Adaptación PDF

Adaptacin curricular
Estes materiais enmrcanse nas medidas de atencin

diversidade previstas no noso proxecto. As adaptacins
curriculares son estratexias educativas e modificacins de
maior ou menor calado sobre o currculo ordinario que facilitan o proceso de ensino en estudantes que presentan
necesidades educativas especficas.
As modificacins que se formulan no noso proxecto non
alteran elementos prescritivos ou bsicos do currculo.
Son adaptacins que fan referencia s actividades,
metodoloxa ou aos tempos. Nun momento dado, calquera alumno pode precisalas. A sa finalidade , polo
tanto, preventiva ou compensadora.
Os materiais de adaptacin curricular que incorpora o
noso proxecto compense de:
Programacin de adaptacin curricular.
Fichas de actividades fotocopiables: son fichas
de traballo axeitadas aos contidos de adaptacin
curricular. Cada unidade incorpora das fichas: Organiza as tas ideas e Comproba como progresas.
Contidos de adaptacin curricular: neles modifcanse os contidos do libro do alumno para achegalos a
aqueles estudantes que requiren unha adecuacin dos
contidos do currculo.
Unidade 1 Adaptacin curricular
Competencias
e indicadores
de seguimento
Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

Coece a estrutura bsica das clulas humanas.
Distingue entre tecido, rgano, aparato ou sistemas.
Coece os principais aparatos e sistemas do corpo humano.
Competencia matemtica:
Analiza datos sobre as causas de morte dos doadores de rganos durante o
ano 2007.
Competencia en comunicacin lingstica:
Define conceptos que permitan utilizar axeitadamente algns termos cientficos
relacionados coa unidade.
Expresa opinins sobre a doazn en Espaa.
Competencia no tratamento da informacin e competencia dixital:
Visualiza o vdeo A reproducin celular e os tecidos e a simulacin A clula
humana en 3D.
Busca informacin sobre a doazn de rganos e os transplantes.
Realiza as actividades interactivas propostas para esta unidade.
Competencia social e cidad:
Valora a importancia dos transplantes e da doazn como actos solidarios e
altrustas que permiten seguir vivindo outras persoas ou mellorar as sas condicins de vida.
Competencia para aprender a aprender:
Completa un mapa conceptual da unidade a partir dos coecementos adquiridos.
Organiza en tboas a informacin da estrutura da clula humana.
Competencia en autonoma e iniciativa persoal:
Traballa con curiosidade sobre como o proceso da doazn de rganos.
Competencia cultural e artstica:
Desea un cartel a favor da doazn.
1. Coecer as caractersticas das clulas humanas.
2. Definir os conceptos de rgano e aparato.
3. Recoecer a importancia dos transplantes e da doazn.
Criterios
de avaliacin
1.1. Coece a estrutura e a funcin da membrana plasmtica, o citoplasma e o ncleo.

2.1. Explica o concepto de rgano e coece algns exemplos; define aparato ou sistema
e nomea os principais aparatos do corpo humano.
3.1. Define transplante e valora a importancia social da doazn.
260
GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.
Obxectivos
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece a funcin que realizan os principais nutrientes e a clasificacin dos alimentos na nova roda dos alimentos.
Relaciona a dieta equilibrada cun bo nivel de sade.
Comprende a importancia dunha correcta hixiene e conservacin dos alimentos
para manter a sade.
Compara a enerxa dos diferentes alimentos.
Define conceptos relacionados cos coecementos adquiridos na unidade.
Utiliza a linguaxe oral para expresar opinins sobre a anorexia e a bulimia.
Selecciona e extrae a informacin de enciclopedias, dicionarios, etc., sobre a conservacin dos alimentos e a doazn de rganos para redactar un breve informe.
Visualiza os vdeos A dieta saudable, O leite, Cadea de producin e Dous
mercados para afianzar os contidos da unidade.
Realiza as actividades interactivas da unidade.
Mostra respecto polas persoas que presentan algn trastorno nutricional.
Recoece a importancia que ten a informacin que proporcionan as etiquetas sobre
os alimentos.
Organiza en tboas a informacin relativa aos nutrientes que conteen os alimentos
e clasifica os alimentos a partir de fotografas e debuxos.
Analiza dietas e valora cal resulta mis saudable.
Valora a importancia da dieta mediterrnea na nosa cultura.
Obxectivos
1. Saber que un nutriente, a importancia que teen para o organismo e coecer os

principais tipos.
2. Describir os grupos de alimentos mis importantes que forman a roda dos alimentos.
3. Entender os conceptos de dieta e de dieta equilibrada.
4. Describir as enfermidades mis frecuentes de orixe alimentaria e os principais mtodos de conservacin dos alimentos.
5. Coecer a manipulacin e comercializacin dos alimentos.
Criterios
de avaliacin
1.1. Diferencia entre nutriente e alimento, e entre nutricin e alimentacin; coece os

diferentes nutrientes e as funcins que estes desempean no organismo.
2.1. Clasifica os alimentos nos grupos que forman a roda dos alimentos.
3.1. Entende o concepto de dieta e recoece a importancia da dieta equilibrada para o
bo estado de sade.
4.1. Coece as enfermidades mis frecuentes de orixe alimentaria e os principais mtodos de conservacin dos alimentos.
5.1. Valora a importancia da informacin que proporcionan as etiquetas.
261
Competencias
e indicadores
de seguimento

Describe os aparatos e sistemas relacionados coa nutricin e as sas funcins usando os termos cientficos introducidos na unidade.
Sabe interpretar datos numricos sobre o contido de gases no aire e no sangue para
explicar, de forma cuantitativa, o intercambio gasoso.
Define conceptos relacionados cos coecementos adquiridos, como dixestin qumica, inspiracin, excrecin, etc.
Constre frases coherentes a partir duns termos dados e escribe correctamente
frases errneas.
Selecciona e extrae a informacin contida en vdeos, enciclopedias, dicionarios ou
internet para realizar algunhas actividades propostas na unidade.
Realiza as actividades interactivas includas na web www.anayadigital.com para
reforzar algns contidos estudados.
Valora a importancia de adquirir hbitos saudables para previr algunhas enfermidades relacionadas coa nutricin.
Interpreta debuxos esquemticos da anatoma dos aparatos e sistemas estudados.
Organiza a informacin mediante resumos, tboas e esquemas conceptuais sobre
os aparatos e sistemas relacionados coa nutricin.
Redacta un informe sobre os efectos que o fume do tabaco pode producir sobre a
sade do aparato respiratorio.
Obxectivos
1. Describir o aparato dixestivo e comprender como se produce a dixestin dos alimentos.

2. Identificar as partes do aparato respiratorio e describir como se leva a cabo a funcin
respiratoria.
3. Describir o aparato circulatorio e a circulacin sangunea.
4. Explicar que a excrecin e que aparatos a levan a cabo.
Criterios
de avaliacin
1.1. Identifica os rganos do aparato dixestivo e explica e localiza onde se realizan os

procesos dixestivos.
2.1. Coece os rganos que interveen na respiracin; explica o percorrido do aire a
travs do aparato respiratorio e a ventilacin pulmonar e o intercambio de gases.
3.1. Distingue os compoentes do aparato circulatorio e do sangue.
3.2. Coece o proceso circulatorio.
4.1. Define excrecin e coece os rganos e aparatos implicados nesta funcin.
262
Valora a importancia das investigacins realizadas por algns cientficos para o descubrimento da circulacin sangunea.
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece a anatoma e o funcionamento dos aparatos implicados na funcin de relacin.
Identifica as partes dos rganos dos sentidos, dunha neurona, da sinapse e dos
sos e msculos do aparato locomotor en esquemas ou debuxos.
Calcula a cantidade de alcohol que hai nunha copa de vio e nunha botella de cervexa.
Define conceptos que permitan utilizar axeitadamente termos cientficos relacionados cos coecementos adquiridos na unidade.
Redacta un breve informe sobre a influencia do consumo de alcohol nos accidentes
de trfico.
Selecciona informacin de enciclopedias, internet, etc., acerca da influencia do consumo de alcohol nos accidentes de trfico para elaborar un breve informe.
Visualiza as simulacins O esqueleto, A musculatura e A funcin de relacin
e o vdeo Hbitos posturais.
Realiza as actividades interactivas da unidade.
Valora a importancia do coidado dos aparatos vinculados coa relacin, como non
consumir substancias txicas e mellora os hbitos posturais.
as caractersticas dos aparatos vinculados coa relacin.
Interpreta debuxos esquemticos da neurona, da sinapse, do odo, do ollo, etc.
Valora a importancia do coidado dos aparatos vinculados coa relacin.
Valora a importancia de Santiago Ramn y Cajal no descubrimento da sinapse.

Obxectivos
1. Describir as etapas da funcin de relacin e coecer os diferentes tipos de receptores

do corpo humano.
2. Describir a anatoma e o funcionamento do sistema nervioso e do sistema endcrino.
3. Coecer a organizacin e a funcin do aparato locomotor.
4. Saber as principais enfermidades e os coidados bsicos dos aparatos relacionados
coa funcin de relacin.
Criterios
de avaliacin
1.1. Describe as etapas da funcin de relacin e o funcionamento dos receptores da pel,

do olfacto, do gusto, da vista e do odo.
2.1. Coece as partes dunha neurona, o mecanismo de transmisin do impulso nervioso, as partes do sistema nervioso central e do sistema nervioso perifrico.
3.1. Explica a funcin dos sistemas esqueltico e muscular, enumera os principais tipos
de articulacins e de msculos; coece os principais sos e msculos do organismo.
4.1. Coece algunhas enfermidades vinculadas cos aparatos que interveen na funcin
de relacin.
263
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece os cambios que se producen durante a adolescencia.
Distingue as partes dos aparatos reprodutores masculino e feminino, e as funcins
que realizan.
Explica e interpreta esquemas sobre a formacin dos gametos, e a formacin dun
novo ser.
Recoece a importancia do coidado dos aparatos reprodutores.
Elabora un diagrama de barras sobre o nmero de casos de sida dende o ano 1981
ata o ano 2008.
Define conceptos que permitan utilizar axeitadamente algns termos cientficos
relacionados coa unidade.
Utiliza a linguaxe oral para expresar opinins sobre a igualdade de xnero.
Visualiza o vdeo As ecografas.
Realiza as actividades interactivas propostas para esta unidade.
Toma conciencia dos cambios que acontecen durante a adolescencia para aceptar
a propia realidade.
Valora a importancia de manter a hixiene dos aparatos reprodutores para evitar
enfermidades.
Toma conciencia da importancia que teen para algunhas persoas os mtodos de
reproducin asistida e do aspecto tico do traballo con embrins humanos.
Organiza en tboas e identifica en debuxos as partes dos aparatos reprodutores.
Debuxa un espermatozoide e un vulo e indica as sas partes.

Toma conciencia da importancia dos avances da ciencia, como as ecografas.
Obxectivos
1. Diferenciar entre reproducin e sexualidade.

2. Coecer a anatoma dos aparatos reprodutores masculino e feminino.
3. Describir a fecundacin e o desenvolvemento embrionario.
4. Comprender os problemas relacionados coa fertilidade e coas enfermidades de transmisin sexual.
Criterios de
avaliacin
1.1. Distingue entre reproducin e sexualidade, e enumera os cambios que sofren os

adolescentes.
2.1. Coece a anatoma do aparato reprodutor masculino e a do aparato reprodutor
feminino.
3.1. Define fecundacin e identifica os principais acontecementos que se producen
durante o desenvolvemento embrionario.
4.1. Valora as tcnicas de reproducin asistida e identifica as principais enfermidades
de transmisin sexual.
264

Busca informacin sobre a igualdade de xnero e expn opinins sobre ela.
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece, a travs da elaboracin de esquemas ou tboas, as caractersticas dos
tipos de enfermidades e as causas que as producen.
Comprende como se produce a resposta defensiva do organismo.
Interpreta unha tboa cos datos de temperatura corporal dunha persoa durante un
proceso gripal e, posteriormente, elabora, a partir deles, unha grfica.
Define conceptos relacionados coas enfermidades e as defensas: sade, determinante da sade, organismo patxeno, vector de transmisin, vacina, antibitico, etc.
Expresa diferenzas entre dous conceptos dados, como transmisin directa e indirecta, inmunidade innata ou adquirida, etc.
Selecciona e extrae a informacin contida en vdeos, enciclopedias, dicionarios,
etctera, para definir os termos ou propoer algn debate na clase.
Utiliza os recursos ofrecidos na web www.anayadigital.com para afianzar a comprensin de determinados conceptos.
Busca informacin en internet para coecer a diferenza entre pandemia e epidemia.
Entende a importancia da utilizacin responsable dos medicamentos e, en particular, dos antibiticos para que sigan sendo eficaces.
Valora a importancia das vacinas e dos soros na loita contra as enfermidades infecciosas.
Competencia de aprender a aprender:
Completa un mapa conceptual sobre os contidos aprendidos.
Identifica en debuxos esquemticos a resposta inmune humoral.
Expresa opinins sobre a relacin entre os ndices de mortalidade e os determinantes da sade.

Valora a importancia das investigacins realizadas por algns cientficos para o
descubrimento das vacinas, dos antibiticos e doutros medicamentos.
Obxectivos
1. Comprender os conceptos de sade, determinante da sade e enfermidade, e coecer os tipos de enfermidades.

2. Coecer os mecanismos de defensa do organismo fronte aos patxenos.
3. Describir os mecanismos mis importantes que axudan ao organismo a defenderse
fronte aos patxenos.
Criterios
de avaliacin
1.1. Comprende os conceptos de sade, determinante da sade e enfermidade, diferencia as enfermidades infecciosas das non infecciosas, e coece os mecanismos de
transmisin destas.
2.1. Coece os mecanismos de defensa do organismo, diferencia a inmunidade innata
da adaptativa e, dentro desta, distingue a resposta humoral primaria da secundaria.
3.1. Coece os principais mecanismos capaces de axudar ao organismo cando padece
unha enfermidade.
265
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece as causas de que a Terra sexa un planeta dinmico.
Comprende como se orixina o vento e coece o ciclo da auga.
Coece os elementos dun mapa topogrfico.
Comprende o que un mineral e coece as propiedades mis significativas e os
principais grupos de rochas.
Resolve problemas de escalas.
Define conceptos, como nube, vento, etc.
Constre frases coherentes a partir duns termos dados.
Selecciona e extrae a informacin contida en www.anayadigital.com sobre a circulacin global dos ventos ou a formacin das rochas.
Visualiza o vdeo As estacins e a simulacin A formacin de carbn e de petrleo para reforzar estes contidos.
Realizacin das actividades interactivas propostas para esta unidade.
Comprende a importancia que ten a predicin do tempo atmosfrico para a realizacin de todo tipo de eventos.
Organiza en tboas, esquemas ou debuxos informacin relativa aos procesos xeolxicos, ao movemento do aire producido pola enerxa solar, clasificacin das
rochas, etc.
Ten iniciativa para buscar mapas do tempo na prensa ou en internet e, a partir deles,
pred o tempo.
Recoece a importancia da predicin do tempo meteorolxico en caso de fortes tormentas, vendavais, etc., para evitar grandes danos.
Obxectivos
1. Coecer os tipos de enerxa responsables dos cambios que se producen na Terra e

comprender a dinmica da atmosfera.
2. Entender a dinmica da hidrosfera que dar lugar ao ciclo da auga.
3. Diferenciar tempo atmosfrico e clima, e recoecer os elementos dun mapa do tempo
e entender o seu significado.
4. Definir mineral e rocha, e coecer os diferentes tipos de minerais e de rochas.
Criterios
de avaliacin
1.1. Coece os tipos de enerxa que producen os cambios na Terra, comprende a dinmica da atmosfera e describe como se orixina o vento.
2.1. Describe o ciclo da auga.
3.1. Diferencia o tempo atmosfrico do clima, identifica os elementos representativos dun
mapa do tempo e interpreta mapas do tempo simples.
4.1. Comprende os conceptos de mineral e de rocha, e recoece os principais tipos.
266
Competencias
e indicadores
de seguimento

Xustifica as accins modeladoras do relevo dos distintos axentes xeomorfolxicos.
Coece os principais procesos de meteriozacin.
Diferencia os tramos dun ro e describe o modelado fluvial.
Coece a orixe das augas subterrneas e comprende o modelado crstico.
Relaciona os principais movementos das augas marias coa orixe dos modelados
litorais e comprende a accin xeolxica dos glaciares e do vento.
Manexa datos numricos sobre o grao de redondez dos fragmentos de rocha que
arrastra un ro para obter conclusins sobre o seu transporte.
Define conceptos relacionados cos coecementos adquiridos, completa frases utilizando os termos axeitados e redacta un texto para explicar como se orixinou un
relevo.
Selecciona e extrae a informacin contida en vdeos, enciclopedias, dicionarios ou
internet para resolver algunhas actividades propostas na unidade.
Realiza as actividades interactivas e visualiza as presentacins e os vdeos includos
na web www.anayadigital.com para ampliar algns contidos estudados.
Valora a importancia do estudo do relevo e dos factores que inflen no seu modelado
para predicir os posibles riscos xeolxicos.
Interpreta e realiza debuxos esquemticos dalgunhas formas do modelado e dos
procesos que as orixinan.
as formas do modelado e os procesos que as orixinan.

Propn solucins para resolver ou reduce os riscos naturais e os impactos ambientais de determinadas paisaxes.
Recoece os valores culturais e sociais que existen nas paisaxes e responsabilzase
de protexelos.
Obxectivos
1. O proceso xeolxico e o concepto de meteorizacin.

2. As partes dun torrente e a sa accin xeolxica.
3. Os tramos do curso do ro e a idea de modelado fluvial.
4. A idea de modelado litoral e os procesos xeolxicos relacionados cos glaciares e co
vento.
Criterios
de avaliacin
1.1. Define relevo e meteorizacin. Coece cales son os procesos xeolxicos esxenos
e diferencia entre meteorizacin fsica e meteorizacin qumica.
2.1. Explica a accin modeladora das augas de enxurrada e recoece nun esquema as
partes dun torrente.
3.1. Identifica os tramos do curso dun ro e explica a accin xeolxica que predomina en
cada un deles. Coece as formas do modelado crstico.
4.1. Describe os principais procesos do modelado litoral e explica a accin xeolxica dos
glaciares e do vento.
267
Competencias
e indicadores
de seguimento

Coece e establece unha clasificacin dos recursos naturais e relaciona o seu uso
con algns problemas ambientais.
Coece as consecuencias globais dos impactos ambientais e coece os principios
bsicos do desenvolvemento sustentable.
Calcula o volume total de auga da Terra e o volume da auga doce contida nos diferentes recipientes hdricos.
Define conceptos relacionados cos recursos naturais e os seus usos.
Constre frases coherentes a partir duns termos dados.
Realiza as actividades interactivas e visualiza as presentacins e os vdeos includos
na web www.anayadigital.com para reforzar algns contidos estudados.
Valora a natureza como fonte de todos os recursos que utiliza o ser humano.
Coece e valora os problemas ambientais que xera o uso de recursos naturais e a
importancia do desenvolvemento sustentable e das accins individuais de consumo
responsable para combater estes problemas.
Interpreta un grfico de barras sobre o risco de desertizacin en Espaa.
capaz de decidir o destino que deben seguir os diferentes tipos de residuos.
Recoece a paisaxe como un recurso natural e aprecia o seu valor esttico.
Analiza unha paisaxe e distingue os seus compoentes e os seus elementos bsicos.
Obxectivos
1. Definir recurso natural e clasificalos en renovables e non renovables.

2. Clasificar os diferentes tipos de recursos enerxticos, e coecer os problemas e as
caractersticas do sistema enerxtico actual.
4. Coecer os problemas ambientais que formula o uso abusivo da biodiversidade, o

solo, os minerais e as rochas.
5. Explicar os principais problemas globais que xera o uso de recursos naturais e os
principios bsicos para alcanzar un desenvolvemento sustentable.
Criterios
de avaliacin
1.1. Define o concepto de recurso natural; distingue entre os recursos renovables e non
renovables.
2.1. Clasifica os recursos enerxticos, describe os principais problemas do sistema enerxtico e propn algunhas medidas para palialos.
3.1. Clasifica os usos da auga en consuntivos e non consuntivos, recoece os problemas
que xera o consumo irresponsable de auga, propn medidas de xestin sustentable
dos recursos hdricos e explica as etapas do ciclo urbano da auga.
4.1. Coece os problemas orixinados polo consumo abusivo de minerais e de rochas,
define desertizacin e explica os motivos que a orixinan, define biodiversidade e
cita as causas mis frecuentes que provocan a sa perda.
5.1. Explica os principais problemas, a escala global, e as posibles medidas globais e
individuais para alcanzar un desenvolvemento sustentable.
268
3. Clasificar os distintos usos que o home fai da auga e coecer os problemas que
provoca o seu consumo irresponsable. Explicar as etapas do ciclo urbano da auga.
SOLUCINS DOS CONTIDOS DE ADAPTACIN CURRICULAR

UNIDADE 1
A clula humana
1 As clulas eucariticas teen o ADN separa-
5 Saquios membranosos que almacenan re-
fugallos, substancias incorporadas clula...
6 O retculo endoplasmtico fabrica protenas

mediante os ribosomas da sa membrana.
do do citoplasma pola membrana nuclear,

dicir, teen un ncleo diferenciado.
2 A cromatina o material xentico da clu-
Tecidos, rganos, aparatos e sistemas
la, formado por filamentos de ADN. Cando a

clula se reproduce, a cromatina enrlase e
transfrmase en cromosomas.
1 Tecido. Grupo de clulas que ten a mesma
3 Membrana plasmtica: controla o paso de
rgano. Agrupacin de tecidos para realizar

unha determinada funcin.
ou parecida forma e estrutura e que se especializaron en realizar a mesma funcin.
substancias do interior ao exterior celular, e

viceversa.
Aparato. Grupo de rganos que, de xeito

conxunto, realizan unha funcin comn.
Citoplasma: nel teen lugar moitas reaccins

qumicas vitais para a clula.
Transplante. Substitucin de rganos, tecidos ou clulas que non funcionan correctamente nun organismo (receptor) por outros
que o fagan axeitadamente procedentes
deste ou doutro organismo (doador).
Ncleo: controla as funcins celulares a travs do ADN, que contn a informacin xentica.
4 Valorarase que os estudantes sexan capa-
ces de asociar o termo enfermidades de

orixe xentica con enfermidades relacionadas co ADN das clulas, e que fagan algunha reflexin acerca da posibilidade de herdar enfermidades cuxa orixe estea en como
o ADN.
2
NUTRICIN
Dixestivo
Transforma os alimentos en nutrientes, que pasan ao sangue
Respiratorio
Intercambia osxeno e CO2 co

exterior
Circulatorio
Transporta substancias a
travs do sangue
Linftico
Colabora co aparato circulatorio no transporte de substancias
Excretor
Toma do sangue as substancias de refugo e explsaas ao

exterior
Nervioso
Recibe a informacin do exterior

e elabora ordes mediante as que
coordina o funcionamento do
organismo
Endcrino
Coordinado co sistema nervioso,

elabora ordes que provocan respostas en certos rganos
Muscular
Forma, xunto co esqueltico, o

aparato locomotor e, coordinado
polo sistema nervioso, orixina os
movementos
Esqueltico
Forma, xunto co muscular, o

aparato locomotor. Ademais,
sostn o corpo e protexe algns
rganos
Reprodutor
feminino
Produce os gametos femininos e

alberga o embrin durante o seu
desenvolvemento
Reprodutor
masculino
Produce os gametos masculinos
Os orgnulos celulares
1 a) O centrolo. b) Ribosoma. c) Lisosoma.
d) Aparato de Golgi (empaqueta e transporta

substancias no interior de vesculas a outras
partes da clula).
2 Crista: dobra da membrana interna da mitocondria.
RELACIN
Vescula do aparato de Golgi: saquio membranoso recheo de substancias. O feito de

que os estudantes mencionen os lisosomas
como unhas destas vesculas servir para
detectar se teen presente a relacin que
existe entre estes dous orgnulos.
3 Realizan a respiracin celular, que un pro-
ceso no que se queiman nutrientes en presenza de osxeno, para obter enerxa, e se

desprende CO2.
Terase en conta a pulcritude na realizacin
do debuxo da mitocondria.
4 O citoesqueleto sostn os orgnulos, d forma clula e intervn nos seus movementos.
REPRODUCIN
269
pacidade de expresin e o correcto uso da

lingua como que o estudante se imbuse da
formulacin altrusta e solidaria que encarna
o concepto de doazn.
5 Resposta aberta. Por exemplo:

Epitelial. Este tecido recobre a superficie externa do corpo, e forma a pel, e o interior dos
condutos e rganos ocos, como o estmago.
Muscular. Est formado por clulas alongadas, chamadas, fibras musculares, que se
contraen ante un estmulo. Nervioso. Est formado por neuronas, clulas capaces de captar
e de responder a estmulos e de controlar a
actividade do organismo. Conectivo (como o
seo, o adiposo, o sanguneo, o conxuntivo e o
cartilaxinoso). Serve de unin e soporte.
UNIDADE 2
Os nutrientes e a dieta
1 A alimentacin un proceso volunta-
rio, consciente, que consiste na inxestin

de alimentos escollidos do medio. A nutricin un proceso inconsciente, polo que
transformamos os alimentos en nutrientes.
Un alimento calquera substancia slida
ou lquida que calquera ser vivo toma para
subsistir. Un nutriente unha substancia
que pode utilizar a clula para obter enerxa
e fabricar as sas propias molculas.
2 No o mesmo. Dieta a cantidade e o tipo
de alimentos que consumimos, e equilibrada s se esta cantidade e este tipo de alimentos lle proporciona ao organismo a cantidade que necesita de enerxa e de cada un
dos diferentes nutrientes.
3
INORGNICOS Auga
ORGNICOS
RELACIN
270
Realiza importantes funcins,

como transportar substancias polo
organismo e facilitar as reaccins
qumicas das clulas
Sales
minerais
Desempean funcins estruturais

e reguladoras
Glcidos
Ten unha funcin enerxtica
Lpidos
Desempean varias funcins. Os

chamados graxas teen unha funcin enerxtica
Protenas
Teen, sobre todo, unha funcin

estrutural: son imprescindibles
para a formacin e o crecemento
das clulas e os tecidos
Vitaminas
Teen, principalmente, unha funcin reguladora
4 Arroz, macarrns, cenorias, tomates, lentellas, uvas, pescado, costeletas, feixns, noces, acelgas, leituga, aceite, pan, chcharos,
sanda, melocotns, mexillns.
A elaboracin da dieta
1 a) Grupo III.
b) As froitas e as verduras (grupos V e VI).
2 Resposta aberta. Os estudantes deben elixir

seguindo as pautas recollidas na epgrafe.
3 No seu libro dixital e en www.anayadigital.

com dispn da solucin desta actividade.
A conservacin dos alimentos

1 Conservar. Manter algo ou coidar da sa per-
manencia. No caso de conservar un alimento,

impedir que os microorganismos alteren as
sas caractersticas orixinais co fin de prolongar o tempo durante o que apto para o
consumo. Proliferar. Multiplicarse abundantemente. Fermento. Fungo unicelular capaz de
descompoer certas substancias, como, por
exemplo, os azucres complexos noutros mis
simples. Mofo. Refrese a varias especies de
fungos que viven en medios ricos en substancias nutritivas. Algns atacan ao pan e a outros
alimentos facndoos incomestibles.
2 A deshidratacin consiste en eliminar a auga

que conteen os alimentos mediante calor.
3 Os estudantes poden citar gran variedade de
alimentos dependendo da gastronoma local.

Algns exemplos son o xamn, a chacina, o
lombo...
4 Envasado ao baleiro.
5 No seu libro dixital e en www.anayadigital.
com dispn da solucin desta actividade.
Sade e control alimentario

1 Malnutricin. Enfermidade causada por
unha dieta desaxeitada. Desnutricin. Inxestin desaxeitada. Toxiinfeccin. Intoxicacin

(enfermidade producida pola inxestin de alimentos contaminados con microorganismos
ou con substancias qumicas) unida a unha
infeccin.
2 Resposta aberta. Trtase de que os estudantes ordenen as etapas da cadea alimentaria.
3 e 4 Respostas abertas. Valorarase tanto a ca-

3 Nunca un alimento desconxelado pode volver conxelarse.
4 a) Olivilla. b) Aceite de oliva obtido s de
olivas por procedementos mecnicos.

c) 082011 (agosto do ano 2011). d) Resposta aberta.
UNIDADE 3
A nutricin:
un intercambio de substancias
1 Os seres vivos unicelulares realizan o inter-
cambio de substancias directamente co medio que os rodea. dicir, os nutrientes e o

osxeno pasan a travs da membrana plasmtica ao interior celular; e os refugos saen
ao exterior a travs desta.
2 a) Os nutrientes que procesa o aparato
dixestivo van parar ao aparato circulatorio.
b) O O2 chega s clulas a travs do sangue,

isto , o aparato circulatorio leva s clulas o O2 procedente do aire que entrou
aos pulmns.
c) Segundo o esquema, as clulas xeran
CO2 e substancias de refugo, que expulsarn estas substancias ao exterior, que
son transportadas polo aparato circulatorio aos pulmns e ao aparato excretor,
respectivamente.
O aparato dixestivo
1 Bolo alimenticio a mestura dos alimentos
xa triturados coa saliva. Quimo unha substancia semilquida resultante da mestura do

bolo alimenticio cos zumes gstricos. Quilo
a substancia resultante da accin sobre o
quimo dos zumes intestinais, a bile e o zume
pancretico.
INORGNICOS
BOCA
Saliva
ESTMAGO Zumes gstricos

INTESTINO
DELGADO
INORGNICOS
Descompn os glcidos e frmase o bolo alimenticio
Descompoen as protenas e
forma o quimo
Zumes intestinais
Transforma o quimo no quilo
Bile
(mestura de nutrientes, auga
Zumes pancretie produtos non dixeridos)
cos
3 Os estudantes tomarn como modelo o aparato dixestivo do seu libro de texto e situarn
correctamente as glndulas salivares, a farinxe, o esfago, o fgado, a vescula biliar,

o pncreas, o intestino delgado e o intestino
groso.
4 Se se trata de carne magra, consideraremos
un contido maioritario en protenas. Tras a

mastigacin frmase o bolo alimenticio. No
estmago, o zume gstrico rompe as protenas en fragmentos menores. No intestino
delgado, os zumes intestinal e pancretico
rompen os fragmentos menores de protenas
noutros mis pequenos.
5 Nas vilosidades intestinais prodcese a ab-
sorcin dos nutrientes, produtos da dixestin

ao sangue.
O aparato respiratorio
1 A inspiracin o proceso no que se produce
a entrada de aire atmosfrico ao interior dos

pulmns. A expiracin o proceso polo cal
o aire que conteen os pulmns, cargado de
CO2, se expulsa ao exterior.
2 O aire penetra polas vas respiratorias e se-
gue o camio seguinte: fosas nasais, farinxe,

larinxe, traquea, bronquios e bronquolos
que rematan nos alvolos pulmonares. Nestes, rodeados por capilares sanguneos, prodcese a difusin do osxeno.
3 O alumno realizar un esquema similar ao
que aparece no cadro Funcionamento do

aparato respiratorio.
4 a) A ventilacin pulmonar o conxunto de
procesos que fan flur o aire entre a atmosfera e os alvolos pulmonares, a travs da
inspiracin e da expiracin. b) Os cientficos
chaman respiracin ao proceso polo que entra osxeno na clula e sae CO2.
O aparato circulatorio
1 Capilar. Vaso sanguneo microscpico que
chega s clulas. Arteria. Vaso sanguneo

de paredes grosas e elsticas que levan o
sangue dende o corazn ata os rganos.
Vea. Vaso sanguneo de paredes mis delgadas que as das arterias e levan o sangue
dende os rganos ata o corazn.
2 Transporta nutrientes e substancias de refu-
gallo por todo o organismo. Axuda a manter a

temperatura corporal distribundo a calor por
todo o corpo. Os glbulos brancos interveen na defensa do organismo e as plaquetas
na coagulacin sangunea.
271

3
VASOS
FUNCIN
SANGUNEOS
Arterias
Levar o sangue dende o corazn aos rganos
Veas
Levar o sangue dende os rganos ao corazn
Capilares
Intercambiar nutrientes, gases e substancias de

refugo entre o sangue e as clulas
UNIDADE 4
Do estmulo reposta
1 Un estmulo calquera cambio fsico ou
qumico que se produce no exterior ou no interior do organismo e desencadea nel unha

resposta. O alumno propoer diferentes
exemplos de estmulos.
4 Valorarase o empeo que poan os estudan-
tes na copia do debuxo e como siten as partes pedidas.
Estmulo
5 Os estudantes elaborarn un esquema no
6 Dispn das solucins na web www.anayadigital.com.
A excrecin
1 Os compoentes do aparato excretor son os
riles e as vas urinarias. Os riles manteen

o equilibrio interno regulando a cantidade
de auga e sales minerais e depurando o
sangue de substancias txicas, formando
a urina. As vas urinarias son os condutos
que levan a urina dende os riles ao exterior.
2 Srvenos para eliminar toxinas e regular a

temperatura corporal.
Receptor
Coordinacin
Coordinacin
nerviosa
nerviosa
Efector
Resposta
3 Os receptores son clulas especializadas
que permiten captar estmulos e envar esta

informacin aos centros de coordinacin. Os
receptores externos, que captan os estmulos do medio externo, pdense agrupar con
outras estruturas e forman os rganos dos
sentidos.
4 Son os efectores: msculos, que producen

movementos e glndulas, que liberaban secrecins.
5 O sistema nervioso e o sistema endcrino.
3 Os estudantes situarn o rtulo a) a nivel da
cpsula de Bowman. O rtulo c) a nivel do

tbulo renal e, por ltimo, o rtulo b) a nivel
do tbulo colector.
O sistema linftico e o medio externo

1 Plasma intersticial. Lquido que rodea as
clulas. Linfa. Lquido de cor branca que se
forma partir do plasma intersticial.
2 O medio interno serve de proteccin e de
vehculo para o intercambio de substancias

entre as clulas e o medio externo.
3 Nas axilas, nas inguas e no pescozo.

A sade e a funcin de nutricin
1 Resposta aberta.
272
Os receptores:
os rganos dos sentidos
1 a) Os receptores do olfacto denominados
clulas olfactivas localzanse na parte

superior das fosas nasais, na chamada a
mucosa nasal ou pituitaria. Son quimiorreceptores sensibles s substancias voltiles ou gasosas que hai no aire.
b) Os receptores do tacto localzanse na pel

e son de distintos tipos: termorreceptores
que captan a calor e o fro; mecanorreceptores, que detectan o contacto e a presin; e nociceptores, que perciben a dor.
c) Os receptores do gusto denomnanse clulas gustativas que se agrupan en botns
gustativos e estes, sa vez, en papilas
que indicarn as seguintes etapas: o glbulo vermello sae do fgado cargado de dixido
de carbono; a travs dos capilares, chega ata
a vea cava, que desemboca no corazn pola
aurcula dereita; dende a aurcula dereita, o
glbulo vermello pasa ao ventrculo dereito e
sae del pola arteria pulmonar, que o dirixe aos
pulmns, onde se osixena.

gustativas. As papilas localzanse principalmente na lingua, anda que tamn podemos encontralas na farinxe e o padal.
Son quimiorreceptores que sensibles a
substancias qumicas dos alimentos disoltas na saliva.
2 No odo localzanse a audicin e o equilibrio.

Os receptores da audicin estn no caracol
e os do equilibrio nas canles semicirculares.
Ambas as das estruturas encntranse no
odo interno.
3 Os receptores do ollo son os conos e os bas-
msculos que realizan funcins contrarias,

cando un se relaxa, o outro contrese.
Os msculos
segundo a sa
forma poden ser
Fusiformes
como
Biceps
Triceps
Planos
como
Peitorais
Circulares
como
Os
orbiculares
dos labios
tns que se encontran na retina.
A coordinacin nerviosa
1 As neuronas son as clulas que constiten
o sistema nervioso. A sinapse unha conexin funcional entre o extremo do axn

dunha neurona e unha dendrita doutra.
2 O debuxo ser semellante ao do libro de texto e os estudantes debern sinalar o corpo

celular, as dendritas, o axn, a mielina e os
botns terminais.
3 Os estudantes realizarn un esquema similar

ao que aparece no cadro A sinapse.
4 O esquema pode ser semellante ao da ficha
V de reforzo, includa no tratamento da diversidade.
5 As solucins s actividades encntranse en
www.anayadigital.com ou no libro dixital.
A resposta. O aparato locomotor

1 a) Da cadeira: ilio, isquin e pube.
b) Do brazo: mero, cbito, raio, carpos, metacarpos e falanxes.
Da perna: fmur, tibia, peron, tarsos, metatarsos e falanxes.
c) Na articulacin do brazo.
5 a) Do tronco: peitorais, serratos, abdominais,

costais, oblicuos, dorsais e lumbares.
b) Das pernas: cudriceps, sartorio, semitendinoso, adutor, bceps femoral, semimembranoso, tibial anterior, xemelgos.
O outro sistema de coordinacin:

a coordinacin endcrina
1 As hormonas son mensaxeiros qumicos
fabricados polas glndulas endcrinas. As

glndulas endcrinas son as que segregan
os seus produtos (hormonas) directamente
ao sangue.
2 O pncreas ten unha dobre funcin: acta
como glndula endcrina producindo hormonas, e como anexa do aparato dixestivo, neste caso unha glndula excrina que fabrica
o xugo pancretico para a dixestin. Esta funcin pdese recordar na unidade 3.
Como coidar os sistemas para realizar a funcin de relacin

1 e 2 Respostas abertas. Suxrese valorar o vo-
cabulario utilizado, a forma de expresar os

contidos, mesmo as achegas persoais.
2 Os sos son rganos compostos principal-
mente por tecido seo compacto na sa parte externa e por tecido seo esponxoso na
interna. Os seus extremos teen tecido cartilaxinoso, mis brando e elstico. Os ocos do
tecido esponxoso nchense con medula.
3 A contraccin muscular consiste nun en-
grosamento e acurtamento dos msculos.

Est controlada polo sistema nervioso. Os
msculos antagnicos son parellas de
UNIDADE 5
Sexualidade e reproducin humana
1 O sexo dun individuo unha condicin bio-
lxica e vn determinado pola presenza das

gnadas. A sexualidade un concepto mis
amplo e engloba ademais de aspectos biolxicos, aspectos psicolxicos e experiencias con respecto ao sexo.
273

2 A sexualidade non sempre conduce repro-
ducin, xa que se non hai fecundacin, non

se levara a cabo todo o proceso da reproducin.
Os ciclos do ovario e do tero

1 O endometrio a parede interna do tero. A
3 Dbense producin de hormonas sexuais
menstruacin a expulsin da parte engrosada da parede do endometrio que ao

estar moi vascularizada produce unha hemorraxia.
4 Nas rapazas, os cambios que aparecen na
2 O tero sofre un engrosamento do endome-
pola hipfise e reguladas polo hipotlamo.
puberdade incianse antes e tamn se completan antes, entre os 9 e os 14 anos. Nos rapaces, non obstante, comeza aos 10 anos e
pode conclur aos 17 aproximadamente.
Os aparatos reprodutores
1 Os condutos deferentes son condutos que
se encontran a continuacin do epiddimo

e chegan ata a uretra dende onde saen ao
exterior. As trompas de Falopio son dous
condutos que comunican cada ovario co
tero.
Aparato
reprodutor masculino
Testculos
Epiddimo
Condutos deferentes
Glndulas anexas
Pene
Aparato
reprodutor feminino
Ovarios
Vas xenitais: trompas
de Falopio, tero
e vaxina.
Xenitais
externos ou vulva
trio, paralelamente maduracin do vulo

para poder albergar o embrin no caso de
que haxa fecundacin. Ademais, esta parede rica en vasos sanguneos, de a que se
diga que est moi vascularizada.
3 Valorarase a capacidade de sntese dos estudantes.
A formacin dun novo ser

1 O embrin constite unha etapa na vida do
novo ser que vai dende o momento en que

o cigoto comeza a dividirse ata o final da
stima semana. A partir da 8 semana de
desenvolvemento, o embrin denomnase
feto.
2 Tratase de que os estudantes resuman as fases do parto.
3 a) Os amnios e a placenta. b) O amnios con-
tn o lquido amnitico no que est inmerso

o embrin e a placenta conecta, mediante o
cordn umbilical, o embrin coa nai.
3 Na formacin do seme, interveen, ademais,
4 A solucin s actividades propostas encntrase no libro dixital.
Os gametos e a sa formacin
1 Espermatoxnese o proceso de formacin dos gametos masculinos ou espermatozoides, que ten lugar nos tbulos
seminferos. Ovoxnese o proceso de
formacin do vulo, que se produce nos
ovarios. Menopausa o perodo no que
a muller deixa de ovular debido falta de
folculos no ovario
2 Os estudantes tomarn como modelo o espermatozoide e o vulo do seu libro. Valorarase que sinalen as partes que estudaron.
274
Reproducin e sade
1 Un mtodo anticonceptivo un mecanis-
mo utilizado polo ser humano para evitar o

embarazo. Unha ETS unha enfermidade de
transmisin sexual, provocada por fungos,
bacterias ou virus. A sida unha enfermidade causada polo virus de inmunodeficiencia
humana.
2 O mellor mtodo a utilizacin de preserva-
tivos antes de iniciar a relacin sexual, pero

ademais, no que se refire sida, non se deben compartir cepillos de dentes, coitelas de
afeitar, xiringas, ou calquera outro utensilio
que poida provocar lesins na pel ou as mucosas.
3 A fecundacin in vitro realzase extraendo
vulos do ovario da muller e tomando unha

mostra de seme do varn. Posteriormente,
prodcese a fecundacin fra do tero. Nas
dos testculos que segregan os espermatozoides; as glndulas anexas (as vesculas

seminais, a prstata e as glndulas de Cowper) que achegan outras secrecins.

primeiras etapas do desenvolvemento do
embrin, este introdcese no tero onde
completar o seu desenvolvemento.
4 Os mtodos anticonceptivos que poden ser
utilizados polo propio individuo son: os mtodos de barreira, os mtodos hormonais e

qumicos, a plula do da despois, e os mtodos naturais. Requiren a intervencin dun
profesional: o dispositivo intrauterino e os
mtodos cirrxicos.
5 Os mtodos anticonceptivos mis seguros
son a vasectoma e a ligadura de trompas.

Estes mtodos s deben utilizarse en ltimo
termo cando se est moi seguro de que non
se quere ter descendencia.
UNIDADE 6
A sade e a enfermidade
1 Sade. Estado dun individuo cando non ten
enfermidade, carece de alteracins orgnicas ou mentais e est integrado no seu

mbito. Determinante da sade. Todo factor que repercute na sade dun individuo,
pode ser relativo sa bioloxa, ambiental,
relacionado co seu estilo de vida ou debido
a medidas de sade pblica. Enfermidade.
Toda alteracin fsica ou mental que desencadea un mal funcionamento do organismo. Organismo patxeno. Todo ser vivo
ou forma biolxica que pode causar unha
enfermidade. Vector de transmisin. Medio ou organismo que transporta o patxeno dende un individuo enfermo ata outro
san.
2 Positivas: seguir unhas normas de hixiene
bsica, non consumir substancias nocivas,

facer exercicio regularmente. Negativas: estar en sitios ruidosos ou con moita contaminacin, automedicarse...
3 A tboa debera inclur: nas enfermidades
infecciosas, que as causan organismos patxenos e que adoitan ser transmisibles; nas
enfermidades non infecciosas, que non estn provocadas por organismos e que non se
transmiten.
4 Recomende aos estudantes que visualicen

o vdeo A transmisin dunha enfermidade
pola picadura dun mosquito para obter mis
informacin. a) O mosquito. b) O protozoo.
O organismo defndese
1 Especfico, neste contexto aplcase reac-
cin inmunitaria que se desencadea contra

un determinado patxeno e non contra outros.
2 A tboa (nos recursos dixitais dispn du-
nha tboa preparada para imprimir ou para

proxectar na aula e facilitar o seu recheo)
debe establecer as relacins seguintes: antibiticos / destren as bacterias; antivricos
/ destren virus; analxsicos / alivian a dor;
antipirticos / diminen a febre.
3 a) Detectan o patxeno e actvanse para loi-
tar contra el. b) Significa que algns linfocitos

quedan sensibilizados contra un patxeno e,
en caso dun novo contacto, son capaces de
responder de forma mis eficaz contra el. c)
Que a destrucin do patxeno mis rpida,
e, polo tanto, mis eficaz.
4 Sugerimos dirixir o debate para que os estudantes empreguen o vocabulario axeitado

e para que desenvolvan hbitos futuros contrarios automedicacin e ao mal uso dos
medicamentos.
UNIDADE 7
A cambiante superficie da terra
1 A enerxa que produce os cambios na Terra
procede da calor interna da Terra, da gravidade terrestre e do Sol.
2 A que os raios solares non inciden coa mesma inclinacin en todos os lugares da superficie terrestre, debido a que a Terra esfrica
e inclinacin do eixe de rotacin.
3 En www.anayadigital.com e no seu libro

dixital dispn da solucin a esta actividade.
A dinmica atmosfrica
1 Os estudantes debern realizar un debuxo
esquemtico basendose na ilustracin do
apartado As se forma o vento. Non obstante, deben aparecer as seguintes etapas:
a) O sol quenta a superficie e o aire en contacto con ela quntase. b) O aire quente expndese, dimine a sa densidade e ascende. c) O aire quente despraza cara aos lados
o aire fro das capas altas, o cal, ao ser mis
denso, afundese cara superficie e ocupa o
oco deixado polo aire quente ascendente.
275
os alumnos e as alumnas se expresan, o vocabulario utilizado...
Tempo atmosfrico clima

1 Tempo atmosfrico. Estado que presenta
a atmosfera nun lugar e nun momento determinado. As principais variables que determinan o tempo atmosfrico son a temperatura, a humidade atmosfrica, a velocidade
e a direccin do vento, a presin atmosfrica e a cantidade e o tipo de precipitacins.
2 O tempo atmosfrico o estado da atmosfe-
ra en cada momento, nunha rexin. O clima

dunha rexin o comportamento anual e caracterstico do tempo atmosfrico nesa rexin,
que adoita ser moi similar todos os anos.
3 Resposta aberta.
A dinmica da hidrosfera
O relevo terrestre
1 Relevo. Conxunto de irregularidades que
aparecen na superficie da codia terrestre,

tanto na parte mergullada coma na parte
emerxida. Mapa topogrfico. Representacin no plano e a escala do relevo dunha
determinada zona da superficie terrestre.
Curvas de nivel. Lias do mapa que unen
puntos que se encontran mesma altitude
sobre o nivel do mar.
2 Una montaa, un val, unha foxa submarina e

unha meseta.
1 Por evaporacin das augas superficiais e por
3 Que unha unidade (cm, m, km, etc.) do mapa
transpiracin dos seres vivos, sobre todo das

plantas.
equivale a 50 000 unidades (cm, m, km, etc.)

do terreo real.
2 Porque o vapor de auga procedente da eva-
4 A cota dunha curva de nivel a altitude que
poracin das augas superficiais orixnase

en zonas onde o aire se quenta, e este aire
quente, que contn o vapor, menos denso
e ascende.
3 As nubes orixnanse porque o aire quente e
hmido arrefra nas zonas altas da troposfera, non pode conter tanto vapor de auga
e o exceso condnsase sobre as partculas
de po en pequenas gotias ou, se a temperatura moi baixa, en cristalios de xeo.
Estas gotas e cristais de xeo permanecen
suspendidos formando as nubes. As precipitacins prodcense cando esas gotias
de auga ou eses cristais de xeo se unen e
aumentan de peso, non podendo manterse
suspendido e caendo superficie por accin da gravidade.
4 A enerxa solar produce a evaporacin da
auga superficial, que pasa atmosfera en

forma de vapor. Este vapor ascende s capas altas da troposfera, ao elevarse o aire
quentado pola enerxa solar. Nesa zona da
troposfera, unha parte condnsase e forma
pequenas gotas que se manteen suspendidas constitundo as nubes, as cales se desprazan empurradas polo vento (tamn orixinado pola enerxa solar).
276
Nas nubes, as gotas nense e, ao aumentar de peso, caen por accin da gravidade,
constitundo as precipitacins. Na codia, as
augas circulan pola superficie, dende as partes altas ata as zonas baixas, por accin da
gravidade, constitundo as augas de escorrenta; ou infltranse e mvense polo subsolo por accin da gravidade, formando as
augas subterrneas.
indica. As cotas represntanse con nmeros

sobre as chamadas curvas mestras (que teen un trazo mis groso) e debxanse cada
cinco curvas de nivel).
Os minerais e as rochas
1 Estrutura cristalina. a estrutura que pre-
senta aquela materia na que as partculas

que a constiten (tomos, molculas, etc) se
dispoen ordenadas no espazo formando redes tridimensionais regulares. Cristal. un
mineral no que, o ordenamento interno das
sas partculas se manifesta externamente
presentando forma polidrica (cbica, prismtica, etc.).
2 En www.anayadigital.com e no seu libro dixi-
tal dispn da definicin das principais propiedades dos minerais.
3 En www.anayadigital.com e no seu libro dixital dispn a solucin desta actividade.
As rochas magmticas
e as metamrficas
1 Porque se orixinan pola accin de procesos
xeolxicos endxenos, nos que interveen a

enerxa interna da Terra.
2 Resposta aberta. Valorarase a forma en que

2 Nas plutnicas, o magma arrefra e solidifi-
ca no interior da codia. Nas volcnicas, o

magma sae ao exterior a travs de gretas
da codia e arrefra e solidifica no exterior.
Nas plutnicas, o arrefriamento lento, o
que permite que todos os minerais cristalicen devagar e formen cristais grandes.
Nas volcnicas, o arrefriamento rpido, e
os minerais cristalizan pero forman cristais
microscpicos; ou moi rpido, en cuxo caso
os minerais non teen tempo de cristalizar e
forman unha masa amorfa.
3 Resposta aberta.
As rochas sedimentarias
1 Conca sedimentaria. Zona da codia, xeral-
mente deprimida, que adoita estar cuberta

pola auga, onde se depositan os sedimentos cando cesa o transporte. Estrato. Cada
unha das capas horizontais que forman os
sedimentos ao depositarse nas concas sedimentarias. Fsil. Restos de seres vivos que
existiron en pocas pasadas ou pegadas da
sa actividade, que se conservan petrificadas formado parte dalgunhas rochas sedimentarias.
2 Chamanse rochas esxenas porque se for-
maron pola accin dos procesos xeolxicos

esxenos, nos que interveen a enerxa solar e a gravidade.
3 Poden ser fragmentos doutras rochas, de
distintos tamaos, que foron arrancados pola

accin da atmosfera e da hidrosfera, e transportados por diferentes axentes xeolxicos
(ros, vento, etc.) ata as concas sedimentarias. Poden ser substancias qumicas que estn disoltas na auga da conca sedimentaria
e que, por diversas circunstancias, precipitan
(como, por exemplo a calcita, o sal comn,
etc.).
4 A compactacin prodcese a medida que
os sedimentos se depositan nas concas

sedimentarias e van sendo enterrados por
outros que se depositan enriba, os comprimen e reducen os ocos que hai entre eles,
o que provoca que se expulse a auga e o
aire que haba nos devanditos ocos. Consstea na precipitacin de substancias que estn disoltas na auga que ocupa os poros do
sedimento. Estas substancias, chamadas cementos, enchen os devanditos poros e unen
as partculas entre si.
UNIDADE 8
Que o modelado do relevo
1 Dado que unha actividade de reforzo, o in-
teresante que as definicins dadas polos

estudantes se axusten s que se ofrecen no
texto da dobre pxina. Procure que os estudantes non se limiten a copiar as definicins,
senn que as elaboren poendo en xogo o
vocabulario adquirido.
2 A temperatura, o vento, a auga, o xeo.

3 O debuxo debe ser similar ao que aparece
nesta dobre pxina e debe constar de varias

etapas nas que se vaia explicando o avance
do proceso da criofraccin.
4 Os seres vivos desempean un papel esen-
cial na formacin dos solos, xa que estes s

se orixinan como consecuencia da combinacin dos fragmentos minerais dos mantos de
alteracin sobre os que crecen plantas, cos
restos orgnicos que van mesturndose con
eles. Sen os seres vivos, imposible a formacin do solo.
As correntes de auga
1 En xeral, as terras que son afectadas pola
accin das augas salvaxes reciben o nome
de badlands. Adoitan presentar sucos mis
ou menos profundos. Os mis anchos denomnanse crcavas e barrancos. Nos terreos que son brandos e estn recubertos
por rochas duras frmanse as chemineas
de fadas.
2 As terrazas fluviais son chanzos que se for-
man aos lados do val, xeralmente no curso

medio do ro. En realidade, son restos de
antigas chairas de inundacin que quedaron
nunha posicin elevada cando o ro afondou
no terreo ao erosionar o fondo da canle.
3 Os deltas son grandes depsitos de sedi-
mentos en forma de abano que se producen na desembocadura dalgns ros; en

cambio, os esteiros son as amplas desembocaduras que se orixinan nos ros cando
as correntes litorais impiden a acumulacin
de sedimentos.
4 Os ros son cursos de auga permanentes e

longos, mentres que os torrentes son cursos
de auga irregulares e curtos.
277
este tramo, est situado nas zonas montaosas

onde a pendente do terreo moi pronunciada.
Neses terreos, a auga leva gran velocidade e
moita enerxa, o que se traduce nunha gran capacidade para erosionar.
6 Os meandros son as curvas que describe o

ro nos tramos medio e baixo do seu percorrido. Frmanse porque, ao achandarse
o fondo do val, a corrente vai flundo polas
zonas de mxima pendente e para iso traza curvas.
As chairas de inundacin frmanse nos fondos dos vales dos cursos medio e baixo,
debido s enchentes estacionais do ro. Nesas avenidas, o fondo do val ensnchase e
aplnase debido acumulacin do exceso
de sedimentos que o ro transporta nesas
ocasins.
7 No curso alto, o val estreito e profundo (ten
forma de V, dicir, as paredes son escarpadas). No curso medio, o val ancho e ten
unha seccin cncava (val en artesa); ademais, adoita presentar terrazas fluviais. No
curso baixo, o val moi amplo e chairo.
8 O debuxo pode ser un corte do que apare-
ce nesta dobre pxina e debense especificar

a conca de recepcin, a canle de desaugadoiro e o cono de dexeccin. O libro dixital
conta con recursos complementarios para
facilitar a resolucin desta actividade.
As augas subterrneas
1 Respostas abertas. Avale a capacidade dos
estudantes para realizar descricins utilizando o vocabulario especfico.
2 As cavernas son grandes cavidades que se
orixinan no interior dun macizo krstico ao

ensancharse e unirse os sistemas de simas
e galeras.
3 Da permeabilidade da rocha da superficie
que, sa vez, depende da cantidade de poros e fisuras que esta tea.
4 Afecta s rochas solubles (como as evaporitas) ou s que se volven solubles pola accin
da meteorizacin.
5 As estalactitas son estruturas en forma de
agulla que se forma nos teitos das galeras

e das cavernas, ao precipitar o carbonato
clcico da auga que gotea a travs dunha
greta ou porosidade. As estalagmitas fr-
278
manse tamn por precipitacin do carbonato clcico, pero son torres que crecen
dende o chan no lugar no que hai un goteo persistente procedente dunha greta do
teito. Xeralmente, xusto na vertical na que
se forma unha estalactita no teito, crece
unha estalagmita no chan e, en ocasins,
acaban unndose para dar orixe a unha columna.
6 La disolucin prodcese porque a auga de

chuvia, que leva disolto CO2 atmosfrico penetra polas gretas das rochas calcarias e reacciona co carbonato clcico que as forma
(que insoluble) transformndoo en bicarbonato clcico (que si soluble).
O mar
1 As illas barreira ou barras son bancos de
area rectilneos e paralelos lia de costa,

que se depositan pola accin das correntes
litorais que circulan neste sentido. As frechas
son tamn bancos de area alongados, pero
adoitan ser perpendiculares lia de costa e
encntranse unidos a ela.
2 Os estudantes deben realizar debuxos similares aos que figuran nesta pxina.
3 Os recursos do libro dixital inclen materiais

preparados para axudar ao alumnado na resolucin desta actividade.
4 Os materiais que deposita o mar teen ese
aspecto debido a que experimentan a accin

da abrasin maria e os movementos de vaivn das ondas, das mareas e das correntes
durante longos perodos. Isto fai que rocen
continuamente con outros materiais transportados con eles e remata por pulos, redondealos ou aplanalos.
Os glaciares e o vento
1 Circo glaciar. Gran concavidade rodeada
por unha serie de picos escarpados, que se

orixina na zona de acumulacin dun glaciar.
Morenas. Acumulacins lineais de materiais
que a lingua glaciar arranca das abas que
hai nos seus laterais e que arrastra a medida que fle pendente abaixo. Segundo a
sa posicin na lingua glaciar son centrais,
laterais, de fondo ou terminais. Barjn. Duna
con forma de media la que se desprazan co
vento. Deflaccin. Mobilizacin, debida ao
vento, dos materiais soltos do terreo. Abrasin elica. Desgaste que sofren as rochas
5 No curso alto do ro, predomina a erosin porque

ao ser golpeadas polo vento cargado coas
partculas que transporta.
2 O xeo glaciar orixnase por acumulacin e
compactacin de enormes cantidades de

neve cada nunha zona fra. Nestas zonas,
non se produce unha fusin estacional da
neve e xrase un depsito moi espeso,
cuxas capas mis profundas, que estn sometidas a gran presin, transfrmanse en
xeo glaciar ao perder o aire que hai entre
as folerpas.
3 Evale a capacidade dos estudantes para
organizar e relacionar a informacin por medio de esquemas.
4 A tboa debe relacionar os arcos e as ca-
vidades coa abrasin elica e as dunas e

os depsitos de loess co depsito de materiais.
Os recursos enerxticos
1 Os combustibles fsiles, que emiten CO2 e
outros gases contaminantes, a enerxa nuclear, que xera residuos radiactivos que teen unha actividade de millns de anos.
Tipo de
enerxa
Vantaxes
Desvantaxes
Elica
Non emite CO2

nin outros gases
Provoca
impactos
paisaxsticos
Nuclear
Non emite CO2

nin outros gases
Xera
residuos radiactivos.
Non renovable
Combustibles
fsiles
Son baratos
e doadamente
dispoibles.
Emiten CO2 e outros

gases contaminantes.
Non son renovables.
3 Resposta aberta. Cada estudante deber
respectar as quendas de palabra e as opinins dos seus compaeiros e compaeiras.
UNIDADE 9
Os recursos naturais
1 Recursos naturais. Materiais, organismos
ou fontes de enerxa procedentes da natureza que os seres humanos utilizan ou transforman para satisfacer as sas necesidades
e mellorar a sa calidade de vida.
2 Os recursos non renovables consmense a
un ritmo maior ao da sa formacin de modo

que poden chegar a esgotarse. Os combustibles fsiles (petrleo, carbn e gas natural) e os minerais e as rochas son recursos
non renovables. Os recursos renovables son
aqueles que se consumen a unha velocidade menor que a da sa formacin. Teoricamente son recursos inesgotables. Entre eles
encntranse a auga, a pesca, a enerxa solar
ou a enerxa elica.
3 A madeira un recurso potencialmente re-
novable, xa que, anda que un recurso renovable, pode chegar a converterse en non
renovable se se supera a sa taxa de rexeneracin. Por exemplo, se se extrae mis madeira da que se forma nun tempo determinado ou se produce un incendio.
4 Resposta aberta. Podemos propoer os
alumnos e as alumnas que os clasifiquen en

enerxticos e non enerxticos.
4 Por exemplo, fomentar o uso de fontes de
enerxa renovables, como a elica ou a solar,

e fomentar medidas de aforro no mbito industrial, no mbito domstico e no transporte.
Os recursos hdricos
1 Usos consuntivos. A auga unha vez utilizada
non pode volver empregarse para o mesmo

fin: polo tanto, implican un gasto de auga. Por
exemplo, a auga de uso domstico que utilizamos para lavar a roupa, beber ou para a hixiene persoal. Usos non consuntivos. Non implican consumo de auga que pode volver ser
utilizada para a mesma actividade. Por exemplo a auga utilizada na producin de enerxa
hidroelctrica. Potabilizacin. Conxunto de
tratamentos aos que se somete a auga para
que se transforme en auga apta para o consumo humano, dicir, en auga potable. Realzase
nas ETAP que son as Estacins de Tratamento
de Auga Potable. Depuracin. Conxunto de
tratamentos que permiten eliminar a materia
orgnica e outros contaminantes que a auga
leva disoltos ou en suspensin. Lvase a cabo
nas Estacins Depuradoras de Augas Residuais (EDAR).
2 Resposta aberta. Deben inclur medidas de

aforro domstico como: non deixar a billa
aberta cando nos lavamos as mans ou os
dentes; e revisar as billas e as cisternas para
ver se teen algunha fuga, etc.
279

3 Los estudantes deben sinalar que o proce-
so de depuracin se realiza nas EDAR ou

Estacins Depuradoras de Augas Residuais
e que consta de catro fases: o tratamento
fsico, o tratamento biolxico, o tratamento
qumico e o tratamento de lamas ou lamas.
4 Las augas residuais deben depurarse por-
que conteen grandes cantidades de materia orgnica, procedente das augas fecais,
e de substancias contaminantes que, se se
verten natureza, poden orixinar graves problemas ambientais.
Problemas globais
4 Os estudantes debern reflectir na tboa o

aumento do efecto invernadoiro, o burato da
capa de ozono e a chuvia cida.
Recollida
Transporte
Reciclaxe Transformacin Compost
Eliminacin
Incineracin Vertedoiro
6 Dispoible no libro dixital.
1 Residuo. Calquera material que queda inser-
vible despois de realizar con el un traballo ou

operacin e est destinado a ser desbotado.
Residuos slidos urbanos (RSU). Prodcense nas cidades e nas vilas. Son os lixos
dos domicilios, oficinas, comercios, escolas,
etc., que renen materiais moi diversos, como
materia orgnica, papel e cartn, plstico,
metais ou vidro.
2 A explotacin excesiva dos recursos naturais
leva consigo perda de biodiversidade, a un

aumento da contaminacin atmosfrica, ao
esgotamento dos recursos xeolxicos e
destrucin dos paisaxe derivadas da extraccin deses recursos, e acumulacin de residuos.
3 Permite a separacin en orixe dos residuos e
1 Resposta aberta.
2 e 3 Estas das actividades permiten traba-
llar a competencia social e cidad. O alumno

poder entender que con pequenas accins
cotis como as representadas na pxina
pode contribur a un desenvolvemento sostible sen diminur o seu grao de benestar.
4 O Protocolo de Kyoto de decembro de 1997

o primeiro intento internacional para limitar as emisins de CO2. O seu obxectivo
reducir as emisins nos pases desenvolvidos unha media dun 5,2% ata o ano
2012.
5 Dispon da solucin no libro dixital.
facilita o seu tratamento posterior.
Solucins globais
280
UNIDADE
Organiza as tas ideas

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa os ocos do esquema coas palabras 2 Ampla ou esquema inclundo non teu caderno
axeitadas.
os diferentes tipos de tecidos.
O ser humano
est formado por
Clulas
que se agrupan en
.....
que poden
que teen
Doarse
Nutricin
.....
Organizacin
.....
GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.v
na que se
distingue
que se agrupan en
que realizan
.....
A
membrana.....
O
.....
Unha
mesma.....
que poden
Doarse
O.....
que poden
que se
agrupan en
Doarse
.....
281
UNIDADE
Comproba como progresas

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Define os termos seguintes: hetertrofo, euca- 3 Copia e completa frase seguinte.

ritica, tecido, rgano, transplante, doazn.
....................................................................
....................................................................
As clulas humanas, como ou resto das clulas

animais, caracterzanse porque teen nutri-
....................................................................
cin.......................................................... e orga-
...................................................................
nizacin celular.................................... .
...................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Completa esta tboa.

ORGNULOS
4 Cita as tres partes que se distinguen nunha

clula humana.
....................................................................
....................................................................
..........................................................................
5 Nomea os aparatos e sistemas que interveen en:

A funcin de nutricin:
FUNCIN
..........................................................................
.........................................................................
Ncleo
Ribosomas
Mitocondria
Vesculas
Centrolos
..........................................................................
.........................................................................
A funcin de relacin:
....................................................................
....................................................................
..........................................................................
.........................................................................
Lisosomas
A funcin de reproducin:
Aparato de Golgi
Retculo endoplasmtico
....................................................................
....................................................................
..........................................................................
282
Membrana plasmtica
Unidade 1. Comproba como progresas

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
6 Na grfica represntanse as causas de morte 1 b) A pesar de que Espaa o pas do mundo

dos doadores de rganos non noso pas entre
os anos 1992 e 2007.
a) Explica como evolucionaron as mortes por

accidente de trfico dende o ano 1992 ata
o ano 2007.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
TCE Trfico
con maior nmero de doazns por milln de

persoas, anda resultan insuficientes. Como
cres que podera aumentar o nmero de
doazns de rganos?
Accidente cerebrovascular
Outras causas
100%
18
19
24
22
23,4
21,3
21,6
21,6
22,9
19,9
22,5
23,3
24,6
22,4
26,5
27,8
39
46
48
49
51
55,3
53,5
55,4
56,4
59,9
59,9
56,4
59,9
61,5
59,5
62,1
43
35
28
29
25,6
23,4
24,9
23
20,7
20,2
17,6
20,3
15,5
16,1
14
10,1
80%
60%
40%
20%
0%
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
283

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
7 Le atentamente ou texto e observa a tboa
coas protenas presentes na membrana e presentes no plasma. Despois, completa a tboa

indicando o grupo sanguneo en cada caso.
O sistema AB0 establece catro grupos sanguneos (A, B, AB e 0) en funcin da presenza
ou a ausencia dunhas protenas, chamadas A
e B, na membrana dos glbulos vermellos.
As caractersticas destes grupos sanguneos
resmense na tboa inferior. En cada un deles,
aprciase que, dependendo das protenas (A ou
B) que hai nos glbulos vermellos, no plasma

sanguneo hai ou non unhas protenas A ou antiB. As protenas A teen a capacidade de unirse
as protenas A; e as protenas anti-B, a de unirse as protenas B. Estas unins provocan unha
reaccin nos glbulos vermellos que pode causar
a morte das persoas. Por iso, a unha persoa non
se lle pode trasfundir sangue na que haxa protenas A ou anti-B se nas membranas dos seus glbulos vermellos hai protenas A ou B que poida
unirse a elas.
Grupo
Protenas presentes na membrana

dos glbulos vermellos
Protenas anti- presentes no plasma
Anti-B
AB
AB
Ningunha
Ningn
A e Anti-B
Protenas presentes
na membrana
dos glbulos vermellos
Protenas anti-presentes no plasma
......
Anti-B e A
.......
........
Ningunha
Protena A
............
284
Anti-B
Grupo
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa os ocos do esquema coas palabras 2 Ampla o esquema engadindo os alimentos que
axeitadas.
compoen cada grupo.
A nutricin
pode dar lugar a
procesa
Enfermidades
Os alimentos
que forman
que conteen
que se clasifican en
relacionadas con
Plstica
Enerxtica
Reguladora
que poden ser
Inorgnicos
.....
.....
A contaminacin
alimentaria
A malnutricin
como
Nutrientes
que realizan
funcin
.....
A dieta
que orixina
A anorexia
A bulimia
A obesidade
As enfermidades
carenciais
Orgnicos
.....
....
Intoxicacins
alimentarias
que se evitan
mediante
mediante
Mtodos de
conservacin
A
manipulacin
axeitada dos
alimentos
Energa
.....
como
.....
.....
.....
.....
285
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
1 Define os termos seguintes: nutriente, dieta,

enfermidade carencial, cadea alimentaria.
Data: .......................................................................
Observa tboa e responde as cuestins:

Alimento
(100 g)
Glcidos
(g)
Protenas
(g)
Lpidos
(g)
Pan
58,5
0,8
Salchichn
0,1
25
35
Pltano
18,3
Iogur
3,6
2,6
Lentellas
62,5
22
....................................................................
Aceite
99
....................................................................
Arroz
0,8
0,8
..........................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
a) Canta enerxa nos proporcionan protenas de 100 g de lentellas?

100 gramos de lentellas conteen..............
.............. g de protenas.
2 Rodea cun crculo cal das seguintes afirmacins cumpre a dieta mediterrnea.
1 g de protenas proporcinanos 4 kcal

E (100 g de protenas) =
b) A sa principal fonte de graxas o aceite de

oliva.
c) unha dieta vexetariana.
d) O porco a sa principal fonte de protenas.
e) tpica de pases mediterrneos, como, por
exemplo, Espaa.
3 Cada alimento contn unha proporcin caracte-
rstica de glcidos, de lpidos, de protenas, de

auga e de minerais, e, polo tanto, proporcinalle
ao organismo unha cantidade de enerxa que
corresponde a esta composicin de nutrientes.
b) Durante a merenda, unha persoa consumiu 100 g de pan, 100 g de salchichn

e 100 g de pltano. Que cantidade de
enerxa (kcal) lle subministrou a inxestin
destes alimentos?
Alimento
(100 g)
Enerxa Enerxa
glcidos protenas
(kcal)
(kcal)
Pan
Salchichn
Pltano
E (total glcidos) = kcal

Unha das unidades que se utilizan para medir a
enerxa a quilocalora (kcal). Un gramo de glcidos proporcinanos 3,75 kcal; 1 g de graxas
proporcinanos 9 kcal, e 1 g de protenas proporcinanos 4 kcal.
286
E (total protenas) = kcal

E (total lpidos) = kcal
E (total) = kcal
Enerxa
lpidos
(kcal)
a) unha dieta equilibrada.

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
4 Observa a fotografa e responde.
5 Busca ou significado de avitaminose e escorbuto e escrbeo.
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
6 Resume nun esquema os distintos tipos de
mtodos que hai de conservacin de alimentos.
a) Que alimentos dos que aparecen na foto son

reguladores. Que nutrientes nos proporcionan principalmente os alimentos reguladores?
......................................................................
......................................................................
......................................................................
b) Hai algn alimento plstico? Que nutrientes
proporcionan os alimentos plsticos?
......................................................................
......................................................................
......................................................................
c) Hai algn alimento que nos proporcione principalmente glcidos? Para que serven estes
nutrientes?
......................................................................
......................................................................
......................................................................
7 A anorexia nerviosa dbese a un trastorno

psicolxico que fai que o enfermo perciba unha
imaxe distorsionada do seu corpo. A causa
deste trastorno, frecuente nos adolescentes,
os enfermos temen gaar peso, polo que realizan un exercicio fsico excesivo e seguen unha
dieta moi estrita.
7 A bulimia vai acompaada, moitas veces,

da anorexia nerviosa. Nesta enfermidade, ou
paciente inxire enormes cantidades de alimento e, a continuacin, provoca o vmito para non
engordar. Debate cos teus compaeiros sobre
a anorexia e a bulimia: Que cres que senten as
persoas que as padecen? Parcenche enfermidades perigosas?
287
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa os ocos do esquema coas palabras 2 Ampla o esquema engadindo:

axeitadas e pgao nun papel maior para poder
amplialo.
a) Os circutos sanguneos.
b) Outros rganos para a excrecin.
A nutricin
realzase mediante
O.....
que se encarga de
que se encarga de
Inxerir os alimentos.
..... alimentos.
Captar o osxeno do
aire.
.....
e est formado por
e est formado por
.....
.....
288
.....
Pulmns.
O aparato circulatorio
que se encarga de
Transportar os..... e
o..... as clulas.
Transportar os
refugallos ata.....
e est formado por
.....
O
corazn.
.....
O.....
que se encarga de
Eliminar as.....
e est formado por
Vas urinarias.
.....
O aparato dixestivo
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
1 Cita os aparatos que interveen na nutricin.

...................................................................
3 Busca as frases falsas e escrbeas correctamente no teu caderno:
...................................................................
a) No estmago, os zumes intestinais actan

sobre as protenas do bolo alimenticio.
....................................................................
...................................................................
2 Define os termos seguintes: nutricin, dixes-
...................................................................
tin mecnica, dixestin qumica, inspiracin,

expiracin, circulacin sangunea, excrecin.
...................................................................
...................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
b) A degluticin facer avanzar o bolo alimenticio mediante os movementos peristlticos.

...................................................................
....................................................................
c) A absorcin dos nutrientes do quilo prodcese
a travs das peluxes intestinais.
...................................................................
....................................................................
4 Relaciona os elementos das das columnas:
...................................................................
A. Glomrulo
1. Rodea ao glomrulo
....................................................................
B. Tubo colector
2. Estrutura microscpica
que forma o ril
C. Cpsula
de Bowman
3. Nobelo de capilares
sanguneos
D. Tbulo renal
4. Varios nefrns
desembocan nel
E. Nefrn
5. Reabsorcin
de substancias
...................................................................
.....................................................................
Data: .......................................................................
.....................................................................
...................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
5 Copia e completa estas frases:

a) No circuto xeral, o sangue........................
...................................................................
pasa da aurcula esquerda ao ventrculo...... .
....................................................................
a) No circuto pulmonar, o sangue..................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
en osxeno sae do ventrculo.......................

polas arterias pulmonares cara aos pulmns,
onde se....................................... .
289

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
6 Constre unha frase coherente utilizando os ter-
mos seguintes: plasma intersticial, sangue, linfa,

medio interno.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
7 Sinala as principais diferenzas entre:

a) Arterias, vexas e capilares.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
b) Glbulos vermellos, glbulos brancos e plaquetas.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
c) Sangue e linfa.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
d) Quimo e quilo.
...................................................................
...................................................................
..................................................................
....................................................................
8 Fai un debuxo do aparato respiratorio no que sinales:

As fosas nasais, a larinxe, a farinxe, a traquea, os
bronquios, os pulmns e o diafragma.
...................................................................
...................................................................
290

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
9 Indica que representa cada nmero:
10 Debuxa un corazn e colorea de azul a parte por

onde circula ou sangue arterial, e de vermello, a
parte pola que circula ou sangue venoso.
1
2
4
6
5
7
8
9
praos para facer unha descricin de como

acontece o intercambio gasoso nos pulmns.
Aire inspirado
(100 mL)
Aire expirado
(100 mL)
Osxeno
20
16
Dixido
de carbono
0,03
Nitrxeno
80
80
Sangue que
entra nos
pulmns
(100 mL)
Sangue que
sae dos
pulmns
(100 mL)
Osxeno
20
16
...................................................................
Dixido
de carbono
0,03
...................................................................
Nitrxeno
80
80
10
...................................................................
11 Observa os datos das tboas seguintes e com-
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
291
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa ou esquema escribindo os termos 2 Ampla ou esquema engadindo os rganos dos

axeitados nos espazos con puntos.
sentidos.
A funcin de relacin
realzase mediante
Os.....
que se
agrupan en
estruturas que
forman
Os sistemas de
coordinacin
Os
efectores
que son
que
que reciben
O sistema
.....
Os rganos
dos sentidos
Executan
.....
O sistema
.....
Estmulos
como
que se divide en
SN
central
SN
.....
Glndulas
endcrinas
que fabrican
constitudo por
O encfalo
292
.....
formado por
formado por
.....
.....
O aparato
locomotor
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Define os termos seguintes: estmulo, resposta, 3 Indica que representa cada nmero.
hormona, receptor, efector, glndula endcrina,
articulacin.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Di en que parte do odo se sitan os receptores 4 Constre unha frase coherente coas palabras
auditivos.
....................................................................
seguintes: neuronas, nervios, fibras nerviosas,

axns, agrupan.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
5 Sinala a que son sensibles os diversos recepto-
...................................................................
res dos rganos dos sentidos.
....................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
.....................................................................
...................................................................
.....................................................................
....................................................................
..........................................................................
...................................................................
293

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
6 Describe o que acontece nunha sinapse axudndote dun debuxo.
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
9 As bebidas alcohlicas teen unha determinada

cantidade de alcohol, que se coece como grao
alcohlico e que se expresa en tanto por cento.
Por exemplo, unha botella de vio de 14 contn

un 14% de alcohol, o que significa que nun litro
(1 000 mL) hai 140 mL de alcohol.
Dei canto alcohol hai en:
a) Unha botella de cervexa de 330 mL de 5.
7 Indica as funcins do sistema nervioso central e

do sistema nervioso perifrico.
....................................................................
....................................................................
b) Unha copa de vio (100 mL) de 12.
....................................................................
....................................................................
294
10 Busca informacin en internet e redacta un bre-
...................................................................
ve informe sobre a influencia do consumo de alcohol nos accidentes de trfico.
...................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
.....................................................................
...................................................................
.....................................................................
...................................................................
8 Indica as funcins do sistema muscular e do sis-
....................................................................
tema esqueltico.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
.....................................................................
...................................................................
.....................................................................
....................................................................
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa ou esquema seguinte escribindo as palabras axeitadas nas lias de

puntos.
A reproducin humana
Sexual
porque interveen
Un home
Unha muller
con
que se diferencian por
con
Aparato
reprodutor.....
.....
Aparato
reprodutor.....
non que ten lugar
que produce
O ciclo ovrico.
O ciclo.....
.....
que produce
.....
que se se unen forman
que estn regulados por
Un.....
.....
cuxo desenvolvemento
dar lugar ao
.....
295

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
1 Define estes termos: sexo, sexualidade, carcte- 4 Escribe os nomes das partes sinaladas do aparares sexuais primarios, carcteres sexuais secundario, fecundacin, placenta, amnio, implantacin.
to reprodutor feminino.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
2
3
4
....................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Escribe na tboa os cambios que se producen na

adolescencia.
5 Describe os ciclos do ovario e do tero escribindo en orde os procesos seguintes.

a) Expulsin do endometrio.
b) Maduracin do vulo e ovulacin.
c) Rexeneracin do endometrio.
d) Formacin do corpo lteo.
e) O endometro engrosa e vascularzase.
Rapaces
....................................................................
Rapazas
....................................................................
....................................................................
3 Escribe os nomes das partes sinaladas do aparato reprodutor masculino.
....................................................................
....................................................................
6 Escribe algunhas medidas para coidar ou aparato reprodutor.
1
6
2
5
....................................................................
....................................................................
....................................................................
296
...................................................................
...................................................................
....................................................................
Cambios na
adolescencia

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
7 a) Que a reproducin asistida?

....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
a) Elabora (non cadro inferior) un diagrama de

barras co nmero de casos de sida.
b) En que ano a incidencia de casos de sida foi
maior?
....................................................................
....................................................................
....................................................................
b) Que tcnicas de reproducin asistida coeces?
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
8 A tboa mostra os casos de sida en Espaa

dende 1981 ata 2008.
Ano
1981
Homes
1
Mulleres
0
Total
1
1985
159
19
178
1989
2 645
524
3 169
1993
4 448
1 068
5 516
1995
5 732
1 454
7 186
1997
3 915
1 035
4 950
1998
2 904
803
3 707
2002
1 819
502
2 321
2005
1 365
408
1 773
2006
1 313
385
1 689
2007
1 200
327
1 527
2008
994
289
1 283
....................................................................
c) Ese ano, que porcentaxe de casos corresponden as mulleres?
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
297
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa o esquema escribindo os termos 2 Aade ao esquema os modos nos que se poaxeitados nos espazos sinalados con lias de
puntos.
den transmitir as enfermidades producidas por

patxenos.
A sade
depende dos
pode alterarse
e causar
.....
da sade.
Enfermidades
Defunciones por cada

100 000 habitantes
De 100 a 150
De 150 a 200
que poden ser
De 200 a 350
De 350 a 5000
Sin datos
que son
Non
infecciosas
como
causadas por
.....
.....
.....
Axentes.....
.....
.....
dos que nos

defende
O sistema
.....
que nos proporciona
Inmunidade.....
298
que se
combaten con
Inmunidade.....
.....
.....
.....
.....
.....
.....

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
1 Define os termos seguintes: enfermidade infec- 3 Indica de que falamos en cada caso.
ciosa, resposta inmunitaria, principio activo.
....................................................................
a) Preparado artificial que contn axentes patxenos debilitados ou mortos.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
b) Preparado artificial que contn anticorpos

contra un patxeno especfico.
...................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Sinala as principais diferenzas existentes entre:

a) Inmunidade innata e inmunidade adquirida.
....................................................................
....................................................................
c) Compostos que conteen un principio activo
que cura unha enfermidade ou alivia os seus
sntomas.
....................................................................
....................................................................
4 Resume nunha tboa cales son as defensas externas e como nos proporcionan inmunidade.
....................................................................
....................................................................
b) Transmisin directa e transmisin indirecta

dun patxeno.
....................................................................
....................................................................
c) Determinante da sade + e -.
....................................................................
....................................................................
d) Sade e enfermidade.
....................................................................
....................................................................
e) A actuacin dun fagocito e dun linfocito B.
....................................................................
....................................................................
299

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
5 Consulta en www.anaya digital.com a presen- 8 Xon tivo gripe e o mdico recomendoulle
a) Explica como se distriben os ndices de

mortalidade no planeta.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
Da
T (C)
as 9 horas
T (C)
as 19 horas
....................................................................
37,3
37,5
38,2
38
38,4
37,5
37,6
37
37,5
38
....................................................................
38,5
39,5
....................................................................
39
38
....................................................................
37,5
37
b) Relaciona os ndices de mortalidade das distintas zonas do planeta cos determinantes

da sade.
....................................................................
6 Consulta o glosario includo en www.anaya

digital.com e descobre cal a diferenza entre
unha pandemia e unha epidemia.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
7 Le o texto seguinte e explica que diferenza en-
contras entre os soros e as vacinas. Os soros proporcionan unha inmunidade inmediata

contra o patxeno especfico contra o que actan (non hai que esperar resposta inmunitaria da persoa), pero de curta duracin (os
anticorpos que proporciona son eliminados ao
pouco tempo e non se desenvolve memoria
inmunitaria).
...................................................................
....................................................................
300
permanecer na casa durante unha semana e

tomar a temperatura das veces ao da. Receitoulle un antipirtico que, ademais, analxsico, e que deba tomar en caso de que a febre fose moi alta. Durante o tempo que durou a
gripe, Xon anotou a sa temperatura ata que
a febre desapareceu e empezou a encontrarse
mellor. Os datos que obtivo mstranse na tboa
seguinte:
a) Que da tivo Xon a febre mis elevada?

....................................................................
....................................................................
....................................................................
b) Representa nunha grfica os datos da tboa.
tacin ndices de mortalidade ( dicir, falecementos anuais por cada 100 000 habitantes en
cada pas do mundo).
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa o esquema escribindo os termos 2 Aade ao esquema as clases nas que se subaxeitados onde hai puntos suspensivos.
dividen os tres grandes tipos de rochas.
A superficie terrestre
cambia debido
presenta
Relevo
A enerxa
solar
.....
.....
que
a causa de
que est
composta por
que se representa
mediante
que son
a causa da
.....
.....
1
Dinmica
da hidrosfera
Dinmica.....
900
1000
1100
800
700
1000
900
42
800
600
500
700
600
que orixina
500
que orixina
1:100000
Os.....
B
98
Rochas
99
10
08
3 km
que forman
00
12
10
O ciclo.....
10
1016
1025
1001
1008
12
10
16
10
que poden ser
1018
16
10
.....
Metamrficas
.....
que son a causa de
Os procesos
xeolxicos
.....
O tempo
atmosfrico
e o.....
Os procesos
xeolxicos
.....
301

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
a) Que representa?
tempo, escala, mineral, rocha, diaxnese, fosilizacin.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
b) Que procesos indican os nmeros?
....................................................................
....................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
c) Que enerxas son responsables destes procesos?
....................................................................
...................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Escribe un texto utilizando cada un destes grupos de termos:
a) Procesos xeolxicos, endxenos, esxenos,

calor interna gravidade, enerxa solar.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
4 Explica como se forma cada un dos tres grandes

tipos de rochas.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
b) Eixe, inclinado, raios solares, ngulo de incidencia, dinmicas, atmosfera, hidrosfera.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
5 A escala do mapa topogrfico seguinte indcase

mediante a fraccin 1:25 000.
3 Observa o esquema seguinte.
1325
1 300
2
3
1
5
X
1 200
302
1:25 000
1 Define os termos seguintes: Vento, mapa do

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
a) Que distancia real separa os puntos X e Z?

....................................................................
b) Cal a cota do punto X?
....................................................................
6 Os combustibles fsiles (carbn, petrleo e gas
natural) son materiais ricos en carbono, que

poden arder e que proceden da transformacin
de restos de seres vivos nos mesmos ambientes nos que se forman as rochas sedimentarias
(de a que se denominen fsiles). Consulta en
www.anayadigital.com a simulacin A formacin de carbn e petrleo e resume nas tboas
seguintes as principais semellanzas e diferenzas
que presentan os procesos de formacin destes
dos combustibles fsiles.
7 A historia da xeoloxa est chea de nomes de
xelogos famosos que contriburon ao seu

avance cos seus estudos (Cuvier, Hutton, Lyell,
Mohs, Wegener...).
Pero e as xelogas?
Mulleres, como a britnica Mary Anning, a estadounidense Florence Bascom ou a danesa Inge
Lehmann, teen realizado notables achegas
xeoloxa.
Busca informacin sobre estas tres cientficas
e sobre os seus logros na presentacin titulada
Xelogas. Despois:
a) Redacta un texto breve non que resumas a
informacin que encontrases.
........................................................................
........................................................................
SEMELLANZAS
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
DIFERENZAS
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
........................................................................
b) Debate cos teus compaeiros por que cres
que na historia da ciencia houbo menos mulleres que homes.
303
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa o esquema.
O modelado do relevo
Erosin
lvano a cabo
Os axentes
do modelado
Os procesos
xeolxicos...
que producen
que son
de
A meteorizacin fsica e...

que provoca
As correntes
de auga
As... ...
como
que se infiltran
e forman
Formas como
...
que orixinan
O modelado fluvial
Os torrentes
Os... ...
As augas
subterrneas
que orixinan
e en rochas
calcarias
orixinan
O modelado
...
O modelado litoral
304
O...
que orixina
Os...
que orixinan
O vento
que acta
sobre todo en
O modelado glaciar
e orixina
O modelado
...
O clima

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
1 Define os termos: meteorizacin, conca de re- 3 Na relacin coas augas subterrneas, indica:
cepcin dun torrente, acufero, abrasin, glaciar,
duna, estalactita.
a) Como se poden extraer.

.....................................................................
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
...................................................................
b) Que constiten cando saen superficie de

forma natural.
....................................................................
.....................................................................
....................................................................
.....................................................................
...................................................................
....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
....................................................................
.....................................................................
4 Escribe un breve texto no que expliques como

se produce o modelado krstico.
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
5 Sinala ou termo intruso en cada grupo.
.....................................................................
a) Dolina, loess, poli, krstico, torca, lapias.
....................................................................
b) Meandro, lingua, morena, rochas aparvadas,

circo.
.....................................................................
.....................................................................
c) Plataforma de abrasin, frecha, albufeira,

acantilado, tmbolo, torca.
....................................................................
6 Observa ambas as das fotografas. Nunha das
.....................................................................
.....................................................................
das zonas predomina o modelado elico. Indica

en cal e explica por que o cres as.
1
....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Relaciona os termos das das columnas.
.....................................................................
a) Val en V 1. Curso alto
.....................................................................
b) Terraza fluvial 2. Curso medio
.....................................................................
c) Garganta 3. Curso baixo
.....................................................................
d) Chaira de inundacin
.....................................................................
.....................................................................
305

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
7 A imaxe seguinte pertence a un determinado 9 O grfico seguinte construuse a partir de metramo do curso dun ro.
didas do grao de redondez dos fragmentos de

rocha arrastrados por un ro a diferentes distancias do seu nacemento.
O valor 1 indica a redondez mxima (unha esfera), mentres que o valor 0 indicara unha redondez mnima, con vrtices e arestas.
Redondez dos granos
1,0
a) Como se chaman as formas que se aprecian

na imaxe?
.....................................................................
b) Di a cal dos tres tramos do ro pertence a
imaxe e explica por que o cres as.
.....................................................................
c) Por que razn o ro describe esas curvas?
.....................................................................
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
10
15
20
25
30
Distancia en quilmetros
a) vista dos datos, redacta unha explicacin

sobre o que acontece cos fragmentos de rocha que transporta o ro.
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
8 Di a que zonas do glaciar corresponden os puntos que se sinalan na fotografa.
.....................................................................
.....................................................................
b) En que tramo do ro se produce un aumento mis rpido da redondez dos fragmentos?
Explica por que cres que acontece as.
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
3
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
306
.....................................................................
UNIDADE

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
Curso: .....................................................................
Data: .......................................................................
1 Completa o esquema enchendo os ocos cos 2 Ampla o esquema citando algunhas medidas
termos axeitados.
de prevencin dos problemas ambientais.
Ou ser humano
utiliza
Recursos naturais
que poden ser
cuxo uso xera
Problemas
ambientais
Renovables
.....
como
A.....
O esgotamento
dos recursos.
.....
que a escala global

producen
Desertizacin.
.....
.....
Chuvia cida.
.....
.....
307

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
1 Define os termos: recurso, impacto, contamina- 4 Sinala as frases falsas e escrbeas correctacin, efecto invernadoiro, deforestacin, cambio
climtico, impacto ambiental.
mente:
....................................................................
a) A depuracin o conxunto de tratamentos

para facer potable a auga.
....................................................................
...................................................................
....................................................................
....................................................................
...................................................................
b) Nas EDAR, as augas potabilizanse.

...................................................................
...................................................................
c) A auga un recurso escaso porque non renovable.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................
.....................................................................
.....................................................................
2 Escribe unha frase que tea sentido cos termos

seguintes: renovable, recurso, rexeneracin,
non renovable, biodiversidade, ritmo.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
5 Elabora un informe dunhas 10 lias sobre o
desenvolvemento sostible. Debes inclur a sa

definicin, os principios nos que se basea e algunhas accins para conseguilo.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
3 Fai parellas cos termos da lista seguinte que
estean relacionados: contaminacin, esgotamento, verteduras de residuos, impactos na

paisaxe, sobreexplotacin, recursos.
...................................................................
308
...................................................................
6 Cita tres medidas de aforro enerxtico que poidas aplicar na ta vida coti.
...................................................................
....................................................................
...................................................................
...................................................................
....................................................................
...................................................................

Nome e apelidos: .........................................................................................................................................
7 Clasifica en consuntivos e non consuntivos es-
....................................................................
Pas Vasco
Galicia
Cantabria
Asturias
Navarra
Catalua
La Rioja
Baleares
Castella e Len
Canarias
Estremadura
Aragn
Valencia
Madrid
CastellaA Mancha
75%
Murcia
100%
Andaluca
....................................................................
Na grfica que aparece mis abaixo represntase a porcentaxe de desertizacin do territorio

espaol por comunidades autnomas.
Espaa
tes usos da auga: bebida, deportes martimos,

producin de enerxa hidroelctrica, elaboracin
de refrescos, limpeza de minerais.
50%
25%
....................................................................
0%
Alta
...................................................................
8 Relaciona os termos seguintes cun dos problemas provocados pola contaminacin atmosfrica.
a) Quentamento global 1. Chuvia cida
b) Acidez no solo 2. Destrucin da
capa de ozono
c) Incremento de 3. Efecto
radiacin UV invernadoiro
9 Imagina que tes que desfacerte destes resi-
duos slidos urbanos: botella de refresco, cartn, papel de xornal, restos de comida, caixa
de cartn.
a) En que colector depositaras cada un? Cales
levaras a un punto limpo?
...................................................................
...................................................................
...................................................................
b) Indica que residuos poden ser reciclados, cales usados para compost e cales deben ser
eliminados.
Moderada
Lixeira
Dbil
a) Cales son as zonas de Espaa con maior risco de sufrir desertizacin?

...................................................................
...................................................................
...................................................................
b) Relaciona o clima de cada zona co seu risco
de desertizacin.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
11 As augas continentais (auga doce) ocupan un
volume aproximado de 4 700 000 km3. Estas

augas representan un 3% do total da auga da
Terra e distribense como segue: ou 97% encntranse en forma de xeo nos casquetes polares, o 20% forman as augas subterrneas e
soamente ou 1% constite auga doce de doado
acceso.
a) Calcula os km3 de cada tipo de auga continental.
...................................................................
...................................................................
...................................................................
b) Determina o volume total de auga da Terra.
...................................................................
10 A desertizacin ten das causas fundamentais

que a orixinan: as naturais (como ou clima) e as
de orixe antropoxnica (como a deforestacin).
309
SOLUCINS
UNIDADE 1
1 De esquerda a dereita e de arriba abaixo:
Rama esquerda: hetertrofa, eucaritica,
plasmtica, citoplasma, ncleo.
Rama dereita: tecidos, funcin, rganos,
transplantes, aparatos e sistemas.
2 Debern reflectir o tecido epitelial, o muscular,
o nervioso e o conectivo. Ademais debern reflectir os diferentes tipos de tecidos conectivos

(vxase a presentacin Esquema conceptual
dos tipos de tecidos humanos).
3 As clulas humanas, como o resto das c-
lulas animais, caracterzanse porque teen

nutricin hetertrofa e organizacin celular
eucaritica.
4 Membrana plasmtica, citoplasma e ncleo

celular.
5 A funcin de nutricin: dixestivo, respiratorio,

circulatorio, linftico e excretor.
A funcin de relacin: nervioso, endcrino,

muscular e esqueltico.
A funcin de reproducin: reprodutores masculino e feminino.
6 a) Reduciuse o nmero de doadores mortos

1 Hetertrofo: organismo que se alimenta to-
mando os nutrientes elaborados por outro

ser vivo; ou clula que se nutre coas substancias elaboradas por outras clulas. Eucaritica: clula que ten o ADN separado do
citoplasma pola membrana nuclear, dicir,
que ten un ncleo. Tecido: conxunto de clulas especializadas en realizar unha funcin. rgano: agrupacin de tecidos para
realizar unha determinada funcin. Transplante: substitucin de rganos, tecidos ou
clulas que non funcionan correctamente
nun organismo (receptor) por outros que o
fagan axeitadamente procedentes deste ou
doutro organismo (doador). Doazn: cesin
voluntaria e desinteresada de tecidos, rganos, etctera, a outra persoa.
2 Membrana plasmtica: controla entrada e
sada de substancias da clula, e recibe estmulos do medio. Ncleo: controla as funcins celulares e transmite a informacin as
clulas filla. Ribosomas: sintetizan protenas. Mitocondrias: realizan a respiracin
celular. Vesculas: almacenan substancias.
Centrolos: forman estruturas para o movemento, como os flaxelos e interveen no
desprazamento dos cromosomas durante a
divisin celular. Lisosomas: levan cabo a
dixestin celular. Aparato de Golgi: rene
substancias e, mediante as sas vesculas,
transprtaas a distintas partes da clula ou
ao exterior celular. Retculo endoplasmtico: fabrica protenas mediante os ribosomas
que estn na sa membrana, almacnaas ou
transprtaas ao aparato de Golgi.
310
en accidente de trfico. Dedcese que

porque se reduciron as mortes en accidentes deste tipo.
b) Por exemplo, a travs de campaas de

concienciacin cidad.
7 0, B, AB, A.
UNIDADE 2
En Os alimentos que se clasifican en: seis
grupos.
Debaixo de orgnicos: glcidos, lpidos,
protenas e vitaminas.
Debaixo de Mtodos de conservacin: Os
que utilizan ou fro, os que utilizan a calor e
os que utilizan conservantes.
2 Os estudantes poden completar o mapa axudndose da roda dos alimentos includa no

libro de texto.

1 Nutriente: substancia qumica que nos
achegan os alimentos, deles obtemos a materia e enerxa que necesitamos. Dieta: cantidade e tipos de alimentos que consumimos
diariamente. Enfermidade carencial: enfer-
SOLUCINS
midade producida pola falta dalgn nutriente
esencial na dieta. Cadea alimentaria: diferentes etapas polas que pasa un alimento dende que se produce ata que chega ao
consumidor.
2 a, b, e.
3 a) 1 g de protenas proporcinanos 4 kcal.
100 g de lentellas conteen 22 g de protenas, polo tanto 22 x 4 = 88 kcal.
b) A enerxa subministrada por eses alimentos ser a suma d que nos proporcionan
os glcidos, os lpidos e as protenas de
cada alimento.
Enerxa total = 743,713 kcal.
Na web e no libro dixital mstrase unha
tboa con todos os clculos pormenorizados.
ETotal = 743,713 kcal.
4 a) Non hai ningn alimento regulador. Os ali-
mentos reguladores achegan vitaminas e

minerais.
b) Leite, queixo, froitos secos, carne, peixe.

Os alimentos plsticos achegan, principalmente protenas.
c) Os que nos achegan glcidos son o pan,

as pastas (macarrns, espaguetes, caracois), o azucre e o arroz. Estes nutrientes
teen unha funcin enerxtica.
5 Avitaminose: enfermidade orixinada pola falta ou deficiencia dalgunha vitamina.
Escorbuto: avitaminose provocada pola falta

de vitamina C.
6 Resposta aberta. Os estudantes realizarn

un esquema baseado no que figura no libro
do alumno, na epgrafe correspondente
conservacin dos alimentos.
7 Resposta aberta. Valorarase a expresin
oral, a iniciativa hora de defender opinins

propias, a capacidade de entender o perigo
que comportan estas enfermidades e, especialmente, as mostras de empata que dean
os estudantes cara ao padecemento que
poden sufrir as persoas anorxicas e bulmicas.
UNIDADE 3
A nutricin realzase mediante o aparato
dixestivo que se encarga de inxerir os alimentos e de transformar os alimentos, e
est formado polo tubo dixestivo e as glndulas anexas.
dereita: o aparato respiratorio, que se
encarga de captar o osxeno do aire e de
expulsar CO2 atmosfera, e est formado por: as vas respiratorias e os pulmns.
dereita: o aparato circulatorio que se encarga de transportar os nutrientes e o osxeno
as clulas e de transportar os refugallos ata
o aparato excretor, e est formado por sangue, corazn e vasos sanguneos.
dereita o aparato excretor que encarga de:
eliminar as substancias de refugallo e est
formado por vas urinarias e riles.
2 Elaboraranse esquemas semellantes ao que
aparece na pxina para inclur a informacin

seguinte: a) mediante unha rama que sae do
cadro que resume a actividade do circulatorio: mediante o circuto xeral e o circuto pulmonar. b) mediante unha rama que sae do
texto realzase mediante: Outros rganos
para a excrecin como as glndulas sudorparas, os pulmns, ou fgado.
1. Dixestivo, respiratorio, circulatorio, linftico, excretor.
2. Nutricin un proceso inconsciente,
polo que transformamos os alimentos
en nutrientes. Dixestin mecnica o
conxunto de procesos encargados de
reducir o tamao das partculas de alimento e de facelas avanzar ao longo do
aparato dixestivo. Dixestin qumica o
conxunto de procesos que transforman
os alimentos en nutrientes pola accin
das substancias contidas nos zumes
dixestivos. Inspiracin a etapa da
respiracin pola que produce a entrada
de aire atmosfrico ao interior dos pulmns. Expiracin a etapa da respiracin pola que se produce a sada de aire
cargado de CO2 ao exterior. Circulacin
sangunea o percorrido que realiza o
sangue polo aparato circulatorio. Excrecin a eliminacin das substancias de
311
SOLUCINS
3 a) falsa, debe ser: no estmago, os zumes

gstricos actan sobre as protenas do
bolo alimenticio. b) verdadeira. c) verdadeira.
4 A-3 B-4; C1; D-5; E-2.

5 a) No circuto xeral, o sangue rico en osxe-
no e nutrientes pasa da aurcula esquerda

ao ventrculo esquerdo. b) No circuto pulmonar o sangue pobre en osxeno sae do
ventrculo dereito polas arterias pulmonares cara aos pulmns, onde se carga de
osxeno.
6 O medio interno est constitudo por tres lquidos: o plasma intersticial, o sangue e a linfa.
a) As arterias son vasos que teen as paredes mis grosas e elsticas que as veas e
os capilares, que son os vasos coas paredes mis delgadas.
b) Os glbulos vermellos son clulas pequenas, sen ncleo. Os glbulos brancos son clulas mis grandes que os
glbulos vermellos, e as plaquetas non
son verdadeiras clulas, senn anacos
de citoplasma.
c) O sangue humano un lquido vermello
e espeso que est composto polo plasma
e polas clulas sanguneas e a linfa un
lquido de cor clara que se forma a partir
do plasma intersticial.
d) O quimo papa resultante da dixestin
do bolo alimenticio polos zumes gstricos, e o quilo a mestura de nutrientes,
auga e produtos non dixeridos resultante da transformacin do quimo polos zumes intestinais, a bile e ou zume pancretico.
8 Resposta aberta. O estudante realizar un
esquema basendose na ilustracin do corazn includa no libro. Valorarase, ademais

do coloreado correcto, a creatividade e pulcritude na realizacin do esquema.
11 O contido en O2 e CO2 do aire inspirado
ou mesmo que o do sangue que entrase nos

pulmns. As mesmo, o contido de O2 e CO2
do aire expirado igual que o do sangue que
sae dos pulmns.
UNIDADE 4
1 De esquerda a dereita e de arriba cara a abaixo:
Rama esquerda: receptores. Rama central:

nervioso. Rama central: medula espial, perifrico, endcrino. Rama dereita: respostas, sistema muscular, sistema esqueltico.
2 O conxunto das clulas olfactivas (pituitaria),

a pel, as paplas gustativas, os ollos, os odos.

1 Estmulo. Calquera cambio fsico ou qumico
que se produce non exterior ou no interior do

organismo e desencadea nel unha resposta.
Resposta. Conxunto de accins executadas
polos rganos efectores. Hormona. Mensaxeiro qumico fabricado polas glndulas
endcrinas. Receptor. Conxunto de clulas
especializadas paral a recepcin de estmulos. Efector. rgano encargado de realizar
as respostas. Glndula endcrina. Aquela
que segrega os seus produtos (hormonas)
directamente ao sangue. Articulacin. Zona
de unin entre os sos.
2 No odo interno.
esquema basendose na ilustracin do aparato respiratorio includa no libro. Valorarase,

ademais da rotulacin correcta das partes do
aparato indicados, a creatividade e pulcritude na realizacin do esquema.
3 1-pupila; 2-cristalino; 3-retina; 4-coroides;
9 1. Glndulas salivares; 2. Farinxe; 3. Es-
5 As clulas olfactivas son sensibles as subs-
fago; 4. Fgado; 5. Estmago; 6. Vescula

biliar; 7. Pncreas; 8. Intestino delgado; 9.
Intestino groso; 10. Ano.
312
10 Resposta aberta. O estudante realizar un
5-esclertica; 6-conxuntiva.
4 Os axns de varias neuronas agrpanse e

forman as fibras nerviosas, e estas, sa
vez, agrpanse e forman os nervios.
tancias gasosas que hai no aire. Os receptores do tacto son sensibles calor, ao fro, ao
contacto, presin ou dor, dependendo do
refugallo e dalgunhas substancias que

se encontran en exceso.
SOLUCINS
tipo ao que pertenzan. As clulas gustativas
son sensibles as substancias qumicas dos
alimentos disoltos na saliva. Os receptores
d audicin son sensibles as vibracins do
aire, e os do equilibrio, ao movemento.
6 Os estudantes debern realizar un esquema
equivalente ao proceso representado no debuxo do libro e explicar mediante os pasos

seguintes:
10 Resposta aberta. Valorarase tanto a capacidade de nalise e de exposicin das ideas

como a presentacin do informe.
UNIDADE 5
En Aparato reprodutor: feminino
En no que ten lugar: O ciclo ovrico.
Debaixo de o cal produce: vulos.
Debaixo de que se diferencian por. Os carcteres sexuais primarios secundarios.
Debaixo de se se unen forman: Un cigoto.
Debaixo de cuxo desenvolvemento dar
lugar ao: embrin.
En Aparato reprodutor: masculino
Debaixo de que produce: espermatozoides.
1. O impulso nervioso vaise transmitindo

pola membrana da neurona ata ou extremo do axn.
2. A chegada do impulso nervioso provoca
a liberacin dos neurotransmisores ao espazo sinptico.
3. Os neurotransmisores nense membrana da neurona receptora e xeran ou impulso nervioso.
7 O SNC coordina todas as funcins do orga-
nismo. Est formado polo encfalo e a medula espial.

1 Sexo unha condicin biolxica que vn determinada polas gnadas que pose cada
individuo. Sexualidade un concepto que
engloba ademais de aspectos biolxicos,
sentimentos, emocins e experiencias con
respecto ao sexo e que pode conducir ou non
reproducin. Carcteres sexuais primarios son os rganos reprodutores que permiten distinguir ou sexo dunha persoa. Carcteres sexuais secundarios constiten un
conxunto de caractersticas que ademais dos
xenitais distinguen un home dunha muller.
Fecundacin a unin dun espermatozoide
e un vulo nas trompas de Falopio.
O SNP comunica ou SNC cos rganos do

corpo. Est formado polos nervios sensitivos
(levan informacin dos receptores ao SNC) e
motores (transmiten ordes do SNC aos efectores).
8 As funcins principais do sistema esqueltico son:
As sas funcins son:

Servir de armazn interna do noso corpo.
Protexer os rganos e os tecidos internos.

Ser o lugar onde se fixan os msculos.
Placenta un rgano que conecta ao embrin coa nai e que permite ou intercambio
de substancias entre eles. Amnio unha
bolsa chea de lquido no que est inmerso o
embrin. Implantacin a fixacin do embrin ao endometrio.
Fabricar clulas sanguneas.

Ser unha reserva de calcio e fsforo.
A funcin do sistema muscular producir
movementos.
9 a) Trtase dunha cervexa de 5, dicir: nun
litro de cervexa hai un 5% de alcohol ou,

o que ou mesmo, 50 ml de alcohol. Polo
tanto:
1000----------50
Cambios na adolescencia
Rapaces
Crecen ou pene e os testculos.

Aumenta a anchura dos ombros e a
masa muscular.
A voz faise grave.
Aparece pelo nas axilas, pube, peito e
cara.
Rapazas
Aumentan de tamao os rganos sexuais.

Crece ou peito.
Ensnchanse as cadeiras.
Estreita a cintura.
Crece o pelo en axilas e pube.
330------------ x
x = 330 x 50/1000 = 16,5 mL
b) 1000-------120
100---------x
x = 120 x 100/1000 = 12 mL
313
SOLUCINS
3 1. Condutos deferentes. 2.Vexiga urinaria. 3.
Uretra. 4. Escroto. 5. Prstata. 6. Epiddimo.
4 1. Trompa de Falopio. 2. tero. 3. Vexiga urinaria. 4. Vulva. 5. Ovario.
5 A orde correcta sera e), d) b), c) a).

6 Resposta aberta.
7 a) A reproducin asistida un conxunto de

1 Enfermidade infecciosa a que est pro-
ducida por organismos patxenos e pdense

transmitir. Resposta inmunitaria a resposta do sistema inmunitario fronte aos patxenos. Principio activo unha substancia que
teen os medicamentos, que curan ou alivian
os sntomas dunha enfermidade.
tcnica realizadas de forma artificial co fin

de solucionar os problemas de infertilidade.
2 a) A inmunidade innata unha inmunidade
b) A inseminacin artificial e a fecundacin

in vitro.
b) Na transmisin directa o patxeno pasa

dunha persoa enferma a unha sa por contacto directo ou mediante esbirros. Na indirecta, o patxeno utiliza diferentes vehculos de transmisin, como a auga, os
animais ou os alimentos.
8 a)
Ano
Homes
1981
Mulleres
Total
1985
1989
inespecfica. A inmunidade adquirida

unha inmunidade especfica.
c) Os determinantes de sade positivos (+)

son factores que repercuten favorecendo
a sade dos individuos, pola contra, os
negativos () non a favorecen.
1993
1995
1997
d) A sade ou estado de benestar no que

un individuo carece de alteracins orgnicas, mentais e est integrado no seu mbito. A enfermidade o contrario.
1998
2002
2005
2006
e) Os fagocitos son as clulas que interveen na inmunidade innata ou especfica.

Os linfocitos, na adquirida ou especfica.
2007
2008
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
Casos
b) No ano 1995.
c) 20,23%.
UNIDADE 6
1 De esquerda a dereita e de arriba abaixo, as
palabras que faltan son:

Determinantes / A bioloxa de cada individuo. As caractersticas ambientais. O estilo
de vida. As medidas de sade pblica. O
sistema sanitario...
Traumatismos. Enfermidades dexenerativas. Obesidade...
Infecciosas.
Patxenos / inmunitario / innata / adquirida.
Soros. Medicamentos.
2 Os estudantes teen que engadir, na rama
das enfermidades infecciosas: Transmisin

directa e transmisin indirecta.
314
3 a) Vacina. b) Soro. c) Medicamento.

4 Os estudantes debern reflectir na tboa que
as defensas externas son a pel, as mucosas,

as secrecins e a flora bacteriana natural.
5 a) bastante evidente a relacin entre os

ndices de mortalidade e o grao de desenvolvemento ou a conflitividade dos pases.
b) Nos pases con altas taxas de mortalidade, predominan os determinantes con

repercusin negativa na sade, como a
abundancia de patxenos, as condicins
hixinicas deficientes, a falta de asistencia sanitaria ou de medicamentos, a presenza de conflitos armados na rexin (que
anda que apenas se comenta no texto,
son de grande importancia nalgunhas das
zonas con maiores ndices de mortalidade)...
6 Pandemia unha enfermidade que ataca moitos pases ou case todos individuos dunha
SOLUCINS
zona ou rexin. Unha epidemia unha enfermidade que se propaga durante un tempo por
un pas afectando a un gran nmero de persoas. A pandemia de mbito global e a epidemia, mis local.
7 Os soros proporcionan unha inmunidade inmediata pero de curta duracin. As vacinas

fan que os individuos fabriquen linfocitos con
memoria o que proporciona inmunidade adquirida de longa duracin.
8 a) O da 6 as 19 horas.
b) Nos recursos complementarios dixitais inclese un exemplo de como podera ser
o grfico que deben representar os estudantes.
Proceso polo cal os restos de seres vivos

transformronse en fsiles.
2 a) Resposta aberta. Por exemplo: Os pro-
cesos xeolxicos son os que modifican a

superficie da Terra. Poden ser esxenos,
se actan non exterior, e endxenos, se
actan non interior. Os primeiros dbense
enerxa solar e gravidade, e os segundos, calor interna. b) Resposta aberta.
Por exemplo: A inclinacin do eixe da
Terra xunto coa esfericidade terrestre fan
que os raios soares non cheguen a todos
os lugares da superficie co mesmo ngulo de incidencia. Este feito responsable
das dinmicas da atmosfera e da hidrosfera.
3 a) O ciclo da auga. b) 1) Evaporacin da auga

UNIDADE 7
1 Os termos para completar o mapa de es-
querda a dereita e de arriba a baixo son:

enerxa interna, endxenos, a gravidade, da
hidrosfera os anticiclns, exxenos, o clima,
o ciclo da auga, o mapa topogrfico, minerais, magmticas, sedimentarias.
2 Debaixo de rochas magmticas: plutnicas
e volcnicas. Debaixo de metamrficas: rochas formadas por metamorfismo trmico,

como o mrmore; e rochas formadas por
metamorfismo dinamotrmico, como as lousas ou os xistos. Debaixo de sedimentarias:
Detrticas e non detrticas.

1 Vento. Desprazamento das masas de aire
que se produce polo desigual quentamento da superficie terrestre polos raios

solares. Mapa do tempo. Representacin grfica do tempo atmosfrico dunha
rexin. Escala. Relacin entre o tamao
real do terreo representado e o tamao do
mapa. Mineral. Substancia slida, inorgnica, con composicin qumica definida,
de orixe natural e con estrutura cristalina.
Rocha. Agregado de minerais que forma
a codia terrestre. Diaxnese. Conxunto
de procesos que transforma os sedimentos en rochas sedimentarias. Fosilizacin.
superficial e ascensin do vapor de auga.

2) Condensacin do vapor de auga, formacin das nubes. 3) Precipitacins (chuvia,
neve, sarabia). 4) Infiltracin da auga superficial. 5) Escorrenta da auga superficial.
c) 1 e 2 A enerxa solar. 3, 4 e 5 A gravidade.
4 As rochas magmticas frmanse a partir de
magmas que ascenden cara superficie a

travs da codia e arrefran. Ao arrefriarse o
magma os minerais fundidos cristalzanse e
transfrmanse en masas de rochas slidas.
As rochas metamrficas frmanse por metamorfismo a partir de rochas xa existente, no
que estas son sometidas a presins e temperaturas altas no interior da codia terrestre.
Os procesos que interveen na formacin
destes dos tipos de rochas dbense enerxa interna da Terra. As rochas sedimentarias
frmanse por accin de procesos xeolxicos
esxenos nos que intervn a enerxa solar
e a gravidade. O seu proceso de formacin
ten lugar en das etapas: a sedimentacin
ou acumulacin de partculas minerais e a
diaxnese.
5 En www.anayadigital.com e no seu libro

dixital dispn da solucin desta actividade.
6 Unha vez consultada a presentacin, os estudantes non tern ningunha dificultade en

responder a esta cuestin.
7 Resposta aberta.
315
SOLUCINS
UNIDADE 8
1 De esquerda a dereita e de arriba abaixo, as
palabras que faltan son:
Esxenos. Transporte / Sedimentacin.
Augas salvaxes. Crcavas e chemineas de

fadas / concas de recepcin, canles de desaugadoiro e abanos de dexeccin. / ros.
Acuferos, krstico.
Mar.
Glaciares.
Os desertos, elico.

1 Meteorizacin unha alteracin e fragmen-
tacin das rochas debida a axentes relacionados co clima. Conca de recepcin dun
torrente. a zona mis alta do torrente onde
conflen as augas salvaxes. Acufero. Acumulacin de auga subterrnea. Abrasin.
Proceso de profundo desgaste ou de destrucin, producido na superficie terrestre ao
arrancarlle porcins de materia os axentes
externos. Glaciar. Grandes masas de xeo.
Duna. Montculos de area. Estalactita.
unha forma do modelado krstico con forma
de torre que crece dende o teito das cavernas.
2 a-1; b-2; c-1; d-3.
7 a) As formas mis apreciables son os mean-
dros.
b) A imaxe debe pertencer ao curso medio
pola presenza de meandros e porque o
val ten unha aparencia lixeiramente cncava, tpica dos vales en artesa dos tramos medios dos ros.
c) Os meandros frmanse porque cando a
pendente do terreo dimine, o fluxo da
auga comeza a describir curvas que o dirixen polas zonas nas que a pendente
mxima.
8 1 - zona de acumulacin. 2 - zona de mo-
vemento. 3 - zona terminal ou de descarga.

Recorde que, no libro dixital, dispn dun recurso complementario que facilitar o traballo na aula con esta actividade.
9 a) Do grfico dedcese que os fragmentos
vanse redondeando a medida que son

transportados pola corrente. Canto mis
tempo pasan no ro, mis redondeados
quedan. Loxicamente, hai un momento
que a redondez apenas cambia porque
se achega a un mximo e porque o ro ten
menos enerxa para pulir os fragmentos.
b) O maior aumento da redondez prodcese

no curso alto. Dedcese do grfico, porque a curva mis pronunciada no tramo que corresponde aos primeiros cinco
quilmetros do ro. Nesta zona, a corrente
recolle fragmentos angulosos e transprtavos violentamente, polo que sofren un
pudo moi intenso.
4 Resposta aberta. Valorarase a forma de expresin e o vocabulario utilizado polos estudantes.
5 Os intrusos, en cada apartado, son os seguintes: a) loess; b) meandro; c) torca.
6 Na fotografa 1 predomina o modelado krs-
tico; dedcese porque poden observarse

formas moi tpicas deste tipo de modelado,
como o lapias do primeiro plano e o cann
do segundo plano, cubertas por unha vexetacin herbcea que suxire o clima hmido
que require este modelado baseado na disolucin. Na fotografa 2, que corresponde
claramente a un deserto, o modelado predominante ser o elico, xa que a escaseza de
auga nestas zonas non favorece o modelado
krstico.
316
UNIDADE 9
O ser humano utiliza recursos naturais que
poden ser renovables (enerxa solar, enerxa
elica e enerxa do mar) ou non renovables.
dereita: cuxo uso xera residuos, ou esgotamento dos recusos e a contaminacin.
Debaixo: que a escala global producen: Desertizacin, a extincin de especies, o aumento do efecto invernadoiro, incremento do
burato da capa de ozono, chuvia cida, e a
acumulacin de residuos.
2 Os estudantes engadirn como medios: o

uso de enerxas renovables, a toma de medidas de aforro de recursos e realizando a
xestin axeitada dos residuos.
3 a) Mediante pozos. B) Fontes ou mananciais.
SOLUCINS
1 Recurso. Calquera material, organismo ou
fonte de enerxa procedente da natureza

que os seres humanos utilizan ou transforman para satisfacer as sas necesidades
e mellorar a sa calidade de vida. Impacto. Calquera modificacin producida no
medio. Contaminacin. Calquera emisin
(de substancias ou de enerxa) que altera
as caractersticas do medio. Efecto invernadoiro. Fenmeno natural grazas ao cal
permite manter unha temperatura na superficie terrestre que permite a vida no planeta.
Deforestacin. Perda de masa vexetal que
sofre ou planeta. Cambio climtico. Fenmeno de quentamento global da Terra debido intensificacin do efecto invernadoiro
producida pola acumulacin de CO2 e outros
gases. Impacto ambiental. Efecto, positivo
ou negativo, que ten certa actividade humana sobre o medio.
2 A biodiversidade un recusrso renovable
que pode converterse en non renovable se

o seu ritmo de consumo supera o da sa
rexeneracin.
3 Contaminacin - vertedura de residuos; impactos na paisaxe - recursos; sobreexplotacin - esgotamento.
4 A frase falsa a), que escrita correctamen-
5 Resposta aberta.
6 Por exemplo: o uso do transporte pblico, de
electrodomsticos e de lmpadas de baixo
consumo, apagar os aparatos elctricos
cando non os utilizamos.
7 Consuntivos: bebida, elaboracin de refres-
cos, limpeza de minerais. Non consuntivos:

deportes martimos, producin de enerxa
hidroelctrica.
8 a-3; b-1; c-2.

9 a) Botella de refresco: colector verde; Papel
de xornal e a caixa de cartn: colector azul;

Cartn: colector amarelo; Restos de comida:
colector de residuos orgnicos. b) Poden
reciclarse a botella de refresco, o cartn, o
papel de xornal e a caixa de cartn; e poden
transformarse en compost os restos de comida.
10 a) Murcia, Andaluca, Madrid e Castela-A

Mancha. b) Son zonas de baixas precipitacins, con frecuentes perodos de seca e
temperaturas elevadas.
11 a) En forma de xeo: 4 559 000 km3; Augas
subterrneas: 94 000 km3; Augas de doado

acceso: 47 000 km3. b) 156 666 666 km3.
te : A depuracin consiste en eliminar
os contaminantes que a auga leva disoltos

ou en suspensin tras o seu uso como recurso.
317

Adaptación PDF

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Adaptación PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Adaptacin curricular

Estes materiais enmrcanse nas medidas de atencin

Unidade 1 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

1.1. Coece a estrutura e a funcin da membrana plasmtica, o citoplasma e o ncleo.

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Unidade 2 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

1. Saber que un nutriente, a importancia que teen para o organismo e coecer os

1.1. Diferencia entre nutriente e alimento, e entre nutricin e alimentacin; coece os

Unidade 3 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

1. Describir o aparato dixestivo e comprender como se produce a dixestin dos alimentos.

1.1. Identifica os rganos do aparato dixestivo e explica e localiza onde se realizan os

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Unidade 4 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Valora a importancia de Santiago Ramn y Cajal no descubrimento da sinapse.

1. Describir as etapas da funcin de relacin e coecer os diferentes tipos de receptores

1.1. Describe as etapas da funcin de relacin e o funcionamento dos receptores da pel,

Unidade 5 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

Competencia cultural e artstica:

1. Diferenciar entre reproducin e sexualidade.

1.1. Distingue entre reproducin e sexualidade, e enumera os cambios que sofren os

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Competencia en autonoma e iniciativa persoal:

Unidade 6 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Competencia cultural e artstica:

1. Comprender os conceptos de sade, determinante da sade e enfermidade, e coecer os tipos de enfermidades.

Unidade 7 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

1. Coecer os tipos de enerxa responsables dos cambios que se producen na Terra e

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Competencia cultural e artstica:

Unidade 8 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

Competencia en autonoma e iniciativa persoal:

1. O proceso xeolxico e o concepto de meteorizacin.

Unidade 9 Adaptacin curricular

Competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico:

1. Definir recurso natural e clasificalos en renovables e non renovables.

4. Coecer os problemas ambientais que formula o uso abusivo da biodiversidade, o

GRUPO ANAYA, S.A. Bioloxa e Xeoloxa 3. ESO Material fotocopiable autorizado.

SOLUCINS DOS CONTIDOS DE ADAPTACIN CURRICULAR

5 Saquios membranosos que almacenan re-

fugallos, substancias incorporadas clula...

6 O retculo endoplasmtico fabrica protenas

do do citoplasma pola membrana nuclear,

2 A cromatina o material xentico da clu-

Tecidos, rganos, aparatos e sistemas

la, formado por filamentos de ADN. Cando a

1 Tecido. Grupo de clulas que ten a mesma

3 Membrana plasmtica: controla o paso de

rgano. Agrupacin de tecidos para realizar

ou parecida forma e estrutura e que se especializaron en realizar a mesma funcin.

substancias do interior ao exterior celular, e

Aparato. Grupo de rganos que, de xeito