojawiła się zmienna, którą można
nazwać\jLkontekstem spo łecznym". W trakcie przeprowadzania
wywiadów stało się jasne, że wiele komentarzy pracowników,
dotychczas interpretowanych w kategoriach osobistej sytuacji
pracownika, mogło być lapiej zrozumianych z perspektywy
istniejących stosunków społecznych pracownika w obrębie zakładu
pracy, a przede wszystkim można byłoby je wytłumaczyć organizacją
126
dzenia organizacji procesu wykonywania poszczególnych czynnoś ci
produkcyjnych, została skomponowana w sposób pokazany na
rysunku 3.1.
W — Instalatorzy, S — nadzorca, I — inspektor
Rysunek 3.1. Organizacja formalna grupy (źródło: Roethlis-berger,
Dickson 1939: 501)
społeczną grupy, w obrębie której dany pracownik się znajduje, jego
pozycją społeczną w tej
grupie itd.
W ten sposób powstał projekt ostatniej fazy badań, ekspery -
mentalnej, w trakcie której szczegółowo zbadano sytuację w za -
kładzie, tym razem z socjologicznego punktu widzenia. Nie będę
szczegółowo opisywał przebiegu samego eksperymentu, aczkol wiek
chcę zaznaczyć, że cały dotychczasowy wywód i opis począt kowych
faz programu badawczego został przedstawiony nie bez powodu, o
czym będę pisał jeszcze poniżej.
Fundamentalną tezą, jaką sformułowano na podstawie ostat niej fazy
badań, było stwierdzenie, iż -grupy społeczne powstają- _P_g__na
poszczególnych wydziałach były zdolne_ do sprawowania „bardzo silnej
kontroli nad zachowaniem siępodczas joracy^^fćh. członków
(Roethlisberger, Dickson 1939: 379). Do eksperymentu wydzielono
grupę czternastu pracowników wykonujących w za sadzie ten sam
rodzaj pracy, których umieszczono w odrębnym pomieszczeniu. Grupa
w sensie formalnym, to jest z punktu wi-
12T
Tym razem badacze postawili pytania zupełnie inne niż po -
przednio:
1. Czy mamy tu do czynienia jedynie z pewną liczbą „jedno stek",
czy też są one wzajemnie ze sobą powiązane w taki sposób, iż tworzą
grupę?
2. Jeśli tworzą grupę, to w jaki sposób oddziela się ona od innych
grup lub w jaki sposób się z nimi integruje?
3. Czy mamy tu do czynienia z danymi wskazującymi na istnienie
organizacji społecznej?
Dążono ponadto do ustalenia stopnia uczestnictwa każdej je -
dnostki w grupie. W związku z tym analizowano następujące za -
gadnienia:
1. Do kogo były kierowane poszczególne zachowania? Czy da na
osoba miała związki ze wszystkimi osobami w grupie, czy też
ograniczały się one jedynie do kilku osób?
2. Czy angażowała się ona silnie, czy też słabo w stosunki z
 ludźmi, z którymi je utrzymywała?
3. Czy dana osoba przyjmuje rolę podwładnego, czy też prze -
łożonego? Czy dąży do przywództwa nad grupą? Jeśli tak, to czy
istnieje na to przyzwolenie, czy też spotyka się to z opozycją ze
strony innych?
4. Czy większość kontaktów społecznych danej osoby wiąże się
z jej pracą, czy też są to spory, rozmowy lub gry, które nie wiążą
się bezpośrednio z pracą?
128
5. Czy wchodząc w związek z inną osobą, dana osoba zmierza do
wyrażenia antagonizmu, przyjaźni, czy też stosunek ten jest w istocie
neutralny? Rysunek 3.2. Uczestnictwo w grach (źródło: Roethlisberger,
6. Czy pracownicy należący do grupy byli zróżnicowani je dynie Dickson 1939: 501)
z punktu widzenia prac, jakie wykonywali, czy też te tech niczne — Małe struktury... 129
podziały pracy stały się podstawą stratyfikacji społecznej?
7. Czy pracownicy z jednej grupy patrzyli na siebie jako na
lepszych lub gorszych wobec pracowników z innej grupy, a jeśli tak,
w jaki sposób te społeczne różnice się przejawiały?
Aby ustalić, czy istotnie w grupie osób wyselekcjonowanych do
przeprowadzenia eksperymentu wytwarza się po jakimś czasie inna
wewnętrzna organizacja, struktura, odmienna od tej, którą narzucili
grupie badacze ze względu na techniczne wymogi wyko nywanej
pracy (rysunek 3.1:), przeanalizowano drobiazgowo we dług wyżej
przytoczonych pytań między innymi uczestnictwo po szczególnych
członków w grach zespołowych (gra w karty, rzu canie monet itp. w
czasie przerw w pracy), antagonizmy i przy jaźnie (rysunki 3.2, 3.3,
3.4).
Na podstawie tego typu ustaleń członkowie zespołu badawcze go
doszli do wniosku, że pracownicy należący do badanej grupy nie
byli zintegrowani na bazie zawodowej. Ponadto wyraźnie po jawiły Rysunek 3.3. Antagonizmy (źródło: Roethlisberger, Dkkson
się zarysy dwóch grup, klik. Pierwsza z nich, którą na zwano kliką A, 1939: 507)
oraz druga, nazwana kliką B, miały uwidocznio ne na rysunku 3.5
granice.

Rysunek 3.4. Przyjaźnie (źródło: Roethlisberger, Dickson 1939:
507)
W2 uczestniczył w działaniach kliki A, ale poza tym jego za -
chowania nie były podporządkowane tej klice. Rzadko włączał się do
rozmów członków kliki i wykazywał skłonność do izolacji cd nich.
We z kolei dążył do uczestniczenia w klice B; stale „krę cił się" wokół
jej członków. A z drugiej strony stosunkowo nie wiele miał
wspólnego z kliką A. Członkowie kliki A uznawali się za grupę
nadrzędną w stosunku do kliki B. Na przykład klika
130
Rysunek 3.5. Wewnętrzna organizacja grupy (źródło: Roethlisberg,
Dickson 1939: 509)
A powstrzymywała się od wykonywania pewnych czynności, któ re były
wykonywane przez klikę B. Tak zatem przedstawiała się wewnętrzna
organizacja grupy i było to zarazem pierwsze, nie zwykle doniosłe
odkrycie, jakiego dokonano w tych badaniach: . odkrycie istnienia
rzeczywistej, autonomicznej, -nieformalnej ma-
łej grupy społecznej_..w„slrukturze organizacyjnej zakładu praoyr
której wpływu na przebieg procesu pracy nie brano dotychczas pod
uwagę z tego prostego powodu, jg pracowników postrzegano jako
izolowane jednostki. Z tego też powodu przedstawiłem tu wszystkie
etapy badań poprzedzające ich końcową, najbardziej doniosłą fazę.
Otóż badania te były pierwotnie, .zaprojaktowjme
iż wśród pracowników nie powstają żadne
grupy, ą wiec nie mogą one wywierać wpływu na ich jaracę —
jedynym czynnikiem mającym na nią jakiś wipływ miały być za tem
tylko techniczne warunki wykonywania pracy.
3.1.3. Odkrycie roli systemu wartości w grupie. Drugim doniosłym
odkryciem było ustalenie systemu wartości istniejącego w tej grupie.
Otóż udało się odtworzyć cztery podstawowe ele menty tego systemu.
Są to następujące normy:
1.JSfie powinieneś wyprodukować zbyt wiele. Jeśli to robisz,
śrubujesz normy. Jesteś „stachanowcem" (określenie to odpowia da
angielskiemu rate-buster).
2. Jjje powinieneś jwjpr9dukow_aó_7a_majn. Jeśli to robisz, je steś
oszustem (chiseler).
3. Nie powinipnpg mń-u^ń pjTpWrmpmii niczego, cojnożejcjrzy-
^ML-S^ojłe__ki(w_a£zy_szowi._ Jeśli to robisz, jesteś donosicielem
(sąuealer).
131
 4. Nie powinieneś próbować-ntrzymywać dystansu_lub zacho -
wywać się oficjalnie. Jeśli na przykład jesteś inspektorem, nie
powinieneś działać jak inspektor (Roethlisberger, Dickson 1939: 522).
Zaobserwowano, że status (rozumiany jako .pozycja jednostki w
stratyfikacji grupy, jako coś, co może być oceniane w katego riach
„wysoki-niski") jednostki w grupie był w znacznej mierze
zdeterminowany przez stopień zgodności jej działań z tymi regu łami.
Członkowie kliki A, a więc osobnicy, którzy mieli najbar dziej
korzystny status w grupie, wykazywali konformizm wobec tych reguł
pod każdym względem. Członkowie kliki B przestrze gali jedynie reguł
(1), (3), (4).
3.1.4. Odkrycie funkcji organizacji społecznej grupy. Trzecim
odkryciem o dużej doniosłości było ustalenie funkcji, jakie speł niała
powyższa organizacja społeczna grupy. Otóż stwierdzono, że skutkiem
jej istnienia jest głównie: (1) ochrona grupy przed we wnętrzną
niedyskrecją oraz (2) ochrona jej przed zewnętrznymi ingerencjami.
Kontrola społeczna sprawowana była za pomocą wielu środków, z
których istotniejsze to: sarkazm, „związanie -CzłflnkQw__z_grupą" oraz
ośmieszenie. Właśnie tymi sposobami była wywierana presja na jednostki,
które zbyt wyraźnie odchy lały się od normy grupy i akceptowanego
przez grupę zachowa nia. „Z tego punktu widzenia — piszą
Roethlisberger i Dickson — widać, że różnorodne działania zwykle
określane mianem «ogra-jaiczenie wydajności)) hyły_j3róbą
gp_ra_w" war"a kontr" 1' sp" łfy^ nej i nar7:iiffftnia_dyffcyp1iny i jako
takie były ważnym czynni kiem "Integracji. Także członkostwo w
klikach było traktowane jako instrument kontroli. Te osoby, których
zachowanie było na ganne wobec kliki A, były z niej wykluczane.
Poddawano je spo łecznemu ostracyzmowi. Jest to jeden z
uniwersalnych procesów społecznych, poprzez które grupa karze i
wywiera presję na tych, którzy wyłamują się spod jej reguł" (1939:
523). Z tego punktu widzenia — o czym także piszą autorzy
Management and the Worker — można powiedzieć, że właściwie
wszystkie działania grupy mogły być potraktowane jako, koniec
końców, metody kontrolowania zachowania jej członków. Byłaby to
funkcja we wnętrzna organizacji społecznej grupy. Jednak równocześnie
orga-
132
niżąc j a ta działała jako mechanizm zabezpieczający grupę przed
ingerencją z zewnątrz, czego jednym z objawów był na przykład silny
opór wobec zmiany. Najistotniejszą w mojej ocenie tezą
Roethlisbergera i Dicksona jest stwierdzenie, iż spontanicznie i
całkowicie nieświadomie ludzie byli zdolni do wypracowania wokół
swych zbiorowych przekonań i nastawień skomplikowanej
organizacji społecznej. Do tezy tej będę niejednokrotnie wracał w
dalszych częściach książki.
3.1.5. Kwestia racjonalności działań ludzkich. Wreszcie czwartym
znaczącym odkryciem autorów badań w Hawthorne było wskazanie
na to, że jedynie izolowane jednostki, ludzie ^ako_psp_b-nicy w
sensie psychologicznym, jraogJI _się_ zachowywaćjracjonal- nie.
Natomiast w ich działaniach wywołanych uczestnictwem w grupie,
naciskami strukturalnymi grupy, wpływem kontroli społecznej itd.
takiej_racjonalności dostrzec nie można. Wykaza no to, analizując
drobiazgowo mechanizm powstawania ograniczeń wydajności.
Przede wszystkim stwierdzono, że ograniczenie wy dajności pojawia
się zawsze, niezależnie od istniejących warun ków, bez względu na
to, czy „czasy są dobre czy złe". Oczywiście najprościej byłoby
przypisać działaniom ludzi uwikłanych w gru pę jakąś racjonalność,
na przykład wskazując, że działają tak właśnie, chcąc po prostu
zabezpieczyć swe interesy ekonomiczne. Wówczas należałoby
jednak założyć, jak sądzą autorzy, że pra cownik na podstawie
logicznej oceny sytuacji lub na podstawie swych poprzednich
doświadczeń formułuje plan działania, który z perspektywy
długofalowej będzie zgodny z jego własnymi in teresami, i dlatego
działa zgodnie z tym planem. Trzeba byłoby wtedy przyjąć, że:
„Pracownik jest przede wszystkim motywo wany przez interes
ekonomiczny oraz [...] że jego zachowanie w pracy jest logiczne i
racjonalne" (Roethlisberger, Dickson 1939: 532).
Tymczasem okazało się, że ideologia wyrażana
przezjparacowna- .ków nie opierała się na logicznej ocemie ich sytuacji
oraz_że nie działali oni byiiajm^nie4_^ciśIe_2^Qjdjiie_ze,_siwym
interesem ekono- —micznym. Aby bliżej wyjaśnić tę sytuację, należy
pokrótce wyjaśnić sens pojęcia zapatrywań grupy (group sentiments).
Otóż nie należą one, zdaniem autorów, do dziedziny faktów, zawierając
133
 się dominującą siłą , determinującą zachowania jednostek.

w sobie zapatrywania jednostek, nie są ich sumą (Roethlisberger,

Dickson 1939: 263). Postawy pracowników są kontrolowane i re -
gulowane przez system zapatrywań grupowych, który wyraża orga -
nizację społeczną grupy. Ponadto każda właściwość, zdarzenie, fakt w
środowisku pracy są przedmiotem zapatrywań grupy (Roethlisberger,
Dickson: 358 - 359). Jeśli w ten sposób zdefiniu jemy zapatrywania
grupy, to możliwe jest następujące rozumo wanie. Wspomniana wyżej
sytuacja w najprostszym ujęciu skła dała się z trzech wzajemnie
powiązanych elementów: zapatrywań grupy (A), zachowań
polegających na ograniczaniu wydajności (B), racji leżących u podstaw
takiego zachowania (C). Wszystkie te elementy są wzajemnie ze sobą
powiązane.
Gdyby u podłoża zachowań jednostki miał leżeć interes eko
nomiczny, wówczas należałoby oczekiwać, że C wywołuje B. Tym
czasem z badań Roethlisbergera i Dicksona wynika wyraźnie, że
B było swoistym sposobem potwierdzenia tych zapatrywań gru
powych, które legły u podstaw organizacji społecznej grupy.
C nie była bynajmniej bezpośrednią przyczyną B; była ona jedy
nie sposobem racjonalizowania zachowań. Grupa działała więc
jako swoista samopotwierdzająca się maszyna. To właśnie A by
ły przyczyną B, zatem, funkcją działań jednostek_jv^j£rupie nie
Jbyło zreąljzpji\[ajg^_jc^ lecz potwierdze
nie istniejącej organizacji grupy. Z kolei u podłoża tego systemu
nie sposób było odnaleźć żadnej logiki ekonomicznej. Inaczej mó
wiąc, kapitalna teza Roethlisbergera i Dicksona sprowadzała się
do tego, że to nie jakaś zewnętrzna logika czy interes ekonomicz
ny tłumaczą zachowania członków grupy, lecz grupowy system
zapatrywań (1939: 534-535). Stąd też bezpodstawne okazały się
inne przypuszczenia, jak choćby to, że robotnicy byli świadomie
i intencjonalnie w opozycji do kierownictwa, że ich zachowanie
było otwartą manifestacją wrogości wobec kierownictwa czy też
że ograniczanie wydajności zostało wywołane nieefektywnym
i wadliwym zarządzaniem. W każdym przypadku było to niepo
rozumienie, albowiem wszystkie te efekty spowodowane zostały
wewnętrzną organizacją grupy, jej strukturą i systemem obowią
zujących w niej przekonań, które wytworzyły własną, wewnętrz
ną logikę, własny wewnętrzny system wartości, a te z kolei stały
 3.2. SOCJOMETRIA JACOBA L. MORENA
3.2.1. Prekursorzy socjometrii. Analizę teorii socjometrycznej
zacznijmy od zwrócenia uwagi na jej prekursorów wymienionych
przez Morena. Otóż wskazuje on między innymi na teorię i filo zofię
Karola Marksa, jednakże choćby z powodu niemal całkowi tego
niezrozumienia tej teorii przez Morena nie będę jego dekla racji
traktował poważnie. Na temat koncepcji psychoanalitycz nych i
psychologicznych z początków XX wieku Moreno pisze, iż niewiele
wniosły do socjometrii, albowiem ich twórcy nie wie dzieli jeszcze, jak
zabrać się do badania grupy społecznej jako grupy, by możliwe stały
się badania nad jej dynamiczną struk turą (Moreno 1954: 180).
Zarówno w psychologii, jak i w psycho analizie dominowało wówczas
zainteresowanie indywidualną psy-chodynamiką, co w istotny sposób
uniemożliwiło analizy rzeczy wistości grupowej.
Najbardziej znaczący wpływ na socjometrie wywarły różno rodne
kierunki socjologiczne. Ponieważ pojęcie grupy społecznej od
początku stanowiło dla socjometrii kluczową kategorie teore tyczną, a
134
wydanie tej książki ukazało się w 1970 roku). Jednakże o socjo-metrii
Moreno wzmiankuje znacznie wcześniej w liście z 1915 roku
skierowanym do władz monarchii austro-węgierskiej. Jako pojęcie
socjometria pojawiła się w latach trzydziestych w artyku le Morena
Application of the Group Method to the Classtfication oj Prisons
(Moreno 1945a: 39; Sahakian 1982: 79). Niewątpliwie jednak rok 1923
trzeba uznać za datę przełomową, powstanie zaś • laboratorium
wiedeńskiego za pierwszy ważny czynnik w proce sie kształtowania się
ruchu socjometrycznego.
Drugim istotnym czynnikiem, na który wskazuje także sam
Moreno, było opublikowanie w 1931 roku książki Gardnera Mur-
phy'ego Experimental Social Psychology. Murphy, wpływowy
wówczas psycholog społeczny, dokonał w swej książce promocji
socjometrii. Przypuszczalnie jednak punktem szczytowym w pro -
termin „mała grupa" został po raz pierwszy zastosowa ny i
upowszechniony przez socjologów, przeto właśnie socjologia
stanowiła od początku główne źródło inspiracji dla socjometrii. Inne
kategorie, których teoria socjometryozna używała nagmin nie, także
pochodzą z socjologicznej teorii grupy, a są to: grupa pierwotna,
grupa typu twarzą-w-twarz, grupa wtórna, definicja sytuacji,
podejmowanie roli. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, iż Moreno za
swych noprzedników uważał Simmla, Cooleya, Meada,
Znanieckiego, Leopolda von Wiesego, Ernesta Burgessa czy Ge-
orgesa Gurvitcha. Istotnie (co za chwilę wykaże) w teorii socjo -
metrycznej wyraźnie są widoczne wątki pochodzące z koncepcji
wymienionych autorów.
3.2.2. Początki socjometrii. Pierwszą znaczącą datą określają cą
początki socjometrii jest 1923 rok, kiedy to zostało zorganizo wane
Yiennese Stegreif Laboratory i ukazała się książka Jacoba Morena
Das Stegreijtheater, w której po raz pierwszy pojawia się
problematyka socjometrii (Moreno 1923; 1947c; zmienione
135
cesie krystalizowania się ruchu było założenie w 1937 roku pisma
„Sociometry. A Journal of Interpersonal Relations" (po raz pierw szy
ukazało się ono rok wcześniej jako „Sociometrk Review") z
Gardnerem Murphym jako pierwszym redaktorem naczelnym.
„Powstanie tego pisma — pisze Moreno — miało kluczowe zna -
czenie dla rozwoju badań nad małymi grupami. Pomiędzy 1936 a
1941 rokiem opublikowano w nim 75 artykułów (tj. ok. 65%
publikowanej w tym okresie produkcji naukowej z tej dziedziny),
których przedmiotem były socjometryczne lub zbliżone do socjo-
metrycznych badania nad małymi grupami. Wśród twórców tych prac
znalazły się najbardziej obiecujące talenty [...]: S. Chapin, L. Cottrell
[...] E. Hartley, [...] H. Jennings [...] P. Lazarsfeld, K. Lewin, R.
Lippitt, C. Loomis, S. Lundberg, J. L. Moreno, T. Newcomb, M.
Northway [...], M. Sherif, L. Zeleny. Stali się oni w dziedzinie badań
nad małymi grupami patronami narasta jącej pomiędzy 1941 a 1953
rokiem powodzi badań" (1954: 186).
W 1942 roku powstaje w Beacon w stanie Nowy Jork Insty tut
Socjometryczny, przemianowany w kilka lat później na In stytut
Morena, ale trzeba pamiętać, że jest to okres wzmożonego procesu
instytucjonalizacji nie tylko socjometrii, lecz całej socjo logii małych
grup społecznych. Tak więc obok Instytutu Socjo-metrycznego w
1945 roku zostaje założony przez Kurta Lewina Research Center for
Group Dynamics w Massachusetts Institute of Technology (MIT),
dokąd Lewin przenosi się z utworzonej pirzez
136
siebie jeszcze przed wojną Child Welfare Research Station a t Iowa.
Działali tutaj między innymi R. Lippitt i R. K. White, efektem ich
współpracy z Lewinem były zaś słynne badania nad klimatami
przywództwa wykonane w 1939 roku (Lewin, Lippitt, White 1939).
Niestety wojna spowodowała, że stacja badawcza Lewina w Iowa
zaprzestała swej działalności, grupa badaczy uleg ła rozsypce, a sam
Lewin w 1945 roku utworzył nowe centrum badania małych grup. Po
śmierci Lewina w 1947 roku Dorwin Cartwright, Leon Festinger,
Ronald Lippitt i Alvin Zander po dejmują decyzję, aby w 1948 roku
przenieść Centrum do Uni-yersity of Michigan w Ann Arbor, gdzie
istnieje ono do chwili obecnej. MIT nie traci jednak przez to swojej
pozycji jako ośro dek badania małych grup, albowiem nie wszyscy
członkowie Centrum przenieśli się wraz z nim do Ann Arbor. W 1946
roku zaczyna działać Department of Social Relations w Harvard Uni-
versity, gdzie pracują między innymi George C. Homans i Ro bert
Bałeś, a mimo to najsilniejszym centrum badawczym MIT pozostaje
nadal, dystansując wyraźnie ośrodki w Haryardzie i Michigan. W 1950
roku sytuacja zmienia się jednak radykal nie — dominującą rolę
uzyskuje centrum badawcze w Uniyersi-ty of Michigan, następnie
ośrodek w Harvard University, MIT spada zaś na pozycję grupy
słabszej liczebnie i o najmniejszym potencjale intelektualnym (Mullins,
Mullins 1973: 108 - 113). W tymże samym okresie, w 1947 roku w
Wielkiej Brytanii po wstaje Tavistock Institute of Human Relations, z
początkiem lat pięćdziesiątych zaś Laboratoire d'Experi;mentation
Sociometriąue et Psycho-Sociologiąue na Sorbonie (Moreno 1952:
146). Przyta czam informacje na temat innych instytucji badawczych,
albowiem w opinii Morena wszystkie one, nie tylko zaś Instytut So -
cjometryczny, dokonywały eksperymentów mających związek z
socjometria.
3.2.3. Filozofia socjometrii. Socjometria Morena miała wszelkie
cechy teorii społecznej. Co więcej, była to teoria w szerokim tego
słowa znaczeniu, albowiem opierała się na explicite sformułowa nych
założeniach filozoficznych. Nie jest to w pełni rozbudowana filozofia,
niemniej jej istnienie winno być odnotowane. Filozofia ta ma cechy
holizmu ontologicznego, aczkolwiek taka jednoznacz-
137
 czy też są one także właściwością społe-

na kwalifikacja stanowiska Morena nie jest możliwa. W eseju So- 138

eiometry and Marxism Moreno wypowiada myśl, iż rzeczywistość
społeczna ma charakter socjometryczny (1951b: 169). U podstaw
społeczeństwa ludzkiego tkwi rzeczywista, dynamiczna struktura
(Moreno 1951d: 135). Tą strukturą jest właśnie struktura socjome-
tryczna, to jest struktura'atrakcyjności-odpychania, a więc struk tura
o charakterze emocjonalnym. Jej „uruchomienie" uzależnio ne jest
jednak od jednostek, a dokładniej mówiąc od tego, czy pozostaną
one pasywne, czy też cechować się będą aktywnością o
specyficznym charakterze. W przeszłości, powiada Moreno, tak
długo, jak długo jednostki tworzące społeczeństwo pozostawały
pasywne, struktury socjometryczne nie mogły być dostrzeżone, nie
mogły się w pełni ujawnić. Katalizatorem ich powstania i peł nego
włączenia się w proces funkcjonowania społeczeństwa jest
spontaniczność wszystkich jednostek w społeczeństwie (Moreno
1951d: 136).
Powyższa teza, pierwsze z trzech głównych założeń filozoficz -
nych socjometrii, wskazuje zatem z jednej strony na struktural ny
charakter rzeczywistości społecznej, z drugiej zaś — na emo -
cjonalny charakter najistotniejszych dla istnienia świata społecz nego
struktur. Jest to, jak sądzę, główna wyjściowa teza socjo metrii, bez
niej bowiem z łatwością można zakwestionować jej sens i
znaczenie dla nauk społecznych. Jednocześnie wraz z tą tezą
Moreno wikła się w sprzeczność nie do przezwyciężenia. Z jednej
bowiem strony, aby móc sensownie podtrzymywać po gląd o
wyjątkowym znaczeniu socjometrii, jej fundamentalnym
charakterze dla nauk społecznych, musi dysponować tezą o po -
wszechności i niezbędności struktur socjometrycznych w społe -
czeństwie. Z drugiej zaś strony, wszystkie jego badania dotyczą
grup małych, a on sam się uważa i przez innych jest uważany za
prekursora i reprezentanta socjologii małych grup. Dysponuje więc
danymi z tej dziedziny i nie ma dostatecznych podstaw, prócz
własnego przekonania, by wypowiadać jakieś tezy o całym spektrum
zjawisk społecznych. Powstaje zatem pytanie, czy struk tury
socjometryczne charakteryzują jedynie małe grupy, czy wy stępują
one także jako struktury całych społeczeństw? A więc czy struktury
o charakterze emocjonalnym istnieją jedynie na terenie małych grup,
czeństw? Rozstrzygnięcie tej kwestii ma charakter podstawowy,
albowiem decyduje o zakresie socjometrii. Cała praktyka badaw cza
socjometrii oraz szereg wypowiedzi Moreno wskazują na to, że
socjometria ma charakter ograniczony, albowiem struktury
emocjonalne są cechą jedynie małych grup.
Teza o emocjonalnym charakterze struktur socjometrycznych, bez
względu na to, jaki byłby zakres ich występowania, jest jed nakże
zbyt ogólnikowa, nawet jako teza filozoficzna. Potrzebne było pewne
jej doprecyzowanie w -kategoriach właściwych dla fi lozoficznej
analizy obiektów społecznych. Moreno robi to, powia dając, że
socjometria zajmuje się konfiguracjami społecznymi, agregatami
jednostek (Moreno, Jennings 1938: 343). Do pewnego punktu
socjometria podziela stanowisko filozoficzne gesztaltys- tów (por.
rozdział 3.3). Mianowicie struktury socjometryczne — powiadają
Moreno i Jennings — są całościami w tym znaczeniu, że stanowią
pewien rodzaj konfiguracji: każdy element struktu ry jest powiązany z
każdym pozostałym elementem. Zmiana po zycji jednej jednostki
może wpłynąć na całą strukturę. Istnieje więc wzajemna determinacja
cech i działań poszczególnych ele mentów struktury przez strukturę,
ale elementy są „determino wane analitycznie". Jak należy rozumieć
zwrot: „determinowane analitycznie"? Odpowiedzi udziela sam
Moreno: „[...] badacz kon figuracji społecznych jest w odmiennej
sytuacji niż gesztaltysta. Nie bierze cn na warsztat czegoś danego,
gesztaltu; on sam jest twórcą owego gesztaltu i wobec tego
pomysłodawcą układu. I to w obrębie tych układów dąży on do
badania zjawisk społecznych, nie zaś poza nimi. [...] Struktury
socjometryczne, podobnie jak zapis muzyczny, są językiem,
symbolicznym odpowiednikiem, nie zaś procesem samym w sobie.
Są one analogiczne do układów czasoprzestrzennych w rozumieniu
Kanta. Myślenie pojęciowe stosuje je w celu porządkowania zjawisk"
(Moreno, Jennings 1938: 343; podkr. J. S.).
Sądzę, że wypowiedź ta ma absolutnie kluczowe znaczenie dla
zrozumienia sensu socjometrii Morena. W wyżej zacytowanym
fragmencie zawiera się wyraźna sugestia co do umownego, for -
malnego, apriorycznego charakteru struktur socjometrycznych. Jak
wiadomo, przestrzeń i czas były przez Kanta traktowane ja ko byty
idealne, nie należące do świata rzeczy, jako pochodne
139
ludzkich zmysłów. Były to formy (w Arystotelesowskim rozu mieniu)
subiektywne, stosowalne do wszystkich zjawisk. Tak więc układy
przestrzenno-czasowe, a właściwie świat przestrzen ny i czasowy
został uznany przez Kanta za zjawiskowy i niereal ny. Czy struktury
socjometryczne byłyby zatem czymś niereal nym i zjawiskowym?
Czy istotnie można o nich orzec, że są su biektywnymi formami?
Rzeczywiście, ostatnie zdanie z cytowa nego fragmentu wypowiedzi
Morena i Jennings potwierdza to przypuszczenie.
Wątpliwości natomiast wiążą się po pierwsze z tym, że Mo reno,
na co zwracało uwagę wielu badaczy, nie należał do tego typu
intelektualistów, którzy tradycję filozoficzno-teoretyczną traktują z
dużą starannością i uwagą. Wręcz przeciwnie, jego uwaga była
skierowana raczej na tworzenie własnych pomysłów niż na dogłębne
zrozumienie poprzedników. Dowodzą tego choćby jego
powierzchowne eseje na temat marksizmu, w których po dejmuje
krytykę poglądów Marksa. Podobnie rzecz się ma chyba także w
przypadku znajomości poglądów Immanuela Kanta. Mo reno
powołuje się na koncepcję czasu i przestrzeni Kanta, roz ważając
status ontologiczny struktur socjometrycznych, natomiast Kant
stworzył ją, konstruując teorię poznania. Według Morena — na co
wskazują jego wypowiedzi przytoczone wcześniej — struk tury
socjometryczne miały raczej charakter ogólnych pojęć, u Kanta zaś
układy czasowonprzestrzenne należały do kategorii wyobrażeń
jednostkowych. Niewątpliwie, pomiędzy strukturami
socjometrycznymi Morena a czasem i przestrzenią u Kanta istnie je
jakieś podobieństwo, lecz trudno byłoby mówić o .analogii mię- -dzy
nimi.
3.2.4. Koncepcja grupy społecznej. Pewnym potwierdzeniem
trafności powyższych rozważań jest stanowisko, jakie Moreno
zajmuje w kwestii rozumienia pojęcia „grupa społeczna". Już w 1949
roku Georges Gurvitch zauważył, że stanowisko Morena w tej
sprawie nie jest jednoznaczne: co innego deklaruje on w tek stach
programowych, co innego zaś staje się potem jego prakty ką
badawczą. „Pomimo swego wcześniejszego przyrzeczenia, że będzie
badał «grupę ludzką jako całość» — pisze Gurvitch — pomimo
przywiązywania tak wielkiej wagi do «grup», «grup te-
140 rapeutycznych» itp., do wzajemnych relacji pomiędzy funkcjono -
waniem grupy a jej strukturą, Moreno wzdraga się przed per spektywą
przyznania grupom społecznym rzeczywistości sui ge-neris,
nieredukowalnej do elementów ją tworzących!" (1949: 16).
Ambiwalentność stanowiska Morena uwidoczniła się najwyraźniej w
jego artykule Sociometry and the Cultural Order z 1943 roku, na który
zresztą powołuje się także Gurvitch. Z jednej strony bowiem Moreno
pisze: „Musimy wyłączyć poza nawias socjometrii wszystkie badania
opinii publicznej, które opierają się na zada waniu pytań dużej liczbie
jednostek całkowicie od siebie oddzie lonych, jak to ma na przykład
miejsce u Gallupa", przyznając tym samym, że podejście agregacyjne
jest wadliwe, ale z drugiej strony, gdzie indziej pisze: „[...] grupa jest
jedynie metaforą i ja ko taka nie istnieje, jej rzeczywistą zawartością
są wzajemnie po wiązane osoby tworzące ją nie jako prywatne
jednostki, lecz jako przedstawiciele tej samej kultury" (1946: 354).
Rozstrzygnięcie dotyczące rzeczywistego charakteru jego kon -
cepcji grupy społecznej jest — jak sądzę — wbrew pozorom ła twe.
Otóż myślał on o grupach społecznych w kategoriach specy ficznie
przez siebie rozumianej Kantowskiej koncepcji układów czasowo-
przestrzennych. Brak precyzji języka używanego przez Morena, nie
zaś ambiwalencja jego własnych przekonań, powodo wał pewne
trudności interpretacyjne. Jest to zresztą zrozumiałe, jeśli się zważy,
że Moreno nie był zdolnym analitykiem — był raczej ambitnym
praktykiem i dynamicznym organizatorem. Spo strzegł to zresztą bez
trudu Guryitch, który pisał, że Moreno i jego następcy „[...] pozostali,
pomimo czynionych wysiłków, czę- v ściowo upośledzeni przez ukrytą
[...] psychologię indywidualis tyczną, która popycha ich do
redukowania rzeczywistości społecz nej do interpersonalnych i
intergrupowych stosunków preferen cji lub odrzucenia [...]" (1949:
11). Status ontologiczny grupy spo łecznej (małej grupy społecznej)
jest zatem zbliżony lub nawet tożsamy ze statusem ontologicznym
struktur socjometrycznych, te zaś mają cechy ontologiczne zbliżone
do układów czasowo-
-przestrzennych Kanta.
Tak zarysowane stanowisko wywołuje jednakże szereg pro -
blemów natury teoretycznej. W filozofii Kanta układy czasowo-
-iprzestrzenne nie mogły mieć innego charakteru, jeśli miały umoż-

141

liwiać skonstruowanie teorii poznania, która przezwyciężałaby epi-
stemologiczny monizm empirycystów i racjonalistów. Tymczasem
Morenowska koncepcja grupy nie pozwala mu zrealizować jego
celów teoretycznych, tj. skonstruować teorii rzeczywistości spo -
łecznej, której istotnym składnikiem są działające, walczące prze -
ciwko sobie, mające struktury grupy społeczne. Odrzucenie agre-
gacyjnego punktu widzenia na grupę społeczną, zdefiniowanie jej
jako całości złożonej nie z jednostek, lecz z atomów społecznych
powinno doprowadzić go do tezy o istnieniu rzeczywistości gru powej
sui generis. Wszak tylko tak rozumiana grupa, a więc gru pa mająca
rzeczywistość sui generis, może działać, walczyć wy wierać przymus
na swych członków. Bez tego oraz bez rzeczy wistej równowagi
pomiędzy siłami odśrodkowymi i dośrodkowy-mi grupa nie może
działać jako niezależny obiekt, rzecz — może być jedynie
potraktowana zjawiskowo lub jako fakt z dziedziny przedstawień. Na
takich właśnie podstawach filozoficznych opiera się cala socjometria
Morena, o czym trzeba pamiętać, rozważając pozostałe jej kluczowe
kategorie.
3.2.5. Atom społeczny. Kluczowym pojęciem koncepcji Morena
jest atom społeczny, który został potraktowany jako najmniejsza
jednostka strukturalna społeczeństwa (grupy społecznej). Wbrew
pozorom pełna eksplikacja tego pojęcia nie je&t łatwa. Ndeomał w
każdym eseju Morena można znaleźć jakieś uwagi na temat atomu
społecznego, wskutek czego dopiero ich synteza daje jego pełny
obraz. Zacznijmy od sformułowań wstępnych, w których zostają
ustalone wstępne warunki zaistnienia tego obiektu spo łecznego. W
eseju The Social Atom and Death Moreno pisze, iż to właśnie atom
społeczny, nie zaś jednostka ludzka jest naj mniejszym strukturalnym
składnikiem społeczeństwa {1947b: 80 - 81). Gdzie indziej dodaje, że
jest i-j „pierwsza, rzeczywista struktura dostrzegalna w budowie
społeczeństwa ludzkiego" (1951d: 145), zwracając uwagę, iż choć
atomy społeczne są z całą pewnością pierwotnymi strukturami, to nie
są one jednak tożsame z grupami pierwotnymi. W tym samym eseju
zastrzega się także, iż atom społeczny nie jest identyczny z formalną
pozycją jedno stki w grupie.
Czym zatem jest atom społeczny? Punktem wyjścia winna być
teza często powtarzana przez Morena i jego współpracowni ków,
będąca składnikiem jego ogólniejszych poglądów na istotę świata
społecznego: jednostka ludzka nie może być rozpatrywana w izolacji
od innych jednostek, z którymi jest powiązana. Tak więc dla badacza
rzeczywistości społecznej, socjologa, który po sługuje się koncepcją
socjometryezną, pojedyncza, izolowana jednostka ludzka de facto nie
istnieje. Świat społeczny zaczyna się tam, gdzie wchodzimy w sferę
stosunków .międzyludzkich, ludzie jako jednostki społeczne istnieją
dopiero wówczas, gdy są uwikła ni w różnorodne struktury
interpersonalne. Wydawałoby się, że pozycja społeczna jest tu
pojęciem wystarczającym, wszak zakła da ona istnienie szeregu relacji
jednostki ją zajmującej z inny mi osobami. Jednakże dla Morena
pozycja jest układem niewy starczającym, albowiem po pierwsze,
zbyt słabo uwidacznia się w niej strukturalno-interpersonalny
charakter rzeczywistości spo łecznej, po drugie zaś spoiwo, podłoże
oraz treść stosunków inter personalnych składających się na atom
społeczny mają specyficz ny charakter, odmienny od tego, co zwykło
się przypisywać sto sunkom właściwym dla pozycji społecznej.
W eseju napisanym w 1941 roku wspólnie z Helen H. Jennings
mianem atomu społecznego Moreno określał sumę struktur inter -
personalnych wynikającą z relacji wyboru i odrzucenia, koncen -
trujących się wokół danej jednostki (1941: 269), precyzując to dalej
następująco: „[...] atom społeczny [...] może być potraktowa ny jako
jednostka strukturalna wynikająca z istoty procesu wy boru. Jeśli jest
to jednostka strukturalna [...], to powinna istnieć możliwość
zademonstrowania, iż atom społeczny danej jednostki ulegając
zmianie, zachowuje ipewną spójność między swą «we-wnętrzną
strukturą» w jednym momencie czasowym i w kolej nym,
dostatecznie odległym" (1941: 277). Jest to stwierdzenie i tot e,
albowiem sugeruje ono pewną autonomiczność, samoistność atomów
społecznych. Dowodzi ono także, że początkowo Moreno kładł silny
nacisk jedynie na pewien typ stosunków, relacji — na te, które
wynikają z procesu wyboru, a więc należą w prze ważającej mierze do
kategorii stosunków o podłożu psychologicz nym. Potwierdził to
z/resztą w Who Shall Survive?, pisząc: „Atom
142 143

stanowiska Morena wydaje się niezwykle trafna. Istotnie, atomy

społeczne tworzone spontanicznie, albowiem wynikają one ze
stosunków o podłożu psychologicznym, wyboru lub odrzucenia,
petryfikują się nie uzyskując wszakże całkowitej autonomii
egzystencjalnej, jaka przysługuje na przykład grupom społecznym. Są
one więc względnie trwałymi wzorami struktu ralnymi, którym nie
społeczny jest najbardziej złożoną konstelacją stosunków psycho - przysługuje własność pełnej samoistności.
logicznych — rodzajem pojedynczej komórki w świecie społecz nym"
(Moreno 1934: 77).
Podłoże, na którym utrzymuje się owa konstelacja stosunków
społecznych zwana atomem społecznym, odgrywa u Morena istot ną
rolę, czego dowodzi szereg jego wypowiedzi w tej kwestii. W
Psychodrama pisze, że atom społeczny jest jądrem wszystkich
jednostek, z którymi dana jednostka jest emocjonalnie powiąza na i
które równocześnie są z nią powiązane (1946: 84). W Founda-tions oj
Sociometry powiada zaś, że jednostka odnosi swe emocje do
otaczających ją grup, a z kolei członkowie tych grup reagują
emocjonalnie na tę jednostkę, co w rezultacie prowadzi do tego, że na
pograniczu pomiędzy jednostką a grupą można dostrzec wzór
atrakcyjności i odrzucenia zwany atomem społecznym (1951d: 24).
Słowo „dostrzec" nie pojawia się tu przypadkowo, albowiem dla
Morena atom społeczny jest faktem, nie pojęciem, podobnie jak w
anatomii układ na przykład naczyń krwionośnych jest faktem
opisowym.
Jesteśmy już, jak sądzę, blisko konkluzji, zanim jednak ją
przedstawię, chciałbym odwołać się do wypowiedzi Gurvitcha i
Morena. Ten pierwszy w artykule Microsociology and Socio metry
dokonuje analizy stanowiska Morena wyrażonego w Socio-metry and
the Cultural Order. Pisze: „Rozpatruje on [Moreno — J. S.] «atomy
społeczne» jako dynamiczne i spontaniczne układy charakteryzujące
się interakcją pomiędzy członkami. Układy te stają się mniej lub
bardziej stabilne dzięki specyficznej dystry bucji «ról społecznych»
oraz dzięki integracji i absorpcji «atomów kulturowych». Ponadto
uznaje on niemożność całkowitego oddzie lenia atomów społecznych
tak wzbogaconych od konfiguracji spo łecznych oraz od
poszczególnych grup, dla których stanowią one «najmniejszą
jednostkę funkcjonalną»" (Gurvitch 1949: 14). Po wyższa interpretacja
 Wydaje się, że ich kształt strukturalny jest niezwykle bliski temu,
co po raz pierwszy w_1958 roku Robert Merton nazwał ..zespołem
ról". Z jednym wszakże wyjątkiem. Dla Mertona ze społy ról były
rezultatem stosunków społecznych przebiegających na różnorodnym
podłożu, nie tylko psychologicznym, co było z kolei charakterystyczne
dla atomów społecznych Morena. W wy danym w 1960 roku
Sociometry Reader Moreno zmodyfikował swoje stanowisko.
Spowodowało to, że oba wspomniane tu istot ne pojącia nauk
społecznych zyskały ten sam sens. Atom spo łeczny bowiem stanowi
teraz „[...] rdzeń wszystkich jednostek, z którymi dana jednostka jest w
istotny sposób powiązana lub też które równocześnie są powiązane z tą
jednostką: wzajemny ^tosunek może mieć charakter emocjonalny,
społeczny lub kul turowy" (The Sociometry Reader: 52). W ten sposób
dochodzimy do dość nieoczekiwanej konkluzji. Otóż okazuje się, że
atomy spo łeczne u Morena są tożsame zespołom ról u Mertona, mimo
że obie te koncepcje najwyraźniej powstały niezależnie i wywodzą się z
odmiennych tradycji intelektualnych (Merton zmodyfikował an -
tropologiczną koncepcję ról społecznych Ralpha Lintona). Moreno
traktował atom społeczny jako najbardziej elementarną, najpros tszą
144
akcjach ludzkich są zdolne do osiągnięcia pewnego stopnia petry -
fikacji, stabilności, powtarzalności. Jak to się dzieje, inaczej mó wiąc,
że te sponanicznie tworzone struktury są zdolne do prze kroczenia
poziomu przypadkowości? Otóż sprawia to właśnie dzia łanie tele.
„Pojęcie tele — pisze Moreno — nie jest czysto teoretyczną
konstrukcją. Zostało ono zasugerowane przez dane socjometrycz-ne.
Statystyczny rozkład atrakcyjności i odrzuceń dokonuje się pod
wpływem pewnego ezoterycznego czynnika. [...] Trend w kie runku
wzajemności przyciągań i odrzuceń wielokrotnie przekra cza
możliwość przypadkowości. Czynnik odpowiedzialny za ten efekt
zwany jest «tele»" (1951d: 144). Gdzie indziej określił je jako
socjograwitacyjny czynnik, decydujący o stopniu realności
konfiguracji społecznej przekraczającej przypadkowość. Działa on
pomiędzy jednostkami, pociągając je lub wręcz zmuszając do na -
jednostkę strukturalną świata społecznego.
3.2.6. Tele. Główna idea Morena, do której urzeczywistnienia
musiał wykorzystać pojęcie tele, jest następująca. Otóż każda zbio -
rowość, grupa społeczna ma dwa porządki społeczne albo w każ dej
występują dwa rodzaje bytów. Z jednej strony mamy w niej do
czynienia z oficjalnym, sztywnym porządkiem społecznym, z drugiej
zaś — z porządkiem społeczno-afektywnym, który ule ga
strukturalizacji całkowicie spontanicznie. Ten drugi typ po rządku
społecznego zostaje właśnie uznany przez Morena za tak zwaną
strukturę głęboką, ukrytą i rzeczywistą. To mając na my śli ten drugi
typ porządku społecznego, Moreno głosił, że jest on jedyną szansą
przetrwania struktur politycznych i organizacyj nych. Tylko te
struktury polityczne czy organizacyjne, twierdzi Moreno w Who Shall
Survive?, które potrafią zorganizować się, oprzeć swój byt na
głębokich, ukrytych i rzeczywistych struktu rach socjometrycznych,
będą zdolne do przetrwania. W jaki spo sób jednakże struktury oparte
na całkowicie spontanicznych re-
10 — Male struktury... 145
wiązania stosunków przekraczających poziom przypadkowości
(Moreno 1955: 105; 1947a). Tak więc wszelkie stosunki społeczne,
zwłaszcza stosunki atrakcyjności, których początkiem są całkowi cie
spontaniczne relacje jednostek, są oparte na tele. Może ono być
wobec tego zdefiniowane jako spoiwo grupowe. Albowiem to właśnie
tele powoduje, że jednostki stają się dla siebie atrak cyjne lub
odpychają się wzajemnie; to właśnie tele umożliwia przepływ uczuć,
z których najwyraźniej zbudowany jest między innymi atom
społeczny (Deutschberger 1947: 249). Tele kształtuje poczucie
związku z innymi osobnikami {Moreno, Jennings 1938: 363).
The Sociometry Reader Morena zawiera następujące określe nie
tele, które może być podsumowaniem powyższych rozważań. Tele
„[...] zostało potraktowane jako spoiwo utrzymujące razem jednostki i
grupy. Spójność grupowa, wzajemność relacji, komu nikowania się i
wspólnych doświadczeń są funkcjami tele" (1960b: 17). Zawsze
jednak gdy usiłujemy dokonać jakiejś bardziej dro biazgowej
operacjonalizacji tego czynnika, zwłaszcza wówczas, gdy usiłujemy
uczynić go przedmiotem poszukiwań teoretycznych, okazuje się, że
jest on rzeczywiście — jak stwierdził to sam Mo reno — czynnikiem który miał być nośnikiem fal radiowych. Okazało się, że „eter" nie
ezoterycznym, a wiec czymś tajemniczym, dostępnym tylko dla istnieje, podobnie jak nie ma ani dowodu istnienia tele, ani potrzeby
wtajemniczonych. Nieodparcie też nasuwa się stale pokusa analogii korzystania z tego pojęcia w świetle współczesnej wie dzy
pomiędzy „tele" a słynnym „eterem", socjologicznej.

3.2.7. Spoistość grup społecznych. Pojęcie spoistości albo spój -

ności grup społecznych zostało niestety skonstruowane przy uży ciu
pojęcia „tele", przez co Moreno pozbawił je możliwości empi rycznej
weryfikacji (Moreno 1950: 176). Sama definicja spoistości była jak na
owe czasy tradycyjna, albowiem Moreno określał ją jako „siły
utrzymujące jednostki w ugrupowaniach, w których się one znajdują".
Jednak umieszczona w kontekście całej koncep cji Morena, a
zwłaszcza silnie związana z pojęciem „tele", straciła jakikolwiek sens
empiryczny i nabrała posmaku spekulatywności. Oto ów specyficzny
czynnik tele może spowodować, że grupa ule ga transformacji z grupy
przypadkowej w grupę rzeczywistą, a następnie ze słabo
ustrukturalizowanej grupy rzeczywistej w grupę silnie
ustrukturalizowaną lub odwrotnie. Tak więc de facto to spójność
grupowa decyduje o przekroczeniu przez grupę poziomu
przypadkowości, nie zaś tele, ale spójność grupy jest przecież funkcją
tele — powiada Moreno.

3.2.8. Struktura socjometryczna. Pojęcie struktury socjome-

trycznej nastręcza nie mniej kłopotów niż poprzednie, przede
wszytkim dlatego, że jego treść także silnie została powiązana z
działaniem czynnika „tele". Oczywiście można by i tym razem
postąpić w sposób wypróbowany w przypadku „eteru" — po prostu
pominąć „tele" w naszych rozważaniach (co zresztą uczy niono w
późniejszych badaniach socjometrycznych). W tej pracy jest to jednak
niemożliwe. Występuję tu w roli historyka socjo logii, wobec czego
moim głównym zadaniem jest odtworzenie koncepcji, nie zaś jej
modyfikacja i rozwijanie.
Otóż w oryginalnej Mórenowskiej koncepcji struktury socjo-
metrycznej „tele" jest niezwykle istotnym i silnie z nią związa nym
czynnikiem. Rozumowanie Morena jest następujące. Gdy okaże się,
że atomy społeczne uległy pewnej wewnętrznej petry fikacji, to jest
gdy stwierdzimy, że cechują się one trwałą struk turą oraz że rozwijają
się według pewnych reguł, będziemy
146 10* 147
 148

w stanie dostrzec pojawienie się dodatkowych struktur złożonych

właśnie z szeregu powiązanych atomów społecznych. Z faktu te go
wynika, że te dodatkowe struktury niewiele różnią się od swych
elementów składowych, że są to także struktury oparte na bilan sie
atrakcyjności i repulsji wzajemnej jednostek. Znów więc po jawia się
owo tajemnicze tele, które sprawia, że struktury tak powstałe —
struktury socjometryczne — nie pozostają przypad kowe. Otóż
koniecznym warunkiem przekroczenia poziomu przy padkowości jest
możliwość przepływu uczuć atrakcyjności i re pulsji pomiędzy
jednostkami. Inaczej mówiąc, trzeba założyć, że każda jednostka w
obrębie danej struktury socjometrycznej jest czuła, wrażliwa na
sytuację życiową innej jednostki w obrębie tej struktury, a więc że
owe indywidualne stany wrażliwości są w pewien sposób ze sobą
skorelowane. Tak więc we wszystkie relacje między jednostkami
musi ingerować czynnik tele jako niezbędne podłoże, spoiwo
umożliwiające przepływ uczuć.
Może być jednak tak, iż tele istniejące pomiędzy jednostkami jest
jedynie potencjalne i nie uaktywnia się, dopóki jednostki nie znajdą
się w odpowiedniej bliskości lub dopóki ich uczucia i my śli nie
spotkają się dzięki odpowiednim kanałom komunikacyj nym, nawet
jeśli dzielić je będzie określony dystans. Zatem kon sekwencją
istnienia tele pomiędzy jednostkami oraz odpowied nich kanałów
umożliwiających spotkanie się, zderzenie wzajemne uczuć
atrakcyjności i repulsji jest powstanie złożonych struktur
socjometrycznych. Są one utworzone z długich łańcuchów je dnostek
ludzkich, z których każda cechuje się odmiennym stop niem
wrażliwości wobec partnerów uruchamianej przez tele.
Z tak rozumianym pojęciem struktury socjometrycznej wiąże się
wiele problemów. Jednym z najpoważniejszych jest utrzymu jące się
właściwie do chwili obecnej, a powstałe w czasach More na,
przekonanie, że struktura socjometryczna to rozkład stosun ków
sympatii, obojętności i antypatii pomiędzy członkami grupy.
Tymczasem dość wcześnie niektórzy autorzy zauważyli, że zało żenie,
iż możliwa jest sytuacja, w której ludzie byliby w stanie w swych
działaniach starannie oddzielić uczucia i emocje żywione wobec
partnerów od kalkulacji o charakterze bardziej instrumen talnym, jest
po prostu kontrfaktyczne. Błąd rozumowania More na i wielu jego
kontynuatorów polegał więc na tym, iż uznali oni
 za rzecz możliwą istnienie „czystych" struktur socjometrycznych, u
podstaw których leżą motywacje emocjonalne, oparte na uczu
przyjaźni, atrakcyjności i repulsji, ujmowane niezależnie od
sytuacji społecznej (Jordan 1984: 267 - 269), Formułując problem w
kategoriach stosowanej w socjometrii techniki badawczej (któ
bliższym omówieniem nie będę się w tej książce zajmować),
Kazimierz Jordan pisze: „Z niezrozumiałych powodów badacze
często nawet nie dopuszczają podejrzenia, iż u podstaw wyboru
leżeć mogą motywacje natury instrumentalnej, czyli takie, które
będą zorientowane na czystą przydatność wybieranej dla wybie
rającej w konkretnej sytuacji sugerowanej przez test socjome-
tryczny" (1984: 269).
W rezultacie istotnie okazuje się, że uy.yskanip obracał—^zy^
_stej" gtriijftiry grtpjrymptry_cznej. ajwięc_takiej, o jakiej__myślał
Moreno — struktury powstałej na podłożu wzajemnie komuni
kowanych uczućTaTrakcyjności i i^pulsjj_o_całkgwicie emocjonal-
nynT^zabarwieniu — jesJLniejripjżiiw^_aib_gwiem zawsze uczuciom
.Jyjntowarzyszyć. bidzie motywacja instrumentalna^ W wyniku
tego struktury te ulegać będą zniekształceniu, które polega na
przeroście popularności jednostek, wobec których panuje w grupie
opinia, że współdziałanie z nimi w danej sytuacji może przynieść
zwiększoną efektywność własnego działania i płynące
korzyści" (Jordan 1984: 274).
Wbrew pozorom problem został dostrzeżony bardzo wcześnie,
wówczas gdy socjometria znajdowała się w stadium największe
rozkwitu. Wywiązała się w związku z tym ciekawa polemika
pomiędzy Francisem McLennanem Yreelandem i Florianem Zna-
nieckim. Otóż Yreeland, referując wyniki pewnych badań, do
strzegł, że preferencje dotyczące przyjaźni członków grupy ujaw
niają struktury społeczne, które powstają wbrew ideałom wza
jemności w grupie. Polega to na tym,_ że osobami częściej wy_bie-
ranymi_ją członkowie^ z wyższych warstw grupy, jpodczas gdy
osobyj.zolowane rekrutują się najczęściej spośród nowych człon
ków lub tych, którzy ulokowani s^ w_jriiż^y.ch..j.ej_._warstwaclL
Zdaniem Yreelanda (i całkowicie w zgodzie z ideą Morena) fakty
wskazują na istnienie czynników, które znajdują się w kolizji
atrakcją opartą jedynie na czynnikach osobowościowych. „Istnie
duże i trwałe zróżnicowanie w preferencjach członków pocho-
149
ciach
dzących z odmiennych warstw społecznych — większa część wy -
borów skierowana jest ku osobom z warstw wyższych lub człon kom
rej tej samej warstwy co dany, wybierający ją osobnik" (Vre-eland 1942:
151). Oczywiście przeczy to generalnej idei struktury
socjometrycznej w rozumieniu Morena. Obserwuje się stabilność
pozycji w strukturze zarówno osób będących gwiazdami socjome-
trycznymi, jak i osób izolowanych w obrębie badanej grupy —
- konkluduje Yreeland — na, przekór istniejącej w tej grupie po lityce
równej akceptacji każdego członka grupy (1942: 162).
Znanieoki ostro zaprotestował przeciwko takiej interpretacji tej
prawidłowości, wykazując przy okazji wadliwość klasycznego
Morenowskiego „ortodoksyjnego" rozumienia struktury socjome-
- trycznej (1943: 225-233). Nie mogę zaakceptować konkluzji Vre-
elanda — twierdzi Znaniecki. Trendy, które wykrył, nie znajdu ją się
w konflikcie, lecz w całkowitej zgodzie z instytucjonalnym wzorem
grupy. Stopień atrakcyjności jednostki nie zależy od jej cech
„[...] osobowościowych, a w każdym razie nie zależy od nich wy łącznie.
Dominujące znaczenie ma stopień, w jakim jednostka, ja ko obiekt
doświadczenia społecznego tych, którzy są z nią w kon takcie, jest
z tego przez nich charakteryzowana i oceniana jako pożąda na osobowość T.
ich własnego punktu widzenia (Znaniecki 1943: 230). Tak więc
klasycznego Morenowskiego rozumienia struktury socjometrycznej
go nie można w pełni zaakceptować, mimo że do chwili obecnej wielu
badaczy przyjmuje sformułowania Morena bez zastrzeżeń.
- 3.2.9. Efekt socjodynamiczny. Z powyższą kwestią wiąże się ściśle
- to, co Moreno nazywał efektem socjodynamicznym. Otóż
- zaobserwował on, że rozkład dokonywanych wyborów zawsze ule ga
pewnemu, jak to nazywał, zniekształceniu w tym sensie, że
preferowane są osoby, które i tak cieszą się już dużą popularnoś cią w
- grupie, gdy rzadkojwybierane osoby ulegają jakby dalszej
_dysJcryrninacjij[Moreno, Jennings 1938: 359). Tak więćTIczoa osób
te izolowanych i rzadko wybieranych ostatecznie ustala się na pew nym
z dolnym pułapie, stając się martwym punktem na skali po pularności,
je podczas gdy liczba wyborów osób z drugiego końca tej skali stale
rośnie, wykazując znaczną dynamikę. Moreno i Jen nings (1938: 360)
interpretują to zjawisko następująco: gdy jedno-
150 stka uzyska bardzo dużą liczbę wyborów, kolejne wybory będzie
uzyskiwać coraz rzadziej jako jednostka, a coraz częściej jako
symbol. Efekt socjodynamiczny polega więc na tym, że niewielka
liczba bardzo lubianych osób kontroluje dużą część pozostałych
wyborów, podczas gdy duża liczba osób wybieranych, a więc i lu -
bianych przeciętnie lub poniżej przeciętnej jest zdolna kontrolo wać
jedynie niewielką liczbę wyborów.
W kontekście rozważań nad pojęciem struktury socjometryez-nej
przeprowadzonych wyżej uwagi te nabierają jednak nowego sensu.
Otóż wydaje się, że to nie sam fakt bycia osobą lubianą, a więc nie
tylko przepływ uczuć sympatii i antypatii wywołuje rozwarstwienie
struktury grupy będące przedmiotem tak zwane go efektu
socjodynamicznego. Mam wrażenie, że można by wy kazać, iż w
wielu sytuacjach tak rozumiana struktura jest po chodną struktury
powstałej na podstawie działań ludzkich kiero wanych bardziej
instrumentalnymi motywami, a w każdym razie często te dwie
struktury tak dalece się zazębiają, iż nie sposób ich od siebie
oddzielić. Efekt socjodynamiczny leży, zdaniem Mo rena, u podłoża
zjawisk przywództwa i izolacji w grupie, a tak że u podłoża
nierównego podziału bogactwa i władzy.
Pozostałe dwa prawa — prawo grawitacji społecznej oraz prawo
socjogenetyczne — często przywoływane przez Morena ma ją
charakter praw ąuasi-naukowych, sztucznych, przesadnie i cał -
kowicie niepotrzebnie podanych w „sformalizowanej" formie. Nie
wnoszą one zresztą de facto niczego nowego do koncepcji so-
cjometrii i nigdy nie były poważnie badane empirycznie. Prawo
grawitacji społecznej lub ruchliwości społecznej głosi, że dwie grupy
ludzi (Pi i P2) wykazują skłonność do wzajemnego zbliże nia się
proporcjonalnie do okazywanej (ai) lub odczuwanej (a 2)
atrakcyjności, odwrotnie proporcjonalnie do wielkości okazywa nej
(n) lub odczuwanej niechęci (r 2) oraz odwrotnie proporcjonal nie do
dystansu fizycznego dzielącego miejsce X od miejsca Y, w których
ulokowane są odpowiednio Pi i Pz, pirzy założeniu, że zdolność do
komunikowania się pomiędzy X i Y jest stała (Moreno 1934: 3; 1955:
101; 1951c: 152). Zdaniem Morena wszelkie postaci życia
społecznego w rozumieniu socjometrii, a więc efekt
socjodynamiczny, układy atomów społecznych, struktury socjome-
tryczne są manifestacjami prawa grawitacji społecznej. Zamiast
 151 jednej z najpowszechniej współcześnie uznawanych swych postaci —
w formie teorii dynamiki grupo-

komentarza i krytyki powyższego prawa powinno wystarczyć, jak 152

sądzę, to, co zostało powiedziane przy okazji analizy struktur so-
cjometrycznych.
Prawo socjogenetyczne wydaje się niestety sprymitywizowaną
formą ewolucjonizmu Spencera, albowiem głosi, że najwyższe for my
organizacji grupy wyłaniają się z form prostszych — pomię dzy
najprostszymi wzorami grup, utworzonych przez dzieci, a wzo rami
najbardziej złożonymi, utworzonymi przez dorosłych, istnie je szereg
stadiów pośrednich (Moreno 1934: 65-66; 1955: 102).
Jako podsumowanie powyższych analiz socjometrii przytoczę
następujące uwagi Jordana: „W rzeczywistości społecznej, jak to
chciał widzieć Jacob Levy Moreno, wszystkie zachowania, tak
jednostek, jak i całych grup, cechować powinny: szczerość, spon -
taniczność, emocjonalność postaw (...) jako wspólna i .naturalna
wszystkim forma ekspresji, jako elementarny normatyw kulturo wy.
Nowy, wspaniały świat, jaki próbował wykreować J. L. Mo reno,
opierał się na założeniu, że kontakt z inną jednostką oraz wspólne
uczestnictwo w grupie jest tą najważniejszą, najnatural-niejszą
wartością, poprzez którą człowiek realizuje swoje «ja»" (1984: 274).
Na gruncie takiej wizji — kontynuuje Jordan — niewątpliwie prawdą
jest, że chęć współdziałania z kimś w do wolnej, byle zrozumiałej,
sytuacji powinna ujawniać jednocześnie autentyczne preferencje
emocjonalne danej jednostki wobec in nych. Problem jednak w tym,
czy wizja ta nie jest kontrfaktycz-na, czy nie jest ona wypełniona
utopijnymi naiwnościami; jeśli tak, powyższe przekonanie należałoby
skorygować.

3.3. TEORIA POLA KURTA LEWINA I

POWSTAŁE NA JEJ GRUNCIE KONCEPCJE

Trudno jest rozstrzygnąć, który z wątków twórczości Lewina

należałoby uznać za główny: jego dociekania natury filozoficznej i
metateoretycznej, czy też rozstrzygnięcia teoretyczne bardzo czę sto
wynikające z wcześniej przeprowadzonych badań ekspery mentalnych.
Jedne i drugie wywarły wpływ na nauki społeczne, mikrosocjologia
zaś do pewnego stopnia właśnie Lewinowi za wdzięcza swe istnienie w
wej (Festinger 1980). Założenia Lewina często w sposób niedo -
strzegalny odziaływają na dzisiejsze badania w tej dziedzinie. Można
wręcz powiedzieć, że losy koncepcji Lewina potoczyły się dokładnie
odwrotnie do losów socjometrii Morena. Ta ostatnia, jak pamiętamy,
przetrwała jedynie w postaci metody badawczej. Jej założenia
filozoficzne okazały się całkowicie kontrfaktyczne i z tego powodu
zostały odrzucone przez współczesną mikrosocjo-logię. Teoria pola
rozumiana jako zespół ogólnych konstatacji filozoficznych jest nadal
w mikrosocjologii obecna, choć nie jest to bezpośrednio widoczne.
Przypuszczalnie powodem tego stanu rzeczy jest duże znaczenie we
współczesnej mikrosocjologii orien tacji eksperymentalnej, która mniej
uwagi poświęca ogólnym podstawom filozoficznym swych dociekań,
więcej zaś analizom metod i rezultatów teoretycznych.
Aczkolwiek większość prac Lewina była poświęcona zagad -
nieniom sensu stricto psychologicznym (którymi nie będę się tu taj
zajmował), to jednak istotny fragment jego twórczości dotyczył
socjologii, a w szczególności mikrosocjologii.
3.3.1. Główna teza filozofii Lewina. Za główną tezę filozofii nauk
społecznych Lewina uznałbym tezę holizmu onkologicznego przyjętą
przez niego w odniesieniu do pojęcia grupy społecznej jeszcze w 1939
roku (Lewin 1939a; 1939b), a w postaci ogólnej rozwiniętą w artykule
Analysis oj the Concepts Whole, Differen-tiation, and Unity (1941). W
okresie tym powszechnie kwestiono wano tezę o istnieniu grup
społecznych jako przedmiotów real nych (obecnie stanowisko to jest
równie częste). Jak pisze Deutsch, jedynie jednostki traktowano jako
przedmioty realne, a ,,[...] od woływanie się do takich charakterystyk
grup, jak «atmosfera grupowa» czy «cele grupowe» było traktowane
jako podejście «nienaukowe» czy zgoła «mistyczne»" (1968a: 466). To
właśnie L e win dokonał w tej sferze zasadniczego przełomu i dzięki
jego koncepcji przynajmniej część badaczy uznała realność grupy spo -
łecznej. A jeśli nawet nadal znaczna część badaczy żywi wątpli wości
co do zasadności podejścia holistycznego en błoć, to przy najmniej
zdecydowana większość rzeczywiście przestała trakto wać zjawiska,
takie jak „cele grupowe", „atmosfera grupowa" itd. jako przejaw
podejścia nienaukowego. Można powiedzieć, iż Le-
153
win jedynie wyraźnie wyartykułował problem, którego istnienie
uświadamiano sobie już od jakiegoś czasu. Lata czterdzieste to, jak
wiemy, okres lawinowo narastającej liczby eksperymentów nad
małymi grupami. Konsekwencją tych badań było swoiste „na pięcie
teoretyczne" polegające na tym, że poddawano ekspery mentom
grupy, nie uznając jednocześnie — w sensie teoretycz nym — ich
realności. Problem musiał być jakoś rozstrzygnięty, i to właśnie za
sprawą Lewina rozstrzygnięcie (aczkolwiek nie ostateczne) przyjęło
postać uznania tez holizmu ontologicznego (Lewan 1947a; 1947b;
1947c; 1948).
Można powiedzieć, że istotą koncepcji Lewina jest szeroko ro -
zumiany holizm metodologiczny, którego zastosowanie do pojęcia
grupy społecznej przyniosło następujący rezultat: „Istota grupy —
pisał Lewin — nie polega na podobieństwie lub braku podobień stwa
jej członków, lecz raczej na ich wzajemnej zależności. Gru pa może
być scharakteryzowana jako «dynamiczna całość»; ozna cza to, że
zmiana jakiegokolwiek elementu wywołuje zmiany wszystkich
pozostałych części. Stopień wzajemnego powiązania członków grupy
decyduje o tym, czy mamy do czynienia z «luź-ną» masą czy ze
zwartą całością" (Lewin 1948: 54; zob. też 1943c). Definicja ta
ujawnia nieomal wszystkie elementy koncepcji Lewi na.
Podstawowym z nich jest teoria pola zapożyczona z fizyki, a służąca
jako najogólniejsza podstawa pozostałych elementów tego podejścia:
koncepcja całości jako układu dynamicznego, an-tyredukcjonizmu
oraz antyarystotelizmu jako zasady procedury budowania twierdzeń.
Wymienione cztery elementy należy, w mo im przekonaniu,
potraktować jako składowe holizmu metodolo gicznego Kurta Lewina,
który najczęściej nazywany jest „teorią pola". Morton Deutsch
nadmienia także o dwóch innych elemen tach tej koncepcji:
antyfenomenologizmie oraz postcassirerow-skiej koncepcji natury
pojęć teoretycznych, ponieważ jednak nie są one powiązane ani z
holizmem koncepcji Lewina, ani też z pro blemami dynamiki grupowej,
nie będę poddawał ich analizie.
3.3.2. Fizyczna teoria pola jako źródło inspiracji koncepcji Lewina.
Dwa dziesięciolecia poprzedzające opublikowanie znaczących prac
Lewina: A Dynamie Theory of Personality (1935) i Prin-ciples of
Topological Psychology (1936) (zob. też Lewin 1939b;
154
1947a; 1947b; 1951) obfitowały w wiele doniosłych odkryć nauko -
wych w fizyce, których ukoronowaniem było między innymi po -
wstanie fizycznej teorii pola rewolucjonizującej dotychczasowe
wyobrażenia o rzeczywistości fizycznej. Odkrycia Faradaya, Max-
wella, Hertza doprowadziły do odrzucenia paradygmatu opiera jącego
się na mechanistycznej fizyce Newtona. Jest rzeczą inte resującą, że
odkrycia te wywarły także wyraźny wpływ na inne nauki, zwłaszcza
na biologię i nauki społeczne — jak zauważa Morton Deutsch (1968a:
412). Spróbujmy zatem, posiłkując się do pewnego stopnia analizą
Deutscha, odpowiedzieć ,na pytanie o sens tych odkryć dla nauk
społecznych.
Zacznijmy od tego, że klasyczna mechanika rozpatrywała świat
przyrodniczy, przyjmując założenie o istnieniu szeregu sił działających
między cząstkami materii. Odtworzenie obrazu wza jemnego
oddziaływania tych sił na poszczególne cząstki pozwoliło wyjaśnić
przebieg danego zjawiska i przewidzieć jego konsekwen cje. Inaczej
mówiąc, ustalenie masy, prędkości, kierunku oraz położenia danej
cząstki umożliwiało przewidywanie i wyjaśnianie jej zachowania w
stosunku do innej cząstki lub cząstek, przy za łożeniu, że posiadamy
taką samą wiedzę o innych cząstkach. We dług Newtona każda zmiana
w ruchu danej cząstki może być spowodowana, ogólnie rzecz ujmując,
jedynie przez dwa typy sił: albo przez siłę działającą z zewnątrz, albo
przez wzajemne przyciąganie lub odpychanie, zgodne z działaniem sił
grawitacji. Zmienne czasu i przestrzeni Newton traktował jako
constans, to jest nie uwzględniał ich udziału w procesie oddziaływania
cząstek na siebie. Stanowiły one oczywiście rodzaj układu odniesienia,
który jednak zachowywał „neutralność" wobec rozpatrywanych pro -
cesów.
Przełom wieku dziewiętnastego i dwudziestego przyniósł tak że
przełom w sposobie postrzegania rzeczywistości fizycznej. W wyniku
serii eksperymentów przeprowadzonych przez Oerste-da i Faradaya
klasyczna mechanika Newtona została zastąpiąna teorią pola
elektromagnetycznego. Przede wszystkim okazało się, że istnieją
regiony lub pola rozchodzenia się sił elektromagnetycz nych, które
istnieją nawet wówczas, gdy nie ma jakichkolwiek cząstek
materialnych, na które siły te mogłyby oddziaływać. To była pierwsza
ważna idea: założenie istnienia pola sił elektroma-
155
 gnetycznych jako uniwersalnego układu odniesienia, w obrębie którego 156
„rozgrywają się" podstawowe procesy fizyczne. Stwier dzono także, że
wiedza o właściwościach pola elektromagnetycz nego wystarcza do
wyjaśnienia zjawisk elektromagnetycznych, a więc także do wyjaśnienia
elementarnych procesów fizycznych (i jest niezależna od wiedzy o
pochodzeniu pola elektromagnetycz nego). Inaczej mówiąc — jak pisze
Deutsch — pole elektroma gnetyczne jest jednoznacznie realne, ale jego
realność nie jest uzależniona od istnienia jakichkolwiek cząstek
materialnych (Deutsch 1968a: 413).
W tym miejscu wypada za Deutschem zacytować Einsteina i Infelda,
którzy w 1938 roku pisali: „Trzeba było wielkiej wy obraźni naukowej,
aby zrozumieć, że to nie ładunki ani cząstecz ki, lecz pole w przestrzeni
pomiędzy ładunkami i cząsteczkami jest tym istotnym czynnikiem w
opisie zjawisk fizycznych" (Ein stein, Infld 1938: 259). Była to druga
ważna idea: założonie, iż istota zjawisk przyrodniczych sprowadza się
do istoty pola elek tromagnetycznego. Zwróćmy uwagę, że przestrzeń w
sensie fi zycznym istnieje teraz pomimo braku w niej jakichkolwiek czą -
stek materialnych, jest bowiem rozumiana jako układ sił i napięć o
charakterze grawitacyjnym i elektromagnetycznym.
Trzecią istotną ideę, jaka zawierała się w koncepcji pola elek -
tromagnetycznego, można ująć w ten oto sposób: pole — będąc wysoce
abstrakcyjnym przedmiotem, którego granice wyznaczają
oddziaływające w nim siły, nie zaś cząstki materialne — ma swoją
„historię", jednakże jest ona inaczej rozumiana niż „histo ria" cząstek
materialnych u Newtona oraz inaczej niż rozumie się historię na terenie
nauk społecznych. U Newtona historia po legała na odnajdywaniu
związków między obecnie zachodzą cymi wydarzeniami a znajdującymi
się gdzieś w przestrzeni wa runkami. Było to więc wiązanie ze sobą co
najmniej dwóch od dzielonych od siebie wydarzeń w przestrzeni, ale
istniejących w tym samym momencie czasu. Tak więc dane zdarzenie
uwarunkowane jest czynnikami teraźniejszymi, istniejącymi gdzieś w
przestrzeni. Następne wydarzenie, które miało miejsce w ko lejnym
momencie czasu, także zdeterminowane jest warunkami dlań
teraźniejszymi, istniejącymi gdzieś w przestrzeni. Jest to typ powiązań
:zdarzeń odmienny od tego, który jest charakterystycz-
ny dla nauk społecznych: zdarzenie teraźniejsze uwarunkowane \ jest
czynnikami istniejącymi w przeszłości niekiedy nawet bardzo odległej.
Trzeba jednak zaznaczyć, że nauki społeczne akceptują i stosują też ów
Newtonowski model historii, to jest model, w którym następują po sobie w
czasie nie związane ze sobą ukła dy przyczynowo-skutkowe.
Elektromagnetyczna teoria pola wpro wadziła jeszcze inny typ rozumienia
historii. Otóż to nie cząstki lub zdarzenia zachodzące teraz i tutaj są
uzależnione od warun ków istniejących w przeszłości, lecz pole istniejące
tu i teraz jest uzależnione od pola istniejącego w bezpośrednim
sąsiedztwie cza sowym w przeszłości. Była to nowa idea, której
heurystyczna wartość do tej pory nie została przez socjologię odkryta.
Czwarta istotna idea teorii pola elektromagnetycznego spro wadzała
się do tezy, że zachowanie się obiektu o określonych właściwościach w
przestrzeni jest uzależnione od rozkładu sił w danym polu przy
uwzględnieniu właściwości tego obiektu. Oznaczało to, że właściwości
obiektu mogą jedynie modyfikować działanie sił w obrębie pola, lecz w
żadnym razie nie są w sta nie zdeterminować zachowania obiektu.
Działanie obiektu jest wyznaczone przez rozkład sił w obrębie pola, nie
zaś przez jego cechy. Sądzę, iż również ta idea nadal czeka na
wykorzystanie, w socjologii, aczkolwiek wydaje się ona bliska
zdroworozsądko wym wyobrażeniom. Jej przyjęcie oznacza bowiem, że
jeśli posiadamy dostateczną wiedzę o danym przedmiocie oraz jeśli je -
steśmy w stanie odtworzyć jego działanie w obrębie określonego
środowiska, wówczas możemy na tej podstawie wydedukować
właściwości tego środowiska (pola).
Istnieją podstawy, aby wysunąć tezę, iż żadna z tych czterech
istotnych idei heurystycznych zawartych w teorii pola elektro -
magnetycznego nie została właściwie zdyskontowana ani przez Lewina,
ani też przez kontynuatorów tej linii myślenia teoretycz nego
Morton Deutsch pisze, że pojęcie pola w fizyce posłużyło ba daczom
w innych dziedzinach jako stymulująca analogia. Ale jak
zdyskontowano heurystyczna wartość teorii pola? Otóż tak zwa ni
teoretycy pola w naukach innych niż fizyka podejmowali próby
potraktowania zjawisk, które wchodziły w zakres ich za interesowań,
jako zjawisk zachodzących w obrębie pola, to jest
157
jako elementu całościowego układu współistniejących, wzajemnie od
siebie uzależnionych faktów. Innymi słowy — powiada
Deutsch — „teoria pola" w postaci zastosowanej w naukach spo -
łecznych czy biologicznych bynajmniej nie odwołuje się do innych
teorii zjawisk fizycznych, na przykład teorii grawitacji czy teorii
zjawisk elektromagnetycznych (Deutsch 1968a: 414) i nie jesl z
nimi powiązana. Jest raczej tak, jak twierdzi Lewin — fizyczną teorię
pola wykorzystuje się jedynie jako metodę analizy związ ków
przyczynowych oraz metodę budowania konstrukcji nauko wych
(Lewin 1943a; 1951). W sposób pełniejszy wykorzystuje się idee znane
już w nauce, zanim teoria pola ujrzała światło dzienne. Oto bowiem
główna teza wywodzona z teorii pola (ale de facto znana już wcześniej)
wykorzystywana przez teoretyków w nau kach społecznych, zaczynając
od Lewina, sprowadza się do tego, że właściwości każdego zdarzenia
się zdeterminowane przez rela cje wiążące to zdarzenie z systemem
zdarzeń, którego jest ono elementem, a zmiany zachodzące teraz i tutaj
są uzależnione od zmian w bezpośredniej przeszłości. Tak więc
ogromny ładunek heurystyczny zawarty w teorii pola
elektromagnetycznego nie zo stał przez Lewina umiejętnie
wykorzystany, albowiem sprowa dzono go do prostej tezy o
systemowości świata społecznego, spe cyficznie zaś rozumiana
„historyczność" świata przyrodniczego, jak się wydaje, w ogóle nie
została przez Lewina właściwie zro zumiana.
3.3.3. Koncepcja całości jako układu dynamicznego. Koncepcja ta jest
na wskroś holistyczna, ponadto zawiera pewne ele menty ogranicyzmu
charakterystycznego dla niektórych dziewięt nastowiecznych
socjologów, a także dla funkcjonalistów uprawia jących tę teorię na
modłę Parsonsa. Lewin powiada, że dynamicz na całość (której
przykładem .może być właśnie mała grupa) ma cechy żywego
organizmu, a także cechy systemowe, czego prze jawem jest skłonność
do utrzymywania dynamicznej równowagi w relacjach ze środowiskiem.
Dynamiczna równowaga całości po lega na tym, że dzięki wewnętrznej
organizacji całość trwa i za chowuje swą tożsamość pomimo zmian
zachodzących w środowi sku otaczającym tę całość. Oczywiście całość
także ulega zmia- , nom, jednakże w wyniku tych zmian, jak się rzekło,
nie ulega
zatarciu jej tożsamość. Całość rozumiana w kategoriach mecha-
nistycznych jest równoważna sumie swych elementów i odwrot nie —
158 suma elementów jest równoważna tej całości. Tak rozu miana całość
może zachowywać się w identyczny sposób nieza leżnie od tego, jak
często jest „rozkładana" na elementy i „mon towana" ponownie.
Oznacza to, iż części nigdy nie są uzależnione jedne od drugich, tak
że wzajemnie się modyfikują (Deutsch K. 1951: 234). Całość jako
układ dynamiczny w rozumieniu Lewina zachowuje się oczywiście
odmiennie.
Pozostaje jeszcze problem, które z obiektów społecznych mogą
być traktowane jako całość. Sądzę, że z punktu widzenia naszej
analizy pełna odpowiedź na to pytanie nie jest konieczna. Wy starczy
powiedzieć, że niewątpliwie jednostka jest rozumiana przez Lewina
jako system dążący do wewnętrznej równowagi; podobnie także
została zdefiniowana mała grupa społeczna.

3.3.4. Antyredukcjonizm. Wprawdzie kwestia redukcjonizmu jest

u Lewina analizowana głównie w kategoriach psychologicz nych, ale —
jak sądzę — rozważenie jego poglądów uprawnia także do
sformułowania konkluzji odnoszących się do budowania wyjaśnień w
socjologii. Po pierwsze, fakt wykorzystywania teorii fizycznej jako
źródła pomysłów heurystyczinych nie oznacza by najmniej redukowania
psychologii (czy też dynamiki grupowej) do fizyki. Nie jest to nawet —
jak sądzę — poszukiwanie analogii pomiędzy światem fizycznym i
psychicznym. Jest to jedynie — podobnie jak w wypadku
strukturalizmu emergencyjnego — po szukiwanie niekonwencjonalnej
bazy heurystycznej dla psycho logii czy socjologii. Lewin wyraźnie
twierdził, że zjawiska psycho logiczne winny być wyjaśniane w
kategoriach psychologicznych, zupełnie tak samo, jak zjawiska
fizyczne należy wyjaśniać w ka tegoriach właściwjrch fizyce. Co
więcej, twierdził, że psycholog przyjmujący założenie, iż zjawiska
psychologiczne są realne (na wet jeśli nie dadzą się wyrazić w terminach
fizycznych lub tez ulokować w przestrzeni fizycznej), jest w stanie
zbadać je traf niej niż ten, kto zakłada, że stanowią one jedynie
„konstrukty" (Deutsch 1968a: 415). Psychologowie bowiem, wbrew
temu, co się twierdzi na gruncie potocznej wiedzy socjologicznej,
mają dokładnie te same problemy co socjologowie. Ci pierwsi,
zwłaszcza
 159 160

jeśli ich orientacja metodologiczna ma cechy holistyczne, muszą bronić

sensowności używania takich pojęć, jak „nadzieja", „dą żenie",
„zdolność", rozumianych jako samoistne, realne obiekty psychologiczne,
podobnie jak socjologowie uznający tę orientację toczą boje o uznanie
istnienia grupy społecznej, świadomości, kul tury itp. Reasumując:
stanowisko metodologiczne Lewina należy określić jako
antyredukcjonistyczne, co jest zresztą naturalną konsekwencją
fundamentalnej cechy jego teorii pola — holizmu ontologioznego oraz
jego koncepcji całości jako układu dynamicz nego.

3.3.5. Antyarystotelizm. W 1935 roku, a więc wówczas, kiedy teoria

pola w psychologii i socjologii małych grup dopiero się tworzyła, Lewin
pisał, że współczesna psychologia jest zdomino wana przez
arystotelesowski sposób myślenia (1935: r. 1). Cechą tego sposobu
myślenia było traktowanie wszelkich procesów i zda rzeń
psychologicznych jako zdeterminowanych przez różnorodne właściwości
jednostki — instynkty, dziedziczność, inteligencję, potrzeby itd. (zob. też
Deutsch 1968a: 417), których oddziaływa nie było stosunkowo niezależne
od sytuacji. To właśnie Lewin w zasadniczy sposób zmienił ten sposób
myślenia, wprowadzając pojęcie pola psychologicznego. Jak pisał,
zdarzenia psychiczne, procesy psychiczne są funkcją pola
psychologicznego, na które składają się jednostka oraz wzajemnie
powiązane i zdeterminowane czynniki środowiska zewnętrznego (Lewin
1935: 41). Tak więc zasługą Lewina było uznanie za niemożliwe do
zaakceptowania w psychologii i psychologii społecznej (socjologii małych
grup, mikrosocjologii) twierdzeń, w których eksplanansie odwoły wano by
się jedynie do czynników odnoszących się do jednostki.

3.3.6. „Klimaty przywództwa" w małych grupach. Badania nad

eksperymentalnie wytworzonymi i przeniesionymi do grupy kli matami
społecznymi, a precyzyjnie rzecz ujmując — klimatami przywództwa,
zostały zapoczątkowane przez Lewina i Lippitta z końcem lat
trzydziestych w Child Welfare Research Station istniejącym na Iowa State
Uniyersity i kierowanym przez Lewi na. Pierwszy raport z badań został
napisany w roku 1938, kolejne publikacje ,na ten temat pochodzą z roku
1939 i z lat następnych
(zob. Lewin, Lippitt 1938; Lewin, Lippitt, White 1939; Lippitt 1940;
Lippitt, White 1943). Pomysł wykonania badań wyszedł od Lewina. — MaJe struktury...
Jeden ze studentów Lewina, Ronald Lippitt, zdecydował się podjąć ten 1 2 3
temat i opracować go zarówno od strony teoretycz nej, jak i
trzy możliwości, mię-
eksperymentalnej. Nieco później do obu autorów do łączył Ralph K.
White, mający już za sobą zarówno studia w Stanford Uniyersity, jak i dzy którymi grupa
doktorat w Iowa University. Ekspe ryment polegał na tym, że każda :z dokonuje wyboru -
grup eksperymentalnych otrzymała przywódcę starannie przygotowanego 3. Przywódca zwy- 3. Członkowie grupy 3. Przywódca w
kle przedstawia za- mogą pracować z ty- ogóle nie uczestniczy
przez badaczy, w jaki sposób ma sprawować swą władzę. Początkowo
danie do wykonania mi osobami, które so- w działaniach grupy
porówny wano jedynie eksperymentalnie wytworzone klimaty społeczne i wskazuje osoby, bie sami wybiorą; po-
autorytaryzmu i demokracji, potem, po wejściu do grupy bada czy które mają je wy- dział pracy jest tak-
White'a, rozszerzono eksperyment o dodatkowy element: tak zwany konać że zależny od grupy
liberalny styl przywództwa. Badacze przyjęli arbitralnie określone 4. Przywódca oso- 4. Przywódca jest 4. Przywódca bar-
definicje autorytarnego, demokratycznego i liberalnego przywództwa, biście chwali lub kry- „obiektywny" i zo- dzo rzadko komentu-
które przełożyli na język badań empirycznych. tykuje pracę każdego rientowany na fakty, je działanie członków
członka grupy, lecz chwaląc lub krytyku- grupy i robi to tylko
Tabela 3.1. Style przywództwa nie uczestniczy w pra- jąc, a także stara wtedy, gdy postępują
cach grupy. Jego sto- się być „normalnym" oni niewłaściwie; nie
sunek do członków członkiem grupy, lecz podejmuje żadnych
grupy jest raczej bez nadmiernego an- prób uczestnictwa lub
Autorytaryzm Demokracja Liberalizm przyjacielski lub bez- gażowania się w jej ingerowania w prze-
osobowy niż otwarcie pracę bieg wydarzeń
1 2 3 wrogi
1. Tylko przywód- 1. „Polityka" grupy 1. W grupie panuje Źródło: Lewin, Lippitt, White 1939: 273.
ca decyduje o pro- jest w pełni przed- całkowita wolność w
wadzonej przez gru- miotem dyskusji i de- podejmowaniu grupo-
pę „polityce" cyzji grupowych sty- wych lub indywidu- Rezultaty teoretyczne, jakie uzyskano w wyniku serii ekspe -
mulowanych przez alnych decyzji; przy- rymentów, można — za Lewinem i Lippittem — streścić w po staci
przywódcę wódca nie uczestniczy dziewięciu punktów. Niniejsza analiza pochodzi wprawdzie z 1938 roku
w tym procesie i nie obejmuje grupy o przywództwie liberalnym, je dnakże nie ma to
2. Techniki i poszcze- 2. Podczas pierwszej 2. Przywódca dos-
większego wpływu na wymowę danych. Także w okresie późniejszym
gólne kroki związa- fazy dyskusji grupa tarcza grupie mate-
ne- z realizacja zada- tworzy ogólną per- riałów i deklaruje go- autorzy skupiali się przede wszystkim na porównywaniu grup
nia są dyktowane spektywę swych dzia- towość dostarczenia autokratycznych z demokratycznymi.
przez przywódcę w łań. Następnie równie dalszych informacji, 1. Zauważono, że w grupie o atmosferze autokratycznej pa nowało
danym momencie cza- ogólnie zostają okre- jeśli będzie to ko- większe napięcie wewnętrzne niż w grupie o atmosferze
su, tak iż każdy na- ślone kroki prowadzą- nieczne; nie bierze demokratycznej. Wskazuje na to szereg danych: (a) w autokra tycznej
stępny krok jest w ce do osiągnięcia celu; natomiast żadnego
dużym stopniu nie gdy jest potrzebna ra- udziału w dyskusji
grupie 'zanotowano o 55% większą liczbę interakcji spo łecznych, mimo
znany członkom gru- da przywódcy, przed- grupowej że jej działalność wymagała znacznie mniejszej ilości kontaktów; (b)
py stawia on dwie lub grupa cechowała się mniejszą stabilnością; (c) przeważały postawy

161
panowania jednych nad drugimi, mniej było podporządkowania i
obiektywizmu; (d) w ciągu dwunastu spotkań zaobserwowano pojawienie
się dwóch kozłów ofiarnych;
162
(e) zanotowano około trzydziestu razy więcej przypadków wro gości
wobec siebie niż w grupie demokratycznej.
2 .W grupie demokratycznej wytworzył się większy nacisk na
współpracę. Odnotowano: (a) znacznie wyższy zasięg propono wania
kooperacji i proszenia o nią; (b) dużo więcej przypadków
zadowolenia i wyrażania przyjaźni.
3. W grupie demokratycznej ujawniano postawy bardziej
obiektywne: (a) wyrażano znacznie więcej konstruktywnych su gestii;
(b) krytyka była formułowana i odbierana w większym stopniu na
podstawach obiektywnych, bez elementów osobistych.
4. W grupie demokratycznej przeważała konstruktywność w
działaniach: nadrzędność tego, co wiązało się z produktem gru py. W
grupie autokratycznej obserwowano więcej opieszałości i nie
dokończonych prac.
5. Poczucie wspólnoty było większe w grupie demokratycznej,
podczas gdy u członków grupy autokratycznej obserwowano wię kszy
stopień egocentryzmu.
6. W grupie demokratycznej struktura grupowa była bardziej
stabilna i bardziej spójna. W grupie autokratycznej brak wpływu
lidera na sytuację prowadził z reguły do dezorganizacji struktury
grupy.
7. W grupie autokratycznej dwukrotnie agresja grupy została
skierowana przeciwko jednostce, która stała się kozłem ofiarnym. W
obu przypadkach kozioł ofiarny opuścił grupę. W grupie de -
mokratycznej nie obserwowano takiego braku harmonii.
8. W grupie demokratycznej istniało dużo lepiej rozwinięte
poczucie grupowej własności i grupowych celów.
9. W sytuacji przechodzenia jednostek z grupy demokratycz nej do
autokratycznej i odwrotnie zaobserwowano, że jednostka, która
przeszła do grupy demokratycznej, ograniczyła zachowania
wyrażające jej dominację nad innymi, podczas gdy jednostka, która
przeszła do grupy autokratycznej, zwiększyła natężenie te go typu
zachowań (Lewin, Lippitt 1938: 298 - 299).
Badania te opierały się na koncepcji teoretycznej pola sił sfor -
mułowanej przez Lewina, która w uproszczeniu zakładała, że istnieją
dwa rodzaje_j;ił^ =:_sjł2jsdasne 1 będące składnikiem prze strzeni
życiowej jednostki i pole sił indukowanych, sił zewnętrz nych, które
może wpływać na przestrzeń życiową jednostki. Po-
 163

przez badacza zmianom i co dowolnie może być przez niego

wyższe badania miały udowodnić istnienie wpływu sił zewnętrz- • sterowane. Jest to zresztą wada wszelkich badań ekspery-
nych, należących do środowiska jednostki, na jej przestrzeń ży ciową.
Interpretacje tych badań, zwłaszcza dokonane przez sa mych autorów 164
(Lippitt 1939; 1940; Lippitt, White 1943; 1947: 315 - 330), zmierzały
do konkluzji, że jgole sił wywołuje zmiany w przestrzeni życiowej
Jednostki przejawiające się w tym, że to grupjj^ atmosfera w niej
panująca, (pole sił indukowanych) wpły- _ waja_w istotny sposób
na_j3ole sił własnych (przestrzeń życiowa) jednostki. Zachowania
jednostki w grupie autokratycznej często są wrogie i agresywne. Ta
sama jednostka, będąc w grupie de mokratycznej, dąży do ustalenia
szerokich stosunków kooperacji z innymi i w znacznie mniejszym
stopniu przejawia skłonności do egocentryzmu. Jak pisał Lewin:
„Klimat społeczny, w którym żyje dziecko, jest dla niego tak samo
ważny jak powietrze, któ rym oddycha. Grupa, do której dziecko
należy [badania Lewina, Lippitta i White'a prowadzone były nad
grupami dziecięcymi — J. S.], jest podstawą, na której ono stoi. Jego
stosunek do tej gru py i jego status w grupie są najważniejszymi
czynnikami jego poczucia bezpieczeństwa. Nic dziwnego, że grupa,
której jedno stka jest częścią, oraz kultura, w której ona żyje, w bardzo
wysokim stopniu determinują jej zachowanie i charakter. Powyższe
czynniki społeczne determinują granice jej wolności oraz to, jak
dalece może ona przewidywać swoją przyszłość. Innymi słowy,
determinują one w dużym stopniu osobisty styl życia oraz kie runek i
skuteczność jej planów" (1939a: 31).
Błąd Lewina polegał — jak sądzę — na tym, że jedynie prze -
strzeń życiowa (Zi/e space) jednostki potraktowana została prze zeń
jako „pole" w ścisłym rozumieniu jego koncepcji znacze niu. Tak
więc nie dość, że nie wykorzystał całkowicie ładunku teoretycznego
i heurystycznego zawartego w elektromagnetycznej teorii pola w
momencie tworzenia własnej teorii na użytek nauk społecznych, to
jeszcze grupa społeczna potraktowana została przezeń jako pole
jedynie „umownie", a w każdym razie nie rów norzędnie z
przestrzenią życiową jednostki. Oto bowiem omówio ne wyżej
badania zostały zaprojektowane i wykonane jak gdyby klimat
przywództwa był czymś, co poddaje się dowolnym, za mierzonym
mentalnych, w których analizowane są grupy tworzone sztucznie,
wyłącznie na potrzeby danego eksperymentu. Wyrażony wyżej
pogląd o niezbędności klimatu przywództwa dla istnienia jedno stki
pozostaje w wyraźnej sprzeczności z poglądami, iż możliwe jest
wytworzenie go w warunkach eksperymentalnych. Inne ba dania
(por. np. Fiedler 1967) wskazują, iż jest wręcz przeciwnie.
Grupa, stanowiąc pewien rodzaj pola sił, rodzaj dynamicznego
układu, niełatwo poddaje się jakimkolwiek zmianom, a zwłasz cza
trudno jest w niej zmienić klimat przywództwa. Badania Fie-dlera
wyraźnie pokazują, że często istniejący układ wewnątrzgru-powy,
istniejące wewnątrzgrupowe pole sił (używając sformuło wań
Lewina), stanowi barierę dla zmian klimatu przywództwa. Innymi
słowy, są grupy, w których wprowadzenie autokratyczne go stylu
przywództwa jest niemożliwe, w których przywódca o skłonnościach
autokratyczych nie ma szans na ich ujawnienie. Tego typu wnioski
można formułować jedynie wówczas, gdy przedmiotem badania są
realnie istniejące grupy, nie zaś twory sztucznie budowane dla celów
eksperymentalnych, w których de facto nie może zaistnieć to
wszystko, o czego ważności tak prze konywająco pisze Lewin —
kultura, struktura, klimat grupowy, rzeczywisty status jednostki i
rzeczywiste plany, które z tą gru pą są związane.
Mam więc wrażenie, że błąd Lewina polegał nie tylko na tym, iż
nie umiał zdyskontować heurystycznych wartości teorii fizycz nych,
na których się opierał, lecz także na tym, że w istocie rzeczy jedynie
jednostkę traktował jako „pole" ze wszystkimi konse kwencjami stąd
wynikającymi.
3.4. HIPOTEZY GEORGE'A HOMANSA DOTYCZĄCE
FUNKCJONOWANIA MAŁEJ GRUPY
Analizę koncepcji Homansa zamierzam ograniczyć wyłącznie do
tych wątków jego badań, które odnoszą się do małych grup. W
związku z tym uwaga zostanie skoncentrowana przede wszyst kim na
książce The Human Group (1950) oraz na tych pomniej szych pracach,
których związek z problematyką małych grup jest wyraźny i
bezsporny.
165
3.4.1. System wewnętrzny i zewnętrzny. Tok postępowania
Homansa jest następujący. Mając zestaw trzech (!) podstawowych pojęć
socjologicznych (czynności, interakcje i uczucia), łączy je w bardziej
złożone układy w celu zbudowania układu odniesienia przydatnego do
analizy grup społecznych. Założenie, jakie przyj muje, jest dość
oczywiste: powyższe trzy kategorie są wzajemnie ze sobą połączone, co
wywołuje określone konsekwencje anali tyczne. „Obiekty" utworzone z
wzajemnie ze sobą połączonych pojęć działania, uczuć i interakcji
uzyskują właściwości systemo we. W tym właśnie punkcie Homans jest
najbliżej zrealizowania jednej ze swych wstępnych deklaracji,
mianowicie że grupa spo łeczna będzie traktowana w jego koncepcji jako
organiczna ca łość. Przybliża to jego koncepcję do analiz
charakterystycznych dla funkcjonalizmu. Pojęcia systemu
wewnętrznego i zewnętrz nego mogą być jednak błędnie odczytywane.
Otóż przede wszyst kim oba odnoszą się do grupy i jej wewnętrznego
uporządkowa nia. System zewnętrzny grupy jest także jej wewnętrznym
elementem. Nie oznacza to jednakże, aby Homans rezygnował w tym
momencie z charakterystycznych dla funkcjonalizmu rozważań na temat
relacji danego układu (systemu) do jego środowiska .ze wnętrznego.
Grupa jest przez niego traktowana w kategoriach systemu społecznego,
z czego wynika, że wszystko, co nie jest ele mentem tego systemu, musi
być traktowane jako jego środowisko zewnętrzne (Homans 1950: 87).
Zarówno system wewnętrzny, jak i system zewnętrzny są pewnymi
stanami trzech wymienionych podstawowych elementów grupy, są
określone przez ich wzajem ne stosunki, relacje i zależności. Różnica
pomiędzy jednym i dru gim typem systemu polega na tym, że system
zewnętrzny jest to taki specyficzny układ wzajemnych zależności i
powiązań między czynnościami, interakcjami i uczuciami oraz taki
specyficzny ich stan, dzięki któremu grupa osiąga w mniejszym lub
większym stopniu zdolność przetrwania w swym zewnętrznym
środowisku. Jeśli zatem uczucia, działania i interakcje oraz ich
wzajemne po wiązania i zależności zorientowane są na problemy
adaptacyjne grupy, mówimy wówczas, że tworzą one jej system
zewnętrzny (Homans 1950: 90, 93). Nie jest to jednakże jedyna
odpowiedź grupy na jej problemy adaptacyjne.
System wewnętrzny grupy w sensie ogólnym rozumiany jest
166
tak samo jak system zewnętrzny, to jest jako układ wzajemnie
powiązanych uczuć, interakcji i działań. Jest to ,,[...] wytworzenie
zachowania grupowego, które równocześnie wyłania się z systemu
zewnętrznego i jest nań reakcją. Nazywamy ten system «we-
wnętrznym», albowiem nie jest on bezpośrednio uwarunkowany
przez środowisko zewnętrzne, natomiast słowo «wytworzenie» po -
jawia się dlatego, że system ten zawiera takie formy zachowania,
które nie występują w systemie zewnętrznym. Nie popełnimy po -
ważnego błędu, jeśli przez moment pomyślimy o systemie ze -
wnętrznym jako zachowaniu grupy, które umożliwia jej prze-
trwanie w środowisku, o systemie wewnętrznym zaś jako o za -
chowaniu grupy, które jest wyrazem uczuć kierowanych wzajem nie
ku sobie przez członków grupy, wytworzonych przez nich w
trakcie wzajemnego obcowania" (Homans 1950: 110). Jonathan H.
Turner (1985) zwraca uwagę, że kluczowe znaczenie dla
analizy systemu wewnętrznego ma ów proces „wytwarzania", w
wyniku którego pojawiają się nowe wzory organizacji wzajem nie
powiązanych uczuć, działań i interakcji. Grupa zatem wytwa rza sama
siebie, sama też osiąga coraz bardziej złożone formy, wy twarza nowe
formy działania, uczuć, nowe typy interakcji itp. Dopiero w ramach
tak zbudowanego ogólnego układu odniesienia Homans tworzył swe
hipotezy i dopiero w obrębie tego układu odniesienia nabierają one
pełnego sensu.
3.4.2. Hipotezy teoretyczne (twierdzenia). Homans sformuło wał
ich dokładnie trzydzieści sześć i na pierwszy rzut oka wydaje się, że
powinny one utworzyć w miarę pełny, a zarazem wysoce ogólny
obraz grupy społecznej i sposobu jej działania. W rzeczy wistości
mamy tu jednak często do czynienia z szeregiem powtó rzeń, z
twierdzeniami dotyczącymi dokładnie tych samych zależ ności, a
jedynie nieco inaczej wypowiedzianymi, z twierdzeniami nieco mniej
ogólnymi, które łatwo daje się wyprowadzić z tez nieco ogólniejszych
itd. W rezultacie powstała teoria, którą trud no nazwać teorią grupy
społecznej, albowiem wszystko to, co za wierały materiały empiryczne,
na bazie których powstała, zostało w niej sprowadzone do kilku
elementarnych zależności odnoszą cych się do ludzkich zachowań w
bliżej nie sprecyzowanym kon tekście grupowym. Nie stało się tak
przypadkiem.
167
Tytuł interesującej nas książki Homansa (The Human Group) oraz
materiał empiryczny wykorzystany przez autora wprowa dzają w błąd,
albowiem sugerują, że analiza dotyczy grup spo łecznych. Tymczasem
sam Homans otwarcie wyznaje, że aczkol wiek uczucia, działania i
interakcje są trzema podstawowymi ele mentami zachowania ludzkiego,
które oczywiście musi zachodzić w jakimś kontekście społecznym,
sam charakter tego kontekstu (grupy) jest rzeczą drugorzędną. Co
więcej, nie ukrywa także, iż małe grupy społeczne nie są faktycznym
przedmiotem jego ba dań: „[...] badanie małych grup nie jest, moim
zdaniem, właści wym określeniem. Małe grupy nie są tym, co badamy,
lecz tym, gdzie często dokonujemy naszych badań [...]" (Homans 1962:
294). Jeśli przedmiotem badań jest elementarne zachowanie ludzkie i
jeśli się założy, że kontekst społeczny, w którym ono się poja wia, jest
constans, wówczas można się spierać co do tego, czy badanie tak
rozumianego zachowania ma sens czy nie, trudno jednakże odmówić
takiemu stanowisku konsekwencji. Ale właśnie nawet konsekwencji i
logiki brakuje w całej koncepcji Homansa. W końcowych partiach
książki The Human Group pisze on bo wiem niezwykle sugestywnie, że
rozwój cywilizacji ostatecznie dokonuje się dzięki jednostkom
działającym w grupach, a te ostatnie należy uznać za miniaturę
społeczeństwa, w której jak w soczewce skupiają się wszystkie
problemy i zależności charak teryzujące społeczeństwa globalne. Chcąc
więc rozpoznać i pod dać świadomej kontroli te procesy, należy skupić
uwagę na ma łych grupach ,,[...] krok, jaki możemy uczynić w tym
 kierunku już zaraz, polega na zbadaniu właściwości grupy ludzkiej"
— pisze Homans w ostatnim zdaniu swojej książki (1950: 468).
Jak jednakże to uczynić, skoro grupy jako takie nie są przed -
miotem naszego zainteresowania, a jedynie obszarem, gdzie do -
konujemy badań? Sądzę, że istotniejsza od różnorodnych dekla racji
jest rzeczywista działalność badawcza, ta zaś jeśli chodzi o Homansa
dotyczyła elementarnego zachowania w wyżej scha rakteryzowanym
rozumieniu. Dziewięć lat później w programie radiowym Homans
powiedział: „[...] to, co badamy, wolę nazy wać nieformalnym,
subinstytucjonalnym lub elementarnym za chowaniem społecznym.
Dlaczego zatem jest ono w istocie nazy wane zachowaniem w małych
grupach? Rozważmy dwa typy ukła-
168
dów społecznych. W układzie otwartym osoba A jest w kontakcie z
osobą B, która z kolei jest w kontakcie z osobą C, lecz C nie
kontaktuje się z A — oto dlaczego nazywamy ten układ otwar tym. W
układzie zamkniętym A jest w kontakcie z B, który kon taktuje się z
C, lecz C jest teraz także w kontakcie z A — oto dlaczego nazywamy
ten układ zamkniętym. Ponieważ elementar ne zachowanie społeczne
oczywiście zachodzi w układach obu rodzajów, podczas gdy tylko
układ zamknięty tworzy rzeczywistą grupę, nie jest rzeczą właściwą
mówić o przedmiocie naszych badań jak gdyby był on ograniczony do
zachowania w małych grupach. Z drugiej strony często z praktycznego
punktu widzenia wygodnie jest badać elementarne zachowanie przez
obserwacje małych grup, albowiem w grupach tych pewna liczba osób
wchodzi ze sobą w interakcje w tym samym miejscu i tym samym
czasie, tak iż pojedynczy obserwator może w ekonomiczny spo sób
zebrać wiele wymaganych danych" (1962: 294 - 295).
Tak wiec rzeczą bezsporną jest, że tym, co Homans de facto bada,
jest elementarne zachowanie społeczne, małe grupy zaś in teresują go o
tyle, o ile jest je łatwiej poddać obserwacji niż zbio rowości innego
typu. Tezy o traktowaniu małej grupy jako ca łości organicznej, o
traktowaniu jej jako systemu itd. wydają się w tym kontekście
zupełnie irrelewantne. Co więcej, wydaje się, że nie mają racji ci
interpretatorzy Homansa, którzy utrzy mują, że dopiero w pierwszym,
pochodzącym z 1960 roku, wy daniu Social Behavior. Its Elementary
Forms zainteresował się on i zajął elementarnym zachowaniem
społecznym (zbliżaną tezę głosi na przykład Jonathan H. Turner). W
istocie Homans od po czątku interesował się wyłącznie badaniem
zachowania ludzkiego w postaci przedstawionej w przytoczonym
fragmencie pracy Sen-timents and Activities. Sądzę, iż fakt, że
wszystkie twierdzenia, jakie znajdujemy w The Human Group,
dotyczą elementarnych postaci zachowania ludzkiego, bynajmniej nie
jest przypadkowy. Nie mogę zatem zgodzić się z teza wygłoszoną
przez Mertona we wprowadzeniu do książki Homansa: ,,[...] od
czasów pionierskich analiz Simmla dokonanych prawie pół wieku
temu żadna poje dyncza praca nie stanowiła tak wielkiego wkładu w
socjologiczną teorię struktury, procesów i funkcji małych grup jak
książka George'a Homansa The Human Group" (Merton 1950: XXIII).
To,
169

iż praca ta nie stanowi wkładu w socjologiczną teorię małej gru py,
albowiem co innego jest jej przedmiotem, udokumentowałem
powyżej. Spróbuję obecnie wykazać, że zestaw twierdzeń propo -
nowanych przez Homansa sprowadza się w istocie do kilku try -
wialnych zależności.
Jak powiedziałem nieco wcześniej, w książce Homansa znaj -
dujemy trzydzieści sześć twierdzeń, jednakże ze względu na licz ne
powtórzenia i nieznaczne tylko różnice w poziomie uogólnie nia jest
ich w istocie mniej. Pierwsza grupa dziesięciu twierdzeń (por.
Homans 1950: 111-136) dotyczy zależności pomiędzy czę stotliwością
interakcji, jakie utrzymują dane jednostki, a ich skłonnością do
w.zajemnej sympatii. Właściwie .można powiedzieć, że wszystko, co
Homans ma do powiedzenia w tej sprawie, zawie ra się już w
pierwszym z tych twierdzeń, które brzmi:
1. Osoby, które często wchodzą w interakcje ze sobą mają
skłonność do wzajemnej sympatii (Homans 1950: 111).
Kolejne dwa twierdzenia, jaki formułuje Homans, w istocie głoszą
dokładnie to samo: „Jeśli zwiększa się częstotliwość inter akcji
pomiędzy dwoma lub więcej osobami, zwiększy się także stopień ich
wzajemnej sympatii i vice versa" oraz „Jeśli interakcje pomiędzy
członkami grupy są częste w systemie zewnętrznym, uczucia sympatii
pomiędzy nimi wzrosną i będą prowadzić do dalszych interakcji"
(1950: 112). Następna para twierdzeń właści wie nawet nie zasługuje
na to miano — są to raczej pewnego rodzaju równoważniki
definicyjne. Homans pisze bowiem, że „Osoby, które mają wzajemnie
wobec siebie uczucia sympatii, bę dą wyrażać te uczucia w działaniach
związanych z systemem ze wnętrznym i działania vte mogą w
konsekwencji prowadzić do dalszego wzmocnienia uczuć sympatii"
(1950: 118). Dokładnie to .samo głosi w twierdzeniu, że ludzie, którzy
mają dla siebie sym patię, będą się wobec siebie sympatycznie
zachowywać. Nie są dzę, aby było to doniosłe odkrycie naukowe.
Dalsze dwa twier dzenia odnoszą się do zależności, jaka istnieje
pomiędzy często tliwością interakcji a podobieństwem pomiędzy
jednostkami w grupie, które można by podsumować za Mulkayem
(1971: 135- - 141) następująco:
2. Im częściej osoby wchodzą ze sobą w interakcje, tym bar-
dziej podobne stają się ich działania i uczucia, i vice versa (Homans
1950: 120).
Pierwszą grupę zamyka para twierdzeń, które są wyraźnie
pochodnymi wyżej przytoczonych. Otóż głoszą one, że zmniejsze nie
się częstotliwości interakcji pomiędzy członkami grupy i out-siderami,
któremu towarzyszyć będzie wzrost siły uczuć negatyw nych wobec
outsiderów, doprowadzi do •zwiększenia częstotliwoś ci interakcji oraz
siły pozytywnych uczuć wśród członków gru py i vice versa (Homans
1950: 113). Powyższa prawidłowość jest znaną właściwością działania
struktur socjometrycznych; ujawnia ona mechanizm powstawania w
obrębie tych struktur różnego typu klik i podgrup. Dlatego też sądzę,
że ostatnie z twierdzeń tej grupy, które zasługuje na baczniejszą
uwagę, trafniej określa tę prawidłowość:
3. Działania podgrupy mogą stać się odmienne od działań in nych
podgrup aż do granic wyznaczonych przez system kontroli szerszej
grupy, do której te podgrupy należą (Homans 1950: 136).
Końcowy rezultat tej części rozważań to zatem trzy twierdze nia
wyjaśniające zależności pomiędzy częstotliwością interakcji a
wzajemną sympatią oraz częstotliwością interakcji a podobień stwem
między jednostkami.
Dziesięć twierdzeń zaliczonych do drugiej grupy (Romans 1950:
141 - 186) dotyczy zależności między pozycją danej osoby w gru pie a
takimi czynnikami, jak stopień jej konformizmu czy zakres jej
interakcji w grupie. I tym razem można powiedzieć, że owe dziesięć
twierdzeń sprowadza się jedynie do dwóch. Pierwsze z nich brzmi
następująco:
4. Im wyższa pozycja osoby w grupie, tym bardziej konfor-
mistyezne są jej zachowania wobec norm grupy (Homans, 1950: 141).
Do powyższej grupy zaliczyć trzeba także inne twierdzenie, którego
sens sprowadza się do poprzedniego. Aby uniknąć zarzu tu
gołosłowności, przytoczę je w całości: Im ściślej jednostka lub
podgrupa dąży do zrealizowania w swoich działaniach norm gru py jako
całości, tym wyższa będzie pozycja tej jednostki lub pod grupy (Homans
1950: 181).
Duża grupa twierdzeń, które również dają się sprowadzić do
170
17 1 .

zatem posmak tautologii, choć nie zostały całkowicie przekształ -

cone w tautologie, jak stało się z wieloma twierdzeniami teorii
wymiany HoTnansa.
Po drugie, zależności te to jedne z pierwszych odkryć socjo-
metrii, których dokonano przecież co najmniej piętnaście lat wcze -
śniej, niż uczynił to Homans. Co więcej, w socjometrii nie uzy skują
one statusu twierdzeń naukowych, lecz pozostają zależnoś ciami
definicyjnymi. Wysoka pozycja w strukturze socjometrycz- nej (a
jednego, dotyczy zależności między pozycją jednostki a zakresem dokładniej rzecz ujmując — wysoki status) jest bowiem
jej interakcji.
5. Im wyższa pozycja jednostki, tym szerszy będzie zakres jej 172
interakcji (Homans 1950: 145).
Co najmniej cztery dalsze twierdzenia orzekają dokładnie to
samo, różniąc się jedynie nieznacznie sposobem sformułowania. W
gruncie rzeczy Homans i tym razem mnoży niepotrzebnie
twierdzenia, chociaż to samo mógłby osiągnąć, definiując pojęcie
zakresu interakcji. Może ono bowiem oznaczać wiele zjawisk,
między innymi to, że osoba o wyższej pozycji jest częściej ini -
cjatorem interakcji, że jest częściej przedmiotem interakcji, że w
konsekwencji częściej niż inni wchodzi w interakcje z osoba mi
spoza własnej grupy. Zdefiniowanie pojęcia zakresu interakcji
umożliwiłoby w miejsce pięciu twierdzeń orzekających o tym samym
sformułować jedno. Kolejne dwa twierdzenia w istocie dotyczą tej
samej prawidłowości, co poprzednie. Orzekają one bowiem, iż osoby
równe sobie ze względu na pozycję częściej wchodzą w interakcje,
co oczywiście stanowi logiczną konsekwen cję wyżej analizowanego
twierdzenia. Generalna prawidłowość, jaka wyłania się z tych
twierdzeń, sprowadza się do tego, iż naj bardziej intensywne
interakcje utrzymują osoby sobie równe. W przypadku -nierównych
pozycji osoba będąca wyżej w struktu rze pozycji będzie
utrzymywać szersze interakcje zarówno dlate go, iż częściej je
inicjuje, jak i dlatego, iż częściej jest obiektem tego typu działań.
Osoba o niskiej pozycji z tych samych powodów cechuje się niskim
zakresem interakcji.
Powyższe tezy nie są zbyt oryginalne. Po pierwsze, przynaj -
mniej do pewnego stopnia zawarte w nich prawidłowości są kon -
sekwencją rozumienia pojęć wysokiej i niskiej pozycji. Mają one
mierzona liczbą otrzymywanych wyborów socjometrycznych, a więc
właśnie za pomocą liczby osób, które inicjują interakcje wobec danej
jednostki.
Ostatnie z tej grupy twierdzeń, które mówi o tym, iż „uczucia
przywódców grupy mają większe znaczenie w ustalaniu hierarchii
społecznej -niż uczucia członków grupy" (Homans 1950: 181), .na leży
potraktować jako zanadto zdroworozsądkowe, aby warto mu było
poświęcić więcej uwagi.
Kolejna grupa (Homans 1950: 243 - 255) zawiera siedem hipo tez,
które są właściwie powtórzeniem hipotezy wymienionej na początku
analizy: Im częściej osoby wchodzą ze sobą w interakcje, tym większa
będzie ich wzajemna sympatia (Homans 1950: 111). W tej grupie
twierdzenie to otrzymuje nieco inną postać ze wzglę du na odmienność
danych, na podstawie których zostało sformu łowane. W pierwotnej
postaci zależność ta sformułowana została na podstawie analizy danych
pochodzących z badań Roethlisber-gera i Dicksona. Następnie
Homans, analizując dane Raymonda Firtha, odkrył, iż twierdzenie (1)
zachowuje swą trafność jedynie wówczas, gdy nie istnieją głębokie
różnice we władzy pomiędzy osobami. „W systemie rodziny Tikopia
— pisze Turner — bracia przejawiali wobec siebie uczucie sympatii w
rezultacie swych częstych wzajemnych interakcji głównie dlatego, że
żaden z nich nie miał nad drugim władzy. Jednakże częste interakcje z
ich ojcem, który miał nad nimi władzę, były napięte, ojciec bowiem
przejawiał wobec nich chęć nawiązywania interakcji, a także dla tego,
że zwykle wiązało się to z użyciem przez niego przymusu" (Turner J.
H. 1985: 285).
Biorąc to pod uwagę, Homans proponuje zmodyfikowanie
twierdzenia (1) i sformułowanie go w następującej postaci: Im częściej
osoby wchodzą ze sobą w interakcje, przy założeniu, że żadna z tych
osób nie inicjuje częściej niż pozostałe owych interakcji, tym większa
będzie sympatia pomiędzy nimi i tym wyraźniejsze uczucie
nieskrępowamia w ich towarzystwie. Poja wia się jednak pytanie, co
jest w istocie zmienną zależną w tych twierdzeniach, a co jest zmienną
niezależną? Czy rzeczywiście częstotliwość interakcji wywołuje wzrost
uczucia sympatii pomię dzy osobami, czy też może ludzie wchodzą ze
sobą w częste in terakcje, dlatego że się lubią? Być może jest tak, że
obie te zmiein-
173
ne są zależne i zostały wywołane przez jakiś inny trzeci czynnik,
który należałoby uznać za zmienną niezależną? Bez względu na to,
jaką odpowiedź należałoby dać na powyższe pytania, błąd Ho- mansa
— popełniany zresztą często także przez innych badaczy — polega
na tym, że sytuację tworzenia się grupy i pojawiania w niej
określonych regularności uznał za tożsamą z sytuacją, w której
grupa istnieje, ma swoją historię, mniej lub bardziej trwałe struktury
itd.
Z drugiej jednak strony istnieją poszlaki, iż takie rozróżnie nie
-nie było mu obce, skoro twierdził: „Nie interesuje nas struk tura,
lecz czynniki ją wytwarzające" (Homans 1950: 282). Tym czasem
wydaje się, że inne mechanizmy powodują wyłanianie się struktury,
inne zaś rządzą strukturą już istniejącą. Być może jest tak, że
stosunkowo duża częstotliwość interakcji w luźnym zbio rze
jednostek powoduje pojawienie się, a następnie wzrost uczu cia
wzajemnej sympatii i dzięki temu interakcja staje się w pew nym
jedynie stopniu czynnikiem strukturotwórczym. Gdy jednak mamy
do czynienia ze spetryfikowaną strukturą, zależność ta ule ga
przekształceniu. Częstotliwość interakcji na danym obszarze
istnienia grupy przestaje być czynnikiem przypadkowym, samo -
istnym — co zdaje się sugerować Homans, ale tylko dlatego, że
jego rozważania obracają się wokół fazy tworzenia się struktur.
Sympatia uzyskuje status czynnika samoistnego, co można zo -
brazować, analizując wpływ struktur socjometrycznych na inne
procesy w grupie, sama stając się przyczyną wzrostu natężenia
interakcji. Generalnie więc rzecz biorąc, obraz grupy widziany
oczami Homansa jest mocno wątpliwy. Sześć kolejnych twierdzeń
jest tożsamych z twierdzeniem analizowanym co do swej struk tury
wewntęrzmej i treści.
Pozostałe dziewięć twierdzeń (Homans 1950: 360 - 407) można
podzielić na dwie grupy. W grupie pierwszej kluczowym twier -
dzeniem jest następujące:
6. Spadek częstotliwości interakcji spowoduje spadek siły uczuć
interpersonalnych (Homans 1950: 361).
Opisuje ono de facto tę samą zależność co twierdzenie (1), z tą
tylko różnicą, że opisany tu został inny fragment przebiegu tej
zależności. Inne twierdzenie z tej grupy można bez wielkiego ry-
zyka uznać za pochodne od wyżej przedstawionego. Poprzednie
uwagi krytyczne mają więc w pełni zastosowanie także wobec nich.
Ostatnie trzy twierdzenia przedstawione przez Homansa są wysoce
niespójne logicznie. Jak zostanie to wykazane w dalszych partiach
książki, Homans uważa, że czynnikiem konstytuującym grupę jest
interakcja społeczna. Oczywiście, można mieć zastrze żenia co do
trafności tego punktu widzenia, jest to jednakże sta nowisko godne
uwagi. Potwierdza je Homans w swym ostatnim twierdzeniu, gdy
pisze:
7. Gdy zmniejsza się zakres interakcji jednostki, gdy wchodzi ona
rzadziej w interakcje z przywódcami grup oraz gdy zmniej sza się
pole sprawowania władzy tej jednostki, wówczas spada także jej
pozycja społeczna (Homans 1950: 407).
Tak więc interakcja między jednostkami jest nie tylko czyn nikiem
przekształcającym zbiór jednostek w grupę, czynnikiem
powodującym powstawanie wzajemnych więzi sympatii, a więc
174
Część II. Struktury quasi-grupowe
4. FORMOWANIE SIĘ I KRYSTALIZACJA
UKŁADÓW STATUSÓW
Grupy społeczne, w tym także oczywiście małe grupy spo łeczne,
należą do najbardziej złożonych i rozwiniętych zarazem form życia
społecznego. Podstawowymi ich elementami nie są jednostki ludzkie,
strukturotwórczym, lecz także czynnikiem porządkującym samą
strukturę od wewnątrz. Skoro tak, to czynnikiem wywołującym
wzrost natężenia specjalizacji działań powinny być zmiany natę żenia
interakcji w poszczególnych częściach struktury. Tymcza sem
zupełnie niespodziewanie Homans zmienia swą perspektywę, pisząc:
8. Wzrastająca specjalizacja działań przyniesie zmniejszenie
zakresu interakcji osoby zaangażowanej w te działania i ograni czy
pole inicjowanych przez nią interakcji (Homans 1950: 406).
Ostatnie z twierdzeń, które zasługuje na osobne potraktowa nie, to
twierdzenie pochodne wobec twierdzenia (8):
9. Wzrost wielkości grupy i specjalizacji działań będzie pro wadzić
do wzrostu liczby pozycji w łańcuchu interakcji między przywódcą a
zwykłym członkiem (Homans 1950: 406).
Oczywiście jest to konsekwencja ograniczenia zakresu inter akcji,
o czym była mowa w twierdzeniu (8).
4.1. POZYCJE T STATUSY SPOŁECZNE JAKO
ODRĘBNE ELEMENTY STRUKTURALNE
lecz złożone struktury i inne ponadjednostko-we obiekty społeczne
mające swój autonomiczny, społeczny byt. Badanie grup może zatem
opierać się na analizie zachowań, dzia łań i przekonań
indywidualnych, lecz nie może na tego typu analizach poprzestać.
Celem badania grup jest bowiem wyjaśnie nie działań tych
ponadjednostkowych obiektów. Konkluzja ta jest według mnie
bezpośrednim następstwem przyjętego wcześniej punktu widzenia
zwanego emergentnym strukturalizmem socjo logicznym. Mechanika
 świata społecznego zasadza się bowiem na mechanice
funkcjonowania zbiorowości struktur, nie zaś poje dynczych
jednostek.
Powyższy punkt widzenia winien być przyjmowany nawet
wówczas, gdy przedmiotem analizy nie jest złożona struktura spo -
łeczna, lecz j ej prosta część, do której zazwyczaj przypisana jest
jednostka ludzka. Częstym błędem popełnianym w takich sytu acjach
jest takie postępowanie badacza, jakby rzeczywistym przedmiotem
analizy nie był mniej lub bardziej abstrakcyjny element struktury, lecz
jednostka ludzka związana z owym 'miej scem w strukturze.
Precyzując problem, można powiedzieć, że właściwym elementem
analizy — która może przyjmować za punkt wyjścia wyjaśnienie
zachowań ludzkich — jest wówczas ów element strukturalny i jego
właściwości wynikające z faktu ulokowania w szerszej strukturze.
176
Pojęcie struktury społecznej zostało poddane analizie w roz dziale l
niniejszej książki. Zwróćmy zatem uwagę, że obecnie omawiamy
problem badania struktur bliskiego dystansu. Rzut oka na jakikolwiek
typ struktury bliskiego dystansu w małej grupie nasuwa
przypuszczenie, że jej najprostszymi, pierwotny mi elementami muszą
być pozycje, statusy i role społeczne. Te ostatnie ze względu na ich
specyficzny strukturotwórczy charak ter zostaną zbadane w następnym
rozdziale. Tutaj uwagę skupi my na pozycjach i statusach. Skoro
pozycje i statusy zostały uznane za najprostsze pierwotne elementy
struktur społecznych, natychmiast pojawia się wątpliwość i pytanie,
gdzie zatem nale żałoby umieścić i jak potraktować działania
społeczne, interakcje, stosunki społeczne, co uczynić z normami i
wartościami, które z całą pewnością także wypełniają struktury
grupowe? Sądzę, że odpowiedź na to pytanie stanie się możliwa
dopiero po dokład nym zbadaniu problemu pozycji i statusu. W tym
miejscu chciał bym jedynie zaznaczyć, że obecna analiza nie jest
analizą jakiej kolwiek sprecyzowanej struktury wewnątrzignupowej:
będzie to raczej analiza tak zwanych struktur ąuasi-grupowych, to
jest takich, których elementy dostrzec możemy w obrębie danej grupy
lub grup społecznych, lub też takich, których zasięg obejmuje więcej
niż jedną grupę, które zatem lokują się na przecięciu wie lu grup
społecznych.
4.1.1. Pozycja, status i rola: ogólny model pojęciowy. Wstępny
zestaw pojęć niezbędnych do skonstruowania modelu pojęciowego
struktury i stratyfikacji małej grupy winien zawierać co naj mniej
cztery: pojęcie pozycji, pojęcie statusu, pojęcie roli i po jęcie
osobowości. Trzy dalsze pojęcia, mianowicie stratyfikacja grupy,
struktura grupy oraz działająca jednostka są również nie zbędne,
jednakże nie zawsze użycie wszystkich tych pojęć naraz będzie
konieczne (por. Szmatka 1973b).
Stosunkowo niewiele uwagi poświęciłem w dotychczasowej
analizie rozróżnieniu pomiędzy stratyfikacją i strukturą. Wydaje się,
że ma ono wielkie znaczenie w analizach układów wewnątrz-
12 — Małe struktury... 177
 grupowych, gdy tymczasem jest niemal całkowicie pomijane w
badaniach nad małymi grupami. Pojęcie stratyfikacji jest sze roko
stosowane w makrosocjologii, natomiast niekiedy odnosi się
wrażenie, jakby mikrosocjologia całkowicie ignorowała istnienie
układów stratyfikacyjnych w małych grupach. Struktura społecz na w
niniejszym modelu analizy — struktura społeczna bliskiego zasięgu,
wydaje się dobrze sprecyzowanym (typem układu we-
wnątrzgrupowego. Oczywiście, podobnie jak każdy nieomal układ
wewnętrzny, ma ona charakter hierarchiczny, problem polega jednak
na tym, czy istnieją jakieś różnice między hierarchizacją właściwą dla
stratyfikacji a tą, która cechuje strukturę.
Otóż pewne hierarchie wewnątrzgrupowe wydają się silniej
spetryfikowane i bardziej autonomiczne wobec jednostki, podczas gdy
inne są bardziej elastyczne, bardziej uzależnione od aktual nego
poziomu działania jednostki. Te ostatnie oczywiście także
pozostają obiektywnym układem wewnątrzgrupowym, jednakże
zmiana ich kształtu wydaje się leżeć w granicach działania po -
jedynczej jednostki. W tym punkcie dochodzimy, jak sądzę, do
podstawowego rozróżnienia. Po pierwsze, podstawowym tworzy wem
struktury małej grupy, którą tu analizujemy, są przede wszystkim
normy, wartości i cele grupy jako całości, znajdujące potwierdzenie w
kulturze grupy. Towarzyszą im określone ocze kiwania, wymogi,
sankcje i żądania, które mogą się przejawiać w rozmaity sposób
(będzie o tym mowa w dalszej części roz działu). Z powodu ich
silnego związku z kulturą grupy, z powodu silnych związków z
interesami członków, z powodu zdolności le gitymizowania
istniejących układów władzy w małej grupie, stru ktury bliskiego
dystansu ulegają głębszej petryfikacji i cechują się wyższym stopniem
autonomii niż stratyfikacja. Jeśli spojrzy my na struktury grupowe od
strony ich elementów składowych, to zauważymy, że ogólnie rzecz
biorąc są nimi konstelacje, ukła dy czy też siatki norm i wartości,
którym towarzyszą oczekiwa nia, wymogi, a także większa lub
mniejsza potencjalna możli wość wywierania wpływu na różnorodne
części struktury i dzia łające w ich ramach jednostki. Tymi
konstelacjami, podukłada-mi stanowiącymi elementy struktur są
właśnie pozycje społeczne. Innym istotnym aspektem struktur
wewnątrzgrupowych jest
178
ich hierarchiczność. Niekiedy spotyka się pogląd, który jednak trudno
byłoby obronić, że dopiero stratyfikacja wprowadza do da nej grupy
wyraźnie widoczną hierarchizację, podział na poziomy hierarchiczne i
rangi. Wydaje się, że zarówno struktury, jak : i stratyfikacje grupowe
niemal w równym stopniu są układami hierarchicznymi, aczkolwiek w
odmienny sposób, inaczej hierar- chizują grupę. Hierarchicziność
pozycji zasadza się na odmiennym rozmiarze władzy, różnorodnej
zdolności do wywierania wpływu na grupę, nierównym dostępie do
informacji, nierównym sto sunku do sankcji grupowych,
zróżnicowanym rozmiarze konfor mizmu przypisanego danej pozycji
itd. Wszystkie te cechy pozy cji mają silną zdolność do generowania
hierarchii wewnątrzgru-powej, lecz — co jest rzeczą istotną —
wynikają one z logiki owej struktury, nie zaś z cech jednostek
zajmujących te pozycje. Natomiast stratyfikacja, której elementami są
statusy społeczne (będę je nieco dalej precyzyjnie definiował) jest w
dużym stopniu układem hierarchicznym grupy, pochodnym wobec
danej stru ktury bliskiego dystansu, lecz dodatkowo zdeterminowanym
cechami jednostek statusy te posiadających. Wynika stąd, że chociaż
struktury wewnątrzgrupowe są mniej podatne na uwarunkowa nia
czasu, miejsca i sytuacji, to stratyfikacja jest układem, które go kształt
w dużym stopniu zależy od okoliczności w danym okresie, sytuacji
wewnątrzgrupowe j, niekiedy nawet od indywi dualnych cech
jednostkowych, oczywiście przetworzonych w po staci społecznego
procesu wpływu cech indywidualnych na życie grupowe. Stratyfikacja
grupy nie jest zatem tak dalece spetryfi-kowanym układem jak
struktury bliskiego dystansu. Co więcej, jest ona pochodną struktury,
dlatego też określony status swą zdolność do wywierania wpływu i
egzekwowania władzy przede wszystkim czerpać musi z zasobów,
jakimi dysponuje odpowied nia dla tego statusu pozycja. Na przykład
pozycja przywódcy w danej strukturze, na mocy logiki tej struktury,
związana jest z możliwością i zdolnością do sprawowania władzy: jest
to jej niezbywalna cecha, bez względu na okoliczności towarzyszące
działaniom grupy w określonym momencie. W kategoriach straty -
fikacji prestiżu w grupie status jednostki zajmującej tę pozycję
powinien — na mocy uwarunkowań kulturowych i na przykład
179
 przecięciu wszystkich trzech. Po drugie, rola społeczna jest jedynym
elementem omawianego przez nas układu, który pełni funkcje
pośredniczące i integrujące ten układ. Inny-

historycznych — mieć jedną z najwyższych rang, jednakże zmie -

niające się okoliczności, w jakich działa grupa, mogą spowodować, że
de facto w danym momencie układ stratyfikacji prestiżu bę dzie miał
odmienny kształt w porównaniu z hierarchią pozycji. Co więcej,
wysoki status w stratyfikacji prestiżu może wzmocnić po zycję
władzy, jednakże nie jest jej głównym „sprawcą", podczas gdy
zajmowanie pozycji związanej z władzą najczęściej powoduje
uzyskanie wysokiego statusu w stratyfikacji prestiżu.
Niekiedy spotyka się pogląd utożsamiający stratyfikację ze skalą
skonstruowaną przez badacza na podstawie analizy obiek tywnych
cech charakterystycznych dla poszczególnych pozycji (a w
konsekwencji także jednostek je zajmujących), jak: docho dy,
wykształcenie, władza, prestiż itd. (Derczyński 1967: 154 - 156). Z
tego punktu widzenia stratyfikacja nie byłaby realnym ukła dem
wewntąrzgrupowym, lecz do pewnego stopnia sztucznym tworem
badacza, odzwierciedlającym oczywiście pewne istotne właściwości
danej grupy, lecz niemożliwym do utożsamienia z żad nym z
istniejących tworów wewnątrzgrupowych. Powyższy po gląd
wykluczałby, rzecz jasna, twierdzenie, iż stratyfikacja może mieć
jakiś istotny (czy w ogóle jakikolwiek) wpływ na działanie grupy.
Jeśli jednak twierdzi się, że stratyfikacja to rozkład pre stiżu
przypisanego do struktury pozycji zawodowych w danej grupie,
wówczas rozumie się ją jako system społeczny w szerokim znaczeniu
obdarzony zdolnością do wywierania rzeczywistego wpływu na
działanie grupy.
Trzecim istotnym elementem dowolnego układu strukturalno--
stratyfikacyjnego grupy jest rola społeczna. Jej obszerna analiza
zostanie przeprowadzona w następnym rozdziale, wobec czego w
tym miejscu ograniczę się jedynie do kilku uwag ogólnych. Po
pierwsze, w odróżnieniu od pozycji, która jest elementem struk tury
grupowej, oraz w odróżnieniu od statusu, który jest skład nikiem
stratyfikacji, a także w odróżnieniu od osobowości, która jest jednym
z czynników charakteryzujących układ zwany dzia łającą jednostką,
rola społeczna nie może być uznana za element któregokolwiek z
tych trzech układów. Przeciwnie, wydaje się, że lokuje się ona na
mi słowy mówiąc, właśnie rola społeczna jest tym typem konfi - 4.2. POWSTANIE KONFIGURACJI I UKŁADÓW STATUSÓW W
guracji strukturalnej, dzięki któremu struktura i stratyfikacja mogą MAŁYCH GRUPACH
wywierać wpływ na osobowość jednostki.
Podstawowym celem niniejszego rozdziału nie jest pokazanie
działania ściśle sprecyzowanej, o wyraźnych granicach, struktu ry czy
stratyfikacji małej grupy. Przeciwnie, chodzi tu raczej o odpowiedź
na pytanie, jak działają pewne ąuasi-struktury sta tusów, to jest -takie
struktury, których granice są niewyraźne, których nie można
przypisać określonym małym gruipom, które więc nie podlegają
wszystkim możliwym naciskani grupowym. Zakłada się, że tego
typu ąuasi-struktury statusów, mimo iż nie są elementem danej
grupy, mimo iż pojawiają się niekiedy na przecięciu układów
grupowych, to jednak mają do pewnego sto pnia autonomiczny byt,
swoiste, sobie tylko właściwe cechy oraz w specyficzny sposób
wpływają na działania jednostek.
Rysunek 4.1. Ogólny model pojęciowy relacji między pozycją, 4.2.1. Kilka wstępnych uwag metateoretycznyćh. We współcze snej
statusem, rolą i osobowością
socjologii w dziedzinie wyjaśniania procesów powstawania układów
statusów w małych grupach od początku lat siedem-
180 181

jaśnienie procesu powstawania struktur społecznych i stratyfika cji

oraz wyjaśnienie działania tych struktur w specyficznych wa runkach
braku precyzyjnie określonych granic poszczególnych grup
społecznych oraz nieistnienia lub nieoddziaływania na fun -
dziesiątych zaczęła dominować teoria poziomów oczekiwań. Z wielu kcjonowanie takich struktur (na przykład kultury grupowej, ukła dów
względów (niektóre zostaną omówione poniżej) twórcy tej teorii świadomości społecznej itd.) wielu czynników występują cych w
skłonni są ją traktować raczej jako teoretyczny program badawczy typowych sytuacjach. Sami autorzy zwracają uwagę, iż zjawisko
niż jako odrębną teorię (Berger, Wagner, Zelditch 1985b). poziomu oczekiwań przynależy do szerszej kategorii procesów
Podstawowym tego powodem jest istnienie szeregu węż szych teorii, zwanych procesami organizowania danego poziomu (na przykład
które chociaż są związane z teorią poziomów ocze kiwań poziomu oczekiwań, poziomu normatywnego, poziomu działań itd.).
przedmiotem badawczym i ogólnym nastawieniem teore tycznym, Oczywiście termin „poziom" nie ma w tym kon tekście nic
to wyjaśniają jedynie pewne, specyficzne aspekty ca łościowego wspólnego z podobnym terminem występującym w ernergentnym
procesu. Berger, Wagner i Zelditch twierdzą, że po mimo pewnych strukturalizmie socjologicznym. W niniejszej analizie poziomem jest
ogólnych cech ich teoretyczny program badaw czy nie może być pewien stan, pewien rodzaj uporządko wania elementów danego typu,
potraktowany jako „paradygmat" w sensie przyjętym przez konkretnie — oczekiwań. Berger, Wagner i Zelditch piszą:
Thomasa Kuhna w jego koncepcji rozwoju na uki. „Jednostką procesu organizującego po ziom jest sytuacja (nie grupa,
Reasumując, teoria poziomów oczekiwań (expectation states organizacja czy społeczeństwo), sam proces organizujący poziom
theory) jest złożoną strukturą teoretyczną, której celem jest wy - zachodzi zaś jedynie wówczas, gdy pojawią się pewne warunki.
Jeśli owe warunki się pojawią, powstaje stabilna, głęboka, ukryta niu" (1985b: 153 - 154). Autorzy wymieniają szesnaście teorii skła -
struktura (ukształtowana przez specyficzne właściwości dających się na ich program badawczy. Analizując procesy kry -
bezpośredniej sytuacji), która determinu je obserwowalne działanie stalizowania się układów strukturalnych i stratyfikacyjnych w bliżej
owego procesu. Gdy warunki wstępne ulegają zmianie, proces' nie sprecyzowanym kontekście społecznym, czyli w qua-si-grupowym
organizowania poziomu ulega przerwa - układzie odniesienia, będę oczywiście odwoływał się do ustaleń
zawartych w poszczególnych teoriach wchodzących w skład programu
182 badawczego, jednakże nacisk zostanie położo ny na problemy natury
meta teoretyczne j.

4.2.2. Dwa typy czynników statusu. Przedmiotem analizy prze -

prowadzonej w podrozdziale 4.1. było wykazanie, iż status jest
specyficzną jednostką — elementem stratyfikacji grup społecz nych —
składających się z szeregu tak zwanych charakterystyk lub czynników.
W pracy tej zdecydowałem się używać częściej terminu „czynnik
statusu", chociaż w teorii poziomów oczeki wań stosowany jest raczej
termin „charakterystyka". Czynnik statusu jest zatem charakterystyką
aktora mającą dwa lub wię cej poziomów-, które są odmiennie
oceniane ze względu na cześć, szacunek lub konieczność
(niezbędność). Każda z tych charakte rystyk jest związana z odrębnymi
oczekiwaniami moralnymi oraz oczekiwaniami dotyczącymi działania
— to jest ze stabilnymi przekonaniami dotyczącymi tego, w jaki
sposób jednostka, której można przypisać dany poziom
charakterystyki, będzie się zacho wywać lub działać (Berger,
Rosenholtz, Zelditch 1980: 482-483; Berger, Fisek, Norman, Wagner
1985: 220).
Czynniki statusu mogą być szczegółowe lub szerokie w zależ ności
od tego, z jakim określonym poziomem oczekiwań są one związane.
„Szczegółowość" danego poziomu oczekiwań lub czyn nika statusu
wynika ze stopnia zdefiniowania lub określenia da nej sytuacji.
Najogólniej rzecz biorąc, jeśli sytuacja jest jasno zdefiniowana,
wówczas mamy do czynienia z czynnikami szcze gółowymi i ze
szczegółowym poziomem oczekiwań. Gdy czynniki i poziomy
oczekiwań nie są ograniczane do określonych, zdefinio wanych
sytuacji, wówczas twierdzi się, że są one ogólne. Stąd też czynnik
statusu jest szczegółowy, jeśli zawiera dwa lub więcej odmiennie
ocenianych poziomów. Umiejętność czytania może na przykład
działać jako szczegółowy czynnik statusu. Szeroki czyn nik statusu
obejmuje dwa lub więcej poziomów, które, choć są

183
 od tego, że małe grupy „[...] nie tworzą organizacji społecznej

różnie oceniane, odnoszą się do sytuacji ogólnych, nieokreślonych. 184

Na przykład płeć jest szerokim czynnikiem statusu, jeśli cecha bycia
kobietą i cechy bycia mężczyzną są oceniane odmiennie.
Umiejętność czytania może być istotnym czynnikiem jedynie w
niektórych sytuacjach, w niektórych typach działań, zadań grupy
itd., podczas gdy czynnik płci jest niezależny od takich ograniczeń
(Berger, Fisek, Norman, Wagner 1985: 220). Inaczej mówiąc,
szczegółowy czynnik statusu jest związany z określonym poziomem
oczekiwań — to jest z oczekiwaniami, iż aktor może wykonywać
określone zadanie, na przykład dodawać liczby, że można od niego
oczekiwać określonych kwalifikacji moralnych, na przykład
uczciwości. Jak pisze Zelditch: „[...] najprostszym i najbardziej
bezpośrednio znaczącym rodzajem określonej cha rakterystyki
statusu jest charakterystyka bezpośrednio instru mentalna ze względu
na wykonanie zadania, w jakie zaangażo wane są jednostki" (1985:
74).
Tymczasem szeroki czynnik statusu jest bardziej złożoną struk turą
elementów: jest on charakterystyką związaną zarówno ze
specyficznym, jak i z ogólnym poziomem oczekiwań. „Ogólny po -
ziom oczekiwań to nieograniczony poziom oczekiwań, na przy kład
przekonanie, że ktoś jest «zdolny», bez określania: jak lub
«moralny» bez określania: w jaki sposób" (Zelditch 1985: 74).
Zelditch twierdzi ponadto, próbując odnaleźć dalsze różnice po -
między czynnikami szczegółowymi a szerokimi, iż generalnie rzecz
biorąc oba typy czynników statusu mają wpływ na powstawanie
nierówności społecznej w kategoriach prestiżu i wynikającej zeń
władzy, jednakże specyficzny, instrumentalny czynnik statusu ma
wpływ silniejszy, to jest tworzy większą nierówność niż czyn nik
szeroki, będący nie związaną bezpośrednio z daną sytuacją
charakterystyką statusu (Zelditch 1985: 104).

4.2.3. Procesy uogólniania statusu. Główny problem polega na

tym, w jaki sposób powstają zalążki struktur i stratyfikacji gru -
powych, lub, mówiąc precyzyjniej, jak tworzą się ponadjedno-
stkowe formy życia społecznego? Oto pytanie, na które w tym
miejscu próbuje się udzielić odpowiedzi.
Jak zatem tworzy się organizacja wewnątrzgrupowa? Zacznij my
od nowa, z interakcji społecznej ich członków, lecz zamiast tego
podtrzymują wewnątrz grupy zewnętrzne różnice statusu" (Ber ger,
Rosenholtz, Zelditch 1980: 479; podkr J. S.). Przypuszczalnie jednym
z niezbyt trafnych założeń przyjętych przez Balesa w je go badaniach
było uznanie za punkt wyjścia istnienia grupy nie znanych sobie
osobników, równych co do statusu. Jest to sytuacja całkowicie
kontrfaktyezna, albowiem, po pierwsze, niemożliwe jest istnienie
grupy osobników całkowicie sobie nie znanych, po drugie, jeśli nawet
przyjmiemy, że w eksperymencie mamy do czynienia ze zbiorem
początkowo sobie obcych jednostek, to prze cież powinniśmy
pamiętać, że eksperyment nie zachodzi w próż ni społecznej, a ludzie
uczestniczący w nim nie pochodzą znikąd. Utrzymanie równości
pomiędzy jednostkami jako warunku po czątkowego analizy jest zatem
właściwie niemożliwe. Rezultaty badań Balesa są mimo to bardzo
interesujące. Jeśliby jednak spoj rzeć na nie z perspektywy niniejszej
analizy, wówczas okazuje się, że odkrycie Balesa polegało między
innymi na ujawnieniu, iż w grupach nie znanych sobie osobników,
równych co do sta tusu, poczynają się wytwarzać nierówności
uczestnictwa, ocen wyników działania oraz wpływu na decyzje
grupowe. Nierównoś ci te — jak piszą Berger, Rosenholtz i Zelditch
— były wysoce wzajemnie powiązane i stąd też mogły być
potraktowane jako odrębne, obserwowalne układy władzy i prestiżu.
Raz utworzo ny, układ prestiżu i władzy stawał się stabilny, nawet sam
się wzmacniał.
Tymczasem w niniejszym rozdziale podejmujemy całkowicie
odmienny problem. W teoriach poziomów oczekiwań (które mają
wyjaśnić procesy krystalizacji struktur statusów) nie podtrzymu-, je się
dłużej założenia o początkowej równości osobników two rzących
grupę, co jest — jak sądzę — bardziej realistyczne. Za kłada się
natomiast, że osoby rozpoczynające interakcję muszą być już w
początkowej fazie tworzenia struktury nierówne wobec siebie.
Rezultaty tego typu badań także okazały się całkiem od mienne od
tych, do jakich doszedł Bałeś. Stwierdzono, że nierów ności istotne
poza grupą są podtrzymywane także w grupie. Układ prestiżu - władzy
w grupie jest skorelowany z zewnętrz nymi różnicami statusu. Co
więcej, układ prestiżu i władzy zo staje „stworzony" w grupie
natychmiast, nie zaś po mniej lub
185
bardziej długotrwałym procesie bezpośredniej interakcji członków
grupy (Berger, Rosenholtz, Zelditch 1980: 480).
Zatem dla zrozumienia procesu tworzenia się i krystalizacji
struktur oraz stratyfikacji statusów istotna jest teza, że straty fikacja
statusów generuje proces uogólniania statusu. Polega on na tym, że
statusy aktorów zewnętrzne wobec określonej inter akcji ulegają
przeniesieniu i poczynają determinować jej istotne cechy (Webster,
Driskell 1985: 108). Proces ten, na co zwraca uwagę Webster, był
badany przez socjologów od początków istnie nia tej dyscypliny (Park
1925; Park, Burgess 1921; Hughes 1945; Simmel 1950). Nixon
komentuje proces uogólniania statusu w na stępujący sposób: „[...]
wobec braku dodatkowych informacji członkowie będą wnioskować o
zdolnościach do działania innych na podstawie uogólniania ich
zewnętrznych statusów, nawet jeśli zadanie grupy nie odpowiada
jednoznacznie owemu zewnętrzne mu statusowi. Ponadto struktury
wpływu i statusów mogą wy nikać z oczekiwań dotyczących
wykonywania zadania, a owe oczekiwania z kolei są uogólniane na
podstawie różnic dotyczą cych ogólnego statusu [...]" (1979: 251).
Freese i Cohen zwracają uwagę na negatywne skutki działania
procesu uogólniania statu su: ,,[...] każdy, kto kiedykolwiek cechował
się niskim stanem charakterystyki ogólnego statusu — takim jak
«Murzyn», «kobie-ta», «młody» i inne — stawał się ofiarą
uogólnienia takiej cha rakterystyki. Wnioskowanie, że Murzyn jest
leniwy, ponieważ jest czarny, że kobieta jest nielogiczna, albowiem
jest kobietą lub że młody jest nieodpowiedzialny, albowiem jest
młcdy, to w najlepszym razie zła wola, a w najgorszym — obelga. A
jednak w pewnych sytuacjach uogólnianie takie jest rzeczą nor malną
[...]" (1973: 193). Powiedziałbym raczej, że generalizowa nie takie
jest zawsze rzeczą normalną.
Uogólnienie statusu, które zapoczątkowuje serię wydarzeń pro -
wadzących do utworzenia najpierw struktury i stratyfikacji qua- si-
grupowej, a potem stratyfikacji grupowych, opiera się na istnie niu
dwóch typów czynników statusu: szerokich i szczegółowych.
Charakterystyki (czynniki) szerokie, takie jak: rasa, wiek, płeć,
zawód itd. działają jako wskazówki dla jednostek, które rozpo -
czynają interakcje. Interakcja musi się odbywać według określo nych
reguł, musi być wewnętrznie uporządkowana. W początko-
186 wej fazie, ponieważ nie istnieje jeszcze wykrystalizowana struk tura,
jedynym źródłem informacji i nacisków porządkujących te interakcje
mogą być szerokie zewnętrzne struktury. Nie są one 'istotne dla
przebiegu interakcji, ale ponieważ są jedynym źródłem nacisku i
informacji — zostają wykorzystane. W ten sposób sze rokie,
zewnętrzne czynniki statusu jednostek zostają użyte do
uporządkowania ich interakcji z osobami pierwotnie im nie zna nymi.
Istotny jest fakt, że czynniki statusu są oceniane ze wzglę du na
kryteria obowiązujące w danej kulturze — te same szero kie
charakterystyki statusu mogą wywoływać różnorodne skutki dla
stratyfikacji tworzącego się nowego układu społecznego czy grupy.
Na przykład w kulturze społeczeństwa amerykańskiego pożądane
jest bycie białym, dorosłym, mężczyzną, z zawodu me nedżerem lub
kimś podobnym, jednak w żadnym wypadku nie może to zostać
uznane za cechę uniwersalną wszystkich społe czeństw. Natomiast za
taką uniwersalną cechę należy uznać sam mechanizm uogólniania
statusu. Jak piszą Webster i Driskell (1985: 108 - 109), interakcja
wywołana przez szerokie charaktery styki statusu ulega (w wyniku
oddziaływania tych charaktery styk) petryfikacji w postaci
określonych wzorów tworzących układy przełożony - podwładny.
Wzory te określają zachowania wyrażające szacunek, wybory
przywódcy, wkład jednostki w roz wiązanie problemu grupy, sposoby
wywierania wpływu na in nych, wyrażania szacunku i poważania,
inicjowania działań zo rientowanych na zadanie itd. Słowem, wzory
te poczynają prze kształcać się w zręby struktur i stratyfikacji quasi-
grupowych, a następnie — wewnątrzgrupowych.
Proces powstawania i krystalizowania się struktur oraz stra tyfikacji
grupowych zapoczątkowany przez efekt uogólniania sta-- tusu
dokonuje się nawet wówczas, gdy szeroki czynnik statusu nie jest
istotny z punktu widzenia bezpośredniej interakcji. Mi nio braku
związku między szerokimi czynnikami statusu a inter akcją, w którą są
zaangażowane, wywierają one wyraźny czy Wręcz decydujący wpływ
na proces porządkowania i strukturali-zowania tej interakcji. Webster
i Driskell piszą, że Murzyni, ko biety lub pracownicy fizyczni są
traktowani jako „gorszy gatu nek" wobec białych, mężczyzn, czy
menedżerów także wówczas, gdy nie wiadomo, czy różnice pod
względem rasy, płci lub zawo-

187
 może się przyczynić do zrealizowania zadania grupowego; po drugie,
tym bardziej praw-

w sytuacji wyraźnego uzależnienia procesów organizowania po - 190

ziomów od czynników interakcyjnych stabilność poziomów ule głaby
drastycznemu obniżeniu.
Po trzecie wreszcie, poziomy oczekiwań są quasi-str.uk.tura
determinującą zachowanie, lecz nie odwrotnie, co stwarza wa runki
sprzyjające utrzymywaniu się poziomów oczekiwań i ich
behawioralnych konsekwencji (Berger, Conner, McKeown 1969;
Moore 1969; Fararo 1973; Berger, Conner 1974; Fisek 1974; Ber ger,
Wagner, Zelditch 1985a).

4.3. WŁADZA I DOMINACJA W UKŁADACH STATUSÓW

W powyższej analizie nie brałem pod uwagę czynnika władzy i

dominacji, koncentrując się na wyjaśnieniu powstawania struk tur o
przewadze związków kooperacyjnych oraz racjonalności w
rozmieszczeniu statusów. Można jednak zadać pytanie, czy nie jest to
jednostronny obraz powstawania i petryfikowania się ukła dów
statusów w grupach.
4.3.1. Natura statusu. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga
podjęcia zagadnienia natury statusu, które ma funda mentalne
znaczenie dla zrozumienia sensu wielu zjawisk i pro cesów
wewnątrzgrupowych. Z jednej strony wydaje się, że sta tus jest
przyznawany jednostce przez grupę lub osiągany przez nią w grupie,
lecz ,na mocy powszechnego grupowego konsensu su, w zamian za
różnorodne wartości, jak wiedza, doświadcze nie itd., które jednostka
wnosi do grupy lub w zamian za usługi, jakie świadczy ona jako
członek tej grupy. Członkowie grupy lub ąuasd-grupowego układu
poczynają ujawniać oczekiwania do tyczące zarówno działania
własnego, jak też działania każdego innego członka. W wyniku
opisanych wyżej procesów krystali zowania się tych oczekiwań
powstają bardziej spetryfikowane poziomy oczekiwań, które z kolei
stają się podstawą zróżnicowa nia statusów poszczególnych
osobników. Im wyższy lub bardziej pozytywny poziom oczekiwań co
do działania danej osoby, tym bardziej prawdopodobne, że osoba ta,
po pierwsze, będzie miała większą sposobność do działania, które
dopodobne, że osoba ta otrzyma pozytywne oceny za te daiała-nia; po
trzecie, tym bardziej prawdopodobne, że będzie ona zdol na do
wywierania wpływu na decyzje grupowe. Natomiast praw -
dopodobieństwo, że osoba ta zaakceptuje wpływ innych, ulega
radykalnemu zmniejszeniu. Oczywiście wszystkie te właściwości są
pochodną danego statusu, poziomu oczekiwań oraz innych stru -
kturalnych determinant. Oczekiwania co do działania, które są
czynnikiem strukturalnym, a więc obiektywnym, determinują
obserwowalne różnice zakresu władzy, prestiżu itd. lub mówiąc
ogólniej — statusu. Ten ostatni natomiast jest bezpośrednią fun- .
keją rangi oczekiwań co do działania danego osobnika w grupie.
Ridgeway (1984: 61 - 62) zwraca uwagę, że oczekiwania i pozio my
oczekiwań odnoszą się do wyinferowanych możliwości je dnostki, nie
zaś do jej rzeczywistych zdolności. Zatem rozmiesz czanie statusów,
krystalizacja stratyfikacji itd. są generalnie rzecz biorąc, procesami
kooperacji. Poziomy oczekiwań, ulegają krysta lizacji, stratyfikacja
statusów zaś petryfikacji bez jakiegokolwiek wyraźnego konfliktu.
Z powyższego opisu wynika, że status i stratyfikacje statu sów
rodzą się dzięki kooperacji i zgodzie społecznej, nie zaś na skutek
podstawowego konfliktu władzy, który inie ma jakiego kolwiek
bezpośredniego związku z wymogami zadania. Czy je dnakże ta
druga strona statusu nie ma także znaczenia. Jeśli bowiem —
zapytuje Cecilia Ridgeway — oba te punkty widze nia wchodzą w
grę, to jaki jest pomiędzy nimi .związek oraz co determinuje
dominację jednego z nich?
4.3.2. Aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji sta -
tusów. Najsłabszym punktem powyższego- obrazu procesów kry -
stalizacji stratyfikacji statusów jest przekonanie o racjonalności
procesów grupowych. Wprawdzie nie jest to racjonalność me-
rytokratyczna, albowiem poziomy oczekiwań odnoszą się nie do
rzeczywistych, a jedynie do wyinferowanych zdolności jednostki,
niemniej zarówno poziomy oczekiwań, jak i późniejsze stratyfi kacje
statusów są — .zdaniem niektórych autorów — wytworem złożonych
procesów kognitywnych (Ridgeway 1984: 66). Sugeruje się, po
pierwsze, że konflikt z całą pewnością występuje w pro cesach
krystalizacji stratyfikacji statusów. Procesy te prowadzą
191
w sytuacji wyraźnego uzależnienia procesów organizowania po -
ziomów od czynników interakcyjnych stabilność poziomów ule głaby
drastycznemu obniżeniu.
Po trzecie wreszcie, poziomy oczekiwań są quasi-str.uk.tura
determinującą zachowanie, lecz nie odwrotnie, co stwarza wa runki
sprzyjające utrzymywaniu się poziomów oczekiwań i ich
behawioralnych konsekwencji (Berger, Conner, McKeown 1969;
Moore 1969; Fararo 1973; Berger, Conner 1974; Fisek 1974; Ber ger,
Wagner, Zelditch 1985a).
4.3. WŁADZA I DOMINACJA W UKŁADACH STATUSÓW
W powyższej analizie nie brałem pod uwagę czynnika władzy i
dominacji, koncentrując się na wyjaśnieniu powstawania struk tur o
przewadze związków kooperacyjnych oraz racjonalności w
rozmieszczeniu statusów. Można jednak zadać pytanie, czy nie jest to
jednostronny obraz powstawania i petryfikowania się ukła dów
statusów w grupach.
4.3.1. Natura statusu. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga
podjęcia zagadnienia natury statusu, które ma funda mentalne
znaczenie dla zrozumienia sensu wielu zjawisk i pro cesów
wewnątrzgrupowych. Z jednej strony wydaje się, że sta tus jest
przyznawany jednostce przez grupę lub osiągany przez nią w grupie,
lecz ,na mocy powszechnego grupowego konsensu su, w zamian za
różnorodne wartości, jak wiedza, doświadcze nie itd., które jednostka
wnosi do grupy lub w zamian za usługi, jakie świadczy ona jako
członek tej grupy. Członkowie grupy lub ąuasd-grupowego układu
poczynają ujawniać oczekiwania do tyczące zarówno działania
własnego, jak też działania każdego innego członka. W wyniku
opisanych wyżej procesów krystali zowania się tych oczekiwań
powstają bardziej spetryfikowane poziomy oczekiwań, które z kolei
stają się podstawą zróżnicowa nia statusów poszczególnych
osobników. Im wyższy lub bardziej pozytywny poziom oczekiwań co
do działania danej osoby, tym bardziej prawdopodobne, że osoba ta,
po pierwsze, będzie miała większą sposobność do działania, które
może się przyczynić do zrealizowania zadania grupowego; po drugie,
tym bardziej praw- dopodobne, że osoba ta otrzyma pozytywne oceny za te daiała-nia; po
trzecie, tym bardziej prawdopodobne, że będzie ona zdol na do
190 wywierania wpływu na decyzje grupowe. Natomiast praw -
dopodobieństwo, że osoba ta zaakceptuje wpływ innych, ulega
radykalnemu zmniejszeniu. Oczywiście wszystkie te właściwości są
pochodną danego statusu, poziomu oczekiwań oraz innych stru -
kturalnych determinant. Oczekiwania co do działania, które są
czynnikiem strukturalnym, a więc obiektywnym, determinują
obserwowalne różnice zakresu władzy, prestiżu itd. lub mówiąc
ogólniej — statusu. Ten ostatni natomiast jest bezpośrednią fun- . keją
rangi oczekiwań co do działania danego osobnika w grupie. Ridgeway
(1984: 61 - 62) zwraca uwagę, że oczekiwania i pozio my oczekiwań
odnoszą się do wyinferowanych możliwości je dnostki, nie zaś do jej
rzeczywistych zdolności. Zatem rozmiesz czanie statusów,
krystalizacja stratyfikacji itd. są generalnie rzecz biorąc, procesami
kooperacji. Poziomy oczekiwań, ulegają krysta lizacji, stratyfikacja
statusów zaś petryfikacji bez jakiegokolwiek wyraźnego konfliktu.
Z powyższego opisu wynika, że status i stratyfikacje statu sów
rodzą się dzięki kooperacji i zgodzie społecznej, nie zaś na skutek
podstawowego konfliktu władzy, który inie ma jakiego kolwiek
bezpośredniego związku z wymogami zadania. Czy je dnakże ta
druga strona statusu nie ma także znaczenia. Jeśli bowiem —
zapytuje Cecilia Ridgeway — oba te punkty widze nia wchodzą w
grę, to jaki jest pomiędzy nimi .związek oraz co determinuje
dominację jednego z nich?

4.3.2. Aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji sta -

tusów. Najsłabszym punktem powyższego- obrazu procesów kry -
stalizacji stratyfikacji statusów jest przekonanie o racjonalności
procesów grupowych. Wprawdzie nie jest to racjonalność me-
rytokratyczna, albowiem poziomy oczekiwań odnoszą się nie do
rzeczywistych, a jedynie do wyinferowanych zdolności jednostki,
niemniej zarówno poziomy oczekiwań, jak i późniejsze stratyfi kacje
statusów są — .zdaniem niektórych autorów — wytworem złożonych
procesów kognitywnych (Ridgeway 1984: 66). Sugeruje się, po
pierwsze, że konflikt z całą pewnością występuje w pro cesach
krystalizacji stratyfikacji statusów. Procesy te prowadzą

191
 192

do powstania złożonych układów hierarchicznych charakteryzu jących

początkowo ąuasi-grupy, a potem także całe grupy, a więc rodzą one
nierówności władzy i prestiżu. Ponadto procesy takie muszą rodzić
konflikty i walkę o władzę i dominację, wobec tego jest
nieprawdopodobne, aby przebiegały płynnie i gładko. Lee oraz Ofshe
twierdzą na przykład, że gdy zadanie grupy staje się niewyraźne (jak
pamiętamy, zadanie jest głównym czynnikiem . pobudzającym szerokie
charakterystyki statusu), osłabieniu ulega mechanizm strukturalny
prowadzący do uogólnienia statusu i wo bec tego zachowanie jednostek
zaczyna być regulowane przez re akcje na bezpośrednie bodźce
sytuacyjne. Ponieważ działanie musi być wykonane w określonym
czasie, a więc zazwyczaj na tychmiast, powyższe regulacje
behawioralne dokonują się poza poziomem świadomych reakcji.
Dochodzi do szybkiego wyuczenia zachowań dominacji i
podporządkowania, których determinanty najczęściej są przekazywane
przez zachowania niewerbalne. W wy niku rezultatu tego procesu i
mechanizmu behawioralnego przy czynami nierówności pod względem
władzy i wpływu stają się określone różnice zachowania członków
grupy. (Lee, Ofshe 1981; Ofshe, Lee 1981; 1983; Ridgeway 1984: 63).
Okazuje się zatem, że poziomy oczekiwań są racjonalizacją post
factum różnic między członkami w zaikresie dominacji, nie są
natomiast — jak twierdzą wspomniani wyżej autorzy — żad ną
rzeczywistą przyczyną nabywania lub utrzymywania statusu. Problem
więc sprowadzałby się do odpowiedzi na pytanie, czy sytuacje
słabego zdefiniowania zadania osłabiające mechanizm strukturalny i
pierwotny wpływ poziomów oczekiwań są częste czy rzadkie. Inny
typ pytania, które warto byłoby w tym miejscu ^adać, sprowadza się
do tego, czy istotnie nacisk ze strony samego działania oraz szybkość,
z jaką wytwarzają się układy statusu, nie pozwala na świadome,
poznawcze oceny konieczne do utwo rzenia poziomów oczekiwań i
potraktowania ich jako pierwotnej przyczyny działań jednostek?
Tak więc gdy spojrzeć na proces krystalizacji układów statu sów
od strony dominacji i władzy, okazuje się, że hierarchie sta tusów
rozwijają się, albowiem ludzie uzyskują władzę nad sobą w sensie
behawioralnym, nie zaś dlatego, że istnieją jakieś po trzeby związane
z zadaniami grupy (Rosa, Mazur 1979; Mazur
i in. 1980; Ridgeway 1984: 66). Wszystkie pozostałe czynniki, jak
poziomy oczekiwań i stratyfikacje, powstają post factum, petry fikując
i legitymizując społecznie już istniejące układy.
4.3.3. Dominacja i władza jako integralne składniki hierarchii
statusów. W rezultacie okazuje się, że istnieją co najmniej dwie
podstawy tworzenia się i krystalizowania układów statusów. Po
pierwsze, czynnikiem dominującym są powstające poziomy ocze -
kiwań, które, jak wiadomo, opierają się na wyinferowanej, nie zaś
rzeczywistej wiedzy na temat zdolności poszczególnych je dnostek do
wniesienia istotnego wkładu w rozwiązanie zadania grupowego. Po
drugie, należy oczekiwać, że w niektórych sytua cjach może się
pojawić dodatkowy czynnik, będący podstawą tworzenia się układów
statusu, a mianowicie zdolność do bezpo średniej kontroli czyjegoś
zachowania przez zagrożenie lub atak (Ridgeway 1984: 72). Jednakże
tworzenie się systemu statusów na bazie czystej dominacji jest
zjawiskiem niezwykle rzadkim w grupach zadaniowych. Co więcej,
hierarchie statusów oparte wyłącznie na dominacji są wysoce
niestabilne, albowiem mają skłonność do przekształcania się w
hierarchię opartą na działaniu. Zahamowany zostaje w ten sposób
proces petryfikacji struktur; prawdopodobieństwo pojawienia się
poziomów oczekiwań jest ni skie i wobec tego cały proces grupowy
odbywa się w społecznej próżni. Brak struktur oraz zahamowanie
procesów ich tworzenia się i petryfikacji przekształcają grupę
społeczną w niezwykle nie stabilny układ relacji między członkami
oparty na sile. W syste mie takim członek grupy oddaje cześć innemu
jedynie w zamian za usunięcie niebezpieczeństwa ataku. Sytuacja ta
charakteryzu je społeczności zwierząt, w których układy hierarchiczne
zmienia ją się — j a k wiadomo — dość często. Wynika stąd, że status w
grupach społecznych nie może być oparty wyłącznie na dzia łaniu, na
czynnikach behawioralnych. Jest to fundamentalna kwestia, której
zrozumienie umożliwia wyjaśnienie strukturalnej natury świata
społecznego.
Jeśli na proces krystalizacji układów statusów spojrzymy od strony
problemu władzy, łatwo zrozumiemy, że strukturalna na tura tego
procesu, konieczność przechodzenia przez kilka stadiów rozwojowych
(uogólnianie statusu zewnętrznego, powstawanie po-
13 — Male struktury...
193
ziomów oczekiwań), kooperatywna natura procesu krystalizacji
układów statusów itd. powodują, że główną formą władzy wy -
nikającą z wysokiego statusu jest wpływ (Berger, Fisek, Norman,
Zelditch 1977). Jednym'z efektów kooperatywnej allokacji statusu
jest powstanie pozytywnych relacji między członkami nowo utwo -
rzonych grup. Istnienie takiego układu prowadzi w prostej linii do
utworzenia norm grupowych legitymizujących pojawiający się
porządek statusów (Ridgeway 1984: 73). Siatka pozytywnych
powiązań tego typu tworzy strukturalną możliwość pojawienia się
koalicji, które będą popierać i okazywać szacunek osobom
odznaczającym się wysokim poziomem działania. Normy grupowe
mogą być wówczas rozpatrywane jako zbiorowy głos koalicji skie -
rowanej przeciwko tym, którzy odmawiają okazywania szacunku, a
więc naruszają normę. Tak więc rzeczywistym twórcą norm w
procesie tworzenia się grupy, pojawiania się układów ąuasi--
grupowych, krystalizacji stratyfikacji statusów itd. są owe po -
tencjalne lub rzeczywiste koalicje, których głównym zadaniem w
tej fazie rodzenia się grupy jest definiowanie oczekiwań do tyczących
działania i nadawanie im rangi legalnej podstawy sta tusu w grupie.
Mniej więcej w tym właśnie momencie ze sprawą owych norm
dochodzi do przekształcenia się zachowań będących reakcjami na
czynniki statusu w strukturalnie wyznaczane sto sunki statusu
związane z sankcjami za odstępstwa. Jak więc wi dać, struktura
może kontrolować działania jednostek już we wczesnej fazie
powstawania grupy, eliminując nieomal całkowi cie jakąkolwiek
dowolność zachowań. Jest to niewątpliwie po uczający przyczynek
do zrozumienia kwestii wolności jednostki w strukturach
społecznych.
Głównym aspektem tego przekształcenia, które przypuszczal nie
można porównać do przejścia z jednego stanu skupienia w dru gi, z
poziomu działających jednostek na poziom mikrostruktural-ny, jest
„[...] zamiana władzy przetargowej, jaką dysponują człon kowie o
wysokim poziomie aktywności, w uprawomocnione przy wództwo
osób mających wysokie statusy. Legitymizacja umac nia członków o
wysokim statusie, dając im możliwość działania z poparciem grupy
w przepisanym .zakresie jej działań, wśród których jest także obrona
ich własnych pozycji przeciwko «nie- prawomocnym» uzurpatorom.
Dominacja, jaką w tej sytuacji
194
objawiają członkowie, jest prawomocna, gdyż dokonuje się z po -
parciem grupy" (Ridgeway 1984: 74). Kooperatywny system sta -
tusów opiera więc swoje działanie na prawomocności norm za -
wierających sankcje za ich naruszenie. W rezultacie, gdy dana osoba
narusza te normy, ubiegając się na przykład o inny, wyż szy status,
może napotkać opór ze strony grupy, który między innymi będzie
polegał na tym, że osoba ta doświadczy dominacji członków grupy
dysponujących wysokim statusem.
Krystalizująca się stratyfikacja statusów może także poddać daleko
idącej kontroli motywacje poszczególnych osób działających w
ramach tej stratyfikacji. Istnieje przekonanie, wynikające zre sztą z
wielu danych empirycznych, że członkowie o motywacji
prospołecznej czy też progrupowej (a więc zainteresowani grupą i
chcący przyczynić się do realizacji jej celów) są bardziej war tościowi
dla grupy niż ci, którzy ujawniają motywacje bardziej osobiste,
związane z ich własnym interesem, lub tacy, którzy nie są w ogóle
zainteresowani czymkolwiek. Istnieją przesłanki, by sądzić, że grupy
częściej przyznają lub przypisują wysoki status człowiekowi, który
cechuje się motywacją progrupową, niż człon kowi, który ujawnia
motywację zorientowaną na samego siebie (Kelley, Thibaut 1969;
Meeker, Weitzel-O'Neil 1977; Hollander 1958; Ridgeway 1978).
Tymczasem dokładna analiza danych wskazuje, że motywacja
członka nie ma wpływu na wysokość jego statusu w grupie. Ina czej
mówiąc, motywacja nie jest żadnym istotnym czynnikiem mogącym
mieć wpływ na ulokowanie statusu jednostki. Przypusz czalnie
powodem tego jest dominacja struktur kooperacyjnych i za daniowych,
struktur oczekiwań i, generalnie rzecz biorąc, ukła dów normatywnych
nad motywacjami członków, które w typo wej sytuacji nie mają
bezpośredniego wpływu na wkład jedno stki w działanie.
Prawdopodobnie w grupach zadaniowych ani szerokie, ani
szczegółowe czynniki statusu nie są związane z cha rakterystykami
motywacji członków i nie odwołują się do nich. Krócej mówiąc,
motywacja jednostki nie ma swego struktural nego „czujnika". Z
analizy Ridgeway wynika, że motywacja mo że mieć wpływ na status
jedynie wówczas, gdy członek grupy usiłuje osiągnąć większy wpływ
niż jest to uprawomocnione w wypadku osób o danym poziomie
działania (Ridgeway 1982).
13* 195
 struktury. Osobowościowa definicja roli jest komponentem
osobowości jednostki. Jednakże specyficzna całość, jaką tworzy
koniunkcja obu poziomów roli, jest niewątpliwie no wą jakością, która
wprawdzie lokuje się na obszarze mikrostruk tur, lecz jest czymś więcej
niż tylko składnikiem struktury gru py. To „coś więcej" wynika z faktu,
że przecież tak rozumiana rola społeczna zawiera nie tylko „czyste"
elementy struktury (normy, wartości, nakazy czy wymogi), ale także
nakazy i wy mogi zinterpretowane przez jednostkę.
Do tej pory nie poruszyliśmy istotnego problemu wzajemnego

196

5. ROLE SPOŁECZNE
I STRUKTURY RÓL

5.1. WEWNĘTRZNA STRUKTURA ROLI JEDNOSTKI

Rola społeczna danej jednostki jest strukturą wielopoziomową,

złożoną ze zjawisk różnego typu. Przede wszystkim obejmuje dwa
ogólne poziomy i dwa szerokie zakresy zjawisk społecznych. Są to po
pierwsze strukturalnie narzucane nakazy roli, a więc wszelkiego
rod/.aju społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i
zachowań jednostki. Określają one — aczkolwiek nie zawsze
jednoznacznie — standard pożądanych przez grupę zachowań oso by
zajmującej w niej określoną pozycję społeczną. Drugim ogól nym
poziomem roli społecznej jest osobowościowa definicja roli.
Obejmuje ona wszystkie elementy składające się na poziom pierw szy,
które zostały zinternalizowane przez jednostkę, stając się
elementami struktury jej osobowości (Levinson 1979: 126-144). Oba
poziomy roli społecznej jednostki wywodzą się z odrębnych dziedzin
rzeczywistości społecznej. Strukturalnie narzucone na kazy roli są
składnikiem grupy społecznej, jej systemu norm i wartości — jej
 197

dywidualne pełnienie roli nie emanują z głębin świadomości cał -

kowicie ukształtowane ani też nie są lustrzanymi odbiciami sza -
blonu ustalonego przez strukturę społeczną" (1979: 139).
Pouczającą uwagę, chociaż nie dającą jeszcze żadnego roz -
strzygnięcia kwestii rodzaju i kierunku wpływu, jaki wywierają
wzajemnie na siebie oba segmenty roli społecznej jednostki, sfor -
Rysunek 5.1. Dwa podstawowe poziomy (se - mułował w cytowanym już kilkakrotnie tekście Daniel Levinson:
gmenty) roli indywidualnej „Dana definicja roli podlega zarówno wpływom psyche, jak i so-
cius, a także sama na nie wpływa. Jeśli chcemy właściwie rozu mieć
naturę, determinanty i konsekwencje definicji roli, to .po trzebna jest
wpływu obu segmentów ról. Daniel Levinson utrzymuje, że „Tra - nam podwójna perspektywa — osobowości i struk tury społecznej.
dycyjną teorię roli społecznej można poddać krytyce z powodu Zastosowanie tych dwóch punktów odniesienia jest — podobnie jak
założenia, iż definicja roli jednostki determinowana jest niemal używanie dwojga oczu — niezbędne dla uzy skania głębi naszej wizji
całkowicie przez strukturę społeczną" (1979: 139). W tej kwestii, jak społecznej" (1979: 140). Wysuwam tezę, że lepiej empirycznie
twierdzi Levinson, wytworzyły się dwa typy podejścia. Ci badacze, uzasadnione jest twierdzenie, iż mimo obu stronnego wpływu
których interesują głębsze analizy struktury społecznej, upatrują w segmentów roli strukturalnie narzucane na kazy roli ostatecznie
niej głównego czynnika determinującego osobowość, jej poszczególne kształtują osobowościową definicję roli, pod czas gdy ta ostatnia nie
elementy i cechy. Dysponując precyzyjnym apa ratem teoretycznym może wywierać tak rozumianego wpły wu na strukturalne nakazy
do analizy struktury społecznej, rozbudowu ją znacznie ten typ roli.
analizy, usiłując wskazać poszczególne jej segmenty i ich wpływ na
Przedstawiliśmy tu zaledwie ogólny obraz struktury indywi -
nieostro zarysowaną i niezdefiniowaną precyzyjnie osobowość.
dualnej roli społecznej. Oba ogólne poziomy roli zawierają bo wiem
Odwrotnie czynią badacze osobowości. Ci z kolei nie operując
dalsze elementy strukturalne: subpozdomy odgrywające istotne
adekwatnym rozpoznaniem zewnętrznej wo bec jednostki
funkcje. Strukturalne nakazy roli obejmują z jednej stro ny tak zwane
rzeczywistości — struktury społecznej — wysuwają tezę dokładnie
uiatwienia roli, to jest określone czynniki natury technicznej,
przeciwną: „[...] twierdzą, że adaptacja jednostki jest determinowaną
ekologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, iż
przede wszystkim osobowością oraz że rze czywistość jest w
przeważającej części «amorficzną plamą» ustru-kturalizowaną przez
jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb" (Levison 1979:
139. Zob. też Turner R. H. 1985; Biddle 1986). Konkluzja stąd
płynąca nie jest zaiste pocieszająca. Oto bowiem czynnikiem
mającym istotny wpływ na to, do jakich re zultatów badawczych
dochodzi socjolog, jest ni mniej, ni więcej tylko to, na czym
pierwotnie się lepiej znał. Nie jest to konsta tacja mająca bezpośrednio
znaczenie dla rozważanego zagadnie nia, aczkolwiek dość pouczająca.
Jaką tezę należałoby więc przy jąć, jaka ma dostatecznie mocną
bazę empiryczną? Niewątpli wie, jak pisze Levinson, „[...]
indywidualna koncepcja roli i in-

199
pewne normy wchodzące w skład nakazów i wy mogów roli są
szczególnie łatwo zauważalne. Innym subpoziomem roli w obrębie
szerokiego poziomu pierwszego są dylematy lub problematyczne
kwestie roli. Otóż każda z ról zawiera takie nor my, wartości, nakazy
itp. które są nieostro sformułowane, wielo znaczne, umożliwiają
rozbieżne interpretacje czy wręcz znajdują się w sprzeczności z
pozostałymi nakazami roli. Istnienie dyle matów roli ma dość
wyraźny wpływ na działanie struktur spo łecznych, prowadzący do
zmniejszenia efektywności grup, nara stania różnorodnych konfliktów
i napięć w zbiorowościach. W ra mach szerokiego poziomu zwanego
osobowościową definicją roli można wykryć istnienie innych
subpoziomów, których znaczenie z punktu widzenia rozumienia
zachowań jednostek w obrębie
198
określonych struktur społecznych trudno byłoby przecenić. Te
subpoziomy odnoszą się równocześnie do dwóch aspektów indy -
widualnej roli społecznej — aspektu osobowościowego i behawio-
ralnego. Koncepcja roli jest subpoziomem dotyczącym asipektu
osobowościowego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Subpozdom ten
obejmuje głównie system normatywny, system wymogów, żądań i
nacisków płynących ze struktury społecznej, a zinternalizowa-nych
przez jednostkę. Jest to zatem system poglądów jednostki na to, jak
powinna ona działać, zajmując taką, a nie inną pozy cję, jakimi
środkami się posługiwać i jakie cele osiągać. Jest to jakby
osobowościowa definicja roli, lecz w węższym sensie tego słowa.
Węższym, albowiem osobowościowa definicja roli obejmu-• je też
subpoziom dotyczący aspektu behawioralnego roli — odegranie roli.
Sprowadza się ono do zachowań jednostki zdetermino wanych z jednej
strony przez nakazy i wymogi strukturalne (a więc zachowań
będących wynikiem określonych nacisków strukturalnych), z
drugiej zaś strony do zachowań zdetermino wanych przez koncepcję
roli, a zatem w jakimś sensie zdetermi nowanych wewnętrznie przez
osobowość jednostki.
Proces determinowania jednych segmentów roli pr,zez drugie nie
ulega z perspektywy tej uszczegółowionej struktury roli jednostki
żadnym radykalniejszym zmianom, zostaje jedynie bar dziej
sprecyzowany. Ułatwienia roli i dylematy roli, które pozo stają we
wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształ tu koncepcji
roli i sposobu odegrania roli. Ten ostatni subpozioro
jest jakby podwójnie determinowany: zewnętrznie i wewnętrz nie.
Zewnętrznie wywierają na niego wpływ zarówno ułatwie nia, jak i
dylematy roli, ale wewnętrznie (bo w obrębie general nego poziomu
osobowościowej definicji roli) i zarazem bezpośred nio wpływa nań
koncepcja roli.
5.1.1. Wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki. Przedstawiona tu
struktura roli społecznej jest wewnętrznie ustratyfikowana. Mówiąc
bardziej obrazowo: na tak zrekonstruowaną strukturę ro li jednostki
lub na poszczególne jej segmenty (poziomy) możemy nałożyć
pewien schemat ich stratyfikacji, który w dowolnych
okolicznościach będzie stały co do formy, lecz będzie się różnił co do
 treści. Ze względu na swą formę stratyfikacja ta jest sy stemem
trojakiego rodzaju cech: cech podstawowych, niezbędnych dla danej
roli, wyznaczających jej rzeczywisty charakter, stano wiących o jej
odrębności w stosunku do innych ról, cech wystar czających dla
danej roli, to znaczy takich, których brak w spo sób istotny odbija się
na swoisym charakterze roli, a wreszcie cech peryferyjnych,
będących elementami roli, ale nieistotnych dla niej, których brak
nie pozbawia roli jej istoty (Nadel 1957). Zanalizujmy jakąś rolę
społeczną, aby wykazać, na czym polega rozróżnienie między jej
strukturą i stratyfikacją oraz jak zmie niająca się stratyfikacja wpływa
na procesy społeczne towarzy szące istnieniu roli.
Jeśli zgodzimy się z tezą, iż rola społeczna jest złożoną, wie -
lopoziomową strukturą obejmującą „obszary" zarówno struktur
społecznych, jak i struktur osobowości jednostek, wówczas twier -
dzenie, iż ludzie są albo skrajnie konformistyczni, pozbawieni
swych własnych indywidualności, są całkowicie produktami i od -
biciem pewnych cech struktury grup, do których należą, albo też
przeciwnie — są skrajnie wolni i autonomiczni, niezdeterminowa ni, a
ich zachowanie nie jest wynikiem nacisków strukturalnych, lecz
rezultatem indywidualnych wyborów, nie daje się utrzymać. Część z
nakazów strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur
psychicznych człowieka, do jego osobowości, nigdy więc nie zostają
one uznane za jego własne nakazy, mimo że przez niego wypełniane.
Z niektórych badań nad rolą społeczną ucznia wynika na przykład, że
rola społeczna zintemalizowana przez
200
ucznia i rola narzucona mu przez nauczycieli są niemal skrajnie różne
ze względu na ich stratyfikacje, aczkolwiek niewiele róż nią się co do
treści (Szmatka 1973a). Odmienność czy też prze-ciwstawność
stratyfikacji strukturalnie narzuconych nakazów ro li z jednej strony i
osobowościowej definicji roli z drugiej polega na tym, że elementy
podstawowe roli ucznia w roli narzuconej mu przez nauczycieli, a
więc elementy poziomu pierwszego, w ro li zinternalizowanej przez
niego stanowią cechy peryferyjne. To, co uczeń internalizuje na skutek
oddziaływania nakazów struk turalnych, pod względem treści pokrywa
się więc w zasadzie z na kazami roli zinternalizowanej, lecz
diametralnie różni pod wzglę dem ważności i wewnętrznej
stratyfikacji.
Można zatem powiedzieć, że albo część nakazów i nacisków
strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur osobowoś ciowych
człowieka, a wobec tego nigdy nie zostają one uznane za jego własne
przekonanie i jego własną powinność, lub też jeśli nawet przedostają
się one do struktury osobowości jedno stki, stratyfikacja, a więc pewne
hierarchiczne ułożenie tych ele mentów, jest zasadniczo inna od
hierarchii struktury wymogów i żądań zewnętrznych. W tym drugim
wypadku jednostka, po mimo internalizacji norm i wartości
pochodzących z zewnętrz nych nakazów i nacisków, nigdy się z nimi
nie będzie identyfi kowała. Działanie jednostki zgodne z wzorami
strukturalnymi będzie działaniem sterowanym z zewnątrz, będzie
wyłącznie re zultatem nacisków struktury przy równoczesnej silnej
alienacji jednostki wobec tych wzorów. Osoba taka staje się
konformistą wbrew swojej woli, zatraca indywidualność i ulega
depersonali zacji. Jest to człowiek pozbawiony wolności i autonomii.
Sytuacja alienacyjna pogłębia się szczególnie wtedy, gdy rola takiej je -
dnostki jest jej rolą rekrutacyjną, to znaczy taką, w której cechą
wiodącą jest cecha niezależna od woli jednostki. Taką rolą jest właśnie
rola ucznia, którą zaczyna się pełnić niezależnie od in dywidualnych
upodobań po przekroczeniu pewnej granicy wieku. Innym przykładem
może być rola rekruta w wojsku. Owa cecha nieunikniona pociąga za
sobą pozostałe cechy roli, czyli określone nakazy normatywne i
naciski. Jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie
ma innych możliwości lub możli wości te są poważnie ograniczone. W
reakcji na powstałą sytu-
201

ację uruchamia ona pewne mechanizmy obronne, tworząc kon cepcję
roli o wewnętrznej stratyfikacji całkiem przeciwnej do żądań roli.
Mimo to struktura społeczna oddziałuje wówczas de-personahzująco,
pozbawiając jednostkę możliwości wyboru i da jąc jej jedynie szansę
na bierny konformizm.
Ale przecież równocześnie pewne nakazy strukturalne roli
społecznej stają się integralną częścią psychicznej konstytucji
człowieka, elementem osobowości i postaw, stając się tym samym
jego własnymi, indywidualnymi przekonaniami i działaniami.
Koncepcja roli, jaką przyjmuje dana osoba, może się cechować w
takiej sytuacji stratyfikacją tożsamą lub prawie tożsamą ze
stratyfikacją nakazów i żądań roli. Jeśli taka zgodność nie zacho dzi w
jednej z ról pełnionych przez jednostkę, to może występo wać w
innych, albowiem w każdym momencie człowiek pełni wie le ról
społecznych. Chociaż jeden typ struktur społecznych wy wołuje
.zachowania i działania alienacyjne, dezindywidualizuje jednostkę,
pozbawiając ją wolności i autonomii, to inne typy struktur
społecznych mogą działać wręcz odwrotnie. Rzadko na tomiast mamy
do czynienia z sytuacją, gdy jednostka pozostaje całkowicie
wyalienowana, objawiając jedynie bierny, apatyczny konformizm.
Typowy, a więc i najczęstszy sposób oddziaływania struktury na
jednostkę i jej reakcji na te naciski strukturalne można ująć
następująco: role społeczne stanowią jedynie do pew nego stopnia
strukturalne naciski skłaniające człowieka do okre ślonych, społecznie
pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję
psychiczną, jego własny system war tości, jego własny sposób
działania i jego własne poczucie wol ności i autonomii.
5.2. FUNKCJONALNA I STRUKTURALNA AUTONOMIA JEDNOSTKI
Aczkolwiek problem autonomii funkcjonalnej został w swej
pierwotnej wersji (Gouldner 1959) sformułowany jako zagadnie nie
zdolności poszczególnych elementów systemu (rozumianych ja ko
ponadjednostkowe całości) do przetrwania i funkcjonowania
niezależnie od pozostałych elementów tego systemu, bez korzy stania z
ich „pomocy", to jednak może on być też ujęty jako
zagadnienie autonomii jednostki w strukturach społecznych. Je dyny
warunek, jaki należałoby wówczas postawić, to zastrzeże nie, że
jednostkę, aktora należy także potraktować jako część systemu (Ford,
Young, Box 1967). W rozdziale pierwszym wystę powałem
przeciwko traktowaniu jednostki jako elementu całości
ponadjednostkowych i stanowisko to oczywiście podtrzymuję. Kiedy
tym razem mówię, że ze względu ina problem autonomii jednostki
należałoby traktować ją jako część, element systemu, mam na myśli
coś całkiem innego.
Otóż nie chodzi tutaj o człowieka w takim sensie, w jakim mówi
się o nim w kontekście zjawisk składających się na poziom
działających jednostek, lecz raczej o aktora, osobnika pełniącego
rolę, przedmiot określonych nacisków strukturalnych. Jednostka jest
więc w tym wypadku raczej właśnie pewną kategorią struk turalną,
pewnym strukturalnym elementem systemu niż czło wiekiem
rozumianym jako substrat wszelkich zjawisk społecz nych.
Na czym mogłaby polegać funkcjonalna autonomia jednostki? W
języku strukturalnej teorii wymiany (Petera M. Blaua) moż na ją
określić następująco: jeśli struktura A (lub jednostka A) odczuwa
określoną potrzebę, która może być spełniona tylko przez jedną
jedyną strukturę (lub jednostkę) B, to A jest potencjalnie zależna od
B. Jednakże, jeśli A może na przykład zmusić B do świadczenia
korzyści na rzecz A bez odwzajemniania, wówczas A może uniknąć
uzależnienia od B. Tymczasem ów proces wy miany mię zachodzi w
próżni czy w izolacji, lecz w określonym kontekście strukturalnym, w
kontekście określonego systemu czy szerszej struktury. Wynika stąd,
że aby struktura (lub jednostka) A mogła unikać uzależnienia od B,
musi być względnie niezależ na od wielu pozostałych struktur (lub
jednostek) danego systamu. Z perspektywy podejścia strukturalnego,
którego jestem zwo lennikiem, „strukturalna" autonomia jednostki
polega na takiej manipulacji wewnętrzną stratyfikacją roli, dzięki
której jedno stka uzyskuje względną niezależność od nacisków
strukturalnych, względną odporność na nie. Możliwość i umiejętność
uzyskiwania zarówno autonomii strukturalnej, jak i funkcjonalnej jest
warunkiem wstępnym i niezbędnym uzyskania przez jednostkę zdol -
ności do unikania stanów alienacyjnych.
 202 203

różnych sfer rzeczywistości, powoduje, że zrozumiałe wydaje się

istnienie między nimi większego lub mniejszego rozłamu czy też
czegoś w rodzaju dialektycznej wza jemnej sprzeczności.
Inaczej rzeczy się mają w wypadku rozłamu w roli, o którym
pisał Goffman. Jest to sytuacja odmienna od poprzednich, w tym
sensie, że rozłam ma miejsce w obrębie jednego z segmentów roli —
osobowościowej definicji. Jest to zjawisko wtórne wobec rozłamu
pierwszego typu. Jak zauważają Julienne Ford, Douglas Young i
Steven Box (1967), funkcjonalna autonomia jednostki,
Oba rodzaje autonomii jednostki: funkcjonalna, polegająca na
uniezależnianiu się struktury (lub jednostki) od struktur (lub je -
dnostek), z którymi znajduje się ona w bezpośredniej interakcji, oraz
strukturalna, której sens polega na zdolności do przeciw stawiania się
naciskom strukturalnym bez podejmowania prób rozerwania tej
struktury i równocześnie bez szczególnego naraża nia się na różnego
typu sankcje, wydają się wobec siebie kom plementarne. W związku z
tym określone sposoby uzyskiwania autonomii w ramach
indywidualnej roli społecznej traktuję jako sposoby i środki wspólne
dla obu typów autonomii.

5.2.1. Rozłam w roli (role distance). W pewnych okolicznoś ciach

dochodzi do rozłamu w roli lub też jednostka swym dzia łaniem
wyraża istnienie takiego rozłamu. Ten specyficzny stan struktury roli
jednostki jest, z jednej strony, jednym ze skutecz niejszych sposobów
unikania sytuacji alienacyjnych, a z drugiej — objawem bardzo
wysokiego stopnia autonomii jednostki (Goffman 1961; Coser R. L.
1966; Ford, Young, Box 1967). Celem zarówno manipulowania
stratyfikacją roli, jak manipulowania procesem internalizacji jest
osiągnięcie autonomii jednostki na skutek spe cyficznego rozłamu
pomiędzy dwoma podstawowymi segmentami roli: strukturalnie
narzucanymi nakazami roli, z jednej strony, i osobowościową
definicją roli, z drugiej. Jak wiadomo, struktural nie narzucone nakazy
roli należą do sfery zewnętrznej wobec jednostki struktury
społecznej, osobowościowa definicja roli jest zaś de facto częścią
wewnętrznej konstytucji jednostki i behawio-ralnych konsekwencji,
jakie z niej wynikają. Stąd też jakkolwiek oba te segmenty roli są
częściami jednej złożonej struktury, to, że pochodzą one z dwóch
 możliwa, jak wiadomo, dzięki rozłamowi dwóch podstawowych
segmentów roli, jest wstępnym warunkiem rozłamu w obrębie
osobowościowej koncepcji roli.
Sytuacja typowa jest to taki stan, w którym, po pierwsze,
koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać potrzebom i
wymogom, jakie narzuca jednostce struktura społeczna. Jak
zwracałem uwagę poprzednio, właściwie nigdy nie dochodzi do
całkowitego podporządkowania się jednostki strukturze roli, a już z
całą pewnością nie dokonuje się całkowita i wierna internali zacja
tych strukturalnych wymogów. Jednostka intemalizuje wy mogi,
nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, stara jąc się
jednakże pozostawać w pewnych granicach „bezpieczeń stwa", co z
jednej strony umożliwia jej dokonanie rozłamu w ro li i osiągnięcie
pewnego poziomu autonomii, z drugiej zaś nie naraża jej na zbyt
drastyczne sankcje i represje.
Po drugie, koncepcja roli bywa konstruowana tak, aby spro stać
pewnym wewnętrznym, psychicznym i osobowościowym po trzebom
jednostki. Chodzi bowiem o to, aby koncepcja roli wy rażała
rzeczywistą jaźń jednostki, kształt jej psychologicznej od mienności.
204
działania, dzięki którym jednostka dokonuje rozłamu i wyraża jego
istnienie, prowadzą do wtórnej, głębszej autonomii jednostki i do jej
niezależności od struktur społecznych. Są to zarazem działania
wymagające szczególnych umiejętności, a ponadto moż liwe jedynie
wtedy, gdy jednostka osiąga autonomię funkcjonal ną lub strukturalną i
wreszcie — są to działania niosące ze sobą niebezpieczeństwa natury
psychologicznej (jeśli pojawiają się zbyt często lub też trwają zbyt
długo) w postaci utraty kontroli nad jaźnią i różnorodnych chorób
psychicznych.
5.2.2. Scalenie jednostki z rolą społeczną. Stany autonomii
funkcjonalnej lub strukturalnej jednostka może też osiągnąć, bu dując
strukturę swej indywidualnej roli w sposób całkowicie od mienny.
Autonomia nie musi bowiem koniecznie oznaczać oddzie lenia,
Zewętrzny obserwator może wówczas na podstawie analizy koncepcji
roli orzec, jakie cechy osobowości ma jednostka.
Po trzecie, zachowania jednostki, to jest czwarty subpoziom
struktury roli indywidualnej, zwany odegraniem roli, są pier wotnie,
„w ostatniej instancji" zależne od właściwości psycholo gicznych
jednostki, od cech jej osobowości. Dlatego też powiada się, że
sposób odgrywania roli wyraża to, kim jest dana jedno stka, stanowi
przejaw jej rzeczywistej osobowości, jaźni czy jej koncepcji
własnej osoby. Sytuacją typową podczas wypełniania przez
jednostkę określonej roli jest zatem brak rozłamu w oso bowościowej
definicji roli.
Niemniej jednak często dochodzi do rozdźwięku pomiędzy tym,
co czyni dana jednostka, a tym, kim jest (Goffman 1961: 108).
Niekiedy ma to jedynie postać braku bezpośredniego związku po -
między koncepcją roli jednostki a tym, jak odgrywa ona tę rolę, ale
częściej mamy wręcz do czynienia z takim odegraniem roli, jakie
jest sprzeczne z prawdziwą osobowością tej jednostki — a wówczas
„przeczy ona samej sobie" lub „nie jest sobą". Po jawia się wyraźny
rozłam w osobowościowej koncepcji roli. Otóż
205
odseparowania się czy uniezależnienia jednostki od nacis ków i
wymogów strukturalnych. Jak utrzymuje Ralph Turner (1978), ludzie
wykorzystują role także jako środki samoidentyfikacji i
samopotwierdzenia się. „Pewne role — pisze Johnatan Turner,
komentując to zjawisko — są więc dla jednostek waż niejsze i
opierają się oddzieleniu lub odseparowaniu od koncepcji samego
siebie, jaką posiada dana jednostka. Role wyzwalające silne emocje,
które ludzie zdają się grać niezależnie od sytuacji, z których nie chcą
zrezygnować oraz które dodatkowo wiążą z określonymi postawami,
pociągają za sobą wyraźne scalenie jaźni danej jednostki z rolą"
(1985: 454-455). Chodzi więc o sy tuację dość specyficzną, w której
autonomia jednostki, możliwość zrealizowania jej wewnętrznych,
osobowościowych potrzeb i dą żeń, możliwość zrealizowania samego
siebie jest osiągana w całko wicie odmienny sposób niż analizowane
poprzednio — przez sca lenie się, całkowite zidentyfikowanie z
pełnioną rolą. Scalenie jednostki z rolą nie dokonuje się więc na
skutek usunięcia roz łamu czy to wewnątrz osobowościowej definicji
roli, czy też mię dzy oboma podstawowymi segmentami struktury roli
jednostki. Byłoby to bowiem sprzeczne z poprzednimi metodami
uzyskiwa nia autonomii. Jak pamiętamy, układ powiązań i zależności
w obrębie struktury roli indywidualnej jest taki, iż czwarty jej
subpoziom — odegranie roli — jest bezpośrednio zdeterminowa ny
przez koncepcję roli. Ta natomiast jest wprawdzie bezpośred-
206
nio determinowana poprzez strukturalnie narzucone nakazy ro li, ale
nie jest ich wiernym odbiciem. Powstając w wyniku ścierania się ze
sobą dwóch sił: strukturalnych nacisków i naka zów, z jednej strony,
oraz wewnętrznych, osobowościowych po trzeb i dyspozycji, z
drugiej, zawsze jest do pewnego stopnia od chyleniem od kształtu
nakazów roli. Odpowiedniość sposobu odegrania roli oraz
różnorodnych elementów, subpozioinów i, ogól nie rzecz biorąc, treści
strukturalnie narzuconych nakazów roli jest dość luźna, albowiem
poważny, modyfikujący wpływ na granie roli wywiera koncepcja
roli. Gdy jednak pojawia się bar dzo głęboka harmonia między trzema
elementami struktury ro li — strukturalnymi nakazami roli,
dyspozycjami psychicznymi i cechami osobowościowymi jednostki
oraz jej (koncepcją roli — dochodzi do scalenia jednostki z rolą,
czego rezultatem jest ode granie roli całkowicie .zgodne ze
strukturalnymi nakazami i na ciskami. Jednostka osiąga autonomię,
albowiem stapia się ze strukturą tak dalece, że strukturalne potrzeby,
dążenia i wartoś ci są równocześnie jej indywidualnymi potrzebami,
wartościami i celami. Rola społeczna jednostki wyraża ją samą;
strukturalne nakazy i naciski są równoznaczne z koncepcją samego
siebie. Nie wątpliwie stan scalenia jednostki z jej rolą jest takim
stanem struktury roli, który w sposób najpełniejsizy zapobiega
pojawie niu się sytuacji alienacyjnych.
Jak w danej sytuacji inne osoby mogą wykryć stan scalenia się
jednostki z jej rolą? Ralph H. Turner przytacza jedenaście różnych
warunków, których spełnienie sprzyja utożsamieniu przez członków
danej grupy społecznej roli, jaką pełni dana jednostka, z nią samą, z
jej jaźnią:
1. Mało elastyczne powiązanie aktorów z poszczególnymi ro -
lami, co w praktyce oznacza ograniczone możliwości zmiany ról,
odrzucenia jednych i przyjęcia innych. Odpowiada temu siztyw-ność
struktury społecznej, czyli istnienie w niej bardzo wyraź nych barier
uniemożliwiających przepływ jednostek między war stwami i
poszczególnymi segmentami struktury.
2. Możliwość wszechstronnego i całkowitego odróżnienia da nej
roli od innych, możliwość wyraźnego zdefiniowania roli.
3. Silna konfliktowość różnych ról jednostek. Zjawisko to ma
swoje analogie na poziomie grup społecznych, w których stan
207

silnej identyfikacji jednostki z grupą pojawia się między inny mi
wówczas, gdy wystąpi zagrożenie zewnętrzne grupy, spowo
dowane na przykład konfliktem społecznym.
4. Wysokie i zgodne oceny skuteczności roli.
5. Duży stopień trudności odgrywania roli.
6. Duży stopień spolaryzowania ocen roli w kategoriach „ko - umiejscowienia swych jaźni w rolach ocenianych najwyżej;
rzystna - niekorzystna".
7. Duży stopień spolaryzowania społecznej rangi roli.
8. Duży stopień potencjalnej władzy przypisanej do roli.
9. Duży stopień uznania społecznego wiązanego z rolą.
10. Duży stopień identyfikacji członków grupy z osobą peł niącą
daną rolę.
11. Duży stopień zażyłości, intymności stosunków między da ną
jednostką i grupą społeczną.
Można też próbować odpowiedzieć na szerzej postawione py
tanie: w jakich okolicznościach osoby należące do danej grupy
społecznej będą skłonne utożsamiać rolę z osobą ją pełniącą, aktorzy
zaś będą akceptować fakt utożsamiania ich z rolą. Wy mieniamy za
Ralphem Tunnerem pięć czynników:
1) szerokość i złożoność układu (grupy), w którym umieszczo na
jest rola;
2) znaczny wpływ danej roli na sposób pełnienia ról w innych
grupach i układach społecznych;
3) łatwość zaobserwowania i szeroka znajomość symptomów roli;
4) znaczna możliwość wyrażania przez daną rolę natury i ce lów
grupy w której jest ona ulokowana. I przeciwnie:
5) tymczasowe przypisanie danej jednostki do roli oraz brak
powiązań treści roli z wcześniejszymi i przyszłymi rolami jedno stki
to czynniki osłabiające tendencję innych jednostek do utoż samiania
roli z osobą ją pełniącą. Również aktorzy nie utożsamia ją wówczas
swej roli z własną jaźnią.
Wreszcie można też zadać pytanie, w jakich okolicznościach
jednostki będą skłonne do utożsamiania się ze swymi rolami. Co
jest czynnikiem sprzyjającym harmonijnemu konstruowaniu struktury
roli indywidualnej, a zwłaszcza osiąganiu harmonii mię dzy
naciskami strukturalnymi, koncepcją roli oraz potrzebami
208
i dyspozycjami osobowościowymi jednostki. Wymieńmy dziesięć
następujących warunków sprzyjających — jak powiada Ralph
Turner — „lokowaniu" jaźni jednostki w danej jej roli:
- 1) wysoka ocena roli;
2) możliwość adekwatnego wypełniania roli;
3) jeśli pewne z ról, które jednostka jest w stanie wypełniać
adekwatnie uzyskują wyższą ocenę, to jednostki będą dążyć do
4) jeśli wypełnianie roli można łatwo ocenić, to jednostki bę dą
dążyć do umiejscowienia jaźni w rolach nie tylko wysoko lo -
kowanych, ale i takich, które równocześnie są one w stanie ade -
kwatnie spełniać;
5) jeśli rozmiar świata społecznego jednostki przekracza gra nice
kręgu społecznego danej roli, to jednostka umiejscawiając jaźń w
danej roli, będzie się bardziej kierować ocenami tej szer szej
społeczności;
- 6) wypełnianie danej roli przynosi wewnętrzne (osobowoś -
ciowe, psychiczne) korzyści;
7) konieczność poświęcenia czasu i wysiłku w celu przypi sania
sobie danej roli (zdobycia tej roli) i wyuczenia się jej od grywania;
8) konieczność innych poświęceń w celu zdobycia danej roli;
9) konieczność publicznego odgrywania danej roli i koniecz -
ność jej objaśniania i motywowania;
10) (przedłużające się napięcia w roli.
5.3. KONSTELACJE I UKŁADY RÓL INDYWIDUALNYCH
Dotychczas analizowałem wewnętrzną strukturę roli indywi -
dualnej, traktując ją tak, jak gdyby była ona w izolacji od wielu
innych ról indywidualnych. Tymczasem w rzeczywistości jest akurat
dokładnie odwrotnie.
5.3.1. Zespoły ról społecznych. Role społeczne nie stanowią z
reguły pojedynczych elementów struktur grupowych. Łączą się
bowiem w pewne układy, konstelacje i struktury, tworząc spe -
cyficzny rodzaj struktur wewnątrz- i międzygruipowych. Jeśli da-
14 — Małe struktury... 209
na osoba pełni w określonej grupie społecznej jakąś rolę — co wiąże uczelni i pełniąc tam rolę adiunkta czy docenta wchodzi on w wiele
się z zajmowaniem przez nią pozycji w tej grupie, wyzna czonej de relacji z różnymi osobami nie tylko z jego własnej gru py społecznej,
facto przez strukturalnie narzucane nakazy ról — to wchodzi ona w ale także z szeregu innych, zewnętrznych wofoee niej grup. Tak więc
stosunki społeczne nie tylko z różnymi osobami z jej własnej wchodzi on oczywiście w określone stosunki z dyrektorem swego
grupy, lecz także z wieloma osobami spoza grupy. W rezultacie instytutu, z pozostałymi kolegami, ze stu dentami, z dziekanem,
okazuje się, że zajmowanie pewnej pozycji społecz nej w grupie pracownikami administracji uniwersytec kiej, ale także z kolegami z
powoduje pełnienie nie tylko roli społecznej wyni kającej z tej innych instytutów i uczelni, z reda ktorem wydawnictwa, które
pozycji, lecz również pełnienie szerszego zespołu^ rólJMerton 1957; aktualnie wydaje jego książkę, oraz, przypuśćmy, z wysokim
1982: 60-91). Wynika stąd, że danej roli spo łecznej nie można urzędnikiem z ministerstwa, gdzie po dejmuje starania uzyskania
wypełnić w społecznej próżni, ponieważ zawsze wypełnia się ją w zagranicznego stypendium badawcze go. W stosunku do wszystkich
stosunku do kogoś. Z drugiej jednak strony pomimo istnienia tych osób nasz naukowiec pełni jedną i tę samą rolę — rolę naukowca
względnie stałych systemów norm społecznych, wartości i — ale każdy z partne rów, wobec których pełni on w danym
oczekiwań, wzorów zachowania i wzorów struktury, wszystkie momencie swą rolę, ocze kuje od niego czegoś innego. Oczekuje
osoby, z którymi jednostka wchodzi w kontakt, ocze kują od niej — manifestacji innego rodza ju postaw, zachowań, ujawnienia innego
mimo iż za każdym razem pełni ona dokładnie jedną i tę samą rolę typu wartości, innego typu umiejętności itp.
— czegoś innego i spodziewają się od niej innego typu reakcji, Jeśli ów pracownik naukowy pełni swą rolę wobec studen tów, to
innego typu przekonań i postaw. oni oczekują od niego przede wszystkim wysokiego pozio mu wiedzy,
Tak więc nie ma żadnych powodów, aby przypuszczać, że peł - ale także na przykład tego, że będzie miał poczucie humoru, że będzie
nienie roli społecznej jest ciągiem względnie spójnych i nie- bardziej bezpośredni i zechce bez skrępowa nia rozmawiać z nimi nie
sprzecznych działań. Wydaje się, iż dopiero pełnienie wielu róż - tylko o sprawach czysto naukowych, ale także na tematy polityczne i
nych ról wynikających z zajmowania różnorodnych pozycji w wie lu w dodatku, że w takiej dyskusji zaprezentuje swoje własne,
grupach powoduje, że człowiek zaczyna przeżywać dylematy i niezależne stanowisko. Z kolei w in terakcji społecznej z dziekanem
konflikty, charakterystyczne dla istnienia różnorodnych sprzecz nych raptownie zmienią się oczekiwa nia i naciski, co zmusi go do pełnienia
nacisków. Tymczasem różnorodność nacisków i oczekiwań roli pracownika nauko wego w wyraźnie odmienny sposób. Dziekan
partnerów osoby pełniącej daną rolę oraz wzajemna niespójność i najprawdopodobniej też będzie zwracał uwagę na poziom wiedzy
sprzeczność tych oczekiwań powodują, że działanie jednostki w naszego uczonego, wobec czego ten element roli uczonego prędzej
obrębie jej własnego zespołu ról staje się swoistym ciągiem czy później zo stanie wykorzystany i ujawni się w zachowaniu.
kompromisów i manewrów zmierzających do uniknięcia szeregu Jednakże dzie kan nie będzie przypuszczalnie oczekiwał od naszego
konfliktów lub przynajmniej do zminimalizowania ich skutków. badacza po czucia humoru czy bezpośredniości, będzie natomiast
Jednostka bowiem nie pełni wówczas jednej roli społecznej, ale — oczekiwał i wręcz domagał się, by w dyskusjach politycznych ze
w zależności od oczekiwań i nacisków poszczególnych partne rów — studenta mi zajmować oficjalne stanowisko władz, nie dokonując
cały zespół odmian jednej i tej samej roli. Inaczej mó wiąc, to, z żadnych własnych interpretacji określonych wydarzeń politycznych.
kim w danym momencie osoba pełniąca swą role spo łeczną Kiedy natomiast tenże sam naukowiec będzie utrzymywał stosunki z
znajdzie się w interakcji, determinuje, jaki wariant peł nionej przez kolegą po fachu z innej uczelni, tamten będzie oczekiwał od niego
tę jednostkę roli społecznej zostanie użyty w dzia łaniu. świetnej znajomości problemów naukowych, którymi obaj się
Wyobraźmy sobie jeszcze raz sytuacje uczonego. Będąc pra - zajmują, będzie kładł nacisk na wysokie osiągnięcia naukowe
cownikiem naukowym na przykład jakiegoś instytutu na wyższej
210 211
 wygaszaniu konkretnych reakcji stają się mało przy-

212
swego partnera, jego doświadczenia zagraniczne, szybkość, z jaką
uzyskuje kolejne szczeble kariery naukowej itp. Zupełnie inaczej
będzie, gdy partnerami w pełnieniu roli społecznej przez naszego
naukowca są koledzy z jego instytutu. Przynajmniej część z nich
mniej lub bardziej ostentacyjnie wyrazi niezadowolenie i rezer wę w
stosunku do jego osiągnięć naukowych, zabiegów i starań o wyjazd
zagraniczny, faktu uzyskiwania .kolejnych stopni nau kowych.
Podobnie może postępować dyrektor instytutu, wstrzy mując awans
naszego badacza ze względu na to, że inni, starsi koledzy jeszcze tego
awansu nie dostąpili. Reasumując, każdy z partnerów roli ma swoje
względnie odrębne interesy, zapatry wania, postawy, wartości. Ponadto
są to ludzie o różnorodnych statusach w szerszych układach
społecznych, a więc w stosunku do statusu rozpatrywanej przez nas
osoby mogą to być statusy zarówno wyższe, jak i równorzędne.
Ponadto mogą to być osoby z tej samej grupy społecznej lub też z
innych grup. Tak więc jedną i tę samą rolę społeczną w stosunku do
każdego z tych partnerów dana osoba będzie pełniła odmiennie,
przestrzegając innego typu wzorów zachowań i działań, angażując
inne systemy wartości, inne typy postaw, inne fragmenty swojej
osobowości. Wszystko to powoduje, że specyficzny system społeczny,
jaki tworzy zespół ról jednostki, po pierwsze, nie jest tożsamy z żadną
z mniejszych grup społecznych, w obrębie których ona działa.
Stanowi raczej rodzaj substruktury istniejącej i funkcjonującej na
obszarze granicznym kilku grup społecznych. Po drugie zaś, jest to
system czy układ dość niestabilny, z istoty swej pełen wewnętrznych
sprzeczności, konfliktów i napięć.

5.3.2. Strukturalne mechanizmy rozładowywania konfliktów i

napięć w zespole ról. Jakkolwiek zespół ról stanowi substrukturę
wewnętrznie sprzeczną, to jednak jest w stanie trwać i funkcjo nować
głównie z powodu istnienia mechanizmów strukturalnych
rozładowujących te napięcia, łagodzących konflikty i sprzecznoś ci. W
związku z tym chciałbym wysunąć następującą tezę. Otóż wówczas,
gdy działania ludzkie nie są traktowane jako działania całkowicie
indywidualne, a sami ludzie nie są ujmowani jako izolowane
jednostki, twierdzenia o nagrodach i karach, wzmoc nieniach i
datne. Struktura wzmocnień i wygaszeń jest bowiem cechą jedy nie
zachowań indywidualnych jednostek ludzkich. Kiedy nato miast
zaczynamy mówić o działaniu jednostek ludzkich w obrębie
określonych struktur społecznych, przestają to być działania in -
dywidualne. Ludzie przestają wówczas stanowić izolowane /poje -
dyncze jednostki ludzkie działające w taki to a taki sposób, stając się
kategoriami, elementami określonych struktur społecznych.
Konkretniej mówiąc, zostają przypisani określonym kategoriom i
elementom struktur społecznych, takim jak: pozycje, statusy czy role
społeczne i wobec tego wszelkie twierdzenia o działaniu jednostek
stają się po części wypowiedziami o cechach struktur społecznych, o
ich elementach, czyli właśnie o pozycjach, statu sach i rolach. Nawet
wówczas, gdy analizujemy takie poziomy ról społecznych, jak
koncepcje roli czy inne komponenty osobo wościowe ról, to i tak nie
wypowiadamy się o ludziach jako izo lowanych jednostkach, lecz o
ludziach jako elementach tych wy raźnie określonych struktur
społecznych. Przedmiotem naszego zainteresowania jest bowiem nie
osobowość jednostki en błoć, lecz wyłącznie ten jej aspekt, który
ściśle wiąże się z rolą spo łeczną pełnioną przez danego człowieka. W
rezultacie więc w wy niku takich analiz dochodzimy nie do
zrozumienia cech jednostki ludzkiej lub jej działania, lecz —
jakiekolwiek by były deklara cje autora takiej analizy — do
zrozumienia właściwości struktury w jakiej tej jednostce przyszło
działać. Strukturą głębinową za chowań indywidualnych byłaby
struktura nagród i kar, sukce sów i niepowodzeń, wzmacniania i
wygaszania poszczególnych ty pów reakcji. Tożsamej struktury nie
można jednak przyporząd kować zachowaniom jednostek
zdeterminowanych określonymi ce chami struktur społecznych.
Zachodzi tutaj silnie zaznaczająca się nieciągłość własności, która
pociąga za sobą ich eimergencję. Mówiąc inaczej, na obszarze działań
jednostek w strukturach społecznych pojawiają się zupełnie nowe i
całkowicie słusznie pomijane w ana lizach zachowań indywidualnych
zmienne strukturalne, określa jące naciski i wymogi struktury
społecznej wobec działającej je dnostki.
Jak wspomniałem, zespół ról może funkcjonować pomimo ist -
nienia różnorodnych wewnętrznych konfliktów, albowiem istnieją w
nim określone mechanizmy strukturalne redukujące i rozłado-
213
wujące napięcia i konflikty. Statusy społeczne składające się na
zespół ról mają z natury rzeczy nierówną ważność dla osoby ma jącej
centralny (ogniskowy) status w tym zespole ról. Przypom nijmy, że
dla interesującego nas uprzednio naukowca zupełnie inne znaczenie
miały naciski, żądania i oczekiwania dyrektora je go instytutu, a
zupełnie inne. oczekiwania pracownika uczelnianej administracji.
Nierówna ważność statusów w zespole ról łagodzi więc w istotny
sposób konflikt wewnątrz roli, gdyż pozwala po mijać oczekiwania
płynące z pozycji mniej ważnych. Jest to w tym znaczeniu
strukturalny mechanizm redukcji konfliktów, że nierówna ważność
statusów składających się na zespół ról jest cechą immanentną
struktury, w której działa jednostka. Jakkol wiek to jednostka stara
-się o redukcję konfliktu, to jednak jej działanie od początku do
końca jest zaprogramowane przez struk turę. To właśnie cechy
struktury społecznej narzucają człowieko wi określony typ
zachowania się, a nie odwrotnie.
W bardzo zbliżony sposób działa mechanizm opierający się na
różnicach władzy związanej ze statusami występującymi w zespole
ról. Mechanizm polegający na usunięciu z pola widzenia osób
uwikłanych w zespół ról, czyli członków zespołu ról, aktywności (czy
przynajmniej niektórych jej sfer) związanej z pełnioną rolą tylko
pozornie wydaje się odbiegać od poprzednich. Jest to bo wiem też
mechanizm strukturalny. Nie każde z działań składają cych się na rolę
społeczną może być w ten sposób uniezależnione od kontroli i
nacisków członków zespołu ról. Działania i te elementy roli
społecznej, które stanowią poziom cech podstawowych, nie zbędnych
dla danej roli i określających jej charakter, takiej ma nipulacji poddane
być nie mogą. I tym razem określone działa nia jednostki zmierzające
do złagodzenia konfliktu przebiegają pod kontrolą i pod dyktando
struktury społecznej. Są to, inaczej mówiąc, działania dopuszczalne w
tym typie struktury i ich po jawienie się nie jest bynajmniej rezultatem
szczególnej inwencji jednostki. Mechanizm ten działa wiec w ten
sposób, iż pewne działania jednostki • — •. nawet sprzeczne z
oczekiwaniami nadaw ców roli — nie są poddawane ocenie przez
członków zespołu ról. Członkowie zespołu ról mogą też wejść ze sobą
w kontakt i — zupełnie niezależnie od działań i zachowań
podejmowanych przez jednostkę mającą status ogniskowy w tym
zespole ról — uzgodnić swą „politykę" wobec tej jednostki, innymi słowy mogą dojść do
porozumienia w celu wyeliminowania sprzecznych nacisków i
214 oczekiwań wobec jednostki.
Z kolei rozpatrywana przez nas jednostka może zmniejszyć swój
zespół ról, eliminując jednostki (pozycje), z których płyną szczególnie
konfliktowe oczekiwania. Oczywiście i w tym wypad ku całkowita
wolność wyboru drogi działania jednostki jest abso lutnym złudzeniem.
Dopuszczalne granice takiego manewru wy raźnie określają dane wzory
zachowań, wymogi i naciski struk turalne. Wreszcie może być też i tak,
że osoby mające status ogniskowy w danym zespole ról wzajemnie się
zjednoczą, by rozładowywać szczególnie uciążliwe konflikty.
Dochodzimy w tym momencie do jeszcze jednej niezwykle
fascynującej cechy struk tur ról społecznych. Otóż zespoły ról, co
starałem się w miarę możności jasno wyłożyć, .są' ąuasi-strukturami
społecznymi utwo rzonymi z ról społecznych, lokującymi się na
przecięciu różnych mniejszych grup społecznych. Nie da się więc tej
substruktury ujawnić i ulokować w jakiejkolwiek małej grupie,
albowiem z istoty swej jest to ąuasi-struktura międzygrupowa.

5.3.3. Indywidualne mechanizmy redukowania napięć w roli.

Konflikty i sprzeczności ujawniające się w obrębie zespołu ról
wywołują specyficzny stan w obrębie indywidualnej roli danej
jednostki zwany napięciami w roli (Goode 1960; 1979). W po -
przednim paragrafie przedstawiłem mechanizmy, dzięki którym
struktura zespołu ról uzyskuje względną stabilność i trwałość,
pomimo że z istoty swej jest nieustannie rozrywana różnego ro dzaju
konfliktami i sprzecznościami. Jeśli zechcemy podjąć próbę
zobaczenia tego, co się dzieje w strukturze roli indywidualnej, która
jest rolą ogniskową w danym zespole ról, to okazuje się, że i tę
strukturę cechuje stan permanentnego napięcia. Po pro stu jednostka
nie jest w stanie sprostać wszystkim zobowiąza niom, nie jest zdolna
usatysfakcjonować wszystkich, wypełnić w zadowalający sposób
wszystkich żądań. Naciski i żądania wy pływające z poszczególnych
pozycji zespołu ról układają się w tak złożony, wieloaspektowy i
wewnętrznie sprzeczny układ obowiąz ków, że przewyższa on
zdolność jednostki do działania.
Jednostka uruchamia więc pewne indywidualne, osobowościo-

215
 216

we mechanizmy redukujące napięcie w roli. Wchodząc w różno rodne

stosunki wynikające z pełnienia roli jednostka, w obronie spójności
swej jaźni, dąży do posegregowania, oddzielenia ich od siebie. Czyni
tak w celu uporządkowania na własny użytek kon tekstu
strukturalnego, w jakim się znalazła, wprowadzenia do niego własnej
stratyfikacji. Stratyfikacja taka może, lecz nie mu si pokrywać się ze
stanem obiektywnie istniejącym. Uruchomie nie mechanizmu
oddzielania pozwala jednostce przypisywać po szczególnym naciskom
i żądaniom płynącym ze strony partnerów roli nierówną ważność —
uchylać się od realizowania jednych wymogów i równocześnie
spełniać inne. Niekiedy jednak zacho dzi potrzeba użycia nieco
mocniejszych środków — jednostka uru chamia mechanizm
przenoszenia różnorodnych swych obowiąz ków na inne osoby.
Jednakże istnieją określone strukturalne gra nice korzystania z takich
środków obronnych. Na przykład pro fesor nie może — jak pisze
Goode — wynająć „murzyna", który napisałby za niego książkę,
podobnie jak student mię może kazać komuś zdać za siebie egzaminu.
Niekiedy skuteczniejszym środkiem redukującym napięcie w roli
może być ograniczenie stosunków ról. Jednostka dąży wówczas do
przerwania pewnych stosunków ról, aczkolwiek i to jest możliwe tylko
w określonych przez strukturę granicach. Oczywiście możemy — jak
zauważa Goode — wstrzymać nasze związki z krewnymi z powodu
wymagań, jakie oni wysuwają wobec mas, a także, jeśli grupa
pracownicza ustala za trudne dla nas normy, możemy poszukać sobie
innej pracy. Istota struktu ralnych ograniczeń stosowalności tego
mechanizmu polega na tym, że ludzie muszą utrzymywać stosunki ról z
innymi w sposób względnie ciągły, jest to bowiem niezbędne do
utrzymania struk tury osobowości, wyobrażeń o sobie itd. Na przykład
wielu ludzi czuje zagubienie po odejściu w stan spoczynku — ich
społeczna egzystencja traci wówczas sens. Podobnie rzeczy się mają,
jeśli dany osobnik dąży do (odwrotnie niż poprzednio) rozszerzania
swych stosunków ról. Wówczas nowe obowiązki, jakie na niego
spływają, nowe naciski i żądania stanowią przyczynę niemożnoś ci
wypełniania zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych zobo wiązań.
Ale wówczas rozszerzanie systemu stosunków ról danej jednostki ma
swe granice: „[...] po możliwej początkowej reduk-
cji — pisze Goode — napięcie w roli zaczyna wzrastać szybciej
wraz z coraz większą liczbą ról [...]" (1979: 170). Wynika to stąd, że
nad początkowymi korzyściami, jakie płyną z rozszerzenia ze społu działania przyjmie ona w związku ż naciskami ze strony człon ków
ról (racjonalne uzasadnienie niemożności wypełnienia pier wotnych zespołu ról, a z drugiej strony na to, jakiego rodzaju żąda nia, wymogi
wymagań), zaczynają przeważać skutki ujemne w po staci coraz i naciski skierują w jej stronę ci, którzy wchodzą w skład zespołu ról.
silniejszego rozregulowania struktury roli i stanu wza jemnych relacji Nie wolno jednakże zapomnieć, że komplet statusów jest także
danej jednostki z pozostałymi partnerami z ze społu ról. W źródłem nacisków strukturalnych, a nie tylko dobrą lub złą pozycją
konsekwencji jednostka coraz gorzej wypełnia zo bowiązania wobec wyjściwą w rozwiązywaniu różnorodnych problemów związanych z
swych partnerów, a i oni także stopniowo prze stają wywiązywać się uczestnictwem w danym zespole ról. Komplet statusów naszego
wobec niej ze swych zobowiązań. Wzmaga to stan napięcia w roli. badacza nie tylko daje mu możność — jeśli jest w swojej grupie
Tak więc, zamiast rozszerzać swój zespół ról, dana osoba może dążyć wysoko ceniony — wywalczenia wyso kiej pozycji przetargowej, ale
do budowania barier przeciwko no wym obowiązkom. stanowi także źródło nacisków i żądań, które muszą być spełnione.
Pozostawiając swój zespół ról w stanie pier wotnym, podejmuje Jak widać, pojęcie kompletu statusów pozwala nam zrozumieć te
pewne działania ograniczające jej obowiązki: kierownik zatrudnia aspekty strukturalnie zdeterminowanego działania danej oso by,
sekretarkę, która skutecznie chroni go przed natarczywymi których nie można było zinterpretować, gdy przez kontekst
interesantami, profesor zaś po prostu idzie na urlop naukowy. strukturalny, w którym ona działa, rozumieliśmy tylko jej ze spół ról.
Myślę, że dopiero połączenie analizy nacisków, jakie wy wiera zespół
5.3.4. Komplet statusów. Wszystkie dotychczas analizowane ról na jednostkę, z analizą nacisków, wymogów i szans działania
struktury były z istoty swej strukturami międzygrupowymi. Czy wynikających z kompletu statusów, a więc zro zumienie właściwości i
jednakże procesy zachoczące w grupie społecznej osoby mającej zasad działania tej całej złożonej struktu ry społecznej, jaką jest
status ogniskowy w zespole ról, jej pozycja w tej grupie, charak ter mikrostrukturalny układ działania jedno-
grupy, jej spoistość, system wartości, pozycja grupy w szer szych
układach społecznych itp. nie mają żadnego znaczenia? Rzecz jasna
— mają. Otóż każda z nich z reguły jest uwikłana w dość podobny
zespół ról: każda z nich musi odgrywać swą rolę w relacji do
dyrektora, dziekana, redaktora wydawnictwa, stu dentów czy
.pracownika administracji uczelni, by powołać się na analizowany
poprzednio przykład. Ale każde z nich może odgry wać swą rolę
inaczej, grupa ta jest bowiem jakoś zhierarchizo wana: jej członkowie
nie mają identycznego statusu. Jedni ze względu na wysokie
osiągnięcia badawcze są cenieni we własnej uczelni i poza nią, inni
nawet wśród swoich najbliższych kolegów nie mają zbyt wysokiego
prestiżu naukowego. Te i podobne zróż nicowania mogą wywołać
całkowicie odmienne reakcje w sytu acjach konfliktowych. Tak więc
sytuacja, w jakiej znajduje się dana osoba w swojej grupie określającej
komplet jej statusów (por. Blau 1979), wpływa z jednej strony na to,
jaką koncepcję — — — — - granice zespołu ról pracown ika nauk ow ego
_._._ granice m ałej grup y spoteczn ej p racow nik ów naukow ych Instytu tu
— — — — granice kom pletu statu sów pracow nika naukow ego
217
Rysunek 5.3. Mikrostrukturalny układ działania jednostki
218 stki, pozwala dać nieco pełniejszą odpowiedź na pytanie: w czym
należy upatrywać swoistości mikrostrukturalnego poziomu świa ta
społecznego? Na czym polega i jakie cechy ma struktura głę binowa
mikrostrukturalnych zjawisk społecznych?

5.4. ZŁOŻONOŚĆ ZESPOŁU RÓL A

STOPIEŃ AUTONOMII JEDNOSTKI

Jest rzeczą dość paradoksalną, że wzrastająca złożoność struk tury

zespołu ról rodząca coraz to nowe sytuacje konfliktowe, wy magająca
często od jednostki niezwykle skomplikowanych zabie gów i działań,
nie wywołuje stanów alienacyjnych jednostki, lecz wręcz przeciwnie
— zwiększa stopień jej autonomii (por. szerzej na temat konfliktu w
roli i konfliktu ról: Szmatka 1975a). Jak zauważa Rosę Laub Coser:
„[...] wielość oczekiwań, z jaką ma współcześnie do czynienia
jednostka, oczekiwania niezgodne lub sprzeczne [...] umożliwiają
artykulację roli w bardziej świadomy sposób niż wtedy, gdy nie ma tej
wielości" (1975: 239). Jak dochodzi do takiej sytuacji? „Dlaczego
ludzie tkwią w złożonych układach przepełnionych pułapkami
sprzeczności i zakłóceń?" (Coser R. 1975: 240). Powracamy w
związiku z tym ponownie do zagadnienia wolności jednostki oraz
problemu źródeł alienacji ujmowanych w wymiarze
mikrosocjologicznym. Istnieją w tej kwestii co najmniej dwa
stanowiska. Jedni badacze twierdzą, iż rosnąca złożoność struktury
społecznej, a więc także stopień na gromadzenia w niej wewnętrznych
konfliktów i sprzeczności, jest źródłem alienacji jednostki. Inni,
między innymi Simmel, w zło żoności układów społecznych upatrują
źródeł wolności i autono mii jednostki.
Moim zdaniem drugie z wymienionych stanowisk jest lepiej
uzasadnione teoretycznie. Jeśli alienacja danej jednostki przeja wia się
brakiem kontroli nad jej własnym wytworem oraz pole ga na
uniemożliwieniu działalności, będącej częścią jej jaźni, to
niewątpliwie występuje ona częściej w prostych zespołach ról. Jeśli
alienacja przejawia się w pewnym stopniu także brakiem poczucia
sensu własnego istnienia w stosunku do istnienia innych oraz jeśli
jednostka wyalienowana to taka, która nie ma dosta-

219
 styczności w działaniu, powoduje silny wzrost wewnątazsterow-ności
jednostki. Można wręcz powiedzieć, że im większa złożo ność zespołu
ról, w tym większym stopniu zachowaniem jedno stki kierują jej
koncepcja roli i wewnętrzne dyspozycje, tym sil niej jest ona
tecznie dużych możliwości wyartykułowania swojej roli wobec wewnątrzsterowna. A zatem złożona struktura ze społu ról daje
innych, to z alienacją mamy do czynienia częściej w takiej struk turze, większą swobodę działania niż struktura prosta.
w której więzi łączące ludzi są raczej rezultatem podo bieństwa lub W prostym zespole ról sytuacja jest odmienna. Dana osoba,
identyczności niż niezależności. Więzi takie częściej występują w stykając się nieustannie z tymi samymi partnerami ról, po jakimś
prostych zespołach ról. W złożonym układzie spo łecznym bowiem czasie uzyskuje nieomal kompletną wiedzę o tym, co my ślą o niej jej
jednostka może zachować swą „wewnętrzną du szę", utrzymać swe partnerzy ról. Wie także, że oni wiedzą, co ona myśli. Powoduje to, że
wewnętrzne postawy, na zewnątrz przejawia jąc zachowania w kontaktach ze swymi partnerami jedno stka działa bezrefleksyjnde.
konformistyczne wobec różnorodnych oczekiwań. Uczestniczenie Ważniejsze stają się zewnętrzne kon sekwencje działania, skoro jego
jednostki w różnorodnych układach społecznych (wyznaczonych przez powody i motywacje są łatwo czytelne. Na skutek możliwości
różnorodne fragmenty złożonego zespołu ról) umożliwia jej, a nawet całkowitego „odczytania jaźni" jednostki w takim zespole ról staje się
nakazuje angażowanie jedynie części swej osobowości w każdym z ona jakby zupełnie bez bronna wobec jego struktury, nie ma środków,
takich układów. W rezultacie ni gdzie nie ujawnia ona pełni swej jaźni i za pomocą któ rych mogłaby się jej przeciwstawiać. W tym sensie jest
pełni swej wewnętrznej indywidualności. Pozwala to jednostce bezwol nym przedmiotem manipulacji struktury — jest
zachować, z jednej strony, pewną autonomię wobec struktury, a z zewnątrzsterow-na. Istnieją „bezpośrednie" dane empiryczne
drugiej — unikalność, niepowtarzalność jej osobowości. potwierdzające tezę, iż wzrost złożoności zespołu ról czy ogólnej —
Posłużyliśmy się tu pojęciami prostego i złożonego zespołu ról. mikrostruktur awię- ksza szansę osiągnięcia autonomii i wolności, a
Otóż prostym (lub ograniczonym) zespołem ról nazywamy taki, w więc uniknięcia alienacji (Whyte 1951; Hughes 1958: 43; Cummings,
którym partnerzy nie różnią się znacznie pomiędzy sobą ze względu Elsalmi 1970; Coser R. 1963; zob. też Biddle 1979; Handel 1979;
na ich status i pozycję, a liczba ról jest stosunkowo niewielka. Heiss 1981).
Partnerzy ról rzadko się zmieniają i są do siebie po dobni.
Złożony zespół ról jest przeciwieństwem prostego. Partnerzy ról
różnią się ze względu na status i pozycję. Jest to zespół sto sunkowo
silnie rozbudowany, cechujący się dużą zmiennością osób zajmujących
poszczególne pozycje. Osoby te różnią się znacznie ze względu na
cechy społeczne i osobowościowe (Coser R. 1975: 243).
Dlaczego złożony zespół ról umożliwia autonomię i swobodę
działania jednostki, zabezpieczając ją równocześnie przed stanami
alienacyjnymi? Otóż ,,[...] aby działać w złożonym zespole ról,
jednostka musi zdobyć umiejętność przyjmowania perspektywy
różnorodnych partnerów roli, wyobrażając sobie siebie na pozy cji
każdego z nich tak, jak wchodzą oni ze sobą w relacje. Jedno stka musi
pamiętać, że różnią się oni od niej i że różnią się na wzajem oraz że
różnica ta narzuca pewne przystosowanie się do własnej pozycji"
(Coser R. 1975: 258). Taki typ struktury społecz nej, jakim jest złożny
zespół ról, wymaga więc dużego stopnia ela-
220

tego z powodu wewnętrznych skłonności do konformizmu lub

dlatego, że odczuwają potrzebę regulowania własnych zachowań w
tym lub w innym kierunku.
Zwróćmy uwagę, że powoływanie się na potrzebę konformiz mu
lub koordynacji działań jest dość częstym typem wyjaśnień zjawiska
kształtowania się grupy społecznej. Zdaniem Sherif ów przyczyny
łączenia się jednostek w grupy — patrząc na ów pro ces z
perspektywy samych zainteresowanych i potencjalnej, two-
Część III. Struktury grupowe 222
bliskiego dystansu —
jednostka a naciski strukturalne

6. STRUKTURA SOCJOMETRYCZNA:
STRUKTURA AFEKTYWNA MAŁEJ GRUPY

6.1. DWA OBLICZA STRUKTURY SOCJOMETRYCZNEJ

Jest rzeczą wielce prawdopodobną, że struktura socjometrycz-na

małej grupy ma dla niej znaczenie szczególne. Otóż szereg badań
socjologów i psychologów społecznych wskazuje na fakt dużego
prawdopodobieństwa, iż to właśnie powstanie struktury
socjometrycznej przekształca luźny zbiór jednostek w grupę spo -
łeczną. Innymi słowy mówiąc, istnieje przypuszczenie oparte na wielu
dowodach empirycznych, że czynnikiem inicjującym po wstanie grupy
jest pojawienie się wśród członków danego zbioru ludzi ukrytej
struktury afekty wnej, która można by do pewnego stopnia utożsamić
ze strukturą socjometryczną w znaczeniu, jakie określił Moreno.
Struktura ta, od momentu jej powstania, za czyna wywierać rozległy
wpływ na grupę, powodując wiele dale ko idących konsekwencji w
odniesieniu do grupy jako całości i innych jej struktur. Muzafer Sherif i
Carolyn Sherif (1964: 243 - 244) rzucają nieco światła na ten problem,
powiadając, że lu dzie nie tworzą swych własnych grup w sposób
czysto mecha niczny, po prostu po to, aby być grupą. Nie czynią także
rżącej się właśnie grupy — leżą gdzie indziej. Ludzie wchodzą we
wzajemne interakcje, łączą się razem, albowiem odczuwają taką
potrzebę, doświadczają takiej potrzeby jako własnej. Dzieje się tak
niezależnie od tego, czego miałoby owo pragnienie doty czyć — bycia
akceptowanym przez innych, ale przy dużej dozie niezależności i
zachowaniu własnych praw, czy też na przykład uzyskania znaczenia
społecznego, zrealizowania potrzeb seksual nych, uzyskania
określonego wsparcia i pomocy, uznania ze stro ny innych lub po
prostu potwierdzenia samego siebie. Tak czy owak, podstawą
łączenia się jednostek w grupę jest silna indy widualna potrzeba
emocjonalna. Jest to ważny moment wart ze wszech miar
podkreślenia — czynnikiem inicjującym procesy prowadzące do
powstania określonych układów wewnątrzgrupo-wych są silne,
wewnętrznej indywidualne potrzeby emocjonalne jednostek.
Z drugiej strony typem struktury, która obejmuje owe afek-tywne
procesy zachodzące w grupie, a więc strukturą, która ge neruje dalsze
procesy w grupie, będąc czynnikiem inicjującym proces powstawania
grupy, jest właśnie struktura socjometrycz ną. Teza ta znajduje
potwierdzenie między innymi w ustaleniach Fritza Redlą (1942) czy
W. R. Biona (1961). Pewne odstępstwa od powyższej tezy nie
powinny być traktowane jako jej zaprze czenie. Otóż jak pamiętamy
(por. rozdział 2.5), Freud (1975: 269 - - 357) w swej analizie
psychologii zbiorowości opisuje hipotetycz ną ukrytą, głęboką
strukturę afektywną, która w istotny sposób uniemożliwia powstanie
grupy. Jak łatwo zauważyć, rozważania Freuda bynajmniej nie
obalają wyżej przedstawionej tezy.
Sugerują one jednak, że struktura socjometryczną ma dwa oblicza.
Otóż z jednej strony jest to właśnie ów aspekt głęboki, ukryty, który
niektórzy badacze, miedzy innymi Redl (1942), skołnni są określać
terminem uczucia grupowego (group emotion), inni zaś mianem
umysłu grupowego (group mind) (por. Mills T. 1984: 79). Z drugiej
jednak strony istnieje coś, co jest nazywane właściwą strukturą
socjometryczną. Jest to jej bardziej dostrze galny aspekt, szczególnie
silnie kojarzący się z procesami atrak cyjności interpersonalnej.
Istotnie, większość badań i danych empirycznych najwyraźniej
odwołuje się do tego aspektu struk tury socjometrycznej, ale owa
ukryta, głęboka jej część wydaje
223
się o tyle istotna, że przypuszczalnie rozstrzyga ona o wielu ele -
mentach i cechach powierzchniowych. Trzeba tu zwłaszcza zwró cić
uwagę na fakt, który przypuszczalnie spowodował, że ukryty aspekt
struktury socjometrycznej stał się przedmiotem zaintere sowań
zwłaszcza psychologów i psychiatrów — głęboka struktu ra
afektywna może się odnosić do konfiguracji zarówno świado mych,
jak i nieświadomych elementów emocjonalnych składają cych się na
zachowania jednostek (Mills T. 1984: 78 - 79).
Jeśli zatem weźmiemy pod uwagę to, co ustalił Fritz Redl, to jest
potrzeby i dążenia ludzkie, które przede wszystkim są przyczyną
tworzenia się grupy, ponadto uczucia satysfakcji lub frustracji
wynikające z doświadczenia grupowego, interpersonal ne więzi i
animozje, a także, na koniec, uczucia więzi z grupą jako całością lub
poczucie alienacji wobec grupy i wyobrazimy sobie, że wszystkie te
elementy tworzą określoną konfigurację, wówczas uzyskamy
pierwsze przybliżenie obrazu tego, co nazywa się uczuciem
grupowym. Uzyskamy więc także częściowy obraz struktury
socjometrycznej grupy. Jednakże, jak pisze Theodore Mills (1984),
należy pamiętać też o tym, że elementy te mogą wchodzić do owej
szczególnej konfiguracji w postaci świadomej bądź nieświadomej, że
mogą one występować zarówno w jedno stkach, jak i pomiędzy nimi,
że wpływają one na to, co zbiór jednostek może czynić, w co
wierzyć, jak myśleć, ale że mogą one także wpływać jedynie na
prawdopodobieństwo tego, co się czyni, mówi, w co się wierzy i jak
się myśli w grupie. Otóż aby uzyskać w miarę klarowne wyobrażenie
o tym, czym jest uczu cie grupowe, należy, zdaniem Millsa, wyobrazić
sobie pole sił dzia łających w każdym momencie i mających wpływ na
rozliczne zdarzenia w grupie. W szczególności zaś należy
wyselekcjonować z owego pola sił te, które mają swój początek w
jednostkowych dążeniach i uczuciach. Jeśli wyobrazimy sobie te
poszczególne siły razem jako zróżnicowany wprawdzie, ale
zorganizowany układ, wówczas możemy powiedzieć, że dotarliśmy
do ukrytej, głębszej struktury afektywnej. Struktury socjometryczne
są zatem, w odróżnieniu od innych struktur wewnątrzgrupowych, za -
korzenione daleko silniej w jednostkowych stanach afektywnych, to
jest dążeniach i uczuciach, a owo zakorzenienie jest szczegól nie
wyraźne w wypadku ukrytej, głębokiej części tych struktur.
224 Z powyższych rozważań widać wyraźnie, że właśnie dzięki
strukturom socjometrycznym jesteśmy w stanie dotrzeć do psy -
chologicznego podłoża tworzenia się grupy i jej trwania. Jest to
prawdopodobnie jedyna struktura umożliwiająca oddziaływanie
różnorodnych czynników i determinantów o charakterze psycho -
logicznym na sferę społeczną, a więc ponad jednostkową, i — co
więcej — sama ona tworzy się na skutek przekształcenia owych
czynników indywidualnych, psychologicznych i emocjonalnych w
ponadjednostkową, społeczną konfigurację w postaci struktury.
Zagadnienia te były ostatnio dość obszernie dyskutowane (Steiner
1974; Turner C. 1984; Hogg, Turner 1985). Jednakże zwraca się
uwagę na to, że ów psychologiczny aspekt podłoża grupy błędnie
rozważany był w kategoriach spójności grupowej lub atrakcyjności
interpersonalnej (McGrath, Kravitz, 1982; Zander 1979a). Zja wiska te
bowiem odnoszą się raczej do bardziej widocznego aspektu struktury
socjometrycznej, to jest do struktury socjo metrycznej sensu stricto.
Jeśli psychologiczną stronę tworzenia się grupy sprowadzi my _ jak
czyni to zdaniem Hogga i Turnera (1985) wielu bada czy — do
procesu powstania i rozwoju związków atrakcyjności
interpersonalnej, które z kolei nadają danemu agregatowi jedno stek
ludzkich spójność, powodując, że przekształca się on w grupę
jednostek, to wówczas dochodzimy do paradoksalnej sytuacji, w której
determinanty tworzenia się grupy stają się poprzedni kami
atrakcyjności interpersonalnej. Gwoli sprawiedliwości trze ba
przyznać, że wielu badaczy wcześniej zwracało już uwagę na to (zob.
Lott, Lott 1965; Group Dynamics 1968), że przy określo nych
konwencjach terminologicznych odróżnienie spójności gru powej od
atrakcyjności interpersonalnej staje się niemożliwe, albo wiem oba te
pojęcia nie mają odrębnego statusu teoretycznego (zob. też Evans,
Jarvis 1980), Kwestia ta będzie jeszcze szeroko omawiana w
niniejszym rozdziale.
Co więcej, zdaniem Hogga i Turnera istnieją także dane prze -
mawiające za tym, że atrakcyjność interpersonalna wcale nie musi
prowadzić do powstania grupy, a więc nie jest ona nieza wodnym
czynnikiem generującym grupę i inne struktury (por. Turner C. 1982;
Turner C., Hogg M., Turner, Smith 1984). Bliższe zbadanie
niniejszego problemu, a zwłaszcza sensu, jaki obaj
15 — Małe struktury...
225

autorzy nadają pojęciu grupy społecznej, powoduje, że dochodzi my
do zaskakującego rozstrzygnięcia. Twierdzą oni, że możliwe jest
powstanie grupy, pomimo braku wszystkich tradycyjnych
determinant atrakcyjności interpersonalnej. Jednakże dane, jakie
przytaczają (Billig, Tajfel 1973; Brewer, Silver 1978; Locksley, Ortiz,
Hepburn 1980) wyraźnie wskazują, że chodzi o powstanie grupy w
specyficznym tego słowa znaczeniu — grupy w sensie
psychologicznym. Kiedy przeanalizujemy bliżej te dane oraz gdy
przyjrzymy się bliżej rodzajom ich wyjaśnień, zrozumiemy, na czym
polega paradoksalność tego sposobu myślenia. Otóż proces tworzenia
się grupy w sensie psychologicznym nie jest tutaj wy jaśniany w
kategoriach spójności czy atrakcyjności interperso nalnej, albowiem te
narzędzia teoretyczne po prostu w tym wła śnie przypadku zawodzą.
Stosuje się wyjaśnienie w kategoriach zasady tożsamości społecznej
(social identity) (Tajfel 1978; Tur-ner, Giles 1981; Turner C. 1982).
Grupę ujmuje się wówczas ja ko coś, co na poziomie
psychologicznym sprowadza się do pro cesów poznawczych, na
poziomie formalnym zaś jest to zbiór je dnostek, które postrzegają się
jako członkowie tej samej kate gorii (por Tajfel, Turner 1979: 40;
Hogg, Turner 1985: 52). Two rzenie się grupy jest więc możliwe
dzięki procesowi samoikatego-ryzacji odwołującej się do zewnętrznie
wyznaczonej cechy gru-powości. Ale przecież dokładnie taki sam
proces mają na myśli wszyscy autorzy, którzy o grupie społecznej
mówią, posługując się kategorią świadomości własnej odrębności! W
istocie to, co grupą nazywają krytykowani przeze mnie wcześniej
autorzy tak zwanego świadomościowego podejścia do grupy, jest
dokładnie tym samym, co w niniejszych badaniach nazywa się grupą
w sen sie psychologicznym. Proces samokategoryzacji członków, a
więc proces postrzegania się jednostek jako członków tej samej kate -
gorii społecznej, jest przecież tożsamy z procesem powstawania
świadomości „my", to jest świadomości własnej odrębności.
We wcześniejszej analizie wskazywałem, że takie ujmowanie
sprawy sensu pojęcia grupy społecznej jest stawianiem jej na głowie,
albowiem świadomość własnej odrębności musi być skut kiem
istnienia struktur i nacisków strukturalnych grupy. Nie jest więc ona
czynnikiem generującym grupę, lecz zjawiskiem, które powstało w
wyniku istnienia 'grupy — jest czynnikiem
wtórnym wobec grupy społecznej. Nie bez powodu więc zastoso -
wanie sposobu analizy, o jakim mówią Hogg i Turner, rodzi lioz-ne
kłopoty poznawcze, albowiem uzyskiwane dane nie dają się
uzgodnić z twierdzeniami o spójności grupowej i atrakcyjności
interpersonalnej. Nie bez powodu dochodzi wówczas do pozornie już
tylko paradoksalnych sytuacji, w których stwierdzamy pro ces
powstawania grupy, nawet gdy brak jest wszystkich trady cyjnych
determinant atrakcyjności interpersonalnej.
6.2. CZYNNIKI GENERUJĄCE STRUKTURĘ SOCJOMETRYCZNĄ
Zakończmy jednak rozważania nad ściśle psychologiczną war stwą
struktur socjometrycznych i przejdźmy do analizy czynni ków
wywołujących elementarne procesy właściwe dla każdej stru ktury
socjometrycznej — powstawanie wzorów atrakcyjności in -
terpersonalnej. Inaczej mówiąc, pytanie, na które chcę obecnie
odpowiedzieć, brzmi: co powoduje tworzenie się wzorów atrak -
cyjności interpersonalnej?
Analizę tę należałoby zacząć od istotnej, w moim przekona niu,
tezy Paula V. Crosbiego. Otóż twierdzi on, że ogólnie rzecz biorąc
struktura socjometryczna odnosi się do wzorów stosunków pomiędzy
uczuciami w grupie, wyrażania sympatii i antypatii pośród członków
grupy. Co jest jednak ważne, to fakt, że stosun ki przyjaźni na ogół nie
pojawiają się, zanim pojawi się grupa. Crosbie uważa, że aczkolwiek
niekiedy stosunki przyjaźni mogą istnieć, zanim powstanie grupa i
mogą częściowo tłumaczyć jej powstanie, to jednak, generalnie rzecz
biorąc, raczej nie poja wiają się one, zanim członkowie grupy nie
uzyskują sposobności wchodzenia w interakcje i wzajemnego
poznania się (Interaction in Smali Groups 1975: 115).
Wracam tu, przynajmniej w pewnym stopniu, do analizy, ja ką
przeprowadziłem już w rozdziale dotyczącym pojęcia grupy
społecznej. Otóż raz jeszcze wydaje się potwierdzać teza o bez -
sensowności stawiania sprawy tak, że sprowadza się ona do py tania:
co było pierwsze lub co było na początku, jaki był ów pierwszy
impuls, który pobudził procesy prowadzące do powsta nia grupy.
Pytania takie jako żywo przypominają te, którymi dzieci
226 15* 227

Jednakże niezależnie od tego co jest początkową przyczyną, procesy

te wzajemnie się warunkują, tworząc syndrom

zwykły zadręczać dorosłych. Problem bowiem nie polega na od -

powiedzi na pytanie: „co było na początku" lub „co było pierw sze",
lecz raczej na ustaleniu dynamiki działania gotowego pro duktu, to jest
w pełni dojrzałej i rozwiniętej grupy społecznej. Nawet teorie
dotyczące rozwoju małej grupy -nie stawiają sprawy w ten sposób,
starając się raczej ustalić fazy rozwojowe grupy już ukształtowanej.
Zakładam więc, że odpowiedź na pytanie o czynniki generu jące
istrukturę socjometryczną w żadnym wypadku nie może przy brać
powyższego charakteru, aczkolwiek daleki jestem od całko witej
deprecjacji takiego sposobu stawiania problemu. Uważam jednak, że
do tego, aby mógł on nabrać sensu, potrzeba całko witej zmiany
perspektywy w stosunku do tej, jaka została przy jęta w niniejszej
pracy. Jak trudno określić czynniki generujące strukturę
socjometryczną, dowodzą Collins i Raven. Zakładają oni, że czynniki
konstytuujące atrakcyjność interpersonalną i spój ność grupy tworzą
określony syndrom, przez co wysoce utrud nione stają się próby
jednoznacznego ustalenia przyczyn atrak cyjności interpersonalnej i
spójności grupy. Choć główny nacisk obaj autorzy kładą ,na
atrakcyjność interpersonalną jako na przy czynę, to jednak zauważają,
że jedna konsekwencja atrakcyjności interpersonalnej może
wywoływać inną, wiele zaś „konsekwen cji" może być równocześnie
przyczyną atrakcyjności interperso nalnej. Na przykład atrakcyjność
interpersonalna może prowa dzić do zwiększenia wzajemnego wpływu
członków grupy na sie bie, lecz wydaje się także prawdopodobne, że
lubimy tych, którzy mają zdolność wywierania na nas wpływu.
Podobnie wysoka atrakcyjność interpresonalna może zwiększać
prawdopodobieństwo, że grupa będzie tak długo borykać się ze swym
zadaniem, aż za pewni sobie sukces, ale przecież z drugiej strony
sukces w roz wiązywaniu zadania jest jednym z głównych czynników
determinujących atrakcyjność interpersonalną. Podobnie atrakcyjność
interpersonalna powoduje, że postawy i wartości wśród członków
grupy silnie się upodabniają, lecz podobieństwo postaw i wartoś ci jest
przypuszczalnie główną determinantą atrakcyjności inter personalnej.
charakterystyczny dla wysoce spójnej grupy (Collins, Raven
1969: 121).
Pomimo wyżej wskazanych trudności istnieje jednak możliwość
ustalenia pewnej logicznej sekwencji zdarzeń. Wiele badań em -
pirycznych oraz wtórnych analiz danych empirycznych (na które będę
się powoływał w toku dalszych rozważań) wskazuje, że lo gika zdarzeń
prowadzących do krystalizowania się struktury so- cjometrycanej, a
więc generujących tę strukturę, jest następująca.
6.2.1. Potrzeby emocjonalno-afiliacyjne. Czynnikiem pierwot nym są
określone, wcześniej już wymienione potrzeby indywidualne jednostek
— ich potrzeby emocjonalno-afiliacyjne. Jak twierdzą Sherifowie
(Sherif, Sherif 1964), ludzie łączą się razem, wcho dzą we wzajemne
interakcje, albowiem odczuwają taką potrzebę, niezależnie od tego,
jakie formy mogłaby ona przybrać. Nie jest więc rzeczą istotną, czy
chodzić by miało o potrzebę akceptacji ze strony innych, potrzebę
znaczenia społecznego, potrzebę po mocy, czy w grę wchodziłaby
dążność do zrealizowania potrzeb seksualnych. Inni badacze, zwłaszcza
uznający teorię wymiany społecznej, są bardziej skłonni mówić o
wzajemnej potrzebie na gradzania się (Interaction 1975: 116), choć inni
także postrzegają ten czynnik jako ważny (Berscheid, Walster 1969;
Bytme 1969). Jeśli jednak dostatecznie szeroko zdefiniować potrzeby
wzajemnego na gradzania się, wówczas widać wyraźnie, że to, o czym
mówią Muzafer Sherif i Carolyn Sherif, a także inni wcześniej wymie -
nieni autorzy (Redl 1942; Mills T. 1984), sprowadza się w istocie do
potrzeby wzajemnego nagradzania się. Nixon (1979: 87-88) twierdzi,
że interpretacja w kategoriach teorii wymiany zakłada, iż ludzie będą
mieli skłonność do nawiązywania kontaktów z ty-nii osobami, które
dostarczają im nagród lub spełniają ich po trzeby. Pojawia się tutaj
jednak jeszcze jeden czynnik, który istotnie modyfikuje tę sytuację
wyjściową. Chodzi mianowicie ° to, że skłonność do poszukiwania
nagród jest uwarunkowana w istotny sposób przez postrzegane
prawdopodobieństwo, że na grody te rzeczywiście zostaną uzyskane
(Interaction 1975; Nixon 1979). Wobec tego — powiada Nixon —
możemy mieć skłonność do nawiązywania kontaktów z kimś, kto
dysponuje zdolnością do na-
gradzania nas, lecz możemy nie podjąć próby związania się z tą
osobą lub też nawiązania z nią przyjaźni, jeśli żywimy obawy co do
tego, czy osobnik ten istotnie zechce nas nagrodzić.
Inni badacze z kręgu teorii wymiany twierdzą, że mechanizm ten
sięga jeszcze głębiej. Nawet jeśli ktoś decyduje się związać z osobą,
która jest dla niego atrakcyjna, musi wiedzieć, że osoba ta
odwzajemni jego sympatię, jeszcze zanim powstanie związek
wzajemnej przyjaźni. Wskazuje się też na prawidłowość polega jącą
na tym, że żaden związek sympatii czy przyjaźni nie jest związkiem
o równych parytetach. Nawet jeśli skłonność do przy jaźni zostaje
odwzajemniona, nie jest ona odwzajemniona w jednakowym
stopniu (Berscheid, Walster 1969). Tak czy inaczej owym
pierwotnym czynnikiem, który musi zaistnieć, aby rozpo czął się
długotrwały i złożony proces prowadzący w rezultacie do
utworzenia struktur socjometrycznych, są potrzeby indywidu alne
jednostek, potrzeby o charakterze emocjonalno-afiliacyjnym.
Nieistotne jest, czy potrzeby te powstały w toku procesu grupo wego,
czy też były w stosunku do owego procesu grupowego
pierwotne. Trzeba jednak zaznaczyć, że potrzeby te jako poje -
dynczy, izolowany czynnik nie wystarczają do wywołania wza -
jemnych uczuć sympatii, a tym bardziej do zapoczątkowania two -
rzenia się sieci stosunków interpersonalnych prowadzących do
powstania struktury socjometrycznej.
6.2.2. Dystanse międzyludzkie. Drugim czynnikiem (także o
charakterze pierwotnym) niezbędnym do zapoczątkowania pro cesu
tworzenia się struktury socjometrycznej jest bliskość fizy czna ludzi.
Liczne badania wskazują na to, że dystans pomiędzy ludźmi, a
dokładniej rzecz ujmując — bezpośrednia bliskość, moż ność
kontaktu 'osobistego jest najważniejszym czynnikiem wpły wającym
na natężenie interakcji między każdymi dwoma jedno stkami. Osoby,
które z powodu owej bliskości miały możność wchodzenia w
interakcję, często przejawiały tendencję do rozwi jania „poczucia
sympatii" (Gullahorn 1952; zob. też Lott, Lott 1965). Jak pisze Nixon
(1979: 88-89), potwierdzenie tej tezy uzy skano w wielu badaniach
nad różnorodnymi typami układów gru powych. Nawet wówczas,
gdy mamy do czynienia z negatywnymi uczuciami przesądu (na
przykład przesądu rasowego białych wo-
230
bęc czarnych), zintensyfikowany, bezpośredni kontakt pomiędzy
osobami tych dwóch ras w wyraźny sposób redukuje ów przesąd,
skłonność do deprywacji partnera itp. (Palmore 1955; Deutsch,
Collins 1958; Mann 1959). Efekt ten zaobserwowano także w ba -
daniach Stouffera (The American 1949), lecz systematycznie ba dali
go Festinger, Schachter i Back (1950). Sformułowali oni tezę, która
właściwie w nie zmienionej postaci przetrwała do chwili obecnej: im
bliżej ludzie są względem siebie w sensie przestrzen nym, tym
bardziej prawdopodobne, że staną się dla siebie atrak cyjni (por. Hare
1976b: 164; tam też obszerna literatura przedmiotu).
6.2.3. Podobieństwo postaw. Trzecim istotnym czynnikiem o
charakterze pierwotnym, który jest niezbędny do zapoczątko wania
procesów tworzenia się struktur socjometrycznych w sze rokim tego
słowa znaczeniu i bezpośrednio wpływa na procesy atrakcyjności
interpersonalnej, jest podobieństwo postaw. Badania nad tym
czynnikiem ujawniły systemową naturę wzorów atrakcyjności
interpersonalnej i umożliwiły doprecyzowanie nie których tez
dotyczących poprzednich dwóch czynników. General nie rzecz biorąc,
twierdzi się, że ludzie o podobnych postawach będą częściej dla
siebie atrakcyjni (Collins, Raven 1969). Jak więc widać, teza ta
wywodzi się z tradycji teorii równowagi po znawczej Heidera (1946;
1958), rozwijanej potem między innymi przez Cartwrighta i
Harary'ego (1956). Badania Steina, Hardyck i Smitha (1965) ujawniły
jednakże, iż bliskość przestrzenna i to warzyszące jej zwiększenie
natężenia interakcji nie zawsze będą sprzyjać powstawaniu
atrakcyjności interpersonalnej i struktur socjometrycznych. Nie
zawsze też intensyfikacja wzajemnych in terakcji będzie redukować
przesądy, uprzedzenia i brak sympatii. Możliwe to będzie dopiero
wówczas, gdy członkowie grupy staną się w pewnym stopniu
homogeniczni, zwłaszcza ze względu na swe ukryte cechy. Tak więc,
jak twierdzą Stein, Hardyck i Smith, dopiero gdy intensyfikacji
interakcji będzie towarzyszyć postrze gane podobieństwo przekonań i
interesów, zapoczątkowany zosta nie proces rozwijania „poczucia
przyjaźni" oraz przezwyciężania przesądów i uprzedzeń.
Jak widać już z tej krótkiej analizy, wymienione trzy czyn niki
(potrzeby emocjonalno-afiliacyjne, bliskość fizyczna i podo-
231

bieństwo postaw) generujące atrakcyjność interpersonalną, a w
dalszej kolejności także strukturę socjometryczną, pozostają w SPÓJNOŚĆ — DYSTYNKCJE POJĘCIOWE
wyraźnej wzajemnej interakcji, przez co uzyskują pewne ce chy
systemowe, stając się swoistym syndromem strukturotwór-czym.
Oczywiście istnieją też czynniki, które ograniczają lub ha mują proces
powstawania atrakcyjności interpersonalnej, aczkol wiek i tutaj
prawidłowości nie są w pełni klarowne. Homans (1974: &4)
zauważył, że tendencja do bardziej pozytywnych uczuć między
jednostkami, w miarę jak narastają ich interakcje, może osłabnąć,
gdy czują się one „zmuszone" do wchodzenia w inter akcje, które
dokonują się w atmosferze rywalizacji i niepewnoś ci zwłaszcza co do
prestiżu, władzy czy statusu ekonomicznego. Podobne zjawisko
dostrzegł także Festinger (1953). Badani przez niego ludzie, którzy
byli „zmuszeni" mieszkać w danym miej scu, generalnie rzecz biorąc
mieli negatywne postawy wobec swych sąsiadów i społeczności, w
której żyli. Z drugiej jednak strony pewne czynniki mogą niwelować
skutki izolacji wobec wła snej grupy, osłabiającej oczywiście
radykalnie proces tworzenia się atrakcyjności interpersonalnej i
możliwości powstania struk tury socjometrycznej (Hare 1976a: 157).
Otóż żadna struktura socjometryczna nie jest homogenicznym
monolitem. Przeciwnie, najczęściej istnieje ona w postaci odmiennie
powiązanych ze sobą klik (będzie o tym mowa w dalszych partiach
tego rozdziału), tworząc różnorodne, mniej lub bardziej złożone
konstelacje struk turalne. Tendencja do tworzenia podgrup na bazie
atrakcyjności interpersonalnej jest w obrębie danej grupy tak silna
(zob. np. Klein 1956), że nawet, gdy powstanie tych podgrup zostanie
wymuszone przez jakieś warunki zewnętrzne, to i tak liczba inter akcji
o charakterze przyjacielskim będzie wyraźnie w ich obrę bie wzrastać.
Dzięki powyższym ustaleniom obraz procesów leżących u po dłoża
atrakcyjności interpersonalnej staje się coraz bardziej wy raźny.
Wymienione wcześniej trzy czynniki działające równo cześnie
powodują, że wśród członków określonej grupy (pomiń my kwestię
stadium rozwojowego, w jakim się ona znajduje) zaczyna wyłaniać się
pewien specyficzny wzór atrakcyjności in terpersonalnej, który
bezpośrednio prowadzi do powstania struktury socjometrycznej.
232
6.3. STRUKTURA SOCJOMETRYCZNA,
ATRAKCYJNOŚĆ INTERPERSONALNA,
W tym miejscu pojawia się pilna potrzeba dokonania wyraź nych
dystynkcji pojęciowych, albowiem bez tego dalsza analiza stałaby się
całkowicie nieczytelna. Trzy wyżej wymienione po jęcia, w
szczególności zaś atrakcyjność interpersonalna i spój ność,
traktowane są przez wielu badaczy zamiennie jako syno nimy. Pojęcie
struktury socjometrycznej pojawia się w literatu rze rzadziej,
najprawdopodobniej dlatego, że nie ma ono bezpo średniego sensu
empirycznego, czyli nie daje się bezpośrednio, bez użycia bardziej
złożonych procedur analizy teoretycznej, prze łożyć na język badań
empirycznych. Ponadto ze względu na głęb szy sens teoretyczny jest
ono bezużyteczne dla większości wąsko-teoretycznie zorientowanych
badaczy tej dziedziny zjawisk spo łecznych.
Przede wszystkim skoncentrujmy się na zdefiniowaniu sensu pojęć
spójności i atrakcyjności interpersonalnej głównie po to, aby
odpowiedzieć na pytanie, czy możliwa jest wyraźna i jedno znaczna
dystynkcja tych pojęć. Przeprowadzenie takiej dystynk cji nie jest
łatwe, albowiem bardzo często w literaturze świato wej dokonywano
analiz pod hasłem „spójność grupowa jako atrakcyjność
interpersonalna" (zob. Rosenborough 1953; Van Bergen, Koekebakker
1959; Lott, Lott, 1961; 1965; Group Dynamics 1968). Co więcej, ten
sposób analizy bywał stosowany przez bardzo wpływowych i uznanych
autorów, co wpłynęło na kształtowanie się specyficznego obyczaju
teoretycznego — spójność grupowa została potraktowana jako
synonim atrakcyj ności interpersonalnej. Wpływ tej grupy teoretyków
był tak sil ny, iż zaprzestano prób analizy teoretycznej obu pojęć.
Bardzo charakterystyczny jest dla tej postawy pogląd Howarda
Nixona: .,[...] obojętnie, czy niewłaściwie nazywa się go spójnością
czy też trafnie atrakcyjnością interpersonalną, aspekt ten zyskał wśród
badaczy bardzo duże znaczenie [...]" (1979: 86). Otóż do kładna
analiza tego zjawiska czy też tej cechy małej grupy po kazuje, że
spójność i atrakcyjność interpersonalna są jednak dwoma różnymi
wymiarami grupy i nie jest wobec tego rzeczą całkowicie obojętną
zamienne ich używanie.
233
 powodowały szereg komplikacji pojęciowych i
operacjonalizacyjnych. Nie chodziło jednak głównie o brak pre-

234

6.3.1. Spójność i atrakcyjność interpersonalna. Z grubsza rzecz

biorąc, spójność określana bywa jako stopień, w jakim grupa „trzyma
się razem" jako całość (Shaw 1983: 89), czy też, jak piszą Festinger,
Schachter i Back (1950: 164) w najczęściej chyba cy towanej i
używanej definicji, jest to „całościowe pole sił działa jących na
członków w kierunku pozostania w grupie". W ramach tej samej
konwencji_ terminologicznej pozostaje także Robert T.
Golembiewski, pisząc: „Teoretycznie, spójność jest istotną
właściwością małej grupy. Owo «trzymanie się razem» lub wza jemne
przyciąganie się członków równocześnie charakteryzuje małą grupę i
odróżnia ją od innych całości społecznych" (1962: 149). Festinger w
innej niż przytaczana wyżej pracy pisze, że spójność jest „wypadkową
wszystkich sił działających na człon ków w kierunku pozostania w
grupie" (1950: 274), Cartwright i Zander (1960) utrzymują zaś, że
spójność grupowa jest wyni kiem oddziaływania na wszystkich
członków grupy wszystkich tych sił, które zmuszają ich do pozostania
w grupie. W tym nur cie myślenia o spójności pozostają też Collins i
Raven (1969: 120), kiedy powiadają, że potrzeba stworzenia nieco
głębiej sięgającej definicji teoretycznej pojęcia spójności skłania do
określenia jej jako tych sił, które działają w kierunku utrzymywania
jednostki w grupie i powstrzymywania przed jej opuszczeniem.
Sprawą osobną natomiast, zdaniem tych autorów, jest dysponowanie
także trafną definicją operacyjną spójności grupowej. Będzie jeszcze o
tym mowa w dalszej części tego rozdziału.
Powyższe definicje są najbardziej reprezentatywne dla pod -
stawowego nurtu badań nad spójnością, który wywodzi się bez -
pośrednio z prac Leona Festingera, powstałych w latach pięćdzie -
siątych i w dużym stopniu jest oparty na założeniach teorii pola Kurta
Lewina. Sądzę, że są one tak bliskoznacżne, iż nie wyma gają
dalszych komentarzy i analiz. Trzeba natomiast przypomnieć, że z
biegiem czasu koncepcje Festingera z obu wymienionych przed
chwilą prac zaczęły napotykać coraz silniejszy opór wśród badaczy
mimo swej ogromnej popularności i dużego wpływu, ja ki wywarły na
dalsze badania w tej dziedzinie. Jak pisze na przykład Nixon (1979:
75), definicje Festingera oraz Festingera, Schachtera i Backa
cyzji pojęciowej, zbyt dużą ogólność itp., na co zwracało wpraw dzie
uwagę wielu autorów (Gross, Martin 1952; Albert 1953; Ro-
senborough 1953; Eisman 1959; Van Bergen, Koekebakker 1959; Lott
1961), lecz o niedostateczną jasność procedury pomiaru. Stąd też
późniejsi kontynuatorzy linii Festingera, Schachtera i Backa nie
próbowali klarować lub ograniczać definicji, skupiając się raczej na
rozwijaniu zespołu miar operacyjnych stwarzających szansę na
możliwie najpełniejsze uchwycenie owych sił dzia łających na
jednostki. W tym kierunku poszli na przykład Peter- son i Martens
(1973: 65).
Mało interesujące są też propozycje innych oponentów Festin gera i
zapoczątkowanego przezeń nurtu badań. Wspomniani już Gross i
Martin (1952: 553) zaproponowali własną definicję, która miała
zapoczątkować nowy sposób badania spójności. Ich zdaniem bardziej
(płodne poznawczo byłoby określenie spójności jako „opo ru grupy
wobec sił ją rozrywających". Niestety ich propozycja niczego nie
zmieniła w układzie sił wśród badaczy, zwłaszcza że była pozbawiona
warstwy operaejonalizacyjnej. Nancy Evans oraz Paul A. Jarvis (1980:
365), którzy przeprowadzili dogłębną analizę znaczeń pojęcia
spójności grupowej, stwierdzają z pewną dozą rezygnacji, że pomimo
wielu badań zagadnienia spójności grupowej w ciągu ostatnich
dwudziestu pięciu lat (w tej chwili już trzydziestu pięciu) pojęcie to
nadal pozostaje niejasne.
Myślę jednak, że pesymizm ten jest nadmierny, albowiem istnieją
wyraźne szansę na pojawienie się rozwiązań umożliwiają cych dalszy
postęp badań. Owo pozorne dreptanie w miejscu mimo narastającej
liczby badań i ujawniania kolejnych interesu jących zależności,
spowodowane jest tylko częściowo brakiem za dowalających rozwiązań
pojęciowych. Istotnie, rację ma Golem biewski, że skonstruowano de
facto pojęcie „rozciągliwe jak guma, za pomocą którego wszystko
może być przewidziane" (1962: 153, 155). Trzeba jednak także
pamiętać o tym, że intensywnym badaniom empirycznym muszą
towarzyszyć równie intensywne poszukiwania teoretyczne. W
przeciwnym bowiem razie narasta jąca lawinowo ilość danych
empirycznych nie daje się sensow nie zinterpretować przez przestarzałe
konstrukty teoretyczne, a ponadto badania empiryczne nie są
stymulowane przez teorię, co także jest zjawiskiem bardzo
niekorzystnym.
235
Generalnie rzecz biorąc, nadal dominuje wizja fenomenu spój ności
grupowej wywodząca się bezpośrednio z pierwszych ustaleń
Festingera, Schachtera i Backa: spójność jest to albo całościowe pole
sił, które działają na członków w kierunku pozostania w gru pie lub
w kierunku powstrzymania jednostki (jednostek) przed jej
opuszczeniem. Łatwo można udowodnić, że każdą definicję
występującą obecnie w literaturze przedmiotu można podporząd -
kować wyżej podanej (zob. np. Lott 1961; Golembiewski 1962: 152;
Nixon 1979: 78).
Jak zaznaczyłem wcześniej, ogromne zamieszanie powodował też
fakt, że spójność traktowana była (i jest) jako substytut atrakcyjności
interpersonalnej. Sytuacja ta była przypuszczalnie skutkiem tego, że
nie dostrzegano dostatecznie wyraźnie różnicy pomiędzy samym
pojęciem spójności a procedurą jego operacjo-nalizacji. Pojęcie w
postaci zaproponowanej przez Festingera oraz Festingera, Schachtera
i Backa było tak zwanym pojęciem teo retycznym, nie dającym się
bezpośrednio użyć w badaniach empi rycznych. Wymagało ono
zastosowania procedury teoretycznego przełożenia jego sensu na
język badań empirycznych. Procedu ra operacjonalizacji opierała się
na następującym rozumowaniu. Otóż istnieje wiele sił, które mogą
działać na jednostkę, wpływa jąc na nią w kierunku pozostania w
grupie. Problem polega na trafnym wskazaniu owych sił. Wspomniani
badacze wybrali dość uproszczone rozstrzygnięcie, które jednak, jak się
okazuje, na wiele lat zaciążyło na prowadzonych w tej dziedzinie
badaniach. Za główny czynnik uznano właśnie atrakcyjność
interpersonal ną. Zatem przekształcając definicję podaną nieco
wcześniej przez określenie sił działających na jednostkę jako
atrakcyjności inter personalnej, uzyskujemy nową definicję spójności
grupowej — odwołującą się do liczby, siły i wzorów przyciągań w
obrębie grupy (zob. np. Shaw 1983). Ponieważ z kolei atrakcyjność
inter personalna jest jednoznacznie definiowana w kategoriach ściśle
empirycznych jako stosunek wewnątrzgrupowych wyborów socjo-
metrycznych do wyborów zewnątrzgrupowych, wobec tego szyb ko
ustaliła się druga, równoległa tradycja definiowania spójnoś ci
grupowej tym silniejsza, że odwołująca się do poziomu empi rycznie
dostępnych kategorii. Spójność grupowa, to — w tej kon wencji —
stosunek wewnątrzgrupowych wyborów socjometrycz-
nych do wyborów zewnątrzgrupowych, to jest wzór atrakcyjności
interpersonalnej.
Niestety, miało to pewne negatywne konsekwencje zarówno natury
badawczej, jak i teoretycznej, aczkolwiek w zdumiewa jący sposób
były one redukowane przez samą naturę zjawisk społecznych. Otóż
rozstrzygnięcie powyższe sugeruje jednoznacz nie, że spójność grupy
jako pewien fenomen grupowy, a więc pewna charakterystyka grupy
(niezależnie, czy strukturalna, czy globalna; por. Lazarsfeld, Mentzel
1961) opiera się na atrakcyjności interpersonalnej. Tymczasem można
wyobrazić sobie wiele in nych źródeł spójności grupowej, na przykład
ważność zadania, jakie grupa spełnia, prestiż, jaki wypływa z
członkostwa w gru pie, satysfakcja z różnych aspektów życia
grupowego itd., i wszy stkie one w różnorodny sposób mogą
przyczyniać się do spójnoś ci lub osłabiać jej skutki dla grupy. Sernice
Eisman (1959) zwra ca właśnie uwagę na to, że badacze często nie
obserwują istnie nia korelacji pomiędzy różnymi czynnikami spójności
grupowej. Kurt Back (1951) stwierdził istnienie zwiększonego
natężenia w komunikacji wewnątrzgrupowej, a także wzrost
zbieżności po staw jako funkcję zwiększonej spójności. Rzeczą
236
rzyszące przynależności do grupy i jest przyczyną spójności. Z drugiej
strony, korzyści zewnętrzne, takie jak sukces w roz wiązywaniu
zadania, zwiększają atrakcję interpersonalną.
A jednak istnieją powody, aby zjawiska związane ze spójnoś cią
grupy uznawać za nieco bardziej złożone, niż to wynika z wy żej
przedstawionych badań. Hagstrom i Selvin (1965) umożliwiają
zaskakującą jest jednak fakt, że było to prawdą niezależnie od tego,
czy spójność wynikała z atrakcyjności interpersonalnej, czy też z
innych, wy mienionych wyżej źródeł. W tym sensie natura zjawisk
społecz nych redukuje jednostronność procedury badawczej. Choć z
drugiej strony można też wysunąć przypuszczenie, że jednostronność
spojrzenia narzucona przez Festingera i jego współpracowników nie
była dziełem przypadku (Collins, Raven 1969: 120).
Przekonanie o silnym, przyczynowo-skutkowym związku po -
między spójnością grupy a atrakcyjnością interpersonalną niezwy kle
zdecydowanie wyrażają właśnie Barry Collins i Bertram Ra-ven
(1969: 121). Twierdzą, że stosunek wyborów wewnątrzgrupo wych do
wyborów zewnątrzgrupowych dlatego jest najpopular niejszą definicją
spójności grupy, że atrakcja interpersonalna jest zarówno przyczyną,
jak i skutkiem spójności grupowej. Powołu ją się na mechanizm
psychologiczny powodujący, że interakcja z lubianymi i lubiącymi
nas członkami grupy jest korzyścią samą w sobie (Collins, Guetzkow
1964: 125 i nast.). Tak więc fakt, że członkowie grupy lubią się
wzajemnie zwiększa korzyści towa-
237
uzyskanie właśnie takiego odmiennego spojrzenia na problem
spójności grupowej. Otóż dostrzegają oni dwa źródła czy też dwie
przesłanki spójności grupowej. Jedną jest satysfakcja w szerokim tego
słowa rozumieniu, to jest satysfakcja, jaką jednostka czerpać może z
różnych form życia grupowego. Drugi typ źródeł spójnoś ci grupowej
odnosi się do tego, co dotychczas — bez posługiwa nia się jakąś
jednoznaczną definicją — określaliśmy mianem atrakcyjności
interpersonalnej, a więc do wzorów wyborów i od rzuceń w grupie.
Hagstrom i Selvin wysuwają tezę, iż oba te wymiary spójności
grupowej są statystycznie niezależne. Jeśli tak, to zmienia się dosyć
radykalnie dotychczas prezentowana perspektywa widzenia .zagadnień
spójności.
Rozważmy najpierw związek pomiędzy wybieraniem przyja ciół w
grupie a uczestnictwem w zorganizowanych działaniach grupy —
piszą Hagstrom i Selvin. Doświadczenie uczy, że im więcej ma się
przyjaciół w grupie, tym chętniej uczestniczy się w jej działaniach.
Zależność ta będzie więc wyższa, silniejsza w wysoce spójnych
grupach, słaba zaś w grupach niespójnych z tego powodu, że grupy
wysoce spójne okażą się atrakcyjne nie tylko dla jednostek, lecz także
dla diad. Skutkiem tego stosunek wyborów wewnątrzgrupowych do
wyborów zewnątrzgrupowych będzie niski — podział na kliki będzie
słabo zaznaczał się w stru kturze grupy, a zatem grupa będzie spójna.
Jednakże, zdaniem Hagstroma i Selv:ina, grupy, w których duża część
członków to przyjaciele, niekoniecznie muszą być wysoce atrakcyjne
dla swych członków. Przeciwnie, grupa może być też atrakcyjna, nie
obejmując bliskich związków interpersonalnych. Stanowisko to jest
sprzeczne z przedstawionym wcześniej poglądem, którego rze cznikami
byli między innymi Back, Collins i Raven. Otóż zgodnie z koncepcją
Hagstroma i Selvina grupy o wysokiej satysfakcji mogą mieć niski
stopień spójności socjometrycznej, to jest spój ności opartej na wzorach
atrakcyjności interpersonalnej. Mamy
238
tu więc do czynienia z dwoma wymiarami spójności, które są cał -
kowicie od siebie niezależne.
W badaniach Kurta W. Backa mówiło się o istnieniu wielu
niezależnie od siebie działających czynników, które zawsze pro - i zgadzają się ze sobą częściej niż członkowie umierającej orga nizacji?
wadziły do ukształtowania się spójnej grupy o jednozinacznie
określonych właściwościach. W tym wypadku jest inaczej. Mamy do
czynienia jakby z dwoma rodzajami spójności. Grupa spójna z dla wszystkich tych procesów jest spójność rozu miana wyłącznie w
powodu wysokiej satysfakcji członków ujawnia jednak odmien ne
właściwości niż grupa spójna z powodu wysokiego poziomu
atrakcyjności interpersonalnej. Jeśli tak rozumieć spójność, wów czas
teza b pewnego rodzaju tożsamości spójności i atrakcyjności
interpersonalnej jest kontrfaktyczna. Co więcej, oba wymiary
spójności grupowej są wobec siebie antytetycane. Otóż od czasu
badań Balesa (1950) doskonale wiadomo, że bliskie przyjaźnie
tworzące aspekt emocjonalno-afektywny grupy mogą być dys - pewnych swych wymiarach), może także wpływać (dodatnio lub
funkcjonalne dla działania grupy i rozwiązywania przez nią za dań.
To z kolei może wpłynąć negatywnie na satysfakcję człon ków, a
więc pośrednio — na ten typ spójności, który opiera się właśnie na
satysfakcji członków (zob. też Blau 1955: 238). Inaczej mówiąc, jest
tak, że istnieją grupy, które są silnie zorientowane na zadanie, wobec
czego właśnie ich efektywność może być głów ną determinantą ich
atrakcyjności. Są to zatem grupy, w których przeważa spójność
wynikająca z satysfakcji. Otóż efektywność takich grup może ulegać
obniżeniu z powodu wysokiego stopnia spójności socjometrycznej
— a w rezultacie obowiązujące w gru pie wzory atrakcyjności
interpersonalnej mogą obniżyć poziom jej wewnętrznej spójności.
Sądzę, że ten typ analizy spójności jest bardziej trafny od po- '
przednio przedstawionego. Cartwright i Zander (1960: 69) w swo im
studium, które miało być podsumowaniem ponad dwudziesto letnich
badań nad spójnością grupową, zastanawiali się, dlaczego jest tak, że
uczestnictwo w jednej grupie jest do tego stopnia nieregularne, iż
powoduje w rezultacie jej powolną śmierć, podczas gdy uczestnictwo
w innej grupie, o podobnej aktywności, podob nych działaniach oraz
podobnym przywództwie pozostaje znaczne? Co czyni grupę
„zdrową" do tego stopnia, że jej członkowie pracują ciężko, bardziej
poświęcają się dla grupy, bardziej ocho czo wychwalają j ej zalety,
wydają się razem bardziej szczęśliwi
239
Ale odpowiedź Cartwrighta i Zandera na te pytania była moim
zdaniem nietrafna. Według obu autorów czynnikiem naj istotniejszym
kategoriach atrakcyjności interpersonalnej. Wcześniej przeprowadzona
analiza dowodzi, że tak nie jest.
Sądzę też, że możliwa staje się obecnie nieco bardziej wyraź na
dystynkcja stosowanych w tej analizie pojęć. Przede wszyst kim
niemożliwe jest utożsamianie atrakcyjności interpersonalnej i spójności
grupowej. Spójność grupy bowiem może opierać się na atrakcyjności
interpersonalnej, to jest być jej skutkiem (do pewnego stopnia i w
ujemnie) na wzory atrakcyjności interper sonalnej, lecz w żadnym razie
nie jest z nią tożsama. Spójność grupy jest więc czymś więcej niż tylko
wzorem atrakcyjności in terpersonalnej istniejącym w danej grupie.
Zanim jednak zapro ponuję własny sposób rozumienia pojęcia
spójności grupowej, chciałbym zdefiniować pojęcie wzoru
atrakcyjności interpersonal nej. Otóż wydaje się, że określenie
stosowane szczególnie często przez Festingera i od tamtego czasu
wyjątkowo popularne nadal zachowuje swoją trafność. Wzór
atrakcyjności interpersonalnej w grupie, to innymi słowy mówiąc,
wzór wyborów i odrzuceń pomiędzy członkami w grupie, bilans
atrakcyjności i repulsji wzajemnej jednostek. Atrakcyjność
interpersonalna tak rozumia na ogromnie bliska jest temu, co Moreno
zwykł nazywać struk turą socjometryczną (oczywiście z pominięciem
czynnika „tele") i co w chwili obecnej w różnych opracowaniach jest
określane jako struktura socjometryczną. Co więcej, panuje głębokie
przekonanie, że graficznym obrazem struktury socjometrycznej jest
socjogram (zob. np. Chełstowski 1966; Interaction in Smali Groups
1975: 115 - 122; Mika 1981). Tymczasem wydaje się, że socjogram
jest graficznym obrazem wzoru atrakcyjności interpersonalnej
grupie pod warunkiem, że odrzucimy tezę o tożsamości struk tury
socjometrycznej i atrakcyjności interpersonalnej. Jeśli tak, to
posługując się terminologią Lazarsfelda i Mentzla (1961: 1979)
atrakcyjność interpersonalną, a więc wzór wyborów i odrzuceń
wzajemnych członków danej grupy, możemy określić jako włas ność
strukturalną grupy, która oczywiście wywiera określony
240
wpływ na grupę jako całość, będąc jednym z najważniejszych
czynników decydujących o spójności grupowej.
Spójność jest czymś innym. Oczywiście możemy przyjąć jako jej
cząstkową definicję definicję w kategoriach atrakcyjności in -
terpersonalnej. Wówczas istotnie spójnością będzie stosunek wy borów
wewnątrzgrupowych do wyborów zewnątrzgrupowych, ale aby
zachować precyzję, należałoby tak określoną spójność nazy wać
mianem „spójnością", to jest spójności .zdefiniowanej jedynie w
kategoriach atrakcyjności interpersonalnej. Spójność w szero kim tego
słowa znaczeniu wydaje się jednak sięgać głębiej. Prze analizujmy
jeszcze raz sytuację, jaka powstaje w wyniku poja wienia się
„spójności". Otóż stosunek wyborów wewnątrzgrupo wych do
zewnątrzgrupowych musi ulec minimalizacji, grupa nie może się
bowiem cechować zbyt głęboko sięgającymi podziałami na kliki i
podgrupy. Gdybyśmy spójność w sensie ogólnym utoż samili ze
w „spójnością/', wówczas należałoby zaprzestać dalszej analizy.
Tymczasem konieczne wydaje się postawienie kropki nad i. Brak
głęboko sięgających podziałów wewnątrzgrupowych, brak wyraźnie
zdefiniowanych podgrup, klik o odrębnych celach, war tościach itd. jest
stanem pewnej „unifikacji pola grupowego" (Van Bergen,
Koekebakker 1959: 85). Stan ten oznacza pewnego rodzaju „bliskość"
członków grupy w szeroko rozumianym sen sie — podobnie
postrzegają oni różnorodne zdarzenia, a nawet mogą łączyć się razem
w odpowiedzi na bodźce płynące ze świata zewnętrznego. Jak piszą
Evans i Jarvis (1980: 366), wszyscy człon kowie grupy spójnej będą
przejawiać skłonność do podobnego postrzegania grupy, co znaczy, że
będą podobni pod względem swych postaw, wartości itd. Co więcej,
podobieństwo to odnosić będzie się także do sfery behawioralnej,
albowiem zakłada się, że członkowie grupy będą także w podobny
sposób reagować na problemy dotyczące grupy. Zatem, reasumując,
spójność grupy jest stanem jej wewnętrznej szeroko rozumianej
unifikacji. Człon kowie grupy spójnej, jak piszą Evans i Jarvis, będą
charaktery zować się podobnymi cechami osobowościowymi, będą
mieć podobne cele, zainteresowania, podobne wyobrażenia o metodach
działania w określonych sytuacjach. Dlatego też spójność grupy może
istotnie prowadzić do większego zaangażowania członków grupy w jej
sprawy i działania oraz do większego poczucia bez-
— Małe struktury... 241

pieczeństwa wśród członków, którzy postrzegają grupę w podob ny
sposób. Zwróćmy uwagę, że ten sposób myślenia jest oczy wiście
bardzo łatwo przekładamy na język badań empirycznych. A ponadto
takie zdefiniowanie spójności umożliwia łatwiejsze przewidywanie
różnorodnych daleko sięgających jej konsekwen cji, takich jak
deindywidualizacja jednostek w grupie czy poja wienie się syndromu
myślenia grupowego. Unifikacja pola gru powego może zatem być
wynikiem zarówno określonych wzorów atrakcyjności
interpersonalnej, jak i na przykład określonego na tężenia satysfakcji
członków z wykonywanego zadania.
Spójność grupy nie jest zatem, jak sugeruje Nixon (1979: 76),
czymś w rodzaju syntetycznej, agregacyjnej właściwości grupy, lecz
jej właściwością emergentną, globalną, istniejącą na poziomie grupy
jako całości. Zdaniem Evans i Jarvisa (1980: 366, 368) spójność jest
zjawiskiem grupowym, czyli właśnie zjawiskiem emergentnym, czymś
w rodzaju Durkheimowskich faktów spo łecznych, nieredukowalnym
do postaw, zapatrywań czy zachowań poszczególnych jednostek.
Pogląd ten w pełni podzielam.
6.3.2. Głębokie struktury spójności grupowej. Jednakże niniej sze
spojrzenie na spójność grupową cechuje pewien istotny brak. Otóż
wiele wskazuje na to, że/ jest ona ujmowana w ramach
„świadomościowej" czy „interakcyjnej" koncepcji grupy, gdzie wiele
procesów, także tych ponadindywidualnych, emergentnych zdaje się
zachodzić na mocy swego rodzaju umowy społecznej, zgody
wszystkich członków opartej na ich dobrej woli. Tymcza sem
najistotniejszą cechą wszelkich zjawisk grupowych jest przy mus i siła
oddziaływania płynąca z ukształtowanych struktur gru py, nie zaś
dobra wola jej członków. Perspektywa dotychczas analizowana
sugerowała, że spójność grupy, nawet w ostatnim z przyjętych jej
znaczeń, jest w sporej mierze utrzymywana przez stosunki przyjaźni
członków grupy, rozmiary osobistych satysfak cji czy — powiedzmy
— wielkości nagród, jakie jednostka czer pie z uczestnictwa w grupie.
Tymczasem spójność jest czymś, do czego grupa dąży jako całość,
czymś, co jest niezbędne dla jej istnienia. Grupy, generalnie rzecz
biorąc, dążą właśnie do wzmac niania swych struktur, a więc do
pogłębiania swej wewnętrznej spójności (Kellerman 1981: 4).
Tak więc dotychczas rozpatrywana perspektywa, mimo iż na jej
gruncie udało się uzyskać niemal całkowicie zadowalającą de finicję,
pomija bodajże najistotniejszy czynnik charakterystyczny dla
wszelkich procesów grupowych. Jak powiada Feldman (1968: 31),
perspektywa ta ignoruje naciski normatywne wywierane na członków
grupy przez różnorodne jej struktury. Feldman niezwy kle trafnie
analizuje wady dotychczasowych ujęć, dochodząc przy tym do
wniosków, które nie pojawiały się w pracach innych kry tyków
podejścia opierającego się na utożsamianiu spójności z atrakcyjnością
interpersonalną. Traktowanie atrakcyjności in terpersonalnej jako
jedynej podstawy spójności grupowej — po wiada Feldman — nie
pozwala wykazać, że zmiany interpersonal nej atrakcyjności członków
grupy nie prowadzą w sposób nie unikniony do towarzyszących im
zmian w innych wymiarach spójności lub też do istotnej zmiany
spójności grupowej jako ca łości. A przecież dane wskazują na to, że
inne zjawiska stano wiące podstawy spójności grupowej mogą być
negatywnie sko relowane z atrakcyjnością interprersonalną lub też nie
da się ujaw nić między nimi żadnego systematycznego związku. Na tej
podstawie i na podstawie danych uzyskanych przez Eisman "(1959), z
których wynika, że atrakcyjność interpersonalna mierzona za pomocą
miar socjometrycznych nie jest powiązana ze średnią atrakcyjnością
grupy, Feldman (1968: 33) wysuwa przypuszcze nie, że procesy i
zjawiska inne niż więzi przyjaźni czy zgodność wartości mogą mieć
kluczowe znaczenie w powstawaniu spój ności grupowej. Feldman o
tym nie wspomina, ale pozostaje tyl ko jedno rozstrzygnięcie —
przymus i strukturalne naciski.
Każda grupa społeczna cechuje się dążeniem do stałego prze -
dłużania swej egzystencji. Otóż tendencja małych grup do wzmac -
niania swych struktur, a więc do podnoszenia poziomu wewnętrz nej
spójności, jest właśnie wynikiem owej naturalnej skłonności do
trwania (Kellerman 1979). Oczywiście tendencja ta w różnych
grupach może pozostawać na różnym poziomie. Jak twierdzi Kel -
lerman (1981: 4), owo dążenie ku spójności w pewnych grupach
pozostaje jedynie z lekka rozbudzone, podczas gdy w innych może
stać się ono tak mocne, iż wywołuje tak rygorystyczny konfor mizm
członków, że wszelka autonomia przestaje być możliwa. Mamy tu
więc do czynienia z zupełnie nowym fenomenem, który
242 16* 243

systemu kar i sankcji, którego za daniem jest niedopuszczenie do

osłabienia osiągniętego poziomu spójności, będącego zgodnie z
logiką tych struktur poziomem optymalnym dla grupy. Zadaniem
tych struktur jest także roz wiązywanie problemów
wewnątrzgrupowych, a konkretnie roz wiązywanie we właściwy im
sposób konfliktów wewnątrzgrupo wych, które zawsze obniżają
w kategoriach atrakcyjności interpersonalnej nie byłby możliwy do spójność grupy. Kellerman ustalił,
uchwycenia. Kellerman dostrzega całkiem nowe aspekty spój ności,
które wydają się szczególnie istotne z perspektywy teore tycznej 244
przyjętej w tej książce. Otóż spójność jest oczywiście re zultatem
potrzeb afiliaeyjnych jednostek, jest także pewnym re fleksem typu
przywództwa w danej grupie i efektem działania pro cesu grupowego,
a zwłaszcza wpływu grupy jako całości na je dnostkę. Ale przede
wszystkim określony poziom spójności grupy (w znaczeniu
przyjętym w poprzednim paragrafie) jest wynikiem nacisków i
przymusu, jaki na jednostki wywierają określone, wy specjalizowane
karzące struktury grupowe, głębokie kulturowe struktury małych
grup.
Generalnie rzecz biorąc, tą głęboką strukturą punitywną od -
powiedzialną za spójność grupy jest kultura grupy, na którą skła dają
się miedzy innymi wszelkiego typu systemy wartości i norm
wewnątrzgrupowych, specyficzna etyka pracy, jaka dominuje w
grupie, złożona sfera języka jako środka komunikowania się, jego
idiomy itd., wreszcie, na koniec, charakterystyczna dla gru py
filozofia stosunków wewnątrzgrupowych. Kultura grupy jest
zarówno czynnikiem generującym jej spójność, jak i strukturą
punitywną, której zadaniem jest niedopuszczenie przez przymus,
naciski i sankcje do osłabienia poziomu spójności wewnątrzgry-
powej. Generowanie spójności dokonuje się na drodze tworzenia
określonych systemów motywacyjnych skłaniających jednostki do
pozostania w grupie, do utrzymania stabilności grupy, podtrzy mania
działań grupy zmierzających do osiągnięcia określonych, zarówno
wyartykułowanych, jak i nieświadomych celów, na ko niec wreszcie
dokonuje się ono przez regulowanie i wiązanie po staw grupowych
w wewnętrznie niesprzeczne układy. Ale są to jedynie wstępne
funkcje struktur punitywnych grupy. Ich dru gą, istotniejszą funkcją
jest tworzenie sieci nacisków, systemu wewnętrznego przymusu oraz
że struktury punitywne grupy decydujące o jej spójności przy bierają
trzy formy. Ponieważ jednak struktury punitywne są równocześnie
kulturą owej grupy przenikającą tę grupę we wszystkich jej
wymiarach, wobec czego forma, jaką przybiera struktura
'punitywną .grupy, jest równocześnie formą grupy jako całości.
Mówiąc więc o trzech typach struktur punifywnych w grupach,
należałoby raczej mówić o trzech typach grup społecz nych i taką też
konwencję stosuje Kellerman (1981: 6 i nast.).
Grupy ekstrapunitywne zdominowane przez eksitrapunitywną
kulturę rozwiązują swe wewnętrzne problemy, a więc przede
wszystkim rozładowują wewnętrzne konflikty oraz utrzymują
wewnątrzgrupową spójność na optymalnym poziomie metodą ko zła
ofiarnego. Jest to skrajny typ kultury grupowej, niemniej łatwo jest
znaleźć jego przykłady. Grupy działające w ramach ruchu
nazistowskiego były zdominowane przez ten typ struktur
punitywnych. Wszystkie trudności i problemy grupy zostały wówczas
sprowadzone do poszukiwania i ostatecznego unicestwie nia Żydów.
Spójność takiej nazistowskiej grupy — jak powiada Kellerman —
była bardzo silna i przeradzała się w bestialstwo, kiedy kierowała nią
ekstrapunitywna kultura grupowa. Grupa te go rodzaju skutecznie
sprzyja głębokim procesom deindywiduali-zacji jednostki, które
pobudzają agresywne, kontrolowane przez grupę działania. Będzie o
tym szczegółowo mowa w dalszych pa ragrafach tego rozdziału.
Zwróćmy uwagę, że grupa spójna, dysponująca określanym
wzorem atrakcyjności interpersonalnej, wydaje się czymś nie zwykle
harmonijnym. Unifikacja pola grupowego dokonuje się w niej
bowiem jakby na zasadzie zgody społecznej. Oczywiście jest to obraz
fałszywy — grupy społeczne nie są bowiem, gene ralnie rzecz biorąc,
przepełnione harmonią i zgodą. Z drugiej stro ny, czymś skrajnym jest
oczywiście także obraz grup ekstrapu-nitywnych. Otóż pomimo, że
osiągają one wysoki stopień spój ności, to jednak owa spójność
nabiera innego charakteru. W gru-pie ekstrapunitywnej stosunki
wewnątrzgrupowe cechuje hierar-chiczność i antagonizm. Dzieje się
tak dlatego, że grupa ta ma strukturę autorytarną, która wymaga
potwierdzenia przez poszu kiwanie kozłów ofiarnych (Kellerman
1981: 8).
Grupy intrapunitywne do pewnego stopnia przypominają po-
245
przedni typ grup, albowiem także cechuje je orientacja do we wnątrz
oraz poszukiwanie kozła ofiarnego jako środka rozwiązy wania
własnych problemów. Jednakże struktury karzące tych grup są mniej
agresywne i ekspansywne, co powoduje, że ich członkowie
koncentrują się na osobistych grzechach, na ekspiacji, pokucie za
grzechy. Zdaniem Kellermana wiele grup religijnych charakteryzuje
się tego typu strukturami punitywnymi i odpo wiadającą im kulturą.
Tutaj stosunki wewnątrzgrupowe także są hierarchiczne i
antagonistyczne. Spowodowane to jest tym, że członkowie tych
grup są uzależnieni od władzy, nawet gdy ujaw niają ekspiację,
zachowują się zgodnie z określonymi kodami czy są posłuszni wobec
narzuconych symboli. Charakterystyczną ce chą kultury tych grup,
twierdzi Kellerman, jest ukryta idea, że zewnętrzne potrzeby
jednostek muszą być kontrolowane, na te zaś, które kontroli poddane
być nie mogą, zostaje nałożona sankcja ostracyzmu.
Wizja grup spójnych opierających się na atrakcyjności inter -
personalnej kryje w sobie szczególny i, jak sądzę, nieprawdziwy,
obraz wolności jednostki w grupie. Kontrfaktyczność tego obrazu
wynika z przyjętego w nim założenia o dobrowolności uczestnic twa,
konformizmu, podporządkowania się. Podobnie nieprawdzi we
byłoby jednak twierdzenie, że w grupach ekstrapunitywnych czy
intrapunitywnych jednostka jest całkowicie zniewolona przez
struktury grupowe. Otóż zniewolenie mogłoby mieć miejsce wów -
czas, gdyby nie towarzyszyła mu akceptacja, świadoma bądź nie -
świadoma — .najczęściej przez internalizację kultury grupy —
istniejącego stanu rzeczy. Zniewolony jest więzień przekonany o
swej niewinności, lecz osoba popełniająca samobójstwo z po wodów
religijnych jest człowiekiem wolnym, co więcej, jest ona przekonana
o swym wyjątkowym położeniu, dzięki któremu do staje się tam,
gdzie inni dostać się nie mogą. Grupy ekstrapuni-tywne i
intrapunitywne generują wysoki stopień wewnętrznej spójności, a to
oznacza, że agresja wobec kozła ofiarnego jest dla członków tych
grup, włączając samego kozła ofiarnego, składni kiem naturalnych
reakcji w określonych sytuacjach społecznych. W tym sensie grupy
wysoce spójne o ekstrapunitywnych lub intrapunitywnych
strukturach mogą być grupami niebezpieczny mi. Festinger (1950)
stwierdził, że większa spoistość grupy po-
246
woduje wzrost siły grupy, która może być wykorzystana w celu
vvym<usizairiia konformizmu wobec norm, uzyskania akceptacji swych
celów, przypisania do zadań i ról itd. Ale spójność jako taka nie
może być traktowana jako zjawisko negatywne. Spój ność jest
istotnym czynnikiem trwania każdej grupy i w sposób naturalny
grupa będzie dążyć do jej powiększenia. Natomiast — jak trafnie
zauważa Kellerman — to, czy wysoce spójna grupa będzie czymś
niebezpiecznym, czy nie, zależy właśnie od typu kultury grupowej.
Kolejnym typem grup są tak zwane grupy niepunitywne, o nie-
punitywnej kulturze. W grupach tych nie występuje dążenie do
systematycznego stosowania nacisku i przymusu wobec ich człon ków.
Członkowie tych grup dążą natomiast do pełnego wyraża nia swych
motywów i uczuć, aczkolwiek dużym uproszczeniem byłoby
powiedzenie, że wolność jednostki jest w nich większa, albowiem
naciski strukturalne .nie są tak drastyczne. Są to gru py o mniejszym
stopniu spójności wewnętrznej, ale istotnie nie są one w stanie, jak
zaznacza Kellerman, wewnętrznego konflik tu. Natomiast wyraźnie
niższy stopień spójności wewnętrznej mo że wywoływać — co może
wydać się paradoksalne — poczucie braku wolności. Otóż jednostki
swe osobiste korzyści wynikają ce z przynależności do grupy i swą
wolność definiują głównie w kategoriach związku emocjonalnego z
wartościami grupowymi. Tak długo więc, jak długo jednostka może
uzyskiwać owe ko rzyści osobiste, a więc także ma poczucie
wolności, wartości i ce le jednostek, z jednej strony, grupy zaś z
drugiej, mogą nawet do pewnego stopnia być rozbieżne, a mimo to
spójność grupy może ulegać zwiększeniu. Cele grupowe natomiast,
zwłaszcza wówczas, gdy w sposób adekwatny odzwierciedlają typ
punityw-nej struktury grupy, a ponadto znajdują swój rezonans w po -
trzebach superego jednostki, będą wyraźnie przyciągać jednostkę do
grupy. Są to warunki, w których korzyść jednostki znajduje się w
symbiozie z celami grupy, spójność grupy jest największa i
niezależnie od tego, czy kultura grupy ma charakter ekstrapu-
nitywny, intrapuniywny czy też niepunitywny, należy spodzie wać się
bardzo wysokiego poczucia wolności jednostek. Tak czy inaczej,
Kellerman dostrzega, że wzrost spójności grupy sprzyja rozwijaniu
się zwłaszcza ekstrapunitywnych i intrapunitywnych
247
 dobrowol-

struktur. Analiza zjawiska deindywidualizacji i syndromu myśle nia 248

grupowego, która zostanie przeprowadzona w dalszej części tego
rozdziału, wyraźnie tę tezę potwierdza.
Reasumując dotychczasowe rozważania, można powiedzieć, że
spójność grupy jest stanem unifikacji pola grupowego, będącej
wynikiem zarówno procesów atrakcyjności interpersonalnej, jak
też na przykład satysfakcji, jaką jednostki czerpią z uczestnictwa w
życiu grupowym. Jest ona również wynikiem działania silnie
rozbudowanych struktur punitywnych grupy stanowiących jej
kulturę.

6.3.3. Atrakcyjność interpresonalna i struktury socjometryczne

sensu stricto. Tworzenie się podziałów wewnątrzgrupowych: pod -
grupy i kliki. Struktury socjometryczne sensu largo zostały zde -
finiowane na początku tego rozdziału. Czymże jednak są struk tury
socjometryczne sensu stricto, skoro mianem wzoru atrak cyjności
interpersonalnej określiłem to, co zwykle nazywano wła śnie
strukturami socjometrycznymi? Sformułowanie syntetycz nej definicji,
przynajmniej w tym momencie, nie wydaje się moż liwe.
Przeanalizujmy jednak dokładnie sens pojęcia wzoru atrak cyjności
interpersonalnej w grupie po to, aby ustalić zasadnicze różnice
pomiędzy tymi wzorami a strukturami socjometryczny mi w ścisłym
tego słowa znaczeniu.
Jedną z możliwych definicji cząstkowych małej grupy spo łecznej
jest określenie jej w kategoriach systemu interakcji mie dzy
jednostkami. Jednakże ów system interakcji nie jest cha otycznym,
przypadkowym zbiorem kontaktów międzyludzkich, lecz — jak się
rzekło — stanowi pewien wzór, jest więc upo rządkowany i dają się w
jego obrębie zauważyć wyraźne regu larności. Już Homans (1950: 112,
118, 120) zauważył, że istnieje korelacja pomiędzy różnym
natężeniem częstotliwości interakcji, interpersonalną sympatią oraz
podobieństwem działań i uczuć. Wywołuje to efekt charakterystyczny
dla każdego wzoru atrak cyjności interpersonalnej, polegający na tym,
że pary i większe liczby osób o początkowo wyższym natężeniu
interakcji dążą do tego, aby coraz bardziej wyróżniać się od reszty
grupy do tego stopnia, że możliwe staje się zaobserwowanie istnienia
podgrup lub klik, charakteryzujących się wyższym natężeniem
nej wymiany pozytywnych uczuć interpersonalnych itd. Tworzy się
więc w ten sposób specyficzna struktura, którą ostatecznie cechują
dwa wymiary: zróżnicowanie na kliki, podgrupy w per spektywie
poziomej oraz określony układ hierarchiczny. Podsta wowym i
jedynym kryterium strukturo twórczym jest w tym przypadku natężenie
interakcji między jednostkami. Oczywiście wyższe natężenie
interakcji obserwować się będzie w obrębie po szczególnych podgrup,
co umożliwia odtworzenie zróżnicowania poziomego, to jest podziału
na poszczególne kliki. Więcej prze jawów sympatii spotykamy nie
tylko wśród członków podgrup. Także osoby wyżej ulokowane w
hierarchii są bardziej lubiane i wokół nich (oraz ich podgrup)
obserwuje się zagęszczenie inter akcji.
Davis i Leinhardt doskonale pokazują, w jaki sposób bezpo średnie
stosunki uczuciowe mogą generować strukturę zawiera ją cą system
hierarchicznie uporządkowanych klik. Podstawowym czynnikiem jemna sympatia jest większa niż ich przeciętna sympatia dla innych
umożliwiającym powstanie struktury w obu jej wy miarach jest typ członków grupy (Davis 1966: 86) lub można powiedzieć, że kliki są
relacji pomiędzy jednostkami. Autorzy ci wy różniają trzy główne typy podgrupami o wyższym natężeniu pozytywnych sto sunków pomiędzy
relacji (interakcji) pomiędzy jedno stkami, które powodują powstanie ich członkami niż pomiędzy outsiderami (Da-vis, Leinhardt 1972:
struktury, wzoru atrakcyjności interpersonalnej: wzajemne relacje 221). Obie definicje są komplementarne w stosunku do siebie,
pozytywne, relacje asyme tryczne oraz wzajemne relacje niepozytywne wzajemnie przekładalne i sformułowano je w kategoriach
(Davis, Leinhardt 1972: 220). Relacje asymetryczne wiążą ludzi na analizowanego tutaj wzoru atrakcyjności in terpersonalnej. Kluczowe
różnych pozio mach — to one są właśnie czynnikiem tworzącym znaczenie ma tu więc czynnik zmien ności natężeń interakcji. Problem
hierarchię w strukturze. Natomiast wzajemne relacje pozytywne i powstawania i istnienia klik analizowano wielokrotnie (Lazarsfeld,
wzajemne relacje niepozytywne są czynnikiem rodzącym Merton 1954; Lipset, Trow, Coleman 1956), ale to głównie Homans
zróżnicowanie i strukturę w obrębie danego poziomu strukturalnego. (1950) podkreślał znaczenie zmienności natężenia interakcji w
Oczywiś cie, wzajemne relacje pozytywne są dominującym typem procesie tworzenia się klik. Różnice w natężeniu interakcji
stosunków w obrębie poszczególnych klik, podczas gdy wzajemne społecznych — twierdzi Ho mans — prowadzą do zróżnicowań w
relacje niepozytywne występują pomiędzy członkami różnych klik sympatii tak, iż działania podgrupy stają się coraz bardziej odmienne
znajdujących się na tym samym poziomie strukturalnym. Tak więc od działań w innych podgrupach, aż do momentu, w którym system
wszystkie trzy typy relacji generują hierarchiczną strukturę członków kontroli szerszej grupy zaczyna przeciwdziałać temu procesowi,
małej grupy, którą Davis i Leinhardt przedstawiają w postaci wyznaczając gra nice odmienności (Homans 1950: 136).
schematu (rysunek 6.1).
Tak więc proces tworzenia się struktury grupowej (ale tylko T.Q
Powyższa analiza wzoru atrakcyjności interpersonalnej w gru pie
względu na jeden aspekt — wzór atrakcyjności interpersonal nej)
powinna być uzupełniona o definicję kliki, która w ramach
zostaje zapoczątkowany i jest podtrzymywany zarówno przez zmienne
zarysowanej koncepcji wydaje się łatwa do sformułowania. Otóż
natężenia interakcji, jak i przez typ interakcji. Pod kreślam jednak, że
może to być podzespół członków grupy, których przeciętna wza-
analiza ta dotyczy wyłącznie powstawania i utrzymywania się wzorów
atrakcyjności interpersonalnej w gru pie. Struktura grupy, właściwe jej
249
wzory atrakcyjności interper sonalnej będą więc „dążyć" do
uporządkowania w postaci syste-
250
mu hierarchicznie ułożonych poziomów, z których każdy zawiera
jedną lub więcej klik. Struktura ta jest produktem skłonności do
interakcji, jakie pojawiają się na podłożu wzajemnej atrak cyjności
jednostek. Ludziie w tej samej klice przejawiają więc skłonność do
wybierania się nawzajem (przewaga wzajemnych relacji
pozytywnych) oraz skłonność do co najmniej powstrzy mywania się
przed wybieraniem członków innych klik (brak ja kiejkolwiek relacji)
lub też skłonność do odrzucania osób z in nych klik (przewaga
wzajemnych relacji niepozytywnych). Ale jak rodzi się hierarchia,
zróżnicowanie pionowe? Otóż wynika ono z tego, że członkowie
podgrup o niższym statusie przejawia ją także skłonność do wybierania
członków podgrup o wyższym statusie, a ci ostatni wyboru tego nie
odwzajemniają (przewaga relacji asymetrycznych) (zob. Holland,
Leinhardt 1970: 507 - 598).
Jednakże pomimo dość dużego wyrafinowania powyższa ana liza
nadal pozostaje w dużym stopniu jednostronna, posługując się jako
głównym czynnikiem strukturotwórczym zmiennym natę żeniem
interakcji. Obraz struktury grupy jest więc jakby „płas ki",
dwupoziomowy. Takie właśnie są, jak sądzę, wzory atrak cyjności
interpersonalnej. Ponadto wzór atrakcyjności interperso nalnej to
pojęcie bezpośrednio przekładalne na język badań empi rycznych,
które bez żadnych dodatkowych procedur operacjona-lizacyjnych da
się przedstawiać w postaci graficznej, w postaci albo socjogramu
uwidaczniającego precyzyjnie powiązania między poszczególnymi
statusami, albo też ogólniejszego schematu ujaw niającego przede
wszystkim rozłożenie i zależności klik w grupie.
Dla uzyskania obrazu struktury socjometrycznej potrzebny jest
jeszcze trzeci wymiar. Zwróćmy uwagę, że analiza wzorów
atrakcyjności interpersonalnej nie uwzględnia cech społecznych
poszczególnych jednostek i ich statusów w obrębie danego wzo ru.
Odnosi się wrażenie jak gdyby na tych analizach nadal silnie ciążyła
wizja struktur socjometrycznych w wydaniu Morena, to jest takich
układów, które powstają i istnieją na bazie stosun ków „czystej"
przyjaźni, sympatii itp. Kwestia ta była bardziej drobiazgowo
analizowana w rozdziale 3. Tymczasem struktura socjometryczna,
jaką tutaj mamy na myśli, jest układem wielo wymiarowym, a w
każdym razie zawsze jest układem uzupełnio nym o wymiar cech
społecznych poszczególnych jednostek - statu-
 251
sów. Tak więc obok natężenia (częstotliwości) interakcji oraz jej
rodzaju (typu), które umożliwiały odtworzenie hierarchicznej struktury
wzorów atrakcyjności interpersonalnej, należy wziąć też pod uwagę
szeroko rozumiane cechy społeczne poszczegól nych jednostek -
statusów. Zabieg taki pozwala na dalsze rozbu dowywanie struktury
relacji miedzy jednostkami i dopiero tego typu struktura może być
określona mianem socjometrycznej. W tak rozumianej strukturze
socjometrycznej pojawiają się pra widłowości, które nie występowały
we wzorach atrakcyjności. Jednym słowem, są to innego typu obiekty
społeczne.
Interesującym zabiegiem teoretycznym, którego dokonuje Da-vis
(1966), jest założenie, że jeden z wymiarów wzorów atrak cyjności
interpersonalnej jest stałą, albowiem wówczas można trafnie wykazać
znaczenie i rolę tego wymiaru, który w struk turach socjometrycznych
pojawia się jako „nowy". Otóż Davis, zgodnie z sugestią Lazarsfelda i
Mertona (1954), zwraca uwagę, że wówczas gdy ,,zawiesimy"
działanie czynnika natężenia in terakcji, punkt ciężkości analizy
przenosi się w kierunku cech społecznych, a znaczenia nabiera
czynnik „podobieństw". Zwróć my uwagę, iż zabieg taki pozwala
dostrzec, że związki pozytywne pomiędzy jednostkami nie opierają się
jedynie na określonym natężeniu interakcji i wynikającej stąd
sympatii, lecz także na podobieństwie. Im więcej różnorodnych cech
mają jednostki - sta tusy w grupie lub też inaczej mówiąc: im większa
liczba kategorii społecznych, na jakie jest podzielona grupa, tym
większa liczba klik, jakie w tej grupie powstaną. Kliki, jak się
oczekuje, będą zatem cechować się pewnym stopniem społecznej
homogenicz- ności, a ta z kolei będzie wzmagać poczucie wzajemnej
sympatii w obrębie takiej podgrupy. Z kolei na skutek takich samych
procesów spadkowi ulegają związki sympatii pomiędzy poszczegól -
nymi klikami. W grupie rodzi się silne zróżnicowanie pomiędzy
klikami (Davis 1966: 87).
W tym właśnie momencie odkrywamy obszar zjawisk zdecy -
dowanie odmiennych od tych, z którymi mieliśmy do czynienia,
analizując wzory atrakcyjności interpersonalnej. Oto bowiem po jawia
się zjawisko wzajemnej współzależności atrybutów poszcze gólnych
jednostek, które wywołuje w strukturze socjometrycznej co najmniej
trojakiego rodzaju konsekwencje: po pierwsze, im
silniejsze są te powiązania, tym większy rozmiar kliki utworzo nej
przez osoby mające te właściwości, po drugie, im silniejsza jest
współzależność między atrybutami poszczególnych jednostek, tym
większe będzie zróżnicowanie między członkami tworzonej przez
nich kliki a innymi członkami grupy i wreszcie, po trzecie, w
powyższej sytuacji przeważająca część grupy będzie podzielo na na
dwie wrogie kliki, z których jedną będą tworzyć ci, którzy mają
wszystkie atrybuty, a drugą ci, którzy nie mają żadnej z tych
właściwości. Są to prawidłowości ogólne i mają podsta wowe
znaczenie w każdej strukturze socjometrycznej.
Wprowadźmy teraz, za Davisem, dwa pojęcia charakteryzu jące
strukturę socjcmetryczną grupy, a tym samym grupę ze względu na
jej strukturę socjometryczną: pojęcie grupy jednolitej (podkreślam:
ze względu na jej strukturę socjometryczną) oraz grupy
podzielonej. Oba te pojęcia do pewnego stopnia dotyczą zjawisk
pochodnych wobec spójności grupowej. Otóż jednolitość grupy
występuje wówczas, gdy jej członkowie lubią się wza jemnie. Grupa
podzielona zaś to taka, w której istnieje tendencja do skrajnej
sympatii i skrajnego braku sympatii, a nawet wro gości. Powyższe
określenia w pewnym stopniu odnoszą się do te go, co w przypadku
spójności nazywaliśmy unifikacją pola gru powego. Grupa, jak
powiada Davis (1966: 88), w której każdy żywi nieco wrogości
wobec każdego, jest bardziej jednolita i mniej podzielona niż taka, w
której prawie każdy nie lubi każ dego, lecz kilka osób żywi do siebie
głęboką sympatię. Powyższe charakterystyki struktur
socjometrycznych będą nam potrzebne w dalszych rozważaniach
nad typologią struktur socjometrycz nych w grupach.
Jak już wcześniej zaznaczono, nasza uwaga skupia się głów nie
na analizie trzeciego istotnego wymiaru struktur socjome trycznych
nie występującego we wzorach atrakcyjności interper sonalnej.
Istnienie tego wymiaru powoduje tak istotną, głęboką zmianę
struktury grupowej, iż struktura socjometryczną może być
określona jako emergentna wobec wzorów atrakcyjności in -
terpersonalnej. Wymiar ten tworzą poszczególne społeczne cha -
rakterystyki jednostek, takie jak: płeć, wiek, rasa, status, wy -
kształcenie, religia, postawa polityczna itp. Te charakterystyki
jednostek mogą być w pewnych grupach silnie i harmonijnie po-
252 253

których powinna się pojawić prosta struktura so cjometryczna, są

różnego typu społeczności prymitywne, tak zwane izolaty społeczne
oraz — jak twierdzi Davis — większość amerykańskich szkół
podstawowych, gdzie zróżnicowanie prze biega według ,dwóch
niezależnych od siebie osi — wieku i płci. Prosta struktura
socjometryczna będzie sprzyjać tworzeniu nie wielkiej liczby dużych
klik, które będą się organizować właśnie wokół osi zróżnicowania.
wiązane, w innych zaś ich wzajemna współzależność może być niska i
mogą one być wzajemnie sprzeczne. Drugim aspektem omawianego
wymiaru jest liczba cech występujących u człon ków grupy, a
dokładniej rzecz ujmując — liczba istotnych cech. James Davis dzieli
struktury na te, w których występuje wiele takich cech, i na te, które
cechują się niewielką liczbą właści wości. Jednakże wspomniana
typologia struktur socjometrycz-nych powstaje dopiero po
skrzyżowaniu obu tych wymiarów.

Tabela 6.1. TypoJogia struktur socjometrycznych

Liczba wymiarów Powiązania między poszczególnymi charakterystykami

małe i wzajemnie sprzeczne duże i wzajemnie

niesprzeczne
Wiele struktura wzajemnie struktura spolaryzowana
„sprzęgająca się"
Niewiele struktura prosta struktura zdychotomizowana

ZródJo: Davis 1966: 88.

Zanim przedstawię szczegóły dotyczące powyższej typologii,

chciałbym poczynić jedno istotne zastrzeżenie. Typologię tę na leży
odczytywać jako „przedłużenie" obrazu struktury hierar chicznej —
wzoru atrakcyjności interpersonalnej, przedstawionej na rysunku 6.1.
Inaczej mówiąc, jest tak, że w każdym z ana lizowanych typów
struktury socjometrycznej występuje któraś z wersji owej struktury
hierarchicznej.
Prosta struktura socjometryczna rodzi się na skutek niewielkiej
liczby wymiarów i braku korelacji między nimi. Przykła dem grup, w
 Niekiedy jednak, pomimo niewielkiego zróżnicowania, nie wielkiej
liczby wymiarów dochodzi do silnego powiązania cech w obrębie
każdego statusu, co powoduje, że coraz więcej ludzi zaczyna należeć do
jednej lub drugiej antytetycznej grupy. Ina czej mówiąc, powstają
wówczas warunki sprzyjające powstaniu zdychotomizowanej
struktury socjometrycznej. Struktura prosta cechowała się stosunkowo
wysokim stopniem jednolitości we wnętrznej. Oczywiście istniał w niej
podział na kliki (te istnieją zawsze, w każdej strukturze
socjometrycznej), lecz nie miał on cech dychotomiczności. Natomiast
struktura zdychotomizowana cechuje się mniejszym stopniem
jednolitości, albowiem kliki ma ją tendencję do stawania wobec siebie
w opozycji. James Davis jako przykład grupy, w której powinna
istnieć zdychotomizowa na struktura socjometryczna, podaje
tradycyjne miasteczko na południu Stanów Zjednoczonych. Grupa ta
może powstać na sku tek skorelowania się rasy i statusu z faktem
przynależności do dwóch wielkich grup: białych o wysokim statusie i
czarnych o niskim statusie, stanowiących trzon tej zdychatcmizowanej
struktury socjometrycznej. Oczywiście nie jest to całkowicie wy -
czerpujący obraz struktury, albowiem — zdaniem Davisa — w takiej
254
struktura „wzajemnie sprzęgająca się" jest bardziej jednolita niż
struktura zdychotomizowana — każdej osobie w takiej grupie
odpowiada mniejsza niż w strukturze zdychotomizowanej liczba
innych osób, które są w sensie społecznym identyczne lub od rębne
(Davis 1966: 89).
Ostatni, czwarty typ struktury socjometrycznej to struktura
spolaryzowana. Powstaje ona wówczas, gdy jednostki w grupie
cechują się dużą liczbą istotnych wymiarów, wymiary te zaś bądź
właściwości są silnie i zgodnie wzajemnie powiązane, tak iż za czynają
tworzyć układy syndromatyczne. Oczywiście w takiej strukturze
wzrośnie liczba podgrup, lecz także pojawi się ten dencja do
wzrostu wielkości skrajnych grup społecznych. Ta właśnie
tendencja prowadzi do polaryzacji struktury socjoime-tryeznej,
mimo że występuje w strukturze wielowymiarowej, o dużej
grupie istnieć też będą mniejsze grupy białych o niskim statusie i
czarnych o wysokim statusie.
Jeśli liczba istotnych charakterystyk społecznych jednostek
należących do grupy jest duża, lecz nie są one ze sobą powią zane, to
jest posiadanie danej cechy nie pociąga za sobą konse kwencji w
postaci wielu dalszych charakterystyk, wówczas po wstanie
^wzajemnie sprzęgająca się» struktura socjometryczna. Jest to
struktura, w której istnieje stosunkowo duża liczba ma łych, słabo
zróżnicowanych klik. Jeśli porównamy struktury so-cjometryczne
szkoły podstawowej ze strukturami socjometrycz-nymi grup w
szkole wyższej, twierdzi Davis, wówczas dostrze galna będzie
wyraźna różnica. Otóż oprócz płci i wieku (roku studiów), które były
istotnymi charakterystykami w strukturach socjometrycznych
prostych charakterystycznych dla szkoły .pod stawowej, studenci są
zróżnicowani dodatkowo ze względu na miejsce zamieszkania,
kierunek studiów, członkostwo w organiza cjach studenckich itp.
Istnieje tu więc duża liczba wymiarów, nie tworzących jednak
powiązanych syndromów. Dzięki temu
255
niekiedy liczbie charakterystyk. James Davis ponownie odwołuje się
do przykładu ze społeczeństwa amerykańskiego. Otóż tradycyjne
miasteczko Nowej Anglii, które wprawdzie jest zróżnicowane ze
względu na zamożność, religię, preferencje po lityczne i narodowość
(wyliczając tylko najistotniejsze cechy), przejawia silne tendencje
do polaryzacji, albowiem wymienione charakterystyki tej
społeczności układają się w syndromy: bogaty - protestant -
republikanin - tu urodzony versus ubogi - kato lik - demokrata -
obcego pochodzenia (Davis 1966: 89-90). Tak więc początkowo
duża liczba podgrup na skutek łączenia się cha rakterystyk w
syndromy poczyna się redukować do dwu silnie spolaryzowanych
podgrup. Davis szacuje, że jednolitość takiej struktury powinna
oscylować pomiędzy poziomem właściwym strukturze
dychotomicznej a poziomem charakterystycznym dla struktury
wzajemnie sprzęgającej się.
Tak więc struktura socjometryczna została tutaj przedstawio na
jako coś wyraźnie odmiennego od wzorów atrakcyjności in -
terpersonalnej. Procesy wzajemnego przyciągania i odrzucania nie są
rozpatrywane wyłącznie w kategoriach psychologicznych, lecz także ją w postaci syndromatycznej — działają jako zewnętrzny czyn nik
w kategoriach szeroko rozumianych cech społecznych. Po dział na zmuszający jednostkę do podzielenia przekonań i udziału \v działaniach
kliki czy podgrupy nie jest tutaj widziany wyłącznie z perspektywy jej własnej kliki.
częstszej interakcji pomiędzy członkami grupy, lecz w kategoriach
rozlicznych, charakterystycznych dla poszcze gólnych jednostek
właściwości, które — zwłaszcza gdy występu- 6.4. PROCESY I REGUŁY DZIAŁANIA
STRUKTUR SOCJOMETRYCZNYCH

6.4.1. Wielkość grupy jako czynnik sprzyjający spójności gru powej.

Powróćmy ponownie do rozważań nad spójnością grupy. Jak
wcześniej zostało to powiedziane, generalnie rzecz biorąc, właśnie
struktura socjometryczna decyduje o utrzymaniu w gru pie stanu
optymalnej spójności wewnętrznej. Analiza przyczyn i konsekwencji
spójności jest zatem także analizą reguł działania struktury
socjometrycznej. Deutscher i Deutscher (1955) wska zują na wielkość
grupy jako na główny czynnik sprzyjający utrzy mywaniu spójności
na optymalnym poziomie. Istotnie, wydaje się, że jest to zmienna
rozstrzygająca o wielu innych czynnikach składających się na ten
szczególny stan grupy, jakim jest jej spójność. Wspomniani autorzy
zwracają uwagę na to, że wiel kość grupy umożliwia lub
uniemożliwia utrzymywanie pomiędzy członkami bezpośrednich,
osobistych kontaktów — bez względu na to, czy będą one miały
charakter formalny czy nieformalny. Ta możność bezpośrednich,
osobistych kontaktów ze wszystkimi pozostałymi członkami grupy
pozwala na identyfikację każdego innego członka jako jednostki,
która ma określone poglądy, od której można oczekiwać, że zajmie
określone stanowisko w da nej sprawie, której zatem można
przyporządkować szereg cech indywidualnych. Jest to więc czynnik
istotnie ważny, jeśli się weźmie pod uwagę cechy i sposób działania
struktur socjome- trycznych.
Otóż dla ich ukształtowania się i oddziaływania, jak to wska zuje
poprzednia analiza, konieczne jest istnienie możliwości doko nania
przez każdą jednostkę wszechstronnej oceny wszystkich pozostałych
partnerów w grupie. W przeciwnym razie, chociaż oczywiście w
grupie pojawiają się różnorodne struktury i będą zachodzić
różnorodne procesy, nie powstanie struktura socjome tryczna! Nie
powstaną także, z wyżej wymienionych powodów, atrakcyjności
interpersonalnej — w każdym razie nie po-
256 17
— Małe struktury... 257
wstaną one w skali całej grupy. Dlatego też nasuwa się przy puszczenie,
że struktura socjometryozna i wzory atrakcyjności interpersonalnej
mogą umożliwić znalezienie doskonałego, albo wiem faktycznego,
wynikającego z natury zjawisk mikrospołecz-nych kryterium
określającego granice małej grupy społecznej. Nieomal wszyscy autorzy
z uporem godnym lepszej sprawy uzna wali za to kryterium wielkość
grupy. Stąd też w podręcznikach z dziedziny psychologii społecznej i
socjologii małych grup moż na się dowiedzieć, że mała grupa społeczna
jest to grupa o li czebności nie większej niż trzydzieści pięć osób,
niekiedy pięć dziesiąt, a spotyka się także większe liczebności. Autorzy
na ogól nie zadają sobie trudu, aby uzasadnić w teoretyczny sposób tę
wielkość. Moja sugestia jest następująca.
Struktura socjometryczna oraz wzory atrakcyjności interper sonalnej
są absolutnie niezbywalnym elementem małych grup społecznych — ich
brak zezwala na określenie danego tworu społecznego jedynie mianem
ąuasi-grupy. Z kolei dla ich po wstania, a zwłaszcza dla ich normalnego
działania, spełniony mu si być warunek identyfikacji interpersonalnej
niekonieczny dla zaistnienia i funkcjonowania innych struktur
wewnątrzgrupo-wych. Stąd strukturę socjometryczna określiłbym jako
czynnik wyznaczający granice liczebności małej grupy. Stwierdzono bo -
wiem, że nawet kilkudziesięcioosobowe zespoły o określanej or ganizacji
wewnętrznej mogą wytworzyć struktury socjometrycz-ne, podczas gdy
inne grupy, o innej wewnętrznej organizacji, ta kiej możliwości nie
dopuszczają. Pośrednio więc czynnik wielkości grupy jest także
czynnikiem sprzyjającym powstawaniu spój ności w grupie.
6.4.2, Zmiany przebiegu komunikacji wewnątrzgrupowej pod
wpływem wzrostu spójności. Wiele badań wykonanych w ciągu' ostatnich
trzydziestu pięciu lat dotyczyło zależności pomiędzy strukturami
komunikowania się w grupie a poziomem jej we wnętrznej spójności.
Collins i Raven (1969: 122 - 123) twierdzą nawet, że tezy na temat
związków pomiędzy strukturami komu nikowania się a spójnością
grupową są przypuszczalnie najlepiej ustalonymi twierdzeniami
psychologii społecznej. Generalnie rzecz biorąc, podstawowa
prawidłowość polega na tym, iż w grupach
wysoce spójnych komunikacja wewnątrzgrupowa jest bardziej
rozwinięta niż w grupach niespójnych (French 1941; Back 1951; Lott,
Lott 1961; Shaw 1933). Co jednakże powoduje istnienie tej
zależności? Czy po przekroczeniu pewnych granic natężenia spójności
grupy rozpoczyna się proces odwrotny? Otóż badania dotyczą przede
wszystkim związków atrakcyjności interpersonal nej ze strukturami
komunikowania i nie jest rzeczą wykluczoną, iż wzory atrakcyjności są
czynnikiem wystarczającym do wywo łania zmian w strukturze
komunikowania. Skądinąd jednak wia domo — będzie o tym mowa
nieco dalej — że przekroczenie przez grupę pewnego poziomu
spójności uruchamia mechanizmy odwrotne, to jest mechanizmy
blokujące struktury komunikacji wewnątrzgrupowej. Wówczas także
obserwuje się większy wpływ na proces blokowania kanałów
komunikacyjnych struktury so-cjometrycznej, nie zaś jedynie wzorów
atrakcyjności interperso nalnej. Lott i Lott (1960) twierdzą, że
mechanizm wzmacniający komunikację w grupie polega na tym, iż
grupy spójne są to między innymi grupy, których członkowie
mają wobec siebie postawy silnie pozytywne. Autorzy ci podejmują
także problem źródeł tego stanu rzeczy, rozważając, czy te pozytywne
postawy są wymuszane przez struktury grupowe, czy też powstają one
na zasadzie dobrowolności. Otóż ich zdaniem mamy tu do czynienia
raczej z mechanizmem o charakterze psychologicznym niż spo -
łecznym. Osoby o silnych postawach pozytywnych wobec siebie
charakteryzuje, generalnie rzecz biorąc, wysoki poziom wzajem nego
ciążenia, który odzwierciedlają właśnie rozmiary komuni kacji wśród
członków. Niniejsza prawidłowość jest interesują cym przyczynkiem
do oceny sytuacji w teorii małych grup spo łecznych. Regularność ta jest
w miarę ściśle sformułowana i zo stała potwierdzona w wieki badaniach
(zob. także np. Homans, 1950: 112; Beltz, Andrews 1956; Nixon 1979:
79), lecz nie dyspo nujemy dobrą interpretacją teoretyczną ujętych w
niej faktów. Sądzę, że w miejsce interpretacji psychologicznej
odwołującej się do mechanizmu ciążenia ku sobie osobników w grupie
spójnej trafniej byłoby zastosować wyjaśnienie strukturalistyczne.
Struktury grup spójnych nie są wewnętrznie podzielone na kliki i
podgrupy, a więc nie istnieją żadne poważniejsze blokady ka nałów
komunikacyjnych w grupie jako całości. Grupa taka ma